|
HET
VOORBEELT
Der Algemeene
|
|||||||||||||||
|
BOUVVKONST
|
|||||||||||||||
|
Van
|
|||||||||||||||
|
VINCENT SCAMO
|
Ma £-*t Xï
|
||||||||||||||
|
'Bouyprneejler van
V E NE ET j E.
Het Derde Boeck, In't Eerste Deel»
Vertoonende allerhande flagh van Heerlij cke en
befbnder e Gebouwen: de heerlij ckheyt van de Geftichten der
oude Griecken en Romeynen, en de ghedaenten en gezichten der treffelijcke
Heerenhoven, en van allerhande Staten in verfcheyde Landen en Steden, in ^ Italien en elders j vanden felven Bouwmeefter geordineert. tJMitfgadets
Van de geftichten ten platten Lande, foo van Oudts ah van onfen Tijdt, en
het gebruyck der fèlve ghedeelten : oockvan de Weghen, Voorhoven en Lu ff hoven, Tujnent
Vyvers, en diergelijckefaecken.- oockjan het opdoen der Water aderen, en van Waterley dinghen, als mede de toejïellmgvan'Bronttettienanderevermaeckelijckheden .- en gemldigke Werc^gevaertm om het Water op te dry ven.
Venïjckt met fchoone
zAfbeeldinghen en Tlaeten.
|
|||||||||||||||
|
f Amsterdam,
|
|||||||||||||||
|
By eDanc\eYtT>anckertf^. Conft en Boeckverkooper in de Kalver-
ftraet, in de Danckbaerheyt, 16$-%.
|
|||||||||||||||
|
Vryheere van Zuydpolsbroeck,
'Burpermeejler en %aedt van
AM S T ER D A M,
En
Bewtnthebber van de Ooftindïfche Compagnie.
Oen eerft de noot, onder de noodige
Konften, deBouwkonft ,naer het voorbeelt der
fwaluwe byen en andere dieren, gevonden had- de , gingen de fchrandere bouwvernuften verder, om de geduurfaemheyt en heerlij ckhe^t met het gerief te vergefelfchappemen de Bouwkonft, die in haer begin noch ruüw en onbefchaeft was, door de Wiskonft en andere konften geregelt en opgeholpen /begon het hooft aen d' Euphraet hemelhoogh op te fteecken, en federt, na hét verftroyen der gedachten en volcken, omtrent den Nyl aen te waifen, waer varï de geweldige Grafnaelden noch heden levendigh getuygcn, gelijck ooek elders d'andere wronderwercken der wereldt 3 tot dat defe Edele konft iichverfpreyde onder d' oude Griecken en Rorney- iien, en de Wereldt in Europa vergierde. Naderhant kreegh de Bouw- konft eenen vreeiTelijcken krack> door deninbreuck en woeftheyt der GottenenNoortfcheVolcken, en quam allengskens meeren meer te verbafterden, en haren luyflerte verliefen, tot een blijck dat niets ter wereldt beftendigh is, nochteinzynen voorgaenden ftant blijft. De Vinders der Bouwkonft, hunne oogen flaende op de wercken van Godt almaclitigh, verftonden dat men in het bouwen niet ongeregelt eninhetwildt3ÏBaergefchickt en geregelt behoorde te gaen , en op maeten getal en evenredenheyt te letten , gelijck de grooteen kley- nc wereldt , namelijck het lichaem des menfchen, fco volkomen op hare
|
||||
|
i
hare maet getal en gewight gèboüwt en gheordineert zyn, dat'er niet
aen te berifpen noch te verbeteren,noch yet by of af te doen valt, fon- der het werek te ontluyfteren of te vermincken , en zynen wel- ftant te verminderen. Of het nu by wijlen gebeurt dat de Bouwmee- fters van onfen tijt,die d'Aelouden, Vitruvius en andere pogen naer te volgen, onder het bouwen ergens hier in te kort fchieten, en dit vol-' komen ooghmerck niet bereycken> foo en mach men dit hierom niet de Bouwkonft wij ten3 maer het gebreck des bouwers, want de konft, haere wetten en vafte grontregels volgende, kan geenfïnts van de volkomenhey t afdwalen, nochte (ich felve ontvallen. O m het ver- val en de gebreecken defer loffelijcke Konfte , door de woeftheyt der tyden allengskens ingefloopen, te kennen,en de Bouwkonft in haeren eerften glans te herftellen, en tot den luyfter der Ouden te brengen, hebben fich in Italien nu en dan verfcheyde vernuften, by Princen en grooteHeeren aengeqüeecit, naer hun vermogen gequeeten, en on- der andere de doorluchtige Vincent Scamozzi,Bouwmeefter van Ve- netien,die zijne Stadt, en voorts veele Hoven, en Steden in Italien met zynen onfterfelijcken arbeydt verheerlijckt en gedient heeft, en ons met eenen fonderiingen yver nagelaten zyne teeckeninghen , afbeeldingen, en ontworpfels, en de befchry vinge der gebouwen, en hunne gronden,om alle leerluftigen hier mede te dienen. Dewijl nu zyn boeck in foo groote eere en waerdye, by alle kenners en op- merckende bouwheeren gehouden wort, vond ick geraden het derd© boeck in het eerfte deel uyt het Italiaenfch te laten vertalen, en met zynieygeplaeten, bymyuyt Italien herwaerts gebracht , door den drack onfe Nederlanden mede te deelen. Uwe Ed: die in defe konfte een fonderling behagen fchept, en door haer beleyt en doorfichtigh oordeel den bouw van ons Stadthuys bevordert, en tot fulckeen volkomentheyt holp uytvoeren , fal, hoop ick, hierom fich niet bel- gen, dat wy onder den luyfter van zynen Ed: Naem dit boeck aen den dagh brengen,om den Nederlanden* met de Fackel van Scamozzi ^ en zyn, overtrefïelijiCk vernuft, toe te lichten, op dat alle misftandt in het bouwen gemijtwerde, en ons Nederlandt voortaen mede, ouder het bouwen in de glorie en heerlijekheyt? der aeloude Bouwheeren mach deelen, waet op wy> Ed: grootachtbare He er , uwe Ed.* ge- luck en voorfpoedige Regeringe,den algerneenen Staet ten befte,toe- wenicheB <> en wenfchen te bly ven Uwe Ed: Grootachtbare
Getrouwe enootmoedighe burger endienaer
dancreRt danckertsz.
|
||||
|
SP
|
|||||||||
|
E*.
'is:
|
|||||||||
|
Olenden
|
|||||||||
|
Eede alle Böüw-kön^ ■
^hebbers derBoiïw--fcoiifl:."
^Rientlijckg Lefer y endealleghy w^erdighe Lief hebbers-der lof
■ felijke Bouw-konft^) komen V E,herin onfgemeene éMÊoé** der-Ujcke endeWoordt-rijc^^ Tdle^ voordragen hetderde^Boec^ujt heteerjlejyeeh van de hooghgeaelyteBefehry-
vingh deral-gemeene Bouw-fconft, (in % ftalïaem'naem*J$eur* lij'ckjbefchreven, ende[uyt gegeven in den jare iéi$* hy den uyt- Jieec^enden ende grQOten Bouw-4onftenaer Vincent Scamozzi y vermaeyt $ouw-s5\£ieeBe)rder\Alder-beerlijckèen wijdt-beruchte Stadt t^enetien,) niet firn* fdijchen een Copye ofte mder een UoMe ^rdrifi de Jelvex ende de Originele Inlaten van Scamozzi', met mfi eygen handt geteeckent 9
hetOrigenaalendeTrincipaalflvendieich^indenlare i6$5.inVenetient^jnde> metgroote vkythebhenagefpeurt , ópgefbcht ? de Erfgenamen af gekpcht y ende tnet my mede uyt Italien gebracht. Endegelijcfals mïjntylig: /^^rCornelis Danckertfz.goeder gednis. met ^eer goede reden y het fefle Boeck^uyt het tweede J-^eel van den voornoemden Scamozzi, fpreeckende eyghentlijcken van de vijf gefchïckte Ordre, of foorten van Tilaren,heeftuytgepickt, m in 't 5\(^eiïerduyts uyt ghegeven y in 't Iaer 164 O {het welcke weratmè4e opnieuw by my uyt gegeven 3 en van verfcheyde foutenghefuyverten verbeeiert y daer fich veele onnodich aengbe* jlooten M(>en , ende aen de goede verdeelinghe van Scamozzi T^jne TZgeckgninghe in parten, diefoofeecker en klaargaet, daer van int voornoemde Boec^goede reden Jalghegeven worden ) uyt defelve enghelijcke reeden heeft 't ons, gunfiighe Leefer, ende al/eghy waerdige Beminners der loffelijke Bouw-konö:,00^ mede goet gedacht dit derde Boecl^, genomen uyt het eerUe-deelvande Algemeene BottW-konft van Scamozzi, Ö E. door denïï)mc1{^meen gemaeckt voor te dragen>het welcke wy uytdruckelijckuyt de andere reïlerendeBoecken , hebben uytgekeurt, waer in Hy feer grondich ende wytloopich verhandelt, enfpreeckf van de al gheheele Bouw- zaaken in t algemeen, ende van alles, dat daer aen en toeghehoorich is y als van dé gelegentheyt en t verh^efen der Bouw-plaets, ende alle aenmerckinge,foo op de ge- le- |
|||||||||
|
leventbepvande (ffonten'tomgeleegenen byjiaende, als de hoëdanicheyt van de
hochtyWïnden?Watery ende anders ? alsmede van alle foorten van degheheek Bouw-förmen? en wel gebouwde Gebouwen , en mètwelckggrootfkeyt y foode oude Gr teelden als Ttyneynen hebben uyt gefïeecken: van alle welene faackgnby on- Jen vernuften Autheur (enfonderlinghindiiteghenwoordighedctdc/È^ naeuwkeurlijcker, keerlije^er en wijtluftiger veert verhandelt , als oyt by eéhigen anderen Autheui:van defe faec^e fpreec^ende 7 is ghedaen , de welenen wy door de Tael-kundighfte die wy hebben weten te bekomen ■> alle Lief-hebbers en Bouw-konftenaren ten dienfle> te wege gebracht: doch onfen Overfetter uyt onfe voorforge heeft in defe vertalingbe, meerdergetravht om op 't eygenlijck^le de uyt~ iruckglijcke mceninghe van den Axxih.cm,eyghenthjcken te vertoonen, als wel of de, cierlijïkheyt van de cReden, dieweldic\maelmet veelheyt vanghefochte omfprael^en cier lijvigewoorden Je eygentlijcke meeninghe k^men te verduyïieren. Biddende ^onftighe Leefer> ende alle ghy waerdighe Teminners, foo
van de loffelijcke TZouw-konft, als van alle goede weten fchappen ende konften , onder de welcke doch de alder-heerlijckfte "Bouw-konsl een aenmerckelijcke plaetfe toe komt, defen onfen Arbeyt en Koften in 't uytgeven, met alfoo goeden wille aen te nemen, als wy het felve (foo ten nutte, en tot Acht-baerheyt en Eer van het gheheele Nederlant, als tot dienft van een yeder) èiebbe in 't licht gegeven: zulcks dat wy% uyt fret wel ontfangen en vergoeden van onfen Vlyt en Arbeyt, oor- faeck hebben te nemen, om de refterende Boecken van onfen Autheur ^waer in Hy ïiandelt,van de eSMeet-kpn/l, Stercfyen ende Stëede-bouwingh, en andere konftighe Saecken,) mede Hollandts te doen fpreecken, en in 't licht te geven, waer toe wy al bereyts dit tegenwoordighe ^Boech^ al- foo hebben vervaerdight, met de felve Letteren en Bladt-tallen van het jtaiiaenfche, om in fulcken gevalle geen belet of hinder te geven, en bequaem te zynom elck "Boeckjxzct yders gherief, 't zy apart ofte fa- men by een te kennen voegen en binden, het welcke ick vertrouwe dat Ü E. aenghenaem fal zyn ? blyvende |
||||||
|
(funjlige en Vriendelij cke Lefers.
U E. algenegen en cDknftwillighe Vrienii
DANCKERT DANCKERTSZ.
|
||||||
|
atjp
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
VO'ORBEELDT
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Tan de
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ïlf-13
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
OU-KONST
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ENE B
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
iimmi
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Sa
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
II
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
'C E N
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
'T1
i |
5 C A M O Z- T I U S
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
N
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
V I
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Bouw-meefter van Venetien,
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
TE D Ei L, DE-R DE BOECK
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
EE-RS
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Van de uyimuntentheydt derÖuden^BoufingeJoo in 'tgemem, ds byfonde,
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
J5
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hoedamghen- Loff het Wel~hoffiven-toe-kpmt > en van di
foorten 'M 'by[ondert'Q'éöüïï>en* ' '':''
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Eerfte Hooft» ,"f. -. '■"."'''.^'"'':..', ',.\".'.'-"' ■
^ Hdien men wel wil gaen iofien j ffietw
jX§! maeektheydt de Ouden hebben gebouwt, niet alleen-in 't gheméen, maer
Wei oockinbyiondereJ'tis.fekerliJGkeen yerwonderens waerdige jGakeifovéél
' men uyt de Hiftorien en overgebleven VeMngen kan begrijpen. Ën daér-
het
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
m/ het meefteiïdeel van Europa, van jduyfent en düyfent Geftichteni die ghe-
Ég>- bouwet zijn* fooghemeynealsbyfqndere niet eenen.gefien iss dat met re- ; i > ' denfoudemoghengeprefen werden, of verwond,oriagh geven : ^antzy alles maej dedenby geval en oiibewuft vande fchöönheydfeeri volmaecktheydr.. ,[.> , . J Soo dat, dat dé Menfchen daer-en-tuflchen alienskensweder fouden ghexaeckt hebi|e.h,te woo-s neninHolenen Spdoncken,Ênuytgeholde'Boomen3befchntppder,eén dack van tienen en biefen> of deckfel van Riet en Krayt (gelijck Vhruvius betuyght) dat gedaen hebben onfe eerfte Vaderen,libro'^ van het Huys van Romulus^ en by --die Athenienfers, en in de deeien van Vranckrijck en Spangien> ap' ' en daerna by de Frigiers, en andere Volckeren; alle het welekfe dat wy oock hebben g! i i kt in Hungarien ,en in Duytflandt, het welcke onfe meeninghè nieten is alhier te willen verhalen; en Paufanius feydt, dat Pelasgo onder de Arcadiers de eerfte isgheweeft, die defedingen onderwefen Hbro jt heeft ghehadt. Niet lange na't welcke, ^^.^toV^ttai^^^^befeibj^gg^^^g^^^ wer- ac && den, om de goede BöUW-konft na tè foeckeni Jctf elcke alfo na-bootfentle, en de Oude dingen na- volghende, zijn alfa''tot verbetbringegekomettitSuleksdatmeöiheéft te. verhopen, dat defelve we- der fai opklimmen tot hate oude glants en grootheydt; én té meer, wanneer dje doorgeleefde, efl wijfePerfonen,envanfchoonewy^ . Het Huys, vdlghens Feftus, wasgenoemt vaade uytgravinge, graff of hol, by de Latijnen van ^abrrp^
rfMüo, genoemt VBde - want de eerfte bewoonifige zijn geweeltteagh,by?of ?in der aerden, londer 8. Êwk. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
eénighe grootheydt, óffierelijckeoptoogingh,vanflechteftoff, ^nSi^^4o|lf&^iSM?ftè%a^ta1j#,
derNattaffjof Hutjëns gemaeckt van tienen, en van binnen gebonden aen groote tacken, natuur- text & "* lijck uytgeholt. Het Huys? volgens Ariftoteles, is meer noodhicker, als de Stad:,en het heeft meer com. 23« ■ ■ - 'Jteiin ■';"■'• Z waerfchijn- |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
£2® De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
fyaerfchijnlijckheydt dat lief ghetal van weynighê, eerder ghewëeft is, als de verfaminghen van ve-
len, en dat het Huys in 't eerfte maer na den macht van den Bouw-heer is begrepen,en flechtelijck in fijn begrijp gheftelt, en daerna, met de by-gekomen ftofFe volmaeckt, waer door ftracks den lïn van dien heeft konnen begrepen werden. libro Men verftaet van Hérodianus, dat Romen heelè nauwe ftraten hadt, ende de byfondere Gebou- fat. u% wen. hadden heckén Voor de deuren, waer door de Pretoriaenfche Soldaten geen kley ne brandt in
de Stadt en ftichten; Voor den brandt van Nero waren de huyfen dicht aen malkanderen,en had- den hunne portalen by den wegh, en daer folders en balcken boven, waer doorfelicht in den brant Nel'e cpiamen en t'éénjemaei afbranden , en daerom lbo hebben fy geordineert, ghelij ck Suetönius ver- Virci haelt, datmen de huyfen verre van malkanderen, en met fteene mueren fouden op-trecken, en ge- lijckeén wulffel gemaeckt, op datfe alfo vryervan't vyer fouden wefen.
Vitc Den Keyfer Auguftus (ghelijck hy felver verhaelt) vermaende grootelijcks alleRomeynen, om IO de Stadt van Romen té vergieren, waer over fy in 't ghemeen en byfonder waren murmurerende;
doch fulcks niet teghenftaende hebbenfe die fchoonder en frayer gemaekt,fo datfe van M. Agrip- pa en Mecenatus, door dien fy wel ghetimmërt was, heel aengenaemende vvaert heeft geweeit, ende is foodanigh gheworden, datfe geen meer den brandt nochte den Vloedt van den Ty ber on- derworpen was: welcke dinghen fy vervolcht hebben, foo wanneerfe de Landt-ghebouwen ver- hooghden, en maeckten de mueren van gebacken fteenen, en niet van öngebacken, ende de woo- libro 2. ninjghe ghelijck een wulffel, met weynigh hout: dit doendej foo füyverde ende holde fy het bin- cap. 9. nen{te van de Riviere, ghelijck wy elders verhaelt hebben, en daer is een feker ghetal van Libertij- 4tc°97l nen geordineert, op datfe den brandt van Romen fouden te hulpe komen. ■..'■■' libro 21. Livius verhaelt, datfe de Huyfen van Romen gemeenlijck met drie balcken maeckten,en dat de- 20
fac 297. Jen fy om de naute van de Stadt, gelijck Vitruvius mede getuyght, en het is voor de tijden van den ?f f ï' Keyfer Auguftus bevolen, dat langhs de ghemeene ftraten, de byfondere Gebouwen niet hoogher lib. ±.'c.6. raochte zijn als tfeventigh Romeynfche voeten;maer ten tijden van den Keyfer Trajanus niet hoo- rn" V'(S S*ler als 4° voeten' zynde'vele huyfen door den Vloedt van den Tiber, en door d'aertbevinghe die hl286.' aldaer regneerde, te niet ghebracht, 't gene (gelijck Strabo verhaelt) defgelij cks Alexandria over- Afcon. in gekomen is, om datfe boven d'andere was uyt-müntende. libro 6 ^en ^jden der Republijcke foo zij nder in 't Paleys Huyfen voor de Gemeente gemaeckt,en aen
fac. ^46. de Borgere diefe verdiende, gegeveri; gelijck aen Valerius Maxirnus,Marcus Valerius, Valerius Vo- Plut. Po- lefi van Publicola, en aen vele anderen, en dat om haer te eeren. Het Huys van Julius Drufus was f-1(S- f00 open, dat de ghebueren heel wel in 't felve konden Hen , daer waer een feker Meefter die van hem begheerde vijf Talenten, om het te verbeteren j foo heeft hy geantwoördt, is't by aldien ghy het op een andere maniere maeckt, hy aen hem thieji Talenten wilde gheven, om dat geheel Ko- men het altoos foude konnen fien, en clat om datfe altijcks anders niet als lofwaerdige dingen wa- ren makende, y , , ïibro i<5. Stfabo in 't befchf ij Ven van Arabien, heeft gheieght, clat de Steden van Tana,alwaer den Keyfer 30
fac. 2j6. was woonende t ende de Stadt Cabatano, waer inne de Kercken ende de Paleyfen heel fchoon ghetimmërt waren, dat de huyfen voerde wooningheder byfbnderen , waren op defelfde ma- Èbro 1. piere als die van Egypten wat aengaet het hout-werck. Socrates verhaelt * (ghelijck Sene- 144* fonte feydt) dat hy geen dinck eerlijcker, nochte voor de menfchen profijtelijcker en vant, als een goetHuys te bewöonen j en 't waer een dinck boven maten aenghenaem* foo wanneer als het in de gröotfte Somerfche hitten koel was , en van de ftraten der Sonne bevrijdt, ende om dat het een menfche foudé verkoelen* foo moetmenfe van eengoede hooghte maken, en voorders dat de woo- ninge voor de Winter■■moeiten na 't Zuyden ftaen, om dat daer de ftralen van de Sonne fouden mo- ghen inkomen, ende daerom moetmenfe in de koude Landen niet heel hoogh maken, 't en eynde om dat de lucht ende de ftercke winden daer foo lichtelijck niet fouden inkomen. Men gelooft datmen óver eenigetijdt timmerden om daer in te woonen, gelijckmen in 't begin- 40
fel van de Werelt dede ■; en een weynigh daerna foo hebben fy om commodieufheydt gebouwt, en mede o'rri profijt daer van te ghenieten, en om hunne Inkomfte ende Coopmanfchappen te bewa- ren, en alles tot het leven noodigh zijnde; andere hebben groote Dijeken gemaeckt, gelijck de Ko- ninghen van Egypten ghedaen hebben, defghelijcks mede groote Pilaren ,Dool-hoven en andere Werdken, ende dat om^^dat hun völck niet ledigh, luy nochte traegh fouden wefen, gelijck dievan Afirien en het meeftëndeel van de Griecken ghedaen hebben; en andere,om datfe daer behaghen en gheneüêhte des gemoedts in hadden^ en om waerdige gedachteniflè aen den nakomenden tijdt te laten, gelijck d'oudeRomeynen; en eyndelijckdoor een fekererafernije, boosheydt,enfonder eenighe reden of verftant ghedaen hebben, gelijck mede de Barbaren, na 't vervallen van Romen ghepleeght hebben, en daerom ift dat haer geen dinck en geluckt. Een Gebouw en is anders niet als det'fameu-voeginge van een konftigh lichaera, doch van uyt- ƒ o
nemcnde.ghedaente, en in gheen deelyets ontbrekende, en bequaem voor een heel lichaem ofte huys, en dat daer in te vinden is alle't gene men begeert heeft, en dat heteerbaeris,endatheteen aenghenaem gheficht voor onfe ooghen geeft, waer uyt de fchoonheydt fpruyt, en dat het fo uy t- nemencfraey enwelghemaecktis, datwyhetdickwils met verwonderinghezijn aenfiende; hpt welck anders niet en is, als dat alle deelen wel geftelt en tot het heele huys bequaem zijn, 't welck byfonderlijck in het gHene voorfz van het huys verhaelt is, ende van deraate der Modullen voortkomende, 't zy dat het huys lichc ofte van (ware ftofFe is, ofte ghemenght, en van een heel fchoon gefiehte, en defgelijcks mede van behoorlijcke ver§ierfelen, foo in 't gheheel als ten.dee- le, en van ftereke ftoffe, foo datmen uyt het maeckfel kan bekennen de konft van de Meefters, de < v heerlijck- |
||||
|
Het ëêrlle Deel, het Derde Boedk. Cap. L a.t i
Keei"lijckllëy<ïrvan dé
dat hy het oogh van dé vérftandighë envernuftige mënfchën voldoet, ende dat het tot dien eynde
waer toe het ghemaeckt is, uaghelegentheydt van deperfonen, volgens hetgebruyekderXanden, fal konnen dienen. ■.'".'• : ::: ;; r.Q ja tot de önbeqüameDiërêntoe konriën wy vele dinghen, tot ons profijt ftreckënde, tot de Bpu^ i;'oro T1
winghe nemen, want men liet hoe dat dé byen {gbëlijckPlinïus verhaelt,) de huyfen eerft voorde cap.ii. ghemeente heel Meyn en fimpel toaecken, op dat die tot hunne behoefte foude dienen $ daer zijn oock andere huyskens van feskanten, die mackeirjcker en bequamer zij n, mae-r; voor hunnen Ko.- ningh maecken fy een groot en verheven plaets,en dat om fijne macht te vergrooten, en ftelden 0 die boven alle d'andere huyskens, en foo wanneer fy goede winftë verhoopten, foo makenfemede huys'kèns voor die gheen voordeel en doen Vdanallèenlijck die eenigekleynedienft zijndoendes weïcke dinghen de menfchen moeiten verwecken, en dat om dat defe beeskens ons leeren, volgens ïioodtdruft, te bouwen, iia den ftaet en ghelëghentheydt der menfchen, waer op Vitravius aldus jibro r> feydt ; Ds Hüjjen vahde Stadt l moeüri op esn ander Maniere als die van'i Landt , ghebouwt war*- cap.i. den,&c. Hetheeft dë Mcijefeyt Gödts, ghëvër van alle gratie, niet alleen gelieft den menfche met fijne
gefellinne te fchapën, raaër na de gedane fondeu der ongehöorfaeraheyt,hem oock een volkomen maclit, verftanten vérnüfrighèy'dtom- hemtëvöeden^hevende, en alfoo hem vande moeyelijcke tijden, en van 't befpringea der wïidè;Diërëh^tc-bëf<ïhertó:enj endaeromfofchijnt het dat de men- fchen onder andere wëï-ekeu;fich feër verblijden kindérs te hebben,en om na 'fijn macht tetimme* ren en te bouwen: de redenen hier van te wefen, dunckt ons té zijn, datfe aifo de nakomende tij'dt, de mackeijjckheydt van 't woonen, ende de gheneuchte des levens zij n volghende. Is't by aldiea. 20 wy dieper willen gaenondeffoeëken,foöfüllenwy bevinden datze lïaer daer m meer alsmannen
fullen tööhëri;: ten eerfteh, het wefen van een ander, ende vernieüt zijn oneyndölijckheydt j ten tweeden, dat hy het in !ëén weynigh tijdts voltooyt, 'twelck de natorein eene laagetijdtnieten kan te weghen' brenghennen ten derden» foo genietende plückt hy ;de vruchten :van défe dinghen^ . 't welck int eerfte noch met voltooyt'ën waer. ■ - f. • • '■/. ..•;.'., :1 : i?;r-re^ju : Ja fekerlijck onder alle andere Wercken van menfchen handen ;gemaeckt ï foo en • iüer gheen
fekerder dinghdié meerdereëre gheeft, dieblïjdelijcker is, en die meergheruftigheydtdes-ghe- rrioedtsby breüght,als een wel verciert Hüys te bewoonenydieiijne'behooriijcke bereydinghe, en andere mackelijekheden bêCjUaem om tëwooiien heeft, en daeromfoo rekent die Plinius een van hetmenfchelijckgheluckte wefen , en fonder twijfel die verciert het Vaderlandt, ënde ftightde Stadt-ofte een andere plaets,alwaer het wel geftelt is, doet bekennen,dat de Heeftere der felyèr ziju van groote ghelegentheydt ofte heel rijck; endë foo wanneer als daer de vreemdelingen iukomenj foobeïienfy met den eerftendegrootfte en koh^ëiijckfte huyfen,en achten de gemeeue middelma-*, 3° tigh te zijn, maer feggen daerna by hunfelver/, dat de anderen van de voornaemfte Borgers moeten
wefen, en alfoo vervolgens, en daerom foo en fal de gene niet die een éerlij ck huys be woont, voor oneerbaer en arm ghehouden worden, foo wanneer het wel onderhouden en verciert wordt. En daerom fo fietmen in de voornaemfte Steden vanltalien, als Romen, Venetien, Napels, Ge-
nua, Milanen, en vele andere, gelijck mede die van Spaengien, Vranckrijcken Hoogh-duytflandt3 dat alle de voornaemfte en Edelfte huyfgefinnen hebben toterffenilfe van hunne Ouderen huy- fen achüerghelaten, ofte hebbenfe laten bouwen, fo dat het een en 't ander niet van kleynewaer- dije en is, ende de dinghen die wy hier op ter aerden hebben,waer van wy gheen en vinden die van 40 grooter conteetement voor ons felven, voor de kinderen, voor de ouders, defgelijcks mede voor de
vreemdelingen zijn, als een eerlijck huysvan huyiraedt en andere mackelijekheden vervult, te be- wooneri", en dat het verfcheyde kamers heeft, en dat het huyfraet,het Welck daer in IS, deeygenaet felfs is toebehoorende, en niet het een en d'ander van vreemde menfchen en als gcleent. Wy hebben'eenige menfchen gekent,dewelcke door opinie van vele heel rijck geacht zijn,ende
gemeent datze veel goedts hadden, en om datze geene kennelijcke teeckenen van hunne goederen met heerlijcke huyfen te bouwen , waren gevende, en groote onkoften te doen, nochte het Vader- landt te vergieren, nochte de Stadt fchoonder te maken, nochte aen hun felven mackelijckheydt, nochte eere waren by-brenghénde, nochte aen de vreemdelinghen toegedanigh, foo en zijnfeniet voor de rijekfte gherekent, maer wel menfchen van kleyne waerdije , ende by-iia veyiich en moj:? fich voor de werelt gheacht. De byibndere gebouwen zijn de ghene die op eygen landt ftaen,en die tot het gebruyek van het
huyfghefin ghetimmert worden, ende foo wanneer als men die bouwen en onderhouden willen, foo moeten óie byfondere perfonen inlicht op de onkoften hebben , ende daerom hebben de f o befte Borghers door d'eere en ghemack , 't gene fy van hunne huyfen waren ghenietende, de ge-
dienftigheydt der Prince vermeerdert; ende foo wanneer het van nooden is, foo befchermen fy met al hun macht de Stadt, ende doen groote teghenftandt aen de vyanden; daerom foo feydemeri^ . dat onder alle liefde de fpetfte is, diemeh aen 't Vaderlandt bewijft: Niet teghenftaende darter dit fpreeck-woordt ghevondeu wordt ; Het Fadetlandt is; ee?t menfih toeghedanigb3 foo ■wanneer-' men het goet doet, -, en eyndelijck met het maken vantreffelijcke Gebouwen, foo laetmenaendg; nakomende tijdteeneeuwighegedachtenilFë. Ende om dat het eynde van de byfondere Timmeragie moet wefen om daèr in fe woonen j ?ol- ,
ghens Staet , reputatie ende ghélëghentheydt vaneen yedereen, defghelijcks mede om de vrienden ende vreemdelingen daer in teontfangen en onthalen, maer ©m fulcks te doen, moetnaëa wel letten in wat Landt iaën zy 5wajit men Boutanders 'm Spagnien, in Viaaekrijek, ende ver* :■'%'. '%■■■[. fcheyderi
|
||||
|
22% De Bou-konft van Viöcent Scamoztiüs,
fchèyden in Hooghduyts-landt, ende oock mede op verfcheyde manieren in Itaïien, want de ma-
niere van Romen is anders als die van Venetien, Napels, Genua, Milanen ende noch vele andere Steden.- Daer zijn veel geflachten van byfondere Gebouwen die grootelijcks van malkanderen verfche-
len, ofte het zy datmenfe om playjfant en eerlij ck te woonen, maeckte, ghelijck Craffus, Lucullus, Cicero ,Plinius, Cecilius ende vele anderen medeghedaen hebben, ende die fèer koftelijck ghe- bouwt hadden, foo om 't gemack als om Borgerlijckte woonen, ofte om Negotie ofte Koop-lian-, del te doen; dit is alleenlijck van de Stadt ghefeght, maer fuicks kanmen in de Viecken en Dorpen i q cap-*?- voorkomen, alwaer oock huyfen voor de werckluyden, voor de inkomfte, heeften en gereedtfchap- pen zijn, waer van men op fijnder tijdt fal handelen. De byfondere Gebouwen zijn van verfcheyde manieren, want de huyfen die op't Landt zijn,
mogen wel dicker en ftefcker wefen, om teghen een ftootende onweder te blijven ftaen, daer zijn- der noch andere die fterckerzijn, ghelijck de Borgherlijcke Huyfen, en die voor de Koop-handel ende Koopmanfchappen, defghelijcks mede de koftelijcke huyfen die op 't Landt zijn, voorden Eygenaer om daer in te woonen. De oude Griecken en Komeynen maken de mèefte deel van hun- ne huyfen lichtjes, ende waren evenwel onder de andere heel geiïen ende gheprefen,ende daerom foo prïjftmen dat de Veneetfche met eenen de huyfen hunder ftaet, volgens hun exempelen,waren makende, om foo veel onkoften niet te vergheefs aen de vercierfelen en uythoudinghe buyten den regel te doen, 't welck aen de Gebouwen geen verheffingen, nochte fchoonheydt en geeft, ende fo wanneeer de vercierfelen van weecker fteeuen zijn, foo lijdenfe licht fchade van het ftooten, ende Iibro 6 door hunne fwackte * ende de dunte van hunne leden; waer van wy breeder op fijne behoorüjc- cap.3. ' ker tijdt fullendifcourerem ■.;,.,..-. \ Wy hebben op een andere plaets bethcont, dat de huyfen in verfcheyde Landen op malkande- 2°
libro T. ren ghemaeckt werden, ende dat om niet veel Gebouws in de lucht te verheffen, ende om een be- cap.26. quamer forraeofte gliedaeute te maken, ende mede om lichter ende bequamer alle de deelen van een huys t'famen te voeghen, en eyndelijck om minder onkoften aen 't fondament ende Dack té doen, weicke dinghen op defe plaetfe heel wel foude komen, het felfde weder by der handt te ne-^ nieniifiu dan laet ons nemen dat een Huys in drie deelen ghefcheyden is, beginnende by der aer- den, ende voor nu de onderaertfche dinghen achterlatende voor de Pack-huyfen, waer van het fe- kerlijck is, dat het middelfte fchoonder, mackelijcker ende gefonder als de andere twee fal wefenj want daer en is niet aen te twijffelen dat in alle de natuerlij cke en de konftighe dingen de uytterfte de ilimfte ende flechtfte zijn, ende van de andere deelen geprefen, Defghelijcks mede de Bouwinghe, de leeghfte deelen, ende die op der aerden zijn,zijn de yoch-
tighfte, dampichfte, oock mede de donckerfte ende bedroeffte, boven dien fy oock by ghevallen meergheluydt gheven, ende onderworpen om beficht te worden , ende oock medeomtehoo- ren 'tghenenien daer in feydt, ende eyndelijck lichter om beftolen te worden, Ende hoedatmen^0 hocgher komt te woonen, hoe datmen meerder van de luchtende Son gheregeert wordt,ende dat meeftendeel door de dichte van de naghelegene Dacken, ende het meeftendeel van 'tjaervanden windt ghequelt; boven dien is het onghemackelijck voor de menfehen om te klimmen, ende met daer boven te brenghen 't gene men van doen heeft, en wy berooyen ons van de Orientalen fchoo- cigheden, ende van 't ghemack hier by der aerden de doorganck der menfehen te genieten, boven dien noch vele accidenteier dinghen ,'t zy van vyer, ofteyet anders, het weicke foude konnei; ge- beuren, fonder eenighe hulp te moghen ofte konnen verkrijghen. Waer uyt men vaftehjek kan befpeuren, dat het groote eer, ghemack en gefontheydtis, laagh in 40
het middelfte huys te woonen, aen een zyde latende dk by der aerden zijn, door de beletfelen van het huys, ende voor de dienaers, eude.dierghelijcke dinghen, die niet heel wel om hoogh en ftaen, niet minder in de plaetfe voor 's meefters ghemack: Soo dat in de hooghfte deelen van't huys de Meyden haer kamers fullen hebben , ende oock mede alle de dinghen die van haer bewaert ende befchermt moeten zijn , ende alle 't ghene niet laeghby der aerden moetwefen, op dnfdanighe voeghen fal alles op fijn plaetszijn, maer de Eyghenaers fuilen fchoonder ende ghemackelijcker woonen. Alwaer vele wooninghe zijn, moeten de eerften ende de grootfte voor-kamers ghenoemt worden, de tweede middelbare, die wy kamers heeten,ende de Gnecken Talami, ende de binnen- ile ende kleynfte, fullen achter-kamers zijn. De dinghen die wekken door Godts gratie door onfe raedt gedaen ende gemaeckt zijn, foo van
vele Veneetfche Edellieden, als die van 't vafteLandt, ende door de verfcheyde Gebouwen ia de platte Landen alsop de Heuvelen ■, nochtans foo hebben wy daer van vele byfondere Gebouwen ghemaeckt, foo in de Stadt, als opde Viecken ende op 't Landt, ende meeftendeel verfcheyden, ende dat opde maniere als d'Eygenaers het begeerden : waer door wy vernuftiger geworden zijn, fo om verfcheyden ende differente forme te vinden, die fchoon ende uytnemeützijn, fo ia 't uuiver- feel als particulier, ende hunne aenghelichte foo verre ghebrocht, datfe met de binnenite deelen over-een komen, ende in fulcker voeghende vercierfelen daer inne ghebruy ckende, datfe wel ga- ordineert, ende op hunne behoorlijcke plaetfe ftaen, fodatternietenontbreeckt, noch confuys en ftaet. Wy hebben oock die materie ghebruyekt, dewelcke door meer ghemack plaetfe gaf, ofte daer
ontrent, maer doende'al-evenwel onfe befte om ftercker ende beter te maken, 'tzy dat het voor de t'famen-voeginghe, ofte voor de vercierfelen van 't werek gheweeft heeft, ende dat door de ghedanekonft het Huys ofte Gebouw heel fterek ende fchoon in 't gelicht wort; foo dat het in he£ jheheel yoltoy t wordt, waer toe het van beginfel na gheof dineert was, foo na onfen fin als na den. |
||||
|
Bet eerfte Deel> het Derde BoecL Cap. JX zz%
wil van den Eygenaer. Hebbende in alle defe dingen niet minder de nature, als dé föetftappen van
de Oudert, foo in Italien als op andere plaetfen ghevolght, ende met infïchte op eenighe Wercken van de voornaemfteBouw-meeftersdefertijden; ende op defe plaetfe fullenwy onderhouden, het welckHoratiusfeydt; Frijfi u eyghen werck^niet, nochte en berijdt niemandt. Welcke moeyten wy'l'btbt. lichtelijck aengenomen hebben, lbo voor onfë particuliere ftudie als voor de Bouw-meefters,ende ePliï,If • oock mede om aen de nakomende tijdt, eenige goede maniere van wel te Bouwen te laten* Van eenighe Confederatie > diemen in verfchejde Landen tot ghebruyck van d@
by'(onder Gebouwen: van de gefontheydts des Loghts, vande Gebouwen, en hunne aenfchte die fy
moeten hebben, op datfe alfo bequaem [ouden rnoghen wefen cm daer in te vcoomn,
J-O " Cap. I L
Enmoetveleconfideratieom wél te Timmeren gebruyckën, foo tot gefnacJl
als fchoonheydt, en mede tot ons ghebruyck, want men kan anders in Italien,
verfcheyden in Spagnien, ende different in Vranckrijck, Hooghduyts-landterj
op andere plaetfen, Bouwen ofte Timmeren. Want Italien heeft een natuejv
lijcke gave,datze een gheteniperde loght heeft, alwaer gheen harde winden
regneeren nochte veel fhéeuw en valt, en daerom foo kaumen de Huyfen daer
na Timmeren, ende conform maken, ghelijck de Bouw-konft vefeyfcht ; ,endc
20 s ' ^ daerom foo fietmen dat de oude Griecken door defelfde redenen, en daerna de
oude Romeynen, hebben dufdanighe uytmuntende Gebouwen of re Huyfen ghemaeckt; door
wiens exempelen wy verweckt moeten worden, om uytnemende ende lofwaerdighe Wercken te
doen ofte voltboyen.
In Spagnien onderhoudcnfeeen fekere regel als in Italien en Vranckrijck,maer al-evenwel fo en
zijn hunne huyfen niet heel groot nochte gemackelijck,nochte zijn heel konftigh gemaeckt/tgene door manquement van de materie by-komt, raaer daerom foo ontbrekenfe oock de lichtigheydt. In Vranckrijck is het ghebruyck de Huyfen niet met hooghe mueren te maken, ende met icherpe dacken, om dat alfoo de herde winden daer gheen macht fouden over hebben, nochtans niet door geheel Vranckrijck,fy maken oock mede onder-aertfche plaetfen om daer yets in te bewaren,endg op de dacken van de huyfen makenfe andere balcken, foo om daer in te woonen, als om haver daes In te bewaren. In Piemont gebruyckenfe defelfde maniere van cierlijck te Timmeren,als in Vrank- rijck. In Hooghduyts-landt makenfe heele hooghe huyfen, om dat in de Stadt by-na altemael For^ 2 o treffen zijn, ende weynigh plaetfe hebben, ende met nauwe ftraten, daerom fo makenfe de huy- fen vierkant, met vijf folders d'een boven d'ander van middelbare groote , om hun te verwarmen^ welcke folders, foo wanneer het van nooden is, haer voor wooninghe zij n dienende. In 't bouwen moeten grooten inlicht op de waerdigheydt, gemackelijckheydt en op de fterckte,
hebben , ende men moet eerder de feedbaerheydt prijfen, als al te pompeus bouwen, want het i| ghenoegh dat den Eyghenaer een Huys, 't gene bequaem voor lij 11 Staet is, timmert; ende 't is veel beter als dat heel koftelijck is verciert, ende met huyfraedt vervult,, ghelijck Cicero, Seneca, libro fc Horatius ende Plini.us,in de natuerlijckeHiftorie verhalen, ende daerom is dit fpreeck-woordt -.Een of!^ middelbare Staet is de befië; Waerom het een groote fotterny van de ghene is, die boven hunne ver- i^ï-o 2' moghen Bouwen; daerom foo feydt den Poet, een dinck en kan niet blijven ftaen, foo wanneer de Ode 10. teringhe.boven.de neringe gaet: ende Seneca die getuyght ons dit klaerlijcker in dit veersken: De llbro6lSi middelbare dinghen vjjn langhduerende; ende op dit propooft heeft Pontan us ghefeydt, dat een fe- Tra?."8* kere Belflorio heel rijck zijnde, heeft alle fijn rijckdommen, met vele huyfen te bouwen, doorge- Atto-1, brocht, waervandaen dit fpreeck-woort komt: DeBouwdnghe ende de Gafierijen maken eenmënfch 40 arm-, ende wy hebben menfchen van groote ghelegentheydt ghekent, die geftadelijck,met de on- koften , en met hen volck in 't werck te ftellen, ghepaft hebbeu, nochtans foo en i? c|e elijf boom aen de mueren van hunne huyfen ghehecht, ghebleven. De Gebouwen moeten eyndelijck foo verre gebrocht worden, datfe tot de wooninghe bequaem
zij n, en daerom foo moetmen voor de principaelfte van de Stadt groote Huyfen raaken,met groote Deuren ende Salen, ende datfe vele kamers hebben d'een boven d'ander, foo voor ghemack -van 't Huys, als mede voor d'Eer, om Maeghfchap, Vrienden, Vreemdelinghen te ontfangen, waep oock zijn Galderijen, Hoven, en andere ghenuchte, ende eerlijck ghemaeckt. Ende eertt voor de Advocaten, datfe noch boven de verdeelinghe van de kamers, fo voor haerfelfs als voor haef huyf* 1 ghefin hebben fchoone inganghen, ende plaetfe voor de Raedt-vraghers ende Clercken, om daeï j-o in alleen te fpreken en raedt te vragen, foo tot ghebruyck als tot eere; ende nochtans foo en moe-» ten hunne huyfen, de teeckenen van middelmatigheydt niet te boven gaen. De Borghers moeten Huyfen van bequame groote hebben, en dat daer hun huyfghefïn kan ia
woonen,en 't is beter datfe ophun gemack zijn lettende, als op de ydelheydt ende pompieufheyk - De Kooplieden Huyfen moeten yerfcheyde van Kamers zijn, van de andere Huyfen afghefon* dert, ende datfe aen't felvevaftziJB, moeten oock Pack-huyfen, ende plaetfen om verfcheyde Koopmanfchappen te legghen, hebben, opdatdienvandevochtigheydt ende van de verrottia- ghe foude bewaert worden, ende datze bevrijdt van de dieven ende van 't vyer zijn. Ons dunckt dat de particuliere Borgers heel niet fo uytnement Bouwen, datfe foude achterhaelc
konnen worden, ghelijck LueiusLucullusghe weeft is, om dat hy de Huyfen met groote onkofteo, Z 1 ' w&
|
||||
|
2.14 Bpü-Könft van Vincent Scamoztlus,
was maken de, daerom heeft hy in Tufculano fijn Huys en niet Gangen en Zalen laten Timmeren»
ende datze heele fchoone deckfels waren hebbende > en mede datze ront-om heel mackelijck en
commodieus fchenén, tot gebruyek van de Somer. Men feydt dat ontrent Napels Heuveltjes ende
Vita di heele fchoone groote Zee-huyfen ghemaeckt werden, waer door men gelooft, dat het Lago Agna-
Lucuilo nos fijn Werck gheweeft is, ende heeft Vyvers rondt-om de Huyfen ghemaecktj foo dat Tuberonès
a 4 Stoicus,ghelijckPlutarcus verhaelt, 't felfde Serfe Togato genoemt heeft. Wiens onderganckwy
ghefien hebbeu, ende met groote verwonderinghe geconfidereert; ende het Pompeus Bouwen Van
dienfelven, foude fuffifant ghenoegh wefen voor de Koninckrijcken van onfe tijden, waer door i®
dit fpreeck-Woordt ghekomen is: Up de maniere van Lucullus Bouwen, als Craflus avontmael
houden, ende als Cato fpreken.
Ende al-evenwel is Lucullus een van de principaelfte Roomfche Borghers gheuoemt; maer men
kan voorders feggen, dat hy in fijne Tuynen, by groote Koninckrijcken magh vergeleken worden* Defe heeftop een tijdt onverdaght Pompeus Magnus, ende Cicero fijne heele groote bekende, ia een Zale, ghelijck Appolinus verhaelt heeft, te gaft ghehouden, welcke Zale Konincklijck verciert waer, ende de andere Zalen waren alles navenant, ende bequaem om de vrienden te ontfanghen» Maerfulcks nietteghenftaende foo oordeelen wy, dat de ambitie ende grootheydt doordeghe- dachten moeten ghetempereert worden, ende met de feedtbaerheydt; ende men moet eerder acht nemen op de konit ende gemack, als op de overvloedigheydt, met groote koften gemaeckt. Wy prijfen eerder, dat de byfondere Gebouwen hunne behoorlijcke gemack zijn hebbende, en
dat om datfe het foude moghen ghebruyeken, als al te uytnement uytfteken, ende overvloedighe
libxe i. vercierfelen zijn hebbende, ende dat om 't oogh te voldoen : In defe dinghen moeten wy de nature
cap, 17. voigÜCCl} dewelcke alle de lichamen der menfchengheformeert heeft, niet minder bequaem als
proportionelijck ende fichbaer; maer met defe differentie , die de dinghen meer ende minder ver-2Ö
ciert als het beftaen magh,ende waerdigher als men op een ander plaets verhaelt hebben; ende al- evenwel foo ift van nooden om op de weghen van de temperantie te blij ven, ende by de fchoonig- heydt. De vercierfelen befwaren grootelijcks de onkoften, maer nochtans foo enmakenfehet Huys niet bequamer, nochte oock de deele beter op hunne plaetfe; het kan wefen dat defe eenighe dinghen aenghevoeghtzijnj 't gene men doen ende allenskens aenvoegen mogen metter tijdt: en men magh fegghen, datdie ghene dewelcke overvloedelijck fijn Huys Verciert, verduyftert het oogh, ende wint niet met alle, waer door her groote fotterny is, om meer te doen als noodigh is. In de byfondere Gebouwen moetmen inlicht op vele dinghen hebben, maer principalijck op de
grondt, Torme, ende ghedeelte , ende datfe bequaem zijn » 't ghene men nu teghenwoordigh fullen-raken., maer op fijne plaetfe fullen wyhet heel breedt ontvouwen: Daerom foo moetmen op eenighe plaetfen, al waer men het Huys timmeren wil, groote inlicht hebben op de loght, de- welcke Tonder twijftèl de tweede moeder van 't leven is, ende bewaerfter van alkddinghen, waer op Trage- Seneca dit propooft ghefeydt heeft: De eerfte'plaets ü een oorfaeckjvande doodt. Generalijckfo moet- * %^' men in de Stadt de plaetfen van 't Huys prijfen, om op't ofte ouder het centrum te woonen, ende de omcinghelinge der Muren, want dat is een plaetfe van de Marckten, ende van de gêmeene Pa- leyfen ; ende dit fal ghefchieden , foo wanneermen daer mackelijck in en uytgaet, in 't midden kanmen een middelbare fpacie hebben, fal aen de Marckten heel fmal zijn, en aen de hoecken en rondt-om aen de buert fal het heel langh ende breedt zij n , al-hoewel met grooter köft, ende meer plaetfen om Hoven, Hoffteden ende Ihuynen te maken. Ende foo wanneer de plaetfe voor koftelijcke Huyfen moet wefen, ende op 't Landt foo fal "'t een
heel goet dinck zijn om vruchtbarighe aerde te hebben, en dat alle dingh kan voprtSrenghen, niet 40 heel veer van de Stadt, op een verheven ofte hooghe plaetfe, ende van verfcheyde Heuveltjes ghe- fien, ende groene Bergen, ende niet heel dicht aen de gemeene wegh, maer by eenige Rivier. Want boven'tghemackomhetvolckdaeraen , en vandaente brenghen,foois'tgoetvoor denoodighe dinghen tot ghebruyck van 't Huys, ende om d'Inkomften aen te brenghen; ende by aldien fy af- vallende wateren hebben, foo kan men daer Vyvers maken, ende om de Tliuyhen water té gheven* midtfgaders om de wooninghe fchoon te maken, gelijckmen op vele plaetfen fiet, doch principa- lijck in Brefcio, van welcke dinghen wy boven het ghemack, profijt ende ghenuchten fullen trecken. Wy wilden wel, datmeu in 't Bouwen, foo in de Steden als op het Landt, forghden om fchoone
ende bequame Huyfen te Timmeren, en de oude vokkeren navolghende, dewelcke liever ghewilt hebben de Koninckrijcken, ende Landtfchappen verlaten, fo wanneer alffe onvruchtbaer en on- ghemackelijck waren, als daer in te blijven woonen, ende zijn daer verre van daen ghegaen, om te foecken andere die vruchtbaerder ende volder van mackelijckheden zijn: Ende daerom fo heeft Italien in de verleden tijde foo veel aenftooten ende fchade gheleden, de gene die op ongehuyfde f* aerde ofte plaetfe Timmeren, ende die ront-om van huyfen vry zijn, waer van niet te twijffelen is, datze fichtbaerder als d'andere zijn, ende oock meerder iuchtszijn hebbende, ende oock mede een klare lught, maer daer-en-tegens ift by aldien wy daer ront-om willen gaen Timmeren, fo en kan- men de onkoftenniet ontgaen, ende noch meerder, foo wanneer daer dicke Meeren aenko*. men. \ Daer zijn eenighe weynjgh te prijfen, die door fekerc onnutte onkoften,ofte door hunne hoof-
digheydt dpen heele groote onkoften op kleyne plaetfe, als hoecken.Luft-hoven, driehoecken,ofte buy ten de circkel, ofte heel buy ten het ghelit j foo dat de Zalen, ende de bequamicheden voor de Kamers komen buyten aen, want hier en zijn geen vercierfelen die dufdanigh misbruyek konnen Jbedecken. JEnde daerom foo maken fy de Huyfen fop vierkantigh als 't moghelijck is» ofze wet inde
|
||||
|
Het eerfte Deel, het Def de Boeck. Cap. ï L i % $
in de diepten ïangher, om dat als dan alle dinghen wel ftaen, gelijck Wy elders bethoonen fullen. libre u
Een Huys, het zy waer het ftaet, in de Stadt, in een Dorp, ofte geheel op 't Landt, moet van groote cap> • ghedaente, ende ghelegentheydt wefén, na den eyfch van den Eygenaer, ende bequaem om daer in te woonen: want het is een fekere faeck, dat een mënfeh gheen dinck en heeft, dat hemfelven* fijn huyfghefin, vrienden ende bekenden, meerder nuts, vreughde ende gerufts geeft, als een Huys waer in hy is woonende, waer in, boven de gheleghentheydt van de vrienden* behoudt fijn heek fubftantie. Ende om datmenby de oude Griecken gevonden hebben, en de dickwils in onfe tijden ghefien>
datze in't by fonder heele groote Huyfen, met groote onkoften hebben begonnen te Ti nimeren,, ja datze de Princen en Perfonen van cjualiteyt te boven ginghen, dewelcke fy 't nochtans tot geen eynde hebben konnen brengen;waer door wy de Bouw-meefters vermanen,als mede de Eygenaers, ïo om heel wel teoverleggen 't geen zy voorflaen, ende beginnen te maken, (o univerfêel alsparticu-
lier, om niet fouder redenen ghehouden te wefen hunne rijekdommen te verteeren , ende oock voor altoos fc handen te hebben: ende daerom is 't Huys groot ghenoegh, 't zy in de Stadt, ofte op het Landt, foo wanneer als fijn geheel huyfgefin daer in kan woonen ende fal oock daerboven een afghefonderde plaetfe tot ghebruyck van de vrienden, bekenden ende vreemdelingen hebben, al- waer verfcheyde Kamers ghevonden werden, met hunne noodige behoeften, ghelijck wy verhaelt- hebben. Maer hier teghens foo prijfen wy, dat den Boüw-meefter altijdt nieuwe fchoone Inventie éndé
uytnemendeformefoeckt, want van alle defe dinghen foo en fal hy niet van verftandighemen» fchen berifpt worden ; waerfchouwende dat de byibndere Gebouwen^ niet en moeten getimmerte kc nochte met heele fijne materie, nochte uytnementheydt van 't Werck ghemaeckt werden, dat hel
met redenen van hooveerdigheydt befchuldight werdt, ende dat het in alle dinck fchijnt met de principaelfte ofte voornaemfte Huyfen van de Stadt over-een te komen; de Princeiijcke ende voor- naemfte Huyfen rnoghen wel uytuement fchijnen, ende dat, om datze Edel zijn, ende door de waerdigheydt die fy zijn hebbende, en door de rijekdommen die fy befitten, daerom moghen fy alle dingen uytnementlijck hebben,op datze fouden fchijnen en blincken, alskofte'ijcke Gefteen- ten ende Gout, onder alle de borgherlijcke ofte Hechter dinghen; want het is voor een byibndere g kenoegh, dat onder vele noodighe dinghen, hy daer eenighe van heeft, dewelcke fichtbaer ende fchoon zijn. Ende daerom is het fegghen van Cafïïodorus in 't minften te misprijfen,dewelcke den übro % Eygenaer van een goet Huys meent te wefen,die fijn Huys bewaerc ende wel ordineert; ja waerlijck daer en is gheen dinck, die onder alle dinghen, 't zy van vreuchdighe cijdt-kortinghe, fo ghemeen als byfonderlijck, meerder gheneughten aen den Bouwer gheeft, als een fchoon ende Tnackelijck Huys te bewoonen, niettemin het een dinck van voorfiehtighe, eerlijcke, ende rijeke menfehen is. 3 o Het geficht van een Gebouw ofte een Hnys, wort eygentlijck verftaen, de uytriementhey dt die
het aen onfe ooghen van fijne ghedaente verthoont j ghelijck een ghedaente van een menfeh, ofte van een ander inviduael lichaem, ende de fchoonheydt van 't aengheficht komt, door dien de Mo^ dulen wel endeop hunne plaetfe gheftelt zijn: waer door alle de deelen onder malkander over-éen komen > 't zy fy foo verre ondicht by-een zijn , ofte wel hier of daer tuffchen, 't ghene altoos een faeck gheweeft heeft, die heel fwaer om te volghen is, ghelijck wy elders bethoonen fullen. Ten libro 6. eerften, foo moetmen grootelijcks prijfen (datmen niet van eenighe accidentele dingen bekladt en zijn ) dat het aengheficht en het wefen van 't Gebouw, Zuyden itaet -, 't ghene de Griecken onder- üBro ?. houden hebben, gelijckmen van Vitruvius konnen befpeuren, fboin de Huyfen die in de Stadt zijn, ca?to- als die op 't Landt, om datmen bykans de gheheelen dagh daer gaen kan, fonder vreefen,en fonder dat de ooghen van de ftralen der Sonne verduyfteren, oock het gheheele huys fcheydt voor ons ge* fichte, en met meerder gratie ende fchoonheydt, waer door het fchoonder wordtom aen te fienj ende eyndelijck het huys wort langer, witter en fchoonder bewaert, niet wordende aen defe zyde foo drae ende lichtelijck ghevlackt, bedorven nochte befmet, ghelijck mede de andere verclerfe* 40 len die aen de Noordt-zyde zijn. Dit alles ghedaen zijnde, foo moeten wy noch grooter inficht op
de grootfte en voornaemfte ftraten hebben, ofte eenigh ander fchoon uytfïcht, foo natural,als met konft ghemaeckt, 'tzy maer 'teen ende 'tander ghemack ende gheneugbte aen 'tHuysby* brenght \ alhoewel de Zuyde lught, (ghelijck wy elders verftaen hebben) is niet van gheheele per- fectie ; aen de andere zyde, foo maecktmen de Ganghen, Deuren, Zalen, Zaeltjens en dufdanighc ]^ro *• plaetfen, alwaermen gheftadelijck niet en woont, maer dienen om daer eenighe uren van den dagh capI ' te wefen, ende daerom foo en kanmen daer niet vele fchaden hebben. Ende om eenigh dinck in 't particulier te raken, wy achten de lught van den Noorden, aen een
middelbaer Huys, by aldienfe door eenigh accident het huys bedelft, de befte te wefen, want fy is altoos boven alle de andere fuy ver, licht, ende koel, alwaer het des Somers goet om te woonen is, yo De lught van den Ooften, is grootelijcks in de hitte ende koude ghematight; daerom foo maeck-
ten daer de Griecken hunne Huyfen voor Vader ende Moeder, en voor 't gheheele huyfghefin. De Cap. 3, Zuyder lught is fwaer, heet, ende vochtigh; ende eyndelijck de lught van den Noorden, maken de wooninghe onwoonbaer, ende dat meeftendeel [in den Somer, want hy gheeft groote hitten des vonts, ende behoudt die hitten het meeftendeel van de nacht, Maer foo wanneer het Huys na den Weften ftaet, ofte foo daer Thuynen achter aen zijn, ofte
dierghelijckevermakelijckheydt, die fullen de ftralen van de Sonne tot het lefte van den Winter ghenieten; maerfopmentwijflèlt, dat het ghefichte van den Weften, gheen goede lught mede- brenght: ende dat zijn winden die fchadelijck zijn, ghelijck wy elders bewefen hebben, dat de JLaght foo flim niet en is, als diea van den Zuydt-weften, nochte de gheftadige winden* boven dien . \ Z- 4 moetmea
|
||||
|
De Bou-Konft van Vincent Scamoztïus,
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
22<5
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
moetmcn oock meerder infichte op de loop der Sonne hebbe, wiens ghebrekeri dickwils onmog
lijck zijn om te helpen; want hy maecktde aerden, de muer, ende het dack van 't huys dampi |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
ïibro Ó*.
cao. 12, il |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
he«;
gh, |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
ja tot de lucht toe; waer accidentale winden zijn, 't gene men helpen kan met de glaze venfters toe
te houden, ofte dierghelijcke dinghen, ^ T)'e jL'ofijdfi ^efchnjvmgbe, ende Aföeeldingke van de Huyfen der Oude
Griecken ende ghidaeate, ende het ghebruy elfder Deekn p die daer toe behoowi,
Cap. III.
Et is een fekere fake, ghelijck wy meermaels verhaelt hebben, dat de Ouden, |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
foo in 't ghemeen als in 't byfonder, uytnementlij ck ghebouwt hebben, waer
M van wy Hiftorie van waerdighe Autheurs hebben, oock mede de voetftappen gr| van hunne GebouwreU; ja wy moeten mede bekennen, dat het meeftendeei van f dufdanighe dinghen, die in fuickegheflachte gevonden werden/tzy fygoet * ofte fchoon zijn,zijn altemael van hen van rijdt tot rijdt tot ons gekomen,ends |pp§|! als cene overleveringhe, waer van onfe rneeninghe is, om in 't derde Boeck te handelen : Nu dan, om'wel-Voort te gaen.foofullenwyeerft de Huyfen, vol- gens het ghebruyek van de oude Grieckfche Edellieden befchrijven,ende daerna van de oude Ro- ineynen; waer van ten deel en Vitruvius ghehandelt heeft, tot wekkers intentie vele vernuftighe verftande groote moeyten ghedaen hebben, om die in" eenighe deelen uyt te legghen, waer van wy een ghelijckenüfe verhalen fullen, ende daer noch by-voegen, door de macht van de oude Schrij- vers , eenighe dinghen dieder ontbreken, die fonder faute moeten voor-aen gheftelt worden, waer *® door wy vele ende noodigheMeefter-ftucken, tot ghebruyek van de byfondere Gebouwen onfer 'tijdt'fullen begrijpen, fonder defelve het onmoghelijck foude wefen om wel te bouwen. JLaet ons nemen dat de grondt van dit Gebouw op een fichbare plaetfe ftaet, ;ende met de om*
Handigheden, alseen koftelijck Huys toebehoort, ende op fijn groots getimmert, nochtans foo fal fijn af beeldinghedufdanigh wefen. Eerftfooprijfenwy, dat het voor plat na den Zuyden ftaet, want foo heeft het Vitruvius ende Zenofontüs goet ghedaght; op dat des 's Winters daer de Sonne foude by komen, ende des Somers van de fchaduwe bedeckt. In de midden moet den inganck we- fen a niet heelbreedt, b aen de rechter zyde moeten de ftallen voor de Paerden zijn, met hunne ghemackelijckheden,omdaerintegaen, ende den uytganck fal na den Noorden wefen, en noch • verder een breede plaetfe,alwaer fy de Paerden bereyden, welcke plaetfe de Griecken Hippodomo lieeten, Aen de flincker zyde moeten c eenighe wboninghe met dubbelde Deuren zijn,en noch verder op 't ey nde drie d groote wooningen; dit is voor foo veel het voorplat aengaet. |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Ïibro 6.
cap. 8.1O |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Ïibro 6.
capö 3 o. Econo-
rma. |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Econc-
mia.
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
3^
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Meer na binnen is het Kioofter ofte Gange met e Portalen aen alle drie de zyden,ende in 't raid
den aen de flincker zyde een Zael, ende de Zalen voor de Wapenen, f met wooninghen aen d'een g en d'andere zyde, ende twee Bat-ftoven, h de voornaemfte i Trappen; want het is heel fchoon dat dufdanighe Huyfen mackelijcke opganghen hébben; ende noch foo veel andere diergelijcke wooninghen zijn aen de rechter zyde van de Portalen der Ganghen, recht teghen over de grootftë inganck, is een breede piaecs met Poften aen de zyde van de Muer, die Vitruvius Proftas en Paras \ noemt: aen de lliucker zyde zijn de Kamers met dubbelde Bruydts-bedde, / ende het Ledekant m voorde nieuwe getroude, 't welck oock mede Senefontus getuyght, ende noch foo veel andere |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Econo-
mia,
fac. 273.
hbi o 1. ca. 8. t. f libfo 6.
cap. 10.
Econo-
mia.
fac. 273.
Ecouo-
mia.
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
plaetfen waren aen de rechter zyde van de voor-ftraten; maer in 't eerfte foo hebben wy vele drie*
|
40
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
dobbelde n Kamertjes, tot gebruyek van de Meysjes geordineert, gelijck billick is. Ende Sene-
fontus die wil dat alle dek ghenoemde plaetfen hunne licht van voren fcheppen,ende oock mede onder de portalen van de voetftijl. Maer na boven aen de Plaets, foo is in de Poften eendoorganck o den Inganck ghenóemt, otn
dat het niet heel wijt en waer, waer in aen de flincker ende rechter zyde groote Huyfen waren, om daer in te wereken, ende te weven; p aen defelfde zyde zijn Gangen, q ende meer na buyten ka- mers : r ende alle defe deelen beflaen de plaets Van 't Huys, welcke de Griecken Gyneconity noe- men, ghelijck Senefontes feydt; ende volghens Polluce, de wooningen, alwaef de Vrouwen om tö weven ende wereken waren, worden Gynecy ghenóemt. In eenighe enderaerdtfehe plaetfen van het Huys moeten de Winckels, ende plaetfen om liet goedt te legghen, zijn, ende diergelijcke din- ghen, 't welck Senefonte verhaelt; is, om het Huys niet laegh by de aerde te bederven, aen de rech- ter zyde zijn de Thnynen voor de Vrouwen. Aendit Huys was het Huys van Vitruvius ende Senefontus ghevoeght, 't welck van henlieden
Andromitidi gheheeten wort, te weten, voor de wooninghe der menfehen, dewelcke in 't geheel fo ende in fijn deelen was veel breeder endegrooter, met eyghene Inganghen ende langhe Gangen, A waer teghen over de Portalen waren. Aen de zyde alwaerme.n in de Vrouwen haer huyfen gin- gen, alwaer Senefonte de deüre om te fluyten, ftelt, B waer een breeden Uytganck, met de plaets over-een komende, aen de rechter ende flincker zyde Vele dobbelde C Kamers, voor eengroot huyfghefin. Meer naginder zijn de principaelfte D Trappen, billick zijnde datze na de bovenfte deelen gaen, ende datze onder de aerderi gaen; ende dit zijn die, die hunne licht uyt de Portalen na den Noorden zijn fcheppende, ende van de verhaelde Gangen, en in 't lefte ofte eynde foo iffef noch een Kamer E. . Aen de flincker zyde van dit Huys is in de midden een Veftibülo, f te weten, ëenGanghvaa
jbuytenen, en een G heerlijcke Inganck;aen d'andere zyde de Bibliofcheeck ofte JLiberije, H ende ' aes
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Het eerfte. Deel, het Derde Bqeclc., Gap: ï ï L p 2$
aen defezyde zijn woonih^hen, I dewelcke met de voorfz Wooninghe ofte Kamers maken efett
verdeelinghe van fes wooninge voor den Vader des huyfgefins, heel dight by die vaïi de Vrouwen, ende hebben ofte fcheppen alle beyden hunne licht van den Ooften, na het ghebodt van Avïc'en- na, die feydt, de lught van den Ooften beter is j ende daer warender oock foo véél aen de andere zyde, te weten aen de rechter zyde van 't Huys, ènde die zijn tot ghebruyck van de vrienden,endë oock mede den inganck'in den middel hebbende. Maer achter aen deBibliotheeckiseen fit- Cantici plaetfe, K te weten om te fitten, welcke plaetfen hadden hunne ghefichte buyten na deü?*"er* Weften. ',..■•./.-. . ..... \ \
Voor aen boven het Portael L hebben wy in 't midden 'ëénSael gejfeït, M als wefende op een libro 6-
van de fichtbaerfte plaetfe, aen de rechter en de flinckef zyde de vierkanten, N tot gehruyck "voortap* ^* de Winter j dienadef Zuydenftaen. Aen de flincker zyde van defelfde zijn de Bad rit oven, O ten deelen van die der Vrouwen ghefcheydeni ende meer na ginder, recht teghen over die wy verhaelt hebben, zijn andere groote F dubbelde Trappen, ende. daerna op de kanten van de hoeckeneten jfckief-trefoor, Qjien de flincker zyde een Zale R ofte Ciciceno, ende fcheppen hunne lichtv'an Itbro 6; den Noorden> ende aen de andere zyde, alwaer de Thuynen met fchoqne bereyd tzeleh en groen- C2P- ó- ten zijn, ontbraken fekere Portalen endé andere Gangen, tot ghemack ende (choomgheydt van het Huys. Daer is eenighfints aen te twijfelen, ofte boven op de Portalen noch andere Ganghen waren, ofte wel ongedeckte wandel-plaetfen, ende dat om diens wil de redenen dat mede braght,- maerwy hier tegens hebben de wandei-plaétfen met deckfeis gemaeckt. Aen de rechter ende flincker zyde van dit heel groot Huys, boven debreetën der wegen diemen.
Mefaitïeofte middel-deure noemt: De Griecken maeckten eenighe kleynder Huyfen, tot het ge- bruyck van de uytlieemfche vrienden, die mede hunne eyghené inganghen hebben; ende de Kamers om te woonen waren, wslcke vrienden oin te befoeckengekomen zij n, fo warineer fy eens ' ende meermalen ghenoodt waren, waer door het ghefchieden dat Hét Huys van den Eygenaer vry bleef, ende fy buyten alle dienftbaerheydc, ende vanalle de noodighe ende bequarrie dingen voor- : fiea wefende, ende met een ftap konnen fy by den Eygenaer komen, ende fy defghelijeks van vele bcfoght; dit is 't gliene tot de dsfcriptie van dit Huys behoort. Hier volghtde Gront van het Grieckfche Hüys met fijne deelen, ende met letters afgeteeekent^
om dies te beter het felfdc te verftaen» |
||||||||
|
ïö
|
||||||||
|
%o
|
||||||||
|
De Bou-Konft van Vincent"Scamoztivrs»-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
32 i
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
=ji.
|
stesiidfc
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ér=r=n±J !j fcrrr*
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
,iSüe
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
' a£|*KSij S£
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
"%^dffl^W0F^jA^;iïiP^3È.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
u
fct-J
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ü
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
?3^SS;&±gs;5fS:/53g|s:?i^
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
lis&z
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
m
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
£;£JEZZ%$K
|
<;
Mhh]
f—3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
7z%ÏZMnzM&
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
, ,f. jaiasaisaiEaaaai
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
&i^£=^a£i£aiaau^*a*£sfc
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
O
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
mmrrr.y'X- *m2&?$%m^$m
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ni
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
p^
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
asagasSsasste
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
O
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ïï&SïSaaeaiSIsiite&S
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
<
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
3i
F 1F
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^^22^: " - - - * - ' -' —~™ '
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ïiïPPOD'-ROHMO,
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
r êiIééI
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^r—~~ • -__ -^_~ ~ _ -rwzimtsmmstéL
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
==8raJ*
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. III. Iip
|
|||
|
250 ij] ;Ëou-KonftvanVlncetitScamoztiüs,
Den ïnganck van de vöornaemfte Huyfen der Grieeken was enge,en de deure, volgens Piutarchui,
worden van buypen gheopent: de breete tuffchen beyde de deuren worde Thirorio genoemt, om dat de Griecken de deure Thira heeten, ende de plaetfe Pirona, ende de deure van de Tuynen Am- phithiros: So dat Polluce de deure waer door men na boven gaet,Orftochiron noemt. Oock mede hedendaeghs fo gebruycken wy hier toe eenige dïergelijcke Ingangen, en dat meeftendeel in dè middelbare Huyïen, en die van de Borghers, om aen beyde, dè zyden meerder ruynlte voor de - Kamers te laten. Het is geen wonder dat de Grieken aen de rechterzyde van de Huyfen de ftallen rnaekten,want
dit deden fy om hunne huyfen, en de huyfen van de vrouwen, geheel vry te houden, en d aer moe- iten heële fchoone en waerdigè Paerden in wefen. Paufaniusdie feyt, dat onder alle de Griecken, die van Lacedemonien,hadden groot behagen om ïchoöne en ftercke Paerden te hebben, ende de GrieckfcheVrouwenVgelijckSenefonteverhaelt, paften op dingen van 't Huys, ja tot het Geweer xc toe : inaerwy prijfen dufdanige maniere niet,en het foude beter wefen fofe aen de rechter of flinc- ker handt van hunne huyfen geftelt waren, gelijck de woonin^e der vreemdelingen, en de Thuy- nen tot gebruyck der vrouwen. Aen de flincker zyde van denjnganck zijn de huyfen voor de Por- tiers, die de Griecken Pilanoni heeteti, 't welckfy noch hedendaegs in de Princelijcke en Huyfen van groote Heeren zij n onderhoudende, om datfe dagh en nacht daer foudeu op paffen ;en datter geenen dingh teghen den wil vandenMeefteruytgaet. ' De kleynfte Galderijen hadden aen drie zyden Portalen met Pyiarei^ghy moet weten .dat deGrie-
ken de Pylaren Stilos,en de Romey nen Periftilo heeten, die wy Gangen ofte Galderije noemen, en ïn de Kloofters geeftmenfe de naem van Claveni. Sy en maken het Portael niet aen de Zuyc-zyde, en dat deden fy by avontuur,om meerder licht aen den ïnganck, en aen de Kamers van derechter en flincker zyde te laten: alhoewel defe den inganck niet voor de; Vaders des huyfgefin was; maer alleen tot ghebruyck voor de knechten van 't Huys, al-evenwelfo prijfen wy,dat de gene die daer door gaen, in de open lucht zijn gaende. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
ïnPublï
cola 141. libro 1.
ca. 8. t.2- |
|||||||||||||||||||||||||||
|
libro'6.
406.
jicono. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
ïibro 4,
cap.2,. libro f. cap.8. libro <J. cap.10. libro 1. ca. 8. t.2. Paufan. libro I. fac; 47. IFefta. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
Den Inganck met twee Poften aen de rechter en flincker zyde van Vitruvio Proftas,oftParaftas
|
20
|
||||||||||||||||||||||||||
|
geheeten, als mede van Iulius Polluce, gevende alles de naem van degedeelten,als helpfters van de
Gebouwen : gelijck hy die tegen Pylafters die achter de Pyiaer van Balilica ftaet, ofte inganck van den Weften, en wordenvan die van Athenen met een Griecx woordt Propilio ghenoemt, om datfe aen de zyde eenighe Pylafters hebben moft,en de Romeynen hietenfe Ante, om datfe voor aen ge-\ ftelt wareniOm de laft te dragen, ghelij ek mede Beftus ghetuyght: waer op een balek was ruftende. Defe plaetfe was ghelij ck als een üoméynfche Saefmet wijde inganghen, en met de voorfte balck, alhoewel de Griecken daer geen uythoufels op en hadden: maer wy, om de Pylaren te vermeer- deren, foo hebben wy daer noch twee Pylarén; tuffchen de Pylafters gevoeght. Talamo ,en Amfltalamp, zijn Kamers d'een grooter als d'andere,die wy eyghentlijck Kamers 3
noemen,ööck mede voor-kamers,om dat de Griecken de Kamers, alwaer de Bruydts-bëdde waren, Talamo heten; nochtans moetmen daer door deKamers voor de mannen en vrouwe verftaen,effën wefende tuffchen de deelinghé van'teen en de;ander,en altoos na den Ooften, als wefeude hec ge- fontfte, en verihakelijckfte deel. En Ovidius, om dit te beveiligen, heeft gheféydt; detna^ht is op bet Griec\fche Ledekant door jieenen en yfèr verraden,,die de-möedef/van 't eeuwi^b waer. Den inganck was ■boven de deur met Pylaren het dérdedeel nauwer , ais wy fullen vefchalen, yaü—d^een tot d'andere zyde, en had het licht van den inganck, te weten, van de voorrftrate deiefpfdc tot de eer- fte Galderije toe, en daer van daen tot de grootfte Galderije,defe plaetfe is'heel fwaer voor vele ge~ weeft om te verftaen. De groote Huyfen aen beyde de zyden van den inganck waren wijde en bequame Plaetfen , en
inoclite ook wel huyfen geheten werden, alwaer de moeders des huyfghefins fich met hetwerc- ken bekommerden;, enmet beveelen aen de wolle-wevers-te geven: en aen alle d'andere van het Huys; om hare grootsheydt te laten fien, het huyfraet plaets te geven, ghelij ckSenefóntusfeydf, waer mede hy oock te kennen geeft, dat in deHuyfen der yrouweh nodheeh plaets was,öm Lakens |
|||||||||||||||||||||||||||
|
3. Amo-
ruHi. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
Ëcpno.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
te weven, het welck wy aen de flincker zyde geftelt hebben;, en aenjde rechter een Pinacdteca ofte
|
40
|
||||||||||||||||||||||||||
|
plaetfe daermen het goedt bewaert,nademael fy forgen waren dragende.oyer alle de dingen van 't
Fluys; waeruyt rhën mereken en befpeuren kan hoedanighe forglfe de Griëckfclie vrouwen had- den;. Defè plaetfe was aen hunne gedeelte bequaem, en fonder le|fel konimen de deure uyt en in gaen,enfcheptÈnhainne bequame licht van de Galderijen. De Zalen, en de daghelijckfche Kamers, zjin die plaetfen te verftaen^ alwaermen ghewoonlijck
at, en alle de Inghehüyfde, doch verfche-ydelijck. In d'eene-atmen heerlij ck metallevro- ^0 lijekheydt en tijdtverdrijf. Cubiculi zijn genoemt geweeft alle flaep-kamers, ende de Celle wier- den die kleyne Kamertjes genoemt, tot gebruyck van'tgezin. , 1' De groote voor-huyfen die Polluce mede Periciona en Priftoi noemt, w^fen door denlbanck lan-
ger als breeder, gelijck Vitruvius klaerlijckin 'tHuys vanJRomenfeydt;: altemet foo gebrüycktent fy in den Galderije, dat de Pylaren ha den Zuyden ftonden fiooger als d'andere met drie kanten,by avonture om de grootfheydt, en oock om het gelicht niet te bederven, en het licht van' hooge ko- mende,en oock mede des 'sWinterSjaen de plaetfen die dieper ua vooren zijn, en aeu4e on-effen- heydt Van de hooghtedefer Pylaren en hunne vercierfelen, moetmen niet nalaten fchoone by- voeghfelenby te maken. Maer defe Galderijen werden Rodifche genoemt, alfoo haer ghebruyck van die van Rodis genomen is; zij nde daer niet aen gelegen of een meerder volght het voorbeeldt van een minder, wanneer defelvige het maer weerdigh zij n. De Karnefs alwaer d© Priefter fich, in dit groot en magnifijck Huys, kleedt -? en de eygen deuren
waren>
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
libro 1.
cap, 8. f. libro 6. cap. 4. libro 5". cap. 11. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
libro 6.
cap. g.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
Het eerfte Deel* het Derde Boeek. Cap. IV. i|ï
waren, gelijck Vitruvius verhaelt, aen.de réchter en flincker zyde heel koftelijck gemaeckt, alwaer
pronckfels en Beelden mochte wefen , en daerom hebben wy daer beeldt-groevén gheteeckent, ifnaer den Inganck van't Hüys met Pylaren gemaeckt worden; het felve verftaen wy van Vitruvius^ libro ?, fprekende vandePylare die de Pylaren indeKefck ofte Tempel van Proferpina gheftelt heeft. Procmi Wy hebben die Inganghen gemaeckt, den eenen tot den Inganck van het Vrouwen-vertreck, aeii de rechter, ended'ander aen de flincker zyde, ende met de Trap foo gaetmènna achteren in de Thuynen. 10 De Zalen van dit Huys waren veelderley, want men maecktenze met Vier en nieer Pylaren, ofte .
Pylafters ront-om de vier zyde, ftónden op de aerden, ofte wel aen de poften van de venfters, ende daer boven waren hunne vercjerjfelen gelijck als over-balcken, friezen en houte kroon-lij ften, ofte van vercierde wulffels van lichte ftofFen; De Griecken hadden noch een andere maniere van Za- libro & len diefe Ciziceni noemen, gevonden by de volckeren in Propontides, ofte wel van die van Mile- CaP- f* fien, hare forme was vierkant * ende de helfte langher als breedt; in defe Zale mochten wel twee jjb10 g. Zalen wefen, ofte Tafelen met hunne noodigheden > ende daer en aten niemandt anders als decap.6. töi Mans, en foo wanneerfeop de Bedde ghefeten waren, foo bewaerdenze na den Noorden, met het ghefichte de Thuynen ende.de groenten , ende daerom foo diendenfé des Somers voor gemeen jge- bruyek, ende fy maeckten daer niet meer als twee ruft plaetfen, ofte Maftabei (fprekende op de Turckfche maniere,) fy hadden aen de rechter en flincker zyde de venfters en ftij len van de lücht- gaten tot op der aerde toe, en foo datmen het by.ontij dt konde fluyten, ende oock fo wanneermen het niet van doen en hadt. De Huyfen ofte Egyptifche Zalen waren gfaeheel verfcheyden van de gheieyde, want fy hoüdé
de Pylaren ront-om, verre van malkander ftaende niet hare verCjerfelen, en met balcken, en vlac- 20 ken tuffchen de Pylaren en de Mueren, maer het bovenfte deel trockenze met mueren op, en met
een andere maniere van Pylaren ofte Pylafters■, waer onder eenighe venfters, die licht aen alle de deelen gaven, en daer boven waren de vercjerfelen, ende daerna de vierkante vlacken, diefé onder het dack fteldén : fo datmen in diervoegen ront-om de voet van d'eerfte kroon-lij fte koude onghedecktgaen, en na de venfters het aengefïcht ftellen , en daer binnen iïen* Defe maniere van Zalen, waer onder alle feer ghemackelijck,en vertoonde een mogentheydr, en overwonderlijckë grootsheydt; in dit Huys hebben wy twee vierkante Zalen, aen de rechter en flincker zyde Van de j\it>fo ^, eerfte deure geftelt, diemen Andromiti noemt, om dat daer nimmermeer de Vrouwen in quamen, cap. i. en daerna noch twee andere die hunne gerichte na de Tuynen hadden,dewelke Ciziceni genoemt worden. Het heeft een out gebruyk geweeft,des avonts het avontmael buyten het huys te houden, mï^zi dan alleenlijk de kinderen, door de wet van Licurgus,fo als Plato verhaelt, en Plutarcus getüyght. De Pinacoteca was een plaetze voor de fchilderije,om die daer in te ftellen ofte fetten,fo van füver als andere metalen, ende de koftelijcke kleederen, en in de fchoonè dingen j en Senefontus die wil 3 ° datter de Wapenen oock bewaert moeten worden,deze plaetze fcheppen hunne licht van del^oor- Ecoho*
den 3 als wefende de vafte, ftantvaftichfte, ende licht fonder corruptie; ende om dat oorbaerlijck mla* waer dat by de Vrouwen oock eenighe dingen bewaert worden,gelijck artdere dingen by de Mans* daerom foo hebben wy het in 't Huys van den een en d'anderen geftelt. De Biblioteca, by ons de Boeck-kamer, ofte plaetze alwaer de Boecken ftónden, waren heel be-
quanie plaetzen by de Griecken, om datze altoos voor wijs gehouden zijn, ja dat by-na alle de we- tenfehap by haer ghebloey t heeft; defe Boeck-kamers waren heel groot, en hadden vele Boecken, daerom fo quamen daer veel om 't felfde te fien, ende aldaer te ftudereu, en oock mede om dat het 40 metter handt ghefchreven waer, het felfde beter konde begrijpen. Wy hadden ons grootfte licht
van den Ooften, ende de deckzels van de Portalen van de Weften, orn dat het heel bequaem Voor bewaringhe van de Boecken fouden wefen, en voor de morghenfche ftudie van de Boeck-kamer, jibro ±, ofte plaetfen alwaer de Boecken zij n, fullen wy in 't huys van de Romeynen fpreken, en op andere cap. 3.,' <=pketfen, f00 wanneer wy van de ghemeene dinghen handelen. DeEfledre waren ruy me en bequame plaetfen, alwaer de Philofophen en andere geleerden wa- Ljbr0 f,
ren difputerende, en daerom foo warender plaetzen om te fitten, en fy hadden hunne licht van de cap. 11. rechter en flincker zyde, Boecken, ende plaetfen om die te legghen 5 Vitruvius fprekende van defe plaetfe, verhaelt dat aen alle vier de zyde waren heele groote ftoelen; ende van defe ftoelen fullen wy oock mede in 't Roomfche Huys een weynigh hier na fpreken. Nu dan defe zijn de voornaem- fte deelen van'tbyfondereGrieckx Huys, waer van de verfchille van de woorden ghenomen zijn by-na op de Roomfche maniere, en zijn van handt tot handt by ons gekomen, gelijck wy bewijfen fullen, waer door wy uy t defe dinghen noch vele andere tot gebruyek van de hedendaeghfche Ge- bouwen fullen verftaen. De Griecken ende de Romeynen hebben verfcheyde propofitien ghebrüy ckt, Se van Vitruvius libro 6.
' aenghewefen zijn, die hier plaetfen hebben (gelijck eenige gelooven door andere die eerwarender CaP'**
zijn,) 't welck hy aenwijft in de Atrij,en in de Tablini, zijnde heel verfcheyde van ftoffe. Sodande groote Zalen om te eten worden eens foo lanck als fy breedt waren ghemaeckt, de voorfte Zalen fouden oock de grootfte Corintifche Zalen,ende die van vier Pylaren, eude die op demaniere vari Egypten, en eyndelijck alle de Kamers ofte wooninghe, dewelcke langer als breeder waren, waren hunne hooghte de helft van de lenghte en van de breedten by{malkander gefteltjmaer de fit-plaet- fen, ofte Zalen om te oatfangen, en om te negotieren ofte handelen, ende de Brief-treforen, en de: groote Zalen, foo van de Griecken, als van de Romeynen, waren van een vierkantighe fornie ofte gedaente, als dan fo maecktenze noch de helfte méér hooger als hare breedte, waer van wy op eett andere plaetfe fullen handelen, ghenoegh zijnde, 't gene wy alhier hebben gefey dt, caP- <* |
||||
|
232. De Bou-Konfï van Vincent Scatmoztius,
/^w eenighe Huyfen die heel heerlij'ck^van de oude %omeynen ■ghernaech- zijn»
/ende de Befchrijvinghe ende de deelelijcieAfteec^eningevander^aedts-heerenHuysl
-- - Cap. IV.
Adien men ten volle van 't Huys, en van fijne dêelen, volghens het gebfuyck der
Griecken ghehandelt hebben, nochtans al-eermen tot de befchrijvinghe van de
Romèynfche Huyfen gaen, foo füllen wy eerftelijck eenighe dinghen van de al»
§ ghemeene univerfele Edelhey dt en grootshey dt' der fel ver verhalen, op dat alfo
|
|||||||||||
|
Kbr0o2- I ^èv^€i i
|
|||||||||||
|
cap
|
|||||||||||
|
8.' 1 TO\^P r bequamer en met meerder verftant, en profijts defe materie foude gheven. Daer
|
|||||||||||
|
Ubro^ö. I ^L^te^V^ f wort gefeydt, dat het Huys van MarcmLapidus in fijne tijden, gélijckVallerius
"P"1*- l»«^^^3jKffl Maximus verhaelt,ontrent van hetlaer 676 van de opbouwinge van Romen ge- ftaen hadt, en is geacht geweeft het fchoonfte ende de heerlijckfte, ie weten, van
die binnen Romen waren; maer vijf-en-dertigh laren daerna, fo heeft de grootsheydt, uytnement- heydt endedeuytfchijnentheydt der Huys-bouwinghefoo toegenomen, dat (gelij ck Plinius ver- - haelt) de Stadt de hondertfte plaetze niet behouden heeft, en dat door de Edelheydt van de Mar- bere uytghehouden Pylaren, en uytghehouwe Wercken, ende de Schilderije die daer by gevoeght worden, om de vercierfelen te vermeeren, waer door het Huys totde oneyndelijcke perfectie ghe- komen is, voor nu achterlaten om van het Huys van Cajus Caligulus te fpreken, als oock van die Othone. van Nero, waer van alleenlijck om 't felfde te volmaken een Millioen en twee hondert envijftigh Croonen verdaen zijn. IO
Afconio Onderde heerlijcke huyfen is die van Marcus Scaurus geftelt, het welck eerft van Clödïo is be-
inCicer. woont gheweeft; by avontuur, om dathetaendehoeckvanhetHofghefteltwas, aeh de rechter
f. 73. sj. zycie afgaende na de (viaSacra) ofte Heylighe Wegh; ende oock om dat fijn Zael.Pylaren heeft
ghehadt, dit huys heeft ten laetften Cecinna toebehoort. Het Huys van den vermaerden Redenaer
Lucius Craflus, boven het Palatino, alwaer volghens Plinius, dat het van Marcus Scauro is
gheweeft, met fijn Zale vol van Pylaren, het welck hy tot een erffenilfeghekregenhadt, is in dien
tijden grooter gheweeft als die van de Republijcke, foo van de grondt, als van de Thuyn, alwaerze
heele fchoone Cofikadelen, en oock mede een Sael hadde,waer inne geen 4 nochte 6, maer volgens
Vallerius Maximus thien Pylaren van Himettifche Marmer zijn geweeft, waer door het Huys van
Marcus Brutto, door hoovaerdigheydt verarmt is, ende van Grecius Domitius fijnen medeghefelle,
Anno ghelijck als Plinius ende Vallerius Maximus verhalen. Op een andere plaetze ghetuyght Publius
lib 17.1. Vittorus, dat hy een ander Huys in't Efquilino hadde, alwaer dat fchoonderghêachtwiert dan het ao
lib. 36.3. Huys van Quintus Catullus, op defelve heuvel, maer alle defe gaet dat van Cajus-Aquilius Rede-
Eibro 9. naer en Roomfch Ridder, 't welck op de Vimiale ftaet, verre te boven, en fchoonder, en noch van
Ree. j- meeder achtinghe, dat van Publius Claudius, ende noch meerder dat van Marcus Scaurus,'eh van
Cicero en andere niette noemen.
Plutarcho Hebbende Pizo fijn Huys van de grondtveften af tot het eynde heel uytnementlijck, ende van
Apothe- ftercke ftorFeghemaeckt, is grootelijcks van den Keyfer Auguftus geprezen, als of hy de onfterffe-
w 34.0. lijckheydt vermeerdert hadde, ende dat daer door Romen eeuwighiijck foude blijven ftaen.
ue* *^- Feftus en Plutarchus fegghen, dat het Huys van Valerius Publicula (die defe by-naem ontfanghen
heeft, om dat hy de Gemeente beminde) was in meerder achtinghe als dat van den Koninck; het
welcke onder Velia in Palatino ghetimmert was, dit Huys was fheelgroots ghetirnmert, ende
was heel koftelijck bpvenalle de andere Burghers, foo dat het! een groote koftelijckheydt door
; fijne verheven piaetfe verthopnde, ende verrijckte den gheheelen opganck van den heuvel j
deConvalieendedeMarckt vanRomen, ende daer recht teghen over de heele zyde van het
Campidoglio, met eene langhe en fware opganck; foo dat het daer door een onverghelijcke-
P!i]ty jijckeghefiehtebequam. Maer fulcks niet teghenftaende foo heeft Publicola nadeBallingfchap
4^_ ' van Tarquinus Superbus occafie ghefocht, en heeft het op een nacht onder de voet gefmeten, wil-
V. Max. lende met defe daedt meerder het volck voldoen, dewelcke de groote dingen waren hatende,als te
'|g f willeghemackelijck weenen als de andere ftedelingen; waer door hy daerna een ander Huys in de
gerneene hoeck ofte füoPublico, van middelbare groote getimmert heeft.
libro 36. ■ Onderdeverwonderlijckeonkoftenvanbyfondereperfonenghedaen (gelijckPliniusverhaelt) 4° cap- if • Eaaghmen die van Publicus Claudius verghelijcken; want hy heeft fijn Huys om daer in te woonen, voor hondert achtenveertig duyfent Seftertij gekoght \ het welck een heele groote fomme gelts is, en nochtans (o en prijzen wy dufdanige onkoften niet,nochte oock by groote Princen niet minder. Het was door de Wet verboden, dat de Romeynfche Vaders niet en mochten ontrent het Campi- doglio of Raadt-huys woonen, na dat Marcus Manlius, die aldaer woonden, hemfelven foght Heer plut. daer van te maken, ende daerom is fijn huys onder de.voet ghefmeten -} waer door Publicola gele- Probi. ghentheydt genomen heeft, om fijn huys in Velia onder de voet te fmij ten: want het ftondt boven 4<?9' de Roomïche Marckt. libro 2. Dat de Huyfen met twee wooninghen, de een boven d'ander werden ghemaeckt, na het ghene
cap. 8. wy yan Vitruvius verftaen hebben, inrekende van de dickte der muere, en van hunne eynde, fo en cap. 4.' kanmen geen klaerder voorbeeldt als dat van Plutarchus hebben, fegghende dat Sylla woonde in Vita di hetbovenftë deel van een Huys, en datter noch twee huyigefinnen in woonden, waer voor hy drie luvcarco ^uY^ent Penninghen betaelt heeft, ende voor het onderfte deel twee duyfent; ende hoe veel andere *e 663. maght fygehadt hebben, kanmen wel uyt Livius en Plinius bëfpeuren, ten tijde van Marcus ende Sylla ififer fulcken fin onder de Borgers gekomen, om d'een boven d'ander in weelderigheydt ende uytichij»
|
|||||||||||
|
Het eerfte -IJeel, liQt Derd e Boeck. Cap. IV- *+tej
% tfchijiientheydt uyt te fteken, (door de overheeringe van de Griecken) dat een heel groote fake
voor Romen is gheweeft , en Sy 11a heeft eerft begonnen de goede zeden te breken, ende de Magi- ftraet de plichtighe ghehoorfaemheydt te ontrecken, waer door daerna de inlaudtfche Oorlogen ghevolghtzijiiiendaeropfofeydt Saluftricus: Uiprimum infuevit exercitysPop.fym.amare,portare fignatce,bulapiUtu, vajaccelaigt mirar% eapnvaüm, Ö'puUicerapuerèMehbraDeorum, j^oïiare, facrd}prüfanaque- • omnia polluere, „.„, J Nu foo ftillen wy van het byfondere FÏüys tot ghebrüyck Van de oude Romeynen verthoónert,
i o op datmen foude mogen fien hare groote en verwonderlijcke fchickelijckheyt in het bouwen,ende degrootsheydt van hare bewooninghen s en van de verdeëlinge van een Roomfch Huys van Vitrit- vius verfpreydt, befchreven, in fulcker wijze, dat hyghéen heel lichaem af geniaecktheeft,gelijck ™*° ! van 't Grieckfche Huys: want het ghebeurt akoosydatze die d'Jnghen veriloffen die ons ghemeenft zijnen voordeooghen hebben, en gaenraetgrooternaerftigheidt d'andere fpeckendie veer en vreemt vanons zijn, nochtans foo Tallen wy foo veel het mogelijck is, het altemael by malkande- ren volgen^ en wy fuUen het op de navolgende maniere befclinj ven. Sijn Vopr-ghevel moet tegnens deii middagh ftaen, in 't midden heeft het een wijdeen brêëde
binnen-Gange, a die den inganck maeckt; aen de flincker zyde eenige ^dubbelde Gangen met hare ghemacken voor de dienft-boden, ett meer na ginder eenige, e verblijven van fatfoen voor de Vrouwen; aen de flincker zydezijn by-na al defelfde dingen* en-mogen tot behulp van de vreem- delinghé dienen. Aen den Inganck d ende de deur diemen üayt, jfler by dien noch een Gorint- fche Zael e heel groot en heerlijek. Hier van ende van alle andere lullen wy een weynigh daerna met allede Vöornaemftedeelen van dit Huys handelen. ..... Aen de flincker zyde van de Zael, is in 't midden een doorganck ƒ dewelcke gheleydt tot het
20 Cavedio, g ofte HofFmetghedeckte Gangen daer om; en meer na buyten is de Feeftelijcke Zael h ofte vergaer-plaets en andere Kamers i tot gëbrüyckder Vrouwen. Aeudees zyde van den In* ganck is een plaets diemen Plumario noemt j iC. aen de zyde van de Meysjës Kamers, en aen d'an- dere zyde een vierkante / Zael tot gebruyek van 't huyfgefin. Alle deze plaetfen fcheppen hunne licht van 't Gavedio en van 't Voorhof,en daerna aen de rechter zyde vari 't Voorhof, hier recht te- ghen over zijn defelfde dëelen, en Cavedio, en Kamers, en een plaetze diemen Teftrina ofte We- vers-win ckel noemt, m en defe dingen dienen tot gebruyek van de vrienden. Wat voorwaerts van de Voor-zael is de Tablino, n aen een zyde, waer van wydeVergaef-ka-
mer dubbeld in de hoaghte: o met hun gemack voor de knechts by den Inganck, en by de Mee- ' fters Kamers ^ gheftelt hebben, en aen alle beyde de zydezijn devoprnaemfte Trappen, oorbaer- lijck zijnde om opwaerts en nederwaerts te gaen, eri meer na buyten eenghemeene Zael q tot ghe- brüyck vanVader en Moeder van 't huyfgefïn, en diergelijcke plaetzen zijn aen de rechter zyde. Van het Tablino gaetmen in de omftijlinghe ofte het pandt B alwaer 't Gompas ofte de Wint-
?•■ wijzer ftack, te weten, een Galderije met Pyiaren omsingelt, ende de Portalen A daer recht tegen over, achter het Tablino, als wefende een verheven plaets, fo hebben wy daer C Bafilicaheel ofte ftaatzy-zael van fonderlijcke ruympte geftelt, en van binnen metPylaren gemaeckt; aen de rech- ter en flincker zyde van 'tStraf-zaal zijn de vierkante Kamers D om daer des 's Winters teeten, ende fcheppen hunne licht van den Zuyden, daer aen de zyde zijn de Schrijf-kamers, E daerna veel groote Trappen, F die hunnen Inganck onder de Portalen hebben, daer achter is een door- ganck , G en een open plaetfe, H ende op de hoecken hebben wy de Corintfche Zalen 2^ ghë- ftelt,om aldaer des Somers te eten,en om het gelicht van de Thuynen i^te hebben; welcke Thuy- 4° neD na den Noorden ftaen, en aen de andere zyden zijn de Hof kens of open plaetzen, L ende de Omgangen, Mende Badtftoven , N ende t'anderghemack Ö. In't midden aen de flirreker zyde van den Garigh isdefghelijckseenïnkomft P als-een Galde-
rije, met de Ingangh, ^en daer-en4>oven noch een groote Zael, zijnde meerdeels de Boeck-ka- mer, 7^ met eenige Kamers, S en met een heymeljjcke trap tot haren ghemack, en defe plaetfe fcheppen hunne licht van de Portalen. Aen de ander zyde van defe Inkomfte zijn vijf heel groote Kamers T met hunne behoeven, en hey me lij cke Trappen, die dat aen afghefonderde plaetfen = voor den Vader des huyfgefins is, en defe geheele zyde fchept fijn licht van den Ooften, als wefea- de befte; en oock mede van de Portalen die na het pandt ftaen. Aen de rechter zyde van de Galderije, is in' t midden diergheüjck Pörtaeh V Inganck, % ende
daer boven een verblijven X>¥, J^, dewelcke heel ruym zijn, ende de Kamers V vanhetzuyde van den Portael, welcke noch zijn vijf Kamers Z^ die met de Zalen eyndigen, en alle defe plaet- fen fcheppen hunne licht van den Weften, en van binnen onder de Portalen van den Ooften. Achter dit heel Edel Huys zijn de Thuynen, en fchoone gröenigheden, als wefende een rioodtfa-
keiijeke faeck: ende Vitruvius die getuyght het ten deelen, dat daer oock plaetzen mochten we-
■ fen om daer onder fo open als gedeckt, om te wandelen, met Boomgaerden ende JFonteynen, ende
dierghelijcke geneuchte; gelijck als men heeft te bedencken dat de Hoven van Saluftrius ende in iii»i-o <s„
het Huys van Mecenatus, en van andere Huyfen, zijn; geweeft dufdanige ofte diergelijcke Huyfen W\ bouwdenze op 't allerheerlijckfte en buyten de Stadt. Hiervolghthet Fondament van't Voorhuys enfijne gedeelten, met Letters afgeteeckent, ende
het gheficht van de rechter zyde, ende van het binnenfte, twee ordens, ende een half in de hoogH« te, boven d'onder-aertfche plaetzen. |
|||||||
|
Aai
|
|||||||
|
fan
|
|||||||
|
De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
|
||||||||||
|
*34
|
||||||||||
|
■
|
||||||||||
|
at»
|
||||||||||
|
PIANTA DELLA CASA
|
||||||||||
|
DE' ^SENATOR! ROMANI.
|
||||||||||
|
n%
|
|||||
|
$p30g 9p^Q 33t[ 'J93Q 3^" 33H
|
|||||
|
•i'j? Boü-Kaöil van Vincent Scamö^tiüi>
\ ^01 rfö voornaemjle SDeelen Aer ^oomfche Huyfen, ende hoe veel die
in veranderwgh van Tijden van ffiaMgndefen in 'tqhebrüyck hebben verscheelt,
'Cap. %
H de Püye, eèn voórnaemftedeel van 't Huys, is gheweeft de Deur, foo het bln*
nenfte 't zy als 't buytenfte van de Deüre, ghelij ck als vele betüyghen: ende om dat van defe ïake verfchey de ghevoelen zijn , is het by avontuer door de verau- iQ detingbe Vande tijdenbyghekomen. Vitruvius verhaelt, datzede Ingangen na vereyfcli van het Hüys maeckten, ende dat de Inganghen van de Huyfen der Raedts-heereü, ende I>uy den van Staet> moeiten heerlij ck zijn; ende daerom foo hebben wy aen dit Huys de Imkomfte met vier Pylaren aen de buyten-zyde ge- öiaeckt, aen de zyde ende aen de Voor-gevel na de Deure toe 1 de kamers, de* Welcke van binnen open girick, recht anders als de Deuren van de Griécken. Wy mogen bock het Veftibulo voor defen d'lnkomft-Inganck ghenoenvt, als nu rnede een Portael, ofte dierghelijcke plaetfe noemen, als die met Boghen ende ghedeckt zijn, wel teverftaen, foo wanneerfe aen den Inkomft van'tHuysftaeti ^ :~ De Voor-zalen waren eerelijcker met de tiythblfels in de Mue'ren, en tot de voorn aeiufte Huy-
fen bequamer, fy vergierden die met Pylaren, ende hadden Ganghen aen de rechter ende flincker zyde^ende in de müeren waren de Beeld tgroeven, alwaerfe de Eer-beelden enwaerdighfteBeelte- hiife van de Ouden, tot meerder ver§ieringhe inftelden, ghelijck als in't Huys van Torquatusié |
|||||||||||||||||
|
[jVar. lr.è.
Macrob.
libro t.
tap. 2.
libro I. cap. 8.
Fac. jot.
Aiilo Ge-
ïio iö.
cap. 8.
|
|||||||||||||||||
|
gheweeft, om de Je.ugnttot glorie te verwecken, ghelijck Vallerius Maximus verhaelt; waerop
|
I0
|
||||||||||||||||
|
Javenaïus defe veerfen ghemaeekt heeft:
dtlboevcelde oude Stoeten alle dinciövèr-al vergieren,
Soo \ijn nochtans de Zaaien de eeniohe eer ende deught.
Feft«s ende Varfo verhalen b dat de Vbor-zael fijn naem van Atria in Hetruria heeft, ende dat vari de Atrianen, hét welcke volckeren waren die in Tofcanen woonden, het voorbeeldt en ghedaente genomen waei*, het welck het Voorhof ofte de Torcaénfche uy tholfeis verfekeren, ofte te kennen gave, ofte wel van't géén van de aerde vbort-komt, Aterrij. De Gave dij waren bpene plaetfen, ende tuffchen de müeren vari 't huys heel wijt ende Breedt ge-
maeckt, ende fy mdecktefe aen den tnganck van 't hüys, alwaer hunne flaven fich waren onthou- dende. Het Vbor^hof is van gelijcken plaets en gebruyckals de Voor zael, ende Vitruvius die ftek het op een plaetsj.dé Cavedy ofte Voorhoven* ghelijck Vitruvius verhaelt, worden op vijf manierea ghemaeekt, te weten, op de Tofcaerifche naamere* na 't ghebruyek van de Corintianeü; ende foo fietmen dat d'ie eerft van de Tpfcaenfche ghekomen is, ende navolgbende van dè Griécken, die Q met vier Pylaren, 't zy foo wel ghedeckt ofte als onghedeckt. Ende om dat dit wérek heel fchoon, ende heel fwaeromteverftaen is, bovendien men daer noch grbotghemack van kan krijghen, foo fullen wy nochtans om dit te verftaen, ende tot meerder klaerheydt met Vitruvius handelen, ende defé plaetfen dient als een Voorhof, maer is feer van verfcheyde van d'omftijlde plaetfen of pannen en Portalen. ; Het Cavedio ,ofte de Voorhoven op de Tpfcaenfche maniere, heeft meer lenghte als breedte^
op dat daer plaetfe foude moghen wefen voor de knechtsom te fchuylen, want dit waren hunne inlichten; ende daerom fo haddenfe ront-om de muere een breede uy tfprongh, ende en befloegen niet min als het'vierde, oftenictmeer als een derdendeel vande plaetfe, aen het Modal vande 40 tweede Kamers, alwaer het binnen in reghende* daer warenfe ghedeckt: 'tghene men he- dendaeghs in de Hoven van vele oude huyfen fiet ; als die van den feer E. mijnen Heer Pepolus, woonendetot Bolognia, ende op andere pldetfen, ende dat, wanneer als het regende, men fouden moghen onder de daken gaen. « ' De Cavedy op Corintfche maniere, waren eerlijcker, ende van meerder groote ghemaeckt> ende
daerom foo noemtfe Vitruvius Atrij, ofte Vpor-zalen,alwaer niet en ftooden dan lieden van eenige gheieghéntheydt, wefende aenfienlijcke plaetfen, ende heel verciert, ende alwaer de luyden van Staet door ginghen * hunne lenghte was twee derdendeelen meerder als-de breette, ofte de helft, ofte wel een derdendeel, 't welck bequamer verdeelingh komt te zijn, jwefende Weynigh verfcheel tufïchèn de helft meer, endede overhoeckfche van het vierkant; lbo dat defeAtrij bfte Voorhoven hadden aen yder zyde meer als drie ende vier Pylaren , volgens de verdeelinghe van hare lenghten, ende waren niet meer als een derdendeel afftaende van deiraüerjja fomtijdts geen riieer als een van de deelen, ende in de grootfte niet meer als een vijfde deel van hare langhden: ende dit is de breete diemen aen de Gangen gheeft, dewetcke zijn ghevoeght aen de zyde van de Atrio ofte Voor-zael? f° ghelijck als de vleughels aen het lichaem van de vliegende'Dieren. De hooghte van defe vleughëls tot de onder over-balcken van de Py!aren,was even van de bree-
te van de Voor-zael van Pylaer tot Pylaer, ende niet van de vleughels, ghelijck als eenighe müeren * want dan foude fy op die wijfe gheHomen, veel te iaaghzijn gheweeft, vernlidts die kleyne wijde; foo dat de Pylaren foo hooghzijn gheweeft als de breedte vande Voor-zael. De over bakken Waren foo breedt als de bovenfte dickte' van de Pylaren, ende foo iffe boven rbndt-om gheweeft, en öoek mede aen de Müer* hebbende een Vierendeel der Pylaer dickte voor uyt fprongh, komen^ de de üytfprongh der Kroon-lijft noch daer buyteri, en alle defe wereken waren ghefchildert mee een fteenen kleur, 't welck Vitruvius Albaria noemt. Hier Étoven is een plaets fbëtelijck hanghende,, dewelcfe over de helft van de Voor*zael quam, '~ '; <• die |
|||||||||||||||||
|
libro 5".
cap. Sacir <J. |
|||||||||||||||||
|
libro 6.
cap.4. libro 6. cap. 3. |
|||||||||||||||||
|
libro è,
cap.
|
|||||||||||||||||
|
libro «S.
capo 4- InAug. |
|||||||||||||||||
|
HeteerfleÖeel,hetDeldcBoëck. Cap.V* i^
mè ongbecteckt blééf, ende defe plaets wert van Vitruvius Impluvio, ofte reghën*>piaets ghènöémfi
fendevanSuetonius Compluvio> fprekende vanden HofFderHuyfgoden» niet bfeeder. alè eëü derde en niet minder dan een vierde van de breete der Voor-zael, welcke vier hollen wierden ghe» maeckt op een fekere maniere van kleyne omftij lde Panden. De Deuren van defe Voorhalen waren hoogh, vier deelen van defelve,van de grondt tottet opperfte van de boven-balck ofte onder dë foU der, maer hier van fullen wy breedehj cker op een ander plaets handelen. Het Voorhof van dit librp | Corintfche Huys is met fes Pylaren aenelckezyde ghemaeckt, ende niet de groeven in de Muer, "P* *l alwaerlê de beeke in ftelde ront-om s behalven de noodtlijcke deuren ende venfters, om licht aeii depLaetfevan binnen tegheven: men magh voor een fekere ghelijckeniffe fegghen, dat den In- ganck van het ghefchilderde Palleys van deDoorluchtighfte Hertoghen van Florenzen, ende het Huys van den üooriuchtighen Farnefus tot Romen j hebben een fckëre maniere van Corihtifehe to Voor-zalen,foüde vergheijjcken, maer fy fcheppen haer licht van de hoofdere .
Het Gavedioofte het Voorhof Tetraitilo, dat is van vier Pylaren, zijn meet vati een vierkante
ghedaènte gheweeft, en niet breeder dan als hare lenghte is: ende de Pylaren waren recht tegheri overde hoecken van de Mueren, ghelijck als wy van de vleughèls der Corintfche Voor-zalen ver- haek hebben-, ende defgelijcks de baicken, ende tuffchen vlacken ende de crobnlijcken^ ende het licht in den midden. Men magh fegghen , dat in den Stadt van Adrianüs onder het gebodt van Ti- voli, is te fien een voorbeeldt van een Voor-zael met vier Pylarenj maer ghelijck een wüifzel ghe.^ |
||||||||
|
maecktjvan welke flagh wy oock meenen dat het huys van Marcus Scaürö in 't Palatino is' geweeft, Afööm*
|
"■9
|
|||||||
|
'twelck eertijts Claudius toegekomen heeft,in deweicke waren vele Eer-beelden van hare Voor-ou- in cicp
ders, deweicke van haren tegenfweerder onder de voet gefmeten zijn, gelijck al§ Afcanus verhaelt. «>Pe II io De Cavido ofte ongedeckten Voor-zael ( van deweicke om hare fwarigheyt eenige niet en heli-
ben willen handelen) is geweeit vierkant of een weynigh meer langher, ende hadden haer verdeck Vaikiié ront-ora gemaeckt, geheel op een ander manier en van alle andere verfchelende, want quarh in dë !,bro ^ hooghte te ruften op een folder met buyten gheieyde bogen , met banden kooiende tot in de zyde übPro*8. van de Muer, gelijck wy op een ander fullen verthoonen, welcke manier van daken haer niet hoo- «P- ij* ghe en verheften (gelijck Vitruvius feydt) om by Winter-tijdt de piaetlè rondt-om zijnde, te kon» ^>r° ?« nen verlichten,- en voor den regen en 't inwateren, het hout-werck te bewaren voor 't yeriotten,he.t P' wekk anders groote on koften loude zijn om t'elckeus te hermaken, enpp defer maniere geeft he£ Vitruvius te kennen. Op defe maniere hebben wy de twee Afdacken ofte Carledi, aen de rechter ende flincker zyde van de vertrecken en van de Voor-zael ghemaeckt, eene van dewelcken komt aen de flmcker zyde, dient tot het ghemeen ghebruyck, oock aen de zyde van het Voorhof» d'een van defelfde en d'ander aen de rechter zyde, is voor de knechts, om aldaer hunne meefters te ver- wachten , ende vandeeen end' ander kheptmen al de lichten voor de vertrecken, ende andere |o plaetfendie daerrondt-ommezijndes , ; - , ;
HetCavedio,oftedeghedeckte Vöor-zaelwasdeplaetfeghenomen,gelijckatsmen^ vari j;^ J;;
twintigh tegens dertigh voeten als Vitruvius getuyght,by ghevolgh in de middelbare huyfen,eride cap.^f. daeromme foö makenfe die o verbreed ts van d'éeue Muer tot d'ander metbalckèn, met haet tuf- fchen-vlackën en vierkanten ende looien. Daer boven om de Zalen ofte andere plaetfen te onder- ftutten. Men magh fegghen j datië hedendaeghs ghemeenlijck defe maniere Van voor-zalen ende byfondere huyfen gebruycken, fcheppende hunne licht van vooren. Van de vöornaemfte iiikomft ende venfterën ,'ende defgelijcks mede aen de zyde na achter van de open Hoft ende altërnets me- de aen de zyde van eenighe andere Hofjeos of open plaetfen j gelijck als hi&r tot Venetien op vele plaetfen, en noch veel meer in Hooghduyts-landt $ fcheppende mede het licht in de hooghtên eri van de zydejen daerenboVen gebruycken wy mede veel dingen die wy niet verhaelt en hebben,de- weleke al van de Oude zijn ■, en vele laten hun voorftaen dat fy daer van de vinders zijn geweeft; De Zalen zijn geweeft plaetfen genoemt van eten ende flapeu, ende daer tóe die btqüaem wa^ i-en en ghewoonlijck dienden, alsd eene diende voor de Tafel, d'ander.om alle Varenende noodt> 40 drnften in te fetten, datwy een bottelerije noemen, ende de derde to$ andere dingen als de Lede-
kanten van de Moren óf Turcken in Italien inghevoert, en gebruycktaliilaep-koetfen Op voèteiij en defe zijn geweeft vierzydigh en vijfzydigh, en ten eynde tienzydigh, foo Pollucius feydtj dat \i van drie, vier, vijf, en ten eynde tot tien beddinge töe, deweicke daer in könde wefen, alles volgens' het ghetal der ghenooden, ende daerofil zijn dië'pock altljdt zalich genoemt geweeft fo wanneer* men daer binnen aten.. De lénghde van defe Zalen wierdt ghemaeckt, als" tweemael haer breedte/ jjL. |; ende hare hooghte, tot onder het zolder ofte vobrwülffel toë, was' van de hooghfte helft van hafë .cap.-8.£ hooghde en breede t'famen, ende defe Zalen waren voor de ■ Winter, deweicke wy na het Zuydeh Sue;on. gheftelt hebben, ende die voor de Lenten ende Herfit, waer.tëfi Oöften, endê dèandëre voor den ^ro^* Soiiier na den Hoorden, bewaren met Züyden de Thuynen; ghelijck als Vitruvius ea Plinius Ge- cap. 6. ?ó cilio willen, met vallende venfters, te weten totter aerden toej welcke dingen feêr wel in öüfe tijde lib^?%„
' , . , ° -■: J, ' epilt.OSt
waerghenomen werden. , , ■ J < ; '* "
Het Brief-trefoorj gelijck als Feftüs efide Varfonus verhaien,haddén fijn naëm van de Tafels die Liogua
de Magiftraet in hunne macht hadden, deweicke verthoondê de vermaerdë daden, van dë Ouders[zuüi» van dithuys, en het was een plaets aen de Voör-zael ofte CaVediö; ën het febijntdat den Tabtino, is by dë Romeynen fo veel geweeft als een Pinacoteca ofte Brief-kamër, ifo by deGriecken irige- brüyck, want dit wootdt Tahlinoên liet ander Pinacoteca bèteeckenen ëeqi Tafe|; maer om dat de Romeynen veel beelden gebruyekfen, en oock mede gefchildërde Tafel^, van deweicke èen deef der fel ven dienden rot het gemeen gebrüyck, en t/ander deel Voor 't huys, gelijck mede Flsniiis gë- jibr0 ^ tuygt, en pverfule^ hadden rriéeralsaeajofEe meer Tablino,ea oock mede raèei als eeü Piaacotga, cap. m " —v:r~"....... ' "' : - ga 4 :7'\
|
||||||||
|
ijl ï)è fioü-K-on'ft van Vincent Scahföfetotèi'
Wat aèhgaet de maet van de Tabiino of kleyne zael, die Vaft aen de kleyne voorhoven waren, ïb
maêcktenfe die langh twee derdendeélen van de breedte der voor-zael, en de minder of kleender Tabiino maektenfe van de helft van de voor-zael,en op 't meefte van twee vijfdendeelenjde hoogte Van den Ingangh der Voor-zael tot de Tabiino een achtfte meer van de breedte, en de hooghte van 'al tot de zolder ofte het 4welf van de Tabiino, was een derdedeel de breedte vande Tabiino, de lenghten van den Ingangh der kleynften ■, waren een derdendeel minder als de breedten, en op het meefte de helft van de Tabiino. De beelteniffe ofte Eer-beelden van alle foorte, 't welck de gedaen- ten verthoönt, van d'een en d'ander meeft gebruyekt in'de Tablinen,en oöck mede wel in de voor- id zalen, en ftelden dié foo hoogh, als de breedten van de vleughels der voor-zalen, fo dat haer ghe- ïichtvande voorby-gaende luyden niet belet en kon worden. De Periftili , waren heele wijde Galderijen; ende heel heerlijck met de Portalen rondt-
om ghemaeckt, en foo breedt als de hooghte van de Fylaren, ende waren altoos meer als driemael langher als breedt; en hare lenghte quam dwers voor het Huys, in dewelcke dat hare Inganghen quamen.De wijde van de Pylaren,waren van drie en van middel-lijnen,'om dat daer overvloedigher licht foude inkomen, en meeftendeel foo ïnaecktenfe die op de Dorifche of te Jonifche maniere* toet hunne vercierfelén daer boven op, niet heel teeder of eerweerdt. Het byfonder Bafilica waer tot dien eyndé om daer in raedt te houden, en recht te fpreken, ende
daerom foo was het heel noodigh datze heel groot en ruym waren, om datfe foude bequaem zij n om Veel luyden plaetste geven, alwaer aen alle beyde de zyden thien Pylaren waren van heteene eyndt tot hét ander, en het licht om hoogh: by-na volghende (foo Vitruvius feydt) vandehuyfen van Egypten, waer van wy van 't Grieckfche Huys gefproken hebben, en om de Bafilica of Raedt- zael meerder aenfien te geven, om met maght en ftatelijckheydt alles te verhandelen, was buyten |
||||||||||||||||||||||
|
ïib'ro 6.
tap.*. |
||||||||||||||||||||||
|
Libro 6.
cap. io. Libro f. cap. i. Libro 6. cap. fi 8. |
||||||||||||||||||||||
|
20
|
||||||||||||||||||||||
|
hetghedrüysdér génieene woon-plaetfen van'thuysafgefcheyden i daerom hebben wyhetfelve
een ander toegevoeght, met een uytfieht op de T huynen in 't Noorden, en oock mede aen d'ander zydede Portalen na 't Zuyden. Men leeft in Lucius Plinius en andere Schrijvers, dat in de byfon- dere Gebouwen de Raedt-zalen zijn ghemaeckt geweeft, met Pylaren en feer heerlijcke vercierfe^- len, fijne lengte hebben wy gemaecktvan ontrent tweemaei fo lang als de middel-breete tuffchen de Pylaren, en de vleugels van een derdedeel van de breeten van 't middelfte lichaem, en de lengte van fijne Pylaren, zijn fo lanck als de breete van het midden van de eene Pylaer tot den anderen. De Pinacoteca die wy een bewaer-plaets vaü het goedt noemen, is geweeft een plaetfe daer niet
alleen de Tafereelen endede ghefchilderde vierkanten bewaert wierden; maer ons dunckt oock mede, dat daer het geldt, oock het Gout, ende de gewrochte metalen, en oock mede de gemaeckte kleederen, en andere waerdige dingen, dewelcke gedragen waren op de Zeegh-Eeeften der Stadt, en overwonnen Landtfchappen, erronder de Romeynfche Borgers waren gemeyn om te bewaren, waerdigher geweeft als die van Silla, Scauri, Lucius Lucullus, en Lucius Mummio, die over die van |
||||||||||||||||||||||
|
mei
Libro 6.
cap» j:
|
||||||||||||||||||||||
|
30
|
||||||||||||||||||||||
|
Cörïnthen triumpherende, gelijckmen uyt Plutarchus befpeurt. En Dioni fchrïjft dat den Keyfer
Caliguïa,een bewaer-plaets in fijn Keyferlijcke Hoff heeft gehadt,feer groot en op een andere ma- niere* hebbende fijn licht in 't Noorden, boven maten uytmuntende gehadt, om alle defe dingen beter te bewaren Voor het bederven, en om dat het een geftadigh licht, en het meeftendeel van het laer ftantvaftigh was,en het gefichte niet endoet verliefen,fo pnjfen wy dat voor fulcke alfo geftelt waren de bewaer-zalen, ende de plaetfevoor de fchilders verlichtenfe, en borduur-werekers, ende oock mede de plaetfe voor de Eer-beelden. De Bibliotheca was een plaets daer de goede redenen bewaert wierden, en een gefchick van Boecken tot de gewoonlijcke leeringe, niet alleeniijck voor |
||||||||||||||||||||||
|
libro 6.
eap. 7.
Afconio in Cicer. fee. 88. |
||||||||||||||||||||||
|
die van't huys, maer oock mede tot ghebruyck van de arme Borgers en deughtfame luyden.
|
40
|
|||||||||||||||||||||
|
De verdeelinge van de kamers voor de Vader en Moeder van 't huyfgefin,hebben wy aen d'Ooft-
zyde geftelt,als nu wefende een getempereerde lüght van hitten en vochticheyt aen defelfde zyde; en wy prijfen feer.datmen de vertrecken daermen altoos in meent te verblijven, wat lagher neemt, en moeten dicht aen malkanderen ftaen, op dat den Man ende Vrouwe foude konnen fien, en ver- forghen op alle gewoonlijcke faken en voorvallen van 't Huys,en oock mede by de kamers van de Meyden hebben wy het Plumario gheftelt, te weten, een plaetfe om te naeyen (ghelij ck Vitruvius feydt) ende de Teftrina, te weten , een plaets om te weven: want men vont by de Romeynen, datze oockraede in de Voorhoven weefden. De Efledre waren breede en groote plaetfen, alwaer gelegentheydt om te fitten was, en daer fat-
men om te praten,en te difputeren,en daerom fo maecktmenfe fo wel in de gemeene als byfondere Woningen,Vitruvius op een ander maeckt defe vierkantich, en op een ander gewrocht met weüuft- wercken,ruym en breet,fo datmen kan begrijpen dat het een heel clare en lichte plaets is geweeft. Vitruvius wil het licht van denWeften hebben,op dat het van de ftralë derSonne niet befchadigt en Wort,van welcke dingen wy alhier niet willen fpreken,alfo wy daer vorders al af gehandeit hebben, yo De Batftóven worden niet voor 't gemeen gebruyek gemaeckt, gelijck als Publius Vicïoris en an-
dere befchrijven; maer oock alle de voornaemfte Huyfen van de byfondere hadden-der heel veel, fo datter wel ontrent 800 of 900 waren : De Romeynen gingen gekleedt met een lange Tabbaert of Mantels, en gelijck bloots-voets, En de Stadt van Romen heeft altoos in de Somer vol ftofs geweeft, en des 's Winters modderig, fo dat het de manier was fich alle dagen eens ofte meermaels te waffen. En Agrippa heeft ghewilt dat alle de menfehen haer op de gemeene koften foude wafïeii; waer op Plinius gefeydt heeft, dat hy in fijn Opperbou-meefterfchap haer gegeven heeft 170 Batftóven, de- welcke in fijne tijden tot.eén öntallijck getal gekomen waren* en daerom fo hebben wy Badtftoven foor de Mannen ende Vrouwen ghemaeckt. JSaer maeckfel was meerder rojadt en van middelbare groote als vierkant, om datalfoo de hitte meerder
|
||||||||||||||||||||||
|
ft f. cl
lib. 6. c. y
libro 7. cap.f.g. libro 6. cap. io.
|
||||||||||||||||||||||
|
Sefto
Ruffo, Pompo. Letto. 3.fac.34. Jibro 36. fap.ij". |
||||||||||||||||||||||
|
Bet èerfte Deel* het Berde; BoecL Gap. V- %$$
njèerdcrkracht hadde, géiijek wy yelé öudé geilenhebbén,foji4:Romén a|s tot Pazoli, alhoewelfe iibro h
l?iet verborghen zijn jd^plaetsdk yitruyius VQQ deelen van fijn lenghte»;,.^ .
hun daerin van den middagh totdeü avondt.En om/dat hetheel feker is^ datter verfeheyde afgea
fondef de kaders zijn gheweeft -, als voor de kindere? ièn andere 'voor de Ouders en bloédtvriendeni daerom fo hébben wyzejaen d'een en d;andere zyde: van de EJIisdre; ofte fit-kamers ghëftelt; gelij ck oock mede die tot ghebruyck van de vreemdelingen in hét voor-werck»aendë rechter en fliucker io ^yde van den Inganck, omiö minder beletfel té ghevenaen de wooningh by de meefter, én te ge* lïjck meerder .yryigheydtvoor de vreemdelinghenj o,m fonder veel aenfiéns te ghebruycken. Wy hebben nu van de voornaemfte deelen■, en het gebruyck
van het Huys der Roomfche Raedts*heeren gefpr oken -, waer v&n eenigé dingen genomen, en ver- fcheyde benamingen meeftendeel oo.ekkonnen dienen tot het gebruyck van de byfonderé Gebou- wen van onle tijden, gelijek als wyop^eeuandereplaetie .._.,,> ; Ende om dat in verfcheyde tij den, gheUj ck het een maniere van alle deughden is, de ghédaentë verandert zijn, en oock mede hetgebruyek vandedeèlen der byïpüdere Gebouwen j nochtans tot > .; meerder kenniffe van onsi fullen wy noch fö
grootfte Ingaugen,waren (gelijck Vitruvius feydt) oock mede de :kleynfte,:dewelcke gemeene In*
gaughêu ziju, en niet feer breedt, als de Huyfeh vaö Eomhafdijeh; en oock mede van Bolpgnienj übró & Eiorenzen en Romen, in dewelcke in eenighe deelen van defeive wierden géftelt Hecken?ofte aph- ap'. ter-deuren,ofte deuren met Pylarenjalwaer voor fichdè gene die;daer in wilden wefen,qnthielden. t: De De ure van de Roomfche Rechters warenaltoosbydagh enliatht open, als wefendeeenplaetfé bi"f.-i|&" van toevlucht. .-:...-;■.. tè-nag/.r.od ■-.- "~.:;: ■: hjb'ïikuvruvA s *° „..-.By ópenbaer befluyt,en tot meerder eere> foo is töeghëlatenidèt dedeureii van detjuyfên vati Vite
Lucius Vaierius Publicuius, en van fijn broeder, gelegen aen den gcmeenen wegh (gelijek als Plu^ [a£-*4|. tarchus enPlinius verhalen} datzevanbuyteno^enmoghengaenigêlégeniijude. Vanpudtsfooca^j^,' hadden de deuren Cloppers om te kloppen, raaer ten tijden van Plutarchus foo hieldenfe; die met De cmio- bewaerders. Datze in de voor-zalen heel groote Pylarea ghebruyekt hebben, is heel feker, want ^^5 Mi Ücaurus heeft-ze in fijn voor-zael doen ftellen, 't welck dat van Lucius Graflus was in het Hoff ïtbro gf* Palatinus van 3 8 voet, van 't Marmor van Lucullüs, en foo 't fwaer is, gelijckPliniuS beveftight, de- caP- Si dendiegrooce fchadeaen het wulfzel der Goten, dewelcke onder de ftraten Jiepeni Varro beveftight, dat de Zalen ende plaetfenomdes'sWinters te eten, ende die voor dép Sorriér; l'lh™ 4*'-
niet en wierden op een gelijcke maniere gemaeckt,met ruymtévah deuren én venfters,'t weickons ingl tot een leeringe moet dienen, dat de plaetfen tot gebruyck van den Winter met minder licht endé openinghe motten zijn, als die tot gebruyck van den Somer, dewelcke moften geen verkoelinge éri verfoeckinge van koele winden hebben, ende de andere diende om de lught én de koude te wee- 3 ° ren. De eet-zalen wierden verwarmt gelijckmen leeft, datze van Tiberius met afTcne en kolen Ver- warmt ziju. Den felfden feydt opeen andere plaets, dat in fij n tijden weynighe ofte geene béddé Süeiönj' in de Tnciini ofte Het-zalen en maeckten; van verfcheyde ftoffe, hooghte en de maeckfél; endé j-V ™ ^ dat defgelij cks de deckfels die daer boven over leyden, waren niet alle op een maniere, datze ooek kleyne Hof kens ghebrüyekten, is feer vèrfcheyden. Ënde eyndeiijck, na dat de oude begonnen in de bovenfte deelen van 't Huys avontmael te hou- Vdif.one
den, foo hebbenfe alle defe plaetzen Eèt-zalen genoemtjnoemende die alle na de deelen,alhoewelfac- ^»- Feftus fpreekt van het opklimmen der Trappen: waer uyt men befpeuren kan, datzeop verfchey- iibro ^, 40 de tijde veranderinge gebruyckt hebben: Men feydt mede in Cornelius Tacitus, dat de kinderen fac 141* van de Princenjby gewoonte niet en faten aen denTafel,maer verfcheyde met andere jongelingen. Vallerius Maximus die feydt, dat d'oude Romeynen een maueire hadden om de gefeydebeeldt-
niflen, en het wezen van hare heerlijckfte voor-ouders,met tijtels, eerfpraken, ('t welck de Grieckeii Elogij noemen) in de aenfienlijckfte voor-gevel van 't Huys te ftellen: ofte wel in de voor-zael, ofte &e- f ?> de Tablino; en het felfde werdt by Saiutius beveftight, datze defelfde nietbewaerde om dekofte- lij ckheydt van hare ftof, meer tot eengedachtenifle van hare gedane daden, op datZé nietaUeen^ lijck van dé nakomelingen foude befichtight wordenjmaër datze die oock foüdepoogen na te vok . gen, om mede te verkrijgen een foodanigeeere. Het was door de Wet verboden,gélijck Pliniüs gé- w*^° tuyght, dat die gene, welckeeen Huys van een ander kocht, niet en vermochte eenigé opgerechte Eer-beelden ofte Wapen-tuygh, dewelcke in de Tabline ftonden, wech te nemen, nochte oock de ïtooven van hare vyanden hangende aen de ftijlen van de deuren; in maniere van overwih-téecke- feen, foo dat opfulek een wijs de dingen van deMeefters in wezen blijvende, heeft hem-het Huys ghedient tot een meerder triamphe. ; Cicero fprekende van fij n Huys, fëydt, dat in 't Hoff Palatino een Pandt van drie höndërt voeteil
yolahgh, doorgaens bevloert was,:en met kamers en andere dingen daer rondt-om, met groote heer- lijckheydt en grootsheydt gemaeckt; welcke fake feer heeft doen toenemen/tgezagh 't wèlfckmeri in 't maken van de Roooifche Huyfen heeft: gehadt, en oock mededé manieren binncnRoméni en rneeft die van Antoniane en Deocletianus, kanmen begrijpen, datter verfcheyde Panden 2ij n ghe- weeft,te wetenjHoven of Pleynerë rnetPylaren daer rondt-om. Dé Romeynen hebben defe nianierer>i0(joj., van de Spanjaerts,(nu Arragonfehe)^^vólckeren in Spagnien, van de Portalen in de byfonderehtiy-Sicalo^ fen tegebruycken, tot een vertréck voor de knechts en't volck, die daer binnen liepen, té bergea ? ^?4fé. maer dat hebben fy naderhandt gedaen, tot meerder vergierfel en gemack, lib.'6. c.g. Dat in de byfondere Böeck-karners waren, boven het ghene Vitruvius feydt, endé van bim
aen heel li€ht,ojn dat (gelijck Plutarchüs getuyght) Silladc vermaerdeBoeck-kaiïier. van Appel- lione'
|
||||
|
*4o De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
Ksllê liöneTejö%addëgeköcÉÉ3dewele1se in *t Pireo vattAthènen,w£s met heel veel Boeckèn,en heeftzë
v^e- :jV:%öt RomenTOÖr fijn ëyghëngëbrüyck gebracht, en oock medeLucius liüëüilus, heeft in fijn huys cpift!'i7. ëenver^aerdeBoèek^amergeha& ren groeten breëdt, met bewaer-kamers daer ronr>oni, gelijck de kamer v an Plinius Gicilius, mëf
Ibhuynëlees-tafelSieninet voet en zit-banGkën,in maniervanëen fchrijftwincké^afevaër de Boee- ken aen këtënën vaft gebonden ftöndên, gelij ckmen hedëhfdaëghs* in de^Lib rijen oftefBoëck-ka~ mërs vandëMunnekënen Véle andere te fien is. r, : ?; DëEfledre waren by-na als de Góriclaven van den PausenCard in alert* ofte de plaetfën hier tot
Venetiën j alwaèï deDoörluchtighfteSignorievergaert op een fekere maniere, als in'tKloofter Miinniëkèn, ende men magh hëdëndaeghs Wel fegghen, dat de Zalëh met zit-plaetfen daer cap,°io! rönt-öm zijn. In de Badtftoven (gëlijck Vitruvius feydt) was warm, lauw en kout water j ende foo ghemaèckt s dat. het de Mans ehde Vrouwe konde dienen/alhoewel opivërfcheydë plaetfën, Want het wierdt daer door Götën-ghëleydt. Daer waren de Labry, dat waren fekere vaten ofte emmers gheïijck als ëyeren, en heel becjuaent oin daer in tefwëfën, gelijck als in een Batftoof, van Iifaio 4. dewelekëmen gheen weynigh in eënighe plaetfën van Romen vint; daer waren defghelijcks de plaëtfe örnföndèr nat tëmaken, tezweetên,me eénfchilt van koper, om te lioogenën të verlagen; Maér wylullen op een andere plaets van de Batftoven fpreken..' Nadat Afia verovert was, foo isGneus Manliüs d'eerltë geweeft^ewelëke binnen Romen kope<-
Plinio. re Tafels met drie voeten inghebrOGht, endedekleyne eet-tafels met een voet alleen, die hy in fijn libra i^.,.. Triumphliët dragen b EnLucius Cr a flus, Erfgenaem van den RedenaèrSortenlius,heeft verkocht tfÊSh:-;l vele koperedrievoettige Tafels. Plinius die feydt, dat van de overwinningedie Gneus Manlius be- io cap. 2- komen hadt,dat,als doen de Romeynen behagen kregen in de Tapelërije,en in 't Silver-werck,en in de §ierlijcke drievoète van koper i^defgelijcks mede heeft Lucius Mummius, in deGorintfche Va- ten, en in de Schilderijen behaghen ghehadt. De Roraëyneu hebben langhe tijde de Vrouwen onthouden van Wijn të drincken, 't gene van
|
|||||
|
iac afit'" haelt'•; om géén vrouw in de maendt van May te gebruyeken; 't gene onder ons óock égedaen wort;)-
miflehien om dat het een ghewoónte was, de Argivifche Beelden in deïyber te fmijten. Alwaet Aprif wiërttoëgewijt aen Venus,en Iünius aen Iuno; ende nochtans foo en lieten fy niettoe hunne vrouwen te laten koken: gheïijck als men gheloöft, om dat het alfoo metdie van Sabinea géac- ■ córdeert was. i t-lJsd^ löjojao ■-.. i mlaor-Ii: ':.-:^;v' :■.■■■■: : o?.rt ' -:■ y xdas uj i&«k'#i m >i .: mo
taande'J^enfienlijckhejdt inïalgemtyn>varideHcfyen der- vöomaemjle'Heeren
•_„,...■• vcmJtalien, foo tot Romen, Napels, Genua, Milanmxals oock bier in Prenetien. ,
, . Cap.. VI.
Adien wy van de oude Grieckfche en Roomfche Huyfen hebben ghefproken,
iflet wel reden, dat wy in dit Hooftftuck verhael doen van de heerelijckë-H-tiy- 3° fen, én Ploven van onfen tijdt, bewoont by de voornaemfte Heeren, na het ghe- bruyek en verfcheydentheydt van elckLandtfehapèn Stadt, alfo dat het magh voldoen aen 't geen vereyfcht werdt. Eerft voor de Heyr-voerders, en Luyden jvan Oorlogh , endewelckezijn in Regeeringhe van Staet, en die Hoff houden, 'meteen overtolligh ghefin,foo moeten de Huyfen zijii heel ruym; en in fulcker manieredatze een vertoon gheven van de grootheydt van het HofF, hebbende Inkomfteen heerlijcke Zalen, en veel welverdeelde en afghefonderde Kamers, als voor de Mannen, vrouwen en kinderen, ende dë bywefende,en ook mede om vreemdelingen te hërbergen,ten eynde op datdaer foo den een als den ander foude mbghen woonen, fonder beletzel en met aenfien,- met . weleke ftatelijckheyt datmen verforcht,datter aen alle die plaetfën nieteivontbrack,orn een groot getal vaühuyfgefinne te konnenherbergen,noch andere faken,dieby gevolge komen te vervallen. 2 De Bou-plaetze fal zijn als men feydt, op een feerfchoone plaets in ëenighe van de voornaem- 40 fte ftratëo,alwaer eenighe rüymteof uytficht nade Rivierè is, ofte andere cierlijckedinghen;rnaer
niet foo dieht by de voornaemfte plaetfën, foo dat het veel ruymte van grondt voor de Bouwinge> en voor binnen-plaétfen, en oock mede voor de Thuynen heeft, en andere weeldigheden en Edele oeffeninghen; want defe perfonen, overmidts hunnen Staet, en 't gene fy te doen hebben, blijven niet veel t'huys,' en ten anderen ift niet heel noodigh datfe foo heel dight by de Marckt zijn, en om na de Stadt te gaen, want het is een fekere fake dat de vele oeiFeninghe de ziel beroert, ende het t'huys blijven geeft bekommernis. De vindingh van defe Huyfen moeten konftigh, volStatigheydt en Edelheyt zijn, en defe, foofe
van Gebouwen foltert minder als de Princen Huyfen wefen; ten eynde, op datmen de waerdigheyt van defi eèn,en het verfchil der afkomften van den anderen daer uyt bekennen magh, dogh mogen wel van een goede gheftalteniflfe wefen, ende heel bevalligh, in fuleker manieren dat het van deby-gebouwen, 't zy weleke het zy, het eerfte niet te boven ghegaen en werdt. DefeGebouwen moeten van fulcken aenfien zijn,^^dathetgeheelelichaem, aen'teerftëgefichte achting en fchoon- ^0 hey dt gheeft, na 't oordeel van de genen die hen des verftaen; ende dit fal de grpotfte eere zijn die den Bou-meefter, en oock het Werek kan genieten: 't weleke wy bekomen fullen, fo wanneer wy .':•/' "'' "" de |
|||||
|
Het ea:fle Ded, het I5erde Boeek» Gap, VI 241
de ieögllte van'tghêheele lichaeto, de breete ende de hö
Sn de groote nochte injde kleynte, ende de verdeelinghe yanharedeelen moeten hebben eèn over-
eenkpmingh, in maniere, dan d'een een welvoeghlijckheydEliebbe tot d'andere, ende pp hare be* hoörlijcke plaetfe geftelt worden, niet verwerdelijck onder malkander, ea van gedaente en groote py er-een komende; in maniere fchijnen by ghevalle ghemaeckt te zijn, na verdeelinghe der Bpu* maten, en niets overvloedighs daer in zijnde, en oock niet dat de bequaenifteen noodighfte din- ghen daer in ontbreken. t^rr- io De vercierfelen moeten vol bevalligheydts enluftigheydt zijn, ende wei doorwrocht; en teederi
doch alfo datmen kan fièn datfe minder zijn als die van't Hoff van onfe eyge Prince, ende boven alled'andereBorgheriijckeHuyfenuytmunten; en met dufdanigh inficht, datmen altoos de voor- naenifte voor-ghevel ende de grootfte plaetfen, dewelcke in 't ghefichte van een yeder ftaen, meeft moet verderen, onderfcheydelijck van d'anderen, dewelcke meer tot de noodtfakelij ckheydt, en om te bewonen, dienen, en minder dan als d'ander ghefien werden, en tot dienften zijn, in alles ds natuur volgende, dewelcke in 's menfchen lichaem heel wonderlijck het aengefïcht verciert,ende. de borft in de buyten-deelen, en het hart, ende de herffenen,ende de longh in de binnenfte deelen* minder dan alle het Ingewaudt en fittende deelen, Defe Gebouwen moeten grondt vetten hebben, ende heele vatte mueren, op datze fterck en due*
rende fouden wefen, en worden by-na als eeuwighduerende; en in 't verfarneiingc der felver moe* ten deMeefters gheen naerftigheydt en konft achterlaten : ten eynde,pp dat het Gebouw, volgens den wil van den Bou-meefter volthoyt wordt, ende de noodtlijckheydt van den Eygenaer voldaeri wiert, en dat hy totten eynde fijn befte doet om de konft te verdobbelen, en vervolgens mede niet minder de naerftigheyr, tot de fchoonheyt. Ende om dat het eynde, waerora men defe Gebouwen *° meeft maken, is om te bewoonen, niet alleenlijck om groot ghemaek en eerlij ckheydt, maer oock
aldermeeftom fijne waerdigheydt; daeromfoo moetmenallenaerftigheyt, aen de behoorlijckö middelen tot welftant te gebruycken, om dit werck te volthoyen tot fijn eyndt; het wclcke,gelijck alsheteerfteindemeeningh, weder het befte is inhetvoltrecken: ende dit is verre het befte vaii alle d'andere deelen, die aen't Gebouw behooren. De Hoven van de voornaemfte Heeren,en Doorluchtigfte Perfonen, magmen tot een groot cfeet
van' t Huys nemen, als wy in 't Grieckfche en Roomfche Huys befchreven hebben, en het welcke wy als noch alfo fegghen, nemende eenighe van die dingen die ons beter duncken tot ons voorne- men, en eenige veranderende en andere by voegende, dewelcke beter konnen dienen na gewoonte van hetLandtfchap ofte Stadt; in defe Paleyfen zijn verdeelinghen en kamers, tot ghebruyck van den Somer, breedt, hoogh,ende ruym, en den Thuyn in 't Noorden,of Noordt-Ooftén,of Noordt- Weften, om dat aldaer heel veel en.vafte lught is, dat daer binnengroote ververfinghe geeft,endë t befwaerlijck komt te verhitten, gelijck het water in een Pot aen 't vyer geftelt. De Kamers voorde
Winter moeten van een middelbare groote zijn, en wat nauwer, en de zolderinge daer boven wat lager, en met de zyde naer de Son, om datze metier haeft fou lauw worden, ende worden oock eer verwarmt, foo wanneer de venfters en de deuren toegehouden worden, wannee»- en daer in viert. De Kamers voor de Lenten en van den Herfit, moeten zijn van groote tufTchen die beyde.en datze eerder na het Ooften als na eenige andere deelen van den Hemel uyt fien. Boven aen tot de kamers om te bewoonen, fo worden daer oock verfocht plaetfen, tot dienft en bewaringe van het huyfraet, en plaetfe van de dagelijckfche eet-Waren, als een Bottelerije, ofte wel voor 't geheele laer, als de Kelders,Kooren-foïders,en diergelijke plaetfen: dewelcke niet alleen gemeen zijn aen defe Hoven* 40 maer oock aen alle de Huyfen van Edellieden en van rijcke luyden.
Sprekende van de Hoven der voornaemfte Heeren van Italien,en beginnende van Rpmen,vande
Hoven, fo als die aldaer op eenige plaetfe gevonden werden,de welcke konnen verhouden rnenich- te van Koetzen en Caroffen, overmidts hare ruymte en edele intredinghe, en binnen-hoven in het midden , de Galderijen daer ront-om, om daer een menichte van dienaers, ftaf-draghers, en Koet^ liers konnen onthouden, in tijde van verfoeck,5t welck daer feer veel gedaen wert, In 't eerfte pleyfl daer deonder-aertfche wiuckels zijn,daer zijn halve Kamers, tot gebruyck van 't huyfgefin, aen de rechter en llinckerzy de van de groote enbreede trappen, ghemackelijcken treffelijckomopte gaen; ende in 't midded van 't Pleyn, als wefende meer gelegen om te woonen, moet zijn de Zael* zijnde van binnen ruym en groot, van fchöonder hooghte, en eenighe Gangen, dewelcke u Jbrenght van d'een tot d'andere trap, en dan van d'eene zyde tot den anderen., enroni-om de Gal- derije zijn verdeelinghe van dobbelde kamers van verfcheyde groote, en zaeltjens tuffchen beyde, voorde Hovelingen, en degene dewelcke haer komenbefoecken»en in haer gonfte gebieden,met verhole trappen, om te gaen na boven en na beneden in de onder-aertfche winckels V welcke Ho- ven wel aen haer achter-deelen eenighe uytficht hebben, na de Thuynen toe, en meeft fo wanneer I die heel breedt zijn, ende buyten het gewoel van de Stadt. Onder alle de Hoven van Romen, die
wy in achtinghe hebben, fal altoos waerdigh zijn het Hoff van het Doorluchtigh Huys van de Far- nefen, fo ter fake van de grootsheydt van Timmeragie, de gémackelijckheydt van de bewooninge, ende de Thuynen die achter tot vermaeck, en eyndelijck om de heerlij ckheydt van de vercierfe- len, Beelden ende de Schilderijen. Te Napels, alwaer vele Heeren en Vryheeren zijn, begeerende middelbare Bou-wercken, zijn de
Hoven van middelbaren Gebouwe feer begheert; doch groote en met wijde plaetfen meynen te wefen, en daerom bouwen fy heel breedt op eenige goede wegen, en buyten de handelinge van de Stadt waernemende,datze eenige Zalen, en de voornaemfte gedeelte tot deyooninge voorde peeren, laegh by der aerden hebbenen maken tot meerder gémaek haer ingangh daer by,alwaef |
||||
|
242 De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
oockzijn Portalen en Gangen,om fich daer in te onthouden mede wandelen, lïaboven zijnde af>
deelinghevopr de Juffers ,en alle de Vrouwen van Staet, en naachteren de Hoven ende Thuynen niet Fonteynen, en fchoone groenteman Orangien,Cederen en Limoen-boomen> waer doorze een heel Iaer daer vruchten en bloemen hebben met een liefFelijke reuckj £o datze de halve rijt van het laer niet in de Stadt en woönen, want in de groote hitte foo gaenze na hare Hoffteden, en plaetzen van gherichts-gezagh. Tot Genua, door de naute van de Stadt, en door de enghte der ftraten,alwaer niemantdoorgaeÉ,
als alleen die geen verftant en hebben, endede Gebouwen genoegh overhangen na de Zeekant, is het beter, dat, die hunnePaleyfen van binnen hebben, en van binnen langh, en aen de voorzyde nauw, en mede van twee en drie verdiepinge in de hooghten, de eerfte op de boerfche wijfe, en de anderen met Pylaren en Pylafters verciert, en diergelijcke dingen met een aerdigheydt gemaeckt, en van Edele fteenen , hunne Inkomfte komen in de Hoven orvoor-pleynen niet heel groot, met ro Galderijej of van enckele of dubbelde hooghte, en de Trappen voor aen, ofte ghenoegh ter zyde, tot veranderingh, en féer wel ter neringhe, ghemackelijck in 't opgaen, dewelcke komen in eenige Gangh, en dight by den Ingangh van de Zale toeginck, en zaeltjes, en afghefcheyde kamers, die aen dees en geens zyde, en daer toe oock mede die van achteren, die op de Thuynen uytfien, ofte aen de rechter en flincker zyde met Fonteynen en fchoone groenten, dewelcke tot allen tijden van haer, fo wel des Somers als oock in de Winter, fijn groenigheydt behoudt; fo gelijck als eenige konnen in de nieuwe ftraet komen, en oock gevonden wierden op den Aleffi Perugino. Het grootfte Winter-Hoff, en van achtinge is, dat van het Doorluchtighe Huys van Dalia, buy-
ten de Poorte die na Lombardie gaet, foo door de afdeelinghe der kamers, en Galderijen,en wan- del-plaetfen voor de Hceren, als mede voor alle de Edellieden van t Huys, ende de gedienftigheyt 2.0 van dat deel, wat meer ter zyde na de Zeekant, om daer alle hetgereedtfehap van eene Galey in te leggen, alwaer een heel groote Thuyn met Loop-banen zijn, als een Heerlijckheydt in de Zee, en konftige Fonteynen, en Vogel-vluchten van groote koften, en eyndelijck door een Wijngaert met doorgangen verciert, die hy achter de reghe heefr, en wat opwaert na de zyde van den Bergh, al- waer een weynighe onder een ander, heel na 't Hoff gemaeckt is. Te Milanen worden de Hoven meeft gebruyckt,die heel fterek en vaft zijn,en niet weynighBou-
ftraat van buyten, en van binnen kleyn, enckele binne-pleynen,en met Trappen en Zaal,en zaelt- jes van middelbare groote, en met verdeelde Kamers, alle ront-om van twee bou-gefchicken in de hooghte, en de Kelders en andere plaetfen die onder de aerdezijn; maer onder alle de Hoven van de Stadt, foo hebben wy dat gebouwt heeft Tomas van Merrino, Hertogh van Terranova, feer ge- acht is gheweeft, al los en omvanghen van drie traliën, de vpornaemfte Gevel in de flincker zyde met een gefchick van Pylaren met haer vergierfelen, alles van fteen, en driemael verhooght, ende met binnen-holen, met Portalen en Galderijea ront-om, ende de grootfteTrap aen de rechter zyde 30 heel breedt en foo plat tot boven op gaende, datter op eene tijdt re gelijck de menfehen en de hee- ften konnen opklimmen, maer na den binnen-hof een groote dwers-zael by der aerden, aen de- welcke men oock mede ingaet aen de zyde van 't Hoff, en achter de Zalen is een Thuyn, en heel langhs van de flincker zyde, is verdeelt in verfcheyde Kamers en Zaeltjens, en een verholen Trap, en daer-en-boven zijnder noch meer andere Trappen als gefeydt is. Te Florenze zijn verfcheyde Palleyfen van de voornaémfte Heeren, ghelijck die alfdan geko-
men zijn van het Doorluchtighfte Huys van de Medicus, als nu noch meer vergroot, als oock mede die van de Medicis, en het oude en het nieuwe Huys van de Strozzi van onfe vindingh en dierghe- lijcke meer, dewelcke van buyten meeftendeel van Bozze gemaeckt zijn, en hebbenze binnen een Hoff in 't midden, met een ghenoegh fwaermoedighe Galderije ront-om, de Trappen van dees en gene zyde, om op te klimmen, tot een toegangh tot de Zaal en Zaaltjes, waer van daen komtmen in de verdeelde Kamers voor de Winter; want des Somers om groote redenen, woondeze beneen by der aerden, en metweynigh lichts, om de koude Winter-lught teghen te ftaen, en des Somers door de groote hitten die de neerflagh van de Valleye gaf, door de Bergen daer ront-om, fo onthieldenze 40 haer onder in de eerfte plaets en Kelders, ende de Winckels van 't Huys. Eenighe der felver, alhoe- welzeinde Stadt woonde, verforghden datze hadden, tot hunneghenoegen eenighe Tuyntjes met groenten foo wel onderhouden, dat hetTapefcherije fchenen j maer is't dat fy groote plaets heb- ben, fbomakenze die grooter en ruymer, en met levende Fonteynen, Doolhoven, en Vogel-vluch- ten, en fulcke, dewelcke dan met Heyningen van Laury, Mortelle, Gelfomini en andere fraeyig- heden omcinghelt, volgens de gelegentheydt van de grondt, en de wil en behagen van de Heeren. Kademael wy hebben geraeckt eenige dingen van de voornaémfte wooninge der Heeren na de
Italiaenfche ghewoonte, foo is't een redelijcke fake, dat wy oock van de Edellieden van Venetien handelen, dewelcke in vele plaetfen, als men fal fien van de andere verfchelen, overmidts dat de ghelegentheydt van de grondt, en mogen deHuyfen, om twee redenen, niet heel groot zijn. Ten fö eerften, om dat de Stadt heel dight bewoont is, en vol ghemeene Hoven, als de plaets Rialto, ende S. Mar-Marcus, het Arfenael,Kooren--folders, en allePrincelijcke dingenj daerna foo veel Kercken» Kloofters en beflóte plaetfen, dewelcke een groot ftuck wech-nemen, en daer zijn oock menichte Goten, water-loopen, ftraten, kokken en veftingen die tot de Stadt dienen; en daerom fo vintmen felde die Huyfen, dewelcke veel ruympte van grondt hebben, binne-plaetfen, en Thuynen op fijn breedtft te maken. De tweede reden is, om dat by-na alle de Eygenaers van de grondt föecken hec hare te houden, ende d'een wil den anderen niet wij eken, houdende fich by-na alles ghelijck van, Edeldom, alhoewel verfcheyde van rijekdom, en defe faken ghedragen fich alfo gewoonlijcken ia regeeringe van gemeente,daer door aoeh vele zijn, dewelcke vaft verbonden zijn met Fïdei Comip • cochtans
|
||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. VI 241
nochtans fo zijnder tot Venetien een ontallijck getal van middelbare Huyfen^ maer heel weynigh
die verre boven d'andere uytftekeu, om dat de goederen in vele verdeelt zijn, en niet in weynighe* ghelijckmen liet iri de Steden van't vafte Landt. De Huyfen van Venetien hebben meeftendeel twee inganghen, de grootfte, voor aen het Huys
op de water-loopen, en d'andere van::aenteren, ofte aen de zyde, na de gelegentheyt vande plaets, alle bèyde de hoofden beginnen op een ruyme plaets, dewelcke men hier onder-Portalen noemt van fchoone hooghte, ende aen d'een en d'andere zyde ( om datze de ghewoonte niet en hebben van.onder.de aerde te graven) dan zijn de Kelders en andere plaetfen , dewelcke men noemt Maga- zini, (; by ons voor-raedts-winckels) tot dienft van't Huys. Boven het .welck op deze plaetzen zijn de Kamers van middelbare groote, aen dewelcke men met de eerfte arm van degrootfte trappen raeckt, ofte wel met de verholen trappen; hier toe ontfaoghenfe het befoeck, en voley nde de ghe* 10 meene dingen van't Huys, en dit is foo veel als aengaet de eerfte grondt, .
Aen de rechter en flincker handt van dit onder 't Portaal, alwaer't mackelijcker is om 't licht te
fcheppen, ofte van weghen eenighe uytftekinghe van buyten, ofte eenige eygen Galderijen : oock maecktemen de voornaemfte Trappen breedt en ghemackelijek, dewelcke met de eerfte vleughei komen tot aen de plaets van de middelbare Kamers, en met de tweede aen de Zael, 't ghene alhier een Portael van fchoone hooghte en breedten ghenoemt wort; maer dat het meeftendeel lich in de lenghten uytfteeckt, foo langh als 't heele Huys is te fcheppen hunne licht van de Voor-gevel, en van achteren, en oock van eenige Galderije die aen de zyde zijn, aiwaerze in 't voor-plat groefjens - maekten, om aldus te beter de koele lucht te fcheppen, en tekpruien befïchtigen het volck 't welck
van de Stadt komt. 20 Men gebruyckt de groote Portalen, om de bloedtvrienden in de nacht t-ontfangen, en om Gafl>
malen en Feeften te houden, alwaer alle de Edeldom na toe gaet, en het meeftendeel van de Stadt; yoorders aen dees en geens zyde van de Zale,; zijn aen yeder drie a vier Kamers, dewelcke hunne licht van 't voorplat fcheppen, en oock mede van achteren, en altemets mede van ter zyde. Eeni- ge van defe Kamers zijn tot gebruyek van de Raedts-heeren, ende de vrouwen Kamers iietmenze lbo hoogh als de Zale hoogh waer, én d'andere tot gebruyek van de kleyne kinderen, ende voor de Minnenioers, en tiifTchen de Kopeken maecktmen middel-kamers, en 't gene men van defe plaetfe 'verhaelt; wordt mede het derdedeel der groote Huyfen verftaen, ofte wei van die van middelbare groote, dewelcke tot gebruyek van de Meyden dienen, ofte andere beletzelen van 't huys, ende dit zijn de befte maniere van de Huyfen van Venetien. . Soodat de ghedaente van de huyfen defer ftede, is heel verfcheyde, als wy die befchreven heb* ■r ben; als mede de maniere van leven van den Adel, en van de Borghers, komen met malkanderen
niet oyer-een, nochte het is gheen wonder dat de vreemdelingen het felve niet navoighen, als fel- 3 o den, en dan heel familiarelijck/t welck een gebruyek der Griecken geweeft is om meerder aenfien
te bekomen, en om te toonen datfy met niemandt te doen hadden, ende niemandt laftigh vielenj boven dien fy daer door noch meerder geruftigheydt ende vryhey dt van 't Huys hadden, en oock mede hunne ghewoonte en een ghemanierde reghel om te leven,1 de knechts gaen nimmermeer in de Kamers van de Vrouwen; foo dat liet niet fekerder is, als in 't felve huys de jonghe Dochters zjjn, en defghelijcks de Dieuftmaeghden, dat lich aidaer de jonghmans niet laten vinden,oft felde, en dat in-de. tegenwoordigheydt van hunne Meefters; alwaer datze in 't vertreck ofte kamer hunne Meefters dienen, ja de Dienaers zijn daer t'eenernael van ghehouden,want men gaet daer dooreen heele verhole Trap. De fchoonheydt van de. Edele Huyfen, dewelcke dierghelijcke in de werelt niet en zijn , fpruyt
eerft uyt de fchoonheydt ofte findelij ckheydt van de Stadt, en om dat het oock geen beeften ende groote Dieren kan ontfanghen, alwaer heel felde vliegen zijn; en op alle de ftraten, Fondamenten, Straten en Stegen, zijn metghebackefteenen beplackt, hangende aen d'een en d'andere zyde, foo dat de materie'verdrooght ea verdwijnt, en daerom en is daer geen flijck: boven dien datfo wan-* ^0 neer het regent en quaet weer is, foo'onderhoudtmen om onder de Lüyfens tegaen. De vloereu
in 't Huys worden altoos vandeMeyden fchoon ghemaeckt, foo dat het blinckendefteenenfchij-.. een. Wataengaetdenettigheydtendehet huyfraedt, en weet ick niet of de oude Griecken de c Romeynen, hen verre te boven gegaen hebben. ömdatmen op een ander plaets fpreken ende bethoonenfal de afbeeldinghe vandeRaedts-
lieden Huyfen, volghens onfe Inventie en Ordre op de groote Marckt van Sint Marcus gemaeckt, foo fuiien wy teghenwoordigh eenighe gemackelijckheden, en verdeylinge verhalen. Eerftelijck hunne deuren zijn by der aerden , die van de Portalen aen hunne eyghe Galderye eyndigen,en die van'twaternadeburghwal; hun voornaemfte aeniïcht is aen dees en geens zyde, ftaetnaerden Noordtweften op de Marckt van Sint Marcus, alwaer de grootfte Zael de verdeylinge van de Hee- _fo ren, metgroote middelbare Kamers en kleyne kamertjes, zijn achterfte deel na't Noordtweften
is een andere Zael met de verdeylinge voor de vrouwen, met alle hunne gemackelijckheden. Onder d'een en d'andere verdeylinge zijn twee Gangen, foo langh als de breedte van de Galde-
rijen, dewelcke defe verdeelinghe vereenighen of t'famenvoegen, en tuffchen de Gangen zijn de grootfte Trappen, met dewelcke men van 't een na 't ander gaet,en aen d'andere heel contrarie, ia voege, dat in een Gebouw twee verfcheyde open plaetzen zijn, heel groot en breedt boven de ver- hole Trappen tufïchen de kamertjes, tot ghebruyck van de middelbare verdeelinge,ende de Die- naers van 't Huys, welcke dinghen altemael op hunne behoorlijcke plaetzeftaen: waer door het Huys heel ghemackelijek is, en tot den ftaet en waerdigheydt becmaem, welcke maniere van woo- nen men by d oude Griecken raoghen vergelijcken, ende om dat de Mannen vry van 4e Vrouwen fouderi woonen. " B b jElcJs |
||||
|
244 ®Q Bou-konft van Vincent Scamoztius,
Elck een van defeHuyfen,om geenPaieyfen te feggen, (gelijck wy verhaelt hebben) hebben twee
Ingangen, een Galderije van tamelijcke groote, vijf Pack-huyfen,vijf middelbare Kamers,een op- per- Zael, vier fecreten, en drie Ganghen, te weten, een by der aerden, ende de twee die de verdee- linghe van voren der Mannen vereenighen oftet'famen-voegen, achter die van de Vrouwen, twee Zalen, thien groote en middelbare Kamers, foo aen de rechter als flincker handt, verdeelt aen de r'uymte van de Zalen; van dewelcke daer noch fes andere middelbare zijn, boven dien dat het noch veel meer ander ghemack naboven tot het dack toe heeft, en 't welcke wel te bemercken is, alle de voorfz plaetfen zijn heel luchtigh, foo van de Marckt als van de Galderijen, ofte na de Beeck; oock mede zijn defe gemackelijcke dingen in ordre geftelt, als een Palleys van eenR aedts- heer toebehoort, en aen 't ander, die t'eenemael van de eerfte open plaets afghefchey den zijn, met de andere van de tweede, en foo wanneer als men wildefoudefe heel na-by malkandere zijn, want fy kennen de deuren aen de Trappen open doen, die op de open plaetze boven de Ganghen eyndi- ghen, ende dufdanigh foude het met de ghedienftigheydt van 't Huys wefen. Fan een "Palleys van de voornaemjle (jenerael, door de E. E. Heeren Cormri
alhier te yenetien ,- en een andere van de E. E. Heere Strooi tot Vlorennen gemaeckt.
Cap. VIL
EnfeerE.enwaerdigen Cardinael Fredericus Cornarus zaligher, nademael hy de vermakelijcke plaets tot Laviano maeckten, foo heeft hy het my op fijn aer- delatenafteeckenen, alhier tot Venetien, en datdede hy om tijdtverdrijf ende lo nieusgierigheydt, en voor hem ftellende dat hy een feer vermaert Palley s,vol- ghens fijn ftaet en ghelegentheydt foude op-maken, foo om een waerdige ge- dachteniflTe aen de nakomende tijdt te laten; als om grooter eere van'tver- maerde Huys van Cornarus. De grondt is groot, vierkantigh , heel fchoon ea fichtbaer, doordien hetbySinte Mauritius ftaet, op't befte deel vandeStadt, op de groote Burghwal, heel langh, en aen drie zyden fonder huyfen. Sijn Voor-gevel ftaet na 'tZuyden,alwaer het de deur na de Zee toe foude hebben J, op!de ma-
niere als een Gangh, met een groote Onder-zael, B en negen plaetfen by der aerden,te weten,vijf aen de flincker C zyde, en vier aen de rechter zyde D, en een deur E by der aerden, en meerder na ginder een Ganghe f met twee Opper-trappen G, d'eenaendees en d'ander aen geens zyde, heel wijt, ghemackelijck, licht, en dubbeldt, dewelcke na malkanderen gaen van hoogh tot bene- den, alwaerfe aen twee verfcheyde huyfgefiunen dienftigh konde wefen; verder na de Gange en na *0/ de Trappen is een vierkante H Galderije heel wijt met Gangen, en / IQ aen yeder Voor-plat is een andere deuropter aerden, en mede veel vertreck-plaetfen; ende d'andere Trappen, waer mede men na boven gaet: de laghe aertfcheplaetzen hebben aen yeder zyde negen middel-Kamers j e» dit is foveel als deuniverfelegrontofvoet van'thuys aengaet. Soo als de grootfte Trappen begonnen worden G foo gaenze na een andere Gange die meer na
boven ftaet, daer van daen gaetmen in een groote Zale B, dewelcke tot de groote Burghwal raeckt A, aen de rechter zyde zijn vijf kamers van verfcheyde groote D, en foveel zij nder mede aen de flincker zyde C dewelcke twee heel fchoone verdeelinge maken. Daerna aen de zyde van 3^ de Galderije zijnder mede drie, te weten, aen de rechter zyde I, defgelijeks mede aen de flincker zyde /<,, en nadehoecken van achteren zijnder drie andere L met hunne Trappen, en een Zael ofte kleyn Zaeltje in 't midden 0, alwaer aldus elf kamers komen,d'een achter d'ander,dewelcke aen yeder zyde drie verdeelinge maken, 'ten waer die van heel groote hooghte waren,fo foudemen daer aen elcke zyde fes konnen maken, foo dat het in dier voeghen met de middelbare kamers van onderen een getal van drie-enveertigh in alles maken, die tot het gebruyck van 't huyfgefin ftrec- ken, en op de minder gheachte plaetzen waren de Winckels geordineert, behalven de plaetfen, de- welcke boven na 't verwulfzel zijn. Dit Palleys verhefte fich niet weynigh van 't gemeene water,en van der aerden,met een voetftuck
op de maniere van de Boere, om grooter gelicht te geven; en het Voor-plat, 'twelck t'eenemael van Hiftriaenfche fteen moefte wefen,verhefte fich in 't midden met drie maniere vanPylaren,en de Py- • lafters aen de rechter en flincker zyde,en hunne vergierfeien oock mede op de voetftijlen. De eerfte 40 waer op de Dorichfche manierennet dubbelde venfters,te weten,voor de plaetjfe die laeg by der aer- den zijn,en voor de middelbare. De tweede op dejonifche maniere met ruftendeBogë, en het derde op de Romeynfche maniere met ruftende venfters, en daer boven hunne Cap ofte Voor-gevel, en noch vele verc,ierfelen waren hier en daer verdeelt, en dit is foo veel als 't Voor-plat aengaet. Rondt-om de Galderije en aen de buyten-zyde zijn defe ordens ofte ghedaente Hechter;
alle de deelen van dit Palleys zijn heel licht, want fy fcheppen hun licht van 't Voor-plat, van het binnenfte van de Galderije, ofte van de zyde, alwaer de heuvels zijn, ofte wel van 't achterfte deel, alwaer een Thuyn geordineert was. Nademael den feer Eerwaerdigen Heer Cardinael, hadde een groote fomme gelts met groote naerftigheydt tot de Bouwinge van dit groot werck verfamelt, en is onverwacht na dit fterffelijck leven in 't anderen ghegaen, om in den Hemel te Timmeren, waer door geen kleyne begeerte in de werelt ghebleven is om 't felfde volthoyt te fien, en om datter de hoop niet ontbrokê is,datfe het op fijne tijde en plaetfen foude konnen makemfo hebben wy noch- _ tans niet willen nalaten om't felve te befchrijven, en dit fèer vermaerde deel in 't werck te ftellen. *? . Hier volgen de afteyckeninge van de voet ofte grondt, en van de bereydtzelen van 't Voor-plat, en het binnenfte van de Galderije. Dat
|
|||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. V11 24?
|
||||
|
ffrmdi,
|
||||
|
De Bou-Konft van Vincent Scaraoztius.
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
%<\6
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
dêtta gatte, e Stmze dl
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Jtfpm
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
è
|
eitWOi
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
JSédijr
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
<fo
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
1 ZQ
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
/lt°<
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
tn
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
M» i
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Tmm'^fimifde del
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
hl^MccInè^
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boèck. ' Cap. VIE H%'
Dat het feer R Huf s vanStrozzi wordt bevonden vele en groote Timmeragie binnen en buyteö,
Florenze te hebben, daerom den vermaerden Heer Robbert Strozzi, alhoewel hy vele j aren vafte wooninghe tot Venetien hadde, is door fijn genereusheydt en grootheydt des gemoedts, 't gene hy; binnen hem was dragende,en oock mede om van fijne Voor-oudëfsyets te nemen,en om een waer* dige gedachtenüTe aen de nakomende te laten, verweckt, daerom heeft hy refolutie genomen, om. in delelfde Stadt een koftelij ck Palleys met groote onkoften te bouwen, volgens onfe afbeeitenifle en'Model. Tot dien eyndefoo zijn wyfelfs perfoonlijck totFIorenzeghegaen, alwaermen door ^pm i o hunne verdienfte van den feer E. H. Heer Alexauder fijnen Broeder en van andere vrienden, ende *#%^
' oock mede van de Heeren en vernuftige geeften feer ge-eert en vereert geworden zijn* Dit Gebouw is op een gemeene plaetfe van de Stadt geftëlt,op de feoeck van de Palleyzen, ëq aCti
de'zyde aen andere eerlij ckeHuyfen, en heerlijckeüool-huyfenjfijn voornaemfte uytficht is óp de ftraet, dewelcke komt van den Dom, of van de ftraet van Siute Maria van de Bloemen,en aen de flincker zyde heeft hy fijn loop-ftraet, en op de hoeck het Palleys van den feer E. E. Heer Laurens van Strozzi, fijn aenficht naden Weften. Sijngedaente is vierkantigh, alhoewel het eenweynigli meerder huyfgefinne voorplaets is, en fijn lught ofte gedaente is op defe maniere verdeelt. De grootfte deur A. is in 't midden,aen de rechter en flincker zyde zijn deTrappen heel brëedtj
ghemackelijck en klaer gemaeckt j5,j aen de-hoecken met een elleboogh ofte krom als een ellë- boogh, en zijn aen d'een onderhoeck heel versiert, boven de Trappen zijn de verdeelinge van d& voornaemfte Kamers, C. en een Zael op de flincker hoek, D. op de maniere van Horenden. Meer; na binnen en recht teghen over defe deureiseen Galderije E. van tamelij cke groote, en van eeti , vermakelijcke lught, met Pylaren, F. en Portalen daer rout-om henen. In 't eerfte van defelfde, en meer in 't gebruyek ais d'andere wefeade, komt een andere deure G. .
20 die van de loop-ftraet komt, en daer recht teghen over heeftze een H deure om in den Thuyn te
gaen, die buyten aen de rechter zyde moet wefen. Alle beyde aen de zyde van de Galderije,behal* ven de Portalen, zijn aen de rechter en flincker zyde verdeelinghe van Kamers, I. JQ eenigeder* felver zijn in de hooghte verdubbelt. Achter den eerften Inganck is een juytftchte Lt dewelcke op de muere van onfebueren eyndight, aen de rechter en flincker zyde zijn eenighe M verholen. Trappen, dewelcke na boven, en na onder tot in de Kelders en ander onder-aërtfche plaetfen toe- gaen, en meer na ginder zijn noch andere Kamers' N. en verhole plaetfen, dit is voor foo veel alf de eerfte grondt ofte piaetze raeckt. Op de tweedeen derde plaetzè, welverftaendeia de midden boven den Inganck is deZael,die
fich verlanght, foo veel boven de Inganck van der aerden, als de twee eerfte vleugels van de Trap- pen : ende na de Galderije met een Gange na boven," alwaer de voornaemfte Trappen eyndigheu» maer van 't beginfel in de derde piaetze boven de Gange een ongedeckte piaetze, pm alfo meerder, lichtaen de Galderije te geven. Boven de Portalen komen feskleyne Kamertjes, totdisnfte van de zydel-kamers, ëu meer na ginder van de Galderij e, recht teghen over den Trap is een groote Zael^ foo dat yeder piaetze vijf verfcheyde vërdeelinghe, met hunne middel-kamers?, en verholen Trap, pen hebben, èn alle deze plaetfen hebben veel licht/ om datzéket licht van de buytenfte deelen icheppen, oftewel van't binnenfte vandeGalderrjeontfangen., rDit Palleys is een weynigKvan de aerde verheven om alfoo meerder grootsheydtte bekomenden;
van fchoone hooghte in drie deelen verdeelt, het eerfte is op de Dorickfche maniere, hebbende fijn grpotfte deure aen de loóp-deure, ende'op de hoecken Pylafters jende daer boven vercjerfels, met eenighe venfters taraelijek versiert, wier onder mede piaetze in de muere zijn, ende daer boven de 40 vierkante voor Hiftorie * de raueren zijn met vierkante hollen Sehilderijs-vyjjze ghemaeckt, die
wy.Bozzenoemen, endëit'eenemael van fteenèn; dè tweede is 'op de Jonickfche maniere me£ Pylafters, encle hunne; vercierzelen daer boven , ende een ruftende Böghe in de midden, dëvvelcke heel met Pylafters versiert' is, endeeyndight in de.Zaelj.de derde is op de Roraeyni fche manie'rëyrrtet fijne Pylafters op de voet-ftijleh , ende koftelijckei vergierfelen, met: eenighe Oog, alsEyeren inde Frizen, ende de venfters met Voor-ghéveis, ende de Boghe ruftende, die aen de eerfte eyndight, 't gene men van 't voornaemfte voor-piat, ende de flincker zyde van buytes nên verhaelt hebben, wordt mede het binnenfte van de Galderije verftaen, en alles van harde fteèi ïiiin heel wel ghemaeckt. Alle de deelen van defen heel fchoon metCroon-lijften, Voor-gevels? B||lderi, Hiftorien, Befchrijvinge, ende Wapens hier en daer gelegen, versiert. Boven de ftereke Palleyfen foo hebben wy afbeeldingevoor defeer E. E. Heeren, AnqMes en Jafi
V|ndramiiii,tnet meeninghe om een heel fchopu Palleys te bouwen,om. alhierte Venetien by mal- kanderente woonen, en een weynigh daerna foo hebben wy een andere af beeldinge voorden feer; E, Heer Vincent Grimani gemaekt, om fijn Palleys non nobu Dominetot Sinte Marcuola §ierlijcker» co gPP°te? en eerlijcker te eyndigen; het is niet langh geleden dat wy verfcheyde Inyentien voor dea
J ;ccr E. Jan Barbariuo...op. een breede piaetze legghen.de op...de groote Burghvval, en op deBeeck van Sifite ^omas ghemaeckt hebben, snaer groote onkoften te doen, degenereufe ghemoeden ende de groote'toekomt,"daerom is noch niemandt van defen t'eenemael gerefolveert om te Timmeren* ;:Ovë}: eenige laren zijn wy van den feer E. vermaerden'Heer Harmen Baron yan Atljmis, Bcc. ge- roepetf en heel wel onttanghen,.e.p wy maeckteneen af beeldinghe voor een yermaert Palleys toE Santa Croce, een Landtfchap onder fijne jurifdi^ie j boven Goritia en de Riviere Lifontio, en op andere plaetfen hebben wy noch meer af beeldinge als voor den feer RGraef Raimondo dallaTorre ghemaeckt, om tot Crpm,Pi)§ te Timmeren, een Dandt onder fijne jurifdid:ie, alle feeyde in't Vat derlandt van Fxiuli gheieghen. Hier volght de grondt, ende het begintfel van \ voorplat ende het binnenfte. .
B b 3 YAn
|
||||
|
De Bou4onft van Vincent Scamoztius;
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
24&
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
MniMtfr~i"rwiiii ■_>•"
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
• i -1 i f'' i "f r' - -rr ■r^i
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
r^-°irT,7i«^8iarlw^ia>a^T
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
iVrf
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
"2tW fonre^f
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
a»* ■ -gV- """"" *o';"' lo4.""1 <i»r'
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
r-
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
iw
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
V"tM'Scm!*4ré'
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
/
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
Het eerfte Deel > het; Derde Boeck, Cap. Vit
|
|||||||||||||||||||||
|
*4Ï>
|
|||||||||||||||||||||
|
fefe
|
|||||||||||||||||||||
|
r - , - -
|
|||||||||||||||||||||
|
!S3«S
|
|||||||||||||||||||||
|
|
Veae». 'VmcJcainoztfJt
in Ftmtman. i€a% |
||||||||||||||||||||
|
74^-
|
|||||||||||||||||||||
|
~w~
|
|||||||||||||||||||||
|
ao
|
|||||||||||||||||||||
|
250 De Bou-Konft van Vincent Scamoxtlus,
Van de Ge/Jachten derT Ayfen, voor de voornaemfte jokeren van
Sgagnien, Vranchnjcl^ Hooghduyts-landt ende Polen.
Gap. VIII. -t
^1 Lhoewel de redene ten eynden is, ghelijck wy verlanghde dat onfen arbeydt
doch dé Wereit behuipigh foude mogen wefen, nadien wy de bequaemfte ma- niere om na 't gebruyck van de voornaemfte Heeren van de Stadt Metropoli, ia onfe Italien om te Bouwen bethoont hebben, foo fullen wy als nu voortgaen om van de bequaemfte maniere te fpreken, dewelcke in de Rijcken ende Prö- vintien aen geens zyde van de Berghen onderhouden worden; en om met regel en ordere voort te gaen,fo fullen wy vanSpagnien af beginnen,als wefende een IO lefte deel van'% Chriftenrijck, en hebben het felfde aifooin Vranckrijck ende Hooghduyts-landt nagekomen. Ende om niet overal te gaen dwalen, fo fullen wy out-Caftilia ra- ken , alwaer Salamanca fijn Metropoli is, en Valadolid een fchoone, groote ende een Stadt wel be- volckt, ghelijck als een van de voornaemfte van 't Chriftenrijck zijn, ende aen de Beken van Tago «•eftelt, dewelcke voor fo langhe de Reyferlijcke Stoel van geheel Spagnien geweeft heeft, gelijck als teghenwoordigh Madril in nieu Caftilien is. De Palleyfen, en Wooningen van de voornaemfte Heeren,zijn meeftendeei vierkanten om groo-
te eere en grootshéydt, foo zijnfe een weynigh van de aerden verheven, en daer onder makenze de Kelders en andere Wïnckels, en Wooningen voor 't huyfgefin, voor de koude des Winters, ende des Somers voor de hitten, daerom foo makenfe de voornaemfte inganck in 't midden van 't voorplat, heel wijt ende breedt, foo om door te gaen, als om hunne Carotzen bedeckt te houden, met een dexel als een bedde. Aen de rechter en flincker zyde van den Inganck tot op de hoecken zijn 2® Kamers d'een ïn d'ander,tneer na binnen na den Inganck toe is de Gaiderije van tamelijcke groote, omcingék met Portalen, alwaerfe voor hunne playüer Tobbens met Citroenen, Orangie-boomen ende andere fchoone groente ftèllen. Meer na binnen plegen fy aen de rechter en flincker zyde een ofte twee Zalen, foo langh als de
Gaiderije is te maken, te weten, d'een aen dees en d'ander aen geens zyde; om de Heeren te ont- fangen,en heerlijck te onthóuden,en Gaftmalen en Feeftendaer te plegen; en aen de rechter zy dé van de hoofden aen de Trappen, makenféde grootfte Trappen, dewelcke hunnen Inganck van de Portalen hebben, en komen tot om hoogh met twee tacken ofte armen van tamelijcke breedten, enmackelijckomopteklimmen, en aen het ander hooft ftelien fy de Keucken, ende de plaetfe om te imbanderen, en in 't achterfte endt dat op d© hoecken overblijft, en alle de deelen teghea over den Inganck, makenfe andere verdcelinge van Kamers van verfcheyde groote, die d'een in ds ander gaen; met hunne middel kamertjes voor de kamer-knechten en verholen Trappen, en van achteren over het heele Palleys plegen fy Thuynen vol Orang'ien, Citroenen, Lemoenboomen ea andere groene Planten te'hebben. Söo:dat op de eerfte-plaetfe van defe Palleyfen om datze ghe- rnackeÜjcker en des Somers koel waren (nademael het Landt volghens fijne nature heel heet is) woonen-de voornaemfte Heeren,dè Matrone, ende de Moeder des huyfgelins. In de tweede plaetfe, en noch hooger na 't wiilffels ofte onder het dack op de Italiaenfche ma'niere,leggenfe de beletze- len van 't Huys, en een deel van deMeyden hunne dingen mede. De Gebouwen van Spagnien zijn meeftendeei fterck ende flecht, en met weynigh vercierfelen
van de Bou-konfte, en overfulcks foo komen in defelve niet veel Pylaren, nochte Croon-iijften, die 4° heel heerlijck en konftigh gemaeckt zijn, niet omgebreck van de Marmor-fteenen,en van d'andere Edele Gefteente; als alïeenlijck geen Bou-meefters van een vernuf tigh verftant en zijn,en dat fich met de materie v/eten te behelpen, dewelcke de Koninckrijcken ende Landen verkenen. Daer- enboven en ghebruyckenze geen gefchilderde verwulfzels, nochte cle wulfzeis gemuert, ende met fchilderije versiert, dewelcke op dieplaetze heel bequaemzijn; 't is wel waer dat over eenige tijdt herwaerts de voornaemfte Heeren en Baronnen in brengen vele dingen op de Italiaenfche manie- re, dewelcke het ghemack ende fchoonheydt aen hunne Gebouwen vermeerderen 3 waer uyt men verhopen magh, datze in tijdt tot een groote heerlijckheydt fullen komen. Het Bouwen van de voornaemfte Heeren van Parijs is heel van die verfcheyden, diemen elders
gebruycken, a'1-evenwel fó fullen wy opdefe plaetfedaer van-y ets van in 't byfonder handelen, het |
||||||||||
|
Anno
|
gene wy by-na in dertig-h ofte wei veertigh ghemeene Palleyzen van voorname perfonen, bewaert
|
|||||||||
|
1600. hebben, die wel hier en daer gemaeckt zijn, en eerder op de Vleckèn, en buyten de handt gelegen,
als in de Stadt, daerom foo hebben de meeftendeei der felver Gaiderije,'t zy van voren ofte in het midden, enoock mede heelefchoone Thuynen>'tzy van achteren ofte aen de zyde. Degedaente vanhunne Gebouwen fchijnt eerder grooter te wefen, als het in derdaëdtis: Nademael fy de Ge-^ bouwen met Gaiderije van een tamelijcke breedten omcinghelen ,foodatze een vol ende dobbelt , lichaem maken , eenighe worden een weynigh van der aerden verheven, ajs vjer 0fte fes-voetighe, ende hier onder de wulfzelen makenfe de Koockens, Kelders, ende andere Winckels van 't Huys: 't gene wyprijfen, om het deeiopter aerden niet heel veel te beletten. Anderemaken twee Royale plaetfen, d'een boven den ander van tamelijcke hooghte,ende met
vierkante, en gefchilderde verwulfzels, 't is wel waer datze meeftendeei den Inganck in't midden ftelien, maer terftont, en tot in 't Palleys van den Koninck van Louvre,zijn de voornaemfte Trap- pen ; meeftendeei foo makenfe de Zael met eenige Kamers aen de rechter zyde, en aen de flincker- zyde van de Trappen zijn de voornaemfte Kamers,en die en defe fien van achteren na de Thuynen, ende
|
||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Gap. VIII. 251
ende om geene flavernije te geven, verfamelen'dé Huyfeïi met loop-plaetfen, deweieke, na de Gal-
derije ftaen, diemen aen 't Hooft van de Trappen maken, deweieke met twee vleugels van hooghte tot hoogbte klimmen; dit is voor foo veel het binnenftedeel angaet. Daerna de aermen aen dees en geenszydevan de Galderije die laeghby der aerden ftaens heb-
benGangen om gedeckt te wande!en,en daer hunne dingen achter en voor brengen,en hier aen de zyde makenfe de ftallen ende de plaetfen voor de Caroffen, ghelijckfe boven de Ganghen middel- kamers, Cabinetten ofte kamertjes d'een aen d'andere maken; en aldus verlanghen fy de Galderije tot aen de voor-deure toe, alwaerfe den Inganck ende Kamers aen d'een en d'ander zyde maken, ende aen de hoecken makenfe andere Trappen met tacken, ende oock dickwils Wentel-r trappen, alwaermen haeftelijckvan hooghetot om laegh gaen konnen. Ons dutickt dat hetAnno Gebouw, foo wanneer hetfoo veel aerden omcinghelt, meer onkoften by-breHght, en hebben r6o°' 10 al-evenwel gheen vereenight lichaem met verdeelinghe van Kamers, ghelijck aen een Palleys be~
taemt, voor wooninge van voorname Heeren, ghelijck die zijn, maer d'een fchept meeftendeel van den ander dienfte. g°8J Het meeftendeel van de dagelijckfche Palleyfen zijn wel begonnen en gevoordert> maer noch-
tans zijnder weynigh derfelvertot een eynde en perfectie ghebrocht, hoewelfe van tamelijcke Bouw-konft zijn; men fietfeop eenige hoecken met Pylafters, met hunne Croon-Iijfte daer boven* ende de Gange aen de zyde van de Galderije met Pylaren, ofte met Bogen, ende oock de grootfte deuren, en eenighe groote vierkante venfters, ende vercierfelen, daer Gfoon-lijften daer boven op, ende hunneLijfte daer font-om, alles wefende dinghen die een goede ghefichtemaken,doch met Hechte mueren en weynigh ver9ierfelen. Voor foo veel men gelooven kan, de redene om duf- 2C danigh Gebouw, dat het niet voltlioyt gheworden is, gheweeft heeft om dat de eerfte Bouwers ge-
ftorven zijn, die daer nakomen en waerdigen fich niet, ofte willen niet, of enkannenfe niet door d'onkoften voleynden, en daerom foo fietmen foo veel onvolthoyde Palleyfen, en by*na een ghe- meene faeck van alle de vermaerde Provintien; maer voornamentlijck voor Vranckrijck, want dé Clima (ghelijck Strabo mede getuyght) brenght menfehen met een vernuftigh verftant voort, en ras yets beginnende, maer onftantvaftigh en niet b.y een gevoelen blijvende; en dit is voor foo veel Vranckrijck aengaet. Het is niet langh gheleden datmen hier tot Venetien een af beeltenifle voor den fe& ) E, Heer
Adriaen Hodorf Baron van Blad, een verftandigh Man* maeckte, om dathy fijn Kafteel, en plaet- fen, onder de Jurifdiótie van Vuel, in 't Hertoghdom van Cleeft wilde verèeren, heel na de Riviere Mafa, gheleghen,en rpnt-ommet waterom9ingelt,omalföo verfekerder van deRpovers te zijn. Voorders in Hoogduyts-lant fietmen vele Barons en andere groote Heeren HuyjCèn, gelijck als wy de vermaerde Stadt van Auftria, Bauiera, Sueuia, Franca Contea ende Alfatia, 't Hertoghdom van 3 0 Witembergh, en anderen van groot Hooghduyts-landt, bewaert hebben; defgelijcksmede van Bp-
hernen, Moravia, Slefien, Lufatia, Franconia, en andere in de lage Provintien : maer voorwaerlijck daer zijn heel weynigh van de ghene die (foeeken onder-aeïdts gemack, waer vanze fich heel ver., blijden) yetsheerlijcks, en breedeGalderije, oock medeyet eerlijcks in hunnen wooninge te heb- ben ; ende de voornaemfte oorfake is, datmen het Rijck ende Landt heel kout acht ,;dat het dppr het ghemeen gebrnyck, heel fchadelijck doordeKachgeis is; daerom fo makenfe eerfte lij ck de hooghte van grondt tot grondt veel minder alsimiddelhaërlijck, op datmen alfoo te beter fich foude konnen verwarmen, ende daerna een goet deel van het Iaer onderhouden: het ghe.né dat ^yghefien hebben, en ftaen wy niet t'eénèmael toe: nochte oock aen de Landen die kouder A"no als Neder-duyts-landt zijn: ick laet ftaen Hooghduyts-landt, deweieke onder defelfde Clima 1604.' & van Vranckrijck is: diejn 'tminftede Kachgelsghebruy eken, gelijckfe oock mede ontrent Italien .doen. Daer foo foudemen de Zalen en Opper-zalen konnen maken, en Kamers van tamelijcke hoogh-
te , om aldaer des Somers te woonen, alwaermen groote hitte voelen, ende dan d' Qpper-zalen en 40 de verdeelinge van Kamers met hunne Kachgels, tot gebruyek van tamelijcke hitten des Winters*
met middel-kamers daer boven, en op die maniere foude wy de fchoonheydt van 't Gebouw, encle het ghëmack van 't woonen nakomen. Doch alles meeftendeel fpruyti- want tot Pmga toe, al- waer fijnKeyferlijckeMajefteytfichonthoudt, niet dat üf andere vermaerde ende groote Ste- den heel weynichBouw-meefters zijn, ende menfehen van verftant, éndevan gheleghentheydt, die 't niet heel foo wel vérftaén, maer meeftendeel Hooft-rmeefters, deweieke van Italien na die Landeri gaen, en gheven de menfehen te verftaen 't gene fy willen; daerom foo ift dat de dinghen niet meer als gemeen zjjn5 en by-na heel flecht, makende dat hunne Daken oock heel van hooghr tën verfchïllen, als of ze op den Bergh Prener waren, alwaer heel veel fneeuw is, en andere dingen met heel, weynigh eers* ^lom^ nsi^r/tè-s ■■;.- c .■•- ■■■■■. ,-. -.;.; 50 Soo wanneer als wy van den feer E. Dirck Volfango', doen ter tijdti Aerts-bifTchop tot Salz- Anno
burgh ghenoodt zijndej om de afteeckeninge van een Huys, datmen doenter tijden riep om we?- jjlbro V.
derom op nieuws te maken, waer van wy op een andere plaetze fullen handelen: wy hebben oock
de afteeckeningheomhet nieuwePalleys tëhérmaken én grooter te maken, met een Galderije
over dwers, alwaer de Carozzen door konde gaen, met de Portalen van de hoofden, en daerboven
dobbelde Gangben; en na de zyde van de Portalen zijn de Trappen aert dees en geens zyde wijt en
mackelïjck om op te klimmen, ende heel luchtigh, deweieke tot boven de Ganghen uytftrecken,
deweieke den Inganck aen twee Opper-zalen maken, die hunne licht van de Galdery fcheppen,en
komende tot aen de opper-trap, langh en breedt, en van fchoone hooghte, en met natuerlijck licht
van alle beyde de hoofden. -
Aen
|
|||
|
25 2, , De Bou-konO: van Vincent Scamoztius,
Aen de f echter en flincker zyde van de Zael zijn de verdeelinghe van de kamers, van verfchey-
de groote, en in 't midden verholen Trappen, foo voor den Winter als den Somer, met een Gange aen alle bey de de hoecken, ende een tegen over het voor-plat van de Zale, om de Riviere Salza te fien, ende oock om de Heuveltjes die daer teghen over zijn, met fchoone groente befproeyt, van 't gene dat Landt verleent, d'andere verdeelinge van de rechter en flincker zyde s van 't begin- ne der Portalen gaetmen na de verdeelinge van 't nieuw Palieys, alwaer een andere kleynder Gal- derije is, en een groote met kleyne Zaekjes, en verdeelinghe van Kamers daer recht teghen over, alwaer men alle tijden des laers konde woonen, ende de heele Voor-ghevel van't Palieys is twee hondert en twee-enveertigh voeten* ende de geheele langhte van 't nieuwe, en van 't gene daer by ghevoeght is, bedraeght drie hondert en fes-endertigh voeten, en na achteren is een Thuyn, metÏO Fonteyne, Kamers, Badtftoven en Vogel-koyen, twee hondert en fes-endertigh voeten langh 5 maer aen de rechter zyde van 't ghene daer by ghemaeckt is, hebben wy een andere Thuyn geordineert van vier hondert voeten langh, waer door men na den Gangh die op de hoeck ftaet, ginck. Sbaras is een Stadt met een Hertoghfche Tijtel, Ruilant aen de Znyder zyde ende Volenia
aen den Noorden , fijn voornaemfte Steden zijn Krzemenecz, Luczko , Sokail ende an- dere noodighe Steden, by" de Riviere Ratha, Rathi ende Shlucz, vijftigh Graden na 't Polo gbele- ghen, ende by-na acht-enveertigh langh. Een Landt vdBerghen, maer nochtans overvloe- digh van Haver, Paerden , Beeften ende Vee, ende vol Boffchen, alwaer veel Gedierten zijn, waer van fy koftelijcke Vellen van verfcheyde foorten dragen, als oock mede Honigh ende Was, door de groote overvloedt vanByen die aldaerzijn, ende daer, en ontbreeckt oock gheen Tin, zo De Baronnen en Heeren zijn Polacken, ende onderhouden het Roomfch gebodt, ende zijn heele goede Ruy ters te Paert; foo dat de Boeren hebben een heetfche ftemme, en gaen ten Oorlogh met Boge, ende fy gebruy ckenfe meeftendeel op de Gr^eckfche maniere. Om dat ick hier tot Venetien met redenen eenighe Maenden vertoeft hebbe, is doorraedt van
den feer E. en vermaerden Heer Chriftoffei Hertogh van Sbaras, ende Opper-Ruyter van den ver- maerden Koninck van Polen, ge weeft een Man die vele fware faken by der handt gehadt heeft, foo door neutraleinclinatie,alsomdat hy fich meer als eens in den Oorlogh van Vlaenderen, ende Hongarijen heeft laten vinden. Boven dien hy oock dickwils met fijne Hoogheydt ghefproken heeft, nopende de fortificatie die wy in dit ons werck befchreven hebben, heeft behagen gehadt, datmen 't op fijn Landt foüde doen (by-na op het Eyndt van de Tartaren ) d' Inventie, die volght, van een Palieys gefortificeert, om den oploop tegen te ftaen. Het voornaemfte ghefichte van dit Palieys wort verftaen na den Zuyden, hondert en tfeventigh
van onfe voeten langh, ende hondert en veerthien breedt, den ïnganck wort door middel van een 3® Brugh ghemaeckt A. achter de Sloot ópghetrocken: ende alfdan komtmen in een ondeixzael B. aen de rechter zyde der felver is een verdeelinghe van vier Kamers C. defghelijcks mede aen de flincker zyde D. meerna ginder is een Portael E. die aen 't beginfel heeft de voornaemfte Trap- pen F. dan fo gaetmen in een Galderije G. van tamelijcke groote,aen cle rechter zyde der felver is eénZaeltjein't midden H. met tweeKamers I. en Kamertjes met verholen Trappen i£ ende defgelijcks is 't aen de flincker zy dei Meer na ginder van deGalderije,is een onder-trap Z-. met twee Kamers aen de flincker M. en
réchter zyde N. diein alles fes verdeelinge maken, van dewelcke men na het eenen na't ande- ren kan gaen, ende oock daer ront-om; aen :t achterfte deel is een uytganck, en Brugghe, waer mede men over de floot gaet, 0. op de hoecken van 't Palieys zijn vier kleyne Bolwercken P. met hunne zyde ende befcherm-plaetfen, aen dewelcke men van de Packhuyfen daer na toe gaen kunnen die op de hoecken zijn, de Sloot is van tamelijcke breete ende diepte, een deel met water, ende een deel droogh, i(. ende van buyten is de wegh ende het landt bedeckt. Den grondt van 't Palieys verheft fich een wey nigh van der aerden met een voet-ftück, om fich 4°
fichtbaerder te maken, ende om plaetfe voor de Kelders en andere Winckels te krijghen, het licht der felver met de Traliën dienen mede voor Yferwërck, en van daer na bovenis het in twee voor- naemfte plaetfcn verdeelt, de eerfte daer heel ront-om, ende op de maniere van een Globe ghe- maeckt, ende de tweede heel fchoon, met eenighe Pylafters en vercjerfelen op de Jonickfche ma- niere; foo in de Galderije als in 't midden van alle de Voor-platten, maer in 't voorfte is in't midden een Voorgevel, waer door het fichtbaerder wort. De verdeelingh van de grondt en voor-plat van dit Palieys worden thien voeterifd'een in 't mid-
den van de Muere verftaen, ofte Pylafters,latende twee fpacien voor de breedte van de Kamers, en drie in de laagte; als mede aen de Zalen en opper-Zalen,acht nemende dat de middelfte fpatien de breedtfte zijn, cm aldus meer gemack aen den ïnganck te geven, en alfoo mede aen de plaetfê van *° de voornaemfte Trappen, wel verftaen de alle de Mueren van tamelijcke dickten, ende de Kamers verwulft, om alfoo meerder fterekte tegheven, de grootfte zijn voor de Somer, endedekleyn- fte Kamertjes zijn middel-kamers voor de Winter, de byfondere matekaumen van de Trap ne- men die aen de zyde ftaet. Hier volght de grondt met alle fijne deelen, ende defgelijcks mede de verhefünghe van 't Voor-
plat. |
|||||
|
Fan
|
|||||
|
Het eerfteDeel» het Derde Boeck. Cap. Vilt 2||
|
|||
|
De Bou-konft van Vincent Scamoztiüs3
|
|||||||||||||||
|
1 :'
|
|||||||||||||||
|
2^4
|
|||||||||||||||
|
I7^ *fe bequame (jrondenvoor de byfondere (jebowwen^ ende van de
ghedaente, ende voleyndingheder feïver in'tghemeen.
Gap. IX. ,
Ls nu lullen wy van de gronden,gedaente en van de verdeelinge der byfondere
Huyfen die in 't vafte Landt zijn, handelen, dewelcke van verfcheyde maniere moghen wefen, maer wy fullen alleenlijck op vier maniere verthoonen 5 te-we- ten, die van'de Rechts-geleerden, en defgelijcks van de Edellieden; daerna die van deBorghers, en ten laetften die van de voornaemfte Coopmans. Soo wan- neer men een plaetze verkieft, moetmen voor hem Hen (gelijck wy elders ver- haelt hebben) datmenheel groote inlichte op de lüght moeten hebben/ waer. door wy 't leven bekomen : en dat daerna het Gebou bequaem is voor dé gene die 't felfde bewoonen moet, om geenmisprijfende dingen te maken, overfulcks foo fullen wy op defe plaets yets befonders raken. $\ i De Gebouwen van de Raedts-lieden Huyzen, en Geleerde, en dlergelijcke andere moeten op fo
eereljjcke plaetze wefen , en niet heel verre van de Marckt, en het Stadthuys, endede plaetzen, al- waérze de redenen bedienen, fo voor eygen gemack, gelijck00pk mede voor hunne Clercken ofte dieze van doen hebben, op datze heel lichtelijck hun foude vinden lbo. wanneerze henlieden van doen hadden, en datze niet door de Stadt gezaeyt zijn, op datze d'een en dèn anderen raedt mogen 10 geven; overfulcks foo hebbenze hunne Huyfen alhier tot Venetien tuUchen Sinte Steven, en Sinte Angelo, en Sinte Marias Zebenigo, en na Sinte Marcus. Tot Napels ontrent de Vicaria,en andere Steden, makenzedie op een andere maniere..: en om dat het een en t'ander bequaem tot deftude- rinpe foude wefen, 'daerom moet het Gebouw breedt en recreatijf wezen; doch buy ten de gemee- ne Huyfen, ende Smits-hüyfen, en van de Paerde-beflagers afgefondert, en diergel ij cke dingen meer, dewelcke de menfchen beletten, maer eerder met.eenige fchoone Galderijen, en Thuynen, alwaerze eenige vermaeck niogeii fcheppen, en de gene die raet vragen, daer-ia-ten wandelen. De Huyfen van de Edellieden moeten niet heel na-by de Marckt wezen', ofte onder het gedruys
van de Borgers, tnaerin de breetfte en fchoonfte ftraten van de Stadt,op datze van de vreemdelingen befichtight mogen worden, en door de Stadt gaende fy daer voorby moeten, en 't felve aenfchou- wen, en om datze moghen aerdts ghenoegh hebben, om eerlijek te timmeren, ende om voor hun playfier Galderijen, endegroote Thuynen te maken; gheiijck als men in de voornacmfte Steden 20 van Italien "liet, enop andere plaetzen; ende by aldien de ftratenvan den Ooften tot den Weften gaen, lbo fullen, een deel der fel ver hunne Voor-gevel na den Zuyden hebben > -en den anderen na den Noorden : maer foo wanneer hét van den Zuyden na den Noorden gaet, foo fal een deel der felver na den Ooften zijn , en het ander deel na den Weften,en van de mikheydt en wreedtheyt des lughts, fullen wy op een andere plaetze verhalen. Be gronden van de Borgherlijcke Huyfen en andere, die meeftendeel ledigh leven, en regeeren
hunne Inkomften, ionder yets anders-te dencken als op hun huyfghefio, moghen wel op geen hee- le genieene plaetze van de Stadt zijn, maer niet als ghebuéren-, alwaer de gelegentheydt is,en daer 3° by bequame aerden om Galderijen te maken, ende 00ck mede altemets een weynigh toyfel tot ge- bruyck van 't huyfghefin ofte Tuyntjes, en datze hunne op eenige vermaerde ftraten hebben, om denyoorbyganck en het ghelïchte te hebben, foo wanneerze niet uyt en gaen* want in dier voegen foo fullenze bequaem om na 't landt te gaen, zijn, en wederom te komen fonder letzel van hunne maght, ende fullen geruft en fonder tumult leven. De Cooplieden en wiffelaers Huyfen , en perlbnen die groote Negotie voeren, willen niet heel
verholen van de Marckt zijn, ende de plaetze alwaerfe hunne Coopmanfchap handelen, en andere dierghelijcke, als Winckels ende-dierghelijcke plaetfen, alwaer de Coopmanfchap der Koop- liedenzijn, op dat de Makelaers, ende die ghene met hen te doen hebben eenighe ghewichtige faken, ofte met hunne Commifeu moghen ten vollen gaen befoecken, gelijck alsze in vele Steden onderhouden: want tot Romen woonenze by de Bancken en Pellegrims-huys, en alhier tot Ve- rietien woonenfe by de Rialten, ende de Winckeliers langhsby de Marckt van Sint Marcus, want 40 op dier maniere zijnfe tot hunne Negotien heel bequaem, en daerom ift datze fich niet verlangen en moghen, boven de Negotie, ende de Wooninge. De Huyfen Van de Raedts-lieden, en Rechts-geleerden,ende de voornaemfte Geleerden van het
vafte landt, willen heel fchoon wefen, en eerder tot de eere als tot de hooveerdigheydt ghéneghen, moeten heel wijt en met breede Inganghen zijn, en met Portalen, om die te onderhouden die om raedt komen vraghen ; en overfulcks foo prijfen wy het ghelïchte, enden voorbyganck van eenige Galderijen ende T'huyn, foo wanneer-men die magh hebben. Daer moet bock het gemack voor dé Huyfen niet ontbreken, fo boven als onder de aerden,ende
voor hunne Dienaers, dewelcke wakende moeten wefen, en ghereedt om te ontfangen de Heeren die lijn Meefter komen befoecken, en die eerlijck tot de Vertreckïnghe geleyden; de Raet-kamers moeten op de eerfte hooghte wefen, ende een weynigh dicht aen malkander (als mede de verhole Trappen, die van boven tot beneden komen,) in de eerfte worden van de faken van de geintere- fteerde geliandelt, en in 't midden den Raedt, en na 't eynde, ende de verhole plaetfen zijn de ftu- ?9 dien. En defe Kamers moeten als doorgaende wefen, want daer binnen handeltmen van fware en gewichtige faken, en oock mede van eer, en van t leven der menfchen. Alhier tot Venetien onder- houdenfe
|
|||||||||||||||
|
%
|
|||||||||||||||
|
cup.
|
|||||||||||||||
|
libro 2.
cap.f. |
|||||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. X. z j $
houdenfe, om fich in 't eerfte Pleyn van de middel-kamers te verfteken, foo wanneer het moghe*
lijek is, fo moeten defe Kamers na den Ooften ftaen 1 want alsdan foo fullen fy het heele ïaer ee- nen ghetemperde lught hebben, ghelijckwy eldersfprekende van die dingen, verhaelt hebben, aen■dTanderc zyde van den Inganck zijn andere Kamers voor de vreemdelinghen, of om daer in te woonen, ende meer na ginder zijn de bequame ftallen voor de Caroflen, en andere gemackelijck^ heden, die wy dickwils gebruycken, dit is wat om laegh by der aerden aengaet. c < Daerna met 'breede en ghemackelijcke Trappen, komtmen in de boveufte deelen van 't Huys,
alwaer eenighe Ganghen zijn, dewelcke na de Galderije ende den Thuyn fien, ende daer van daen gaetmen in een breede ende wijde Zael, ende van fchoone hooghte, met eenige Zaeltjens, en niet verdeelinge van vele Kamers van verfcheyde groote, d'een achter den anderen, met verhole Trap- • pen, waer op men de noodigheden van hoogh om laegh brenght, foo aen de rechter als fljncker io handt. Daer moeten fo veel wooninghen zijn als 't van nooden is, en noch meer, de voornaerafte
moeten om te ontfangen, en voor de wooninge des Meefters ftrecken, eenige voor de Bruydts-bed- de, én andere voor de kinderen. De verdeelinge van de Vrouwe-wooninge, worden wat verre van de plaetfe gemaeckt, waer de vreemdelingen voorby gaen, om alle toevallinge wech te nemen, die daer foude mogen gebeuren; doch al-evenwel hebben wy hun gemack voor de dienftbaerhey t van'thuys geftelt,de kamers voor hare dienftmaegdë,en alle dingen d'een achter d'ander verfamelt. Defe foorten van Huyfen foude het Bouwen van de Stadt van Bolognien niet mishaghen, ende oock van andere Steden ; want foo wanneermen de eerfte Galdery van tamelijcke groote voorby zijn, foo hebbenze andere Timmeragie met een breede wandel-plaets in 't midden, de Vertrecken aen d'een en andere zyde met hunne Trappen die nabovenen gaen; verfamelen dit deel van Timmeragie in den middel door de loop-plaetièn, Gangen ofte Kamertjes d'een achter d'andere, ende meer na ginder een andere Voorhof, ofte Thuyn ; ende daer zijnde ia 't buy tenfte deel, foo 3Q -fietmen meteen fwinck een voorbeeldt van alle defe dingen.
De Edellieden der Huyfen van 't vafte landt willen groot enbreedt wefen, foo omdat daer de
Meefters met hunne huyfghefins ghemackelijckfouden woonen, als om de vrienden, kenniffe» ende oock mede de vreemdelinghen te herbergen, dewelcke met hen fouden moghen komen. Sy moeten Ingangen, Voorhoven, Galderijen, Trappen, wijde en breede Zalen, kleyneZaeltjens ende Gangen hebben, om dat op die plaetfen dickwils de vergaderinghen van vrienden, en bekende van de Stadt, ende vreemdelinghen, gehouden wordt, foo wanneer daer eenige Feeften ofte Bancket- ten ghehouden worden. Daer moeten oock verdeelinge van fchoone wooningen zijn ,ja drie vier d'een achter d'ander, van verfcheyde groote, aen d'eene ofte andere zyde van de Zaeljin de groote hoéck die by der aerden zijn, daer worden de ghemeene dinghen der vrienden afghehandelt, ende in de andere meer opwaerts woonenfe met hunne huyfvrouwen, ende kinderen, daer zijn hunne behoeftigheden, Winekels, ende plaetfe daermen de dinghen, foo opter aerden als daer onder, : bewaren,van gelijck als het Huys van een Edelman betaemt Daer zijn oock plaetfen voor 't huyf- ghefin; foo dat de Mannen ende de Vrouwen van malkanderen zijn, dat gefchiet om de eers wille: 3° doch een weynigh van de wooninge afgefondert, om dën. ftanck van de Paerde-ftalle niet teruye-
ken, ende hunne noodtdruften daetbenevens. Defe Huyfen moetmen omlaghe van de onder-aerdtfche plaetfe, tot na bovenen met twee
ordens van hooghte maken, ofte wel met een halve orden daer boven, alwaerfe eenighe halve wooninghe maken, dewelcke tot onder het Dack komen, tot ghebruyck van de Dienftmey- den, ende om vele beletfels van 't Huys daer te legghen,- want fy in 't vafte landt meerder aerden hebben, ende overfulcks foo moeten de Gebouwen niet heel hoogh wefen, al-hoewel hier tot Venetien 't felfde gefchiet door gebreck van aerden. Aen de Voor-platten en van binnen hebben fy eenige behagelijcke en fchoone dingen,met Pyla-
ren ende Pylafters, ende dierghelijcke deelen, die de vercierfelen vermeerderen, op dat van defe uytwendighe teeckeninghe,ghelijckvan't wefen van een menfeh menbefpeuren kan, wat een Edelrnans Huys'is; maer nochtans foo en moeten die Huyfen foo niet verciert zijn van heele 40 koftelijcke materie, nochtevan velewaerde, datfe fchijnen met de Stadts Huyfen over-een te
komen, ofte met eenighe van de leer vermaerde Heeren, een weynigh verleden, verhaelt. Soo by c aldien het Landt niet niet veel water en heeft, is ghelijCk by de Griecken heel veelMarmar isi ende men fiet tot Genua, dat alle de Huyfen van fteenenblincken, ende van blinckende fteenen van verfcheyde coleuren, wefende heel dicht by Carra, alwaerfe die voor een civile prijze brengen: ende hier te Venetien is de Hiftiaenfche fteen heel fchoon en blinckende, koften- de foo veel als de fachte fteenen, die in't vafte Landt zijn, en dierghelijcke dinghen; acht nemen- de op het groot verfchil van de toevoeringe. De Burgerlijcke Huyfen moeten van tamelijcke groote zijn,met Voorhoven en Thuynen, en met
eenighe Hoven, volghens hunnen Staet; den Inganck moet in 't midden heerlijck zijn, maer niet heelbreedt, want de Burghers en hebben niet veel Staets in Huys: overfulcks foo hebbenfe aendenJnganck van 't Huys eenighe Traliën, ende Deuren met Poften, ghelijckze tot Ro- y0 men, Florenzen en Bolognien, tot meerder verfekeringhe ghebruyeken. Aen dees en geens zyde
van den Inganck zij» Wooninghen, om figh daer met de vrienden te onthouden, en oock voor de ghene die daer het voïek komen befoecken, ende oock tot ghebruyck voor eenighe hunder vreem- delinghen , op dat de verdeelinghe daer boven vry foude blijven, en fonder refpeSt, ende dit gfae- flachte van Huyfen gebruyektmen meeftendeel tot Padua. Daer lijn mede Trappen, dewelcke een menfche na boven by een Zael van tamelijcke groote
geleydt, met Wooninge ende Keuckens aen dees en geens zyde, ende andere diergelijck gemack. Cc De
|
||||
|
6 De Bou-konft van Vlocent Scamoztïus,
|
||||||||||||
|
2
|
||||||||||||
|
5
De groote van't Huys, ende het ghetal der Kamers moet, volgens de ftaat ende gelegentheydt der
felver, ende na't vermoghen van den Eyghenaer wefen: maerdufdanige,dathet niet buy ten den fchreef en gaet. Want waeriijck daer en is gheene, die met grooter infichte op de onkoften moet letten, als een Burgher, hebbende alleenlijck de noodighe Inkomfteii; ende foo wanneer daer veel kmderen komen, foo moeten dagelijcks de onkoften vermeerdert werden, waer door de rijck- dommen verminderen : overfulcks moetmen vreefen dat fijn Staet daer door verkleynt wort, de hulp ontbrekende, die de menfchen van grooter Staat, rijckdommen ende gheleertheydt, ooek Wapens, ende de groote Inkomflen, en Coopmanfchappen plachten te hebben. , 0 De Banckiers, Cooplieden, ende de Huyfen van de menfchen die groote Coopmanfchap voe-
ren , moeten fterck, eerlijck, ende eerder ghemackelijck ende met een fekere gratie wefen, als groots ende hoovaerdigh; foo by aldien defelfde geen Edelman en is, en van goede gelegentheyt, ghelijck als'er veel tot Genua, Fiorenze, en andere Steden van Italien zijn -, want in fulcker voegen foo latenfe alle de dinghen toe, die de eerfte conditie vereyfcht,ja het foude alsdan heel fchande- liick wefen, fo wanneermen gemeene dingen maeckte: maer wederkeerende tot de eerfte,die moe- ten middelbare Ingangen hebben, ende in den noodt bequaem, foo wanneer aen de rechter ende v flincker zyde van het eyghenHuys, Winckels moeten wefen voor de Grove Coopmanfchappen, o-helij ck'het in de Coop-ltede ghebeuren kan, ende in de ftraten, alwaer veel ganeks is, en dichte by de Marckt; daer moeten oock defgelijcks hunne Packhuyfen , en verwulfzels daer boven zijn, en andere plaetfen om de Coopmanfchappen te leggen, en oock plaetfe om der Coop te handelen, en oock om te fchrijven, rekeninghe te maken, en andere voor de Faófcoors, en voor de Jongens die hun behulpigh zijn : foo datter nochtans het gemack de onder-aerdtfche plaetfen, ende die opter 20 aerdén zijn, niet en ontbreken,en alle andere dieder van nooden zijn, gelijck de gelegentheydt van het Landt vereyfcht. De verdeelinghe der Mannen, moeten verre van de vrouwen zijn om redens willen, ende oock
voor de Cooplieden, ende de vreemde menfchen, die daer dagelijcks mogen aenkomen, de Trap- pen dewelcke na boven gaen, moeten tot aen eenige lichte Zale komen, en van tamelijcke groote, dat het tot de noodighe dinghen van het Huys noodigh is, want onder de Cooplieden en pleghen fy niet vele Gaftmalen nochte Feeften te houden, ghelijck als onder anderen van Staet ghehouden wordt; ende wetende, dat de Huyfen van rijcke Cooplieden heel benaeyt zijn, om dat de dieven foecken de rijckdommen te ftelen, dat eerlijcke Goederen, sfo en konnen fy nochtans de Edeldom niet ftelen, ende de wij sheydt/tghene rij ckdom des ghempedts isj overmlcks foo makenze die met foo veel wiilfzels als 't rüoghelijck is, met dicke en hooge Mueren, op datfe alfoo oock van het vyer foude bewaert worden, met Traliën voor de venfters, ende de deure heel feker ende fterck. De Huyfen van de Hechte Burgers, en oock van de Cooplieden, moeten op eenighe plaetfe ver-
ciert zijn, maerfoo datfe niet en fchijnen met devoornaemfte Edelluyden van de Stadt over-een te komen; want het is feer eerlijck, om de grootsheydt ende ftaat aen de gene te laten diefe toe- j0 komt, en wy doen dit mede om gheen haet op onfen hals te halen, ghelijck aen vele in verfcheyde J Steden ghefchiet is, ende noch andere die eenighe groote Timmeragie ghemaeckt hebben, ja foo groot, dat het een voornaemfte Edelman ,'t zy hoe rijck hy oock foude mogen wefen, vermindert foude.
Ende om redenen, dat door de handen van vele EdeLluyden de Bouwinghe ghegaen zij n, ende
noch vele anderen, foo zijnder veel verfcheyden ghefien, ende altemets oock de grondt der felver mifmaeckt, alwaer wy vele Inventien ghemaeckt hebben, foo van vei-fchil d'een van de an^ dere als oock mede om minder en meerder onkoften in defelfde te doen', ende overfulcks fo heb- ben wy een deel der felver in afteyckeninghe geftelt, waer van wy vele noodtwendige dingen, no- pende het wel Timmeren, fullen mogen nemen,volgens den ftaat en gelegentheydt van yeder een, ende oock na 't vermoghen van den Eygenaer. 4o Van eenighe/Ifbeeltemjfe ende timmeragie tot Vicenztf, de eerjle eenmn
tamelijcke groote, d'ander op een piramidale grondt; ende de derden op de
grondt van verfcheyde hoecken. Cap. X.
Ynde den feer Vermaerdën en Eerwaerden Heer lan Francefco Triffino, Rid-
der en waerdighe Raedts-man, van manieren en verftant, een weynigh voor de pes-tijt heeft voor fich genomen, om volgens eenige van onfe af beeltenifTe te |
||||||||||||
|
fO
|
||||||||||||
|
Bouwen, foo heeft hy in 't korte een eerlijck Huys voor fijn eygen wooninghe
volthoyt; de grondt is aen de rechter zyde van den Dom van Vicenza, ende het 7 _ __^ grootfte Voor-plat ftaet na den Noordt-Ooften, ende na den wegh die na Sinte
^2~{<=>\^m Laurens gaet, foo dat die plaetfe heel fichtbaer is, ende dichte by de Marckt.
Sijnghedaerite heeft meer lenghte als breedte, twee ordenshoogh, een halve order voor het
bovenfte eyndtje. De eerfte is op de Dorichfche maniere, met fijne yercierfelen' daer boven, de- welcke ront-om het Voor-plat loopen, ende oock aen de rechter zyde. De Trigli maken de Mo- dullen, dewelcke met eenighe gratie onderftutten alle de Poften aen 't Voor-plat, aen de tweede hooghte is een maniere van venfters met Voor-ghevels, in het midden een Boghe met twee ope- ninge aen de zyde die licht aen de Zalen geven, en daer boven fwerven de Croon-lijften op de Co- . " rintfche
|
||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck* Cap- X. 257
rintfche maniere ghemaeckt,waer boven ende meer na hooghen is een halve orden van Kamers tot
onder toe. Wat aengaet de grondt, in't midden van de voornaemfte ./£-Inganck, ende meer na ginder
een Galderije B. boven defelve is een onder-Portael C. aen de rechter handt D. een andere In- ganck,endedaer boven zijn de Koockens en eenwooningh. TufTchen deninganck en Galderije, aen de rechter handt zijn de grootfte H. Trappen,en onder defelve den Inganck aen de zyde, en de een Kamer G. aen de rechter ende flincker zyde zijn twee voorname Kamers E. aen de zyde der felver zijn twee middelbare, onder defelve I. verholen Trappen. De Kelders zijn onder de aer- '_. den met de andere noodighe dingen. Daerna laegh by der aerden fijn drie verdeelinghe,en in het midden zijn drie andere heel mackelijck, achter deZale gaetmen door loop-plaetfen, ende na boven zijn noch foo veel plaetfen van tamelijcke hooghte3voor de kinders en Meyden.Aen de flinc- 10 ker zydevolghteenGalderije,endeandereTimmeragievoor'tfelfdehuyfgefin.
In 't maken van de Fondamenten van. 't voornaemfte Voor-plat van de Timmeragie, die meer
als 20 voeten diep is,zijn gevonden drie plaetfen van koftelijcke fteenen gemaekt; boven dien noch andere Drompels, 't ghene openbare teeckeninghe van den ouderdom defer Stadt, ende van fijnen voorby-gaenden onderganck zijn. Alle de Croon-lijften, fo van buyten als van binnen van dit Ge- bouw, zijn van Soizzo fteenen. De Mueren, alwaer de voeten van de wooninghe moeft op ruften, aen de flincker zyde, en qua-
men met de breedte van de rechter zyde niet over-een, en al-evenwel foo hebben wy die tegen de wille van eenigher, die oock mede ghelijcke lichte /hadden, tamelijck gheacht, ende overfulcks wy aen de grootfte Inganck aen de rechter zyde ghemaeckt hadde, foo wonnen wy plaetfen, ende om geene difforme dingen te maken,fo fal dit een exempel aen dierghelij cke geven. Dit Ge» bouw is volthoyt doenwy te Romen waren, endepverfulcks foo en zijn de voornaemfte Trappen 20 foo wel niet geftelt, ende foo perfed niet als't behoorden, ende als onfe meeninge waer, 't gene wy A^
hebben willen waerfchouwen, op dat wy van de gene dien het fien fullen, niet befcauldight en iy79> worden. Hier volght de AfbeelteniiTe van den grondt, ende van de Voet-ftijl met alle fijne deelen. |
|||||
|
Cc* De»
|
|||||
|
De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
|
|||||
|
258
|
|||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. X- 2 ^
Denfeer Ë. Heer den Graef GaleazzoTrifïïnoEdelman van de Geleerde, ende van waerdighe
qnaliteyt, dat een vele eere maeckt, ende van goede Inkomfte: Om fijn Vaderlandt te vereeren, ende om aen de naeftkomende tijdt, een lofwaerdige memorie na te laten, als mede voor fijn eygen gheniack, om tot Vicenza te woonen, overfulcks fo heeft hy meefteodeel na onfe afbeeitens ffe een Huys gebouwt,'t gene eerft een oude woan-plaétze vanden Heet denGraef AchiiieTfiiEno een- van de voornaemfte Raedts-lieden, dewelcke doen ter tijden regneerde, gheweeft is, ende hebben het felden tot een betere gedaente volbracht. Anno Het ftaet (men rnagh fegghen) op de befte plaetfe, ende op het gemeende van de Stadt: zij nde iioo.
aen de voornaemfte ftraet van Garbino t.ot aen Greco toe,dew©lcke voor die van Lombardijen die-* ._ nen, die tot Venetien daer van daen komen. Sijn Voor-plat ftaet na den Zuyden, ende van achte-j ren foo eyndight het met het Palleys van den feer E. Capiteyn:' aen de flincker zyde i maeckt het 10 hoeck met de ftraet, diemende loden-ftraet heet; ende ontrent foo verre als men meteen fteeii g'öeyen kan, is de grootfte Marckt•: ende van-de andere zyde fo eyndight het met eenighe particu- liere Huyfen. Het Huys is heel Burgerlijck, ende fijn grondt maghmen leggen, dat het om laegh als een halve driehoeckigh is. De hooghte is van twee reale plaetfen ; de eérfte foo vanbuytene» als van binnen de Galderije, met Pyiaren op de Dorifehe maniere ghemaeckt, endé de tweede, op! deRomeynfche maniere met Pylafters die buyten de jVtuerenuytfteken, endédufdanigh ofte op de verhaelde maniere is de grondt gheftelt., > Eerfteiijck foo verheft het fich een weynigh vandeiaerden, endé overfulcks foo heeft het een
Portael, oftewel een Gange met twaelf Pyiaren, ende Pylafters op dehoeckén. In 't midden heeft - het fijn grootften Inganck A. dewelcke boven de opper-Zaelis. Aen de rechter zyde vanden, leften hoeck der Galderije zijn de opper-Trappen £.- niackelijcke, ende met lichten van buyten, ende meer na ginder een anderen Inganck,die aen de zyde komt, en eyndigt aen 't midden van de 20 Galderije, daer recht teghen over is een Gange G, met andere lage Trappen in't midden, ende in het uyterfte eynde van defe Galderije is de Koocken I. met de noodigheden in 't midden : tegheu over het Voor-plat van de Galderije is een andere Ganghe 'M', endé meer na binnen een Zaelt-; jen N. ,. In 't midden is de vierkante I Galdery, aen yeder Voorplat die laegh by der aerden zijn, heeft
hy vijf fpacien tüffchen de Pyiaren, drie der felver maken altoos een Gange voor 't Voór-plat, en: in fulcker voegen wort het Gebouw luchtiger, ende fchoon om te fien. Dit Gebouw heeft aen de flincker zyde vijf Kamers, B. C. F. L. Q.ende fes aen de rechter zyde, B. C. D. G. L. P. van ~ verfcheyde groote, luchtigh, endé vierkantigh ghemaeckt, waer van fy vef fcheyde verdeelinghe Üonnen maken. In 't voorfte deel is de grootfte Trap, de Kelders, de ftalleri voor de Paerden, ende andere plaetfen voor 't Huys, zijn onder de aerden, wefende op 't hooghfte deel van de Stadt, Ende om datdit Gebouw twaelf hoecken, d'een van d'anderverfcheyden heeft; overfulcks kan-
ment doorde Wintwijfer, en door de Traliën alle de deelen bekennen, ende alwaer rechte hoec- ken zijn, ofte buyten on vierkant, ende door de grove linie bethoontmén deprdehe diemen heb- ben moet, om het deckfel naer hetLivello daer ront-omte maken. Alle de vere, ierfelen van; buyten, ende dievari binnen de Galderije zijn van fchoone Inlandtfche, uytgëhouden ft eenen. Dé §0 Zael endeZaeltjens komen tot aen het dack,;ende heel vóllichts, dé opper-Kamers zijn van fchoone hooghte, de lUeynftezijn middelbare^ alwaer dé diénaers woonen, ende feheppen hunne licht van de kleyoftevenfters. Éenige kamers zijn met verfcheyde fchilderijë van Andre!a,3ylichieli, ende Alexander Maganza Vicentini, niet minder als eenige van dien eeuwen verciert zijn, en dier- geiijcke gifte van verfcheyde deughden begaefti, Hier volght de afbeeltenifTe van de grondt, ende van de voet van defeTimmeragie, aen de rech-
ter zyde gheftelt. :* j\~ |
|||||||
|
Door
|
|||||||
|
C e;'*
|
|||||||
|
[et eerile Deel, het Derde Boeck* Ca'p. % i$ï
|
||||||||
|
De Bou-Ronft van.Vincent ScamoztiuSj
|
||||||||
|
2.6®
|
||||||||
|
j,i. 11 J«wï^kij«ilni jiiSïwlfii!
|
||||||||
|
Het eèr-fte'Deel, het Derde Boeck* Ca'p. % i&i
|
|||||||
|
De Bou-Konft van Vincent ScamoztiuSj
|
|||||||
|
2<£ö
|
|||||||
|
}6z De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
Voor de feer E E. Heeren den Graef AleiTandeï ende Camillis de Gödi, foo hebben wy defe na»
.volghende afteeckeninghe. ghemaeckt, die hier volgen, voor een van hunne heel groote Erven tot Vicenza, aendezyde van de Haver-Marckt, alwaer hunne begeerte ftreckten , om op een hoeck van twee ghemeene ftraten te Timmeren. Het voornaemfte ghefichte is naer den Weften,- ende de flincker zyde na den Zuyden, ende óm dat dit Gebouw (ghelijck wy elders verhalen fülr len) is een van de aldervreemfte, diemen foude konuen vinden; overfulcks hebben wy in fijne ver- deelinghe, alle de inwendighe deelen vierhoeckigh verdeelt, gelijckmen door d'af beeldinghe en Traliën fier, latende de gebreken aen de uytterfte deelen. 10 Het voornaemfte voorplat is naer den Weften, ende wy hebben't in feyenthien gelijcke fpacien
verdeelt, thien der felver aen de rechter, die voor het èerfte Huys dienen, deweïcke fijnen groot- ften. Ingnck heeft a, boven defelve is de Zael met fes Kamers b3 c, d, van verfcheyde groote, op yederplaetfe, en de particuliere ofte byfondere Trappen, foo grooten e, als verholen ƒ deweïcke hunne licht van eenige Galderijtjens fcheppen g, r, ende daer in 't voorplat van 't Voorhof zijn de ftailen, ende oock daer boven deKoockens i, ende andere gemackelij ckheden, b, /, (alsmede buyten het Huys) de feven fpacien maken dan de zyde van het tweede Huys, deweïcke alle fijne voorplatten na den Zuyden heeft,in veerthien gelijcke^fpacien verdeelt,alwaér een andere Inganck is m, ende daer boven de Zael, met neghen Kamers van verfchey de groote, n, o, p, q,\f, ende op yeder plaetfe kamertjens-, fop voor de Meefters als voor de Dienaers van 't Huys, ende de grootfte, en verholene Trappen, mackelijck en iuchtigh: ende daer in 't midden is de Galderije %> bequaem voor alle beyde de Huyfen, en dit voor foo veel als de grondt aengaet. ;- Ende om dat defe grondt is hanghende, als oude hoecken van het binnenfte der Riviere Rerone
genaemt; overfulex hebben wy het tot een af beeldinge gebrocht,en daer onder zijn de Kelders ge- ordineert, en ander onder-aertfehegemack; en wy hebben het Gebou in twee maniere geteeckent, 20 fo aen 't voorplat als aen de Galderije: het éerfte latende heel vïerkantigh met tamelijke groote van venfters, ende daer boven eenighe venftertjes, het tweede met Pylafters op de Jonickfche maniere, ende met fijne ver^ierfelenront-om de Galderije; maer aen het voornaemfte voorplat zijndervijf- thien, ende de tweede Ingangen, ende aen 't andere voorplat zijnder derthien, ende de anderen In- ganck is om meerder eere te verkrijghen, onder d'een ende d'ander zijn venfters met hunne Voor- geveien ghemaeckt, eenighe waren... als Ovelen om licht te glieven; de Zalen fouden heel Iuchtigh zijn, ginghen tot onder het dack toe, ende oock mede de groote Kamers van tamelijcke hooghte, maer de kleyne kamertjens na de middel-wegen, ende moeiten hunne verholen Trappen van onderen tot boven hebben. [ •'■• ■ - Tot noch toe, en hebben fy dit Gebouw niet beginnen te Timmeren, door het wech reyfen van
den jonghften Broeder, deweïcke feer begerich is om de Werelt te fien, opeen tijdt fo hebben wy hem in't Hof van fijne Konincklijcke Maj efteyt tot Praga ghevonden, boven vele abdere reyfinge; |
||||||||||||||||||||
|
Anno
1569. |
||||||||||||||||||||
|
libro 2.
cap.8... |
||||||||||||||||||||
|
30
|
||||||||||||||||||||
|
Anno
1J99- |
||||||||||||||||||||
|
gelijck doof de accidenten, deweïcke het gemoedt ofte meemnge van te bouwen verdrijven; ende
noch fo veel te meer, om datfe génoegh oude Huyfen lebben, alwaer mede den feer E. Heer Graef Jerönimus fijnen Neve woont. De grondt ende voet fal breederaen de flincker zyde van de Eigu- re begrepen worden. • Vanemiohe Jfteeckemnge e?ide(jehottwenyde een op eenlanghe flaetfe tot
Bergamo, ende een ander tot Genua, ende van eenighe andere.
' Cap. Xï. ; - : '
Oor'dien wy ons bevinden tot Bergamo geroepen, dat, alwaer den vermaerden
Heet JuliusContarini, was Bevelhebber, en van het vermaerde ghemeenfehap heel eerlijcksonthaelt, om de af beeldinghe van 't Stadthuys op de Marckt van de Stadt, 't welck wy al-evenwel gémaeckt hebben : énde om het Gebouw van denDomo teyerbeteren,alle beyde Gebouwen van grooter waerde,waer van wy opeen andere plaetfe fullen handelen, als wefende eenbequame plaetfe voor hetfelve. Onder andere dinghen vanden vermaerden Heer Ridder, den Heer Baxtolomeus Fino Edelman van goede middelen, ende heel na-bloetfchap van den E. feer vermaerden Heer Graef Prifco , onder-Diaken, ende van den vermaerden Heer Graef Lódewijcks Broeder van Benalli, wy hebben voor hem dTnventie ende de afbeelteniffe voor een van fijne plaetfe geraaeckt, ende zijn als hier volght, de grondt van dit Gebouw, heeft fijn grootfte voorplat na den . • • . . .... . -op eenheel verheven plaetfe van de Stadt, op de ghemeene ftraet, ende de rechter zyde tot, eenandere, die hondert achtentachtentigh voeten langh was,,
ende breedt drie-entaeghentigh; 't is wel waer dat een van fijn zydemteer binnewaerts giugh. De vérdeeiinghe van de grondt is van eender breedten ghemaeckt, in't midden byde Pylafters zijn 16 plaetfen, ende aen de zyde acht,dewelcke oock aen de binnenfte deelen van die grondt raken. Van den grootftenlnganck, die aen de rechter zyde iS3zy.de voornaemfte Trappen, heel macke- lijck ende licht, ende aen de flincker zyde twee Kamers, men gaet in 't midden van eene Gangh die feven fpacien langh is, ende daer van daen gaetmen in een Galderije van diergelijcke lengten; ende vijf fpacien breedt, deweïcke ront-om met Pylafters óp Platen versiert is: van 't hooft, ende aen de rechter zyde der felver is een anderen Ingank, die tot aen de ftraet aen defelfde zyde raeckt, alwaer drie fchoone Kamers van verfcheyde groote zijn. Aen de flincker zyde van de Galderije is een laghe Zale, vijf fpacien langh, ende drie breedt, van 't beginfel van de Zael is een kleyn Zaeltje, die na de opper-ftraet ftaet, deweïcke fich verghefelfchapt tot aen de eerfte Inganck toe: aen de / flincker
|
||||||||||||||||||||
|
Anno
ï6n. |
||||||||||||||||||||
|
40
|
||||||||||||||||||||
|
libro 4'
cap.J. |
||||||||||||||||||||
|
jo
|
||||||||||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. C&pi XI.
|
|||||
|
3
|
|||||
|
2 #4 De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
flincker zyde der felver is een andere verdeelinge van twee Kamers, en meer na ginder op 't eynde
zijn de verholen Trappen, dewelcke in een Gange gaen, ende tuffchen 't felve is de Zael, ende een andere Galderije vijf fpacien lanck, ende drie breedt, waer van de Zael fijn licht fchept. Ende de voorfz Kamers, de Galderije, ende oock mede een Gangetje, teghen over het Voorplat; ende dit is voor foo veel de nieuwe grondt raeckt. Van 't hooft der Zael, Ganghe, ende het opperfte-deei van de Galderije5eri zijn andereVertrecken van 't oudt Gebou,dewelcke wy niet befchrijven fullen. De hooghte van 't Gebouw is van twee ordens, de eerfte is op de Dorickfche, ende de tweede is
met Pylafters verdeelt, ende hunne ver§ierfelen op de Jonickfche maniere, ende alfoo mede in de Galderije, ende Zalen, dewelcken ghelijck een wulfzel ghemaeckt is, ende fijn hooghte is van der aerden tot aen bet dack toe, ende fchept dubbelt licht van alle beyde de Galderije, alwaerfe IO veel aenfien maken. De deuren ende venfters makenfe teghen over alle de deelen, ende gheven gemack om daer ront-om te gaen: de eerfte Vertrecken zijn tot gebruyk van de Meefters gemaekt, ende die hoogher zijn voor de Vrouwen, d'een en d'anderen hebben hunne behoeftigheden. Ende om dat de voornaemfte wegh heel veel aen de flincker zyde hangt; daerom zijn de ftallen,Kelders, ende alle de Winckels na vooren gemaeckt, ront-pm dekieyne Galderije. De by fondere mate maghmen van de voeten der Trappen nemen, tfeftigh braffen van Bergo-
mo, zijn effen twee-entneghentigh Venetiaenfche voeten. Overfulcks foo heeft defen Edel- man groote begeerte om te Timmeren gethoont, en had oock mede doen ter tijdt fijn oude Huy- fen onderde voet gefmeten, ende een goede bereydinge van materie, om een ander te bouwen,ge- maeckt, het was een genereus Edelman; maer dit alles niet tegenftaende, fo heeft hy nochtans aen 2° het Gebou begonnen te maken ofte Timmeren; het weicke fonder eenighe twijfel een groote eer van fijn huyfghefin foude gheweeft hebben om te woonen, ende een groote §ieraet voor defe Stadt* De af beeltenifTé van de grondt, ende de voetftijl van 't voornaemfte Voorplat, kanmen in de left
ghedruckte Print fien. Doen wy met groote eere ende vermaertheden met onfe af beeltenifTé betoont, van Bergomo
vertrocken waren, fo zijn wy na Milanen gereyft-, en daer van daen na Genua, om de Stadt te fien, ghelijck wy andermaels gedaen hadden,alwaer wy in die weynigh dagen,die wy daer vertoefden, boven dien wy daer oock heel wel gefien,gecareffeert, ende na ons goetduncken, heel wel onthaelt waren.dan over eenige gedane af beeltenifTé, dewelcke heel ftrijdende tegen de rechte regel, ende fonder lof van de Hooft-meefters, voor een Gebouw van'tHuys Ravafchiera ghemaeckt waren; Een weynigh daerna zijn door den Conful van Venetien, de byfondere mate van de grondt gefon- den,raet groote begeerte om de af beeltenifïé daer op te maken.Waer op wy terftont fes verfcheyde 3 ° In ventien voor den grondt ghevonden hebben, met Galderijtjes daer ront-omme, ende met Trap- pen aen de hoecken, vierkantigh, ende leedigh in 't midden, ende andere verfcheyde maniere, van weicke Invenfiens wy in 't byfonder fullen handelen. De grondt is aen 't Voorplat vijf-entfe- ventigh palmen, ende in't midden hondert en thien iangh, heeft fijne voornaemfte Voorplat na den Marckt van den Dom; ende ftaet na den . ..... watderefte aengaet, is het afgefondert, met tamelijcke breede ftraten, alwaerfe ront-om hunne licht konnen fcheppen.
In 't midden van 't Voorplat is den Inganck van den doorganck, wijt en van tamelijcke grootte,
het weicke heel veel licht van de Marckt fchept, aen de rechter zyde der felver is een verdeelinge van twee Kamers van verfcheyde groote , èn aen de flincker zyde twee andere ; ende meer na gin- der zijn twee Trappen, d'een aen de rechter ende d'ander aen de flincker zydelaegh, en het licht van vooren, en in het middel foude vallen, op dat het licht van hoogh na beneden ende dat het hooft aen den doorganck mede deelachtigh wort, de voorfz Trappen zijn om lichter na bovene te gaen, ende fy hebbenfe heel dwers door den Inganck verlenght, ende daer boven Zalen ghe- maeckt. Noch daerbeneifens fo iffer aen de Ingangen en Trappen een verdeeÜnghe van drie Ver- 4° trecken, d'een in 't midden ende de ander aen de rechter en flincker handt, dewelcke hunne licht van achteren fcheppen, ende oock mede van de zyde, ghelijck mede de Trappen ende de andere Kamers daer ontrent ghelegen, doen: ende om 'dat de grondt een weynigh bedeckt is, daerom foo hebben wy een weynigh aen alle de deelen verdeelt, diebuytenhet vierkant legghen, ende dit is voor fo veel de grondt aengaet ,alwaermen alle de deelen verfamelt fiet, ende bethoont de gedaen- te van de verwulfzelen. . Kopende de hooghte, het voornaemfte Voorplat na de Marckt toe, verheft fich een weynigh
van der aerden, om fneerder eere te verkrijgen, ende alfo fcheppen de Kelders, en d'andere onder- aertfche Winckels hun licht, ende oock mede de ftallen, dewelcke een bequa me inganck in de achterfte deelen hebben, omdat op die plaetfede grondt afloopt. Van'tPIeyn der Inganghen ^0 ca om hooge, hebben wy drie Pleynen gemaeckt, want aldus doenfetot Genua, om datfe daer niet veel aerdt en hebben;het eerfte is op de üoornickfche met fvvarte en witte fchilderijea ghemaeckt, het gene in defè Stadt niet weynigh Edels betoont; maer wy prijfen veel meerder de genereushey t, ende de fuyverheydt des gemoedts. Het tweede, is met Pylafters en croon-lijften ver^iert,als op de Jonickfche maniere;ende het derde,mede met Pylaftersppde Romeynfche maniere. Den Inganck ende de twee Zalen d'een boven d'ander, hebben een Boogh in 't midden, ende twee venfters, de Vertrecken dieder aen de zyde zijn, twee voor een, alles van tamelijcke groote, ende fien op de Marckt ; den Inganck, ende de twee Trappen , de groote Kamers worden verftaen hoogh te zijn van d'eene folder tot den anderen, maer de kieynfte Vertrecken zij n in 't midden. Ende om datze in die Stadt veel Marmor-fteenen gebruyeken, fo van 't Landt felver,aïs van die
fy van Carrara brengen, ende van andere plaetfen; overfulcks foo hebben wy de eerfte ordens met fwartë
|
||||
|
Het eerile Deel, het Derde Boeck, Cap, XI.
|
|||
|
té6 De Bou-Konft vaa Vincent Scamoztius,
fwarte ende witte Marmor verdeelt, de Pylaren van de Inganghen zijn gheme.nghelt, endede
Croonlijfte van witte, als mede de venfters,en Pylafters, en de vercierfelen van het tweede ende der- den orden, ende deBoghen van de Zalen, ende venfters; maer de vierkanten in't midden van Marmor ghemengelt met fwarte fteenen, het dack plat, ghelijck het gebrayck in die Steden is, de mate van de hooghte van 't Voorplat zijn met Palmen afgeteeckent ende met voeten, de byfondere konmen van den Trap die aen de flincker zyde van de grondt ftaet, befpeuren. Van defe Inventie, ende afbeeltenilfe, nademael wy bethoonen fullen, zijn heel aenghenaem
^hëweeft, doch om de waerheydt te fegghen", föo en hebben wy de fchuldighe looninghe niet gbefien, dewelcke behoorde, 't zy dat het door giericheydt van den Eyghenaer byghekomen is, ofte wel dat wy eenige groote Obligatie aen dat Huys fchuldigh waren, alwaer wy fekerlijck ons niet 10 langh onthouden hebben,ofte door bedrogh van die gene het met dufdanige naerftigheyt pleegh- den, ofte wel dat wy door de middel van onfe moeyten d'eéu en d'ander hebben willen groeten, ofte wel datfe in de Stadt van Genua eenighe Barbarifche Wetten onderhoudeivghelijck defen is, om een ander mans deughden te-nemen, wefende een dinck dat voor een anders exempel dient. Boven dien wy de af beeldinge, volgens onfe Inventie van de Gebouwe betoont, fo zijnder noch
eenighe andere van gheèn kleynder waerdije, die, volgens onfe order volthoyt zijn, als die van den vermaerden Heer, mijnen Heer den Procurateur Priuli tot Padua, naeft Sinte Soffia gbeleghen; de Rotendaby Vicenza, van den yermaerden Graef Odoricus Capra,Leydtfmanvandefeerver- maerde Sigaorie; ende den Graef Mario Fratelli; het Huys van den Graef Francifcus Thiene, als mi den Graef Eneas toebehoorende, ende defghelijcks mede het van den Graef Alexander Porto, 20 alle beyde naeft het Kafteel gelegen, maer met eenigh verfchil; f00 dat wy de af beeldinge maken, over den grondt van het Huys van den Graef Otto Thiene, endé ten leften voor de vermaerde Grimani aen 't Huys Calergi tot Siote Marcola, ende Ven dramini voor Sinte Gieremias}ende oock mede voor den vermaerden Heer lan Barbarinus, by Sinte Trovafo, alle drie op de groote Burgwal ofteCanael gronde, andere Inventie zijn daernaghefonden door middel van Secretarifen aen ee- nighe Hebren van Hooghduyts-landt, van dewelcke het al te langh foude vallen, foo wanneer als Wy de moeyten wilden nemen om die te afteyckenen, ende overfulcks is't genoegh dat wyfe maer befchreven hebben. , Van ie Eer ende het gekad{der(jebokwen die op de Dorpen'flaen} ende van
hunne Gejlacbten; endef van'thmrentinovan JPUniusCi(ilio>endevandeverkjefin->
gbe en gronden der felver,
Cap. X 11.
IIT^tlgÉÉflÖiP?^ Olumeliafeyde, dat het DorpUrbana , alwaer den Eyghenaer woont,foo
E °' /^£^^^x\fc^ wanneer hy óp het Landt is, tot fijn verrnaeck ende gheneuchte: doeh Ê^7 mSb^^M al-evenWeimóetmen daer eeriijck Timmeren, op fijn groots, ende by-na van .0
Libro 6. ©f pöjjC^-fLW fchoonte, als die inde Stadt, ghelijck oock in vele deelen Vitruvius ghe-
cap. 8. |H ^Sm^^É tuyght. De Landthuyfeu zijn mede van de oude ghebruyckt, ja tot die
libro 1. ^k^^^^ï^Sk van Lidi ende Millefi (gelijck Herodotus feydt ende andere mede) alwaer de
fac-i6- ^^'l^^^^^m Gebouwen onvolthoyt zijn, die de oude Romey nen ontrent Romen gemaeckt
*^L/WW&^^ hebben, gelijck aen Tivoli, Prenefte in 't Pompejano, in 't Tufcuiano, Lauren-
tino ende Formiano, aen Linterno in 't Cumano, ende Bajano, by den Meer Lucrino gelegen, aen
Mifeno,Pozzoli by Napels,en vele anderen,alwaer tot heden noch veel voetftappen van haer werck
zijn, ende dit alles deden fy voor playfier, ende ghenuchte des ghemoedts, om gefontheydt des
lichaemste ontfanghen.
Saiuftio Saluftius die feydt dat Cicero heel koftelijck in Tufcuiano, ende in Pompejano gebouwt heeft; 4°
rf' 2°4k maer '* welcke Lucius Lucullus, Silla ende vele anderen niet gedaen hebben, gelijck by ons bewe-
de'beUoTen is; om dat hy in fijne rijckdommen wefende, gelijck Appiauus Alexandrianusverhaelt,is in
civil. li- het Cumano ghegaen, om een byfonder leven te leyden. Op defe propofitie foo leeftmen, dat den,
rar°4V2. grooten Auguftus groote gheneuchte fchepte om buyten de Stadt te gaeu, in eenighe Dorpen
Suèt. nei- daer ontrent ghelegen, ende altemets op 't landt, in de Eylandtjes, ende Zee-bancken, ofte ontrent
lavita. de Stadt Lanuvius, ende dickmaels na Prenefte, ende na Tivoli, alwaer hy de vrienden aenhoor-
de, ende gaf hun raedt in de Kerck van Herculus 't gene hy fchuldigh was, op dufdanige maniere
worden hy van eenighe fieckte ghenefên , onthoude fich tot Romen in de aldervermakelijckfte
plaetfe van Mecenatus, fijn feer waerde en beminde vriendt.
Wy prijfen het woonen op de Dorpen en op 't Landt niet heel verre van de Stadt; maer foo ghe- ^°
inackelijck, als bequaem,om datter in magh komen 'tgene van nooden is, fo om de lucht te veran- deren, dewelcke aen de mildtheyt des gernoedts goet doet,als voor de gefontheydt van 't lichaem, ende dat het een groote fmaeckaen de Eyghenaersgheeft, ende om datfe dickwils de dinghen die op 't Landt zijn fien: waer door fy 't Landt door middel van vernuftigheydt doen ploeghen, fo kandenmenfch t'eenemael rijck worden, ghelijckwy in onfe tijden bevonden hebben, welcke faeckmen niet foude konnen doen, foo fy geen Gebouwen,en bequame Goederen, volgens hunne Staet hadden. Het Huys dat op 't Landt is, toont en fchijnt breeder te wefen als het in der daedt is, door dien
daer vele Vertreeken zijn, als die van de Stadt: by avontuur om dat daer de Heuvels, eude de Ber- ghen ende Valleyen, het Landt met Planten versiert, en Loof-hebbende Boomen, Blommen,ende Vruchten door de nature voort-brengende, met vele verfchille, dewelcke beginfels zijndieonsge- , , moedt
|
|||
|
. Het eerfte Deel^het Derde, Böeck. i Gap. XII: 167
moedt beter te rufterkanfteilèn;ia-ls de effeóten, dewelcke van eeuwige dingen komèn,en daer-en-
teghens in de Stadt worden alle de dinghen die met konitghemaëckt zijn, vertoont, door het ver- nuft der rnenfchen,; waer dborfemetkloeckheydt volthoyt worden, ende overfulcks fooen kou- nenfe met redenen ons felfs niet voldoenden noch veel minder ons gemoed t. OphetLandt zijn wy veel v$y der van de moeyelijckheden, dewelcke de' veelheydt van doen
by-brenght, 't zy vbyfonderé ofte ghemeeue;, die meeftendeel pleghendeongheftadigheydt van het lichaem te contrarieren,ende önsghemoedt, wanneer wy in deStadt zijn, veel meer 1 o door de Staet der rnenfchen; op het Landt is altoos de ghefontfte lught, ende oock door confe-
quentien zijn allede-Spijfenbeter'i ende voedtfamigher: waer van het heels lichaem ghevoedt wordt, bewaerthetfelvelanghervghefontendeiterck,niettegheuftaendewy eeniglie. tameiijcke exercitie moeten doen alft behoort. In de .Dorpen ophet Landt is desSomers de lught lieiFe- lijcker, ende oockfchoonder i dufdanighkauze fich maken door het ghefichte van BofTchagien, Lof-hebbende Boomen, groente, gebloemde Weyen, ende door den loop van de blinekende wa- teren ,ende het brüyfen derFonteynen -ende als medebm de lught y die vande Moeden van nan- wen Valleyen kornt. Maerin de Stadt, endeindegemeene wooninghe,isde lught heel verdompelt door de ftraten de hitte, ende dé narigheydt door de dickte der Mueren, van de omlegghen» de huyfen: boven dien daer ook quadereucken zijn,'t gene door het gröotegetai van de rnenfchen komtjfoo dat het een andere qualiteyt neemt, ende heel fchadelijck aen de lichamen zijn. Onder de Landen der Ouden, die by-na fonder tal gheweeft zijn, fprekende van die, dewelcke
Plinius Cecilius, Neve van Pünius de Groote, hadde (die onder Trajanus ia het Iaer hondert ao floreerde ) in 't Tufcoiano, en Tuburtino,en inhetPreneftino ( boven de Meer Como ) hyheefc
meer fijn vermaeck-plaets legghende inLatiogheprefen, aïs anderen, tuflchen Oftia ende Antio langhs de Zee Thirreno; foom debequaemheydtder plaetfen, als om de ghetemperde lught, ende mede om datfe het gelichte van de Zee hadde, en van de laghe Landen , Boffchen,, Weylanden en Bergen, feventhien Italiaenfche mijlen van Romen. Soodatmengemackelijckna defelfde konde gaen, foo door den wegh die na Laure^tina ginck, ofte die na Oftienfe■-, spant d eene ende d'andere gingen tot aen de Zee. ei f Van'tgene menuytde brief die hy tot Gallo gefchreven heeft,kan befpeuren, die aldus begint: tibttf'%
Laurentimjs, waerom befiet ghy my, ditHuys was heel groot, ende met verfcheyde deelen t'fa- pPlft- *?• men-ghevoeght, als van Salen, ronde Galderij en lichte plaetfen, ende eet-Zaien,alies d'een achter d'ander, fijn ghedaente was delicaet ende vierkantigh, had by-na twee wulfzels, ende de helfte langer als het breedt waer j om dat van verfcheyde vernuftighe verftande fijne ghedane heel aen- ghénaem had i ende oock mede om datmen van defelfde vele leeringhe moghe icheppen, om een Dorps en Landtsihuyfe te maken, om dat eerlijck den Eygenaers foude konnen daer in woonenj overfulcx fo fullen wy foecken (fo veel ons mogelijck is)om dit deel van ftuck tot ftuck te befchrij- 3° ven,en ordentelijcker, als den Autheur felver gedaen heeft, en wy fullen onderhouden om die met
ghelijcke fpacien te maken, gelijck ofter verfcheydinge der Pylaren waren, teeckenende voor ye- derfpacie icofte i z voeten, te weten, van onfe voeten; onder dewelcke wy verftaen datter wel eenighe doorganck, ofte openinghèmoghen wefen. Ten eerften, den Inganck van dit Huys ftaet na den Zuyden, want aldus vereyfcht de grondt, de
rechter zyde na den Ooften, alwaer heele vèrmakelijcke genuchten zijn; de flincker zyde na den Weften, alwaer dé Boeren Thuynen waren, ende het menagie van 't Landt, daer na den Zuyden, en na de Zee waer het fichbarelijckfte Voorplat der felver. Aen den Inganck had het een Zael, Hbro & op de maniere van't Landt, doch niet morfich, vijf ipacien langh, ende fèven breedt. Alwaercap.g. men fiet datfe altoos de Salen niet na achteren en maken; maer foo wanneer in dit deel den Eyge- naer woout, gelijc kmen t'eenemael Vitruvius moet voIghen,meer na binnen van de Zale,waer een 4° rondt Voorhof niet heel breedt, maer de Mueren heel hoogh, de venfters van blinekende fteenenj
hetwelcke neghen Diameterfchefpaciemochtewefen, ende daer rondï-om de Portalen, een fpacy breedt, ende aen de hoecken van de Mueren maecktenfe eenige groote Trappen, die een menfche na boven leyden, en twee Vertrecken tot vermaeck, de uytgaoghen aen alle vier de zy- den. Voorders van dit Portael komtmen in 't Cavedio, ofte onbedeckte Voorhof die elf fpacien lanck
is, ende feven breedt, 't ghene te gelooven is, zijn met Pylaren verciert gheweeft, ofte Pylafters daer ront-omme, ende meer na hooghen maken wy een Veftibulo ofte Kleer-kamer, diefe Procetone heeten, die twee fpacien breedt is; ende dit is voor foo veel het grootfte lichaem aengaet: maer meer na buytenen waer een heel fchoone Eet-zael, die by-na heel folitar was, vier fpacien lanck, ende drie breedt, dewelckefich foo verre uytftack, datfe ghemackelijck van de Baren der Zuyder- Zee nat konde worden, en rondt-omme de zyde, al waer de dubbelde venfters waren; te L;bm ^° weten, (ghelijck Vitruvius ons te kennen gaf) totter aerden toe, alwaer mede de Zee in 't ghefichte cap. <s.
was, ende van de Ooft-zyde, en van den Zuyden, en oock mede van den Weften. Meer aen dees zyde vatfde eet-Zael, aen de flincker zyde van de Kleer-kamer was een arm
van vijf fpacien met twee Winter-kamers, die hunne licht van deZuyden èn Goften hadden, ende na 't onbedeckte Galdery tot den Noorden: de eerfte was om te ruften, ende dé grootfte eyndigh- de na den Ooften, fal tot een Schole dienen, met Wapen-piaetfen daer ront-omme, by-na op de maniere als een Bybliotheeck, om de boecken der felver aldaer te leggen, üefgelijcks aen de rechter zyde van de Kleer-kamer, waer een andere arm van twee Kamers van dierghelijcke groote als de eerfte, dewelcke na den Zuyden ende Weften ftondt, ende een deel in de onbedeckte Galderiie na den Noorden -, de eerfte om te ruften ? ende de tweede die na de Ooften eyndight, was J D d een |
||||
|
idg De Bou-Konfl: van Vincent.Scamóztius,
een plaets om het avontmael te houden, ende defe tweèarmen metdeKleer-katóëf'tfatïieö tolfich
derthien fpacien, ende twee in de breete. Aende rechter zyde van het onbedeckte Voorhof, ende aen de linie vand&eét-plaets meer
na den Weften, oock drie fpacien:breedt, ende elf langh; daerna eerft een andere Kuft- kamer, ende voor defeive een plaetfe der Dienaers aen defelfde verdeelinge,i-ënd'e aen-geens zyde eenighe Trappen om na boven te gaen,: daerna de koel-plaets, mét heele wijde Va- ten , daerna in.het midden een doorganck om in dp Thuyn te gaen■■; ende aen dees ende geens zyde twee fchoone Kamertjes;,-de, een voor de-koel-back,-ende de andere om de Vïfch ïq heet te houden, alwaer oock een fmeer-pïaets is; boven 't fe-lfdéwas de ronde fweet-plaëts ende de plaetfe om de Ovens warm te maken, wèlcke plaetfe wyrj aden Weften ftellen. Boven in't midden was een Toren, alwaer de wakende plaet-fen waren orale ruften, aldaerzë hunne licht van vele deelen fchepten» in een groote eenfaemheydt, ende een fchoon ghefichte in de Zee en op't Landt hebbende. Aen de llincker zyde,van 't voorfte onbedeckte Voorhovende aen de linie van het Gimnafio heel -
om|hoogh naden Ooften,als wefende het aengenaernfté aenfichte,en het gefontfteT-daer warëïï eerfê eenighe flaep-kamers, dewelcke na de playfierighe Thuynen fien ? aen de zyde der felver waer de aemtocht-plaetsj ende een Trap om daerboven te gaen} alle beydetïa't onbedeckte Voorhof toe, daer in de middel was een doorganck, dewelcke na buytenen in de playfierighe Thuynen ginck, ende aen dees en geens zyde twee kamertjens, alwaer'de knechts flaep-piaetfen waren, ende de plaetfe om te eten buytens tijdts: met de Bottelérijen, ende Kooren-folders daer boven, daer fchepten fy hunnen licht van den Ooften ende Weften, defghelijcks boven den Inganck waer 2° een Toren ende Diette, oock flaep-kamers, met 't uytfichte in de Zee, ende noch veel fchoondejr na het Landt; vorders aen de rechter ende fl-incker zyde van den toeganck , die van het Portael komt, gaet tot in.het onbedeckte Voorhof, ( als wefende een afghefonderde plaets) de plaetfe voor de Keuckens waren tweefpacien breedt, aen de rechter zyde eenighe middel-ka- mers, met byfondere Trappen, hunne licht van het begintfel hebbende, ende boven het onbe- deckte Voorhof, voorde wooninghe der knechts, ende flaven, dewelcke forgh over het Huys dragen* ende aen alle die gene dienftigh te zijn die daer in woonen 5 en dit is voor foo veel als aen- gaet de deelen die ronl-,om 'tonbedeokte Voorhof loopen. Maer aen de zyde van buyten de Zael aen de rechter handt, maken wy een doorganck in 't mid-
den, met twee kamers, d'een om Gaftmalen te houden , ende d'anderë na d'ander zyde tot den Noorden, omfieh te warmen, fy fcheppen alle beyden hun licht van de Zael, ende van het onder-Portael: te weten, een fchaduwe om daer tot des 'smiddaghste wandelen, en eenheel" hoogh dack, noch hooghér aen defe twee Kamers, aen de Mueren van de ronde Galderije ,. inet fijn Portael, ende een doorganck van het een na den ander j dit Portael was fefthien ïpacieii lanck j ende twee breedt, fijn Voorplat was na den Weften, ende de linie van de Batftoven, aen de 3 ^ llincker zyde van 't onbedeckte Voorhof, defe ftonden oock mede na de Boere Thuynen ende na het Landt. Eyndelijck aen de llincker zyde buyten de Zaelmöghen wel andere Vertrecken zijn, ende eem
ander deckfel om daer te wandelen, noch boven het gene voorfz is, van buyten aen de Mueren van de ronde Galderije, foo tot meer perfectie ende volthoyinghe van dit Huys, aldaer de play- fierighe Thuynen ftaen, na den Ooften, om daer van den middagh tot den avont-te mogen wande- len. Daer zijn oock andere dinghen befchreven van Plinius, buyten den inhoudt defes, waer van wy niet fullen fpreken, als niet noodigh tot-dit lichaem- wefende. Hier volght de afteeckeninghe van de grondt endeopftal, met alle hunne deelen ende grootfte
leden. ;■■'..- |
||||
|
riet eerfte Deel,liet Derde Boe
|
Cap.'XII.
|
||||||||||
|
269
|
|||||||||||
|
'&sè> Vinc. Scm.Archl
|
|||||||||||
|
D d
|
|||||||||||
|
; f ■ ■■'■ I . ■ ...
|
|||||||||||
|
28o De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
Soo wanneermen op eenighe plaetfen wil ean Landt-Huys Timmeren, fo moetmen roet
alle noodighe naerftigheydt toefien, dat voor eerft daer een natuurlijcke ende ghefonde libro 2. lught is; omdat (ghelijck wy elders verhaek hebben) fy heel noodigh tot degeneratie ende cap. f. bewaringhe van alle dinghen is: want hunne ghebreken kanmen fwaerlijck verbeteren. Het Huys dat in het Dorp ftaet, oftewel dat ophet Landt is, prijfen wy, dat het ia het midden van debefit* tinghe is,als het hert in het midden van een Dier; foo nochtans, datze in de Voor-gevels zijn, aen de rechter ende ilinckerzyde, aen de höeck , opdat 4enEyghenaer met minder onghemack pa dit ofte dat deel magh gaen, föo om fich te verheugen ende te vermaken, als om te befichtigen, ende fijne faken te Hechten; nochtans foo prijfen wy, dat het op een fchoone ofte vermaerde wégh ttaet, op dat het aldaer foo verre buyten den Coophandel van de menfchen niet foude wefen \ doch wy I0 moeten ons oock befchermen,ook fchuwen,by al te veel volcks te woonen, om niet altoos vreemde- linghen in huys te hebben,ende tumulten ende gherucrite te hooren; want de menfchen fich op het Landt begheverï, om daer met rufte te wefen, ende qm hunnedinghen te befichtighen; dufdamgh met hun huyfgefin te leven, ende oock met minder onkoften, Coftant Men kieft de verheven ende hooghe plaetze, volghens het ghebodt der Ouden, in het midden Cefare. van de befittinghe by loopende wateren, oock mede ftaen dgfe heel wel op een verheven libro 6, p[aetze dat van de nature komt, ofte metter handt gemaeckt is, 't welckmen met konft volthoyen ap'l kan, foo maecktmen een livel voor onfe ooghen, om dat die daer voorby gaen, de gront der felver ^orifontelijck fien. Den opganck fal bequaem wefen, en met Romeynfche Trappen ofte Treden, yénde dat hetniet heel veel plaets bêflaet, ende zijnde daer in 't midden,fo kanmen heel wel de gene zf die daer vootby gaen,ende de Boomen, groente ende andere ghenuchte van de Galderije fiers, oock '■ medevandeThuynen. Boven dien dat defehooghte een ghenoeghfame grootsheydt aen 'tGe- bou fal verthoonen, ende onder aen dit Pleyn, ofte een weynigh lagher falmen vermoghen de Kel- ders te maken,endeProvifie-kelders,en4ed«ooodtdruftenvan hetgheheeleHuys, het fai dienen als wefende een voetftijl der felver-, de kleyne hpoghte en gheeft geen heerUjckheydt, en te hoogh tezijn,gheeftongeraackomte klimmen, doch verheft het verrnaeck, om des te beter na buyten te fien. Om fchoonder uytficht te hebben, lbo namen wy de Heuvels voor ons , van tame-
lijcke groote, alwaermen te Paert kan gaen, oock in de Carozzen fonder perijckel,ende daer alle noodighe dinghen te brenghen, om verrnaeck ende play fier. Ende daer en is gheen twij iel, &o wanneer de Gebouwen aen de grootfte ftraten zijn, foo ontfangen fy van de Paflagiëfi grpote eere; ende noch foo veel te rneer, wanneerfe een vallen* water voor de deur hebben: want aldus kan- | men dubbelt verrrraeck hebben, fo om de Goederen als de Menfchen over te voeren? en overfaicks op alle de ftraten van Italië», (om gheene andere te noemen) foo en is gheen die by die van Pa- dua tot Lizzafucina tóe mogheri vergeleken zijn, ende twiutigh mijlen daer ontrent, met veel toe- loops van menfchen ende Coopmanfchappen, een heel Iae^ door. Maer fo wanneer datter dan een grondt gevonden wort,die nocb mede boven de gemeeneWegh ,
gnde de Riviere is, en die oock mede een Heuveltje hadde, ofte een vernjakelijcke Berghs alsdan fo f* fnoghtmeo het prijzen, ende boven alle de andere fteüen, foo wanneer nochtans de grondt des Ri- viers harten fonder eenighe beietzel is, ende klaer water Heeft, dat gheftadigh loopt, met hooghe i Qeversj 't is wel waer, dat aen vele het Landt-huys niet en behaeght, dat dufdanige dagelijckfche itpeloop heeft, want hun fchey is"t, dat het eerder een Herberghe voor de vreemdelingen ®, ais een bequame wooninglie, foo voor hem als fijn huyfghefin, waer door geen kleyne ©ukoft en tumult gefemet. Ofte by gevalle, ofte wel door het fqhoongefichte, dat het voor de PaflTagiers fehijnt te wefen, daerom fo hebbenïe by-na altoos befoeck,'t gene fy niet konnen afflaen, foo dat aldus de wooninghe verdrietigh wórden. Endeoveffuicks fo moeten wy altemets voor de eygenaers profijt Timmeren, op eenige gronden 1°
jende plaetfen van de handt gheleghen, van de ghemeene wegh, ghelijck aen Monfumo in 't Tre- | vigiano: 'tgeneeesalofwaerdighdinck in 't eynde gheweeft heeft, tenmjnfteu om te excufeeren j bydeio^^crivaneenyernuftighTeTftant. Want daer in boven de aenghename uytfichte van j Valleyen, ^ van aepgename Heuvels, fo komender oock veel wateren, om Éonteynen, Meerrjens, Vy vers» lèndeoock Meulens te maken,foo dat daer niet alleenlijck gevonden worden de dingen die j tot deiiQodtdruft«önoodigh zijn, "maeroock voor de ghenuchte ende verrnaeck. Men moet nimmermeer door eygheue vefkiefinghe by het eynde van 't ghebiedt der Stadt Bouwen, ofte van I de Laadeh: want men daer meeftendeel belegheringhe, ende Uytlandtlche dieverije, en andere ^rBoeyeiijekhedeö hebben, alwaermen ftseghsmede Bekommert is, ende in perijckel om het goedt te verliejfeo,ofi;ede eere, ofte wel het eygeu teven, , ï° Men feght niet datmen fich onder de Bergen begheven moet, ende aen de voet vandeAIpy
Bergen, oockby de Valleyen, Boffehen,Vloeden,en heel groote Rivieren; want defe plaetfen bren- .; gen metter rijdt duyfent ohgeluckep mede, ende oock dat de Bergen een goet deel van't gelichte wech-neemt, endevandevrye lught; jnen voelt daer de hitte der Sonne dat de fteenen daer van ^eTïpraighen > "aHui de Laude bederven; er«ie in de groote Valleyen, ende ontrent de Moréflehe en groote Bofïchagjen, boven dien fyooekhet gefichte van verren verliefen; daer-euV boven heeft Tretby^iaaalt^M eea<3Bge^deendb4*eke lught, alwaer fchadelijcke beejfen voorla komen, niet alleende befchadigende de Dieren, maer oock de menfchen j gelijck by de Beecken en heele groote Rivieren, hebben meeftendeel hunne Oevers ontftantvaftigh,aldus fo breken ende morfelen fy af, ende verbreede hun, foo datze de Weyde bedecken met water,waer door men daer met vreefe woont; ende in diergelijcke maniere fóo brengen fy heele groote fchade by. Van
|
||||
|
Het èerfte Deeh het Derde Boeck, Cap.XIII. 271
Van de ghedaenteende verdeelinge derDorpfelijc^Huyfen^ endedelèefchrij-
vingbé d'een by Lonego, ende het ander by Padua.
Cap. XIII.
E Dorppelijcke Huyfen, en die op 't Landt mogen van verfeheyde foorten we-
fen, maer wy fuilenze voor nu in drie ghedaente verdeelen, te weten, gemeene, eerlijcke, ende koftelijcke; de eerfte fullen van tameiijcke grooten zijn, waer in een gemeen huyfgefin magh woonenjén hunne forme ofte gedaente moeten vierkantigh wefen, infonderheydt in het Voor-plat, by vier reghen-plaetfen, en vermoghende de Zael in 't midden te hebbeu, met eenige Gange van voren ofte van achteren, en daerna de Vertrecken aen alle beyde de zyden- en oock met eenighe aen de rechter zydè en aen de flincker, alwaerze van tameiijcke breete zijn,van middelbare onkoften. De eerlijcke Huyfenj mogen aldus om de grootheydtder fel- ver ghenoemt worden, en om datfe vele verdeelinghe van Kamers hebben, d'een van d'ander ver- fclieyden, met fchoone Zalen, en vele Gangen,en wijde ïrappen-heel gemackelijck, en met fchoo- ne verdeelingegemaeckt, en hoogte, foo datze eerlij ck en koftel ij ck gemaeckt zijn. En eyndelijck de eerlijcke Huyfen, en op fijn koftelijckft moghen Voorhoven met verdeelinghe
van Kamers aen drie zyden hebben, ofte wel van alle vier, met Portalen daer ront-om henen, al- 2,0 waer de grootfte Inganghen zijn die van 't voorfte Voorplat komen, defgelijcks die van de Zaelt- jes, ende de verdeelinge van de Zydel-kamers,ende oock mede van achteren, en die van de grootfte Trappen, die na omhoogh gaen, en mede omleegh in de onder-aerdtfche plaetzen, en d'een ende het andere van defe Huyfgn om grooter eere, ende grootshey dt, foo konnenze hun van de gemee- ne aerde verheffen, en dpwaert rhet eenen Romeynfchen opganck daer recht teghen over heel ge- neuchelijck gaen, om van het grootfte pleyn na beneden de verwulf e helder te maken, en onder dePortalen,enonderdeZaeltjens5en andere Kamers ront-om de Keuckens, Bottelerije, Provifie- kelders en andere plaetze tot gemack van 't Huys, volgende de gelegentheydt van den Eygenaer. De Huyfen die eerlijck en heerlijckzijn, moghen aen 't Voorplate, in de Ganghe, Zale, en an- dere deelen van binnen versiert zijn, en Kelders met Py laren ofte Pylafters, ende hunne ver§ier- 'felen daer boven, ende met Voor-ghevels in het midden van het Voorplat i met booghachnghe venfterSjdaeropyoorghevels, oock de wulfzels van de Zalen, ende Zaeltjens, en Kamers met koftelijcke fchilderijen en andere dinghen versiert. Aen de heerlijcke Huyfen en Paleyfen, boven het §ierlijck woonen, van de Heeren, met alle hunne dienaers, en voor de Winckels, ende Paerde-ftallen, en andere confequentie, foozijnder Thuynen,Citroen-Hoven, Galderije en plaetfe 3°omte wandelen van nooden, en om te fpelen,en om de rufte des lijfs te bekomen, fo onder'tdexel als ongedeckt, en Fonteyne van fpringende wateren, Vy vers, plaetfe voor de Gedierten» en andere* dinghen om fich eerlijck te vermaken, en oock om eenige genuclite te fcheppen. So wanneermen eenSöndaegs-huys wil maken,en dit door den Inganck van 't landt verfamelen,fo fullen wy die op defe maniere kannen verdeelen :het Huys van den Eygenaer(ais wefende 'tfchoon- ite) heeft in't midden een breedt Voorhof, endatfijn Voorplat ftaet na den Zuyden : voor aen moet het.grootfte Voorhof hebben met vierkanten verdeelt, ende de weghen in 't midden /ende daer ront-om henen,om dat de groente aen het gefichte magh verthoonen,om dat de Son daer niet al te lieetfchijnt, ofte dampen maeckti gelijck de ïlechte aerdê foüde doen. Na achteren moet den Thuyn wefen met vierkante fchoone Boomen, kruyden, ruyckende
, bloemen, en met eenighe Weghen langs de Mueren verdeelt, die dé fchaduwe van de kruyden ofte 4° groente hebben,om daer te mogen voorby gaen,en datter in 't middel een Fonteyn met fchoon wa- ter , die na omhoogh fpringht: en daer aen de hooghfte van de Thuyn, alwaer het gefichte van den Zuyden is, daer falmen moghen een Citroen-plaetze met Galderije maken , dat het laetfte ghe- ficht van den Thuyn fal wefen, en meer na ginder fal mogen het Bruollo wefen,met Wijngaerden en Vrucht-boomen beplant, en met eenige Vyvers; en defen fullen de deelen wefen die aen 't huys van den Eygenaer dienen fullen. Aen de zyde van 't Voorhof, en aen de linie van 't Voorplat van hét Heeren Huys, fullen de Galderije Wefen, en de deckfels tot ghebruyck van de laudts-dinghen: • Het een aen de rechter zyde, na den Weften, als wefende het droochfte, en defen fullen! voor het Barchefche wefen en andere plaetfe, die tot de Haver en Wijnen dienftigh zijn j aen de flincker zyde naden Weften, fullen de deckfels voor de Paerden en grootebeefte-ftallen zijn, oock voor de Wagens, Ploegen en diergelijcke andere. v , Voor alle beyde defe deckzels, en aen dezyde van 't Voorhof van den Eyghenaer, fullen de Gal-
*° derije wefén, d'een aen dees en d'ander aen geens zyde, aen het middel-gelicht, tot gebruyck van de landts-dingen, alwaer aen de zyde der Mueren van defe drie Voorhoven fullen langs de opper- fïe wegh loopen, alhoewel nochtans tegen over het Voorplat, en aen 't Sondaeghs Huys maghmen een lange ftraet maken, heel breet, met Olm-boomen aen dees en geens zyde, om onder de fcha- duwe te konnen gaen,en van de gene die van ginder komen,magh gefien worden van verre deGevel en ghedaente van dit Gebouw. Dit Huys, de deckfels, Galderije, Thuynen, en alle die dingen moeten d'een en d'ander na advenant gemaeckt worden, volgens de Staet en gelegentheyt van den Eyghenaer, en volgens het beginfel; want in fulcket voeghen fal hy gierlijck woonen, van gheenen dinck belet worden, door dien hy daer ontrent alle de dingen gemaekelijck heeft, foo dat de ver- heuginghe daer by-ghevoeght fal wefen, ende de genuchte van de Thuynen, en oock mede van D d 3 deFon-
|
||||
|
lft De Böu-Köuft van Vincent Scamoztïus,
Anno deFonteynen,endeKelder*plaetzen,totprofijtom deeyghenelnkomfte teregeeren,
tW Wvpnifennietheel veel datze de DorpelijckeHuyfen,en die op het landt zijn met twee opper. plaetfenmaken,enveelmindermetdne,wanthetvalt fwaerlijck de Trappen met fo veel föorten op te klimmen, waer door die Dienaers fich vermoeyen, die wekken daer boven en wederom na beneden de noodighe dinghen moeten brenghen; daerenbovenfooverhefenfedeOrifontalege- fichte en van de Thuynen, en van de Fonteyne, Boomen en andere dingen die het gelichte vercla- f en, boven dien fy oock van groote onkoften zijn. Waer van wy vele ghefien hebben, dewelcke in de opper-deelen, alwaer fy nimmermeer ofte felden woonen,oock datze van andere dingen gepre^ fei worden, en ghenoegh ghebieden ; overfulcks moetmen dufdanigh misbruyck ghebruycken,
wanneer het Huys van den Eygenaer na den Ooften, ofte wel na den Weften ftaet, en daer achter een plaetze ofte Voorhof hadde, en van achteren Thuynen, foo moghen de Galdenje endede deckfels op de maniere als de Ingaoghen, aen de zyde van denThuyn maken, endaerle naden io Zuvdenftaen aen de andere zyde van de Galderije, de bedeckzels van de Hutjens.; want boven • dien fy hunne goede aenfichte hebben,-en lateneen heel vrygheficht aen 't Meefters Huys, en door hunne nederigheydt brengenze gemack by, en niet weynigh ver§ierfelen. Den feer vermaerden Heer Vettor f ifani3is van den feer vermaerden Heer Zuanne,een Edelman
van groote afkomft gekomen, heeft van fich felfs willen Timmeren, om dat hy een plaetze by Lo- nigo hadde, om fich by een ghefonde Inght te begheven, het ftaet op een Heuvel diemen Rocca noemt van dewelcke tot nu toe eenighe klare waters waren; defe Heuvel is heel fchoon om te fien, om dat het by-na van een ronde ghedaente is, en heel gheneuchelijck om van de zyde tot d'andere kleyne Heuveltjes op te gaen. , Aen de Ooft-zyde zijn de Bergen met eenige Albafters,en al-evenwel vol Gedierte,na den Zuyden
andere Heuvels heel fchoon, met Boomen en Wijngaerden beplant.alwaerfe de koftelijcke Wijnen van Monticello makenjna den Weften heeft het een kleyne hoeck van Heuvels heel moeyelijck om 20 op te klimmen, aen de voet der felver is het Kafteel van Lonigo met veel volcks, en meer na gin- der een vruchtbarighe Weyde, die tot Verona toe gaet: Maer na den Noorden naeft den voet van defen Heuvel gaet de opper-Wegh, die van Vicenza komt, en daer loopt een Riviertjen voorby, ' door de tamelijcke verte, heeft het daerna een ghefichte van Heuvels, van d'een tot d'ander tot aen de voet van d'Albafter-Berghen toe gaet, waer teghens het een heele fchoone uytfichte van de Vaileye Triffino heeft; en om met een woordt te fegghen, defe plaetfe maghmen by alle anderen verghelijcken, foo door defchoone uytfichtea,als door de koftelijcke vruchten,alwaerze die heele delicate Wijnen maken. . De gedaente van dit Gebou in de buytenfte deelen, fo ftellen wy het heel vierkantigh, en heett
in 't binhenfte een ronde Zael, met vier heel groote muer-gaten, en hoecken, dewelcke met fijn Boghe daer uytfteeckt boven het dack ende kamers, die daer rondt-omzijn; fijn ghehchtisna den Zuyden, aiwaer een innerlijcke Ganghe is op de Jonickfche maniere, aen de plaetze van de Heeren Kamers, waer men met een heel fchoone toeganck gaet: in twee hoecken van't voorfte deel zijn de opper-Kamers, die met hunne verwulfte tot onder het dack komen. Aen de zyde zijn 3° twee zaeltjens, in 't midden aen yeder zyde een, en de inwendige Trappen van boven tot beneden, aen de hoeeken van achteren zijn de Kamers vierkantigh en aen de hoecken een zaeltjen in t mid- den , en tweekamertjeas., en defe kleyne plaetien zijn altemael middel-kamers na DOVenen, tot ghebruyek der Meyden. f Dit Gebou is dufdanigh, foo wanneermen in 't midden van de Zale ftaet, fo fietmen de vier uyt-
fichten kruys weeghs over malkander met groote Poorten, en van de Gange, en van de Zalen, waer van daen het Orifontaelfche licht in de Zael komt, en oock vanbovenen, en meeftendeel van de openinge van een Voorplat die d'een over d'andere ftaen; 't gene men onderhouden moet, en mee- ftendeel op die plaetfe daermen yets leyt;fo om d' uytfichte, als om het fuy veren van de lugt. Laagh 40 by der aerden zijn eenighe Kamers voor 't ghemeen ghebruyek, en alle de Winckels van 't Huys,- onder de aerden in de fteenen uytgeholt. De eerfte verwulfzel met Cafticato daer boven, maer de tweede en de derde zijn van flechte materie geordineert, foodatter onder geen hout-wereken is, als alleenlijck de bedeckzels van de Kamers, de Boghe is oock als verwulft, en op de Romeynfche maniere gedeckt. Alle de Pylaren en vergierfelen van dit Gebouw, zijn van fteenen uyt de voorfz Heuvel gehouwen; en daerom foo en ver wondert fich niemandt, foo het door de faciliteyt der fel- ver, den Eygenaer niet minder behaeght heeft, als den Bou.rneefteraen diergelijcke vergierfelen. Een weynigh lager als't Huys, en als de Thuynen, aen de zyde na den Zuyden, zijn de Kooren- folders, ende de Paerde-ftallen. Hier volght de Af beeldinge van de grondt, enopftal van dit voorfz Gebouw,
|
|||||||
|
V-,;
|
|||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XIII' ïf §
|
|||
|
174 *^e Bou-Konif van Vincent Scaraoztïus,
Den féef E Heer Nicolaes Molino, gewefene Ridder van den vermaerden Heer Vincenten Broe»
der van den fêer vermaerde Marquiz, doe ter tijdt BiiTchop van Trevifo, van die eerlijcke maniere, die aen vele voorganghers zij n, dewelcke de Gebouwen, volghens onfe af beeldinghe, in 't werck settelt hebben,en dat op een van fij n plaetfe genaemt Mandria,de grondt leydt twee mijlen buy ten ladoua en noch foo verre van de Berghen. Het Voorplat oft ghefichte vaü 't Gebou ftaet na den 7uydt-weftens daer voorby loopt den gemeenen Wegh, defgelijcks mede de Riviere Bacchiglione heel bequaemomtevaren, die van Vicenza komt, en eyndighttot Cataio toe, en aen de flincker handt ontlaftïe fich tot Chioza. _ - . Aen d- rechter zyde is een groote en ver makelij cke Thuyn, en heeft Jijn uytiichte na de Euge-
heufche Bergen, aen de flincker zyde zijn de Voorhoven en de deckfels tot; gebruykjvan 't Caftal- dia en na achteren heeft het een Bruolo ofte Lufthof, vol van uytnemende vruchten, en men fiet van'verre degheneuclielijckeHeuveltjens, ende de Bergen van Vicêntinoj Alle defeplaetzezijn metmueren omcingelt, daerenbovenaen defelve iffer aerde om te bouwen, alwaer het noodelijck vermack byghevoeght is, en de Landts-genuchte. De voet ofte grondt van dit Gebou is van een heel perfede vierkante gedaente, tfeventigh voeten in 't vierkant, met een Gange daer voor op de Tonickfche maniere, dievan buy tenen komt, en onder t lelfde,erivan alle beyde de zyden, voor desenuchteiseenVyvèrvandevoorfzRivieregetrocken. . • Dit Huysis twee folders hoogh,en d'eerfte verheft ficheen weymgh van de aerden, (alwaermen
van alle vier de deelen in gaet) en vierhoeckigh gemaeckt; en daer zijn eenige gemeene Kamers, en Keuckeh Botteleriie, en andere dinghen voor 't Huys, mét een wulfzel ghemaeckt, op dat de bovenfte plaetfe des te fekerder foude wefen, en vry tot het gerijf des Eygenaers. In't midden is een groote vierkante Zael, en aen yeder Voorplatftaet eQnZaeltjen; nochtans foo hebbenfevier uytfichten, en geeft een groote doorganck, foo langhs als dwers. Op de hoecken 2ijn de grootfte Vertrecken geftelt,dewelcke hunne Kamertjens aen de zyde hebben-, alwaeffe vier verfcheyde ver- deelinge maken.elck een der felver vermag een zaeltjen te hebben. De Trap is wijt en breet, en van een tamelijcke hooghte , nademaelze fich met fijn verwulfzel nadert het tweede dack, en is aldus van deftralen der Sonne bevrijdt, en aldaer is het des Sorners meer als ghemeen koel en luchtigh, hebbende genoeghfame licht van deZaeltjens,enoockvan alle de vier bovenfte Voorplatten. ■ Defe Zaleis met eenige Pylafters aen de zyde Van de muère ver$iert, dewelke eenige Modighom
draghenmeteenCornice, en daer boven een ghepylaèrde Ipdp-plaets; dat een fchoon ghefichte geeft en door hulp van de verholen Trappen ,?geeft het gemack om m eenige Kamertjenste^gaen, tot ghebruyck van de Dienaers, dewelcke boven de Zaeltjens ayndigen ofte zijn inde voorfz Ka- mertjes De opper-vertrecken zijn van fchoone hooghte,en hunne wuifzef raken aen 't eerfte daekj aen de flincker handt zijn de verholen Trappen, dewelcke innerlijck van hoogh tot beneden gaen, ttiaërna achteren hebbenfe de grootfte gheftelt, dewelcke ghelijck twee bloote armen, d een aen dees en d'ander aen ^eens zyde gaven fchoonheydt aen't Gebou, de byfondere mate kanmen wel van de Trappen nemen. , „ i t ■• i - ^ * « , ,« j- 1 i_ t
Nademael defen Heer met een gheruft ghemöedt dit Gebouw bewoonde, en alle dinck bereydt
was oiii het nieuwe Caftaldia te beginnen te Timmeren >en andere plaetze mede,dewelckefe over- voerde is door een onverwachten doodt overleden, noch wefende heeipnck, en ginckopwaerts om fich te verhooghen, heeft dickmaels Raedtman geweeft, en oock Öfvetfcfeeyde reyien Ap- baiTadeuf. , <
Hier volght de grondt, d'Opftal, en t Gebouw.
|
|||||||||||||||
|
Anna
|
|||||||||||||||
|
ÏO
|
|||||||||||||||
|
20
|
|||||||||||||||
|
30
|
|||||||||||||||
|
!
|
|||||||||||||||
|
:
|
|||||||||||||||
|
„,„,.>.-»—. .., -,.r^,, ~
|
|||||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde R<
|
|||||||||
|
Cap. XIII- ij 5
|
|||||||||
|
|
|||||||||
|
Bruplo^
|
|||||||||
|
FABR1CHEBEGL:jÜSIG!HOIINI PRESTO PADOV.\a v.W.ScamUd
|
|||||||||
|
|
|||||||||
|
De Bou-kcmft van Vincent Scamoztius,
|
||||||||
|
zyó
|
||||||||
|
Van een T)omelijck(jebotiïï> op 'Renta gelegen, en een ander bj Caflel Franco,
en bet derde'by Jfolo di Trivifano.
Cap. XIV.
Ickmaels foo zijn de Bouw-meefters van d'een en d'ander verfoght • om de In-
ventie ende Afteeckeninghe van heerlijcke Gebouwen van groote koften te maken, eerder door hun eyghen nieusgierigheydt, als door hun wil ofte bë- 10 geerte diefe hebben om heerlijck te Bouwen. Defgelijcken zijn wy meermaeb van een Edelman verfoght geween^ om d'Inventie en d'Afbeekeniffe te maken, hetghene isallhiernavolght: De grondt is fchöb'n ghenoegh, boven Bren- ta tuffchen Stra, en Dolo gheleghen, om dat hy veel goedts tot Padua ende Venetien hadt-, daerom foo hebben wy ■'■het in de Dorpen gheftelt, foo wy fullen fijne verdeelinge aldus verdeden. Den Ineanck, te weten, de grootfte A. is een weynigh van der aerden, en van de Marckt van dat Dorp: men komt in 't Barchefla van tamelijcke groote B, de hooghte tot onder het dack toe, en aen dees zyde zijn de Trappqn C. en aen de rechter zy de twee Vertrecken D. en aen de flincker zvdetwee andere van tamelijcke groote, met dubbelde hooghte: voor defelve, noch hoogher , is 20 een Portael E. van Pylaren, enPylaftersmetvercierfelên op de Doornichfche maniere onderftut, en de Voorgevels daer boven; en dit is voor foo veel de buytenfte deelén aengaen. Aen de hoofde derfelver zijn d'Ingange voorde Paerden F', en Carozzen, foo datze ront-om de Galdery konnen gaen G aen yeder zyde hondert en tfeftigh voeten, in vier hoecken verdeelt om het groot te ma- ken, en hunne ftraten daer rondom Daer recht tegen over is af geteeckent om t grootfte Gebou te maken, aen de Trappen H. een
weynigh van 't Voorplat afghefondert, om het light van de aerdtfche kamers, die na boven in de Galderiie saen, niet te beletten /. t'eenemael buyten uytftekendej deweicke daer recht teghen over móeten het buytenfte Barchefla hebben. Op de hoecken van buy eenen, en van achteren zijn de opper-Kamers K^ met hunne middel-kamertjes, en verholen Trappen, en wulfzeis in 't mid- den , die van boven tot beneden dienen, defe maken vier verdeelinghen. In 't midden is de Zael L. heel vierkantigh, van fchoone groote, en van de Son bevrijdt: deweicke een uytnement light van bovenen heeft, en van den ganck, en van achteren, alle beyde de Zaeltjes, M. die aen de zyde zijn, deweicke de uytganck in de Tuynfjens hebben, N. een der felver loop aen de rech- ter zyde in tCaftaldia,en het ander aen de flincker zyde na den gemeenen wegh, langs Brenta leg- gende, dit is voor foo veel de grondt oft fondement aengaet. Ende om dat defe grondt van fijnenature een weynigh laegh was, en begraven , onder de aer- j
den överfulcks hebben wy hetOpper-huys twaelf voeten van der aerden verhooght, alwaerde 3° Keld'ers geordineert zijn, ende öock mede de Winckels, ende de plaetfe voor de Dienaers, alles verwulft!ende van daer na om hooghe de verdeelinghe voor de Eygenaers, deweicke van fchoone hooghtezijn, en alles verwulft; ghelijck de Zael met verwult booghs-wyze, Verhooght fichtot aen het dacL Ende ghelijck in 't voor-plat de Ganghe met Pylaren is, de ver$ierfelen op de Ro-
meynfche maniere met fijn. Voorg-ével,• defghelijcks mede van achteren, en aen de twee zyde ai- waer dé Voor-gevelszijn; deweicke alle vier t'famen komen, en de Boge van boven gheven gheen weynighfchoonheydtaen*tGebou,foovanverrealsdaerdichteby. _ De buytenfte deelen zijn tot noch toet eenemaelvolthoyt metPyiaren,Croonljjften,vercierfelens ü
het voorwulfzel van 't Barchefla, van 't Portael, èn van de Kamers zijn van boven met beelden en 40 fchilderiie verciert; maer den Eygenaer heeft het al-evenwel gewilt langs Brenta te hebben. En om S dat het voornaemfte Gebou door eemge tegenftandt van den Eygenaer, daerom en is het tot noch | toe niet begonnen, al-evenwel hebben wy het mede onder onfe afgheteeckeiT.de dingen willen S Hellen, op dat over eenighe tijdt daer geen en komen, ghelijck het wel eertijdts gebeurt, en feggen | dat fy het felve geinventeert en gevonden oftegemaeckt hebben. De byfondere mate kanmen van de Trap nemen, die daer aen de zyde ftaet. . . - . f Hier volght de af beelteniffe van de grondt des Gebouws met Letters afgheteeckent,
|
||||||||
|
Anno
1608. |
||||||||
|
Het eerfle Deel, het Derde-Boeck. Cao. XIV.
|
|||||||||||||
|
£77
|
|||||||||||||
|
WtX&y'"** Mgm
|
|||||||||||||
|
-e
sa
|
|||||||||||||
|
o
|
|||||||||||||
|
5T
S'
3
|
|||||||||||||
|
SS
|
|||||||||||||
|
* Viitó Serf
|
|||||||||||||
|
278 De Bou-K.onft van Vincent Scamoztius, ï
Anno Denfeer yermaerden Heer Vallerius Bardeiïini, een wijs enwêl-fprekentMan, door dien hy
1S"- voor hem ghenomen hadde, om in een korte tijdt fich tot een vreemc leven te ,'begheven, buyten hetPalleys; foo heeft hy, volghens onfe af beeldinghe, gaen Bouwen op een van fijnder plaetfe tot Monfumo,drie mijlen dieper in de Berge Afolo,by 't Cafteel van Trevigiano, alwaer hy daer on- trent eenige fijnder plaetfe hadde, Sijn byfondere grondt was een kleyn Heuveltje, heel gemacke- lijckomopte gaen,fijn Voor-ghevel ftaet na denZuyden, alwaer, volghens onfe ordere, eea rechte, breedte, en wijde wegh is, en oock een laughe ende cromme wegh door de Valleyc henen, dewelcke na Afolo toekomt. ■De Heuvel met fijne zy de verfamelt fich met andere; een deel der fel ver met Boflchagie , en het
ander deel goede Bou-aerde, dewelcke met hunne uytnementheydt en fchoonheydr, maken daer ront-om een kroon, en omcinghelen een heel groote plaetze, by-na in de ghedaente van een Voor- toneel , vol Boomen, en meeftendeel mee Wijngaerden; aen de rechter ende flincker zy de vafi defe ia Heuvel twee vruchtbarighe Valleytjens , van dewelcke, die naden Weften ftaet-, isde groot- fte, ende om ghenuchte aen der voorfz Heuvel'te fcheppetj, (boven dien noch eenighe landtjens) heeft het nóch een Meerken van tamelijeke groote, ende van fpringhende wateren, dewelcke vele foorten van Viflchen mede-brengen; en overfalcks de lught, ende de qualiteyt van dit Cebou, de overvloedigheydt van de.materie, alhoewel het een weynigh buytens handts is,yerwecktèh den voorfz Edelman om te Bouwen. Het Voorplat van het Gebouw is by-na na den Zuyden, van vooren heeft het plaetze voor een
Galderije, van achteren een heele fchoone Thuyn, aen de rechter ende flincker zyde van de - zyde der Heuvel, zijn de Romeynfche Wijngaerden ghepiant, daer teghen over is de groote op- ganck, en laegh op der aerden: achter het Gebouw is een heele groote ronde Vy ver, waer in door heele groote Goten het water in valt, dat van de Meer komt,en dan fo loopenze ront-om de voorfz Heuvel henen, en oock mede aen dees en geens zyde langhs de voorfz wegh. 20 De ghedaente van dit Gebou is vaneen volmaeckt vierkant, fijn hooghte is in tweededen ver-
deelt; het eerfte is met vierkanten gheniaeckt; raaer het tweede van vooren, en van achteren heeft het een Ganghe met Pylaren en Voorgevels op de Jonickfche maniere, na dewelcke men met ge- in ackehjeke Trappen gaet,dewelcke buyten uytfteken. Aen de vier buyten-hoecken zijn de op- per-kamers C !>• F. ^ aen alle beyde de zyde zijn twee Zaeltjens, A. H. tuffchen twee Ka- mertjens B. E. die aen de voorfz Kamers dienen. De Gangen ende de Opper-kamers hebben hun- ne Wulfels tot onder het dack toe; maer de kleynfte, ende de Zaeltjens in 't midden, tot gebruyek van 't huyfgefin. Aen de zyde van de kamertjens meer na ginder, zijn verholen Trappen I{. ende In 't middel het Wulffel, dewelcke fich van boven tot beneden brengen. In 't binnenfte deel van dit Gebouw, is de ronde Zael, dewelcke met hun Cupola ofte Wulffel
fich verheft geen weynigh van 't eerfte dack van de Kamers, defe Zael is met Pylafters en Croon- liiften verciert, dewelcke daer ront-om gaen, ende maken Inpoften aen 't Wulfzel, en tuflehen de Pylafters zijn vier heel groote uythoudtlels met Poorten, ende vief heele groote deuren, dewelcke de vier Ingangen maken S. T. V. T. dewelke heele fchoone uytfichten hebbenden by-na allede 3° openinge aen 't Voorplat, ofte d'eene zyde komt met d'andere over een, met heel veel lichts, ghe- lijck als de af beeltenilfë van binnen deFigure uytwijzen,de Zael is heel koel,om datze in 't midden ftaet, aen de zyde heel lughtigh van bovenen,defe verdeelinge zijn tot gebruyk van de Eygenaers. Om laegh by der aerden zijn oock foo veel plaetfen, dewelcke voor gemeyne wooningen die- nen, tot de Keuckens ende de andere plaetze, na den Noorden ordineren wy de onder-aerdtfche Kelders te maken; alle de opper wulfzen zijn van vierkantjens op de grondt, ende de andere van itereke fteenen, waer doorze veyliger van 't vyer zijn. De binnenfte vercierfeien, en die van buy te- pen zijn van harde fteenen, van afch-couleur. Nademaelmen het werek met vlijt voorderde, vol- gens onfe nagelatene ordens,daer wy op de reyfe van Vranckrijck waren, is d^fen Edelman geftor- 40 ven, en alfo is het Gebou na de Ooft-zydeonvolthöyt gebleven , het is waer dat het aen de Weft- zydeteeneroaelwoonbaer is. Hier volght de Af heeltemflfe van de grondt, ende het binnenfte voetftijl, ende alle fijne deelen
afgeteegkent. |
||||
|
et eerfle Deel, het Derde Boeck. Gap. XIV. 179
|
||||||||||||||||||
|
PIANO BELLE OFFICINE PI QVESTA CASA.
|
||||||||||||||||||
|
FÏANCO
% H
|
||||||||||||||||||
|
DESTRO.
H _____ _E
|
||||||||||||||||||
|
9
|
||||||||||||||||||
|
h
|
||||||||||||||||||
|
f=.è4
|
||||||||||||||||||
|
FIANCO SINISTRO DEIXA'. ■ PIANTA. VicScAfC
|
||||||||||||||||||
|
ï3»*mg£
|
||||||||||||||||||
|
W»
|
||||||||||||||||||
|
E e
|
||||||||||||||||||
|
28o De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
Den verraaerden Heer Nicolaus Cornarus, Edelman van den feer vermaerden Heer Giorgius,
dewelckein alle fijne daden hem bekent maeckt, voor heel rijck, endeverftahdigh,enwaerlijck waerdish van het huyfghefin van Cornara afkomftigh te zijn, waer uyc Catharina Coninginne van
Cvpers ghgfproten is: daerom foo befic hy hedendaeghs niet alteen het Parco , genaemt het Parck vande Coninginne, maer oock fijn dagheiijcks Paileys alhier tot Veiietien hebbende, en een feer eerlijck Huys\ Van ons verbetert meteen Luft-hof, om 't vermaeck aen de zyde van Murano, die oock een fijnder Landt-huyfe, het Paradijs genaemt, volgens onfe afbeelteniffe, hermaeckt heeft, een weyuigh buyten het Dorp van Caftcl Franco, inlrevigiano, niet minder ghemackelijck om te vvoonen,aIs'play.fierigben fichbaer. Het Gebouw, en' laadt-groadt , dewelcken het ghehcht van de Berghen hebben. Hetvoor-
naemftë gelicht van't Gebou is na den Zuydt-weften, en van vooren heeft het een breedeGalde- rije met groente bekleedt, ende de opene weghe daer ront-om henen, ianghs defelve loopt de ghe- 'meene wegh, die tot Trevifo leydt; en aen de achterfte deelen heeft het gelichte van de vermake- lijcke^Bergen van Afolo, en het voorfz Parco is op 't lande geftelt, en nat gemaeckt van 't water dat |
|||||||||
|
i©
|
|||||||||
|
van Piaue komt.
|
|||||||||
|
".........._., \r ■■ • ■
|
|||||||||
|
Aen de flincker zyde van de Galderije is een gneneel Gebou daer Ianghs henen van tamelijcke
hooghte, en breedte", met Pylaftcrs en Boghen verdeelt, in 't middel is een Barcheffa, en aen dees en geens zyde Kelders, en eenighe Kamers, en Trappen, die een menfehe na boven op de Vlieringbs ïeyden en de grootfte Kelders, en de plaetze om Wij a te maken; zijn Ianghs de ftrate, aiwaer een Kerckje is; enmeer na binnen is een andere Galderije , aiwaer dePaerde-ftalle, en de plaetze om 2° hooy, ftroo, de Caroffe,en hunne dienftigheden zijn. En tuflehep defe Gebouwen, en het Donü- nicael, zijn de Kamers van 't Caftaldia en Fadhorye, en meer aen dees zyde de Keuckens, Botte- lerije en Kamers voor de Dienaers; aiwaer de deelen voor den Eygenaer in 't midden blij ven,en van alle beletzelen en verdriet bevrijdt. ' . .. .. „ Aen hét achterfte eyndt is een kleyne Galderije met eenighe voetltijlen , en daer boven hunne
beeften, omalfoo het ofifontaelfche gefichte vry te houden, en meer na ginder is een Thuyn; aen het begin der felver (aen de zyde van 't Bloem-hof) is een Cedrara; aen de rechter zyde der felver is een Vyver van loopent water, met een Duyvekot en Ganghe, die hunne aenfichte rra 't Voorplat ftaet,en aen 'tbeginfel van 't Ceder-hof. Aen de flincker zyde deThuyn , en aen d'een zyde van het Bloeme-hof, ftaet het t'eenemael vol vruchten, dewelcke fich tot binnenen toe verlenght. Het opperfte Gebou verheft fich op eenighe plaetfe van.der aerden, en is van gedaente langer als bree- der, en drie ordens hoogh, in t eerite heeft het twee Zaeltjens, en een Gange van achteren om te wandelen, en eenige aerdtfche Kamers: in 't middelfte, en grootfte, is een grooteZael met dubbelt licht van omhöogen, en fijn wulfzei komt tot onder het dack. Aen de rechter zyde*en na de Vy- ver toe, heeft het twee gelijcke Kamers van tamelijcke groote, met hunne kamertjens daer achter, en oock de verholen Trappen, en aen de flincker zyde zijn in 't een der felver de opper-trappen aen detackenghefteltheelbreedc, mackelijck, luchügh, en ui t midden laegh, alwaerfe een fchoon gefichte maken, dewelcken van onderen tot boven aen't dack toe gaen , en in 't bovenfte deel zijn, defelfde maniere van Kamersj en alles met lichte wulfzcls. De eerfte order van dit Gebouw, is in vier verheffinge verdeelt; het tweede, en derdei fo verre als
de Zaêl beflaet, heeft eenige groote Pylafters op de Jónickfche maniere, met hunne vergierfelen en Voorgevel daer boven op ; defen Edelman hadügroot vermaeck ïn de fchildcrije, en daerom fo zijn de grootfte ofte Opper-zael, en de aertdfche Kamer op een goede maniere van Meefter Oratius Venetiaeu, ghefchildert, ende d'anderen van Meefter Philippus Serraguzzi, en Meefter Jacobus jRcltrtirnini»
Hier volghc de grondt ende opftal, met alle de deelen afgeteeckent. '
|
|||||||||
|
Het eerfte Deel", het Derde Boeck. Cap. 3ÜIV.
|
||||||
|
281
|
||||||
|
E e a
|
||||||
|
2gÊ De Bou-konft van Vincent Seamoztitis*
fóono V"an 't W°fifi en ghemack van 't Landt} en van de (jeftachte van de cnde Ttoere*
Huyfen, en van de bequame gedaenté onfer tijden* Cap. XV.
^fPKtfl^lfil Jl| En leeft in de Heylige Schrifture groote lof van deBou-konft,en wy ftellenfe op
Proem.' K" "ti^lf /jS eenighe plaetze onder die dinghen die aen een raenfchen leven heel noodigh Econo- \m YiSMw/A e zijn; fo dat het van Senefontus, volgens fijn, eygen wefen een Konft bovenalle *"enidePl" jN IKxF/M £ andere Konften ghenoemt is, en Plato heeft gefeydt, dat defelve van Godt aen . . de raenfchen voor een gave gegeven is, en niet geiijcken de anderen, die door iö
de verftanden gevonden zijn. De Romeynen hebben langer als hondert tach- |
||||||||
|
Probk'
mi* |
||||||||
|
tentigh jaren inde Bou-konften, ten tijde derRepublijcke, geftudeert,en heb-
|
||||||||
|
ben eerftelijck langhen tijdt op 't aerdt-bouwen ghepait, als wefende noodiger
als de Wijngaerden en de Boonien te plantenden Servius Tullius heeft het Gek oft Penningen niet een Vee gheteeckent, om alfoo de Romeynen indaehtïgh te maken de Plicht dieze aen de Beeften fchuldigh waren; en Attalns feyde,datter geen liberaelder ofte foeter dinek en is,als de Bou-konft, te weten, het Landt-bouwen, en hier op feydt Plinius: Daer ea è niet. dat-beter voorden, als fijn Landt libro 2. wel ufouwen; en defgelijcks mede Ovjdius, fo wanneer hy de eere van 't Landt verbaelt.feyt aldus; S?P- x' 't Geiuckzgb is die, melcfaverre van de. Coofhandelis, . Hy Pheghifijn Vaderkndtmet eygen Ojfen, Epodon. GelijcJ^eenge[onttreffeUjc\,menfih. Vry van\ alle woecker, 20 lib.18.3. Quintus Cincinnatus, nademael hy een feker ftuck landts van vier Merghen ploeghden, by de
Landen van Quintus in 't Vaticane gelegen, fo is hem de nieuwe tijdingh gebrocht, dat hy Dida- teur van den Raedt gemaeckt waer. Waer door hetghefchiede,dat de Landt-bouwerije by d'Ou- librp 18. de foo ge-eert is, gelijck Pliniusverhaelt, dat de Republijcke van hunne Capiteyns, foo wanneerze cap. 6. |;en Oorlogh waren, de Fortificatie van de aerden lieten makenjmaer fo wanneer als fy weder qua* men, en als de Vaendels, en de nootdrufte op hun plaetfe gheftelt waren, foo paftenfe wederom op nieuws op hunne Landen, libro 18. Het heeft by de Romeynen voor de vreemde toeloopen een Wet ge weeft, gelij ck Plinius feydr9 cap'^' dat het verboden was, dat niemant meer als vier Merghens landts moefte hebben, waerdoor die Borgers oneerlij ck geacht zijn, die, foo wanneer de Koninck regneerde, met geen feven Mergen te vrede waren , en daerom is de Wet dickmaels verandert, ghelijck wy van Appianus Alesandrinus, 30 Livius, Plutarchus, en Gneus Furius, dewelcke teghen de ghene, die hem van tooverije befchui- dight hadde, fo heeft hy getoont, dat niet de onkoften, nochte veel aerdtfche te hebben, maer dat de naerftg heydt, en de moeyte d'oorfake was. libro 18. Het heeft een gebodt van d'Ouden geweeft, gelijck wy van Plinius verftaen,datmen eerft de Po- cap. f. fgffte moet ftellen,en dan Timmeren; en om dat dit by avontuur aenncemt metter tijt, door middel Van 't voedtfel der aerden, en met het verftant der werckluy den ; maer de Gebouwen worden door de kracht van 't geit volthoyt, met de materie, en met de konft der raenfchen, en overfuicks wolf- den alle groote Gebouwen met weynigh tijdts volmaeckt, en veel rafleher als een fchoone Hove, Men leeft in de H. Schnft, dat onfe Vaderen eerft op het Vee gepaft hebben, en daerna de aerden ghebouwt hebben, en Noah heeft den Wijngaert gheplant; dogh Job heel rijck van aerden, en van groote Gedierten, en Vee, en noch veel andere Patriarchen, die wy niet en noemen. Epiftole. CeciliusClaudius heeft onder de Romeynen heel rijck van Dienacrs, üffen en van Vee ghe- p'iutareo Weeft;en foLivius Libertus van den Keyfer,heel rijck van belïttinge was, fo dat hy daerna Keyzer Via' moeft wefen, ghelijck mede Pompejus en vele andere Romeynen, Men leeft dat Plinius Cecilius voor groot geit de Huyfen kocht, en oock de plaetfe op 't landt; en dat dede hy by avontuer om hunne deught. Cajus Graffus, door dien hy de Regeeringe van 't Vaderlandt hadt,is van een arme ^0 Borger rijck geworden, en heeft fuicke genuchte in de Huyfen gehadt, en oock ia 't Bouwen, foo s dat'hy een groot getal van Haven j om de onvruchtbaerlijcke aerden te bewereken hadt, en die tos goede zaey-landen bequaem maeckten, en heeft vele menfehen onder fijn gebiedt gehadt, en een. goet getal van Meefters, en Werck-luyden om heele groote Huyfen te Timmeren, en fo wanneerfe gedaen waren, verkochtfeaen de gene diefe wel betalen wilden, j2. De Landt-huyfen (gelijck wy aldus verhaelt hebben)moeten in een heele goede lught zijn,en op goet landt, en van alle dinghen voortbrengende, welck de billigheydt en 't landt vereyfeht. Maer men moet opricht hebben,dat de gefontheyt van die daer geboren zijn,niet befpeurt wort,maer dat daer de vreemdelingen op alle tijden desjaers gefondt zijn 5 en voornamentlijck desSomers en des libro 18. Herfts, en niet der Lenten en des Winters: en in dier voegen fo regeeren wy de vreemde dingen, en cap. 5- die van elders gebrocht zijn, en dat de aerde vet is, en van goede geuren,en met ftinckende ofte on- fmakelijck, want alsdan foude het fchadelijek wefen.
libro 1 §. wy prijfen oock mede dat het landt-hqyS bequaem is om alle dingen daer te brengen,fo te landt y0
cap.j. als te water,en dat de Huyfen met flooten zijn fo langhs als dwers henenen fo wanneer de Huyfen
wel getimrnert, en vanby-hutjens wel voorlien, gekocht worden: foo ift een teecken dat den Bou^
wer goede inkomfte daer van ghekreghen heeft, en dat d'onkoften van de Renten gedaen zijn. De
Huyfen verfoecken goede bueren te hebben, om niet te kij ven, ofte beftolen te worden, en over-
'aowS. fulc^s ^°° ^ee^r Ovidius.heel wel gefeydt: Het is altoos vet in een ander Mans Schotel Onfe nabuer-
mans Beefts laer ofte Pramme zijn de dickfte. Dat is • Onfe Buermans beeft gheefi meer Melc%.
En datter water-loofinghe zijn; men moet gheen groote overvloedigheydt in de onkoften d©en,
oock in het bereyden, in 't bezaeyen, en te beplanten; en men moet oock de aerden niet prijfen,
ende de Huyfen dia van grooter onkoften, als inkomften aen de Meefter zijn, want het fouder een
gedaente
|
||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Gap. XV. 2 E 3 -
gedaente wefea, om het geit met eenige moeyte wech te fmjjten> boven dien het oock voor föttig-
heydt geacht foude werden. Men prijft veel het landt-bouwen, want daer is niet aen te twijfelen\ dat die gene dewelcke goe-
de wooninghe en machte op t landt hebben, alwaerze gemackelijck konnen woonen , foo gaenfë dickmaels om hunne dingen te fien, waèr uyt heel groote aenneminge gefchiet, en beneficien van de Inkomfte; waer op Juvenalis aldus ghefeydt heeft: En Minus begeert dit, dieder geen en heeft dathy'ereenbereyt,enfo wanneerghy meteenlandts-huysnietgenoegh enhebt,fomaekter een 1 o ander, waer uyt dit fpreeck- woordt gekomen is: Dat het befte vet des Landts, xjjti de Voeten, eri het Oegh _ . ' , ;
des Eygenaers: Want door fijn hulp maeckt hy veel naerftiger de werckluydenjLucius Lucullus is caróne \ misprefen,gelijckPlinius verhaelt,om dat hy heel koftelijckopiijn landt houdende was, enaleven-;.inï>lin>o wel foo waren fy niet welbe-aert; fo datze niet alleeniijck onvruchtbaer waren, maer van geftade- ^.*0^è ."'■, lij cke fchade, waer over hy van de Taxeerders getaxeert is, dat hy fijn knechts mcefte laten wegen, cap. 6. maer niet te laten ploeghem en hier tegens Quinto Scevolace had veel landts, en fqnder eenigh ge- mackelijck Gebouw, 't gene men fo overvloedelijck niet en prij ft. , Plinius die verhaelt,' dat Cajus Marius die groote ofte vermaerde Burghermeefter, onder de Ge-
bouwen in Mifeno gelegen, met een goede lught, gelijckhy oock de leger-plaetzen maeckten,ftel- len de Weft-zyden tot gebruyck des Somers, de Zuydt-zyde voor des Winters,en die voor de Lente en Herfft,nadenOoftenen Noorden,en aldas mede heef t SillaFeiice wijflijckgedaen. De Landen Coï.u- volgens d'Oude, worden van twee foorten veritaen, d'eene'op de Boere manier, alwaer den Colono ^e!^ woont, dewelcke op het arbeyden van 't Huys van fijnen Meefter paft, en oock mede op de plaets,,f. 598, • 20 alwaer de Inftrumenten zijn, en de Beeften* voor 't gebruyck des landts, en het anderen wordt het
vrucht-landt genoemt, alwaer alle dlnkomfte bewaert worden, als Granen, Wijnen, en alderhan- de vruchten; en daerom foo fullen wy van defe foorte van Gebouwen handelen, en eerft foo fulleiï wy die van de Oude befclirijven, en daerna eenige die inorife tijden gemaéckt zijn. ; L ' Onder fo vele, dewelcke van de.laudts-dingen gehandelt hebben, fo en hebben wy geen ander
Autheur gevonden, dewelcke punótuelijck alle de deelen van het landt-huys raeckt, en bethoont hoefe ghertelt moeten wefen, en met defelye zijn meer als Vitruvius alleen", Byfekere redene ; na- f demael het een materie voor den Bou-meefter alleenlyck is; maer overfulcks foo handelt hy daer van ftridélijckghënoeghjghelijck fijn maniere is: waerdoor hetgebeurden dat eenige die voor jjbr0. é, noodtwertdighe dinghen achten, overfulcks foo hebbenze fich bemoeyt om die de menfehen in te tap. 9. planten -, maer volgelis oördeelen van velen, fo hebbenze een heel verfcheyden Huys gemaéckt; en overfulcks fo fullen wyfoecken om dienvolgens Vitruvius, te befchrijvenj en volgens andere oude:. Aütheurs, pp datrrien fijn gedaente foude verftaen, 't gene men heel wel op "t gebruyck van onfe tij- den magh toevoeghen. ' fEerftelijck yoorghefteltydat het op eeb ghefbnde plaetfe is, en de Gebouwen met de Rijekdom- 3° min Q5jer-een komende, dé vruchten, de Gedierten en Beeften. Wy hebben het Voorhof A. heel
vierkant gemaéckt,en de Portalemdaer ront-om B. volgens d Authoriteyt van Varro, en Palle- diüs in hunne Landt-Bouwèrije. En om dat beter verftaen foude worden, fo fullen wy van fpacien fprëk'énV tuïïchen deen en d'ander Pylafter; en defgelijcks mede van de Müeren, en de fpacien mo- gen van th'ien, en twaelf van onfen voeten wefen, enyeder Voorplat der Galderije hebben tot fich negen fpaaen, ofte ïeege plaetze, de Portalen zijn twee fpacien breedt, behalven dié na den Zuy- jibro i; den ftaen,is alleeniijck eenfpacie breedt, om dat het meerder plaetfe voor de na-buéren foude la- tap- 15. jj ten, gelijckmen verhalen lal. In't midden van dit Voorplat is de Keucken C. yeder. vierkant is|£J5£ j van drie fpacien, en van achteren heeft het een Portael D. een fpacie breedt, die den uytganck van achteren maeckt. Dé Keucken fchept fijn licht vafl vooren,en van achteren onder het Portael: de vutfr-plaetze is in 't midden der felver, om alfo becpamer de landt-faken te bedienèrn 4° Aen de rechter zyde van de Keucken is de Oly-kelder E, van vier fpacien in 't vierkantten de-
felve zyde is de Kamer om d' Oly in de Vaten te bewaren, drie fpacien lanck, en twee breedt, ende alle beydefcheppenZe hun licht van 't Portael, dat na den Zuyden ftaet,- wantde Oly wil warmte hebben, op dat defelfde foude door de hitte gefüy vert worden, en hy wort lichter in dé winter be- dorven. Achtèfdefe twee plaetze boven de leeghte, ende onder de aerde is de Kelder F. G. leven fpacien langh, en keert fijn gefichte na d'Oly-plaetze, die fijn licht van den Noorden fchept,ende hèt teo-infel naden Weften, hier foo houdtmeri de Wijn voof het ghebruyck des Winters, en voor des Somers, met weynigHen kieyne Traliën ofte deuren, alwaermen op verfcheyde deelen kunnen ingaen, hier boven mogen breede Kooren-folders wefen, na dewelcke men met de naeft-leggende Trappen gaet. Aen de Öincker zyde der Keucken en langs het Portael zijn de beefte-ftallen; te weten, O flemen
Koeyen, feven fpacienlangh, en twee breedt,dewelcke hunne licht van de Zuyder-portalen fchep- *° pe.p,alwaerze des Somers van de San fouden verwarmt worden,en het hooft ua den Ooften (gelijck
Vitrivius wil) en daer i's een onghedeckte plaetze, alwaer debeeften des 's morgens voor 't opgaen . ^ van deSonne eten,want door hunne nature fo hebbenze groote letzel van de hitte en koude. Achter ^ ^/ defe laffe en langhs de Kelders naeft het Portael in feven fpacien is eerft de Batftove, H; ofte was- > plaetfe van de Keückens van twee fpacien, dan fo volghter de plaetze om de Melck te bewaren, en
het Cafina I. en alle deze plaetfen fcheppen de lught van den Noorden, en in de üyterfte deelen van den Ööften/t welck heet goede plaetzen zijn om yets te bewaren,en dit zijn de plaetfen aen de rechter en flincker handt van "t voorplat dat na den Zuyden ftaet. Aen de rechter zyde van de Galderije langs het Portael zijn de Trappen, die opwaerts gaen, en
oock mede onder de aerden, en meer aen dees zyde de plaetze %, om de Druy ven te treden ofte E e 3 Wijn
|
||||
|
De Bou-konfl: vanTVincenfc Scamoztlos,
|
||||||||
|
284
|
||||||||
|
|
||||||||
|
|
||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap, X V. 2 S j
Wijn te maken, op de Romeynfche maniere, vijf fpacien iangh, en twee breedt,en noch heynder is
een wandel-plaets, dewelcke in 't midden van het Portael komt, en hier van daen mogen de Druy- ven gebrocht worden, metSomme en Paerden ■ defe dingen beletten op eenige tijdt de Galderije, en aen dees zyde zijn de ftallen M. voor de Paerden, dewelcke oock mede vijf fpacien langh, en twee breedt zijn, en defeplaetzen hebben een vry licht van den/Weften, en onder het Portael van den Ooftenv üaerna aen de flincker der Offen-ftailen zijn andere Trappen N. die na boven en beneden onder de aerde gaen,en aen dees zyde de Schapen-ftallen 0. vijf fpacien langh, en twee so breedt, en noch naerder is een wandel-plaets, dewelcke oock in 't middelfte deel van dit Portael komt, en noch heynder zij n de ftallen P. voor de Geyten oock mede vijf fpacien langh, en twee breedt, en d'een en d'ander hebben open lught van de Ooften, en daer onder het Portael van den Weften; en boven alle de ftallen zijn plaetfen om het hooy, ftrooy, en deckzels te leggen. Aen het voorplat dat na het Noorder Voorhof ftaet,boven het Portael,als wy meermaels verhaelt
hebben, en dat heel opwaerts gaet, daer is in't midden dengrootften üjl Inganck (recht teghen overde Keucken ) drie fpacien langh en twee breedt, en aen de rechter zyde zijn drie plaetzen J{. voor 't Caftaldie of voor de Factors van 't Landt; te weten,twee van een volkomen vierkant, en het middelfte is van drie fpacien, en hebben ghenoeghfame licht van den Zuyden, Ooften, en van het Portael dat na den Noorden ftaet, en oock in 't ornftaen van de hoecken, en aen 't beginfel der Geyte-ftallen, zijn de Trappen om opwaert na de Kamers te gaen, alwaermen de vruchten en Kooren bewaren. En eyndelijck aen de flincker zyde van den grootften inganck, zijn defghelijcks andere drie plaetzen S. te weten een aen dees zyde, voor den Portier, en de ander aen geens zyde, ao en in 't midden de Meulens,want de oude lieten in hunne Huyfen door 't water, door de beeften oft Dienaers malen, gelijck Plutarchus en Palladius verhalen, en boven defe plaetzen mogen de Viie- ringhse-n de plaetzen om Haver en Gerit te bewaren wezen, na dewelcke men konden gaen als na fac 46/ aller andere plaetzen, X. in 't omkèeren van de hoek,en aen 't beginzel van de P aerde-ft allen,welc- Probi. ' ke voorfz plaetfen, fchoon fïcht van den Zuyden en Weften hebben, en onder het Portael van den ^0 *' Noorden, en die is voor föo veel het lichaem van't Gebouw aengaet. Ront-om'tgene voorfz zijn de wegen, V. en daeraeu 't Voorplat tegen over de grootfte Inganfe
komt een groote ftraet, X.*eneen vanachteren,een andere komt recht achter ofte van de Ooft- zyde, alwaer de Geyten en Schapen-ftallen zijn, en tot $ebruyck van defe beeften, en aen de Weft- zyde, is een andere recht achter den Inganck, om de Druy ven daer in te brengen, en om de Paer- den achteren voorwaerts te leyden, op datze de Galderije niet foude betrede, ja men foude daer wel Kamers moghen ront-om maken, ghelijck Palladius verhaelt. Achter de ftallen maghmea de Mift hebben leggen, om geen afkeer en vuyligheydt aen de Galderije te geven, en aen 't beginfel libro.i. van 't Caftaldia maghmen de Thuyn en de Bloem-hoven maken, g\ en aen 't genen datter noch over blijft, maghmen Veltjens, en groene plaesjens maken ,-en alle defe plaetzen mogen alles wel 3 met fchoone hecken,üooten en mueren afgefchut wefen. Vele dingen zijn in dit Huys als noodtweadigh, en nochtans van Vitruvius niet verhaelt, gelijck n^to x
den plaets om Wijn te maken, foo noódigh is, en van Palladius en den Keyzer Conftantinus bevo- cap. i8. len om te maken. Het Caftaldia, en plaetfen voor den Factoor des Landts, ghelijck V arro feydt;llbro-Is IDeWijn-plaetfen en andere diergelijcke dingen, tot groot voordeel aen't Huys. Voor de Keucken jjlro x. in 't middelfte Pleyn maghmen de groote Put maken, en foo fy andere begeeren, foo voor de Kei- cap. 13. ders, ftallen, ofte het water met Goten verdeelen. Het af beeltzel van den grondt, en het verheffen, T. ^\ wordt in de laeft-verfchene plaet ofte
figure begrepen. Nu dan, door dien wy het Landt-huys volthoyt hebben, fb fullen wy voortgaen, en van de Boe-
ren ofte andere Landt-huyfên fpreken, die in onfè tijden gemaeckt zijn, dewelcke van twee foor- 4° ten moghen wefen, ofte voor den Eyghenaer van tamelijcke middelen, van dewelcke wy eenighe exempels in de afbeeldinghen fullen bethoonen, en het ander fullen wy voor een Boeren-huys be- fchrij ven, voor een Eygenaer die heel rij ek is, 't zy op wat maniere men het Landt-huys maeckt: behalven de ghefontheydt des lughts, en d'andere quaütey t ( die wy elders verhaelt hebben, foo wanneer men van de Dorpelijcke Huyfen fpraken, en op 't landt voor ghebruyck van den Eyghe- u naer) die moet een bequame wooninge voor de Fa&oors van 't landt hebben, en oock voor de Die- naers , en bedeckte plaetfe, om de Inkomfte te legghen, en anderen om de Gereetfchappen te leg- gen, en oock noch anderer voor de Gedierten en Beeften, hier in moetmen oplicht van 't landt ne- men alwaer men timmert De Boeren ofte Landt-huyfen mogen op verfcheyde maniere gebout en t'famen-gevoeght wor-
i den;ghelijck om wei te fegghen, met twee armen, aen de rechter en flincker zyde van 't Huys der Eygenaers, ofte een weynigh meer naachteren,en aen de zyde van de Tuyn;ofte wei alleenlijck in een lichaem teghen over het Eygenaers Huys; maer meer na achteren als den Thuyn; ofte eynde- lijck alleen,en alleenlijck met de Galderije in 't midden,en de deckzel van drie ofte vier zyden.Al- fo komt het heel wel door de groote onkoften, en het is gemackelijck voor den Eygenaer, de Gal- derije te maken, en de Huyzen voor wooninghe der menfehen, en oock voor hunne gereedtfehap- caf?'T3- pen en beeften (ghelijck w.y elders verhaelt hebben) aen de rechter en flincker zyde van 't Dorpe- lijcke Huys, en het Landt-huys tot gebruyek van den Eygenaer, en gelijck een open arm voor een volmaeckt lichaem, en meeftendeel voor die ghene, dewelcke groote opftchte op hunne dinghen moeten hebben i en dat om dat de1 verfamelinghe van defe Gebouwen mach een fchoon gheficht, en oock om dat den Eygenaer t aller ure alle fijne dinghen kan fien, en dat eenige gefichte voor de Dienaers zijn, dewelcke hem t'famen overvallen fouden moghen; waer door het gebeurt, dat die, Ee 4 dewelcke
|
||||
|
tU De Boü-Konft vdn Vincent Scamöztlus,
dewelcke die heerfchappye over dlnkomfte hebben hunne behoorlijcke plichte j betef en getroü*
welijcker zijn bedienende. . Aen de rechter zyde boven het Voorhof van het Eyghenaers Huys, na den Wellen, falmen ver-
mogende Galderije te maken, en de deckzels, alwaermen fal mogen wefen om dlnkomfte te ver- garen , makende een Portael met Pylaren ofte Pylafters tot bovenen toe na den Zuyden, en daer in 't midden het Barcheffa heel breedt, en van tamelijcke groote, om het Kooren te drooghen, en boven en onder de aerde der felver moeten de Kelders ziji^en daer boven de Kooren-folders,en de- fen en diergelijken fullen hunnen voornaemfte gelichte na de Noorden hebben, en aen de ilincker zyde van 't Barcheffa zijn de Kamers van 't Caftaldie, ofte de Kamers voor den Faótoors, alwaer- men fal vermoghen Duyve-hocken, Hoander-huyzen,en andere gemackelijckheden te maken,en io achter defe plaetfen moeten groen-Thuynen wefen. Defghelijcksmede aen de Ilincker zyde boven 't Voorhof en den Eyghenaers Huys, na den
Ooften fullen wy het Voorhof met Portalen maken, en datze na den Zuyden ftaen, en meer na binnen de deckzels voor de Hutjens: alwaer de Paerde-ftallen, en andere voor de groote beeften,. als Vee en Geyten, en boven defeive plaetfe om het hooy te bewaren. Daer moet oock plaetze zijn om de Meick koel te houden, en om de Kaes te leggen, en Kamers voor alle die op de- fe dingen paffen. Het gelichte van den Zuyden is goet, om dat de Beeften des 's Winters de ftralen dêr Sonne genieten, die laegh gaen, en des Somers gaenze hoogh; en fooze niet ha den Bergh gin*- gen, foo fuilenze de koelten van de Noordt-zyde hebben, en de fchaduwe van de Portalen, en van achteren vermoghenze andere plaetze te maken. Het water om hun te drincken te gheven, moet cap. 17. na bygelegen en klaer zij n, en van goede foorte: van het Voorhof, Barcheife, en van de Kelders en Kooren-folders, van de Duy ven-hoeken, oock van de ftallen fullen wy een weynigh daerna ver- halen. Maer foo wanneer het Huys van den Eyghenaer na den Ooften ofte Weften ftaet, (gelijck wy be-
wefen hebben) foo fal't van nooden wefen om het Voorplat te veranderen, ftellende de deck- fels,het Barcheffa,Kelders,Kooren-folders,en de Portalen van 'tVoorhof,totgebruyck van d'Ingan- ghe aen geens zyde van 't Huys van den Eygenaer, en aen d'eene zyde van den Thuyn, en datze na den Zuyden ftaet, en datze aen dees zyde het licht van den Noorden fcheppen, en daerna de Paer- de-ftallen , en van de groote beeften en ftommen Gedierten; de Hutjens, ende de Portalen van de Galderije der Cafine die na den Noorden ftaen, alhoewelfy van achteren 't licht van den Zuyden 3p fcheppen. Maer om dat wy altemets foude moghen op een enghe plaetze wefen, alwaermen niet alie defe dinghen foude konnen maken; alsdan foo ift van nooden om de deckfels, de Portalen, en het Voorhof voor de landt-dinghen te maken, fchuyns achter het Huys van de Eygenaer, en na den Zuyden; maer van achteren,en verder als de Thuyn ofte de Galderije, en ftellende alle de dee- len tot fchoonder ghefichte, en ghelijck't beter ftaet, en het bequaemfte voor de dienftighe din- ghen is. .7. ....... ■ En eyndelijck, foo wanneer den Eyghenaer heel rijck is, foo maghm.cn het Boeren-huys op fijn
felve te maken, en t'eenemael fonder yets daer ontrent, met een groote Voorhof in't midden, ende Portalen, en deckfels van drie zyden, ofte wel heel ront-om bedeckt s makende het Barcheffa daer aen 't Voorplat na den Zuyden, aen de rechter zyde der felver de Kamers van 't Caftaldia, en Cafi- na, en aen de fli ncker zyde de Kelder, en daer boven dubbelde Kooren-folders, defe plaetze fullen een levendigh licht van den Noorden hebben, eo onder de Portalen van den Zuyden, aen de ilinc- ker zyde van het Voorhof is een andere Kelder met groote Vaten, en meer na ginder de ftal voor de Paerden, defe heele zyde fal een levendigh licht van den Ooften hebben, en onder de Por- talen van den Weften. Aen de rechter zyde van het Voorhof, en aen de zyde van 't Cafcina langhs "*° henen,fuüen de ftallen van de groote beeften wefen,dewelcke een levendigh licht van den Weftea- fullen hebben, ende de Portalen van den Ooften; omlaegh fal den grootften ïnganck zijn, met een enckelde Muer, ofte wel met gheen heel hooghe deckfels, om hout daer onder te bewaren, oock Hoender-kotten, en dierghelij cke dinghen, dit Boeren-huys fal in dier voeghen by-na ghe- lijck wefen, als de Huyfen der Ouden die wy befchreven hebben, Vaneen heerïije\ Landt-geboUW tot Villa Verladen een tot Loregia> en het ander
; totPeraga ,het vierde tot Sinte J)ona dePiaue. Cap. XVI.
En feer vermaerden Heer Graef Leonardus Verlatus Ridder faligher, heeft
fich begeven om een fijnder Huyfe tot Villa Verla te vergroote, fijn oude Patri- nionie in Vicentino, volgens onfe laetften af beelteniffe. Defe plaetze is op een goet Bouwelijck landt, ende Landerije, van het water afghefondert. De |
|||||||
|
befondere grondt van 't Huys heeft een heel groote plaets van Roozen, en van
|
;o
|
||||||
|
achteren noch grooter voor het Voorhof, Thuynen, en Bloem-Thuynen, foo
_ voor gemack als playfier van't Huys. DiTGebouw is veel langer als breeder, 't gene wy niet fouden prijzen,datmen dufdanige Fonda- menten foude maken: fijn aenfichten aen den Zuyden, ende het verheft fich een weynigh van deraerden,omdegefontheydtvandeeerfteKamers. In't midden heeft het fijn ^.grootfte ïn- ganck, waer in geen beeften doorgaen, aen de zyde der felver zijn de grootfté Kamers B. aen dees en geens zyde, en noch hooger eenige tamelij cke Kamers, C. en daer tuflehen beyden D. E. Ka- mertjensj foo datter fo aen de rechter als Ilincker zyde een verdeelinge van fes Kamers zijn voor des Somers, en alle defe Kamers t'famen maken het grootfté lichaej»; de grootfté Trappen F. zijn achter
|
|||||||
|
Tt
ra
ra
O
ra
|
|||||||||||
|
ra
ö
ra •-t
Cu
ra
W
o
ra
o
|
|||||||||||
|
»—*
|
|||||||||||
|
tn De Bou-Konft vari Vincent Scatooztitis,
achter de grootfte Inganck gheftelt, d'een aen dees en d'ander^ aen geens zyde; al-evenwel foe
en beletten fy het licht niet, en fpreyden fich in vier ghenoechelij cke tacken , en komen aldaer in een heel fchoone Gange, met fes Pylaren, en hunne Croon-lijften en Voorgevels daer boven op. In éefe tweede plaetze is de Zael met oock foo veel Kamers en Kamertjens, als beneden,
dewelcke in het voorfte Voorplat hebben de uytfichte na den Marckt, ende na de wegh die van Vicenzakomt, maer van achteren konmen de Berghen fien, die fich by de Albafter-Berghen naerderen, onder defelve'heele hooghe Bergen; aen de Réchter en flinckerzyde vanditHuys zijn twee byvoeghfels, ofte armen met dlngangen, H. voor 't gemack der Wagen diemen op 't landt ghebruyckt; aen de rechter zyde is plaetfe om Wijn-te maken, en oock eenighe kamertjens, I. en daer tufTchen plaetzen voor de Dienaers, en de verholen Trappen, G. dewelcke nahoogengaen, IO en oock na onderen in de onder-aerdtfche Kelders', aiwaerze heel bequaem de Wijn in de Vaten doen. Van achteren langs 't geheele Huys is lietVoorhof van tanielijcke groote,met fchoone vierkante
groente ghemaeckt, ende men vermach oock ora een Thuyn- te maken , op het eynde der fel- ver zijn twee pylaer-plaetfen en hunne doorganghen, M. en een Galderije die na den Thuyn toe ftaet, N. en andere plaetzen voor den Thuyn-man, en meer na ginder is het Voorhof, ofte Bars, alwaermen de Haver, en dierghelijcke dinghen derft, aen dewelcke men met twee inganghen kn. komt, en van de ftrate, L. aen de zyde, dewelcke daer'recht teghen over een groot Porta'el met- vele Boghen heeft, dat altcmets voor 't Barchefia dient, alwaer de Paerden en de ftallen daer groote en kleyiie beeften zijn, én oock het Cafina is; fo dat, fo wanneer den Eygenaerin huys is, kan alles20 befichtigen wat fijne dienftttiaeghden doen. Anno De eerfte order van 't Voorplat des Huys, is met vierkanten verciert, die fteenen fchijnen; de 159°- tweede heeft in 't middel fes Jonickfche Pylaren, die buyten üytftekeu , met hunne Croon-lijften daer ront-ora henen, en de Voorgevels daer boven op, geiijck als in dedeelen achter de Zael,en de groote Kamers,raken met hunne hooghte tot onder het dack toe5maer de anderen hebben de Koo- renfolders daer boven, na dewelke men met verholen Trappen gaec Eenige fchilderije van de aert« fche Kamers, zijn door de Heeren Jeronimus Pifani gemaeckt, van den Heer Ian Battifta Zelotti,een Man in die tijden een groot verftant van defelfde konfte hebbende. De gront van dit Gebou is een weynigh verheven, met alle fijne deelen wort hy in 't voorgaende Voorplat begrepen. Den feer vermaerden Heer Jeronimus Contarini, is van den vermaerden Heer Zorzi ghekomen^
na den feer achtbaren Heerlacobus Contarini fijnen Oom ghenoemt, een Edelman van heel goede' ^ maniere, en aen de konftigen, 't zy van wat konften het waren, toegedanigh, en oock mede tot de Bouw-konft: overfuicks fo heeft hy, volgens onfe afteeckeninge, eerft een kleyn Huys gemaeckt? in een gemackelijck en eerlijcke gedaente : Defe plaetze wort Loregia, in t gebiedt van Fadua,ge- nóemt, een weynigh hoogher als liet Cafteel van Sinte Pieters Tandt; den grondt is laegh, en oocfc .. Van loopent water overvloedigh , 'twelck van de Berghen van Trevifano noch hoogher van daen komt. Het gefichte van dit Gebou ftaet na den Zuyden, van vooren heeft het eenbreede Galderije van een vierkante ghedaebte, en van achteren een Bloem-hof , en het een en 't ander met gootjens van heel klaer water omciughelt, die geiijck Vy vers dienen; het Gebouw ïs langh genoegh, en niet heel breedt; dat ghefchiede, om dat het binnenfte licliaem dufdanigh was ,en daerom foo heb- ben wy de Gangh van vooren ghemaeckt, ende dié van achteren om de zyde te maken,*, de eerfte hooghte dient tot een voétftuck, en tot de Eygenaers vérdeelinge. Eerftelijckfogaetmen de Trappen voorop, A. dewelcke tot aen de Gangh komt, 3. op de Jo-
nickfche maniere, en dan in een Zaeltjen, C. achter defelve een ander© grooter Gangh is, D. het' Zaeltjen is heel kchtigh, en heeft-vier Kamers aen de zyden, te weten, twee van voren, E. en twee van achteren, F. maer die aen de flincker zyde zijn de kleynfte door de Trappen in de lioecken aen 't vierkant, G. die fich van onderen tot bovenen begeven; boven defe opper-kamer zijn noch 4® andere die kleynder zijn, en het meeftendeel der fel ver met het verwulfzel van Plancken, van on- deren tot boven aen het dack toe, geiijck het verwulfzel van het Zaeltjen, L. iaegh by der aerden zijn Kamers voor de vrienden van't Huys. Aen de flincker zyde van dit lichaem volght een arm van Timmeragie met neghen Boghen, en
fpacien voor 't Caftaldia; alwaer een Galderijtje is H. met een Kamer /. aen de zyde, en dan foö volght de Keucken, iQ en fijn behoef; en meer na ginder twee kamers, L. voor het Caftaldo, en Lifcia'ra, M. en langhs de voeten henen, en aen 't uyterfte een Inganck, N. voor de Wagens, en boven alle defe plaetze zijn Vlieringen met hunne Trappen? en noch hooger een Duy ve-kot,en aen . alle deze genoemde plaetfe is een Portael-plaetze, o. Maer aen de rechter arm is eerft de Keider, -P. de plaets voor de Vaten, J^ de kamer voor
den -Aal-knecht, 1(. en noch andere kamers daer boven; noch meer na ginder zijn de fMlen, 5. voor de Paerden, en eyndelijck een andere Inganck, T. te weten, voor de Wagens, en het Duyve- bock daer boven, en van vooren oock het Portael, K fo dat in't midden, het Huys van den Eyge- ^° naer is, en aen de armen , aen de rechter en flincker zyde zijn de meefte landts-behoeven, ront-om de Galderije zijn de ftraten,- X. om onder deckzel tegaen, en dieper na binnen deVyvers, Y, en recht aen de Voorgevel van 't Huys komt de grootfte ftraet, ^ het gene vercjerfelen en geneucjhte by-brenght.In dit Gebouw door feker overvloedt zijn onfe■gemaeckte deckfels van de arme fwack ghenoegh achter ghebleven \ het Gebouw is voleyndt, maer niet t'eenemael bekleedt,doch maken noch aen 't fdfde Huys de perfectie, den feer vermaerden Heer Paulus Cantina, een Ionghman van uytnemende conditie, niet minder als fijn Vader. Hier volght de grondt, en Opital van 't Huys, alwaer hunne maten afgeteeckent zijn.
Van
|
||||
|
et eerfte Deel, het Derde BoecL Cap. X VI.
|
||||||||
|
%%p
|
||||||||
|
|
||||||||
|
t
|
||||||||
|
290 * De Bou-konft van Vincent Scamoztius, .
Anno De feer vermaarde Heeren, Pieter en Marcus Badoeri, gebroeders; om datze eenige hunne ficht-
i>8s. bareHuyfenfoudenvolthoyen.enbequaemomtewoonenmaken, £ö heeft hyfich, volghens ee- nighe van onfe afteeckeainge, begeven te Timmeren; dit Gebouw ftaet in 't Landt van Peraga,het vrelck doen ter tijdt het vermaeck van de-Heeren Carrarefi waren, want tot heden toe foo fietmen noch hunne voetftappen van een Gafteel, tujfchen ,Vigonza, Bagnoli en andere Vkcken ghelegen, aen de groote Wegh, die een tot de Brugh van Brenta en tot Padua gheleydt, niet verder als twee mijlen van deStadt, het ftaet iaegh by der aerde en op een vruchtbarighe plaetfe,en daer dichte by isde Riviere Tergola gelegen, die heel veel Vifchvoortbrenght. Het gelichte van fijn vooraaemfte Voorplat ftaet na den Weften, alwaer't voor fich het grootfle IO
Voorhof heeft \ en meer na ginder die voor den ïnganck is: aen d'Qoft-zyde heeft het een Thuy n, en meer na ginder het Vruchten-hof, en aende zyde heeft het twee kleyneTuyntjens. Deghe- daente van dit Gebouw is van twee vierkante in de leóghte; want aldus waren fijne Fondamenten, en begint meteen tamelijcke hooghte,gelijck voor het voetftuck van degrootfte order. Heeft oock aen de Voorgevel twee ongedeckte Trappen, J, die na een Gange gaen, B. t'eenemael buytea uytftree.kende met Corintifche Pylaren,en daer ront-om hunne vergierfelen. Van die Gange gaet- men in een C-ruys-zael, C. die boven defen Inganck ghenoeghfamen Jicht van de Xhuynen nccrnü
Aen de rechter en flinckerzyde van den Inganck van de Zael zijn noch twee Kamers, D. aen yeder zyde, d'een achter d'ander, en heeft noch'foo veel F. na achteren, en aen de armen van de
Zael zijn twee heele groote Kamers, E. aen yeder zyde een, foo dat laegh by deraerden aen de
Zael fullen thienVertrecken wefen,waer van men vericheyde deelingen konnen maken met hunne 20
verholenTrappen, G. die na beneden gaen,alwaer eenige gemeene Vertrecken zijtijen de Winckels
van hetHuvs^ndefgelijcksna bovenen,zijn acht middelbare Kamers. De opper-kamers raken met
haer verwuiïfels tot aen het dack toe, en deZael heeft fijn verwulfzel boogs-wijs gemaekt,en boven
het felve een heel fèhoou uytficht, en dat om eemgh playfigr te fcheppen; en dit is voor fop veel
als dé woomage van den Eygenaer belanght.
Aén de rechter zyde van de Galderije, en van 't voorfs Gebouw, behalven de langhte van een
ftraet, fo iCernoch een plaetfe voor 'tCaftaldia, JQ omde Wijnen te maken; en meer na ginderea de Kelders, L. endandeftalle, M. voor de Paerden, boven defelve een Hooy-plaetze, en hier fo eyndight d'eerfte Galderije, en begint d'andere voor 't gebruyck des J^andts-behoefte. Het eerfte pleyn van 't Gebouw voor de Eygenaers is van hout, en de nablijvende deelen zijn t'eenemael licht opgemaekt, de voeten en hooftftucken van dePylarenderGange,zijn van Vieeiitijnfche fteenen,en de over-baïcken met de ruft-plaetfe van Gotfche fte#nen omsingelt, en heel konftigh geniaeckt, van groote onkofte, ende daerna de valfehe Pylarea, datze van goede en pamerüjcke fteenea fchijnen. c 3° H ier vplght de aftecckeninge van de grondt, en opfta! van 't Gebouw, met house deelen afghe-
■ teeckeat. ; -
|
||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Gap. XVI 291
|
|||||||||||||||||||
|
*S Qüla defiedi an}uanfa>
|
|||||||||||||||||||
|
<-*•>.
|
|||||||||||||||||||
|
Pm-
|
|||||||||||||||||||
|
|
|||||||||||||||||||
|
is »*
|
|||||||||||||||||||
|
.S*?»
|
|||||||||||||||||||
|
*§=
|
|||||||||||||||||||
|
2p2, De Bou-konft van Vincent Scamoztïus,
Anno Den vermeerden Heer Graef Dominicus Trevifan, wefende een Edelman van groot verftant^
IÖO0- en van goede maniere, door welcke middel men na grooter eere gaet, defen heeft over eenighe ja-
ten, volghens onfe afteeckeninge, een heel fchoon Dominicael Huys gemaeckt, foo voor den Op- fïender, als om d'Inkomfte te legghen, voor een fijnder oude vriendt; en 't felve Huys was tot San iq Dona di Piave. De byfondere grondt van 't Gebouw is aen de zyde van Piave, een notabele Rivie- f e, die van de Bergen komt, en Italien van Hooghduy ts-landt affchey dt; edoch fo geeft die groot ghemack aen defe Stadt om daer in vele dinghen te brengen -, en verlenght fich heel verre, jfoo van oude Gebouwen, als die nu eerft daer ront-ömgemaeckt zijn. En om dat wy des te beÊer fouden verftaen worden, foó fullen wy de ghemeene Gebouwen raken, en de byfonderen fullen van d© grondt, fondement, en de mate begrepen worden. Dit Gebouw heeft van voren een groote plaets met ftraten, Huyfenen Winckels, volgens netge«
bruyek der fel ver plaetfen, en oock mede voor 't jaer-Marekt van Sinte Miehelj van achteren heeft het een Thuyn met wegen daer achter, en in t middel mede met wegen,yedef grondt met vier heel groote vierkanten verdeelt. AendetechterenllinckerzydeDzijnde Voorhoven tot gebtnyck van het Opfienders Huys, en voor d'Inkomfte, enmeer na gmderis eenLuft-hof van tamelijcke groo- te, en met koftelijcke vrachten beplant, en daer ront-om heel fchoöne kruys-weghen, met Roofen en Wijngaerden versiert, om onder de fchaduwe te wandelen: In 't midden is een Vy ver, met een fchoone toeloop van water, en noch hooger ofte verder is het Duyve-hock. Hetlichaem van't grootfte Gebouw is als de letter T. bewijft van voren honderten achtentwin-
tigh voeten, aen de zyde fevenentachtentigh voeten, en van achteren twee-entfeftigh voeten, aen het Voorplat is een fèfioone Gange A. als mede de letter 2 bewijft; meer na binnen is een gröote aö kruys-Zael B, die van achteren een bequaem licht heeft, en aenallebeydedeZyden,alwaerTuynt* jens Zijn,ennadeGanghmede, en heeft den uytficht van vjerheele fchoone wegen. Van achte- ren op de hoecken aen de rechter en flincker zyde'der Zale zijn twee Kamers, C. eh van vooren de Gange tot het eynde van 't Voorplat toe zijn twee andere heel lchoone wooningen J D. met hunne zydel Ë en middel-kamers, die aen de rechter en flincker zyden twee verdeelinge maken* Aen de zyde van de wooningen zijn twee heele groote F. Trappen en ver wulften in't midden, die hunne licht van den Ganghfcheppen, en komen van der aerden tot aen de middel-kamers, ja heel n bo- ven toe, . ' ;•■■'.. Dit Gebouw heeft fijn aenfichte en de grootfte Inganck na den Weften, en het verheft fich een
weynigh van der aèrdenj om meer af te fteken, en oock om de aertfche wooningen dröoger té ma- ken, en daeronder zijn de Kelders! navenant, en mede allede Winckels van 'tHuys. Deeerftefol- der is van tamelijcke hooghtej en tot de wooningen van den Eygenaer gemaeckt, en by de tweede folder ofte leeghte, zijn de verdeeïinghe van de vrouwen, met alle hunne noodighedem Het ghe- heel Gebouw is geordineerd öm als een wulfzel temaken, deZael en wooninghen om hooge ko- 39 men tot onder het dack toe. De opêningh en de deuren komen met alle de deelen overeen, 't gene men foo om fchoonigheydt, als om koele lught dcsSomers te hebben* doet. Aen de flincker zyde van de Thuyn is een wandel-Pof tael> metBoghen, en openïnge, mét halve
Pylaren aen de Pylafters ruftende, versiert, en hunne ver§ierfelen op de Doornickfche maniere, en na achteren zijn onghedeckte wandeL-plaétfe^; en verder na het Portaelom hooghen zijn twee gelijcke Kelders,en een weynigh onder de aerden voor de groote en kleyne Vaten dienende, en van tamelijcke groote: alwaet de Wagens voorby konnengaen,enaltemaelverwulft: die de Ingan- ghen en het licht Van alle beyde de zyde hebben: boven de Kelders zijn de Vlieringhen van dub- belde groote en hooghte, wij dt en breedt, en het felfde gefichte als de Kelders hebbende, dit deel is rechtevoort teenemael volthooyt. Aen de rechter zyde van den Zuydt-Thüyn, is het gefichte van een Portael.en daer langs henen
een Citroen-hof by-na vier hondert voeten langh. Meer na binnenin't midden van't Portael, is een Hutte ofte Loos, efi een plaetze voor de CaroZzen j meer aett dees zyde zijn de wooninghen voor de vreemdelinghen, en meer na ginder de Faótoors wooninghen, de Paerde-ftallen, en hooy- plaetfen mede, en de Gebouwen maken aen de zyde van de Thuynen verc, ierfelen, en ghemacke- 40 lijckheden, om onder het deckzel te wandelen, als oock mede onbedeckte plaetzen, fonder noch* tans het gefichte van het Dominicael Huys te benemen. Boven de verhaelde Dorpelijcke Gebouwen, lbo hebben wy noch af beeltenilTe van geen kleyn-
der waerden voor andere Heeren gemaeckt, als voor den feer vermaerden Heer Jeronimus Conta- lini, om die over een fijnder plaetze tot Mira boven Brenta gelegen,te maken, en over eenigejaren foo hebben wy het voorbeeldtzel ofte grondt voor een heel vermaert Gebouw van den Hoogh- ghe-eerden, geleerden en feer vermaerden Heer Jacobus Barozzi en gebroeders, gemaeckt, en dit was te Mira s en oock mede een af beeltenifle en Model, voor den Hoogh-achtbaren Heer Ridder van Bene, een Edelman feer vermaert en ghe-eert, mede oock een waerdighe Raedts-man van de Sereniflime Signorie ghemaeckt, over een fijuder Palleyfen, om die tot Avefano fij n Dorp by Ve- rona gelegen, te maken. En defgelijcks mede voor den Graef Vincent Calini, om eenighe fijnder yo Gebouwen tot ..... ghelegen, te verrijeken en te verbeteren, weynigh mijlen buy ten Brefcia. Maer om dat ons voornemen is, om de geboden en de rechte reghel te thoonen, en ordentelijck te Timmeren; al-evenweL foo verhalen wy alle de Gebouwen, niet die wy geinventeert hebben,maer alleenlij ck de gene die t'eenemael volthooyt zijn, ofte wel op een goede voet gebrocht, en dat ee- nighe goede exempels aen de Lief-hebbers mede brengen, en daerom fo fullen wy van eenige an- f dere handelen. Hier volght de grondt, en opftal van 't voorfz Gebouw,met alle fijne Deelen eq Leden afgeteec-
kent. r jrm |
||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap- X V L
|
||||||
|
2(?3
|
||||||
|
|
||||||
|
4 De Rou-konfl: van Vincent Scamoztlus,
Van een Dorninkael en Landt-Qebotm tot Toïfuoh in 'tTrevifano 3 en
een met groote Ingangen^n van de voornaemfte deelen van de Landts-huyfen.
Cap. XVII.
En feer vermaerden Heer Procureur Iohannis Cornarus, die niet den vermaer-
|
|||||||||||
|
Anno
|
den Heer Georgius fijnen Broeder, fpruytendeuyt het Bloedt vanCatharina
|
||||||||||
|
Cornarus,die Coninginne van Cypers geweeft was,en hebbë tweeOoms gehad,
beyde Frederick genaemt,en de jongfte Broeder was Cardinael van de H.Kerck: * geiijck oock mede den vierden Broeder, Biifchop van Padua ge weeft is. Defen Heer met een kloeck gemoedt, heeft fich, volgens onfe af becltenifTe, begeven om eenighefijnder Vaderlijcke Huyfen te vergrooten en te verbeteren, met heelweynigh tijts fo hebben wy die gemackelijckerenvdlmaektergemaekt. De plaetze der felver wort Poifaoio ghenoemt, ontrent een mijl van Caftei Franco gelegen; en om dat het als een Dorp waer, daerom is het felve op een rechte en heele fchoone wegh gemaeckt, libro ip", te weten, die wegh ofte ftraet die een menfche na Cittadella leydt, en heeft fehuyns teghen hem over, en niet heel Verre daer van daen, de Gebouwen van de Heeren Priul i; van dewelcke men op andere plaetfen fullen handelen; en in't midden die vanSoranza, en andere van de vermaerde Heeren Carnari. De Voorplatten van defe Gebouwen zijn tuflfchen den Zuyt-Ooften, en Noordt- Weften,hebben voor fich een heel breede en groote Galderije met groente onderhouden, en ge- neuchelijcke wegen daer ront-om henen, van achteren hebbenze heele fchoone Thuynen, Cedèr- hoven, en oock mede Luft-hoven met Moeren om9ir>ghelt; daer komt oock mede van de rechter en flincker zyde een andere Galderije, en de Gebouwen zijn tot het gebruyekvan't landt. Dit Gebouw heeft van vooren en van achteren de gedaente van een Cruys van tamelijcke leng-
te, en men maghfegghen dat het drie deelen hooghis, ea heeft vieruytfichten;te weten, aen het Voorplat A. en aen alle beydede zyden, die vele openinghein't gemoet komen, en mede die van achteren, die tot in deGange komt, B. van acht Py laren, tot verfekeringe yan de Boven-woonin- 3Q ge onderftut. Aen 't hooft van 't Cruys zijn twee wooningen, C. en tuflehen de Gangh, en arme twee andere, D. aen de zyde der felven zijn twee andere groote Zalen, E. die de armen van het Gebouw maken; aen de flincker zyde zijo de opper-Trappen, F. langhwerpigh en gemaekelijck, met dewelcke men heel na bovenen gaet, en fcheppen genoeghfaem licht van een lege plaetze. In de tweede plaets verlanght fich de Zael, en maken noch twee wooningê boven deGange; en op de derdeplaetfe makènze aen yederzyde twee wooningen bpven de groote Zalen, als de fcyde voorfz Galderije, H. zijn twee andere onghedeckte Trappen» G. die tot aen de zyde van de eerfte Zael komt.en van achteren aen dezaeltjensen aen de zyde der Gangen zijn ook twee andere, I. by-na als de anderen, waer van de Zalen hunne licht fcheppen,en oock mede de wooningen die daer bo- ven zijn; en dit is voor foo veel het opper-deei van 't Gebouw raeckt. Daerna aen dees en geens zy de van de voor-Galderije, enlanghs de linie der middel lichaem,
zijn andere Gebouwen, doch lagher, en daer in't midden der felver is aen de flincker zyde een Gange, j£. mettwee wooningen aen de zyde,!,. en van achteren aen 't eerfte twee kamertjens, N. 0. ofte t'famen-voegfels: van dewelcke fy d'Inganck van 't begin van een Galderije T. van negen Boghen langh heeft, die met d'ingangen van de zyde der onder Zael in 't gemoet komt: en daer 40 van 't beginfel der Ganghe is een ander Kamertjen, en in 't midden der felver een wooningh, Jj)^ alle de plaetze voorts, om fich aldaer na de koelte te vervoeghen, en na 't ghefichte der Thuyn die langhs defe Gebouwen is, die wy met wegen ofte ftraten verdeelen, en opek mede met vierkanten, en heel fchoone verdeelinghe, en van 't beginne een Citroen-hof, alwaer veel fchoone Boomen, en verfcheyde geure van Bloemen zijn. Meer na ginder na de voor-Ganghe is een doorganck ofte wandei-plaetze, 1\. die een na
een groot deckzel leydt, en Galderije, tot ghebruyckom d'Inkomfte te regeeren'., alwaer alle het ghemack des landts ghevonden worden, die op alle tijden van den Eygenaer fullen befien konnen worden. Aen de zyde van defen InganCk zij neenigegemackelijckheden, S. en oock de Trappen T. die na eenighe wooningen gaen, en eyndigen boven de Gange, en boven de wooningen die aen , de zyde zijn, en die tot ghebruyck van de Dienaers dienen. Aen de rechter zyde van het grootfte GebonTv dat aen d"andere zydeftaet, is mede defghelijcks in 't midden, V. een Ganghe; aen dees zydedeKeucken, X' enaehgeenszydedeftal-knechtswooninige, en daer dewooninge voor het huyfghefin • hier fehuyns teghen over zijn de grootfte paerde-ftaïlen, die het gheheel gefichte van *° over alle tot aen de Galderije toe heeft. . i Aen de zyde der ftallen is de Karros-plaets, en de plaets waermen het goedt bewaert, die tot
onder de Zael komen; maer van achteren, en aen de linie van defe Gebouwen volght een Galde- rije, tot ghebruyck van de kjeyne huys-faken, en twee heel groote Kelders, en deplaetfe omde Wijnen temaken, alwaer een wegh langhs henen loopt, die mede tot ghebruyck van de Karozzen dient, en leydt een menfche in de Luft-hoven: en alle defe dingen gaender voörby fonder eenigh letzel, en verdriet aen den Eygenaer te gheven. In dit Gebouw moghen veertigh wooningen ofte Kamers die Bedden hebben, wefen, en die op alle tijden heel wel verfien zijn, boven dien van het Huysghefin, van de Zale, opper-Zalen, Gangen, Galderijen, en de plaetfe voor de knechts geordi- neert, foo dat het onverdaght, 't zy wat groote Perfonagie het felve foüde mogen wefen,daer in fal konnen Logement nemen. De
|
|||||||||||
|
.
|
|||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeek. Cap X VIL 29 j
De ver§ierfèlen van dit Gebouw zijn een deel van natuerlijcke fteenen van Poe, by het Landt
*o Baflano ghelegen, en een deel van uycgehouden gebacken fteenen gemaeckt, en dufdanigh, datze natuerlijcke fteenen fchijnen, d'amtnireeltzelen zijn heel uythementlijck gemaeckt. De grootfte Ganghe heeft de boven-balck boven op dePylaren, foo datze natuurlijcke fteenen
fchijnen. De Zael, en de boven*wooninghen zijn met flechte verwulfzels, en komen tot onder het dack toe, als oock mede het Voorhof en de wooninghe daer ontrent gelegen, die van Meefter Pau- lus Biaztagefchildert zijn, als nu wefende onder de waerde Capuzijnem Ten felvën tijde heeft de- len voorfz Heer, volgens onfe ordere,de twee Gangen die aen 't beginne der Ceder-hof komen,ge- maeckt, van dewelcke wy op een andere plaetfe fullen handelen, en oock mede van natuurlijcke 20 Fonteynen,die van Ezeline een kraen op defelve plaetze,onder de aerde door tot Romano geleydt by Baflano gelegen, en heel verheuchèlijck gemaeckt; in dewelcke verordineert was om een heef- lijck Gebouw te maken. Hier volghtde af beelienifle van de grondt,' en voeten van de voorfz Gebouwen? en hunne dee-
len afgeteeckent. |
||||||
|
V£ f
|
||||||
|
2$><S . De Bou-K.on.ft van Vincent Scamoztiüs, > Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap XVII
|
|||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. X VII. i9?
|
|||||||
|
De Bou-Korift van Vincent Scamoztïus,
|
|||||||
|
2$6
|
|||||||
|
2^8 De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
Om dat niet alleen in onfe Contreye,maer door gheheel Italien henen, en oock mede na de Ber*
ghen, hebben wy de Landt-huyfen voor Heeren, en heel rijcke menfchen, met hunne deelen niet heel wel geftelt gefien, overfdlcks foo lullen wyder een als hier na volght, befchrijven, en ghelijck ons dunckt hoe het feive hoorde gemaeckt te zijn;tot meer verlichtinge ofte klaerhey dt, fo hebben wy deghedaenten met fpacien verdeelt, die wy van thien of twaelf voeten maken, Eerftelijck foo verftaen wy de plaets (gelijkmen fegt) in 't midden van de woninge, op een verheven plaets,by den weg en loopende wateren,om aldus de Goederen of nootdruften voor en achterwaerts te brengen. In 't midden moet het Voorhof zijn aen yeder zyde twaelf fpacien breedt,met Portalen en Pyla- io
ren, ofte wel met Bogen en Pylafters; daer ront-om henen eenigh fterck werck, en een fpacie wijt, en tuffchen beyde, en van tamelijcke hooghte; en daer tegen over aen 't Zuyder-voorplat moet de plaetze om het Greyn te governeeren, gemaeckt worden, twee fpacien breedt; boven het Portael, en vijf fpacien lanck, en hoogh tot aen het dack toe. Aen de rechter zyde der felver, en tot aen het beginfel van-het Portael, moet de Keucken wefen, en wooninghe voor de Fa6toors5en de Trap- pen om na andere wooningen toe te gaen,en na den Weft-hoeck fal het Boeren-huys wefen^en alle defe plaetzen nemen tot fich feven fpacien, en zijn twee breedt. Aen deflincker zyde van 't Kooren-huys fullen de Kelders foo onder als op der aerden zijn, foo
voorde Tobbens om Wijnen temaken, en de Vaten om defeive te bewaren zijn twee fpacien breet en feven langh. Naden Ooft-hoeck, en hier boven fullen de Vlieringen van dubbeldehoogtezijn, 2Q na dewelcke men met innerlijke Trappen fullen gaen: alle defe genoemde plaetfen fullen genoeg- faem licht van denNoorden hebben,en onder het Zuyder-Portael,en van 't beginne defer Portalen zijn twee Ingangen, d een na den Weften, en d'ander na den Oofïen, om geen occafie te hebben, om 't Voorhof met de Paerden beletzel te doen, die voor de Ploegh gaen.' Aen de flincker zyde van 't Voorhofboven den Inganck van t beginzel der Portale, Is een ande-
re Kelder met Többens, en Vaten aen alle beyde de zyden, twee fpacien breedt en vijf langh, en daer boven dubbelde Vlierings; ea meer na ginderen in 't.midden een woöninge een fpacie breedt, voor de ftal-knechts,en meer na ginder is dePaerde^ftal,oock mede twee fpacien breet,en vijf lang. En hier fal plaetze wefen om hooy en ftrooy te leggen, defe plaetfen hebben genoeghfaeni licht | van den Ooften, erfonder de Portalen van den Weften, en den Inganck aen 'tJbegiri. Daeriia aen dé rechter zyde van 't Voorhof binnen de Portalen, daer in 't midden is een Kamer
om de kleyne landts-diBghen te leggen^ en aen dees en geen's zyde een ftafalle beyde tot gebruyck 30 der beeften,oft een der felver voor de Offen, tot gebruyck van 't Huys, twee fpacien breedt,en vijf langh, boven c^efelve fullen de plaetfe om hooy en ftrocy te legghen, zijn, na dewelcke meö met in nerlij cke Trappen fullen gaen; defe twee ftallen fcheppen ghenoeghfaem licht vanden Weften, en ond|r het Portael van den Ooften, 't welck mede een Inganck van-'t beginne niaeckt. Eyndèlijck;aen de voet van het Voorhof, teghen over de plaetfe om het Kooren te regeeren, fal-
: men vermogheri het Portael heel óp waerts te maken, ende dat het na 't Noorden ftaet, de grootfte Inganck daer in 't midden, daer boven lijn Voorgevel. Aen de^rechter zyde fullen de huyfen ofte wooninghe voor dein JRaètör ghemaeckt worden, en oock mede andere plaetfe, aen de flincker zy- de Hoender-hoeken, Qvens, en diergheiijeke ghemack j .onder dit Portael fullen de Wagens ende ; Landt-gereedtichÉppen zijn. ; ; !: Men lal na 't voprlz:Voorhof met een wegh aen de zyde, en een yan voren konnen komenden
noch een anderê daer tegen over, om een menfche na den Inganck te ley den, en om de raift op het landt te brenghen-, en daer rondommógen wel Thuynen, Luft-hoven s Weyden, en diergelijcke dingen wefen, alles na geïegentheydt, en als het landt vereyfcht; en by aldien fy daer mede Duy-^ ve-kotten wilden hebben,fo fullehze vermogen die hoogh op de hoecken gelijck een Torenken t& ij maken -, en fö de Böuw-meéfters het felfde daer maken, lbo lal het meerder fchoonheydt aen het f Gebouw'! geven, I ......"~'~:; . '.'./:. -, De deglen van rtLandt-huy s zijn veel,gëlijck wy bewefen hebben, maer de voornaemfte zijnde
Voorhoven, Portalen, d' Opfiënders woöninge, de Kelders, Kooren-folders, ftallen,hutjens, Duyvé-
j| huyfénen diergelijcke anderenjen om dat defe als ohnoodige dingen zijn, daerom foo zijnfe wey-
nigh van defe en anderegebmyekt,en fo wanneer het noodi^h is, foo fullen wy een weynigh van
| delèlve heroën. [ :■ u>„' \y
De Voorhoven d*e °f't landt zijn, moeten groot en aén alle kanten breeder wëfen, eerder van
een Vierkante ghedaente, als óp een andere maniere ghemaeckt; want boven dien dat het een heel Ichbóne ghèlïchte aen hetielye Voorplat geeft, en eere aen;tGebou by-brenght,lb is het een groot ghemack voor 't zaet, en andere gedienfte van't landt,bóven alle 't gene yerhaelt is, oock noodigh datfe op een verheve plaetfe geftelt worden, 't zy wel door de nature, ofte konft,en na den Zuyden, fo dat d'omleggende Gebouwen,de Sonaen 'tfelve niet wechnemen;op dat de gront des te drooger I foude wefen,en daerna heel effen,en hangende, op datfe 't felve droogh foude achtenicn alwaer de > materie getempert is, fulleiife 'tfelve met gehacken iteenen optrecken, en op verfcheyde maniere, en datfe des 's Winters van 't Ys bewaert zijn, met Goten ofte ftrooy, ofte wel met krijt heel dight gemaeckt, en van bovenen met degrontvan Olyebedeckt, gelijck Cato feydt, en oock met Oife- jiiift omcingelt. De Portalen ront-om de Voorhoven,(ofte met Pylaren,ofte houte over-balcken daer boven,ofte
wel met Pylafters, en Boghen die op Py laren ruften) 't ghene een groote §ieraet geeft; moeten van tamelijcke en fchoone hooghte wefen, en gemackelijck voor den Inganck der Wageneü, die met hooy en Haver geladen zij n,'tgene men van't landt brenght; boven dien fy mede de kracht van de Son benemen,en de furie der winden,aen de ftallen,en aen de hooy ~bergen,men kan daer mede de Wagens, fleden en anderelandts-Inftrumenten,onder het deckfel fetten. De |
||||
|
Het eerde Deel, het Derde Boeck. Cap. X V i I. 199
De Fa&oors-huyfen moeten heel groot, wijt,breedt,vry, en. van tamelljcke hooghte zijn,met Py-
laren, ofte wel met Boge voor 't fel ven; en defe plaetfen dienen om 't Kooren te leggen, en om daer te dorflen, en op ongheftuymighe tijde het kleyn en laar-zaet te drooghen : daerom foo moetenfe hunne groote Voorplat na den Zuyden hebbemen moet bock mede de loght van de deure hebben, en oock mede van de venfters die na den Noorden ftaen. DeKeldersom de Wijnen te bewaren, foo't moghelijckis, moetenfe onder de aerden gemaeckt
worden,op datfe des Somers fouden koel wefen,en des 's Winters !aow,en overfulcks op vele plaetfe van Tofcana, en in 't Rijck van Napels, makenfe de Kelders heel diep, die heel wel op die warme aerden komen, en van de geruchte afgefcheyden, die de miftende vuyligheydt by-brenght,en van 10 alle die dingen (die Vitruvius en Piinius verhalen) waer de Wijnen een fmaeck fouden van nemen, Hbro 6. ofte ten miuften defelve verflimmeren. In Hooghduyts-landt alk de gheoe die gheen inkomende j^JL Wijnen hebben, maken al-evenwel defe diepe plaetfe, en altemets dieper als hondert graden, wel- cap. 21. verftaende nochtans datfe in tweedeelen verdeelt zijn, als tot Vienna, Praga, en vele andere fteden ghefchiet; en noch boven den Wijn fo be warenfe daer oock vele Thuyn-dingen, ofte vruchten der Thuyuen, als Rapen, Kooien, Zout, Vleefch, en diergelijcke eetbare Waren. De gedaente ofte geftalte der Kelders moet langh wefen, en foo breedt, datter een wegh, en aen
alle beyde de zydê Vaten konde leggen, d'een aen dees en d'ander aen geens zy de;cf wel drie rege- len Vaten, en twee wegen, de grondt moet aen een zyde wat fchuyns arloopen,en aen de zyde daer \for0 Is het af loopt, moeten Goten zijn, alwaer de gheftorte Wijnen in loopen; en overfulcks moetenfe cap. 4. hunne plaetze daer boven eerder met een verwulfzel, als met folders ofte plan eken maken, om datfe aldus de koele lught behouwen, met minder geruchts, en van 't vyer verfekert. Men vermagh oock de Kelders te maken, dat de Vaten aen de koelfte zyde zijn ofte ftaen , en
tegen defelve over, en aen de warmfte zyde de Wijn-Tobbens voor de helft der felvëf, waer in men de Druy ven legghen fal, fob wanneerfe onder het Portael ftaen; ofte wel, fo.wanneermen daer met de Waghens in komt. Hunne Voorplat moet na den Noorden wefen, ofte van den Ooften na den Zuydt-Weften; fo wanneer daer by de Wijn een koude en drooge lught komt; en overfulcks moe- tenfe voor haer fïen, dat niet na den Zuyden, Zuydt-weften, ja tot den Weften toe, hunne uytflchte * hebben, ghelijck Vitruvius met defe woorden te kennen gheeft: De Wijn-Gelders , moeten hunne licht niet van den ^uyden, nochte van den Weften, maer wel van den Noorden hunne Ughtfcheppen, &c. En d atmen fijn uyterfte befte doet datfe van hitte bevrijdt zijn, oock mede van de vochtigheydt, dat de Wijoen 3 ° verfwackt en verderft* en de lught moet daer meer als op een plaetfe uytgaen, op dat de Vaten niet en verftaven en bederven, en oock mede de Wijnen daer in befchimmelen. De Oudemaeckten de Vaten van kalck en van gebacken aerden, en noch hedendaeghsfbo ge~
bruyckenze ront-om Romen Hechter Wijn-Tobbens, diemen in 't landt ghebruycken, met kakk bemetfelt • alhier in Lombardien makenfe borden ofte vierkanten van heel fterck hout. In de Kel- ders van onfe Vrouwe van Lorette,zijn de Vaten heel groot,en van langdujent, hart eu fterck houtj en in de gemeene Kelders van Hoogduyts-landt,de monitie defer ftede doenenfe 't fe.lvë,en houden hunne Kelders, en de Vaten fo fchoon als de vercierfelen van 't Huys, door dien zy fulck een forgli voor dat nat zijn dragende. Waer op Ovidius heel wel defe navolghende veerfen ghedight heeft: De Wijnen bereydenhet gernoedt, en 'maken die door (ie hitten bequaem : Flught deforge en vreefe. De Arte
Doch Propertius heeft daerna gefeydt: De Wijnen doen de gedaente verliefen, en bederven den ouderdom, amandi
Jafekerlijck,het is meer als al te waer, 't gene men dagelijcks alhier in Italien van'tleckerdnnc- ken fiet, ghelijck mede de geheele werelt doorj als in Spaogien,Vranckrijck en Hooghduyts-landt, aïwaerze tenovervloedt gedroncken,wort.
De Kooren-plaetfen moeten op een heel droogë plaetfe zijn;en datfe zijugelijckVitruvius feyt,llbro- r«
in een gebonde plaetfe,en fy willen het felfde gericht als de kelders hebben, daerom foo plegenfe utro i. ^° diedickmaeis boven defelve te maken, fo enckelt ofte dubbelt, dat is, foo kleyne als groote; maer willen niet heel hoogh van der aerden zijn, want anders was het ai te veel wercks, het Kooren daer op en af te brengen: daerom ift dat die gene, dewelcken de Kporen-folders in de opperfte deelen van 't Huys maken het fich niet en verftaen;ja deKöoren-plaetfen op 't landt moeten heel bequaern voor de Voorhoven zijn, en aen de Fadors Huys,ofte defe,aiwaerfe het Greyn dorflen. De Kooren- plaetfen ofte folders lullen lanck en breedt wefen, want anders fo foudenfe fwaerlijck de laft kon- «en dragen; en daerom moetenf&goede Mueren en verwulfzels hebben, en daer goede dacken bo- ven pp; de hooghte van de Kooren-plaetzen moet tamelijck wefen, maer niet fchadeiijck voor die daer komen, door het ftof dat uy t het Kooren komt; van 't vyer, hitten, en van de beeften oock mede dien het Greyn eten, bewaert. Dat de plaetfe wel vaft en met dieke Mueren verfien zijn, want aldus bewaren fe de Greynen
koel, hunne deckfels moeten van fterck hout wefen, en wel aenmalkanderengehechc,5envande ■ befte materie bedeckt, 't welck het landt verleeneri fal; op dat de warmte daer niet door henen en komt, nochte de hagel,nochte het water,fo wanneer het waeyt, 't gene altoos neerwaerts gaet. Men weet waerlijck niet waeroui eenige Bou-meeftérs defe voorfz plaetfe foo flecht willen hebben,en alleenlijck maer van Hecht hout,en pfancken daèr boven; waer door het gebeurt, 't zy van de hit- ten derSonne, winden, en des s'Winters, en Hérfts-reghen,let:fel zijn hebbende: en aldus fou- denfe Kooren-plaetfen aen alle dinck onderworpen zijn. Wat aengaet het licht, eenighe moeten laegh wefen,om het Greyn te verkoelen ,en andere hqogher om de lught te vernieuwen, die, foo wanneer het heet is", töèftaet, en overfulcks foovermaghmen wint-gaten te maken, die de koelte verwecken en by-brenghen, en andere gaten^ die aen 't daek uytkomen, alwaer de hitte foude konnen üytgaén.
In
|
||||
|
joo De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
In de Ooftelijcke Landen, als in't Rijck van Napels, en Romen, ghelijck wy onderhouden heb-
ben, fo makenfe langs de gemeene wegen, ofte wel op eygene plaetfe, de Kelders onder de aerden, ofte wel in drooghe aerden, ghelijck Putten, en fy bemueren die rondt-om; en foo wanneer übro 6. de floot vervult is, foo makenfe het van bovenen fchoon, alwaer alleenlijck een wint ofte naem- caP-9- gat is:dufdanige Kelders heeft Pliniusgebruyckt,'t gene wy alhier niet en konnen maken: en oock mede tot Lombardien, om dat het landt waterachtigh is ,• men laet ons wel vaftelijck voorftaen, datmenfe te Piemont wel foude konnen maken, alwaer taenachtige aerde is. De ftallen > niet dat de wooningea voor alle menfchen, verre van de Boifchagie moeten wefen, jo
oock mede van de MoraïTchen en ftaende wateren; want in diergelijcke plaetze fo gênereeren en de groeyen, de meeften tijdt des Iaers veel foorte van fenijnige Dieren, die de Paerden en Beeften be- fchadigen en beletzel doen. Sy moeten op verheven en drooge plaetze wefen; op dat. alfoo de bee- ften hunne klauwen fouden bewaren,en van de groote Zuydtweften en Wefter hitten afgefondert, want des Somers is de lughtheet, vochtigh , onftantvaftigh en heel fchadelijck; en by aldienfy des 's Winters de Noordelijcke lught hadden, foo fouden wy de Zeylen uy titeken, en des felfs fal beter des Somers wefen. De ftallen moeten hunne bequame lucht hebben, en datmen het ielve kan vernieuwen; want het is niet alleenlijck goet voor de ghefontheydt der Menfcheii, maer oock aen de Beeften en Gedierten, en meeftendeel voor de mackelijcke natuur der Paerden; endaerom lbo moetmen de ftallen met twee lichten maken, en nimmermeer dubbelde, maer wel met veel lichts, veel mirader driedubbelt, gelijck alffe op eenige plaetfen van Pohfino gebruycken;alwaer de mid- delfte anders geen licht als van de hoofden hebben, ende de lught is dampigh, en als doodt: en daarom worden de Paerden in diergelijcke ftallen ylfelijck, ende en fchijnen foo goet niet te we- fen; het is wel waet dat de Beeften-ftallen minder licht begeeren als de Paerden; en dit gefchiet, om datze foo gevoeligh niet en zijn, en om datze weynigh in de ftallen zijti, want meeftendeel van d@ Winter fo gaenfe op 't landt weyden, en des Somers op de bergen. De ftabule ofte hooy-plaetfe boven dë Paerden en beeften-italïen, 't zy open ofte toe, moeten
met Portalen van tamelijcke hoochte wefen, op datfe fichcbaer foude fchijnen: en om dat het hooy in de laeghte broeyt door de groote hitten en vochtigheydt die de beeften geven ofte mede- brenghen , en in de heel hoóghte leyden de beeften die weynïgh hayrs hebben des 's Winters; bo- . ven dien het oock heel onghemackelijck is, het hooy loo hoogh te brenghen. Soo 't mogelijck is, moeten de ftallen loopende wateren ontrent fich hebben, om dat daer de Paerden in lobberen, en 3 e daer van mede drincken fouden moghen, defgelij cks mede andere beeften,oin dat het Back en Put- wateren door hunne koelte defelve verfwackeu en dooden. De Cafline worden die plaetzen verftaen, alsmen de Kaes maken, en lüoeten ten raiuften laegfo
by der aerden van twee ofte drie Vertrecken wefen, en dicht by de ftallen van de beeften, en van tamelijcke groote: hunne gheïichte fal na den Noorden wefen, ofte na diergelijcke deelen, alwaer de Son niet en komt • in 't een wort dë Melck bewaert, op de plaets alwaer veel goten ofte openin- ghen zij n, komt de koele lught daer In: In 't ander moet het yyer wefen, en alle het ghereedtfchap om Boter en Kaes te maken,- en in 't derde vertreck wort alle dingen wech-gefloten,en defe plaetfen fouden heel wel met verwulfzels ftaen, fo om de koelte, als om de verfekerheydt van het vyer: bo- ven defelve moghen Vertrecken zijn om te woonen, ofte anderen om 't goedt te oewaren. Aen de Landts-gebouwen komen heel wel de püy vén-ïiuyfën, foo om prefijt, als om fchoon-
heydtj en wy hebbender in 't Vicentino ghefien die dageiijeks meer als een kroon inkomfte gavenj noch daerenboven het huyfghefin fijn behoeven daer van hadt, die moeten niet op heele gemeene plaetfe ftaen ; want het zijn fimpele dieren, en vreefen van nieuwe dinghen, en ongewent defelve te lien. Daerom fo plegenze die 't recht over het landt-gebouw te maken, tulTchen de Voorhoven en "*@ Luft-hoven , ofte wel op de hoecken van de armen der Voorhoven, d'een aen dees en d'ander aen geens zyde,en dat om fchoonheyts wille, op datze alfo dicht by de landen zijn, en datfe de loopen- de en clare wateren mogen hebben. Sy moeten vierkantigh wefen ;alhoewel fy nochtans aitemets rondt ghemaeckt worden,ofte wel
achtkantigh, om ecnigh gheficht té maken, en oock om een verfellinge te doen, fo wanneerze op hun felven fullen zij n van de grondt tot bovenen; dat dan de laeghfte van twee ordens ghemaeckt worden, en de hoogfte van twee en een half, ja tot drie toe, d'een van d'ander verfcheyden. Laegh by der aerde fal een doorganck wefen, ofte wel een Gange, ofte Kamertjens, met Trappen die na bovenen gaen, en het tweede en derde Pleyn fal voor de Duy ven wefen ; makende de loop-weghen van buytenen met fteenen, maer die binnenfte van hout, voor 't ghemack, om ront-om aen alle de Voorplatten, foo wanneer het van nooden is, te gaen. De Duyven-huyfen moeten van tamelijcke groote en hoogte wefen; want de digfte verwarmen,
en aldaer foo broeyenfe des Somers vuyligheydt, de heele groote vallen des Winters kout te zijn, alle dinghen zijn de Duyven fchadelijck; want fy zijn van een ghetempereerde nature, endoor de groote, hooghte, foo laet de Vader en Moeder het water vallen, en heel fwaerlijck konnenze het aes *° aen hunn jongeren geven; daerom fo moetenze van tamelijcke hooghte zijn. So wanneerfe op hun- felve zijp, fo moetenfe niet min hoogher als eens fo hoogh als de breedte der fel ver wefeu,en datze nimmermeer dat overtreenj en datfe die oock niet fraalder als fefthien van onfe voeten maken, nochte oock meer als vierentwintigh. Defe Gebouwen moeten met ftereke Mueren wefen: d eerfte order met ftereke vierkante, en de
andere deelen wat liefelijcker. Aen de wulfzels hebben wy Nicchi ofte vierkante in de Mueren,en de vierkanten met Croón-lijften geftelt, en diergelijcke dingen. Hunne deckfels moeten een wey- nigh meer als d andere afloopen, op dat de wateren van de vuyiicheden belet worden: raenprijft veel
|
||||
|
Het eetfte Deel, het Derde Boeck. Cap. X V11. 3ef
Veel datfe met wulfzeis als met houte folders zijn, foo voor 't gheraës, als voor den brandt, en dat&e
eerder metgebacken fteenen bewaert zijn, want die zijn getempereert, als van vochtige fteenen, en daerorüfo moetmenfe hunne neften van finemantjesi oft van dunne gebacke aert maken: de Mue- renmoeten gewit zijn, want dé beeften beminnen grootelijcx het wit, en vluchten de gefchilderde Hbtó Vogels die daer buyten op ftaen,als van hunne gedaente,en dingen die daer gemeenlijk komen. De eapi Duyven-huyfen moeten bewaert worden, dateer gheene Gedierten inkomen,fooby daeghals by nacht: want anders fo vluchtenfejen datze des 's Winters hunne voedtzel hebben, en prin§ipalijck ïo lbo wanneer het fneeuw op 't Veldt leydt, en datze fchoon ghehouden worden, want anders foo en teelenfyniet voort, en dit is hier van genoegh gefeydt. Wy verftaén van Aulus Gellicus, dat de Vivari eeniglie beflöte plaétzen Waren, én met fterckë
planckenomcingelt, om dat het langer foude dueren, en oock mede om de Wilde Beeften en Die^ > .. , . ren daer in te bewaren, als Hafen en Conijnen j oock noch daerenboven andere pl&etzen , alwaerze de Vogels voor hunne geneuchtë bewaerdemvan defelve daer veel aen dees en geens zyde van Ita- lien waren. Daer zijn mede geweeft,gelij ck Suetonius verhaelt, de plaetfe om 't Wilt te bewaren, te Vuè'i6^ weten, de dieren die voor een fpecStakel dienen,diemen met Schapen,en altemets met menfchen,die ter dpodt verwefen zijn,fpijfden. Den Keyferïiberius heeft groote behagen gehadt, geiijck den felfden Autheur verhaelt in de plaetzen, alwaermen de Vogels bewaerden; overfulex heeft hy heel fwaérlij ck eeii Pretoriaenfche Soldaet, om een Paeu die in 't Hof was, geftraft, al waer hy de Pape- gaeyen, Ganzen, Kalkoenen* GrieckfcheHennen, Fefanten en andereTan diergehjeke voeden» In onfe tijden was het een gebruyek om Conijnen te houdeu,en andere diergelijcke beeskens op
een piaets van de Thuynen afghefondert, en de Vogel-koeyen van dunne heckjens, en met groot yfer-Werck verfien,gelijck ront-om de Weyden van de vermaerde Hertogen van Tofcanen, en buy- ten Genua,van 't huyfgefin van Doria,metkleyneBofichagien daer binnen,en ook mede verfchey- dè foorten van Vogels, met heelè groote onkolten gemaeckt s 't gene heel playfierigh en cjerlijck is. De Paerde4tallen moeten op plaëtfen zijn, alwaermen licht af en aen kan komen, foö
Voor de Eygenaer, als wel voor die ghëne daer t bevel en gebiedt over hebben,ooi alfoo de Paerden te kennen befichtigert; doch niet heel dicht by de wooninge en eerlij cke plaetiên, om de afkeerig- hëydt en ftancfe der felvér. De gedaënte van de ftallen betamen beter lanckwerpigh met twee vleu- ghels aëti dees en geëns zyde te zijn, en den doorganck ia 't midden; want alzoo moghender meer |ö Paerden in itaen, en ly verthoonen aldus ©ock beter: fy moeten oock een weymgh. groorer zijn . allt van nooden is, en oock altemets wel twee ftallen, alles volgens het verfchil der Paerden. Yeder FeSö' Paerdên-plaets moeten niet verre van malkanderen zijn, om dat het anders al te veel piaets wech- neemt, én fouden des Winters al te koel zijn, fy moeten oock niet al te dicht by malkanderen zijn, wa^t aldus foo fouden fy malkanderen befchadighen, oock daerenboven en kanmenze niet te de* gëii bedieiien, fo datze op d een of d'andere maniere niet wei en ftaen. De ftallen moeten tamclijck hoogh zijn, want de laghe en vertoonéa niet, verhitten veel* ^
en doek lichtelijck maeckt de pis verrottinghe: zy moeten mede heel iuchtigh wefen j want
in de donckere ftallen worden de Paerden yfTelijek, en fchijnen voor 't óogh heel ieehjck te wefen^ alhoewel fy heel fchoon zijn. Sy moeten verwulfzels daer boven hebben^ aen de zyde der Mueren ruftende* op datze des te verfèkerder van 't vyer fouden wefen, en fbowanneer fy verre van malkan- deren ftonden, foo fullen fy daer Pylaren, volghens de linie der Paerde-plaetze, die de Ouden Vo- Cerra noemden, maken j en op die maniere füllenze des Somers heel koel wefen, en des Winters laeuwachtigh. De vloer der ftallen moet van gebacken fteenen wefen, en ninlmeifnieei van natüerlijke fteenen*1
4 want fy bederven de voeten der Paerden, en oock mede fchuyns afloopende, op dat de pis te fa- inenkan wech4oopen, en alfoo de Paerden daer van bevrijdt worden : en datze alle dagen de ftal- len fchoon maken, fo voor fchoonigheydt van 't volck, als voor de gefonthëydt der Paerden. Naeft de ftallen moeten eenighe Vërtfeckjens vooï den ftal-knechtzijn, om de Paerden gëreedtfehappen wech te leggen en te bewaren, oock mede voor de Haver,op dat de dmgen fouden vaetdigh wefen; Sy moetea aen de opper-ftallen een Portael oft Gange om 't felve koel te houden, maken,het ftaet öock Iieel wel datze na den Zuydt-Ooften ofte Weften ft aen; want aldus foudenze van de kou be- fcliermt wefen. Het. hooy moet boven de ftallen leggen, op datraen het alfo lichtelijckin de Tra- liën foude konnen fmijten, want de Paerden verlangen hunne hals, fo wanneerfe 't hooy fo hóogh. moeten foecken, waer door het ghefchiet datfe tot alle dinghen bequamer zijn. Wy hebben tot noch toe van d'aldernoodighfte deelën van 't byfonder Huys gehandelt/o in de
Stadt als wel op 't landt • ons dünekt, dat daer van genoegh gefeydt is; doch om datter velen oock begeerigh zijn te weten * hoedanigh fy het ghemack ofte fecreet maken ; daerom tot hunne vol* ïibroijV doëtiinge,fo fullen wy daer generalijck van handelen. Eerftelijck defeplaetzen willen voor de ver- cap. tp deelinghe van 't Huys gemackelijck wefen, en gemaeckt dat van een yeder een niet befien en wor- den, en datze geen ftancken walginge zijn gevende. Want Plinius die feydt, de ftanck is een heel fchandighdinck voor een menfeh, enoockdeftanckverfpreydtfich wi^dt en breedt. En boven alle de vrouwe-fecreten moeten afghefondert en verholen zijn j maer niet doncker, om de ocdafie die daer plegen voor te vallen. De groote huyfgefinnen, als in ÖePrincen en Heeren Hoven, alfdan i'ft noödig datter vee!plaët-
fen by malkanderen zijn, voor't ghebruyck der nature, en fy moeten groot en breedt zijn,op datze aldus veel nienfehen ghelijck mogen dknftigh zijn: fy moeten mede op een koele piaets ftaen, en ^i0 g buyten of verre van den wegh, om aldus t'eenemael te bevrijden datze niet befien konnen worden,- cap. 13. en oock mede datmenze op geen plaetze en konne rieeken, de reft bewarende op een ander plaet- fe om van te handelen, ■ " '• ?an |
||||
|
De Böu-Konü: van Vincent Scamoztius,
|
|||||||||||||||
|
10,2
|
|||||||||||||||
|
^4# de Kleer-ktimen, Ingangen, Voorhoveny cP.orialent(jan^m> Xden> éwefr
JZjrfen, Galderijen en andere voormtmfie deelen, tot het gebruyckyan de byfindereGèhuwen,
■ V:. ' Cap. xvriï.' ;
Aer zijn veel deelen van de Gebouwen, onder dewelcke eenighe zijn, die foo
noodigh zijn datze van de oude Griecken en Egyptenaren jgebruyckt zijn, en daer van daen zijnze by de Rorheynen ghekomen, en alfoo voorders tot onfe tijden toe. Daer zijn mede daerenteghens eenigé andere, gelijck wy elders be- fchreven hebben, die van ghedaente en gebruyckverfcheyden zijn, enby-na vergeten: waer over wy ons niet weynigh te verwonderen hebben,dat de Voor- zalen onder andere heerlijcke deelen niet minder in de Paleyzen van Princen3 groote Heeren, en van machtige en rijckemenfchen niet onderhouden zijn, gelijck de Romeynen deden. Wy fullen nu op defe plaetfe van de Bouwinge ofte fituatie,gedaen- te en groote van die deelen handelen,diemeu geaieeniijck in onfe tijden gebruycken,op datmenfe |
|||||||||||||||
|
cap. ?.
|
|||||||||||||||
|
IO
|
|||||||||||||||
|
2«
|
|||||||||||||||
|
wel aen't Gebouw foude voegen.
De voornaemfte deelen van 't byfondere Huys worden verft aen de Sicer-kamers, d'ïnganghenj
Voorhoven, Portalen, Gangen, 2alen,Opper-zalen en Galderijen. Daerna de yerdeelinge der Ver- trecken, de Bybliotheken, Kamers daermen het goedt bewaert: Hier volghen de Keuckens,Bote-« lerije, en plaetfen om 't goedt te bewaren ,en eyndelijckde Trappen; de leden der felver komen de Deuren, venfters, fchoorfteenen, en dierghelijcke dinghen te zijn, 't ghene wy hier volghens fulien verhalen. " ■ ■ ■ ■'' ....'■ « , ,-.,.■: DeVeftibulen en d'ïngangen van onfen rijden* worden verfcheyden gemaeckt, vqlgefts deqtaa*;
liteyt van de Gebouwen , en de Staet der perfonen , foo, datze altemets yets magnifijcks engroots hebben, om niet yets Keyferiij cks te noemen; en daerom foo komenfein defe deekn by-na met de Oude over-een ,foin'tgebrayck,alsgedaente. De Ingangen moeten Jix't midden aen t Voorplat ? van't Huys wefen , want een Uier ontfanght door de mondt voedtzel voor lijn gheheel lkhaem;i3© defgelijcks oockfo brenghtmen door den Inganck in én uytalle dat aen 'tHuys noodigh is, enfy moeten wijt, breedt, en van tamelijcke hooghte wefen, en in alkhunne deeleo heel Luehtigh., ! In de opper en grooïfte Huyien, moëte,nze de Ingangen met verwulfzels gebruycketij boven de- felve makerifemeeftendeel de grootfte Trappen: en fo wanneer dIngangen heel breedt zijn, als-, dan foo verdeelenfe het indriefpacien, met Pylaren aen de rechter enflinckerzyde ^-oftewel van vier,fes ofte meerlpacien; alles, volgens hunne lenghte : dé voorfz Pylaren, de proportie ofte ge- ftaitenifle der hooghte beter volgen* en ftutten veel beter de verwulfzeleo,en geven door het felve meerftijfte aen devoorfz deekn,ghelijckwyfelver meermaels geordineert hebben. Menmagh fegghen, dat dufdanigh den Inganck van 't Palleyst, van het hoogh-verrnaerde Huys van Farnefe tot ftomen is, ea van de feer vferirtaerde Heeren, Hertogen van Florenzen tot Pitti, en noch eenige andere, deweicke eenige gelijckenüTavan Zalen, en Eet-zalen der Oude hadden; want fy ftelden mede de Pylaren op order daer langhs henen, ea in 't bedeekte Cavedio maecktenfe platte Bak- ken, volghens die wy elders verhaelt hebben. Wy ghebruycken mede héèle groote Voorhoven in de aytnemende Paleyfen, gelijck de Oude
met hunne Voorhoven, en daer langs henen Portalen, ofte veel Bogen en Pylafters, gelijckmen tot 40 Florenzen in 't Ealleys van Pitti liet, en tot Romen die van Famefi: en oock mede in vele omgin- gelde plaetfen en Kloofters,en in de gemeene ftudeer-huylèn tot Romen, Bolognien,Padua,Pavias en in vele Paleyfen van Genua enMilanen. Defe Voorhoven zijn vierkantigh, maer de Griecken en Romeynen kiefen defe Voorhoven, die felve meeftendeel niet Pylaren makende, het derdedee! kngher dwers door het Huys henen, als fy breedt wafea, en om dat, hunne Ingangen van de zyde komen; overfulcks fo faghmen daer langhs henen, gelijck wy in de Figure afgebeeldt hebben, en oock mede in de fchoone byfondere Huylèn. De Voorhoven moeten in 't midden van 't Gebouw wefen, ofte wel in het achterfte deehofte aen
d'eeh ofte wel aen alle beyde de zyden, alles foo het beft ftaet, en de Portalen aen defelve zyde, ofte daer ront-om, om de verdeelinge t'famen te voegen, en oock mede voor 't geneuchte en play- fier, en voor het gemack, om daer te wandelen : fo wanneer de Voorhoven niet heel groot en zijn, uien moet mede infichte hebben, datfe aen alle de zyde beftoten zij n, waer in fy tot Florenza en op andere plaetfen fondighen; maer moeten dufdanigh wefen, dat vaneen der felver een helder licht konatj f00 om datraen fien foude konnen, als wel om de ghefontheydt der wooninghe. ^° De Voorhoven moeten navenant het Gebouw wefen, en als fy heel wijt en breedt zijn, alsdan fo
fullenfe meer verthoonen; en oock van bequame breedte, volghens de hooghte van't Gebouw; en datmen, foo wanneermen aen een zyde ftaet, met een oplicht der ooghen, alle de hooghte der fel- ver mach belichtighen; doch foo wanneer die met verdeelinghe der wooninghen omginghelt zijn, foo fullenfe beter thoonen, en foo wanneer die een vierdepart, de helft, ofte drie vierendeelen, ja tot eens foo veel toe, breeder en langer zijn, gelijck als wy in de Gebouwen der vermaerde Heeren ProcurateurSjop deMarckt van SinteMarcus geordineert hebben, op datfe aldusde Vertrecken ïöeerder en geneuchelijcke licht fouden hebben. . Defe Voorhoven zijn heel verfcheydee, vande Oude en daghelijckfche, want by deriaer-
den foo verdeden fy haer intween, en tuiTchen alle beyde is een wegh voorde gemeene ganck, en voor de byfondere Ingangen der Huyfen;en daerna foo verfamelen fy haer van 't eerfte Pleyn, en aldus
|
|||||||||||||||
|
cap. <y.
|
|||||||||||||||
|
librof.
cap. %. cap. 3. |
|||||||||||||||
|
Het eerfle Deel, het Derde Boeck. Cap-X VI ï I. 303
aldus wort hel alleenlijck een Voorhof, 't gene dient om licht aen de Hooft-rGanghe te gheven, en
aen de Kamers die aen dees en geens zyde zijn* De heel na uwen en enge Voorhoven hebben wey- nigh lichts, en overfulcks fo gevenze mede weynighlichtaen.de Kamers, waer door fy melancho- lijck en onghefont zijn, en op defe maniere worden vele Bouw-meefters bedrogen, en namentlijck, die het oudt Palleys van de vermaerde Heeren Strozzi tot Floreuza gemaeckt heeft, en oock mede tot Genua, en het Palleys van Thomas Marin tot Miianen,met Portalen daer rontromme, en fon- der Portalen het Palleys van 't feer vermaert Huys Cornara alhier tot Venetien, alwaer de Soniie meeftendeel des's jaers met fijne ftralen niet en komt. En daerom en hebbenze niet in 't nieuwe Palleys van de Heeren Strozzi totFlorenzen van ons
10 ge-inventeert de Gangen in de derde ordere gemaeckt, waer van de Bouw-meefters die het Palleys van Pitti tot Florenzen ghemaeckt hebben, heel te prijfen is,en oock mede het Palleys van Farnefï. tot Romen, om datze niet veel landt met de Voorhoyen.verquifteüjdoch het Huys tamelijk hooghj en overfulcks foo hebbenfe alle beyde alleenlijck aen de achterfte deelen de Portalen tot d'eerite gront ofte Fondament toegemaeckt, die de andere vergefellen, die daer rondom zijn, en van daer tot om hoogh foo latenze die open en vry, om alfoo veel lichts te fcheppen. Maer foo wanneer wy van de Gebouwen der bueren belet zijn, en dat de billickheydt ver-
eyfcht, om van hunne grondt ons licht te fcheppen * ghelijckmenhier tot Venetien doet: boven
de ópper-Galderije alsdan foo worden die aen de zyde ghemaeckt, om de inneriijeke Kamers te
^ verlichten, en oock dickwits mede de grondt van de Trappen, dat, foo wanneer die wel ghemaeckt
" zij n, foo en brengenfe niet weynigh gemack by, en daerom behoortmen om die te maken, groote
infichte te hebben, want anders fo zijnfe fchadelijck en ongefont.
De Portalen ofte Voorhoven zijn van de Griecken en Romeynen ghebrtryekt om te wandelen,
en fïch aldaer onder de fchaduwe yets verhalende: daerom hebbenfe die niet alleen rondt-om de Voorhoven van de byfondere Gebouwen gemaeckt, gelijck wy gefeydt hebben; maer oock aen de ^3; C8~ Kercken, Paleftre, Bafiliche, Theatri, Amphiteatri, Therme en andere plaetfen j doch de Ganghen ofteGalderije dienen, om gemackelijck van d'eene verdeelinge tot den anderen te gaen, fonder dé middelfte deelen eenigh beletfel te geven, ofte wel de eet-plaetze, en fich aldaer onder het deckfel te houden, en buyten den Son : en oock mede om het huyfraet, en dierghelijcke dinghen te be- waren. Wy maken defe differentie tuÖchen de Portici en Galderije, want defe hebben de Boghen van
d'eene Pylafter tot den anderen, die een menfche meerder van de Son, van de reghen, winden, on- weer, en andere moeyelijckheden, bevrijden; waer uyt het fchijnt dat de voorfz Porticiplaetze Zijn, om een van de moeyelijckheden te befchermen , en datze oock mede de menfehen die daeC binnen zijn, Verfekeren , ghelijek ais de Schepen in de Haven van de Zee verfekert. Diemo- ghen van een lanckwerpighe ghedaente zijn, ghelijek wy langhs Sinte Marcus Marckt gemaeckt hebben, ofte wel völghens de mate der Bogen,gelijck aen de zyde van de Antoniaenfche Therme ïs j-en in de Batftoven van Pauius Emilius; en aen de Romeynfche Theatre, en Amphitheatren> en noch op andere plaetfè ineer. < - De Loggie fullen by avöntüer de naem van 't Griecxwoordt Legio, te weten, een iiytnemeüde
en vëïhèven plaets hebben, en zijn verfcheyde van de Portici ofte Portalen, op datfe laeghte, ofte plactfe tuifchen beyde Pylaers hebben, en fy vermoghen flecht en met een doorganck alleen te zijn, ofte wel niet twee ofte drie fpacien tolfchen de Pylaren om te wandelen, waer van Vitruvius gehandelt heeft, en Paufanius mede, fo wanneer hy van de Elifche Marckte fpreeckt; en aen de Paleftre, en meeftendeel aen deKercken, gelijckwy op een andere plaetfefuilen befchrijven. Soo libro. f. daöj ghelijek als de Loggie ofte Gange van de Oude gebfuyekt zijn * met dit oneygelycic woordt J^'09£ van Portici ofte Portalen 5 en aldus fogebruyeken wyze gemeenlijck aen 't Voorplat, en oock me- fac 4^ ^° de van achteren en aen de zyde, endickmaels inde Voorhoven \ en in 't binnenfte van't Huys: libro 4. waer doorzeheerjjjek en fchoon worden; en noch meerder, föo wanneerze m'tmidden zijn, ene,J* datfe boven aen hunne Voorghévelen de vercierfeien zijn hebbende, alwaer hunne Wapenen Van'tHuys gefien fullen wefen. De Loggieofte Gangen > daer zijnder eenige die aen drie zydenydel zijn, te weten aen't Voor*
plat,- als de hoofden ,en het alderachtervan 't Huys gheftelt,en alledrie met hunnePylaren, waer door fy opentlijcker en luchtigher als de Portici ofte Portalen zijn. De breete van 't een en 't an- deren moeten de helft ofte wel twee derdendeeïen van de hooghte hiinder Pylaren wefen; want door hütihe breete zijnfe laegh en Melaneholijck: en fo raaktnfe de binnenfte Vertrecken mede doncker, fy moeten oock niet nauwer als thien ofte twaelf voeten wefen, op datze in defelve mo- ghen tot de dienftbaerheydtby de tafel der genooden zijn. jo Altemetsfo hebben wy de Loggieofte Gange naeuwer gemaeckt, gelijck als in de Voorhoven van Sint Marcus, en oock op andere plaetfen ; maer als nu foo dienenfe voor loop-plaetfen, en ver- famelen de voor-kamers met de achterfte, het is wel waer datze meerder lichts hebben: maeraU evenwel foo ftaenfé.-meerder na de Son en Winden. De Portici ofte Portalen moetende boven van eender hooghte zijn, en de Ganghe ofte Loggie moeten in 't midden inwendighe Pylaren heb- ben, en aen de eynde breedte - Aen de Portici ofte Portalen^ en aen de Loggie ofte Ganglie een weynigh van der aerden, men
kan aen drie zyde na bovenen gaen, te weten, van vooren, aen de zyde,ofte wel door de inneriijeke Trappen van''t HuyS ü voor aen't Huys Op te gaen, geeft meerder grootsheydt, maer beneemt veel plaets, en belet het licht van de plaetfe die daer ouder zijn, overfulcks dunckt ons dat het beter is, dat wy aen de zyde den opganck maken, en hunne Backen van de Voorghevel nemende; maer G g d'een
|
||||
|
304 De Bou-Konfi: van Vincent Scarübztius,
d'een en d'ander van defen opganck maken, de Portici ofte Portalen, en de Loggïe ofte Ganghe»
als wefende een ghemeene plaets voor een yeder een, en voor de vyanden en dieven ghemaeckt * 't ghenenietenghevak, foo wanneer fy de opganghen inde binnenfte deelen maken: en noch meerder, foo wannerder wijder, ghemaekelijcke en lichte Trappen zijn. De hooghte der verwulfzelen, van de Ganghen befehermen de verwulften van de Neute, ofte
Dropfteen van de buytenfte Cfoon4ijfte, het een en ander worden van de Oude Lacunarij ghe-
/ noemt: al-hoewel fy mede verwulften aen de zyde van de over-balck ofte voor-blint na hooghen
maken.
übro 6. Boven de Portalen, en aen de Ganghen, fo ghebruyckten de Ouden de plaetfen om onder de
eap. 10. aerden te gaen wandelen, en heel diep, defelve noemende Cyperfche Portici ofte Portalen: waef
van Vitruvius ghehandelt heeft, en Plinius mede in fijn Laurentino, en wy hebben vele voetftap-
pen in de Antoniaenfche Terme aen het voorftedeel, om de aerde te effenen, en oock aen twee
buyten-zyde van de voorfz Therme, met hunne Trappen, en lichten, die nederwaerts gaen; e»
met heel ichoone cruys-verwulfzels heel wit en vereert ghemaeckt, en de grondt bekleedt, en
noch veel meer die van Philippus, en Trajanus, in de Thuynen van Sinte Pieters Banden, alwaerfe
dat abufelijckfchildere befpeure, dat wy hedendaeghs grottefche noemen; wy noemen de ondêr-
aerdtfche plaetfen, die licht van bovenen tot beneden hebben Grotte.
Daer zijnder andere by onfe tijden gevonden, nademael fy tot Romen onder Therme vanTitus,
aen de rechter zyde van Colifeo waren, die heel lanck zijn, en draeyde op verfcheyde deelen» en met heel fchoonë ver§ierde wulfzels, alwaer fchilderije van Wijngaerden, Grottefche, en dier- ghelij cke foorten waren, met ghenoeghfaem licht van hooghen. En het is gheen wonder, dat de' 2° Ouden defeverc.ierfelengebruyckten, omdathetRijck aldaer warmer is als wel foyons; noch daerenboven is hun aerde droogher, en dat om dat het door de nature hardt is, en met Pozzolaua ofte kalck ghemenght, alk beyde wefende vérdrooghende materie, overfulcks en hebbenzegeea belet van eenighe vochtigheydt. Onder dit gheflachte van Portalen, en onder-aerdtfehe wandel-plaetfen van 't fêer Verntaeft
Jibró 6. Palleys, en de Wijngaerden van 't Huys van Eftenfe, mochten defe plaetfe gherekent worden, ea oock mede die van den Prins Doria, in fijn Palleys buyten Genua gheleghen, en na de Zee, en noch . vele andere, diemen niet fullen befchrijven. h De Zalen zijn van de grootheydt der Koninghen 'ghekomen, waer door fy in de Koninck-
lijcke Palleyfen die ghebruyeken, en mede van treflelijcke Perfonen; al-evenwel foo en iffer gheen byfonder Huys, die yetseerlijcks heeft, datzedefe plaetfe niet en hebben • en onder alle deStede» van Europa, foo onderho udt Venetien heele groote Zalen, om hunne vrienden te ontfanghen, al- waer vele Edekn na toe gaen; foo dan, datfe om eenegroote Zael te maken,- een goet gedeelte va» het Gebouw daer in verteeren. * tibró 4. De Zalen, dienen om een vergaderinghe van vele te maken, en om teeekeninghe van Mijdt-
fchap te doen, om Gaften te nooden, en Feeften te houden. Men magh fegghen dat de Effedre by übro 12'. de Griecken hunne Zalen waren,en het Bafihca, waer van Vitruvius in 't Romeyns Huys gehan- Animal. <jelt heeft, kon altemets voor een Zael dienen, alhoewel het van binnen Py laren hadt: waer doo$ /yeerlijcker, en § ierlij cker ais d'onfe fchenen. Ten tijden van den Keyfer Nero, zijn Zalen ghe« maeckt, die door de quaiitey t der vergierfelen, en noch veel meer door 't hout van verwulfzelen die daer waren; waer door het gebeurde, datter eerft, ofte daerna geen grooter gemaeckt zijn, ofte ten minften eerlijcker; foo dat fijn Palleys door de vergierfelen der felver > Aureo ghenoemt waer, Waer van wy elders fullen handelen. In de wei-geordineerde Gebouwen moeten de Zalen in 't midden wefen, en neven den ïnganek,
waer op Ariftoteiesghefeydt heeft: De Nature heeft een eerlijcker dinc\op een eerlijcker plaets gbeftelt, ghelijck bet Hert in 't midden van 't Licbaem. Dit deel by alle de deelen van 't Gebouw verghel ij eken- de, als het Hert in een menfehen lichaem, en de Marekt in de Stadtj want in 't felve foo voegen fich. alle de bloedt-aderen, en hier van daen nemenze vele begintzelen. $y moghen van een perfecte, vierkante, ronde, ofte achtkantighe ghedaente wefen, ghelijck als wy in de Landt-Gebouwen ge- 4° ordineert hebben; maer foo wanneerze voor de Stadt moeten wefen, foo moetenze van anderhalf vierkant, en fomtijdts meerder wefen, op datze vele menfehen in defelve foudekonnen ontfangen, en fich aldaer moghen vertreden, en heerlijck onthouden. De Grieckfche Huyfen, en de Romeynfche Zalen, waren by-na ghelijck, en oock mede met de
Zalen dieze in onfe tijden in de groote Huyfen maeckten, en dienen voor de verdeelinghe van de Kamers; foo wel aen de zyde als van achteren, alwaermen ghemeenlijck twee, drie en vier Tafels om te eten, konde ftellen : by-na op de maniere van de Roorafche Zalen , en men kan daer fich met reden by wijlen onthouden. Defe Zalen worden min en meer versiert, alles volghens deStaet der Eyghenaers, en volghens de groote des Huys; waer door het gebeurt datze daer altemets Py- laren, en Pylafters zijn makende, en in deMueren hollen, met Jiunne Croon-lijft ver§iert, en daer boven gefchilderde en uytgehoude Figuren, en Goudelijftenjfoo datmen magh fegghen, datze in fo defe deelen ghelijck de andere zijn. Ja voorwaérlijek, de Zalen zijn heel ghemackelijck, en maken het Gebouw c,ierlijck; en over-
fvatcks foo ftaenze heel wel tuffchen de verdeelinghe der Kameren, want des 's Winters, foo wan- neerfe van de Tafels zijn, 'tzy by dagh ofte nacht, gaetmen lichtelijck na de Kamers, en dufda- nighfoo neemtmen doccafie van groote en vermaerde perfonen wech, om door de ghemeene Zale, en de plaetzen van een heel koude lught te gaen. De voornaemfte, en opper-Zalen om fich daer des Somers té onthouden, moeten na den Noorden ftaen, want fy worden van ^lle de andere deelen
|
||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XiX. / 305
deelen verwarmt, door de gene die daer een heelen dagh komen, endefe blijft dan alleen getem-
pereert,en heef't toeerder koelten als d'andere; al-hoewel fy mede op lij nder tijdt van de Zuy de en Zuydt-Ooftenwint deelachtigh is, en oock een weynighvandeSon:, al-evenwel foo regneeren- iibro. % der koeler en drooghe winden, en fy en konnen in foo weynigh tij dts fichniet verwarmen :i doch caP-l6- fy bewaren en fuyveren de lichamen, ghelijck wy elders verhaelt hebben. Hedendaeghs foo ghebruyckenzetot Romen, Genua, en op andere plaetzen van Italien, .dit ge-
flaght va$ Gebouwen, diefe Gaiü'a noemen; by avonture, om dat defe Galderije eerft by de Fran- sen ghèvonden zijn, en dit waren plaetfen alwaer de Patroonen van Staet wandelde,. .hunne pro- portie wordt van de Loggie, ofte Ganghe befpeurt; doch zijneen weynigh minder open als de- 10 ielve. Defe gheflaghten zijn mede defghelijcks by de Quden geweeft, gheüjckmen in 't leven van LuciusLucullus, en op andere plaetzen leeft. Ja waerlijck fyzijn heel eommodieus, en geven aen PIutarc<
het Gebouw een ongeloofelij cke ver§ierfel; maer deze zijn alleen voor groote Heeren, gelijck wy \foIO 2. verhaelt hebben, daerom en fulleu wy daer niet veel van handelen. Al-hoewel dat in defe Stadt het ghebruyck van deGalderije niet en is, ghelijck als in Spagniei
Vranckrijck, en op andere plaetzen: foo zijnfe nochtansover eenighe tijdt, volghens het exempc van Romen (boven de ghemeene faken) in vele Huyfeja van Raedtslieden, Edellieden, en: ghe leerde Perfonen ghebruyckt, om de ftudien van oude Marmer, Metalen, Medalien,en andere kley ne dinghen te vergaderen.; en defgelijcks mede de fchilderijen van de aldertreffelijckfte Meeftei die in onfe tijde waren. En om eenighe van de voornaemfte, .behalven dien van 't vermaert Huy 20 Grimana te raken,- eerftelijck van de waerde Cardinalen begonnen, en daerna door den EerWaer den Patriarch Giovanni Grimari faligher volthooyt, dewelcke onder alle de andere ae~_£erft' plaetze ghehadt heeft, foo door de veelheydtenyreenitheydt, als door deuytnementheydtehaei» digheydt der dinghen; dewelcke door een uyterfte wille van den felven Heer vervoert zijneen me een heel fchoone ordere in de ftudeer-kamet van ons geinventeert, geftelt is, en dat op SmtMarcu Marckt, aen dezyde van't gemeen Bybliotheeck. Daerenboven kx> zij nder noch andere Edele Studiën geweeft, die wy na order fullen verhalen
als van den verraaerden Heet Andreas Loredanus, Battifta Grizzo, en Erederick Contanni eei Procurateur, die in't Gebouw op de Marckt van Sint MArcus woont, dat, volghens onfe order ge maecktis • die van den vermaerden Heeren Francifco Bernardo, Gabriel Vendramini, Ian Pauk Cornaro,GiovanGritti, LuigiMocenigo, enLunardus Mocenigo Cavalier, van uytnemende din- Ip ghen, en in onfe jonckhey dt ghelien: dewelcke door de erfghenamen, om een goede fomme gelts verkocht zijn. Die van den vermaerden Heer Pietro Bembo, Gardinael van de Heylighe Kerck, en oock die van Sebaftiaen Erizzo, die van de Medalie ghefchreven heeft;: Simon Zeno, en noch eenighe anderen die wy niet en noemen, Gelijck als over eenighe tijdt de Studeer-kamer vanden waerclen Patriarch Griniani in groote
acht gheweeft; defghelijcks is hedendaeghs die van den vermaerden Heer Carlo Ruzini, om dat hy aen fijn eyghen, die van den vermaerden Proüurateur Contarini ghevolght hadde, waerdigh veertigh duyfent Ducaten: waer door hy tot defe effeótie den Inganck en Galderije heeft, en drie Kamersïd'een achter de ander, in dewelcke fes-entfeftigh Marmc re Beelden van verfcheyde groo- te, vierentachtentigh borftweren, een goet getal van Torfen, kleyne Beeltjeüs, Afgoden, en Diert- jens van Metael en Marmer gheftelt zijn, een heel konftigh Hontjenilanghe verheffinghe, Vaten en * andere dierghelijcke dinghen: enby-nadrie duyfent fes hondert Medalien, onder dewelcke drie hondert en tachentigh van Gout, en twee duyfent tfeventigh van filver, en alles bewaert, waer uyc de fekerheydt van vele oude Gebouwen befpeurt hebben, foo Grieckfche als Romeynfche, en vreemden. Daerenboven heeft het een kruys,en twee ftarie van Criftal van de Bergen^die Vallerio Belli Viceritino ghemaeckt heeft, en een groot ghetal van Camei, Gavi en Juo, veel Doosjens van 4C verfcheyde foorten, en andere die van hunne ghedaénte, beesjensyan vele foorten fchijnen te we- len, en andere natuerlij cke Gefteentee van verfcheyde manierenden Zee Bovoliyan alle coleur; en heeft oock eyndelijck hondert en twintigh tamelijcke fchilderijen5doorgaens van de treffelijckfte Meefters , en achthien van Mufaifche, waer mede hy heel cierlijck alle de Vertrecken van fijn Huys versiert heeft; alwaer een Lettiera ofte Bedde is , meer als fes duyfent Kroonen waerdigh, metvoet-ftijlen, Pylafters, en de Croon-lijften van Ebben-hout, met Juweelen van alderhande foorten ingeleydt. Den Doorluchtighen Heer Andrea Vendramini tot Sinte Grègorius, in fijn Huys op het Canal
grande zijnde, heeft twee Vertrecken geordineert, alwaer fich drie dubbelde ordens laten vinden, en niet weynigh Statues,en hondert veertigh borften van verfcheyde groote Torflen, laghe' vex- hooginghe, Vaten, Edele fchilderijen, en andere perfeótie, en een goet ghetal van oude Medalien, en feven Statuen van Vidorien in fijn Schrijf-trefore van Olijf en Ebben-hout,en by avonture hon- $° derten veertigh, foo groote als kleyne fchilderijen. De ftudeer-kamer van den Doorluchtighen Heer Gabriel Vendramino vol van veel Statuen,
Borften, Medalien, en een goet ghetal van fchilderijen, worden fo langh onder het Zegel bewaert, tot dat een van 't Huys daerna begeerten heeft om het te lien. Den feer vermaerden Heer Zuanne Mocenigo, wefendebyCarita, heeft defgelijcks een goet getal van Statuen, Borften van verfchey- de foorten, Medalien en fchilderijen. Den vermaerden Heer Pietro Pellegrini Secretaris van den Hooghen Raedt van Thïenen, wordt,by hem ghèvonden een goede vergaderinge van Statuen, en Borften, ontrent dertigh in t ghetal, en by avontuer fo veel fchilderijen van goede Meefters, en heel wel bewaert. Dea Heer Bartolo van de Cooplieder Schepen alhier ter Stede vereerti heeft by- na dertigh beeJtjens, en Borften gheftelt, een deel der felver heeft den waerden Cardmaei Bembo G g % ■ ■ toeghe-
|
||||
|
306* De Boii-Konft van Vincent Scamoztius,
toegehoort, en defgelijcks mede hondert Schilderijen van verfGheyde groote, onder dewelcke zijn
twintigh van Titianus heel fchoon; daerenboven noch veel handt-teeckeningen, en Modellen van aerden, en dien van Sint Sebaftiaen fo fchoon van Victoria eyghene handt* waer over hy een fijnder Kamers vergiert heeft,'t gene hy aen de deughtfame laet fien. Den Heer Daniel Nis een waerden Hollandts Coopman, van fijn genereus ghemoedt bewogen,
en van de deught der voorfz Heeren verweckt, heeft hy oock mede een fijnder Portico ofte Portael ver§iert, en Kamers om daerna in korte tijdt fijn eyghen Vaderlandt daer mede te vereere/i, en die io Lande aen geens zyde, alwaerhyfich bevont, by-na veertigh Statuen van verfcheyde groote te hebben, en by-na tachtentigh hooft-ftucken, een goet deel derfelver zijn vanden vermaerden HeerSimon Zeno gheweeft, engheen weynigh torfen > en noch kleyne dinghen: enby^na on- trent tfeftigh Schilderijen, een deel der felver zijn van den vermaerden Coradino gheweeft: en twintigh hoofden vanhandt tothandt van de befte Schildery, die tot dien tijdetoe gheweeftzijn. Daerenteghen heeft hy een Archivo ofte Boghe van Ebben-hout, van binnen en buyten vierkant, alwaer vele uytnemende kleyne fchilderijen zijn,en oock mede eenige byfondere minature s ende daer binnen worden de conterfeytzels van de Princen bewaert, en uytgehouden Lijften, ront-om versiert met uythoudtzels > en de af beeltenifle van Albertus Durerus, en Luca van Hollandt ghe- maeckt, en een groot ghetal daer van methanden van de voornaemfte Meefters ghemaeckt: Daer- ±Q enboven noch Zee Bovoli van alle foorte; waer doormen ghelooft, dat deze Archivo ofte Boghen, thienduyfent kroonen gekoft heeft. Alle defe verhaelde dinghen zijn met groote dirficulteyt en lanckheydt van tijdt befchreven,en
metonkoften die niet te verhalen zijn: waer van ghelijck alle die wy gefien hebben, en meeften- deei de ftudeer-kamers onderhouden, 't ghenewy metter waerheydt bethoonen moghen: die van Venetien moghen van ghetal, hoedanigheydt, prijs en eere vergheleken worden, by alle d'oude ftudeer-kamers van heel Europa, foo wanneer wy die van d'oude Romeynen niet bewaren en wil- den. De plaetfen van de Statuen, Rilievi, ofte verheerlijckinghe en fchilderijen , en die om daer te kleeden ftaen, en voor alle andere exercitie, dat ftantvaftigh geordineert, en niet heel be- |ê weeghfaem licht verfoecken i moeten na den Noorden wefen: want (gelij ek wy gefeydt hebben) dat aen alle d'andere deelen de Son is -} lbo dat de lichten heel veranderlijck zijn, ende maken ver- cap°it' jfö^yde verfchillen in de rilievi, en het is mede moghelijck om de coleuren te onderfchey* den. Vanie vefdeelinghe der IQtmers ^ybllothsken 3 en hunne mate en hoogbte^
en andere plaet%en 3 tot dienftbmheydt van 'ttiüySi
■■ ■ : i' i '-" .'■":, .....'■ \ ■
Cap. XIX,
^éiteÊë&£3&fèé Êt ^ee^£ a^toos ^y d'cmde Grieckeh en Romeynen, en andere Natiën, een Pö-
Lingua. ^a^^^^^^p litie,en Borgerlij ckgebruyck, om in deKamers te woonen, geweeft; alhoe- Launa' fm KfjlÉ É; wel fy dieTalami, Amphitalami, Conelavi, Cubiculi,en diergelijckéGrieck- #Hs f-^-^ IR fche en LatiJ nfehe namen gevenj en fy hebben over iangh onderhouden om in Fefto. fe TWPM I Rr ^et on^erfte ^ee^van 'c Huys te woonen, en zijn daerna om hoogh gaen woo- , 1f N%T ffi iSf nen' ^Je ^e naem van Cenacoli (ofte eten-Zalen ghevende, ghelijck Varrö ghe- 4° ^L^^^I^^s^P tuyght En die Kamers die alles in een verdeelinge komen, en dieze onder een ïibroö ^ ^^^^^^fleutel fluy ten, die noemen de LatijnfcheGonclavi,gelijckFeftus verkondigt % cap. %.' en het is by avonture beter datmen feght dat de Conelavi verftaen worden, alle de plaetze van het Huys, alwaer het aen geen vreemdelingh geoorloft en is om daer in te gaen, foo wanneer hy niet gheroepen en is; by-na om datze onder de fleutel ftaen, en eerlijcker als de andere, die vry en ghe- meen zijn, ghelijck mede Vitruvius getuyght. En die plaetze die wy Stanze ofte Kamers noemen* die heetet de Latijnfche Cubiculi, hunne naem van een feker foorte van een Leger-bedde hebben- de : die de Sabinfche volckeren eerft gebruyeken (gelij ck Feftus feydt) dewelcke fy noch hedën- daeghs Landt-bedde noemen, van de Princen en groote Heeren ghebruy ckt, foo wanneer fy op de Reys gaen, om datze die in order uyt malkanderen konnen doen 5 gelij ck het hun belieft. «.. , De Griecken maeckten de Mans wooninghe van de Vrouwen afghefondert, die felve Gineconiti cap°j ft°emende, en Andronitidi; ghelijck wy in 't Grieckfche Huys bethoont hebben , en oock mede in 't Roomfch: en overfulcks foo hebben wy het in de wei-gemanierde Huyzen onderhouden, dat _
de verdeelinghe van de Mans Kamers op vryder plaetze zijn, foo voor 't eyghen ghemack van den Eyghenaer, als oock mede die by hem komen om yets te; verhandelen} maer de verdeelinghe er Vrouwen moeten op Achtbare plaetfen zijn, en met meerder eere als de Mans, en datter niemandt licht in komen kan,'t en zy hy geroepen is. De Kamers moeten, volgens den Staet van den Eygenaer wefen, en van een tamelijck getal, vol-
ghens het vermoghen van den felven Eyghenaer, en foo aen de rechter als flincker handt, volgens de nature in der menfehen lichamenjen datter eerft de opper-deelen zijn,als Zalen,Zaletten,groote Kamers, en daerna de middelbare, en oock mede de kleynfte, op dat die gene, dewelcke den Ey- ghenaer vergefelfchappen, op d'eerfte plaetzen zijn, en de fijnen binnen in de tweede- maer die met hem handelen, moeten in de achterfte gaen: en defe order en wort niet alleeniijck in de Palleyzen der Heeren onderhouden* maer oock navenant in de byzondere Edellieden Huyfen, ........"'".................." r"' . Aen
|
|||
|
Het eerfte Deel, het Derde BoecL Cap. XIX. py
Aen den Vader des Huy fgheims pleghen fy de vóor-kaniers van 't Huys te gheven , ende aen de
Moeders andere deelen meer na achteren -, tot dien eynde, om datze ghemackelijcker aendè jhuyshoudende dingen zijn. De Bruydts-kamers, die de Griecken Tala mi lieeten, móeten tuffchen d'eene en d'andere verdeelinge wefen> als wefende een deel die het heel Gebouw t'famen-voeght j de Kamers voor de Kinderen moeten by de Moeders zijn, alhoewel andere menfchen daer forghe over draghen. Alhier tot Venetjen ghebruyckenze eenighe middelbare Kamers, dieze de'naem van Bedde geven; op datze in een tijdt moghen fien, en ordineren terwijl fy ghefont zijn, ende foo wanneerze iieck zijn, na hunne behoevenghedient: deflaep-karaers moeten oniichtbaerlijckef als die, waer in men yemandt ontfanght, wefen; en oock fchoonder en 5ierlijcker,maer déitüdeer- 10 kamers op een gherufte plaetze; en van de geruchten des Huys afgefondert. De Kamers tot ghebruyck der vreemdelinghen (foo het moghelijck is) foo en moetenze niet
iangh de ïnganghe van de Huyfen wefen, en by de ftallen; op datze, volghens hunne wille,moghen in en uytgaen, fonder nochtans eenighe letzel aen 't Huys te doen, want qualijck foo kanmen iü dele beletzelen v/oönen. De Kamers voor de oude kinderen en vermoghen niet heel langh te we- fen, op datfe de vrienden moghen ontfanghen en carefTeren, en om de vreemdelinghe te vergefel^ fchappen; doch alle defe voornoemde plaetfen moeten in 't gelichte van den Eygenaer wefen. De Knechts kamers, en die voor de Meyden, moeten van defe gefcheyden wefen, te weten, de Knech- ten van de Meyden; ghelijckhet vyer van de verbrandelijcke dinghen, niaer op de plaetzen datze ghereedt en bereydt voor hunne Eyghenaer of Meefter zijn, en oock mede voor de dinghen die fy " te doen hebben, foo wanneerze maer gheen beletzel en ongemack aen 't Huys geven. In de groote Gebouwen, en het ghetal der Rameren,foo moet foo veel als het moghelijck is,on-
derhoüden worden, datze malkander niet in de weegh en zijn, want op defê maniere foo konmen de verdeelinghe en de Kamersop verfcheyde manieren na hunne noodtdruften ghebruycken,aïles ghelijckdefaeck vereyfcht. De opper ofte grootfte Kamers moeten in de groote hitten ghe- bniyckt worden; en daerom foo moetenze groot, breedt, en van fchoone hooghte, met tamelijcke breet licht wefen; want duldanigh ftaenze heel wel, en zijn heel bequaem om te woonen,en fchoon voor de ooghen van yeder een, waer door fy in de heete Landen heel gheprefen zij n: het is lich- telijcker een Huys ofte verdeelinghe warm te maken als wel te verkoelen, want de warmte ver- krijghtmen door het vyer, en foo wanneer die heel dicht, en de Mueren met lakens behangen zijn, maer de koelte moetmen door groen lof, fpringende koele wateren,en met fich deelachtigh te ma- kken, de lught van de onder-aerfofche Kelders ver^^ De Winter-kamers moeten na den middagh zijn,ofte wel van den Zuydt-weften tot den Wetten*
en van tamelijcke groote, en meeft daer de oude lieden zijn, en oock mede de JBatftoven om fich te reynighen, en dierghelijcke plaetzen: want aen defe zyde foo ontfanghtmen eenighe laeuten van de lught, door de ftralen der Sonne verwarmt, en door de dampen der aerde : en noch mede foo gaet des Somers de Sonne heel hoogh, en datter niet veel in en komt, 't en zy foo wanneer daer een koel windeken is. Het is wel waer dat altemets de lught warmen vochtigh is, waer door het hooft ïöude konnen befwaert worden, maer daer kanmen met het fluyten der glazen voorkomen. De Kamers die na den Ooften ftaen, zijn heel ghefont, en bewaren alle dingen, niet alleen door
de goede lught, als wel dooreen innerlij cke verheuginghe, dat het ons by-brenght, en meeft des Somers; waer door de oude Griecken en Romeynen hunne verdeelinghe aen defelve zyde maken, ghelijckwyghethoont hebben. Het iswelwaer dat de Kamers des 's Winters niet veel van de itralen der Sonne en hebben. Voorders de Kamers na den Noorden zijn heel bequaemoni daer des Somers tewponen, om
datze fich in de hitten koel houden, en zijn lichtelijck des 's roorghens en 's avonts van deSon befchenen. Het is waer datze des 's Winters van alle gheneuchelij cke licht berooft zijn, waer 4° doorze melancholij ck worden, en by-na als doodt: en oóck alhoewel de Nooirdelijcke lught ( ge- lijck wy aldus verhaelt hebben) is de drooghfte en koutfte, en daerom iffe heel fuy ver en ghefont, en meeftendeel foo wanneer het regent; want alsdan foo de Son nochte luchte verdroogen,noch- tans foo worden de Mueren vochtigh, en de glans vergaet, en door den banck foo verrotten en be- derven alle dinghen die daer binnen zijn. Eyndelijck de Kamers die na den Weften ftaen, fullen tamelijck goet des 's Winters in de Len- cap. %
ten en in de Herfts zijn; maer des Somers foo zij nfe van de ftrael der Sonne befocht, boven dien dat de Son in de ooghen fchijnt,en belet het onthouden aldaer, waer door de plaetzen verwarmen, ibo datze met dit ongemack by-na de heele n acht doorbrenghen, al-eer fy verkoelen, foo door de dampigheydt, en oock mede door dien aen defe de Zuyde Orizontale lught kout, veel warmer als elders is: en daerom moeten de Huyfen die op't landt zijn, voor den Eyghenaer, en die met de lught omcinghelt lip, moeten dicke Mueren, heele groote Kamers, en tamelijcke openinghe hebben, en niet heel veel openinghe, en verwulft, op datze alfoo lichtelijck van de Son niet ver- warmt nochte befchadight worden. In de heel warme plaetfen worden eenigh Criptiportici, en onder-aerdtfche Kamers voordes libro.x
Somers ghemaeckt, en daerom foo gebruyekenze tot Napels, Genua, en oock mede tot Florenze cap.12. en elders om laagh by der aerden te woónen, want op die tijden fo is de aerde heel koel, gelijckze mede des 's Winters lauw wordt, waer door men na de tijden van 't een en het ander gen ut kan ge- nieten, door het verftant begrepen. De Bybliotheek ofte Liberije zijn veel van de Griecken en Bomeynen gebrayekt,niet alleen in 't gemeen, maer oock in de byfondereHuyfen,gelijck als wy in alle de beyde Huyfen door de verhaelde redenen gemaekt hebben; boven dien dat de wetenfehap, én de fchoone konften op hunner tijden zijn van de jonekheydf in groote waerde ghehouden. I» G g 3 onie
|
||||
|
-308 De Boü-konft van Vincent Scamofctius,
onfe tijden ia vele Steden van Italien, en principalijck tot Romen en Venetien, om die aen geens
zyde van de Bergen niet te noemen, zijn defe ftudie heel aengenaem. Boven de ghemeene Librarije van Sint Marcus, en noch vele andere, -waer van wy elders fullen
handelen. Daer zijn op verfcheyde tijden heel veel der felver in de Edele en Borgerlijcke Huyfèa ghevonden, foo in andere als defe Stadt; waer onder die van den waerdighen Daniel Barbaro, van Aquileia uytghefocht geweeft heeft, die Vitruvius begonnen heeft, voortghekomen van den waer* ïo dighen Patriarch fijnen Neef, Dominicus, en Vincenzo Morefini Cavalieri; Francifcus Ponto, en Francifcus Soranza, Ridders, die in't Hof van ...... AmbafTadeur gheftorven is, ghelijck oock mede in onfe tijden, die van den vermaerden Heere Giacomo Barozzi, tot Sinte Benediiftus,
met heel vele Boecken van alle wetenfchap en faculteyten die de Griecken , Latijnfche, ende de ■hedendaeghfche befchreven hebben,en van de befte druck,onder dewelcke zijn vele metter handt gefchreven, die op andere plaetfen niet gevonden en worden, en met heele fchoone ordere onder* houden. Die van den Doorluchtigen Heer Giacomo Contarinijby Sinte Samuel, heeft mede een grooten
naem gehadt, daer na aen fijnen Neve Bertuzzi gekomen; en van Giovanni Delfino , die Biflchop van Torcello geweeft hqeft.gelijck oock mede die van Giacomo Marcello tot SintTomas, en lero- nimus da Mulla tot Sint V io; Lucis Pefaro, Lucis en Marcus Anthonius Mocenighi: Luigi Grade- 2Ö nigo,-Luighi Marcello, enLuighiMaiipiero; dieeerftdenCardinaeï Amulio toe-behoort heeft: 'voerders die van PaoloParuta Cavalier ofte Ridder, enProcurateurvanMonfig. Delfino, dieBif- fchop van Canea gheweeft heeft; Paolo Loredano, Pietro Duodo Ridder, en Aluife fijnen Broeder, Sébaftiaeri Erizzo; Rocco Gataneo, die een generale Auditeur over vele legaten defer Stede was, en van Vielmi gewefene Biflchop van Nieuw-ftadt. Daerenboven van de Borges, als van den vermaerden Heer Aluife Balbi,töt Sinte Mauritius heel
rijck,en Gatalogen metter handt ghemaeckt, en meeftendeel heel heerlijck op fijn Frans gebon- den: daerenboven noch heele fchoone Inftrumenten om te fpelen, en grootegifte aen den Paus vereert. En die van Aldo Manutius de Jonge, die tot Romen ghebrocht is, Vallerius Bardellini, en 3 vele andere die wy nu niet en noemen. Onder alle defe voorfz Liberije worden een ontallijck ge- tal van Grieckfche,'Latijnfche en Italiaenfche Boecken ghevonden, van de alderbefte Druc- jkei en noch vele anderen metter handt ghefchreven * hier en daer in alle de deelen van de werelt, met groote neerftigheydt en onkoften vergadert: welcke Libery ofte Boeck-kamers gheven een volkomen teecken van een deughdelijckenzeedbaergemoedt,en daerom fo moetmen door defe exempelen verhopen, dat vele defgelijcks doe n fullen. De Boeck-kamers ehde.de ftudeer-plaetzen moeten het licht van de Ooften hebben ;want men
moet de befte fludie des 's morghens als de Sonne opgaet, doen; want den menfeh is op die ure be* quamer tot de ftudie,en het vèrftant vernuftiger om de dingen te begrijpen. De lught van den Oo* iten, en defghelijcks.de deelen die aen de rechter en fliucker zyde zijn , zijn getempert, en heel ge- font aen de lichamen en aen de bewaringhe van de dingen, en meeft voor de Boecken, en gefchrif- ten, dieze heel langh bewaren» Nu foo fullen wy na de proportie van de Vertïecken gaen: de lenghte (gebjek Vitruvius feydt)
is van fijne breeten genonien,en defgelijcks fo hebbenfe van 't een en d'ander de hoogte genomen, om dat fy de Kamers aen alle zyden vierkant maken, en maeckten de hooghte het derde deel hoo- ger: ofte wel van vierkanten, waer aen fy de vefwulften maeckten, ofte wel geheelen ofte bdoghs- wijfen, en aen de langhe een kruys-wegh in de midden, en oock twee kruys-ver wulften; ofte eyn*4° delijck foo maecktenze die langh om de perfe&ie der vierkanten, die, gelijck als een vierkant zijn, en in 't midden: aen defelve makenze dan de vergierde verwulf ten ofte fchulps-wijze, en hebben ten minften hunne hooghte van de breedte der Kameren tot aen de kromte der verwulfte toe ghe- maeckt, en van de fofHtten, en ten meeften de helft van de breedte en van de lenghte, en hier van makenze hunne hooghte. Wy hebben van 't gene dat Vitruvius beveelt, en voor fo veel als wy in de oude Gebouwen heb-
ben konnen onderhouden, en door de ervarentheydt die wy hebben, foo fullen wy de Kamers van een va,n defe vijf voor fte 1de deelen maken, en meeft op de voornaemfte grondt van de Keyfeflijcke Gebouwen, en die van eenigh belangh; te weten, van een volmaeckt vierkant van hunne breedte, en fy moeten niet minder als fefthien voeten wefen,om aldaer de Bedden te ordineeren, nochte niet meer als twintigh voeten, diemen tot acht voorplatten konnen brengen, en oock mede rondt, fim- pel, ofte wel met uythoufels op de hoeckenjdoch defer en zijn niet heel bequaem om flaep-beddea aldaer te maken. Daerna van een vierkant en een quart, en van anderhalf vierkant, ja tot drie toe, j-o endede grootfte van twee vierkanten ; maerdatze defe verhael de lenghten niet en laten voorby gaen; want alsdan foo fouden fy eerder Zalen, Galderijen en wandei-plaetzen, als woon-kamers fchijnen. Defe twee lefte gedeelte mogen vóór voor-kamers dienen: de middel-kamers voor Ede- len, en de kleynfte voor achter-kamers, en plaetzen om fich te onthouden, fo wanneer alffer geen kleyne kamers en zijn. Wat aengaet hunne hooghte, maken wy op defe navolgende maniere, te weten, dat, fo wanneer
daer eenighe van defelve zijn daer de lenghte different by-ghevoeght is, en hunne breeten,daerna fo maecktmen van de helft tot aen de verwulfen toe; foo datter oock fo veel proportie afkomen: alwaer de kleynfte kamers fullen foo hoogh als fy breedt zijn, wefen, ofte van een perfe&e elle- boogh de navolghende een achtfte deel hoogher als breeder; de middel-kamers een vierendeel, en de lefte op een na,eenachtftendeel meer, en de grootfte eenmael, ende helft te hoogher als fy breedt zijn, en ghelijck de proportie tamelijck zijn, tüfTchen. de lenghte en breedte der -Kamere:\ daero
|
||||
|
/
|
|||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Gap; XIX. 30^
daerom foo wordenze dufdanigh door de ghedaente: en foo wanneer alsmen aeu'tbeginzel der
f elver ftaen, fo fietmen die van boven tot beneden door een gat alleen,, en fonder dat het oogh be* hoeft, te verdrayen. Men moet mede groote infïchte nemen, dat, foo wanneer defe Kamers indefelvé laaghtezijn,
datze van eender hooghte zijn, en dat alleenlijck een Livel maken; daerom foo fietmen in eenighe Steden van Italien, Spagnien,Vranckrijck, en by-na door gheheei Höoghduyts«landt,dit abuys van verfcheyde hooghte der folderen ofte kamers, 't gene groot ongemack om te woonen is, en be* derft het ghefichte; daerom foo moetmen onderhouden, dat de hooghte der plaetzen navenant de Zalen en groote Kamers zijn, want aldus foo en fullenze niet ombreken 'tgenehaer toekomt jen alsdan foo fullen de middelbare en kleynfte eenweynigh hoogher zijn: waer van men demaet konnen nemen, foo dat die en deze tot hunne gebruyck konnen dienen, en oock mede waer toe fy "■ gemaeckt zijn: nochtans onderhoudende datmen de Kamers van de bovenfte ordere een weynigh c' ™ t lager raaeckt, alles voighens den eyfch van hunne ordens, ghelijck wy op een andere plaetze ful- len verhalen. De Kamers vermoghen hunne verwulften op fes manieren hebben, te weten, botte a conca fem-
plice, ofte a vella, a conca met maantjens, a crocei, Padiglions, ofte wel met meer voorplatten, en eyndelijck booghswijfen, diemen mede a Cattino noemt; defe voorfz Verwulften worden ver§iert verftaen, en minder als een halve cirkel hoogh, waer van wy breeder op een andere plaetze fullen Hbro & zo handelen, als wefende een koftelijcke plaetze om die te betimmeren. caP-4" Hier volght de Tafel, alwaer de mate en de ghedaente van de Kamers met hunne verwulften^
openinge ende lichten met §ijfter-letters afgeteeckent zijn. |
|||||
|
De Bou-könft van Vincent Scamoztius,
|
|||||||||||||||||||||||||
|
3fo
|
|||||||||||||||||||||||||
|
BElL'ALTEZZEEFROPOKTEONrDELLE 5TANZE FRINC
|
|||||||||||||||||||||||||
|
= VoU<a aCcMd it3
|
2; «Mö* (3- x:^^^_^^sh^^^^^^^^^^^^'^ h,^
|
||||||||||||||||||||||||
|
YéliAtüfAii^ldeU
|
|||||||||||||||||||||||||
|
^6{jd;^$üWë.C0tifefafdeepkMCtt]fï9ia, [^
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Volt&a B&Êz.ctmCwéM&êje/fot
|
|||||||||||||||||||||||||
|
;■■
|
|||||||||||||||||||||||||
|
■-•\
|
|||||||||||||||||||||||||
|
'K .Da duoï qtiadrfmjunde2zu
|
|||||||||||||||||||||||||
|
IV D im qummtetre quarfL
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Vjiïc*Saffl)c>z.Uf
|
|||||||||||||||||||||||||
|
ia ts -zo- 2S 30 3s 40 4.J1 jo
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XIX. 311
Als nu foo fullen wy de dinghen raken die ghedienftigheydt aen 't Huys by-brenghen, onder jufljrm
dewelcke de Keuckens zijn, die daer zijn bygevoeght, om een menfch fijn leven te onderhouden; üBro 38. doch daerna door de cierlijckheydt der groote Heeren vermeerdert, foo dat, foo wanneer als An-. 24,u tiochio tegen die Parthen oorloghden, foo heeft hy ih fijn Legher veel Kocks met hem ghenomen, en oock veel filvers : waer uyt het fcheen, dat hy eerder uytginck om gierlijck te leven als wel ten oorlogh. De Keuckens zijn in 't Huys, ghelijck als 't Hert in een Dier; want gheiijck in 't felve de kolt door de natuerlij cke hitte ghekoockt wordt; defghelijcks wort het mede in de Keuckens met 't uytwendigh vy er ghekoockt: fy moeten op een byfondere plaetze van 't Huys welen, heel van de andere deelen afgheibndert, onder der aerden, ofte laeghbyder aerden, ofte wel inde middei- plaetfen, op datze de voornaemfte plaetzen niet en beletten, lbo door de geruchte ofte door de af- keerigheydt die fy gheven. Sy moeten nochtans mackelijck en niet verre van de Zalen ofte Salet- ten, alwaer den Eyghenaer fijn vrienden oftegenooden op laet wefen, op dat het eten lichteiijck en mefter haeft op de Tafel ghebrocht wort, en met minder moeyten als het mogheiijck is} 't gene men niet lichteiijck doea en kan, foo wanneerze daer verre van daen zijn. Het komt heel wel dat de forme ofte ghedaente van de Keuckens eenweymgh lanck-en breedt
zijn, als kleyn, op datze wijt > en tot de noodtdruften bequaem zijn. Datze hunne licht vanden Hoorden hebben, ofte wel van den Ooften, maer niet van den Zuyden ofteWeften : want fy ver* foecken de koel ten, en datze op alle tijden luchtigh zijn, oock mede breedt en van taraelijcke hooghte, op datze fich niet lichteiijck en verwarmen, dat het in defelve Keuckens niet en roockt, ofte datmen gheen beletzel van 't vyer, ofte van eenighe dingen die fy daer in koken, hebben: fy *° moeten verwulfc zijn, op datze aldus te fekerder van 't vyer ofte brandt fouden wezens en oock om die nat te maken, en oock om datze gheen rumoer fouden geven, daeren'thalven foo fullénze op defe verhaelde maniere heel koel wefen. De Keuckens zijn in een Huys, ghelijck als de Wiuckels om de Marckten, fonder dewelcke men
alle daghen niet fouden konnen leven, 't en zy datmen yets daer uyt ghebruyckten; en daerom fo worden dieghemaeckt, om datfe in ons noodtdrufte ons behulpigh zijn fulleui en daerom moeten, fy van hunne ghereedtfchappen niets ontbreken ,• gelijck als plaetzen om de Schotels te fettfcn, en andere dinghen diemen daer in gebruyckt, en alles op ordere geftelt: daer moeten verholen Trap- pen zijn, die een in defelve Keuckens leyden -, fonder eenigh beletzel van 't Huys, om datdaer alle de gene gaèn konnen die het believen, en oock andere die tot de innerlij cke noodtdruften behoe- ven s de Keuckens tot ghebruyck van de Voorhoven moeten eenige opgangen hebben, na hoogen toe, alwaer den Eyghenaer ofte wel den Opfiender van 't Huys, met eenen kan ordineren, en alle onnutte dingen fien, fonder nochtans daer in te gaem Daerenboven fo moeten fy lobjpende wateren van Fonteynen,Puttên ofte wel van goede Backen ^o ^
^° hebben,en fo wanneer het mogelijck is,fo moeten op een verholen plaetfen Galderijtjes wefen, om cap* f datfe in een huys,atwaer veel te doen is,fou moge dienen.Vitruvius die heeft van deLant-keückens gefproken jen niet van die in 't Griecx nochteRomeyns Huys dat in de Stadt ftant is; want in defelve moeftmenfenoodtwendigh maken, en dat ghemackelijck aen 't heele Huys, waer van wy terftont gehandelt hebben, te weten, By de Keuckens moeten de plaetzen wefen alwaer de Tafels zijn, om daer het eten in ordere op te fetteu, diemen navólghende op de Tafel Om te eten moet brenghen t Men moet vfen de zyde van defe Keuckens een kamertje, om de vuylighêydt der feiverin te leg- gheiij maken, als het Huys ofte huysje daermende vaten waft, en dierghelijcke plaetfen we« fen, en daerom heet het fpazzacunia, een plaets die de Keucken fuyvert; en niet verre van daer een plaets om het brandt-hout te leggen, en dit is genoegh hier van verhaelt. De Bottelerije, Tinelli en Kamers daermen het goedt be waert, die zij n in de Palleyzen der Prin*
Gen, en in de groote Huyzen alwaer een groot huyfghefin is, noodigh: want in 't een foo fêtmen de dinghen aen een zyde, diemen daghelijcks gebruyeken voor de Tafel van den Eygenaèr, en oock mede tot gebruyek van't Huys: en in de Tinelli daer vergadertmen het eten, enverfcheydenvan de Zalen, alwaer de Eygenaers eten: die Griecken noemde defe plaetze Oeci, ende de Rotneynen , 4° Triclinij, gelijck als wy elders'verhaelt hebben. Daerenboven fo zijnder de Defpenlie-kamers, die e. f. ' op koele plaetzen willen zijn, en onder de fchaduwe met alle hunne noodtdruften, als Trefoörs en diergelijcke, op datmen daer dagelijcks foude het goedt in bewaren. Defe plaetfen moeten uyt hét gefichte van een yeder een wefen, en fo veel alft mogelijck is, de verdeelinge vry houden; wantin defelve kamers konaender veel om yets te vragen: daerenboven fo ftaenze heel wel met wülften, fo voor het vyer, als om de geruchten en vuylichey t voor te komen die van de Balcken vallen,en oock mede, om dat daer geen beesjens fouden wefen, daerenboven foo zijnfe veel koelder: het fal heel |
||||||||||
|
l
|
rofijtigh wefen jfo wanneer den Opfiender hier by fijn flaep-kamer heeft,op dat hy aldus raffcher.
|
|||||||||
|
ydenoodighedetizy.
Daer zijn oock Salve Robbe ofte Kamers alwaermen het goedt bewaert, en by-na als Magezijns
en Winckels, die de goederen by de hoop ontfanghen: gelijck als de Difpenze die by weynigh fich fo hetquijt maken; waer door men feggen kan, dat de Difpenfe regaerdeneffe van d on koften van het giutarco Huys zijn die fijn goedt wel verteert,regeert fijn Huys wel. Alhoewel Vitruvius geen mentie van de difpenfe en maekt,by aldien by d'oude den Major DomOjden Opfiender van 'tHuys,en diergelijcke gebruyeke zij 0;gehjckmen uyt het leven van Lucius Lucullus en anderen konnen befpeuren, fo ift ïioodtwendigh datter de difpenze niet en ontbreken, en byfondere deelen diemen grootelij cks in onfe tijden in de Princelijcke Hoven, en in de Huyfen van groote gebruyeken j als wefende noot- wendige deelen voor de forge en de regeeringe der goederen.De falverobbe,ofte plaetzen alwaer- men het goedt bewaert, moeten niet langs de Keuckens en Tinelli zij n, om datze daer fouden veel konneo
|
||||||||||
|
511 De Bou-konft van Vincent Scamoxtius,
konnen inbrengen,en het goedtdaer omte bewaren leggen : fy moeten fterck en met yfere Tra-
liën voor de Venfters wefen,en de deuren wel gefloten,op dat daer de Ratten en andere beeften niet inkomen, die knouwen en het goedt bederven. Om dat het tot de bewaringhe en onderhoudinghe niet alleen van onfe lichamen, maer oock
mede van alle dinghen, foo is't beter datze een heele en koude lught hebben, als een warmen en vochtigheü; want die verftopt en vervuylt: en d'aerde opent en vergadert, en daerom foo moetmen de Kelders, Kooren-plaetzen, de plaetzen alwaermen het goedt bewaert, en oock mede daerze de kleederen bewaren, en het huysraedt, en diergelijcke dingen in die deelen van 't Huys maken, op datze van de heete en vochtighe lught niet gcregeert en worden: daerom onder alle luchtenioo fal die na den Noorden, ofwel van den Ooften de befte wefen: want dit deel en is niet van de hitte lo der Sonne geregeert, nochte van de warme lucht, gelijck wel die van denZuyden en Weften : en wy prijfen oock mede, dat defe plaetfen dicke Mueren hebben, en dat hunne voeten met de dickte van lijn-o lye g'hef meert is, ofte van eenighe andere foorten, die het van de motten en dierghelijcke 'beeskens bewaren, die knauwen. Als nu fofullenwy van de Trappen handelen, Van de grondt enbequamegbedaentei-an verfcheyde manieren der byfondere Trappen,
.** op de maniere van onfè tijden, en eenighe derfelver van dèn Autheur felver geinventeert. Gap. XX.
Nder alle de deelen foo zijn de Trappen in een Gebou fonder twijfFel noodigh,
gelij ck de aders en diergelijcke dingen in der'menfehen lichamen; want gelijck 2 ° defe natuurlijck diènen,om t bloet door alle de deelen van 't lichaem-te fenden; defgelijcks en op geen andere maniere beginnen de opper en verholen Trappen van de alder-binnenfte deelen, met hunne wentelinge dan aen de rechter en de ander aen de flincker zyde, met een konftelijcke beweginghe; en by-na fonder eenigh onghemackkanmen defelve opklimmen, tot de opperfte deelen toe. De nature bewijftjhoe datze mackelijk om op te gaen moeten zijn. IndeAlbafter en andere Berghen hebbenfe eenighe opgangen als fteenen Trappen ghemaeckt, die gemeeiilijck allengskens opwaerts gaen, nu recht, en alsdan weder aen d'een ofte d'ander zyde: het fchijnt of defe trappen ons eéöModel hebben willen geven,en den weg om rechteen wentel-trappê te maken» Waer door het ghefchiet, volghens ons goetduncken, dat de ghene dewelcke met alle hun verftant nieten forgen deTrappen, en voornamentlijck de opper-Trappen niet op verheve plaetfe 3<» Seóta te ftellen, "datze gröötelijcks dwalen, en dat defelve van geneuchelijcke en fchoone gedaente zijn, fac.48. en mede mackelijck om op te klimmen: want Hippocrates die feydt: Als het lichasm beweegt, ende begint te toereken ,piJïtèrj$ont inetdentöeytèbèvanghen: Daerenboven lo moetenze mede licht en §ier- lijck wéfen. Waerlijck dé Trappen zijn veel om te prijfen, foo wanneer fy wel in een Gebou uyt- vallen; daerna foo doerife groöte moeyten, datze het Gebou niet krom en maken* en datze de ver- deelinghe van deRamefs beletten, ofte wel het Voorplat vererghefen, ofte eyndelijck datze van geen dinck belet en zijn. ri A en de Trappen moetmen vele dinghen confidereren, onder dewelcke, om een fchoone en be- xmame plaets voor defelfde uyt te kiefen; de ghedaente moet aengenaem wefen, den opganck ge- 2, Coelo mackelijck; hunne in en uytganck moeten iichtomte vinden zijn; en eyndelijck fo moetenzeireei tex. com-|fchts hebben. Wat aengaetde'plaetze: fy moeten gedeckt wezen, en in de binnenfte deelen van ment0 ' het Gebouw, en voor 't gelichte van die daer in komen, ghelijck Ariftoteles wil, lbo een alleen aen 40 de rechter zyde is, foo wanneer de rechter voet de natiierlijcke beweginghe heeft, en de flincker d'accidentele, fo en'moeten fy nochtans niet aen de zyde van de Deure der Ingangen zijn; gelijck als fy meeftendeel in Vranckrijck doen, maer veel eerder onder het Portael ofte Gaiderije,en dier- ghelijcke openbare plaetzen in 't midden van 't Huys, om dat, foo wanneermen een deel der felver net, datmen alsdan die lichtelijck foude konnen vinden, en dat aen alle de verdeelinghe dienftigh zijn: daerenboven foo'zij nfe op defe maniere beter, en konnen op alle tijden, 'tzy goet ofte quaet weer tot het behoef van 't Huys dienftigh zijn, als wel die dewelcke onder het deckzel van de Voorhoven zijn. En om tot de perticuiiere te komen, fozijnder veel en verfcheyden Trappen; maer volgens ons
goetduncken fo kanmenze op thien manieren maken,ofte gedaente; te weten met lange tacken, en Jlecht, met dubbelde Tacken, en ruft-plaetze in 't midden, met Hechte Tacken, ofte dubbelde, en verwulfte in 't midden, aen de Hechte ofte dubbelde tacken,en de verholen Trappen tuflehen bey- den, Tackswijze met vier opgangen• en daerna die met tacken aen dees en geens zyde, en verwulf- ten in 't midden : defe voorfz maniere moghen voor de opper-Trappen dienftigh wefen, meteen^0 ofte wel met meer opgangen; foo op een vreemde maniere als wel de Trappen op de Romey nfche maniere, ofte verheven, en die met langhe Tacken: en d'andere amandel-wijs, ofte rondt, en ten leften de ronden zijn wentel-Trappen, die voor verholen Trappen konnen dienen; foo fonder als met verwulften in 't midden. En van de eerfte Trappen fprekende, diefyghemeenlijck in de byfondere Huyfen alhier tot
Venetien, met de grondt by de voeten gebruyeken, ofte ten minften van 't hooft, en de opgangen met twee tacken,en deMueren tuflehen beyde,d'eerfte der felver beginnende van A. laagh by der aerden, B. alwaer hy fijn licht van eenighe gaten fchept, ofte wel van een Galderijtje; en defe kan aen de middel-plaetzen dienen, en met detweedetack van B, tot C, foo komt het aen de grondt der Zale, en aen de voornaemfte Vertrecken, en alfoo foo gaenze van de een folder tot den ander, gelijckalsmen van den opganck, en voetftijl van d'eerfte navolgende Figure konnen befpeuren. De
|
|||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck* Cap. X X
|
|||
|
2i4 - De Boü-konfl: van Vincent Scamoztius,
De tweede maniere verfoeckt een mackelijckerBouw-plaets, om de grondt boven en beneden
te maken, en ruft-plaetfen in 't midden aen de Backen, en men vermagh die enckel en dubbelt ma- ken; want alle twee tacken van A. B. C. en verfpreyden fich fohoogh,datmen daer dubbelde op- gangen van maken kan, en d'een van d'ander vericheyden ; en defgelijcks hunne beginfel, en licht van 't voorfte van de zyden hebben, gelijckmen de tweede grondt, opgangh en voetftijl fier, en op dufdanighe maniere zijn de Trappen, die verfcheydelijck aen twee folders ofte pianen in de Ge- bouwen van de vermaecde Heeren Procurateurs opdeMarcktvanSinteMarcus zijn, van ons ge- inventeert en geordineert. De derdesmaniere mede van ons geinventeert, heeft fijn beginfel van A. en gaet tot deruft-
plaetfe B. en treckt met de tweede tack T. alwaer het fijn licht fchept,dewelcke tacken fohoogh IO komen, datfe twee opgangen maken,d'een van d'andere verfcheyden; en defe Trappen zijn alleen- lij ck aen een zyde ghemuert, en de reft in de lught met Balauftren aen de buyten-zyde , en de ver- wulfzelen in 't midden , ghelijck als wy in 't Huys van den vermaerden Cornara tot Caftei Franco gemaeckt hebben^ en ftaen heel fchoon,hunne licht aen alle de deelen verdeelendej en fy fien allé die daer op en afgaen, gelijck alsmen van de Figure begrijpen kan. De vierde maniere mede van ons geinventeert, magh dubbelde opgange hebben, en van A. fö
gaetmenna de ruft-plaetfe B. en met de tweede tack aen de C. alwaerfè hunne licht fcheppen, 2° en daer vermoghen middel-kamers te wefen; en defghelijcks maghmen van den anderen opganck feggenjen tufTchen de muere van de Trappen,maghmen de verholen Trappen ftellen,mede flecht ofte dubbelt, om beter het licht te verdeelen, en hunne Ingangen en licht der Pleynen; van de op- per-Trappen, gelijck alsmen in de Figure fien ; En komende tot de vijfde maniere der Trappen, ofte groot of in de lught hangende, van ons ge--
inventeert , tot een Gebouw van den achtbaren en Hoogh-ge-eerden Heer Ridder van Bene, voor een fijnder vermakelijcke plaetfe tot Avefa by Verona gelegen, dewelcke de opgangen aen allede vier deelen van 't Huys moghen hebben ± te weten, van vooren onder een Luyffel: van etn achter* Gange,en oock mede van alle beyde de zyden aen deflinckeren rechter handt, dewelcke alles vajn deletter A. beginnen, en komen met de eerfte tacken tot de Pleynen B. en daer van daen met de tweede tacken aen het gemeen Pleyn C. onder dewelcke men doorgaen kan : en hier vetftaetmeö 3© :'den middel van den opganck te wefen, en fich dan omkéërende aen dees en geens zyde* fo raeck- tefe aen het grootfte Pleyn, gelijckmen uyt de Figure befpeurt. s Daerna de lefte maniere mede van oiisgeinventeert, dient voor de dubbelde Trappen,, en in die
lught hanghende'; enfo wanneer die ineen gedeckt Gebouw, ofte tufTchen twee Mueren zijn, foé fullenfy het van bovenen fcheppen, ghelijck als in twee bordekens dieront-om dëBalauftri taxm ftaet, dewelcke fich over foude verfpreyden: hunne opganghen beginnen van de letter1 A. en ko>- men met d'eerfte tacken by de ruft-plaetfen B. en met de tweede mede aen de C. en daerna met de derde aen de ft dte|ien alle beyde de Trappen ghemeen zijn: en aldus foo gaenfe opwaerts* 1 ghelijcIMsde Ffg%e*ewijft. Defe maniere van Trappen hebben wy in de Inventie na Genua ge- * fonden, gemaeckt,*die niet heel wel van de Genuofen verft aen i en dit is voor fo Veel als de opper* fte Trappen belangen. j..; Als nu fo fullen wy na de verholenTrappen gaen,die enckel en flecht mogen wefen met mueren,
ofte wulfcen in t midden, met twee ofte wel met drie tacken, en oock met vier ,• en van defe fpre- kende,als wefende de konftighfte. Beginnende op te gaen van de letter A. en komen met de eerftè tack aen de ruft -plaetfe B. met de tweede aen C. alwaer middei-plaetfen vermogen te wefen, 61140 daerna met de derde aen de D. en eyndelijckmetde vierde tack boven de A. datmen verftaet het opperfte Pleyn te wefen • onder de tacken die Poften daer ront-om hebben, fcheppen het licht van hoogen; en men liet die daer op ofte afgaet, gelijck ais de Figure met feven letters verthoont3 en defe Trappen ftaen heel wel tufTchen de verdeelen der Kamers. Daerna de Amandorlo ofte Amandel-Trappen, oock mede in de lught, en hunne Poften vart
buy tenen, en ver wulfzelen in 't midden, die beginnen op te gaen van de letter A. en gaen met de eerfte tack tot de ruft-plaetfe B. mét de tweede aen't Pleyn C. dat voor de middel-plaetfe kan dienen; en aldus opgaende foo komenfe tot boven het opperfte Pleyn, gelijck de Figure bethoontj geteeckent V111. De ovael-Trappen moeten vol wefen; te weten,van ftercke materie,ofte wel met verwulfte in't midden, om licht van hooge te fcheppen. Beginnende van de letter A. op te gaen, en komen met d'eerfte tafck aen de ruft-plaetfe B. met de tweede aen de C. alwaer de middel-ka- mers mogen zijn; en aldus voorders foo komenfe met twee tacken aen het bovenfte Pleyn, alwaer de opper-kamers zijn; eh defe voorfchreve Trappen moghen denlnganck van eenighè Galde- «jjen hebben; ofte wel tuflchen de Kamers, ghelijck als de Figure met IX. letteren ver- f° thooat. En eyndelijck men vermagh de ronde Trappen met ftercke Pyl aren maken, ofte wel met ver-
wulfzelen in 't midden, alwaer fy by ghebreck hunne licht konnen fcheppen. Den opganck begint van't Pleyn der Gaiderije, ofte van de Kamers A. en met d'eerfte tack aen de ruft-plaets B. en met de tweede aen de C. alwaer middei-plaetfen vermoghen te wefen; en aldus voortgaende, foo komenfe met de twee andere tacken boven het grootfte Pleyn van de Kamers,gelijck als-de Figure met hunne letters afgeteeckent, bewijft: en dit zijn de geftalte der Trappen, die wy vergeten heb- ben om te bethoonen, foo opper als verholen Trappen: de byfondere mate der fel ver, foo van de lenghte, als van de breeten en hooghten, kanmen wel uyt de Figure begrijpen,die aen de zyde van hunne Pleynengeftelt zijn. Onder alle de maniere der Trappen, diefe tacxwijfen d'een aen de zyde van d'ander, ofte datfe
met
|
||||
|
Het eerfte DeeL het Derde Boeck. Gap. XX. . 315
met twee armen gelijck zijn, gelijck alfler volgens onfe ördere in 't Palleys van de Heeren Strozzi
totFlorenzen gemaeckt zy,n, ofte wel met drie of vier tacken, ofte wel dat van een zyde twee tac- , ken ïpruyten, dieze"aen deesen geens zyde van de letter X. nemen, ofte datze eyndeiijCk aen een trap alleen zijn, ghelijck als hier tot Venetien in 't Huys van den vermaerden Heer Loredani / en alle beyde langh en doorgaende, foo versiert als onverciert, en aldus zijnfe veel mackelijcker als _ alle de andere; meeftendeel fo wanneerfe licht en mackelijck om op te gaen zijn, want fy hebben denatuerlijcke beweginge omopwaerts tegaeh : ja waerlijck hetis een geneuchelijckefaeck,foo wanneerfe ghemackelijck om op te gaen zijn, van welckers Inventie wy heel veel in Italien onder- houden hebben, en principalijck tot Genua, en meer als op andere plaetzen in de Paleyfen der byfondere Heeren, en heel heerlijck ghemaeckt. Aen defe voorfz Trappen volghen degene die op vierkante plaetzen zijn, die meer tacken d'een
boven d'andere hebben, met hunne ruft-plaetzen aen de hoecken, ghelijck als defe die in 't Klock- huysvan Sint Marcus tot Venetien zijn, en tot Padua in 't Palleys Arena genaemt,dat de vermaerde Iibro4. Heere Fofcari toebehoorden. Van dele met meer voorplatten en dierghelijcke zijndertotPraga in Bohemen, aen een vermakelijcke plaetfe van fijne Majefteyt la Stellata genoemt, waef van wy in deghemeene trappen fullen handelen. De Trappen die in de lught opghetoghen zijn, maghmen vryelijck feggen dat.ter diergelijeke niet gevonden worden, als die alleenlijck met kleyne tacken, die uy t de raueren van de vleugel van de vierde maniere van 't Colifeo komen, maer wy hebben zc dieopverfcheyde plaetzen laten maken,: aen dewelcke men het licht van de bovenfte deelen rao-
ghen gheven, tot omlaegh op der aerden; waerdpor.al.Ie de gene die daer op en af gaen, genoegh- famelijck foutkn konnen fien. En voor foo veel als de Wentel- trappen aengaet, die Fgittïe genoemt worden, fó wy de Ouden ^L 6
ghelooven moeten. Theodorus Siculus die feydt, datze van Architnedo by de Spangiaerts gevon- fac. 432. den zijn, fo wanneerfe de onder-aerrfche minere door de Romeynfche flaven deden foecken: want om datze heel diep ghegraven hadden, foo ift van nooden geweeft datzö Trappen maeckten om op en af te gaen j doch het is te gelooven,datze de graden in defelfde aerden afgehouden hebben,ofte defteenen, in 't midden een openinghe laten, met een Putheel wijt van bovenen, en naeuwom- laegh , om aldus light en uytganck der vapeuren en dampighe lughtop de grondt te geven,en dat- eap'ï9' tenze in 't midden geen Pylaren en maeckten, foo dat de Trappen a luraaca ofte als flacken fche- nen, en in 't midden ydel. , Maer voor foo veel als wy van Paufania hebben, foo waren de Wentel-trappen langh voor de ïïb-ro'y.:'
voorfz Trappen geweeft, want defen hebben in den Tempel van Giove Olimpio geweeft, op de Al- fae- 56z- ti, van Olimpia by de Elei, en datze heel na bovenen waren gaende, en noch gelijcke die na het dackginghen. De Wentel-trappen fo versiert, als ydel hebben een kromme opganck,eu ntetghe- 3 lijck een menfch, en daeromfo moetmenfe felden maken, dan alleenlijck, foo wanneer de verho-
. lenTrappen die vereyfchen ; overfulcks foo fietmen nochtans daer van vele oude exempelen, al-
waer geen Tempels, nochte andere Gebouwen zijn, diegeene van defe Trappen gebruycketi: na- übro S. demaelfe door de kleyne breedte die in de dickte vervatten, ende de hoecken der Mueren heel en- ac*00?4 ge, en die van de Trajaenfche en Antoniaenfehe Pylaren zijn fchoon,- en onder die dewelcke vol- gheus onfe ordere ghemaeckt zijn, die zijn wijt, breedt en ghemackelijck, dewelcke voor Opper- trappen in't Palleys van den vermaerden Heer Graer ifeppus Portus tot Vicenza dienen, en noch vele andere die wy niet en verhalen. In de Trappen ilackxwijze gemaeckt van tamelijcke groote, kanmen heel mackelijck twee op-.... ,
gangen maken, foo wanneer den eerften opganck fo hoogh komt dat de tweeden magh beginnen* cap. iJ. gelijck in d'eene van de vier kleyne flackxwijfeTrapjens, die in 't wonderbare Klockhuys van Ar- gentina inAlfatia zijn, op datmen defe raifer foude opklimmen. Van de holle ofte onver- sierde flackx wij fe Trappen die hebben de Ouden niet, dan alleenlijck in 't Voorhof van Pompejus 40 tot Romen, w^er van wy elders fullen handelen. Van de Eyerwijzen ofte die van de ghedaente als
een Ey, en holle, daer van en hebben wy by de Ouden geen exempel,en onder de hedendaeghfche volckeren heel vele: en wy hebben die aen deStadts-Scholen laten maken van SintMarcus alhier tot Venetien, en aen 't vermaert Huys Cornara tot Poifuolö aen Capriuli, en Carnara,die genoegh- faem licht van een Lantaren van om hoogen fcheppen, en defe dienen aen drie verdeelingen3d'eea boven d'ander. Defe maniere van Trappen fietmen heel veel in Italien, en noch veel meer aen geens zyde van
de Bergen} en defe worden mede in Bafilia gevonden, in't Huys van Calderini op de Marckt van Sint Pieter, die heel wijt en breedt is, en heel veel lichts van de zyden heeft, en heel hooge Zalen. En totVienne de voornaemlte Stadt van Ooftenrijck, zijn heel veel fchoone Trappen flackxwijferi gemaeckt, en lichten in 't midden, onder dewelcke die van'tStadthuys zijn aen yeder zyde fes voeten breedt, en twee voeten laaghten in 't midden, en Zalen van vijftigh voeten, en t'eenemael van onderen tot bovenen be-arrebeydt ofte uytgehouwen,en kroonlijften aen de buytenfte deelen yo met ftijlen daer tegen over, en dit ftaet heel fchoon.
Daer zijn mede twee andere, maer een luttel kleynder, d'een aen't Palleys qpdehoeckvan de
Boeren-Marckt, en d andere in Lazarus Huys j en defghelijcks mede in't Stadthuys vanArgen- tina, daer zijnder oock eenighe heel deftigh verciert met ftutten, en hunne vergierfelen niet groote naerftigheydt gemaeckt. De driehoeckige Trappen komen op de hoecken van 't Voorhof der ronde Trappen, en aen.de Anthoniaenfche Therme aen de buyten-vleugels •, maer defe Trap- pen moetrnen felden ghebruycken, en maer alleenlijck alft heel noodigh is, en op heele naeuwe plaetfen, want fy zijn heel moeyelijck om op te gaen. ■ |
||||
|
3i 6 , De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
De Romeynfche Trappen, ofte die met een hangende Pleyn op waerts gaen, zijn vermakélijck
met hunne, ruft-plaetfen, van dewekke men vele toe Romen fiet, alwaerfe hunne bëginfel ghend- men hebben, en tot Genua in 't Stadthuys, en tot Milanen die van Thomas Marinus, en die op de Eyerwijfe ofte ovale tot Caprarola, en oock mede in het Paleys van den Marchis van Amfpach ia ïranconia, al'waer de beeften op konnen gaen, waer van wy.fullen handelen, foo wanneer als wy de gheineene fake raken, ofte wel die worden met Touwen en hanghende Pleynen ghemaeckt. Defe willen ofte moeten heel ghemackelijck om op te gaen wefen , en fy moeten hunne Trappen niet fraalder als anderhalf voet hebben, noch meer als twee voeten; te weten,, foo breedt als 't noodigh i o is Voor een perfoon , en hunne hooghte ten meeften vier oneen, én ten minften drie. De Trappen moeten eyndigen en beginnen op gemeene en vrye plaetfen~, en hunne Ingangen moeten eerlijck wefen,met Voorhoven, Gangen, Loop-plaetfen, Zalen, Zalotten en diergheiijeke gemeene plaet- fen; op dat een yeder een daer kan opgaen, 'tzy een van'teygen Huys, ofte wel een vreemdelingh : deTrappendieaendeverdeelinghevan de Kamers zijn, zijn heel ongemackelijck, oftewel die op andere fichbare plaetfen ftaen. De opper-Trappen van de byfondere Gebouwen moeten van vijf tot acht voeten breedt wefen,
en nochtans in allede voorfz Inventie verftaetmen de breedte van fes voeten, en tanielijck hoogh, en na hunne breedte geproportioneert; en defe moeten gemackelijck wefen, fo dat het een feker teecken vaü ftaet uytwijft, en ghedienftigh dienen, om alle dé noodigheden daer op te draghen, * fy móeten mede bequaem voor de fiecken, oude fwacke menfehen en kinderen wefen; en dat op defelve Trappen veel ruft-plaetzen te vinden zijn, voorde oude en fwacke menfehen, om hun dick- maels te ruften; en oock mede, foo wanneer daer eenighe dinck van bovenen qüam vallen, plaetfe foude mogen vinden, 't gene de ouden in oude öpper-trappen gröotèlijcx onderhouden hebben : en defe fietmen op verfeheyde plaetzen. Varro noemt de ruft-plaetze aUu, dieze maeckten ten mee- ften van negen graden; en Feftus noemt Atto de fpacie van vier voeten tuifchen het een en t ander bueren-huys. De Trappen ofte defporten van de Trap moeten verfcheyden wefen, want de natuerlijcke be-
weginghe van alle de Gedierten, gelijck Ariftotelesfeydt, is om fijn rechter voet te roeren, als we- fende de natuurlijckfce, en het fterckfte deel om te beweghen, en tot de beweginghe geordineert; ghelijck als de üincker voet, een accidentele beweginghe is, en voor ftcrckheydt van 't lichaera,en by-na als een centrum, en daerom fo moetmen de opper-Trappen aen de rechter zydevan't Huys maken,beginnende met fijn rechter voet op de trappen te klimmen3en daerna met het flincker been 30 volgende; en afdus veranderende, makende het getal tfan drie, ofte wel de verdubbelinge, dat ne- gheu, ofte derthien graden zijn, en dufdanigh hebben wyze in de voorfz Inventie gheftelt, alwaer denrechter voet op de lefte trede fal komen s oftf pleyn, ghelijck Vitruvius mode wils en aldus foo gaetmen opwaerts tot in t bovenfte van 't Huys.i Vitruvius heeft van de byfondere Trappen géhandelt, en van de verholen, en om in een opganck
op verfeheyde plaetzen te konnen gaen: de verholen Trappen dienen om fecretelijck nadever- deelinghe te gaen, en oock mede tot gebrnyck van den Eygenaèr, en dat de Dienaers, en principa- lijck de Vrouwen moghen in de Winckels gaen, en na de onderfte en bovenfte plaetze, 't gene een mackelijckdinckisomdemoeytenvande Dienaers te verminderen, en oock mede het perijckel, en datmen het goet verborghen houdt-. 't ghene dickwüs ghebeurt, en meeftendeel in de rijeke Huyfen, en die van een groot Huyfghefin. 40 De opper-Trappen moeten mede klaer en genoeghfaem licht hebben, op datmen in alle deelen
van de Trap wel kan fien, en datfe van de gene die daer op en voorby-gaen, niet belet en worden. Aen alle de Trappen met tacken, ofte die met meer Voorplatten, ofte die llackxwijze, ofte die met mueren, ofte die met hollen, en datze hunne licht door groote venfters fcheppen, die op hun- ner pleynen ftaen , en ruft-plaetzen van voren, en oock mede alwaerze krom zijn en omkeeren; doch foo wanneer de Tackeri heel langh fullen wezen, en doorgaende, alsdan fo moetenzeeenigh ander licht aen de rechter en flincker zyde hebben, ghelijck als aen de Trappen van een lichaem alleen heel dight by malkanderen zijn,en leeghte in 't midden, men kan mede het licht van eenige openinghé fcheppen» ofte van een konftige Lantaerne van hooghen; dit licht komt vandenklaren Hemel, en defe en kan van geen dinck belet wefen, en fo veel lichts, dat het tot beneden komt5ghy moet weten dat dufdanighlightaen deze Trappen beter ftaet als aen alle de andere. Den opganck van een opper-Trap, en gemackelijck met Tacken,magh ten minften in 't midden
een drie-hóeck aen de rechte hoeck wefen, fijne voet (is na de hooghte der graden) komt de helft van de tweede zyde, te weten, 't ghene is effen, als de breeten der graden; ghelijck oock mede de derde graet, die, ais het afloopen van den opganck is, en fal een weynigh grooter, te weten, een ne- f° genfte deel als het Pleyn wefen, by aldien men verhole Trappen maeckten, ofte wel voor een an- der gebrüyck, alwaer foo groot gemack niet en is om bp te gaen, alsdan foo maghmen de gedaente van de Trappen van de helft der aerdtfche drie maken, en de hangende dient voor de breedte der graden, de middelfte zyde door hunne jiooghten, en de innerlijcke zyde voor den afganck van de Trappen moeten ten minften drie voeten breedt wefen, ja tot vier voeten toe, om datmen des te bef ter alle dinck daer foude konnen opdragen. Hier volght de gedaente van de Trappen op verfeheyde manieren befchreven.
|
|||||
|
fan
|
|||||
|
Het eerfte Deel, hét Derde Boéck. - Cap. X 5C,
|
|||||
|
13
|
|||||
|
De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
|
|||||||||||||||
|
3i8
|
|||||||||||||||
|
Van de opper en Ueyne Deuren vande Cjebouwen > van de Venfiers: van de
[choorfleenen, en van 't Ikbt op de Oude en onfe maniere.
|
|||||||||||||||
|
Cap. XXL
Ls nu foo fullen wy byfonderlijck van de Deuren handelen,ooek mede van de
Venfters-op dat het een en het ander tot deHuyfen bequaem gemaeckt wort,en na de mate van hunne Kamers, en voornamelijck opdie plaetfe alwaerze zijn, en in 't Landt, alwaer de lught getempereert en goet is -3 maer alwaer de lught fwaer is, ofte doorgaende, alsdan foo vermaghmen de opèninge ofte Deuren 1 o maken, datze ghefloten konnen worden, en weynigh open konnen gaen; en „ dickwils eenige van de Deuren heel toe en gefloten houden; het gene, fo wan- neer als die, volghens vereyfeh gemaeckt fullen worden,foo en fullenzeniet quaiijck ftaen. De Deuren zijn van drie foorten • te weten, de Opper-tamelijcke en ghemeene , ofte die, al-
waermen ingaet: de Opper-deuren fchijnen als een mondt van een beeft te wefen, het welck de Nature in 't midden van 't aengeficht ghemaeekt heeft, aldus foo moet den Bouw-meefter de Op- per-deuren in't midden van 't Voorplat der Gebouwen maken; als wefende de Edelfte en eere- lij ckfte plaetze: daerenboven foo geeft het groot gemack aen 't geheele Huys. Sy moeten Boogs- wijze ghemaeekt worden om meerder fterckheydt aen 't Gebouw te geven, en gemackelijck voor den Ihganck der Wagenen,. Carozzen, Paerden, en dierghelijcke dringen, oock mede om daer alle de noodtdrüften van 't Huys in te brenghen: daerenboven foo moetenze met het Gebouw over- *o een komen,en óock mede met de buy ten-ver9ierfelen.De Ouden en maeckten hunne Deuren niet Booghswijzen,dan alleentijck een aen Triurnph-plaetfe,Thoneels en Schou-plaetzen, en aen dier- ghelij eke Gebouwen, om meerder af te fteken 5 en oock mede om dat het een feker fichtbaerhey t aen die plaetze gaf: en daeromfoo hebben w^ onderhouden, die aen de Palleyzen te maken,en defghelijcks mede aen de Edellieden Huyfen rop datze grootsheydt] en maefteusheyt fouden by- brenghen, en van defelve fullenze hunne af bèeltzelen en verfcheyde gedaente, volgens onfeor- dere moghen hebben, alwaer wy vande Bogen fpreken. Soo veel als aengaet de minder-deuren, zijn die van de Ganghen, Voorhoven, Zalen, Zalotten
en dierghelijcke plaetzen, op weleke plaetze de Ouden altoos vierkante Deuren ghemaeekt hèb- ben?ghelijck als wy van Vitruvius befchreven vinden, in de Kercken, Zalen, en elders; en dit heb- ben wy in de oude Bouwinge onderhouden, by avontuer om datze defe §ierlijcker maeckte, en de.0 andere verminderden. Defe Deuren behöoren in 't midden der lenghte van de Gangen, Zalen, en diergelijcke plaet-
fen te wefen, en van voren en achteren móeten andere kleynder,oftgemeeneDeuren wezen,die te- gen d'andere overkomen,- en daer en is niet aen te twijfelen, dat de groote Deuren, en die van een fchoone gedaente gemaeckt zijn, geven meer gefichts en eerlijekheyts, als wel de kieynfte doen: daerenboven veranderen fy de lught van tijdt tot tijdt, en des 's Winters vermaghmen die ten hee- le, ofte ten deele fluyten en toedoen, en die oock met Portalen houden ,en fich met de voorfz die- nen foo wanneer het noodigh is. De groote van de opper-Deuren moeten navenant het Huys wefen,op dat fy wel fouden ftaen,en
met gemak aen de dingêdie daer door moeten gaen.dienen konnen;en nochtans fofietmen alhier tot Venetien de Palleyzen, datze geen grooter Deurê en hebben,als de gemeene van de Gebouwen der vafte Landen, door het verfchil van de dingen dieze in 't een en d'ander ghebruyeken. De hooghte der Deuren moet van de hooghte der voornaemfte plaetzen genomen worden, alwaerze gemaeckt moeten wefen i want men verftaet dat de Ouden die aldus in de Kercken raaeckten, én 40 andere plaetzen, waer Vitruvius van verhaelt. Doch alwaer de plaetzen van tamelijcke hooghten zijn, en verwulft, foo vermaghmen de Deit-
ren vier deelen van de fes hoogh maken; dat is, van 't pleyn tot onder d'overbalck van tbuytenfte voorplat, en op de plaetzen van tamelijcke hooghten, vier deelen van de feven, tot onderde Pley- nen van hunne biünenfte verwulften: want in 't eene en d'andere, foo is onfe ghefichte getermi- neert. De Hechte en iïmpele Deuren fullen effen vier vierkant en hoogh gemaeckt worden, en de cjerlijckfte als de hooghte van hunne overbalck. De vergierfelen van de alderflechtfte, moeten van vieren wefen ;en defgelijcks de cierelijckfte fullen oock mede een vijfde deel van de hooghte hunder lichten zijn: en dele vergierfelen moeten gemaeckt worden, gelijck wy elders van hunne byfondere ordere fprekende, fullen verhalen. En eyndelijck, de ingaende Deuren van de Gebouwen zijn die, die een menfche van d'eene ka-
mer tot d'andere leydt: en daer moetender oock fo veel alffer van nooden zijn, wefen, en dat die f o van d'eene Kamer teghen d'andere Kamers van defelve verdeelinghe over-een kotoen: want aldas zijnfe eerlijck, en thoonen fich magnifijck in 't laten fien vele Kamers d'een achter d'andere; daer- enboven zijnfe mede ghefont, de lught van tijdt tot tijdt veranderende: waer doorze des Somers heel lickelijck verkoelt worden, en zijn mede gemackelijck voor de knechts, om de gedienftig- heydt van't Huys daer op te draghen. Men moet de Trappen niet heel dicht aen de hoecken maken, om het Gebouw niet te verfwac-
ken,
|
|||||||||||||||
|
libro 6.
cap. 3. |
|||||||||||||||
|
libro 4.
cap. 6. libro 6. cap. 4. |
|||||||||||||||
|
libro 6.
esp. 4. |
|||||||||||||||
|
Het eer fte Deel, het Derde BoeeL Gap. X X % .: 319
ken,'t gene niet wel gedaen is, en alhier tot Venetien zijnfe d'oorfaeck daer van, door d'afkonien-
de wateren van de Goten en Beeckjens die voorby de vorften loopen, die lichtélijck gebroken wor- denen de vercjerfelen van de deure ghefchuert, groote fchade en morfigheydt, om die in de voor- naemfte huyfen te fien: daerenboven fo wanneerle daer dicht by zij n,fo doenfe veel ietzelen,en zij n mede van de glafen van de kamers belet. Defe deuren moeten mede met de hooghte van de kamers over-een komen; en daeronvfo moet*
10 menze ten minften een deel van drie en een half hoogh maken, enten meeften een deel van drie van de vloer af tot onder het verwulfzel toe: om dat een man ghemeenlijck vijf van onfe voeten hoogh is, foo moeten ten minften foo veel fpacie daer boven wezen, aiffer aen de rechter en flinc- ker zyde van de fchouders is: en aldus fal het van binnen verthoonen, gelijck alsLde beelden in de hoochte der mueren. De grootfte en moeten niet breeder als vier voeten zijn, nademael fy hier van daen tot boven aen de openbare plaetzen komen, en aen de opper-deuren; daerenboven zijnze on- ghemackelijck om te üuyten, onverfekert voor dieven, en eyndelijck fy verkrommen heel veel de Kamers, en fy moeten niet fmalder als drie voeten wefen, op dat daer twee g helijck konnen in- gaen,en de noodigheden, ghelijck als door de mondt van een beeft: en de kleyne deuren en kon* nen niet dienftigh wezen, als alleenlij ck aen de verholen plaetzen. Sy moeten niet lagher ais van twee breeten zijn, en eerder een vijfthiende deel meerder: te we*
ten, meer als ordinari, want fy aldns beter thoonen: de vercjerfelen boven de voorfz Deuren; te 20 weten, over-balcken, friez en kroon-lijften, moeten ten minften een vierendeel ftercker wefen als fy hoogh zijn, en ten meeften een vijfde deel aen de gierlijckfte. De beweghende deuren gaen al- toos in tween open; en om meerder verfekertheyt der felver na den gan,ck van d'eene Edele plaets tot den anderen, op datze de ver§ ierfelen niet en befchadighen, en oock mede het opper-gefichte aen 't voorplat der deuren: die tot in 't midden van de opper-kamers komen ■, doch in de kleynfte Plaetfe en kamertjens iffer foo veel niet aen gelegen, fo aen een zyde te komen, om een fchoonder over-eenkominghe met de venfters te maken, en daer plaetze voor de Bedden laten. Dit is voor foo veel als de Deuren aengaet. De Venfters zijnby-na als ooghen; want ghelijck door defelve een menfche fijn ghefichte heeft,
alfo hebben de Huyfen door de venfters hunne lichten, oock mede de Kamers; daerom fo raaeckt- menfe door het gheheele Huys, daerom foo moetenze fo wel aen de rechter als flincker zyden we- fen, en in 't midden van 't voor-plat moetmen een Boogh maken, ofte wel een grooter licht-gat, gelijck wy van de opper-deelen verhaelt hebben i het licht van voren moet met het achterfte o ver- een komen, en oock mede die van de rechter zyde met de flincker zyde. De Venfters moeten oock niet heel dicht ofte heel verre van malkanderen zijn, en meeft, alwaer
verdeelinghe van Pylaren met hunne vercierfeien daer boven fullen zijn, op datze een ichoon ge- lichte van buytenen maeckt, en genoeghfaem licht binnen brengen: en weynigh en kleyne Ven- fters maken het doncker, en maken de wooninghe mede meiancholij ck; maer de groote en vele volghens de tijdt ghemaeckt, brenghen lucht by, foo heel koude als warme lught; daerom foo moetenze anders alhier in Italien wefen, alwaer een ghetemperde en goede lught is; en oock me- de op een andere maniere in Spagnien, en de plaetfen die na den Zuyden zijn; ofte wel in Vranck- rijck, en verder na ginderen in Hooghduyts-landt, en diergelijeke Noordelijcke plaetzen, 't gene volgens den eyfch van 't landt en tijdt, moet getempert en verbetert wefen. In de voornaemfte plaetzen, als Zalen, Zalotten, Galderijen, en dierghelijcke plaetfen, moet-
men meer Venfters maken, en een onghelijck ghetal om een teghen-venfter over eenige Boogh te hebben, ofte dierghelijcke dinck, 't gene fchoonder en eerlijcker ftaet; de groote Kamers, ende de mi ddélbare, moeten ten minften twee venfters aen 't grootfte voorplat hebben,en een aen 't'kleyn- 40 fte: tuflehen de twee vermaghmen de fchoorfteen te maken, endaerteghenoverdedeurevande Kamer. Men moet geen venfters heel dight aen Bedde, en andere ruft-plaetzen, en ftudeer-kamers maken; want fo wanneer als een menfche ftil en onbewegelijcke is, alsdan fo zijn de leden van een menfeh vry en open, en daerom moetenze niet in de lught zija, want het foude fchadelijck wefen. Aen de kleyne plaetze is een venfter ghenoegh; maer defe en de voorfz moeten even verre van mal- kanderen_zijn, en tulTchen hunne Pylaren. De hooghte van de venfters moet altoos van de hooghte der Salotten ghenomen worden, en van Paiiadio
de meeft bequame kamers, en datze eenigheghelijckenilTe der fel ven hebben, en nimmermeer van Jibro i. hunne breedte, ofte ongelijcke dingen, gelijck eenige geordineert hebben. Soo dan de licht-gaten cap- ^' van de venfters, fooze niet na de buytenfte Pylaren aen 't voorplat ftaen» foo vermaghmen die, vol* y ghens de generale reghel de helft foo hoogh maken, als't van de grondt tot boven het verwulfzel toe hoogh is, en oock tot boven het wulfzel. Defe hooghte moet niemandt vreernt duncken; want de ruft-plaetze van de verwulften komen lagher als de bakken en ver§ierfelen: alwaer defe voorfz fo hooghte effen vier deeien van feven is, dat van de grondt tot onder de over-balck van de ver§ ierfel van de Pylaren van 't buytenfte voorplat verdeelt is, daer komen heel overheen , en komen met de mate tot aen het Livel van de opper-deuren. Daerna van de voorfz helft wort de hooghte van 't Borftfweer ghenomen, het gene by-na als de
Borft van een menfche fal wefen; waerdoorde menfehen verfekert fullen wefen om nietlicht te ftooten, en fittende, fbo fietmen ghemackelijck de Thuynen, en vele andere dinghen, die verheu- gmghe by-brenghen: maer foo de Poften hoogher waren, foo foude het onghemackelijckerom het felve te fien wefen, en het foude het licht beletten : by aldien men dit tot meerder verfekerin- ge van de plaetze maeckte, en dat niemandt daer binnen konde fien : het gene men byfonderlij ck aen de lagher 8tadt.s4iuyfen doen moet, en op landt op de ghemeene weghen. Aen de andere 3 zyde
|
||||
|
32o J De Bou4coflft van Vincent Scamoztïus,
zyde de laghe borftweren ofte Poften zijn periculeus voor de kinderen, want fy fouden daer licht
overvallend ofte andere, foo wanneer fy daer niet op en paften, en zijn ongem ackeiijck om daer de ftoelen, tafels en andere dinghen aen de zyde te houden: die hoogher als de kleynfte borftweren zijn, boven dien men oock weet, dat het licht van boven en niet van onderen komt. De Venfters voor de opper-kamers van de Keyferlijcke Gebouwen , volghens de bewefene ghe-
daente moet niet fmalder als vijf voeten wefen, en de kleynfte ontrent drie en een half. Endede Venfters van de ftercke Gebouwen moeten breedt, volgens de maniere wefen,foo dat fijne hooghté twee vierendeelen komen te wefen, en noch daer een twaelfften deel boven, te weten, als de ghe- i o meene breete; maer aen de Hechte Gebouwen raoetenze van twee vierkanten wefen, en een ach* ftendeel onder de gewoonte, en foq wanneer het noodigh is, veriiioghenze die van twee vierendee- len en een half te maken, gelijckmen de gaten en vierkanten in de muere maken,ende de Venfters aiet voorghevels. Soo wanneer daer meer ordens zijn, d'een boven d'ander, de Venfters worden la- gher, volghens d'ordere van de Pylaren en hunne vercjerfelen, dogh altoos van eender breeten, foo dat d'een achter d'andere wei overreen komen, en die van d'eerfte ordere met de bovenfte. De vercierfelen van de Venfters, te weten, óverbalcken, friez, en kroon-lijften vermoghen duf-
danigh te wefen , datze aen de fterckfte het vierendeel van de hooghte van hunne lichten zijn, en aen de cierlijckfte het vijfde deel van de verdeelinghe der vercierielen der deuren en venfters ful- len wy op een andere plaets verhalen, als wefende bequame plaetzen voor defe materie. Boven de opper-venfters zijn de toegaende ofte bafterde venfters, dieze aen de winckels maken,en in de mid- del-plaetze, ofte voor boven-venfters, ofte eyndelijck aen dehooghe vercierfelen, diemenver- magh hoogh te maken,ofte minder als hunne breete,oft ten meeften tot een vierkant een en half: en felde van een perfect vierkant, nochte nimmermeer van een ronde ghedaente; want door.de ghelij ckheydt der zyden foo en ghevenze gheen fchoonheydtnoch gratie aen 't gelicht, de omto- ginghe van defe venfters zijn met malkanderen over-een komende, en navenant alle de andere die van eender breete zijn. Als nu fo blijven defe deelen te volthoyen, en als nu foo fullen wy eenige dinck van Poggivoii
raken, dieze hier tot Venetien Gangen noemen, diemen plaghten aen de voor-platten van de Pa- leyfen te maken, op datze aldus fouden fchoonder wefen, en om des Somers lught te mogen fchep- pen: en oock mede omaldaer, foo wanneer daer eenighe blijdtfchap ghepieeght wordt, te ftaen fien, en dierghelijckc andere dingen. De Poggivoii moetmen op 't fterckfte van de mueren maken, nemende de venfters van de ftij 1 van boven tot op der aerde toe, ghelij ck wy gethoont hebben, dat 30 de Ouden aldus in hunne Zalotten, tot het gebruyek van de Somer maeckten; en gelijck wy mede diekmaels ghedaen hebben, foo in 't gemeen als byfonder. In Hooghduyts-landtghebruyckenze by-nadufdanigheplaetzen, en fchooneuytfichtemdie
fy Luochnoemen, en gemeenlijck ürker, die een weyiiigh buyten het voorplat fteken, gelijck dé Galderije in de Keucken, defelvein 't midden ofte wel op de hoecken der ielver ftellende»en al* dus hebbenze veel ghemacks, nietfoo om alleenlijck daer met toe-glazen te ftaen kijeken, en al- temets voor de Criftallen, als wel om te fchrij ven* ftuderen, en oock mede om te eten, en alwaerfe vele dinghen tot voordeel van de verdeelmge der naghelegene Kamers bewaren 5 hunne gedaente is verfcheyden; daerna fo iïetmen daer vierkanten, veel van drie, vier en vijf hoecken, en het ghè- fichte achtkantigh, en andere ronde, ghelij ck de bovenfte Cap van een Galeyerhetghenemet gratie ghemaeckt is, en men moet dat in die Landen ghedooghen, om de koude lught in 5t ghe^ 40 moet te komen. Alle hetgene wy, nopende de mate van de deuren en venfters verhaelt hebben, konoen met minder moeyten in de af beeldinghe, mate en ghedaente van de Kamers fien. De Gebouwen, dewelcke Ingangen,en heele wijde en breede lichten hebben, gelijck Avicenna
feydt, ontdeckt van alle deelen voor de wint; waer doorze des 's Winters heel kout zijn, en des So- mers heel heet: en noch meer, foo wanneerze op hooghe en verheven aerde gefteit zijn i en daer- om foo moetmen het licht op die plaetze met groote iafichte maken; Infichte op t landtfehap en aerde nemende, en oock op deverfcheydeplaetfen. Want het is een klaer dinck dat de acciden- ten grootelijcks de dingen troubuleren: nochtans tot Tiene een Stadt van Egypten,fo wanneer de Son in de kreeft gaet (een Hemels teecken) alsdan op midden van den dagh, en ilfer geen lichaems dan alleenlijck de fchaduw : het gene Paufania met meerder verwonderinge feydt, dat op alle tij- den van 't laer op den Bergh Liceo van Arcadien gebeurden. En komende tot de byfonderen, de openinghe brenghen meerder lught by, foo wanneer die na
den Noorden, en die van den Ooften brenghen een tarnelijck light by, oock mede die naden Weften; ïnfichte op alle tijden des laers nemende: alhoewel de Sonne d'eene deel meer als d'ander befchijnt ,en alsdan foo komter noch meerder licht by, foo wanneer de ftraien der Sonne daer in ?° konnen komen, en veel verfcheeit het, alwaer de Son niet en kbmt: defe dinghen zijn heel noo- digh om te yerftaen. En om dat ghelijck wy elders verhaelt hebben, dat de Son heel hoogh des Somers gaet, ende ta-
rfielifck in de Equinodie, Herfft ende Lente, en eyndelijck heel laagh foofe na de Wintergaetj overfdlcks is heel goet de onderhoudinge van defe voorfz tijden: en het verftant van defe dingen, oiiipbtraen de lught-gaten wel en op hunne plaetze foude maken: dit kanmen mede op defelfde maniere vao de eiFeclen van de Maen weten, die fijn aenneminghe ende afganck in de tijdt van uegen-en-twintigh daghen en een half doet, gelijck als de Sonne in een heel laer in drie hondert en vijf-en-tfeftigh dagen en eenige uren doet. Het is wel beter dat de Zalen en Zalotten, ende de verdeelinghe van de Kamers veel licht als
wel weynigh hebben, op datmea des te beter de lught op alle de tijden van 't laer foude konnen ( vernieu-
|
||||
|
Het eerde Deel, het Derde Bóeck Cap. XXI. 311
Vernieuwen, fonder dewelcke de fchepfèls niet ghefont en vrolijck konnen leven ; boven dien foö
'zijn de Kamers mede luchtigher, engheveiighenuchte aen een ghemoedt, en zijn alle ure van den dagh dienftigh, aen 't geiie men daer binnen doen moeten, alhoewel het oock rniftigh Weer is, én alle de dingen worden heel wel bewaert: en daerom fo bedriegen fich heel veeh diede woohingé met weynigh lughts prijzen, en met een heel darnpighe lught, want fy zij n melancholijck ; en alle de 'rnenfchen, en oock mede alle de dinghen-zijn eerder de verrottinghe onderworpen, en die zijn oock mede veel gemoey t, en fo wanneer die rnenfchen dan in de lught kómen, fo voelenze groote fchadeii; en daerom foo prijfenwydatmen dit niet en doet als alleen in-de vochtighe, ofte heel heete Landen, ofte eyndelijck alwaer heel ftercke winden regneeren. 10 Het licht van de Zalen, Zaletten, en van alle de Kamers moeten fich verheffen, datze klaer
zij tl, en datmen de lught kan aenfchouwen, foo op d'een als op d'andere maniere ^ want aldus foo krijghtmen het belle licht, het welck van de binnenfte deelen niet belet kan worden, gelijckze oock mede de Orizontale lught hebben, ofte wel van de laghe linie der Kamers, en dit light is lichtelijckvandeghenediedaervoorby gaen> belet; foo dat de kamers en andere plaetzen het light ontbreken; daerom foo wordenze doncker en melancholij ck,foo voort 't gelichte als voor het woonen. De Zalen en andere groote en vermaerde plaetzen, foo openbaren als ghemeéöen, hebben Bo-
ghen, ofte hooghe Venfters, en breedt navenant, ofte wel dubbelde Venfters, te weten groote* endë daer boven kleynë ,en tamelij ck veel, op dat daer ghenoeghfaem light fou de inkomen: ende de 20 wetenfchap na onfe wille is, dat de lichamen, van voren ghelijck zijn, 't zy groote ofte kleyne v
rnenfchen, want fy maken een felve fchaduwe, alhoewel fy een weynigh kleynder zij n, want dé fchaduwe is even groot. De Zalen en Zalotten, ende de Kamers die light van vele deelen hebben, boveii dien fy lughti-
gher zijn, foo vernieuwen fy lichtelijek de lught, en oock koelder en warmer, alles volghens de tijdt; want die een light-gat alleen hebben, wil der redenen niet, nochte de nature ft< het toe, dattender twee lichamen van eender nature öp een lèlfcletijdt enplaetskan wefen : en daerom fo houdenfe de lught daer binnen, en een weynigh dicker,en als ontfteken, heel fchadelijck aen onfe lichamen. Aen aUe defe openinghe, én lighten, foo moetmen voor hem fien, dat het regen-water op geene
plaetze daer in komt, 't ghene men doen Mmet de glafen wel dight te maken, en hunne kanten wel verfien, en dat het bovenfte y ende de borftweren een weynigh buyten uytfteken, meeft na libro ±; den Weften, en Zuydt-weften, dat winden zijn die in 't ghemeen reghen by-brenghen, ghelijck als {^"06' 3g van den Noordt-Ooften en Noorden ftercke winden komen; dogh wy hebben hier van ghehan- cap™9
delt, en wyfüllën[der oockeldèrs van handelen, en dit is genoegh. Daer zijn eenighe die ons foecken teraden, dat het verwarmen van de Ouden heel yërfcheyde p .,
vaa het ghemeen ghebruyckvati onfe tijden gheweeft is, ghetuyghende datze hunne Kamers door übro r. < Goten van gebackeaerde hier en daer gheftelt,verwarmde,en dat de hitten daer in defelve Kamers 9P- 27- öuam, ghelijck het fehijnt dat Plinius het met defe woorden te kennen geeft t Qui' fujftenfwfublieü g [£ % conceptumvaftmmfduyitmperamentumhaci^^ minifimtioxiAQ Senecaniedefchrijvende fac.94. * aen Lucullus, en wy hebben dit opmeetplaetzen en oude Gebouwen ghefien,enprincipalijckfoo
wanneermen den wegh Gregoriaha van Sint lan Laterano tot Sint Maria Maggiore graefde^ maer defe dinghen waren ömplayrlerghemaeckt, ende niet om ghemeenlijck de Kamers te verwar- men. "■'•■;■ ■ '-■ Daerenboven foo hebben wy mede eenighegedaénte van fchoörfteenen gevonden tot gebruyck
van vele rnenfchen, ghelijcis die tot Baie by de wonderbare Pifcina , alwaer vier Pylaren aen zijn die een vierkant maeckten, mét een overbaieJk boven alle de voorplatten, die een Piramide met 4cfchilderijenver§iert,onderftüttenjmet deopeniugévanbovenen, alwaerze een roock-loolinghe
hadden.
Eenighe by-na dierghelijcke zijn van Francifco Sanefe Bouw-meefter tot Civita Vecchia ghe~
fien, en daer zij n noch andere op andere plaetzen ghevonden, die tot ghebruyck van het huyfghe- iïn konden dienen. Vaa defe exempels zijn daerna de fchoörfteenen van de arme Minnebroers ge- maeckt,öm vele rnenfchen ghelijck te warmen^ niet alleen in Italien, maer oöck mede ghelijck wy an't groot BifdomClerevallé in Vranckrijckghefien hebben. . Maer dat de Oude de fchoörfteenen in hunne Kamers hadden, kanmen klaerlijck van Vitruvius
verftaen,doen hy van 't maken der kroonlijftë fonder uythouwels daer op ter oorfake van de roock, en op een andere plaetze, foo wanneer als hy van de Winter-Zalen fprake, het gene van Suetonio inVitelliogearHrnieertisjenfooditniet ghenoegh en is, wy hebben het inPlutarchus ghefien, dat Mareio Coriölano van 't Vaderlandt ghebannen, foo is hy tot Anzo een Stadt van Voifci, aen de Zeekant ghegaeo, en aldus verborghen in 't Huys van Tullus een principale Borger, fo heeft hy 1&j.o % hem by 't vyer te fitten begeven: Soo wanneer als hy daer in quam, foèby terfiont met eengeéckt hooft by cap. 3. |
|||||||||
|
y©
|
bet vyergaen fitten, Het is waer dat de Ouden in hunne Kamers veel droogh en ruyckent hotits ge- l»t»ro &
|
||||||||
|
bruyckten, en om. dat die niet roocken en fouden, fo beftrijckenze en weecktenfe die in de olye* y P^7'
ghelijck Cato en Pünins ghetuyghen; en dat foo wanneer als fy de kolen gebruyckten , het felfde vite. het hooft feer deden „'t welckmenuyt de wijsheydt van Ariftoteles konnen befpeuren, en oockfac-7i-^ mede door de ervarentheydt. De fchoorfteeneo wierden meeftendeel in de Winter-kamers onderhouden, en oock mede in de Defenfu
plaetzen, alwaermen aten, defghelijcks mede in de Salotten, en andere plaetzen voor de oude iie-e en at0# den, en fwacke rnenfchen afgedeeït, die wekken het vyer van nooden hebben^ De fchoörfteenen H h 4 worden
|
|||||||||
|
%iz De Böü-Konft van Vincent Scamqztlus,
worden alle in de dickte van de mueren gemaeckt, diewyop de Romeynfche maniere noemen,
om datze heel wel tot Romen door hunne dickte ftaen. Eerrige fteken een weynigh van buytenen uyt, daerom foo noemtmen die halve Padilions, die heel veel alhier van ons ghebruyckt worden, en mede heel veel tot Lombardijen, alwaer gheen heele dicke mueren en zijn. Andere maken die heel buyten de dickte der mueren, waer door men die Padilions moghen heeten, en op de Eran- fche maniere mede: want aldus ghebruycken fy die tot Loreynen, door Vranckrijck, Borgonjen, Parijs, en by-na doorgheheel Vranckrijck. In't meeftendeel van Pieniont, en oock in vele plaetzen over de bakken, lbo ghebruycken fy
daerom met een vyer twee Kamers te verwarmen; makende het ghemeene vyer in d'eene, en met middel van een Metalen Plaet aen de voet van de muere geftelt, gelijck een vyer-fteen-, fo verdeelt het de warmten in d'andere Kamer, fonderroock ofte andere verdrieteiijcke dinghen te hebben. In Enghelandt worden de Kamers mede lichtelijck op een andere maniere verwarmt, wezende op de haert de holte van de fchoorfteen niet heel breedt, met de vleugels fich verdeeiende, ende niet1 ° heel hoogh, en met fijne roock-loofinghe; dan foo wanneer het hout verbrant is, en de roock en L afch daer alleen blijft, foo fluytenze de mondt van de Pijp ofte fchoorfteen met een yfere plaet, en aldus worden in de Kamers de warmten behouden, datze niet na bovenen de Pijp uyt kan gaen. Van de iveghen die een menfche op 't Landt aen de Qeboulpen leydt: ende van de
Voor-hoven, Thuynen, Lufl-hoven en andere dinghen, tot het ghebmyck^der feher,
Cap. XXII.
Oor dien men fekerlijck de rechte kenniffe der dingen, door middel van de op-i0
per-deelen moeten hebben, door dewelcke men daerna tot de wetenfchap van de byfondere komen, fulcks waer te zijn, fietmen aen de onredelijcke Beeften en Gedierten, en alle andere dinghen worden door het aenfien ofte ghefichte t'eenemael bekent; daerom fo moeten de Wegen van de Dorpen, en die op het JLandt, om die beter te bekennen, hunne opperfte voor-plat na defelve hebben, en noch veelmeer foo dit deel altoos het eerlijckfte, befte en §ierlijckfte is, en foo fchoon als d'andere. Op de hoeck van defe Weghen, en voor het Palleys, ofte voornaemfteGebouw, zijn eenïghe wijder en breeder plaetzen van nooden; foo om groots- heydt; als wel om gemacjk by te brengen, foo wanneer de redene vereyfcht om een plaetze van op de Paerden, en in de Karozze te gaen, te maken, en defghelijcksraede af ofte uyt defelve fonder ghedruys te gaen. Aen de Wijngaert-plaets van Clemens den Sevenden, by-na Monte Maria gelegen, en een wey-3• nigh buyten Romen-gheeft een fchoon ghefichtjderuymte voor het Palleys, door dien het Tho-
neete-wijze was, met de Mueren daer ront-omme, om het landt van den Bergh te befchutten, ende
de Mueren met gaten, fchilderijs-wijfe versiert: en heet fchoon, en die voor het Palleys van de Wijngaert vanden Paus Juiius, buytende Foorte del Populo: en vele dierghelijcke anderen, die •wy niet en verhalen. Nochtans fo prijfen wy veel dat defe voorfz ruytnte, pleynenofte plaetzen, ghelijck een halve Maen zijn, ofte halve Ovalen, en dierghelijcke maniere, met de armen ofte vleughels aen dees en geens zyde van 't Gebouw; op datze heel fchoon fouden ftaen, en over-een komen; daerenboven moeten inde voorfz ruymte aqdere aen de rechter en flincker handt we- fen. Het zijn fchoone en cjerlijcke Wegen, die een menfch van de Stadt tot aen't Palleys vanTege-
leyden; en noch veel fchoonder is die, die een menfche tot het Marmirolo van de E E. vermaerde Hertogen van Mantua, vier mijlen verre leydt. Die den Hertogh Vefpafianus buyten Sabronetta gemaeckt heeft, zij n mede te prijfen, d'een en d'ander met groene Boomen beplant, die een fcha- duwe voor de voorby-gaenders maken. Van defe wegen heeftmen heel veel ontrent Vicenzen, Pa- 4° dua,Trevitiaen,en noch veel meer in Brefcia,en pp andere plaetzen van Lorabardijen,dertigh,veer- tigh. en vijftigh van onfe voeten breedt. De Wegen worden fmal en wijt gemaeckt, na de waerdigheydt van de plaetzen, hunnelenghte
ende doorganck, en frequentie,waer doorfe gaen moeten: nochtans lbo moeten die Wegen,die een aen de Dorpen, op t Landt, en aen de Gebouwen lijden wijder en fchoonder als d'andere wefen: wantfygheveneenteeckenvangrootsheydt, en fy brenghen ghemack en verc^erfelen by. Soo wanneer de weghen heel lanck zijn, loo moetenze mede van tamelijcke breeten zijn; nochtans foo en moetenze niet minder als dertigh, en niet meerder als tfèftigh voeten breedt wefen: laet dit gheen wonder fchijnen, want de gemeene wegen zijn weynigh fmalder,gelijck die van CaTireta, ïn 't Trevifiaen, met Linden en andere hooghe Boomen beplant, met hunne Wijngaerden aen de zyde; de Boomen moeten niet verder als anderhalf van onfe paffen van malkanderen ftaen, ende niét meer als twee, op datze het niet al te duyfter en maken, maer datze een fchoone fchaduwe *° maken. De Weghen moeten niet al te naeuw wefen, nochte oock niet al te breedt; want in de fmallen
konmen fwaerlijck aen de gene die daer met Waghens, Carozzen, ofte met Paerden door-rijden, plaetze gevén,en oock mede fo wanneer fy omvielen, ofte datter yets anders voorviele, alsdan fo foude de wegh voorde andere gefloten wefen: En die al te breedt zijn, boven dien datmen de aer- de verquift, foozijnfe mede moyelijckom die effen, hart, ghelijck en fterck op alle de tijden des , v Iaers |
|||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XXII. 323
ïaefs te houden, en niet vermoghende over-al te gaen, alsdan foo waffen fy vol onkruydt, en des
Winters foo zijnfeheel flickerigli. De Wegen willen vele conditien hebben, eefüelijck datzefchoon in 'tghefïchte ftaen, ende op
een plaetze hoogher als 't weylantj en heel recht, op datze een gheftadelijck, breedt en wijde ghea licht fouden hebben, om te beter te wijeken die komen en gaen: verheven, en aen een zyde wat af- loopende, en van ftefeke materie ghemaeckt, en wel verfien, öp datze op alle tijden deslaers droogh zijn; fy moeten op een doorgaende plaetze wefen,en niet heel van de handt, datze verloren fchijnenjen eyndelijck, iy moeten met fchaduwen wefen; te weten, metBoomen en groenten,ende eerder meteen gheneucTielijckelught, als met mueren opghetrocken, en datze wei onderhouden worden, op datmen in de hitte onder de fchaduwe foude komïen gaen,en des es Winters fonder flick. Watbelanght oni die te vergieren, fy vermoghen een zyde Boomen aen dees en aen geenè zyde
hebben, fleght ofte dubbelt, en altemets met vier zyden ofte regelen Boomen, ghelijck als die heel fchoone wegh buyten Vienna, boven Dannübio, een derdedeel van een mijl lanck, van den, Zuyt-Ooften naden Noorden, en dat het een aen 't Boeren-buys, en aen de Thuyn van de Beeften leydt; die vier reghels met dubbelde Boomen heeft, en drie Weghen : te weten, een in 't midden voor de Paerden en Carozzen, vijf-entwintigh voeten breedt, en noch twee, d'een aen de rechter en d'ander aen de fïincker zyde een weynigh verheven voor de Eygenaers, fes voeren breedt.- ende ficaen geens zyde in 't Parck zijn heel lange Wegen,alwaermenze jaegt, eü met Paerden-en Carozzen konnen rijden, en méeftendeel onder de fchaduwe. Aen de zyde van de Weghen moeten flooten om 't water in te loopen, ghemaeckt worden, ende
mede voor meerder fekerheydt, dat de reyfende Man, ende de Beeften niet op 't landt en gaen om daer quaet te doen, 'tzy fy die van binnen, ofte buyten maken, foo en moetenfè niet dichter als een haïve tree aen de Boomen zijn -, op datze fich foude recht op dé been houden, en datze geen ghebreck van aerde konde hebben; want wy hébben op vele plaetfen ghefien, dat door die oorfa* ke, en door de harde wint, hanghden en vieldan op der aerden, De Weghen by de Huyfen, boven het ghemack fy mede-brenghen, om voorwaérts en achter-»
waerts te gaen, foo gevenze noch een ander grooter gemack aen den Eygenaer, en aen die hem ko* men befoecken; want op de ure als fy de fchaduwe hebben, alsdan fo konnenfe fich na de koelte houden, wandelen en verfcheyde dinghen verhalen, en aldus het verdriet en moeyelijckheydt van de hitten voorby laten gaen: hetghene deÖudénghebruycken,en het is heel ghefönt. Dochbe- .0 halven dit ghemack, fo krijghtmen van 't felve veel hoüts, en fy houden de ouden boven op eèn fe* kere tijdt af, en in defelve plaetzen nieuwe ftellende, foo komter groot profijt 't gene wy van ee- nige Eygenaers hebben fien doen. De Galderije totgebruyek van de dorpelijcke huyfen, én óp 't landt tot gebruyek van deEyge-
naers ftaen beter aen 't voorftedeel van t Dominicael Huys, als van achteren, (ofte wel gehjekze eenighe ghemaeckt hebben, een aén de zyde) maer het foude veel beter ftaen dat d'een van vo- ren, en de andere van achreren wasgeweeft, mede zyde aen de zyde van de Gebouwen makende: caP" want aldus foo foude hét Gebouw heerlijcker zijn en beter verthoonen: en daerom ift dat de oude Eomeynen in de Huyfen de Voorhoven, Periftilen én Cavedi ghebruyekt hebben, ghelijck als wf in 't Luft-hof van Plinius Cecilius bewefen hebbén, om dat de Galderije, wezende aen 't Voorplat kan dienftigh wefen, om die daer komen in te leyden én te ontfanghen, en meeft veel Carozzen,en Taerden, en vele Menfchen: en foo wanneer als fy daer binnen zijn, datmen dan de deuren ghe- mackelijckkan toedoen, en alsdan veylïch het goedtwecb-leggen, en dat op hunne behooriijeke plaetzen te brenghen, en defghehjek konmen mede doen fonder gherudit te maken, föo wanneer 4° alfe vertrecken willen. Dickmaelsfoo vermaghmen de Voorhoven ofte Galderijen, als wijden laten worden, en vol
fchoone groente, 't gene een fchoon ghefielite maeckt, en ftaet heel wel voor onfe oogén; doch de Weghen in 't midden en rondom henen. Andere Voorhoven laten fich van teyghen landt befich- tighen, t'eenemael gelijck,en fonder groente,- doch aen defe en diergelijcke vermaghmen wel, de- wijl diedaerrondt-omis metfteenen, ofte eenighe andere dinghen bemetzelen ; op datze van de Hoef-yfers der Paerden niet bedorven worden, en van'tYs, en om in defelrde des 'smorghens vroegh te wandelen; alhoewel het geregent heeft, en oock mede als de regen ophoudt;andere ma- ghen met verdeelingen met kruys-vierkanten t'eenemael van groente gemaeckt worden, en hun- ne weghen flecht en bedeckt, met zant-geftampte fteen en andere dierghelijcke dingen bekleedt, op dat aldus daer geen kmyden fouden voort-komen. De Thuynen moeten eerder ghemackelijck voor de gene zijn, die op de Winckels van 't Huys,
en op huyfghefin paften, en aen een zyde ghemaeckt, als aen 't Voorplat, en onder het gelicht van f° denEyghenaer, ghelijck als de Thuynen dieze alleenlij ck voor playfier en fchoonheydt maken i want in defelfde houdtmen de kruyden voor 't Huys, alwaer de daghelijckfche dinghen, ende de knechts groote moeyelijckheydt aen de Eyghenaers gheven, die verlangen buyten de onruften te leven ,• boven dien de Thuynen niet altoos oock mede wel bereydt zijn, ende groen en fchoon om te fien. v De Thuynen zijn van de Romeynen in groote geacht, tot gieraet van 't Huys, en wy hebben het
ïn 't Luft-hof van Plinius Cecilius befchreven, waer de Moeders deshuyfgefin op paften; en Pliaius die feydt, dat de oudtheydt geen dinckom fich te verwonderen heefr,als de Thuynen van Hefpe- ride dochter van Arhalante, van den Koninck Adone, en van Alcinoo, in Corcira, en.de van de afloopende Thuynen van Babylonien; alwaerze van Semiramide ghemaeckt zijn ? oftevaaSirus • Koninck
|
||||
|
- „24 De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
KoninekvaaAffirien. DeThuynen van Hefperianen ghelooftmen, volghens Plinios, datdieifl
Barbarijen v/aren, in de verfamelinghe van de Stadt Liflo, by de Kerck van Hercules. De ohedaente van de Voorhoven en Thuynen moeten navenant hetDominicael Huyswefen, en
na de erondt, (en raeeft op een Heuvel) want aldaer fal het lichter wezen om die als een Ovael te maken, ofte als een halve Maen, ofte vierkantigh, ofte wel van een andere gedaente; foo wanneef zy die maer navenant het Gebouw maken, en datze aen de noodtdruften bequaem zijn; en alle defe voorfz deelen moeten eerder te groot als te kleyn wefen ,want de wijde en breede Voorhoven, Bloem, en ■ Warmoes-Thuynen, boven het ghemack foo gevenze eenfekere grootsheydt en eere i» aen 'tHuys.
De Voorhoven, Bloem en Warmoes-Thuynen, en diergheiijcke laghe en onghedeckte plaetzen
moeten fo geïijck aift mogelijck is, gemaeckt worden , en alleen een weynigh af loopende, op dat daer het water foude konnen uytloopen, en een Gote ofte Waterloos is ghenoegh voor vier ofte vijf hondert van tuinder lenghte ofte breete -, want waer het wy "t minder maeckten, foo foude het water daer niet konnen uytloopen ; en foo wanneer fy meer toeloopsals hunne ghemeene matea hadden, alsdan foo foude het de vettigheydt ende de befte aerde wech-brengen. Soo wanneer als wy in geen geheel getempert Landt en zijn, de Voorhoven die geen gront heb-
ben, maer alleenlijck Hechte aerden, ende de weghen van de Thuynen, en diergheiijcke plaetzen moeten des 's Winters met ftrooy, hooy, riet, ofte andere diergelijcke deckfels bedeckt worden, op datze van het Ys niet bedorven worden,het gene men met kleyne onkoften konnen te wegen bren- 2Ö <?hen, en het is een heel groot profijt; want de voorfz deckfels verrotten, en zijn alsdan goet voor Mift. • .,,, '
Men moet inrichten nemen datmen in 't Bouwen van de Bloem enWaerinoes-Thuynen de feed-
baerheydt niet te boven gaet, en oock mede overvloedigh in de onkoften j ghelijck Strabo feydt, dat het in Serniramide fchoone afloopen de Thuynen ghebeurt is, aen de zyde , ofte boven de Riviere Euphrate totBologniaghebouwt, van een vierkante ghedaente, aen yeder zyde vier Morghen breedt, van verwulfte onderftut j die met Pylafters van ghebacken fteenen opgetrocken waren, en met materie als fy daer gebruyekten, geraetzelt, en daer ront-om henen groote en dic- ke Mueren : welcke Pylafters, volghens ons verftant, waren hol in 't midden, en tot bovenen toe ïibïo 16. me£ aer£je ghevult, en foo verdeelt, dat daer heel groote Boornen tuffchen waren,die voedtzel van aC2, 9' de laghe aerde fcheppen. ■•,'■'■:.,■ — , ,
Men ginckna defe Thuynen, door wijde en breede Trappen, en door eenighe Wijngaerden, en 30
iibro j. fy dede mede konftelijck het water van de voorfz aüviere komen ,ora de Boomen vochtigheydt te
cap. 14. gheven. Maer Diodorus Cicilianus ftelt dit werckby de waterloofinghe om het water teverdroo-
hc'H' ghen, en hyfchrijft daervan heel verfcheyde als Strabo doet.
' De Luft-hoven pleeghtmen achter de Gebouwen van de Kygenaers temaken, en aen geens zy-
dehoogerals de Thuynen ,en menlaet dievoor fchoone Weyden, en met Boomen van alderhan* de foörten, en van de befte vruchten beplant ft aen, dieze aldaer op ordere gheftelt hebben: en fy maken die groot,- en daerom fo noemtmen.dïe Parckenjgehjck die van de Coninginne Cornara by Afolo van Trevitana gelegen, en feenemaël met mueren omginge.it, alwaer Goten van loopende waters zijn, om dan hier en daer te fuy veren, yolghens den eyfeh, met heele fchoone rechte en breede weghen, die overlanghs en dwers loepen. En daerom foo zijn de Lufthoven die overlanghs en dwers-wegen hebben, heel fchoon,en datze 40
die in vier groene Thuynen verdeden, en vol van vruchtbare Boomen en Wijngaerden: hunne Weghen moeten ten minften dertigh, a veertigh van onfe voeten breedt zijn, endataendees en geens zyde der felver Voorhoven van onfe Roofen zijn met heckjens opgetrocken, om datze in de Lenten Tulpen vanHollandt fchijnen, ofte wel de Wijngaerden mede op ordere gheftelt, effen foo hoogh, breedt en langh als anderhalf, ja tot twee ftappen toe, foo datze een fchaduwe om te wandelen fouden konnen maken, ghelijck alsmen in de heele fchoone plaetzen vandeHeeren Poetini tot Bolognien en op andere plaetzen fiet. En foo wanneermen de Wegen niet t'eenemaei fuy ver wilde houden, alsdan foo maghmen het gras daer laten waffen aen dees en geens zyde, en oock mede tufichen de Wijngaerts j doch dicht aen de mueren moeten de Wijngaerts, Queeperen, Granaet-appelen, kleyne Noten ofte diergheiijcke dingen zijn, die ianghs een heckje geftelt zijn: En aldus foo fal hetfchoonheydt en profijt by-brenghen. |
||||
|
Het eerfte Deel, het DerdeBoeck Cap.XXIll. 3ï|
Fan de Thi^nen, Citroen-hoven, en hunne pedaenie en verdeelime, en van 't Tfanten
ofte 'Poten der Ouden, en mede van onfe tijdt, m van de Nature vaneenige Planten. Cap.X XIII.
Nder alle d'anderen waer van den Keyfer Auguftus verhaelt,gelijckSuetonius vite de8
vérhaelt.dat hy groote geneughtenin de Thuynen}Boffchen,graenten,en oock Cefari- mede van alle foorten van heeften hadde; latende voor defe geneugte de Schil* derijeö, Beelden en andere verc, ierfelen van Marmer ofte Metael. De Thuynen moeten by het Huys van den Eyghenaer wefen, alwaer een beqüameplaetfe. 'voor defelve fal wefen, en by-na bequamer als alle d'andere, defelve daer ach- ter makende,en aen deNoort-zyde-de Griecken maeckten aen dees zyde in de Lente,ën des Somers hunne eet-plaetfen,en deRomeynen hunne Zalen,geiijck wy betoont hebben' °m datze des Somers veel tijdt van den dagh inde Gaiderije, Zalen,Zalotten, en oock mede in de Kamers die aen dees zyde fton den, om de koelte waren, alsdan fo konnién alle de 'groentezaeyen; en óverfulcks, foo wanneer als Ovidius de vier tijden des laers befchfe*ef, feydt aldus : Ver e novo efi: tutn herba mens , £? roboris exfiets, emnia tumflorent :Florentque cobribw almus. En het gene dat volglit, is hier van fouder letzel, 't welck de Son foude konnen by brenghen j en cap. 4. |
|||||||||
|
2C
|
om datden-Eyeenaerdaer ras natoe köndegaen, en de Vrouwen het felve te genieten ,ea wande- ,
|
||||||||
|
len fonder veel rijfende nioeyten te doen, dat een veel fchoonheydt en eere aen't Huys geeft. libro r j.
Wantom dat het.alte.mets voortkomt om Thuynen te maken, en andere vermakelijckheden op
de plaetze, die door hunne nature laegh'leggen, en in hollen en ftooten; en foo men die wilde vul- len, fo foudénder veel onköften op loopen, en by-na on mogelij ck het felfde te doen, en t eenemael te verheffen; doch in düfdauige gevallen foo moetmen fijn verftant te kennen geven,en~'t felve met konft voorkomen.' Alleenlij ck de. opper-wegen daerront-omme langhs henen,en dwars door ver- hoogen : en daerna met een gheneuchelijcke afganck alle de Pleynen van de voorfz weghen gaen foeckën; op defe voorfz manieren fullen de wegen uy tnement wefen, altoos droogh, en TuMen een vry gefiehrl over de geheele plaetze hebben; boven dien foo fullen de wateren daer ront-om heen loopen, en de voorfz wateten van defelfde aerde ghebruyekt 5 het gene heel goet voor de Planteri 35 wefen fal, en des 's Winters aen de Zuydt-zyde,'fo fullenfe die afloop-plaetfen heel hoogh hebben» foo dat aldus alle dinghen wel ftaen, en by avonture beter als de Tuynen die van het heele pleyn zijp. ' ' Hoe grooter en breeder de Thuynen zijn, hoe meerder eer en grootsheydt £y aen het Huys ghe*
ven, en noch meer,fo daer Eonteynen van loopen de' wateren,enllaurïer ende mortelle-hecken zijn, en andere foorte vaa Boomen wel verdeelt, en aenbeginne der felver fchoone Gitroen-boomen j want alsdan zijnfe bequaemi voor veel Boomen, fchoone groenten, enBloemen van verfcheyde foorten, fop wanneer het maerde onköften niet en vergroot, ende de moeyten en arbeydt voor den Hovenier. .' :'. In alle dingen moetmen een fekere temperatie en verftant gebrüyeken, en oock mede in 't ma-
ken van de wegen die na de Thuyn gaen • want fo wanneer die de fchaduwe vereyfchen,alsdan foo vermaghmenie met groente bedecken,gelijck een verwulfzel gemaeckt, ofte wel heyningen, heel" hooge necken aen dees en geens zyde van de wegen -3 waer door men des 's morgens kan gaen, ofte wel des 's avondts, ghelijck de Son keert, en die met Gaiderije konnen een gheheelen dagh die- nen; doch ghelijck het wandelen onder de fchaduwe, de Sonne van de Boomen wech-neemtj deJP- ghelijcks doenfe aen de onbedeckte plaetze/en geven een melaïicholijckgefichte 5 en die dingen die daer gheplant worden, en komen niet lbo wel voort, doch de wegen met hecken gemaeckt, ia- 40 ten 'deplaetfe open en klaer*fo datmen in dufdanige maniere fijn gelichte voldoen kan; dogh ge* lijck Virgilius feydt: Non umbrèdtommnemorum, nonmoUiapoffknt, Prat® movere animum. Georg, Sekeriijck alwaer dufdanïgh ghemack en geneughte gevonden wort, daer tegens hebbenfe de on- %■? 3. -
koften,en veel moeyten om die.te regeeren. Voorwaerlijck alle defe vermakelijckheden zijn ge- neuchelijck om te fien, en om des Somers te ghebruycken, foo voor de Eyghenaers als wel voor de gene die hen komen befoecken. ' Defe weghen moghen met kleyne fteenen, fcherreri en leyen ge-effent worden, ofte eyndelijck
heelgelijck en gladt met muer-fteentjens van verfcheyde coleure gemaeckt worden, te weten, van ■heele ofte gheftamptej gélijck als wy in de Thuynen van Poifuolo, en die op de Romeynfche ma- nieregeordineerthebben^ plaetzen van het DoorlachtighfteHuys Carnara. Defe weghenmagh- jnen van vijfthieritpttwintigh voeten breedt maken, principaeifooze onghedecktzijn,foo datter j.0 ghelij ck vier ofte fes op een rijgh konnen gaen, en dan noch plaetze gheven aen die ons tegen ko- men. De Ceder-plaetze moeten t'eenemael na den Zuyden ftaen, en meeftendeel in Lombardyen, en
hierrondt-om Venetien, alwaerfeniet langhglieledendelüviereSaló, waerzeheel fchoonftaen„ d'Inventie gebracht hebben, en ftaen heel wel, gelijk tot Romen aen Aveza in 't Supurbano van het Huys van de Heeren del Bene,en noch andere tot Vicenza in de Thuynvan de Graven Volmanara, en hier tot Stra, enaenDolo, en de Mira van de vermaerde Heeren Bernardi, Gontarini, Mozeni-. ghi, en Barozzi, totPonte Cafale, die van de vermaerde Heeren Michieli, en tot Romano, ende tot Poituolo en'mede aen't Paradijs vvan.de vermaerde Heeren Cornari, en'eyndelijck tot^Trebafe» Jegheby CaTireta, enhieraenMeftrediCaTirabofco, het meeftendeel der felver van ons ghe-in- . venteert. . , ...
- . >. En' ■■'
|
|||||||||
|
%z6 . pe Bou-konfi: van Vincent Scamoztius,
V Ea komende tot het particulier, de Citroen-lioven moeten op een verheven pla etfe wefen, en'
afloopende, ofte wei van de nature, ghelijck tot Vicenza en Verrona, ofte wel m et konft van het pleyn verheven, als de overgheblevehe met mueren foo hoogh als een half man, op datze van de vochtigheydt verheven zijn. Sy willen aen de zyde van de Heuvels, ofte een ge-effende aerde we- fen •', ghelijck in 't Huys Ro, indien van de vermaerde Héereri Cornari, ofte met heel dicke mue- ren, ghelijck als totViceisza, en Meftre, aen de Zyde de Stadts-mueren,-op datze van de Noord t- Ooften wint, Noorden, en Zuyden, des 's Winters bevrijdt zijn. Sy moeten niet.fc»reeder als twaelf voeten zijn , nochte fmalder als fefthien,op dat in de kleynfte
de gront en enger wegen naeuw zijn,enin de grootfte gefchiet dickmaels groote onkoften, en diffi- culteyt, om hunne Gangen te maken, en des Winters die te decken. De breete van de wegen moe- ten ten minden dubbelt zijn, en oock meerder als de plaetze alwaer de Booroen ftaen, nochtans vix met defe Infichte, dat aen de voorftedeelen der Citroen-hoven zijn, en op de befte plaetze, en aen de mueren de Laurier-boomen , met Oraenje-boomen ghemenght; want defe vergherioeghen 10 fich met tamelijcke warmte, en defe willen meer Sons, en meeftendeel des 's Winters hebben. - De Boomen met de Wortelen onder de aerden, waer van daen fy hunne voedtfel fcheppen, en
volghens de mate geftelt, en van tamelijcke groote, datze op de voet-ftijlen ruften; doch dit moet- men hafarderen, datze altoos,volgens onfe Inventie defelve vaten tot de kant om hoogh houden, en datze aldaer tot de Herfft toe zijn, alwaerfe vochtigheydt van de aerde fcheppen, daerna fö-n'eemt- rnen die daer van daen , en fetten die des 's Winters op lauwe plaetzen. De overblijvende Boomen moeten oiet dichter by malkanderen ftaen als vier voeten , nochte verder als fesj foo by aldien daer heel veel zijn, en wy de jonghe Boomen niet wilden op-focken. Eenige Boomen worden als hecken.cn altemets ais hennighe ghemaeckt, het een en d'ander van Olm, Karftengen, Esken ofte Larifle-hout; en by de heele rij cke Luyden van yzer, en het felfde des Somers wederom wech te nemen: fy moeten foo hoogh wefen, dat de Boomen die niet konnen raken, dan alleenlijck effen met eenighe top der felver, op datze fich niet en vonden, befchadighen, ofte bedorven wor- 2° den. Van de beginfelen van de opper-Romeynfche Citroen-hoven, aen twee kleyne boskens van
Oraenje-boomen, hebben wy twee gangen mei holten in de mueren verciert, laten maken, en van fpringende Fonteynen, en met weynigh Pylaren va-n voren, en van de zyde, op de Jonickfche ma- niere, met vergierfelen, en voor-ghevels van tamelijcke hooghte daer boven op, van dewelckevan ieker weynigh groot hout, daerna des Somers fetmen het in 't dack open: ende de Boomen ftaen daer heel wel; om dat het gefichte des Tmiddaghs van de wint bevrijt is, en daer achter is de lanwte der aerde, daerenboven fo kanmen die des Somers lichtelijck water gheven; defe dinghen moeten defe voorfz Boomen hebben, ofte wel door aengheleyde wateren, gelij ck defe is, fo door een Goot als wel door de Molen, ghelijck als tot Vicenza van den Heer Contivalmarana, ofte wel uytde Backen ofte Putten genomen door Inftrumenten. En dit is voor foo veel ons belanghc van defe ma- 30 terie te fpreken, Aen de voeten van de Luft-hoven en andere dierghelijcke plaetfen, moetmen groote infichte
hebben, dat de Boomen foo gheplant zijn datze een goet ghefichte maken, en datze by-na de ge-r heele dagh de Sonneglienieten, opdat hunne vruchten vroegh moghen rijp worden, enfchoon en fmaeckachtigh ; en daerom foo, moetmen de Boomen na de clieme ftellen, ofte warmte, ofte de temperantie, en de ghelegentheydt van 't landt, en na de gedaente van de Gebouwen. Al- waer, foo wanneer de Luft-hoven en andere vermakelijcke plaetzen, drie en vierkantigh waren, ghelijck Senefontus en Polibiiis fegghen, ofte wel van les en feven, en oock mede van acht voor- platten; ghelijck het nu ghefchieden kan, tot meerder eer der felven maghmen daer oock fo veel weghen,ofte%'erfcheydegheiichteby-voegen,nietal kenlijck na de ftralen, gelijckStellata een vermakelijcke plaets van fijne Keyferlijcke Majefteyt by Praga, maer met linie aen hunne zyde, 't gene heel profijtigh fal wefen, en een fchoon ghefichte fal maken. r Daerom ift dat d'Ouden heel grootelij cks geprefen hebben,Boomen en Wij ngaerden te planten,
ca.p.11. gelijckColumellafeyt, Nonnulli tarnen omnemvitem per denospedes (dediftantievandeRomeynen) 4° ïn Cato- in quincuncem difyonunt. En defgelij cks Cicero en Plinius die raken het heel wel, als fy fegghen: In piore32" dijponendü arboribus arbujüfque (fprekende van de Luft-hoven) uc vineis quincuncialis ordine ratio vulgata, Tibro 17. & necejjaria, non perflatu modo utilis, verum, Ö aj^eüu gratia, quocunque modo intricare in ordine fe porri- ïibrol' 2?nU verfu' He£ SeDe mec*e grootelijcks van Quintilianus geprefen is: en daer over zijn verfcheyde cap. 3- finnen van de hedendaeghfche fchrij vers geweeft, gelijck als van den geleerden Budius, Baifeus en anderen diewy nu niet en verhalen. , . Doch wy ghelooven eerder, dat het die verdeelinghe gheweeft is, alwaermen eerft een af beel-
teniffe van vijf gelijcke zyden gemaeckt hebben, en daerna de innerlijcke linie van d'eene tot de andere hoeck ghetrocken, die in 't binnenfte andere vijf ghelijcke kokken maken, ende defghe- lijcksdöetmenin'tmidden, doch veel kleynder, en eeneftarre van vijf fcharpe hoecken, met thien PontogoÜ, ofte met thien Figuren, yeder Figure metvijf ghelijcke zyden daer tegenover: vijf der felver fullen hunne zyde in 't midden, aen de zyden van 't grootfte Pontagono hebben,ge- *° lijck oock mede op de hoecken van het voorfz Pentagono, fullen drie hoecken van een ghedaente met derthien zyden komen. |
|||||
|
Op
|
|||||
|
Het eer He Deel, bet Derde Boeck. Cap.X XI IL $&$
Op de hoeckeft van ^«ti#^®^Pê^§0M8lfSpP^^^ïf|fel^te^§ ëa^ijf'©pdè-'fiöééfeffe van
-fet gPÜÜIf Peiïfagofe : mê®$ÊP8fflêèê Vijf üytfieriteiï tebbë»; Êeen-Wn ê'aÉékt-é f&fcfoeyêen.
ghtlijck d^zyde?^Q de Pe0ta'góltzij*n.- afwaerzedë'weghen-, detlifea PenMgöl*, efflde oacif tmdb
^^^^J^^#89?^^wWnc™ftW^^ipi heel fehëoH en uytneraeirt fö'Iéia- iwaken 3 foowaa^
: - -Rfëi*ptache ffiede dë laiffitóven, volgens hunne mate te beplanten, geSijck als dë gedaante vara
dtó* gfëfeik- én-heï lafid-Ë», dfe-fflb ftroys-wijfö aèn de ^t^ffffiPMjeiltft^ft^i&^^^J^i^ vfeifesiiten maken ; ofte metde DMgonakkinien, oftewel' aèfl-'^TrafieB'/öfïei^etkëHSjÉföte'de'etTt.faB^fe- plaetzen fofiBereöy mét h-inine fepirigoïi eenrilatefi ■, Iet ghene vele verhaelt hebben-, dat Sèë^in* cunce is r andere veMra^^^^ figuren^ diehuiirieipaeienen ayffichce-aënveëfzy denfeüde hebben, en alfeandëïeniewwigèedëuj
emtéit ï^gheitoBghhiervan gfterproken. ,. ' , " : |
||||||||||||||||||||
|
is'0
|
||||||||||||||||||||
|
DerPftmteH'ötn' wel voert të fiëmen , möëtén met rijp zaet gezaeyt werden, op-eenbëhootlijëïli
|
lante
|
|||||||||||||||||||
|
plaetfe met ghenoegbfaem water, en een milde lught, volghens hunne nature, e» hetf veyila« der ïibrö i.
menfchen : men moet de donckere en vochtighe plaetfen fchouwen , en dien, die vruchtbaer ofte "p'li droogh\Van deSonoeziin,. de namiere doetde Planten groeyen,en vcuchtett opgh^cempereerde plaetlen ^ooi^^fg^l^^^^^^^^d^ll^fe W ^ Bergen beter voortkomen» en de vruchten 4?& |
||||||||||||||||||||
|
2.0
|
||||||||||||||||||||
|
zijn f nakelijcker, als wel zijn op de laghe,a<srden»
Alle deJPlanten en Boomen (ghelijckAfiftoteles verhaelt, verheffen fïch door de nature om-pjante
hoogh, ofte omlaegh, ofte wel niet öpwaecisofee laegh.; want foo wanneer fy fich hoogh verhef- Kfcro 2, fen , foo ift een teecken , dat de hitte aefelve opwaerts treckt, ende de lught verdickt die, ghelijck "»*l' deghedaenteasteeeh'PiranTi^ fijn Piramidale gedacntea'iL'dinck ' verandert,? ende verbrandt; DaernadeP tahten die laegh zijn, en die niet heel- hoogh en waifen,
is een teecken, datfe-gheen rariteyt en hëbBëny en;htmnefbp ofte fubftantie is fwaer; daetom en fem het fich niet opwaer« beg-hevisn^. De derdfeglrediaehte heeft een tamelijeke vochtigheydt, en ïrcht omte verteeren-; en daeromfe.verh«ifeti fy fith Mehiehjck tamelijk hoogh,.alwaer de Pïanten dbor aïlte middelen groeyt. I)e ëerfte verfeerirrghe wort onder de Baft ghedaen s ês, tweede in 'he* rnergh, dat van deaerde ^^i^^%^tHBfïMi^^M^^^é^^l^6i enhetderde -wort in hee lichaemvande Planten volbracht, en alsdan't1e;n^ec^lrhét:l'lIch■'acn■aü*cl&deefen, derfelver. Onder alle de kófetrren-en-zijadërgheen diëdëoogen der menfchen voldoet en verveelt ais het piin;0
jt3 groenVdaeromfoofeghrm-eudatdij^meraldeR ^'
derjijck, en vermoeyt fietghefichte.- daerom foo maecktföen oöfallijcJfee hol'te glafeu,Pfeyneri en cap''•
BooglitenymètdeweEefce men, vol^cmotïfé^te en iijfi niet voor ons, De Planten, en Boomen om deWegen, llüifthoven en^^ThtiynentevergiereHjZiJBvaaverfchey*
degedaente; ge,lij.ck Citroenen, LemoenenenQrangie-boomen',den Appel Ad'amOien den Olijf* boom, die heelfchoone vruchten voortbrengen, en geven een aengename-reuckr oadefen voJgea- den fwarten Lauriers bootrren , den ghemeeiie, de bofehachcighe, hetientifcoeen Isleyne Boom* w,aer uyt Gumme druypt, datraenMailich noemt: daeraa dë Palm-boom, dënGypreS'boom, dé»; wiMen Fijn-boom diemen Pinaftro noemt; deDenne-boom, de Pezzo mede een Boom, de Lauro een Boom als een Pïjn-boom, de-Teda^ofte Tiglia, de-Taflb ofte Naffo, ghelijck Plinius feydt, de Jenèver,-boom, een fekere Boom die Bezie voort-brenght, daerraëti wijn van. maeckt, en het hey--... ^ ljcli hout, déwelcke fich,by-na het heele jaergroen houden; want ghelijck Ovidius feydt ■. H&fiï capi lö.' jtbandeiijck^yo.oreenBooTn,[oorvauiieerh^< finder lof '[is. Dies navolgen de Carobo-Io, de G-igtQÏO; de Sa^ Metam. ^° bina,CönaftreIlo,qn,MorteIïa, eep Boom in Italïen, ea veïeanderedie wy mëtnoemen. llbro I3«
De Graaaet-appei-boom, dë Quee-appeJ-boom, de kleyneNoten-boom, den Wijngaeft;en dë
Roofen-boom, zijn fchoonomtefen ; alhoewel fy de bladen niet en behouden 3 defezijnnoch- tansdë c^ierlijckfte Boomen, om eer-plaetzen, Galderijen en dierghelijcke dinghen te ver* , §ieren: ende men raedt datmen defe Planten daer niet tëenemael uyt en houdt, die een fekere dincklaten op defelve ftaen^ghelijck de Uyfe-boom en eenighe andere doen, en öock mede die> die de bladen in den Herftfl: laten vallen, wajnt die maken altoos de Weghen vuyl, alwaermenon- der de fchaduwe wandelt, en verweckqndëPlanten diedaerrorrdt-om zijn,- en daerom foofeyèt > Qtfidius,heel weï: j?-m p#$ fioom vc,orteh faeldkpi en Ariltoteles die affirmeert dit > dat de vrucht- Lib.'i. dé baertffeBoomen.nietlangh en leven: BeBootmnëeveel vruchten voor t4renghn, wrdenkaefidor, omvJ^-^ dat fat voe$$ & 't^dtgaet. 0it weynigh dat wy van de Planten verhaelt hebben, is genoegh, ïib.ió. da dat wy konnen ftelfen ,en op de plaétzen in de voorfz behoeven dienen \ als wefrnde een de^l, dat A"iraaL den Bou-meefter toekomt, daerna de forgh en regeeringheaen de aerdt-bouwers latende, |
||||||||||||||||||||
|
50
|
||||||||||||||||||||
|
Van defë.voorfz Boomen pleeghtmen Galderijen, wulfren en andere diergelijcke dingen te ma-
ken, die wekken een groot cieraet aen de Weghen en Thuynen by-brenghen. Dagr zijn eeftighe Boomen die wy niet veel en achten, als Carpino,een feker geflacht van Boomê,de Cotnoeli-boora en vele,andere- doch wj en fulieri niet achterlaten» dat wy Carpino gefien hebben, datze fich met hunne tacken meer als tfeventigh Djamen-ifche voeten uytfpreyden, daerenboven noehvefe anderen die opwaerts ginghen : dë Hóoghduytfchers ghebruycken èï& meeflbuyten de Poorten der Steden, en ghemuerde aerden, geÜjck als tot Vnimfem,, een gernuerde aerdeby Hecher, een Riviere by "t HertogWom van Vuitembergh. |
||||||||||||||||||||
|
li Buyten
|
||||||||||||||||||||
|
328 De Bou-korift van Vincent Scanio^tins,
i -Buy ten. de Stadt van Argentina, al waer de natuerlij ckeR.iviere;yan 't landt komt, en een Gafiiiö
voor 't ghemeenen , alwaer twee boornen zijn van notabele fchoonte, d'een is een Plantano, ofte TigiiOi die een fchoone Galderije, acht voet en hoogh van der aerden, maeckt,en vijftigh diame- trifehe voeten; heeft ront-om'iïgh twaelf bogen van hout, en van der aerden tot om hooge twaelf voeten hoogh, defe maeckt met fijn eyghen tacken het deckfel, endedaer van daen verheffen lich endere heel hooghe tacken: defe Boombrenght fijn zaedt als kappers voort, ja waerlijck het is een heel fchoon dinck om te befien ■: Meer na ginder is een eycken Boom twee voeten dick, die een gangh van fchoone hooghte maeckt, tfeftigh diametrifche voeten, heel dicht en fchoon, met tae- * ° kenvöl bladeren , en noch vele anderen di^ fich hooger^erheffen, , _ Wyfouden konnen verhalen van een Appel-boom aen 't Cafiglia in V Lufthofvan fijnMaje-
fteyt buyten Vienne, die op fijn ftam een pleyn van vijfthien voeten maeckt, en verfpreyt lich met fijne tacken tamelijck hoogh, alwaer het een fchpone Galderijedoorgaens met bladeren maeckt, en van de felfde boom bedeckt, waer door hy aileenlijck fchoone en veel vruchtenvoortbrenght, ende defe vruchten zijn heel uytnementlijckdoor dekonft van den Hovenierende de andere veel i op een andere maniere. .<■"'■.•.;...;.:. :i>;"ilobli/nn |
||||||||||||||||
|
.'l!™'vA
|
||||||||||||||||
|
Van de Poorhovemt^aiderilem FFandel-fhetfen, ptaetfenyoor deia>int,ende
andere peneugelijckeplaetfen, ep,oockjnedevandie diehetgeïuytoftevptder-klanck^
van den Echo qheven.
|
||||||||||||||||
|
20
|
||||||||||||||||
|
,t .;.
|
||||||||||||||||
|
E Ouden wetende hoe noodigh het is in de koelte te wandelen, daerom foo
hebbenfe in 't ghemeen en byfonder eenighe Galderije» boven ende onder de aerden gemaeckt, om dat het een ende 't ander koel was, ende oock mede met fchaduwen, die op der aerde waren, en def& Galderijen hebbenfe onverfehey- den Cripti tortici genoenit, ende eygentlijck Grotti Portici: waer van wy een weynigh in 't Lufthofvan Pliniüs den tweeden gehandelt hebben. Van de ghe^ meene mach men feggen,datfe zijn die aen dezyde onder het Therme van An- tonius in de Bergen zij n3 ende van den Key fer Philippus in de Tuynen van Sinte Pieters Banden heel langh, en van tamelijcke breedtte en hooghte, dewelcke hunne lichtdoor ee- |
||||||||||||||||
|
30
|
||||||||||||||||
|
nighe gaten aen de zyden van 't verwulfzel fullen hebben, ende waren rnet fchilderyen van Wijn-
gaerden verciert,ende diergelijcke dingen, die tot defen dagh toe noch bewaert zijn. DeTivoli inde Wij ngaert van Efte, (een exempel van fchoone en geneugelijcke dingen) daer
is een feker onder-aertfche Galderye, langhs eenige vertrecken van 't eerfte pleyn van 't Paleys, te- ghen óver het felve zijn verfcheyden Fonteynen, die een groot ghedruys maken. Defe Galderye fchept licht van hooge, ende de onder-aertfche vertrecken, fo wanueerze op drooge plaetfen zijn, foo zij nze heel ghefondt, meer in de heetfte Landen, en op de warme tyden, ende het licht na den Weiten, hetwelck Averroeheelprijft,als mede het verkoelen der vertrecken met koel water, ende met groene en rieckende bladeren daer te ftroyen. De Gaideryen in de hollen ofte gaten der bergen, fullen op koele plaetfen moeten wefen,ende
t'eenemael van de zuydelijcke en weftelijcke Sonne bevrijdt, ende op droogh landt, ofdoor de na- tuer,gelijck die van Romen en Napels, ofte wel door dekonft gheholpen; want waerlijck het is een ongefont dingh,te woonen alwaer het vochtighis: Defe plaetfen moeten onder de vertrecken aen eenighe zyden der Bergen wefen, ghelijckals Tivoii, ofte wel opeen andere maniere, op dat niet 40 van de zyden, nochte van de hooghten, de vochtigheyt daer foude door komen, om het te beder- ven; Daer worden vierkanten als vertrecken geformeert, ofte wel een weynigh langh, ghelijck van twee ende van drie vierkanten: fy vermogen mede rondt ghemaeckt te worden, ofte met meer zy- den,om meerder fchoonigheydt; ende eyndeiijck fy moeten heel langh ghemaeckt worden; want alfdan foo fullenze ghemackelijcker om te wandelen wefen, foo wanneer het.de plaets maer toe- laet, dat de onkoften niet vergroot en wort. Sy moeten met ftercke en tamelijcke dicke mueren gemaeckt worden, fo om hunne dinghen te
regeeren,als wel van 'tbovenfte ghebouw,en fy moet als een wulfzel ghemaeckt worden. Soo wan- neer die koel moeten wefen, foo moetenze weynigh licht hebben, ende eerdervan den Ooften tot den Zayden,op dat daer gheen warme lucht foude in komen. Hunne vercierfelen moeten Fontey- iien, holte in de mueren, vierkanten met Beelden, befchryvinghe ende diergelijcke dingen wefen, die koftelijck zijn; nochtans wy pryfen nietop defe. plaetfe datte*'vercierfelen zijn die naeuw te TQ wachten zij n, nochte die veel koften. De Ouden maeckten hier binnen eenighe gheneughlijcke Schilderyen, die om te lacchen zijn,niet houdende van de Hiftorien nochte Poëfijen,nochte oock felden de natuerlijcke conterfeytfels; en om dat dufdanige fchilderyen op eenige plaetfen gevon- den zijn, byna als hollen, daerom fo noemen wy die Grottcfche. Ende om dat het eynde van defe plaetfen is om aldaer te wöonen, en in de koelte te wandelen
daerom foo mpetmen die in de heel heete Rijcken en Landen ghebruycken, ende meeü; waer die van den Ooften fcheyden ende Weften, en niet in de getemperde Landen,noch veel minder in de koude Rijcken, alwaer de Romeynen die eerder voor vercierfelen als noodigheden gebruy ckten. De Galderijen zijn plaetfen alwaer de Edelluyden ende Rijcken, om onder het deckfel te woo-
nen, fich onthouden, ende om dat het niet langh gheieden is dat wy van de Gaideryen, die in de Stadt zijn, ghefproken hebbenjfo fullen wy alfdan van de gbemeene handelen,als nu lbo fullen wy ' , - debyfon-
|
||||||||||||||||
|
Collecte
num.2. Seclio in fine. |
||||||||||||||||
|
Het eerfte Deeljiet Derde Boeck Cap. XX! V» 329
de byfondere raken, en dit tot ghebruyck van 't Landt. Defe moeten op dufdanfghen grondtghe*
maeckt worden, datfë niet van de zuydelijcke Sonne befchadight worden^ ende noch veel minder van den Weften; want het penetreert de plaetfe,ende befchadight de ooghen, ende het vermuft alle dingh datter binnen is, daerom fo moetenfe luchtigh en geheugelijck zijn,en niet van de naghele- gene ghebouwen belet, en datze na de tuynen, groenten en wateren Itaen, en datze heuvelen en kleyne Bergen fien, datze een fachte fchoone uytfïcht maeckt , en daerom ftaenze beter boven het pleyn van de tweede vertrecken, om dat by der aerden, daer een yeder kan ingaen,ende in het felve fien konnen. Hunne ghedaente moet heel langh wefen, ende ontrent twaelf tot fefthïen voeten breedt, ende
van een tamelijcke hooghte. Hunne lichten moeten alleenlijck aen een zyde zijn, van den Oo- ften, Noorden ofte Zuyden,opdat alle die dingen die daer binnen fullen wefen,ghelijck licht mo- ghen hebben.ende niet van de Sonne geturbeert^en de openingen moeten tamelijck verre van mal- kander zijn, om aldaer fchilderijen te ftellen, en uythoufels ia 'tjtnidden, als Beelden en Hiftorien van kleyne waerde, contrefeytfels van vermaerde Schermers,oock mede geleerde,en diergelijcke dinghen, die oorfaken om yets te vertellen gheven,en om den tijdt deughdelijck door te brengen, waervanmen heel veel tot Romen en in Vranckrijckvindet, By de groote zijn de wandel-plaetfen heel geacht,want aldus foo houden fy figh veel in huys,en iibro .
het wandelen is heel gefont,ende die vermogen ghedeckt en onghedeckt te wefen»fob wanneer fy cap. 9, |
|||||||||||||||||
|
SÖ
|
|||||||||||||||||
|
3C
|
|||||||||||||||||
|
maer onder defchaduwe zijn; want in de Son te wandelen bederft de herflenen,ende veroorfaeckt cap. it,
groote fwackigheyt, en daerom fo prijft men dat de wegen in de Tuynen aen alle beyde de zyden beplant zijn,of wel met groene hecken, fo in de Lufthoven en diergeiijcke.want anders fo kan men qualijckop de Landt-plaetfen woonen, fo wanneerder defe gemackelijckheden ontbreken. De Ouden waren neerftelijcke bewaerders van de ghefondtheyt, met de Batftoven, ende met de
exercitie van 't wandelen,waerze die in de Antoniane en Diocletiane Therme fien,ende in vele an- dere heele lange Galderijen,fo in 'tmiddelfte deel als aen de zyden: voor het gemack om gedecjkt en ongedeckt te wandelen, met Boogen^Pylafters, holte in ds mueren en andere vërcierfelen: Vi* truvius befchrijft de wandel-plaets achter het Scena, met de Galderyen daer rondom henen, ende onder de lucht met boomen en groenten beplant, defgelijcks mede de Galderyen ront-omme de Galderye van 't Paleftre, en de Galderyen aen de zyde van de Sifti, ende de Sifti felfs en waren ner- gens anders toe,als om exercitie te doen,ende figh daer al wandelende te onthouden^elijck als wy* heel breedt in't vierde en vijfde Boeck fullen toonen. 30 Defe plaetfen willen defgelijcks door de voorfz redenen van de Sonne ghemaeckt wefen, ende meeft van de zuydelijcke en weftelijcke Sonjen de gedaente van alle de wandel-plaetfën moet heel langhwelen„en tamelijck breedt, op datie aen tweeen drie compagnien fbuden plaetfe geven,die voorwaertslja achterwaerts gingen, en daerom foo moet men die mede van twaelf of fefthien voe* ten breedt maken, en de hooghte ten minften de helft meerder, fy moeten van duerende materie gemaeckt worden,ende niet heel cierlijck, maer datmen die langh behouden kan, want het zoude een overvloedige onkotten zijn alle defe plaetfen te ver§ieren, die geheel ghemeen ziju,ja lbo ghe- meen, dat by-na daer een yeder in komen magh. De menfchen vol gheneughte en playfïer,ghelijck by de Romeynen Lucius Lucuilus Was, ende
vele anderen die duyfent gemacken om koelten te krygen ghefocht hebben, en dat meéft in de So- mer; en daerom fo plegen fy in onfe tyden eenighé plaetfen en koele vertrecken te maken, die fy Ventidoti noemden, om hun in de grootfte hitten te dienen; doch men moet acht nemen, dat alle de violente dingen tegens onfê nature ftrydeu, en wy werden die waerlijck gewent; en daerom foo moetraen figh met de plaetfe, tijdt en verftant dienen. De Ventidotti mogen als de nature van de 4° plaetfe wefen, ghelijck als die van Coftoza en Breiidola in 't Vicentino zijn, uyt de putten ghegra- ven, ofte van oudeHeeren vande Berghen, ofte wel door de kontt geholpen, door middel van een heel breede, wyde, en onder-aertfehe piaets,en mede van de hollen,ofte wel de lucht,en de koelten uyt diepe putten nemen,en gefloten, gelijck van de gemeene putten van Udine,of eyndelijck van het vallender wateren in beflqtenplaetfen, gelijckals Tivoli en diergelijcke maniere. Defe plaetfen willen ten deele onder de aerde zijn, ofte wel by der aerden op een drooge gront,
£ii verre van alle vochtigheyt, daerom fo maecktmen die onder de aerden, en datfe tot aen 't mid- den van de Sale komt, ofte aen de plaetfen die na den Noorden ftaen. Sijn ghedaente magh ghe- lijck de ghedaente van een vertreck wefen, rondt, vierkant of van vele voorplaten, niet heel groot* op dat de koelte, die daer in geleyt komt, daer langh in blijft. Sy moeten luchtigh en klaer wefen; nochtans niet met wyde deuren en venfters, en fy moeten mede hunne glafen door-fchynende en klaer hebben. |
|||||||||||||||||
|
fO
|
Sy moeten van goede en dicke mueren zijn, en de pleynen bemetfelt, én wulften daer boven,op
|
||||||||||||||||
|
dat alle dingh 't gene daer binnen fal wefen,fal konnen bewaert worden. Defe plaetfen pleghen fy
niet gaten inde mueren,Beelden,dingen van fteenen,en Zee-fchulpen,met een fekere ordre,eerder door de natuer,als wel meefterlijk gemaekt,te makê.In onfe tyden zijnder fchoone Ventidotti van Coftoza,om dat eenige Edellieden van Trenti vertrecken hebben, fo boven als onder de aerde, en hunne huyfen, alwaerze de heele lucht leyden, en de wint door goten van ghebacke aerde, tame- lijck van malkanderen» by-na fo veel datfe in de grootfte hitte kan verkoeling voelen,ghelijck of't in 't midden van den winter was,fo dat door dit vertnaeck vele fieck worden: daerom en pryfen wy dit niet, maer wel de plaetfen die een ghetemperde lucht by brenghen, en die na de natuer ghe- I i 3b \ maeckt
|
|||||||||||||||||
|
■ 33° De Bou-konft van Vincent Scamoztius,'
raaeckt zijn,raaer niet contrarie en fchadeÜjck, en dit is ghenoegh hier van ghefproken.
De Ouden hebben groote forghe over alle de dinghen daer fy gefontheydt ofte vermaeck van
Anno konden krygen ghehadtj daerom hebben fy foo veel plaetfen ghemaeckt, en op verfcheyden ma- 1579. nieren in de therme3en in de Badtftoven,en diergelijcke, fo door de nature3als door konft,geIijck / men tot Romen fiet,en noch veel tot Mifeno,Baie, Pozzoli, Agoano en andere plaetfen by Napels, alwaer de Roomfche vercierfelen v/aren: en wy hebben't met groote verwonderinghe onderhou- den. De getemperde plaetfen en die tamelijcke warme, willen de grondt na den Zuyden hebben, ofte wel naden Weften, wy verftaen de Badtftoven , ende alje plaetfen om de hitte te vergaderen, 'ofte wel de koelte, moeten by-na rondt wefenjwant aldus fo maeckt het alle de deelen deelach- *° tigh,eo is gelijck een vereenight lichaem, het ghebruyck van die plaetfen is beter, als die kout en windio-h zijn; want de getemperde warmte is een vrient van de nature,ghelijck de foete dinghen, en de gekoockte,meerder als de wreede en rauwe; doch te veel hitte brenght dampen in 't hooft, en vermoeyt genoeghfaem het geheel lichaem. . , V/> 1 ■ Daer zijn onder de Phiiofophen verfcheyden opinien gheweeft,of de lacht en den roock licha-
dsf. 1 jö!" men hadden of niet; want,gelijck Plutarchus fey t,dat de Pitagorici meenden,dat den Echo gelijck een fuperficie in de lucht ghedreven wort, ende dat het daerom gheen lichaem ea hacTde; maer de Stoici fey den, dat ai dat yets doet lichaem heeft, en om dat de lucht het gheluyt een menfche ter öoren brenght, 'tzy hetgoetof quaedtis, en ditghedaén hebbende, fo keert het wederom, en ver.-^ dubbelt het eens en meermaels, ghelijck den Echo doet, daer doorfcgghen fy dat den Echo eyndelijck een lichaem heeft. : , , n • 1 2 de Ani Eten Echo en isanders niet als een wederklanck, fo van t geluyt als van de ftem, gelijck Vitru-
rex.ecom.' vius wil,en Arjftoteies die feyt, dat de hooghte der Berghen enhenvelen,ende alwaer de holte der 8o- Valleyeu zijn,cn de hollen,dat alle defe dingen de lucht breken3ende gheven wederklanck, noch cm° f daerenboven hoort men die in de Torens , in de Galderijen, en in de andere ghebouwen met ver-
wulfzelen gemaeckt,op de plaetfe daer groote ghebouwen gheft'aenhebben,ende eyndelijck in de Boffchen. „ . . „.ir ^, , , ■'■-■■•'■ - j-
Dione die feyt,dat totBizantio3nu wefende Conftantinopolen3leven Torens ghebout waren3diê
libro 7M hunne gelichte na de Zee hadden, en fo konftigh gemaeckt, dat fo wanneer als men jn d'ëene dif-
8 JÓ' coureerden, het geluyt tot in de andere quam,ende aldus van d'een tot d'andere. 'T felfde verhaelt libro36. PÜnius,nochtans dit Cizico in Thracia gelegen toefchryvende, hetghene nietdoor eenige iuven- cap. 14. tjen toe quarn, maer alleenlijck door de geftalte van de Torens, en dóór de ghedaentévan de ope- libro c ninghe der mueren, en dierghelijcke dingen, ghelijck wy elders ondervonden Lebben. Paufanius De piaci- die verhaelt mede,dat op eenige plaétzen van Grfecken den Echo feven hiael antwoordenen d een 3 tis-lw. van j'audej-e verfcheyden. Plutarchus feyt mede, dat in de Pyramide van Egypten,de ftemme die eens luyt uytgheroepen was, antwoordedrie,vier,ja vijfmael een felf wóort. Daerenboven tot Sinte Sebaftiano buyten Romen, hoortmen heel ktaèr drie Echoos, te weten,
een in 't Caftro Pretorio, d'ander in de ondergange van Circo di CaracaUa,ende de derde in 't graf van CeciliaMetella, daer boven noch twee andere heel verre daer van daen, doch loo heelklaer niet • de menfchen die niet en gelooven dat het geluyt door de lucht Wech ghevoert wort, laet die ia 't vertreck van 't Palleys van Te' van de feer vermaerde Hertoghen van Mantua gaen, alwaer dë weerkianck niet van die daer by zijn gehoort wort,maer heel Wei van die gene die daer van zijn: het felfde sefchiet fo wanneer men op het wulfzel van de ronde Kerck van de vermaerde Heeren Bar- beri tot Mafero in 't Trevignano ftaet, dit komt door dien de mueren en het verwulfzel recht en fonder hollen zijn, en foo wanneer de venfters en ramen gheflóten zijn,alwaer de lucht niet uyt en ïCOTYÏf" \
Wy hebben den Echo heel klaer ghehoort,,en het geluyt van de klockejï van 't Kloekhuys van 4Q
Sint Marcusjb wanneer als de kloeken de uuren floegen, als dé windt noordelijck waeyt,alfdan fo libro 5-. gaet het gheluyt effen van 't een tot het ander, waer door wy klaerlijck;bekennen,datze de vafen cap- *■ moeten maken op de omloop van de Theaters geftelt /gelijck Vitruviüs feyt. Dickmaelsfö hoort men de Echo in nieuwe of oude ghebouwen,doch van andere dingen afgefondert; te wëten,dat eeft menfche altoos lager als defelve moet wefen, want de lucht door fijn natuer gaet opwaerts. In de ghebouwen die wy gheofdineert hebben hoort men den Echo, in 't Huys van de vermaerde Pifani tot Rocca,doch boven alle andere in 't Huys van de Heeren Bardellini tot Monfümo,aen't achter^ fte deel, met groote verwonderinge voor die het aeiihoorenjdoch wy hebben hier van alghenoegh verhaelt, |
||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XXV. 331
Van 'tjprmghen der"wateren> en hunne nature,. en van de fchoone gkelegentheydt derfelver voor 't menfchengebruyck^ en datmen de quade qualiteyt moetfchouvoën. Cap. XXV.
Y hebben als nu gbenoeghfaem van de dinghen die de byfondere Huyfen, fo 'm de
Stadt als op 't Landt zijn gehandeit, overfulcks foo ift billick datmen van de fprin- ghende wateren, en van de gedaente der felver handelen; fo om die te drincken, als mede om ander gemack, vercierfelen en geneugte van die plaetzen by te brengê, al» waermen die foude mogen hebben; om te beginnen,fo feydtmen dat de wateren die uytter aerden komen fpruytenuyt de Bergen, gelijck Ariftoteles verhaeit: omdat piante de hitte om hoogh de humeuren treckt, gelijck de Batftoven door 't voedtzel van de lib1"0 z- Boomen, en van 't voortkomen der regen, en 't felve in damp verkeert, door de groote abundantie "^ 'E( van de gedaente als een droppen die daer afvallen : waer door het gefchiet datze daer niet beflo- ten konnen wefen, datze fich in Ponteynen en Rivieren verteeren, die fich verre verfpreyden. Men fiet mede dat uyt het binnenfte der Zee dickwilsfoet en fmakighe wateren fpnnghen (ghe-i;,orog
lijck Paufanius verhaeit) dewelcke in de Oude tijdt in 't Territorio Argivo was, en op de plaetze 04. Chimerio genaemt in 'tTrefpnotide; doch het was wonderlijcker dat uyt een fteen van de Biviere Meandro orncingheit, die in de RiviereEfopogaet, heel heet water quam fpringen: het was noch 20 meer om te verwonderen, dat in 't midden van Dicearchia, dat een Pozzolo in 't Campania was,uyt de Zee heel heet water quam, daerorrï heeft hy gefeydt, dat het nagele gen Eylandt door han den gemaecfct was, om dat defe Batftoven voor de fieckte vandemenfchen goet was,en datze niet ver- loren foude gaenjja waerlijck het is een onghelooflijck dingh om te fien, niet alleen defe opfprin- ginghe der wateren, maer noch vele mede die op de voorfz plaetze zijn. De wateren loopen na de ghelegentheydt van t Landt, ofte wel met eenighe afloopinge, en als
befchut-plaetzen aen die Riviere, en dat die daer ront-om gevonden worden, doch meeft alwaer. lietLandt gatigh en light is, en dat die daer door henen dringhen konnen; en daer tegen foo moe- tenfe hunne krachten op herde en ftercke wateren breken, gelijck alsmen alle dagen genoegh fiet met vele Dijeken, aen de Ozeanfelie Zee, en in Nederlandt, Londen, en alhier by ons in de Po- lefini, die altemael de wateren die het landt overloopen, ophouden. ,0 Om dat de wateren ront-om de aerde loopen, en meeft om de lichte en fponfachtige, en noch veel meer door het zant fien wy op alle de Oevers van de Zee, en meeft alwaer heel fijn zant is; eii om datmen eenige treden aen dees zyde graef de, foo komender terftont de foete en klare wateren uytjfich door het zant fuyverende; alwaer alleenlijck van eeri Put alhier tot Sint Nicolo van Lido heel dight by Lagana,worden al!e de wateren door kleyne fcheepjens gebrochtjen overfulex zijn- der veelgheweeft die ghelooft hebben, en bevonden; dogh hebben fich bedrogen gevonden, om felf water op dit Eylandt te vinden, en in de Moraffchen van Venetien , om dat daer gheen klaer zant en is, als wel op de voorfz plaetzen maer Goten, rnoraffchende verrot landt. En om dat de wateren fich op 't hooghfte van de Berghen laet vinden , foo maeckt nochtans het
hooghfte water van alle de Bergen Atho in Macedemonien , nu Santo genaemt, op de hooghte van eenenveertigh graden ghefteit', en eenenvijftigh langh, en foo hoogh, dat op fijn uyterfte top de a0 lught fich niet en verroert \ foo dat het met fijn fchaduwe tot aen Staiirnene, nu wezende het Ey- landt Lemno komt, tachentigh mijlen daer van daen ghelegen •, nochtans fo en zijnder geen Ber- ghen ront-omdie hoogher zijn, die dienftigh konnen wefen; dit niet teghenftaende,.fo komt noch- Plim'o tans van hooghen af foo veel water, datze Rivieren maken, dewelcke tot in de Egefche Zee loo- ^lbro 4- zen, en door gedane diligentie van den Koninck Serte Koninck van Parfien verfpreyden fich vijfen- viümi tfeventigh mijlen,de ommeganck van defen Bergh is hondert en vijftigh mijlen. Dit is de Bergh die Vite. Dinocrate Bouw-meefter, als vele verhaien,den grooten Alexauder voorftelden,om een Stadt daer van te maken. Defghelijcks en weetmen niet ofte de Rivieren Pó en Daruncio, hunne begintfel van twee Ri-
vieren hebben, die vanden Bergh Vefoin Piemont gheleghen, komen, heel hoogh en yfelijcki datc' ™ *' het vreefe bybrenght aen die daer opklimmen j defghelijcks mede Tefiu enRheyn, de eene komt tot Lombardijen, en d'andere loopt in Hooghduyts-landt, nochtans foo kpmenze van twee Meertjens in de Bergen van Sint Gottardo, gelijck wy elders verhaeit hebben. Tot Poffau een Stadt in Baviera gheleghen, als op een hoeck heel nauw , alwaer Eno fich met
Danubio verfamelt, daer is eene Fonteyne met vier Pijpen van heel veel water, en daer rondt-om. 50 tulTchen die twee Rivieren zijn geen uytnementheydt van dewelckeze bedient foude wefen. Men moet mede ghelooven datze van de Berghen komen, die aen de rechter en llincker zyde zijn, be- halven de Rivieren; waer door men fegghen rnagtf, dat die daer dichte by tuffchen de fteenen van daen komen, en datze door kracht opwaerts fpringen, gelijckze elders plegen te doen. Doch fo wanneer alsmen feyt,dat de Bergh ais andere wateren,moeten verftaen worden de wa-
teren die tulTchen de fteenen voortkomen, of wel fich brengen op de bewaerplaetzen, alwaerfe niet uyt en konnen dan alleen door ghemetzelde Goten, ofwel door andere loofinge metter handt ge- maeckt; want alsdan fo netnenze een fekeren egale loop ende wegh, datze daer niet konnen uyt- komen, daer foo verhefFenze fich; alwaer by plaetze ghelijck de Fontey nen, ofte wel plaetfe al- waerze voortkomen, en daerom ift dat de Fontey nen, tyie uyt ftercke fteenrotzen en uyt de leden komen, heel dicht aen maikanderen, foo en könnenze/ nerghens uyt-tocht hebben , foo komen voort, foo aen de zyde, als wel op "tbovenfte der Bergen j en dufdanigh foudecze mede wefen, foo -'* 1 i '3 wanneerfe
|
||||
|
3 j z De Bou-Konft van Vincent Scamoztïus,
wanneerfe in de Goten befloten zij n; 't is wel waer dat de wateren door andere hooghe Bergen ver-
meerdert worden, en mede aen eenige deelen daer ront-om. PIjnio Daer zijn drie Elementen; te weten het Vyer, Water en Lught, ghelijck de Wijfen fegghen, die libro if. door hunne nature geen reuck, fmaeck nochte fop hebben; het gene men niet van 't Element der
cap. z7, aerden magh fegghen: want die hebben veel fops en minare', die aen defelve verfcheyde reucken en fmaken geeft. De watereu door hunne eyghene nature zijnze kout en vochtigh; endaerom Colli», zijnfe heel dienftigh om de dorft teieflen, fy voeden niet, volghens Hippocrates; en daerom heeft libro f. Ovidius opditpropooftghefeydt: Hetwater neemt meeji de dorfl wecb ■, En op een andere plaets s pa{k38' Ghyfalt u mondt niet droogh nochte dorjügh van''t water afnemen, Dogh zijn heel profijtighom deköft lib. i. door de naenwe deelen van 't lichaem te doen gaen, die heel verdunnende en verfwacfcende,noch- Dioclec. tans foo gaet dat lichtelij ck door. Het ghebruyck van 't water is heel noodigh tot de goede verteeringhe van de koö:, want fy het
lichaem niet op en blafen, doch defelve verkoelen,en bewaren het leven,befwaren niet het hooft: 10 maken de lichamen habil, ende de beeften die 't felve ghebruy eken: dat dit waer is fietmen door De ebrie- a^e ^e ^oorten van heeften die fchoon water drincken,nochtans fo zijnfe fterek ren grof 5 maer daer tate. zij n oock menfehen gevonden, die door 't gebruy ck van water ge leeft hebben gefont en laock, en noch vele anderen , volghens Ariftoteles, diefe noyt gedronckep hebben, gelijck als Afconide Ar- givo, en Magone van Catago verhalen en noch vele anderen; daeren regens befpeürtmen dat door experientie, voorn amentiijek in Hooghduyts-landt, die, door dien fy te veel drincken, fieck wor- den, bederven en overrompelen iichfelfs met d@ nature mede; ende daerom foofterven fyheel jonck. Het Element van 't water is mede d'aldergroötfte oorfake van de generatie, verteeringhe en on-
derhoudt der dinghen; want door de reghen worden de groote hitte en koude ghetempereert, ver- quickt de aerde, dewelcke fonder regen foude ledigh en onprofijtigh wefen: door defelve worden libro y. de kruyden en bloemen gevoedt, en de vruchten van de Boomen worden rijp5 daerenboven zijnfe noodigh om te drincken, om de koft ofte fpijzen te koken; want Caffiodorüs die feydt, geen dinck en kanmen fmakelijck maken, foo wanneerder fchoon en klaer water ontbreeckt: het water is mede dienftigh aen Molens, Inftrumenten , om na te maken , oock mede voorplayfier, en ande- re ontallijcker dingen; behalven het varen, om het Goedt en Coopmanfchappen van d'eene plaets tot d'anderen te brenghen. Coilig.?. De wateren zijn door de nature fchoon, klaer, foyvef en blindende, gelijck Hippocrates feydt* cap. 38. joch f00 wanneer alffe warm zijn, foo wordenZe wit, t welckmen in 't gekoockt water fiet, waer* om fy wit worden, als doe fy eerft rauw waren, de koude wateren fchijnen donckerder te zijn, en dit ghefchiet, om dat de kouw ftijft> en daer teghens de hitte verzacht. Alle de wateren zijn door Animali hunne naturen, foet, gelij ck Ariftoteles feydt; doch fy worden door vele accidenten verandert, foo libro 2. wanneer die;in de onder-aerdtfche aderen loopen , nemenze van dié felve een qüaliteyt det fèlver* cap. 1. ofte wel, waer uyt men die drincken laet, dit en ghefchiet in 't landt niet, want dat is een gedaente 39f •D* van fteen : de wateren en zijn op hunne eyghene plaetze niet heel fwaer nochte licht j daerom ift* dat, foo wanneer een menfche onder 't water is, van 't felve niet befwaert wordt, maer daerente- ghen verheft alle fwaer ghewight. Gemeenlijck die wateren die des Somers koel zijn, zijn des 's Winters lauw j want de oorfake Is 3®
defe,om datfe van de ftralen der Sonne bevrij dt worden; defgelijcks bewarenze die voor de koelte en werden die alsdan opter aerden regneerende: en des Somers de wateren dieuytFonteynenen Putten genomen worden, van midden in de nacht tot des 's middaegs toe heel koel bewaert; maer daerna wordenze verwarmt, en dit gefchiet, om dat de lught alsdan heet is, en op d'andere voorfz tijdt heel kout. Iibr En by aldien waer is dat Plinius feydt, die de reden vinden kan, want een Fonteyn in Gara- cap. f.' manti aen de Stadt van Telge, waren de wateren kokende van 's middaeghs tot midden in de nacht
toe; doch daerna van midnacht tot middaghtoe warenze wederom heel koel. Daer enis geen dinck dat een meer verfekert van de klaerheydt van het water, dan als het in een glas ftaet, ofte wel in een ander ront Vat, heel klaer en fuyver, en teghens de ftralen van de Sonne overftaende,dat 4° lihro 36. dat felve het vyer en brandende dinghen ontfteeckt, die daer achter fullen wezen, 't welek Plinius cap. 26. inede affirmeert, Hippocrates prijft grootelijcks de wateren die van hooge en verheven plaetzen komen, en alzo
voorders door Valleyen en fteenachtige Bergen, ofte van drooge aerden, en daerna over de Weyde heen loopen.cn datze hunnen loop naden Ooften hebben;want aldus door het bewegen fuyveren fich,en zijn van de goede lught befproeyt, fo wanneerze van de ftralen der Sonne niet befchadighr, zijn, nochte oock van de wreede winden, want t'een en t'ander nemen de befte deelen wech: men moet mede prijfendathet-water des 's Winters lauw is, en des Somers koel, en op alle tijden van het laer fchoon, klaer en blinckende; want aldus foo wordenfe fuyver en licht, en als rieckende, en fmakelijck: dit is een teecken van goede qualiteyt, en fuyverheydt, foo wanneer de wateren f° geen reucken hebben, ghelijck als Hippocrates feyde, het is een teecken van hunne deught ende lichtheydt, foo wanneer die licht warm worden, en terftont wederom koel, en datmen in't felve alderhande foorten van Eten koken kan. Volghens Hippocrates, de Fonteyn-wateren die van den Ooften komen, en van gheen flickighe
plaetzen, ofte van dierghelijcke, fullen altoos licht en fmakelijck wefen, en van 't vyer ghewarmt zijnde, foo fullenze licht wederom koel worden; daerom ift een teecken datze geen fwaerte nochte raeu wte hebben. De waters van de Berghen komen aen de Noordt-zyde 3 boven dien fy daer veel gevon-
|
||||
|
Het eedle Deel, het DerdeBoecL Cap.XXV. 333 <
gevonden worden, want fy zijn van de Sonne niet geregeerd fy zijn mede foy verder en fmakelijc-
ker, en door confequentie ghefonder als d andere, want fy bewaren fïch van alle verrottinghe: en foo wanneèrze eenighe raute hadden, fco lateuze die in t loopen blijven, en met door de iteenen heen te fwerven, en door de aderen van de aerden: waer door de wateren van het platte landt,door dien fy weynigh bewegen, en by-na altoos ftil ftaen, daerom zijnfe foogoet niet. Volghens de Ouden, fo wanneer de wateren goet zijn, fo moetenze licht, heel kiaer, en loopen- .
de zijn, van alle reuck,geur en fmaeck bevrijdt, want anders zijnfe met eenige andere qualiteyt be- ifbr&if* menght: na ons goetduncken de wateren moeten klaer in 't ghefichte wefen, ruyfchende aen het cap, \f, gehoor, en fonder eenighe reuck, fchoon en foet aen de fmaeck» koel en licht in 't raken: en als fy ttil ftaen, geen gront en maken van boven nochte van onderen, datze geenfins de Vaten daer fy in zijn vuyl maken,nochte datze die bederven.De wateren vanTeverone,al-eer fy van Tivoli afkomen zijn fy fwaerder, als datze omlaegh in 't lage landt zijn: noch veel meer die van de Nilo, foo wan-* neerze van de Catarra te afkomen, al waer wy aen't een en d'andere neghen of thien verfchülen gevonden hebben. Caflidorus feydt, dat in Caffili in Campania uyt een fpeloncke heel fchoon, klaer en foet water
om te drincken quam; foo dat in de breede en diepe plaetzen, al waer het was, faghmen tot op de grondt toe alle dinck> ais of het een klare lught was, en geen water: dit zijn alle teeckenenvan hunne fuy verhey t,en dat het gemeenlijk vijf voeten hoogh was; doch dat het in fijn groote vloedt, Anftot, %ó twee graden watten. De foete wateren zijn veel lichter als de zoute, defe zijn vetter, omdatde^-d Sonne daer alle de flechte afghenomen heeft, en defe delicater, en ongefaemlijcker: dit gefchiet eap.i. nochtans aén 't zout water, als alle de wateren aen 't Element van de aerde : waer door men lichter ^^ op't zout water drijft, en defghehjcks, Ebben-hout, heyligh hout, Boflê-boomeni Olrn-boomen, Pocken-hout, en noch vele anderen d^e wy om kortheydts wille met fullen verhalen, dewelcke nochtans in 't foete Water te grondt gaem Boriftene nu wefendeNieper een heel groote Riviere, volghens Plioius, die verre doorMofco-libro 3?*
vien loopt, en ey ndight daerna in de groote Zee, heeft des Somers groen water,doorgaende pene- caP-*• trerende, en fmakelijck, nimmermeer fietmen uyt het felve damp komen; en dat die van Hifpani daer op fwemmen, 't gene by-na een teecken van hunne fuy verhey dt is, ghelijck de voorfz Plinius libro % en Atheus verhalen. caP- *• Daer wort ghefeydt dat de wateren van de Rivier Ghoafpe by Sufa tuffchen Medi, die in de Ti-
gre komt > Waren foo licht en fmakelijck, dat de Koningen van Perfien en andere daer by gelegen^Iibro 2i -0 ftelden die voor alle d'andere wateren van de geheele wereit,daerom ginck yeder een daer na toe,c2p' en lieten van 't felve water achter hun in fil verde Vaten brengem Defgelijcks dede Bernice hjayf- vrouw van Antiochio rnet het water van de Riviere Nüus, om dat fy tot het felve ghewoön was, daerom liet fy van 't felve mede in Afiria nemen. De wateren van eenighe Rivieren van Corinthen zij n beter als die van Griecken-landt geacht, en door confequentie voor de befte gehouden s ande- ren hebben wederom de lof aen die van 't Athenienlche Temtorio gegeven: de wateren van Ca- padocién zijn mede heel gheprefen \ om datze nimmermeer bedorven, dan als fy hunnen loop on- der de aerde namen; want alsdan foö nemenfè een quade qualiteyt van defelve* Onder alle de Wateren daer ront-om Voltërra,alwaer heel vele zijn van wonderlijcke deughdens
de Fonteynen die onder aen de voet van den Bergh Ruifoli komt, drie mijlen van de Stadt ghele- ghen, fijn wateren zijn eenichfints heel klaer > en alle andere byfondere qualiteyten; doch boven alle de wateren van dat Landt Zijn mede heel licht en klaer, daerenboven foo en komender noyt Gedierte voort, nochte eenige andere quade dinghen die in defèlve fouden konnen komen. He£ regen-water ooek mede die van 't Sneeuw en Ys gemaeckt worden j om datze foo hoogh van daer 4® komen, fo wordeufe van de lught gefuy vertj want fo wanneèrze door fchoone Goten loopen j ofte wel in 't zant bewaert worden, alsdan lbo fullenze heel goet otn te drincken ziju* Wat aengaet het water om te drincken int beginne (gelijck Frontinus feyt) fo is tot Romen die frofidM
van den Tyber, en mede die van de Fonteynen gebruyckt,alwarender heel vele waren,oock medelibro • • • gebraycktenze die uyt de putten * tot de tijden van Rémia toe ', na de ballinghfchap van den hoo- vaerdigen Tarquinius,om dat hunne haver in den Tyber ghefmefen wierden, waer uyt het Eylandt voortghekomen is, doch van die tijdt af ghebruycktenze alle andere, het is voor een fchandigh dingt* ghehouden de wateren tebearbeyden,dan alleenlijck van Tranftiberini,foo wanneer als hy deBruggen ealefateiij waerde geleyde wateren onder door liepen; hedenfdaeghs foo is de geheele i Stadt fich daer mede behelpende.
Onder alle de Ronieyniche wateren, zijn die van Martia de befte ghehouden, en de klaerfte, en Hbro 3 r;
volgens Plinius heel koehen daerom zijn die alleenlijck om te drincken bewaert. Caflïdorus prijft <*p- 3- dien, in fijn tijdeöjgeiijck Frontinus mede dede,de Vergihe, door de fuyverheydt en fchoonheydt l^Ml $° boven alle de anderen; en daer naMartia en Claudia, ofte Curtia, ende de Hemels-blaeuwe ofte übro ï! witte. De dunlte en fchoone wateren fuyveren lichtelijck het menfchen lichaem, ghelijck als fee* pe, om datfe verfachten, ende lichtelijck te penetreren zijn, maken oock heel lichtelijck lakens, linnen, en alle andere dingen fchoon, daerentegen de rauwe wateren maken het lichaem wreedt* ende de dicke laten het fmerigh. Alhoewel dat eenige willen dat de Rivier-wateren met die van de beken vermeerdert zijn, ende
van andere Rivieren, en konnen niet goet wefen, door de verfcheyden vermengelingen: op geen-» derley maniere moet daer een generale regel.wefen5om datmen den Tyber in Romen fiet, den Pó in Lombardijen, en andere Rivïeren>in Italien; den Donau, den Rhijn en andere in Hooghduytf- landt: de Riviere Garronne en andere daerbenevens m Vranckrijck,- de Mengo en noch vele an- li 4 dere
|
||||
|
334 De Bou-konft yan Vincent Scamoztms^
dere in Spaogien ; de Nilus in iEgypten, de Euphraet in ïndien,de Gange en vele anderen in Afien
ghelijck als de Boriftene in Mofcovien en Lituanien, ende ontallijcke andere Rivieren : de wateren der felver,voor fo veel als 6trabo,Plinius en vele anderen leggen, zijn mede goet om te drincken,en daerom foo moetmen voornamentlijck de deught ende faute van 't water van de nature der aerde nemen,waer door fy henen loopen,daerna na de complexie en gelegentheyt die de felve drincken> ende oock mede van de gedaente der vilfchen die daer inne zijn. De Fonteyn-wateren die fich niet en bewegen,zijn dan wreedt en rauw, ende noch flimmer zijn
die van de moeraflche en diergelijcke, dickmaels konnen de wateren licht zijn, doch daer na on- fmakelijck, door hunnequaliteyt dieze van de aerde genomen hebben. En over fulcks de wateren IO van de Riviere Tilvora in Bosotien, alhoewel die door hunne nature heel kout zijn, foo waren fy door hunne koute fterffelijck aen de oude lieden die daer van droncken,en diergelijcke die van het Corintifche Territorio, anderfints en konden fy die niet proeven, dan alfle eenighe fpacien van hunne Fonteynen waren. Wy prijfen die Wateren niet die eenighe fmaeck hebben, alhoewel die aenghenaem was,ofte
datfe vernoeginge als de wijn gaf3ende datfeop die wijfe van eenige gebruyckt worden, gel ij ck als de Fonteynen ront-om Paflagonifen waren, en in Ergane de Riviere van den Bergh Clitonio, wek- kers wateren reuck hadden by-na als olye, fo datfe de andere overheerden,defghelijcks mede on- der die van Cartago, en eenige Fonteynen in Afien. De wateren die foo dra als fy gedroncken waren, een menfche opfwelden, zijn by d'Oudeu van
de flechte foorten geacht, gelijck die van Troezene waren, die, dewelcke des 's Winters fwaerder als des Somers zijn, zijn mede niet te prijfen, gelijck die by Pangeo waren-want de fwaerte van het water is een teecken dat het heel raeu w is, waer doorze grof en zout zijn ■, defghelijcks mede die 20 heel koude, ende de wreede worden fwaerlijcker verteert. De wateren die uyt morafTche en diergelijcke landen komen, het is onmogelijck datze daer van
mede niet deelachtigh en zijn, daerom zijnfe aen de reuck niet aengenaera, en noch veel meerder aen de fmaeck, gelijck mede die zoutigh zijn: de Riviere van Himeria in Sicilia bethoont het, die, wekken twee backen maeckt, d'een die is foer, en d'andere is heel zout, om dat het Landt het felve dufdanige fmaeck geeft: daer zijn mede andere die aliuys en fwavelachtigh zijn,"gelijckter vele in Hongerijen zijn: daerom zijn dufdanighe wateren van Hechte foorten : waerommendie Piante t'eenemaei moet fchouwen, van de menfchen en van de Beeften. De vette wateren, zijn door de Hbro 1. nature fwaer, zijn altoos onder de dunne wateren, want ghelijck Ariftoteles feydt, ditmaghmen
fac.'lot. fegghen van de lught is, 't ander van 't geflacht der wateren; daerom gebeurt het felde dat de heel
diepe wateren niet heel fwaer en zijn, en een weynigh modderachtigh, en van de reuck van het 30
ca 6 landt, want ghelijck wyverhaelt hebben, datze de accidenten nemen, en niet dienende om te
cap.4.' drincken. :
Tot Leccia in die van Volterra komen wateren op verfchey den plaetzen uyt, onder dewelke ee-
nighe zijn die twee mannen hoogh fpringen, en foo heet datze iu weynigh «jdts daer de Dieren in koken, tot de tijdttoe dat het vleefch van de beenderen gaet, en zijn door de nature gomach- tigh = maer van dufdanige foorten van wateren hebben wy in 't gebiedt van Verona en Vicenza, en oock mede in 't ghebiedt van Padua, en in die van Viterbo, en noch veel meer ront-om Tritola Pozzolo en Agnano in Campania, die wy akemael moghen achterlaten, en die als Medi§ijnen houden, en met om te drincken. En daerboven de wegh Formio in de Bergh Mabiro in 't Frauli, al waer Taglamente van daen
komt, is een Fonteyne, die defe eyghenfchap heeft, om de fchorfen van 't hout in fteenen te doen veranderen, ibo wanneer die in fijne wateren geleydt worden,gelijck mede van de bladen enkruy- den, die daer in vallen, waer uyt men befpeuren kan datze heel fchadelijck aen de lichamen zijn, die defelve langh drincken. Entuflchen Siena en Florenzen by Badia aen 't Eylandt, daer is een ^° Meertjen van heel fwart water, ghelijck inckt, daer zijn gheen viflchen, en alle foorten van hout gaet in 't felve te grondt, gelijck mede Leandro Alberti getuyght. Paufania heeft ghefchreven, dat de wateren van de Riviere Stigia, die van de fteenen van een
heel hooghen Bergh viel in 't Territorio van Nonacri in Arcadien, ghelijck Herodotus mede ge- tuyght , datze niet alleen aen de menfchelijcke lichamen fchadelijck was, maer oock mede aen alle foorten van beeften, nademael fy uytnement kout was,ja foo kout,dat het alle foorten van ge- backe Vaten breeckt, oock mede die van Criftal en glas, als mede van andere dierghelijcke, oock mede die van Metael, want fy verfmelt die j het voorfz water wordt in het eelt van een Paer- de-voet bewaert, Vitruvius die feydt, van een Muyl-ezel, wefende een vette Materie 5 men feyt dat den grooten Alexander van dufdanigh fenijn geftorven is. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
En van onfe dinghen handelende: Percene is een Landt met veel volcks, tuftchen de Alpen ?o
van Italien, en by-na foo verre van Levego, een eerlijck Kafteel, ende de Stadt van. Trenta, doch die is foo dight aen de Berghen, en van't zuydenbedeckt, want daerom foo hebbenze by-na een heel jaer de ftralen van de Sonne niet: Op defe plaets is veel waters, foo dat het fich in kleyne Beeckjeus aen d'een en d'andere zyde over die wegh verdeelt, 'tghene een aenghenaem dinck om te fien is: boven dien foo 'gheeft het groot ghemack aen de Terrazzi, daer veel aen ghele- |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ghen is, ende door hunne raeuwte barenze gulfigheydt óiefe gheftadelijck drincken-, waer
door de mannen, en noch veel meerde vrouwen, oock mede de kinderen ofte jonghelinghen van twaeif jaren af beginnen alienghskens d'een meer en d ander Gichtigh te worden, waer door het; yffelijck en fchroomlijck om te fien is, gelijck wymeermaek ondervonden hebben. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Defe
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
, Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XXVI 3 35
Defe wateren komen in de Forfena, die door eenighe naeuwe ende fteenachtighe Valleyen loo-
peo, en loopt door de Stadt van Trento met verfckeyde Goten heen, en ten eynde begint in Adice, Defghelijcks ghefchiet aen de Inwoonders van Pieve een heel groot Dorp, en anderhalf mijl van Roveredo van Trento, 't gene men mede ghelooft de oorfake is, veel wateren van een Fonteyn, die omlaegh van een hunder Berghe komt. Men fiet defghelijcks in 't ghebiedt van Brefciano , veel Mannen en Vrouwen die van hunder jonckheydt af maken die heel grooter en kleynder, en aldus disform, foo in de Valleyen boven de Meer van Idri, en langs de Riviere Chïefe, foo wanneer het ï o uyt defelve Meer komt, foo komt het ia Olio, als mede in andere deelen j dit feydtmen door de raute van 't water bykorat. In Stiria het meeftendeel der Boeren hebben deftroot fo groot datze de fpraeck beneemt, en dit
gefchiet door het water dat door de aerde, verre van yzer en filver loopen. Waer voor de nature een fchoone remedie ghegheven heeft, om felve door een Trechter te ontf angen, en een Spons op de Roofter geieydt, en daerna defelve in de afch wentelen, en alsdan van't felve nat drie dagen 's mor- gens auditeren in roode Wijn inghenomen, 't gene een groote kracht heeft om te verdroegen. |
||||||||||||
|
Van hei onderaerdtfche ivater kpn/lelijckx te vinden, en van de befte maniere der
' feiver., en om hunne aenMevinghe lichtelijk te weten, ende om de Goederen te hvelkren.
|
||||||||||||
|
20
|
||||||||||||
|
Gap. XXVI.',
Et is heel waer, datmen niet het water op alle plaetzen konnen vinden, gelijck PJini<>
als eenige geloovem alhoewel die aitemets in de holte der Valkyen gevonden cap°3? |
||||||||||||
|
worden, ende aen de voeten van de Berghen, doch fy ftaen meeftendeel na den
Noorden ,alwaer de Son niet en verwarmt, endatzet'eenemaelfteenachtigh zijn j en datze met Boflchen en Boffchagien bekleedt zijn : want dufdanighe Bergen zijn als dackenvan de Huyfen.', datze foo wanneer alft regent, veel wa- ters omlaegh fen'den: en dacrom foo ift dat Apennino, en in de Albafter-ber- ghen van ïtalien, want die zijn door de nature fteenachtigh, van alle de deelen 30 der feiver komt veel water. En foo wanneer als wy Paufania en Strabo wilden onderhouden, ende die in de befchrijvinghe der Bosachtighe Berghen van Grieckenlant navolgeri,aldusTullen wy van alle deLanden de waerheyt weten,enoock mede in verfcheyde Climen worden op de Bergen pare- ren ghevonden. Plinius die heeft heel veel van 't water ghefchreven, dïeiïcn veropenbaren, én op eenighe tij den foo zij nze wederom wech, waer van wy niet handelen füllen, als wefende dinghen j^ die ons propooft niet en raken. tl( » ■ - cap-4* ' Die plaetzen die boven alle andere de fuperficie vqchtigh maken, ende het landt weeckt, ende
dat, ipo wanneèrmen daer op gaét, de voet in't felve blijft ftaen, en odek mede van dé andere, al- waervan fijn;felven groen te en kruyden waflehen, waterachtighe Boomen en dierghelijcke: dit zijn alles teeckenen die te. kennen ghe ven datze onder water zijn • defgelij cks mede, fo wanneer- siièn hopgh woont, ende de dampen daer uyt liet komen, gelijck als Piramiden, ofte Pylaren, daer 40 blijven langher de nevelen als op andere plaetzen, en oock foo wanneer de Sonne 'Koogh is, ende datmen daer ront-oïn kieyne Gedierten fiet vlieghen, ende datter Jdeyne Kickvorfchen zijn, foo wanneer als het gheen waterachtigh landt en is, en dat aldaer het regen-water blijft', dit zijn ken- aeiijeke teecke.ns genoegh, dat daer onder wafïènde wateren moéten wefen. Oock fow anneermen eenige Holle onder-de aerde m'aeckten , en daer in Zout, Papiér,Xakens,
Heederen, zageles, heel droogh hout, Vaten van krijt fo gebacken ais ongebackèn, ofte yets dat het Metael vertoeft,en diergelijke dingen daer in fettemen dat fo wanneèrmen daer vyer maekt,het veel roockt, dit zijn mede teeckenen dat daer het w*ater ontrentte vinden is. De Bonteynen wor- den genieenlijck laegh by de'Heuvels en Bergen ghevonden, die hunne zyde gevouden hebben,en . Kelders ofte holle als 'yuyleplaetzen in de Schepen zijn,- want aen deze deelen komen de wateren af, verfamelen en draypen wech v noch meerder, foo wanneer daer kruyden en andere groene Boo- nienztjni daerentegens fo vintmen felden ofte nimmermeer wateren in de lange en ronde Bergen, en fonder vouwen, foo van fteenen als van drooghen aert, ghelijck by-na alle die van Padua zijn; JO want door hunne dickte, foo en kannenze daer niet inkomen, daerom foo loope&ze na beneden, ofte'zijnwervan'trandtfelfs ingheilockt. , ,•":,. |
||||||||||||
|
Gemeen-
|
||||||||||||
|
%$6 De Bou-konft van Vincent Scamoztius,
Gemeenlijck foo vintmen van den Ooften tot den Zuydt-Ooften, en meeft van den Noorden»
water in de Bergen, de redeae is,om datze de ftralen van de Sonne,nochte de warme lught hebbenj cap!gf' maer zijn heel ghedienftigh, deBoffchen, kruyden, eude eyndelijck de bladeren van de Boo- men ; alle dele dinghen houden het op als hec gheregent heeft, foo datze in de aerde trecken, ea in de fcheureu van de fteenen: oock mede zijn door defelve redenen van defheuw vergroot, en van het Ys, dewelcke veel beter op dit deel bewaert worden, als wefende de koufteplaetfe jende daerom foo fietmen als verhaelt is, dat van heel groote Berghen, heel groote Fonteynen ende Ri- vieren komen, ende dit gefchiet eerder by de voet der felver als op een andere plaets, als wefende een plaets om te ruften. . Op dit Propooft, ghelijck als Plutarchus verhaelt, PaulusEmiliusConfolevanhetRoomfche Paoio E- Huys, teghen die van Perleo in Macedemonien; de grooten Bergh Olimpus confidererende, met rauw. veel Boomen bedeckt te wefen, heeft heel wel ghepeynft, dat voor de groene BoiTchen die hy had- j de, dat overfulcks als wefende een vochtighe plaets, ende by-na als de Borft van een vrouwe, die Melck verkenen, dat het felve veel water moet hebben: waer door hy ront-omme der felver veel putten liet graven, die terftonj; heel vol goet water waren, en aldus is hem konftigh in 't hooft van de noodtdruften des Legher gekomen. De wateren worden heel veel tuflchen fteenen gevonden, ofte wel by fwarte aerde, en dierghelijcke; daerenteghen feldè fchijnen in witte fteenen en lande te wezen, en holachtighe, want die zijn veel luchugher,en d'andere veel vochtigher en waterachti- gher. / Oock mede de wateren diemen heel diep onder dé aerde vindt, zijn veel en blijven- i0
de, als wel die aen de fuperficie der felver zijn : kerft, om dat daer van boven van veel deelen het komt toe te loopen; en oock mede om datze de maten niet en hebben, en fchoone wegen, van de hitte bewoont, en van de drooghte van de aerden: waer van voortkomt, 't ghene men in het zant vint, dat ongeftadelijck is-, Ja periculeus om des Somers gebreck te hebben: daerom foo moetmen op dufdanighe plaetzen, ghelijck de voet van de Bergen zijn, verforgen, dat het heel onder de aer- de is, en heel veel. De wateren die door de minere van der aerde komen, moeten in 't lefte van de Somer, en voor
de groote reghen van den Herftft s want foo in die tijden, gemeenlijck de Fonteynen, Rivieren en alle andere wateren, mageren laagh zijn, en alle dinckop der aerde heel dor, alsdan fo fullender heel veel wateren wezen: foo fullenze fouder twijff'cl in de Herfts, Winter ende Lente, dat fachte tijden zijn, alsdan foo fullenze overvloedigh zijn. Daerom foo wanneer alfler ghegraft is, om te fien hoe diep het onder't water was, dat het dieuftigh aen de FortrefTe van Palma moeft wezen ; in Triuli hebben wy dit te kennen gegeven, met de diepte daer putten daer ront-om. henen te onder- houden, als wezen de vafter, als wel die van de nieuwe hollinge. * . Veel vernuttighe vérftanden hebben fich laten voorftaen, dat in defe Stadt, en in 't Eylandt hier 3 o ifta rondt-om henen men geen loopende wateren onder de aerde kofte vinden : daerom foo hebbenze dat dickwils befocht, ghelijckze in 't Clooftervan de waerdighe Minne-broeders gedaen hebben : alwaerze heel konftigh een diepe put ghemaeckc hebben, door middel van een fekere Inventie die fy aldaer hadden, om door te boren: aldus doorborende, en het landt hol te maken, fó zijnle niet de ghemuerde Put vijftigh voeten gefoncken; doch daer en is anders niet als dick water uyt- ghekomen, en aen de ftaen-houdende: foo dat alle hun werek van eenighe maenden en vele «11- koften te vergeefs geweeft is, én mee weynigh aers, en profijt. Nochtans foo zijnder andere in onfe tijden gheweeft die dit voorfz mede ghehanteert hebben, in de Beke achter Sint Sarnuel, defe zijn 40 mede onftantvaftigh en obftinaetj dewelcke^ioor een fulckeervarentheydt van lof, foo werekenze daer hoch dagelijcks over,noch meenendeora 't felve te vinden: waer uyt hetjpreeckwoort voort- komt : Hy gaet foet water in de modder foecken. Doch dit ghefchiet, door dien fy de kracht van de nature niet en kennen, en fy weten niet dat
alle de Zeen, en Meeren, die metter tijdt beaert zijn, door accidentie van de^Kivieren, dat die geen ftereke nochte goede aerde konnen hebben: dogh door de experientie felver, fo moetender geen goede wateren zijn, dit moet noch veel meerder in Venetien genomen worden; om dat van oudts de Meer fich meer verfpreyde, en tot na de Berghen van Trevifana toe, (die daer aen de zyde leg- ro glieu ) behalvendievanPadua, en defghelijcks aen de rechter zyde de Polefini, ende daerna aen de ilincker zyde meer na ginderen van Akino, en van Aquilia, volghens de ghetuygeniffe van To- lomeo, Strabo, Plinius, Livio, en van vele andere Hiftory-lchrijvers die daer van breedt handelen; hetwelckvan dievanLidighekomenis, fluytende dePoprten, en die met fwacke aerde vul- lende : aldaer door draeyende winden ghebrocht, en oock veel meer van de morfigheydt van het landti en daerom foo houden fy van 't gene voorfz nimmermeer op. |
|||||
|
Alle
|
|||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Boeck. Cap. XXVI. 33?
Allé deHemejiche en Aertiche Globeh, alhoewel dé Bergheti vérfcheydeh zijn, foö hèbbeuzê
nochtans hunne Centrum in't midden van defelve plaets, ghelijek die van de wereltjdaeronien ift mW^^é&mp§^ij^^€4Ll^^'bf^f^^tÜ€iëi^i^é!h:èÉ^Ë^éë Oorizontaie 'linie té: Waken, en alle fijn deelen recht, boven dien dat d'experieutie 't felve bethoont: fo wanneerrhen het niet fien én kan (ghelijek wy elders verhaelt hébben) meerder als vijfentwintigh mijlen ; en daeröni op het eyndt te levelleren en is anders niet ais eenighe geinconferentele linie ront-om deze AertstGloba te maken. En voorders, om dat alle fware dinghen natuerlijck fich foecken by 't'Centrum te völ- io ghen, als wefende een plaets van ruftjjdaerom ift dat alle de wateren fichiichtelijek vanbovenen
als van ondereoyerroereö, en iTJet en fpringen dan door eenige kracht. De liveilen worden natuerlijck verftaen* oft men is beforgt datmen die konftigh weet temaken*
de eerft naaghmen na déBergen en lage aerde maken, en aen de zyde daer dé Rivieren löopën jwant fy gaen altoos na de hooghten; ende daerom ift datmen meent dat Langre het hooghfte deel van Vranckrijck is, want daer loopt geen Riviere door defelve, maer wel daer van daen na andere dee- len : en daerom is de Pó in Italien het laaghfte deel van Lombardijen, want hy neemt tot fich vele Rivieren* die van hooghe komen. Den Rhijn en Danubius zijn gelijck twee wachten voor Hoqgh- duyts-landt, en Hongarijen. Nilus van Egypten, en vele andere, die wy niet noemen. De konftighe Liveilen moetenzé met hunne Initnimenteti maken, op een fchoönen dagh, ende libro &
met een fuy ver oogh, onderhoudende van plaets tot plaets het hooghfte deel, ofte wél het laaghfte caP-èi van der aerden, infichte op de wijtte der paffen makenze, ofte van de mijlen, van het Pendio ofte hooghte, en hoe veerder van malkanderen wy liclit.-gaten konnen maken, foo veel te beter fal het Livelwefen. Het is heel veel by de Ouden in 't gebruyek geweeft, om in wateren te livelleren, ge- lijck wy van VitruViüs,Fontino, Theone, Proclo,én iolomeo verftaen. Het Livelis een ArchitetStónicoosInfiruiiientciriehoeckigh, ofte wel van een halve circkel in
Veel deelen verdeelt, ofte in eenighe andere ghedaente met fijne perpendicolo, het welck gerneen- ïijck de Hoöfc-meefters in Italien ghebruycken; doch meeft aen geens zyde van de Bergen, om de laghe Landen in livel té ftellen, ende de kroou-lijften en andere deelen van de Gebouwen. De Dióptra van 't felve maeckt Plinius, Suida en vele Matematheiften mentié, ende een verfier, waer ; mede de Geometrife fich ghemeenlij ek behelpen, om de diftantie af te meten, en om de hobghte
te nemen, ofte wel datze van een langhe ghedaente zijn, ofte vierkantfgh, ofte wél op eenige ande- re maniere, dat het mede fijn perpendicolo heeft. 30 Het Grocobate (om het Griecx woordt te ghebruycken) was ëen lange en rechte tegel, én met
perpehdieoli aen 't beginne , en daer boven hadt het een heele langhe wegh in 't middenyeen wey-llbr^. riigh diepi waer door het water van dëene tot d'andere hooft opghehouden wort; en om dat in alle Gap' Wercken de groote Inftrümenten altoos beter als d'andere zijn .- daerom was het Cborobaffemeer als d'andere gheprefen. Boven de ghenoemde Inftrümenten , kanmen met groot vernuft andere inventeeren, als van een halve o o, met de twee deelen in t negeotigh verdeelt voor een gelijck, en aen eenighe vafte dinck ghehecht, door hulp van 't Piombinó ofte loosje kanmen befpeuren, ofte de voorfz plaetze livels-wijze ghemaeckt is ofte niet, oock mede van 't verfchil, en het ïnftrument moet van goede groote wefen, op dat het beter foudt ftaen. En foo wanneer het onverdacht van nooden was-;-, alsdan foo kanmen een livel met een platte
linie maken, en recht in'tmiddenderfelver,moetaende voet een ander ftuck ghehecht wórden AO van tamelijckehooghten; aen het hooft-deel der felver fal een koorde met het perpendicolo aen-
hanghen: dit op eenighe laghe plaetzen onderhoudende, alwaer het Loof ftaet, foo den de eene als aeri het ander voor-plat,fo falmenfien dat het de helft verfchik,en dit fal het perfeótfte perpen- dicolo wefen,dat heel wel dienftigh fal konnen zij n. Men magh fich oock met een heel lange linie behelpen, die met het lïvel ofte met een zyde van 't on vierkant om hoogh ftellen. En aldus fal het heel wei livels-wijze wefen, gelijckze gemeenlijck tot Romen doen. Aen de verwulften hebbenze tot ghënuchte en playfier, dufdanige liveilen met een Zarabottana
om te voghelen, ghemaeckt, en oock met een van de langhfte Loopen van een Roer, het meeften^ deel aen 't hooft, en infichte nemende dat het water wel livels-wijze in het een en d andere is, dat kanmen oock lichtelijck met een bacile maken, of wel met een ander heel breedt Vat, vol fchoon water; twee ftuckjens van Canallodi lorgo daer m doende: ofte wel Galle van eender dickte, ende nature, en het een van hef andere verfchey den, ende het van plaetze tot piaetze veranderen, foo fchijnt beter de waerheydt te zijn: ofte wel met een groote Spieghel het derde Pleyn, en fchoon neergheleydt ,daerna door onfe natuerlijcke oogh een perpendicolo in't midden van de Spieghel ghemaeckt, alsdan fal het livels-wijze zijn, *° De Liveilen moeten ghemaeckt worden om te fien op de plaetfen, alwaer het water door-loopt,
of af-loopt, ofte aldaer om te gaen ofte niet, en oock te weten hoe veel het effen is, Daeromenis gheen twijffel, dat, alwaer het water van een Rivier loopt, dat het niet anders als ten minften vooï? yeder mijl een halve voet moet wefen; foo veel temeer gater aen een onder-aerdtfche water^ plaetze, en datze nerghens aemtoght hebben, foo veel te meer foo wanneerze na een rechte reghel ghétrocken fal wefen. / Men behoorden niettetwijffelen, nochte foo veel Liveilen te maken, ofte de Riviere Pèghe*
gaen foude hebben in 't nieuwe taglie van Loreo in facca van Goro, van twee mijlen en een halve fpacie; want het neemt loofioghe in defelve Zee, elf mijlen van daen: veel verder, defghélijeks maghrnen van hetTaglio van Brenta fegghen, van het Mira tot Chioza, aen vien hy met het oudeTrenta van refta Agiio ghelijek is. Want het fchijnt by-na datze daer aen twijffelen, dat het meeft een weygheringhe van de Opperfte des Liindt-meters is gheweeft, ende
|
||||
|
,38 De Bou-Konft van Vincent Scanioztms,
endaernaom foo veelverfchiltuflc-hcn deMëefters tellen•> het is een teeeken datzegeenfekere
methoden hebben, .maergaen confufelijck en bygeyalle tevwerck. Oiinde wateren van de Weghen uyt-tochtte geven 4 eaoöck mede die van de Landen, fornoet-
men infiehte hebben, dat wy diena Rivieren fenden; want die fegghen waer; ende dickwils de eét? plaets befchermtd'ander, omlaegh, mae>r als-to hoögiiiwefen-j daecom foo zijndef altemets groote onkc#en ghedaen, om water ".aen re bren-
ghen ,; ofte wel sbefittinghe weGh>-nemen-, doch hebben hun eyndeiijck bedrqghe© glïevonden, Daeromfo moeten defe dinghen van vefftandigejnenfcheagedaen wordenden dat die heelweide Inftrumenten weten te ghebruycken, tptaieerder verfekeringe in de twijfelachtige dingen, twe^ livelle te maken, en driemaèl met vèrfchëyde ïflArmïieöte*! ï want alsdan luimen 't recht koppen fien j ende ficli alsdan meer verfékeren konnen, ofte het wefck wel volthoyj ial wordent al&dafl maghniéninetkiftd'onkoftendüen. Io Om het water op verfóeydewtamerenfy ds Ouden te brengen: en vande fekerfle
manieren, om■bet Jelve in onfe tijden te doen, vokhens verfej/eyiïé fanden, \
Cap. XXVIII. 10
E Ouden cooflderende, hoe npodigh het was om water by te brengen, fo voof
het ghemack wande ghemeente hunner Stadt, als mede voor byfondere diepft-» baerheydt van de Borgers: daer heeft een oudt ghebrayck by de Griecken en Romeynen gbeweeft, en by andere volckereu, waer door d een ende d'andere wonderbare wereken ghedaen hebben ». want fy hadden groote opfichte op da beeften om te drincken, te houden, pp dat het volck fpude gefondt blijyeu> de andere wateren gorden door andere effecten bewaert van minder waerdye. Waerdqora^Pellenij in Acaja geen goede wateren hebbende (gelijek PauJa* nius feydt,hebben het voornoemde water pp hunne Marckten, door middel van de aenleyders eep Fonteyne ghemaeckt, alhoewel fy noch een andere van heel foet water hadden omrte drinckeni libro 7. niet verre buyten de Stadt, dat fyGlicea noemden, om te waffen vergaderden, fy reg hen-water, fac.fjo. jrjefghelijpj;s io de Epidauri {gelijckdevoorfzAutheiirgetqyght) rpnt-prn den Tempel van Ap- libro2. polline Amele,ate , waren water-dydinghe, en een plaets daer het regen-water gèfuyvert wort, dat fac. 164. daerna vari Keyfer Anthouius en veIe anderen yermaeckt was,die wy nu niet en verhalenidoch.wy fullen van die ia't vierde Boeck handelen.
de acque Wat aengaetde Romeynen,en is niet te twijfelen (ghelijck Erontinus feydt) dat hunne water. duCtïs. brenginge by de Piramide van Egypten mogen vergeleken worden: foo niet van de materie, de- welcke fekerlijck heel veel was, foo is het ten minften van 't profijt en ghemac k, dat het ghemeei} en byfonder daer van was hebbende. Waer toe tot de effeófcie van dufdansge foorten van Gebou*- wen, als mede orn't-water van de Riviere Eucino te leydenjtfeftigh mijlenverre, foo zijn de Val-3© leyen: geope^t van d'eene tot d'andere zyde de Bergen door-geboorten foy-na een ontaJiijck ge* tal Py laltersgemaeokt, en aen 't een en d'ander doorgaendemet Bpgeaj vele mijlen lanck, om dj® op andere hooghe Heuvels van de Stadt wech te nemen , en het ineeften4eel der felver waren be- , inetzelt, hoewel fy binnen wel veriien waren. Het is waerlijck een wonderisjcke faeek hendaeghs, fo veel pjaetzen om 't water te leyden te fien, die hier en daer door het Röomfche Landt■kruypen, door de Heuvels in de grondt van de Stadt, fo enckeldeals dubbelde. F'ontino. ^n ^at ^u^c^s waer ^s> ^e water-pUetzen van Auniene was op eenighe plaetlèn hondert en negen ' Romeyniche voeten hoogh3 aen de|è volght daerna de Claudia, en Giulia, en Tepula, gelijckmen boven de grpotfe deur kan Getij en aldus foo wort het verrot> en het oude Anienne, en de Vergine, tlaerna,4e; Appia: doch Alfeatina.heeft^^ onder alle d'anderedelaaghftegeweeft. Het is waer 4at 40 Vergine geen Bogen hadden ■> danalleen van de Thuynen van Lucullus, tot de Fonteyne van het jheck van Campo Martio toe: ende de Eonteynen van de wateren Clandia, en die .van Martia wa- ren aen een Livel, waer uyr men de groote onkoften kan befpeuren. cap.9. In 't leyden der wateren confidereerde fy waer de Fonteynen begonnen.3opckmede de fpelpnc- kep, daerna de Gebouwen van Pyfaöers ,d
boven defelve, en eyndeiijck de Goten, ende de Vy vers, alwaerze fich fuy verden,, ende de ]Vfceren9
.alwaerze bleven. Eerft zijn de v?a£ers binnen Romen om te drincken gebracht ( gelij ck wy aldus ■ verl?ael;t hebben,) doch daerna is het toeghewefèn, dat de ghemeene menfchen defelve mochten ghebwaycken. De Claudia, en Aniene zijn door de heele Stadt gheleydt, en boven op de Heuve- leö) en daer waren fop veel wateren dat van die, die daer overfchotep, Meertjens quamen8 en in de y0 ghemeenebewa£r_p[a<2tz?ni hepen, ja foo veel, datmen met defeke de brandt bluften. Ende foo wanneer de wateren af quamen loopen, alsdan foo quamenze mede in de Kafteelen, ende andere plaetzerij atwaerze fich fuy verdeu; want de fchpoafte, ende de kracht die het afvallen by- brengt, doef defelve waiïèoi dpch foo wanneerzeianckfaem quamen, 't zy door het indringhen ofie yets godersj al-eer fy in 't Caftello quamen, warenze verrniadert. Alk ^e wateren, ...(befiet ^ergke,, Appia ende Alfeatina.) haddenhmm Pifeine., liimarie, |
|||
|
Het eerfle Deei, hét Derde Böeck. Cap.XXVlL 33^
ofte fuyvere plaetzen, waer van daer veel tot Romen zijn, en mede hunïïe Caiici ofte «iondt van
de Gote, volghens een fèker geproportioneerde Livel ghemaeckt, op dat het water daèr met maet' foiide uytloopen, en fy hadden by-na fes hondert Meerkens; dogh foo wanneer hét van ïioodtn was om de fteene Goten te hermakeii, alsdan foo maecktenze loode Pijpen, én van defelfde mate- rie maecktenze de Pijpen die onder de aerde ginghen: waer door het fcilijnt datze niet heel veel f ware Goten gebruyckten. 10 Voorders de Conduyten, die door deghemeene Meeren ginghen, worden dubbelt gemaeckt,op dat, foo wanneer het noodigh was, d'een d'andere dienftigh foude wefen; waer üy t wy befpeureri dat de wateren door dufdanighe accidenten geboort worden,nochtans fy waren,oftë qiiamen heel i iBro '■?, fchoon en fuyver, door middel van de Pifcine, alwaerze fich fuyverde ; en daerom is het water niet;a 5 fmakelijck, en foo foet als d'andere, en daerom wort het tot gébruyck van de particuliere Thuy- nen ghebruyekt, gelijck Caffiodorus tekennen geeft. De onderaerdtfche wateren waren foo veel beietzelen als die óp der aerden zijn, niet onderworp
pen, 't zy van koude ofte vorft, nochte oock om van de ftralen van de Sonhe verwar rat te worden; niettemin foo haddenze nochtans defe onvolmaecktheydt, te weten, datze altoos eënighefniaeck van hunne doorloopinghe hadden: ende jfwaerlijck konmen defe gebreken voorkomen, nochte' oock defelve vermaken, ofte men moeft het loopen van 't water wech-nemen. Voorders dé wate- ren, geiijck Frontinus verhaelt,worden tot Romen, oockmede in Campama,en by-na door geheel Ltbr0. ^ 3,0 Italien met vingers gemeten jmaer in Sardinien by on£en,te weten,gelijk als fefthienVingers maekte èen oude voet; defgelijcks mede maeckte twaelf on§en een voet; foo dat een Vinger, drie vieren- deelen van een onc,e is: in fulcker voeghen een vierendeel van èen Vinger, ofte van een obC/edrie vierendeel meer is als het ander ronte: waer door hetgefchiet, dat, foo wanneer een Diametrifche voet feven fal wefen, alsdan foo fal de circonferentie t wee-entwintigh komen te wezen, dogh die van 't vierkant achtentwintigh, voor vergroote van vier hoecken. Het Model worde geformeert, ofte van de maet van de Pijp, ofre van humie circonferentie, ofte
wel van 't vierkant der felver,en worden quioario gepoept van vijf Vingeren van de circonferentie; dat een Vinger komt te wefen, en vijf O&aven van een Diametrifchemaetj dat komt een weynigh meer als een on§e van onfe Veneetfche voette wefen. Waer door Frontinus meent, dat hetModel niet en komt van de breedte van de voet, dogh foo wanneer alsmen die boogh, fo vernaudeze fich een weynich van binnen, en van buyten verwydende • maer wel datze door Vitruvius geordineert is, en vau de Lootgieters ghebruyekt, ofte van de Goot-meefters, oftewel van M. Agrippageordi» |0 neert,endaerna van den Keyfer Augüftus beveftight. Vitruvius en Frontinus verhalen veel van de Goten, dogh Flinius die feydt, dat de loode Go-
ten vijf Romeynfche voeten langh, quinarie ghenoemtworden, hunne lame waren vijf vinghereo. breedt, en weeghde tfeftigh Romeynfche ponden; ende de Goten die op dufdanighe maniere ghe- maeckt waren, dienden voor een Model, waer mede fy de wateren maten: daerenboven fo waren* der noch ottonarie, te weten van acht voeten, en acht vingeren breedt, die hondert ponden Weegh- den , ende dedenarie van thien voeten, en thien vingeren breedt, die hondert en twintigh ponden .w, - weeghden, en aldus foo volghdenze van handt tot handt, navenant de proportie. Het Calice was CaP^V een mondt van Koper, ofte Metael, ten minften twaelf vingeren lanck, en van verfcheyde breedte navenant het water, 't gene men aen t beginfel van de Fonteyne ftelde, ofte wel aen 't Cafteel, al- waerze fich in 't uytloopen verdeelde, dit worde een Model ghenoemt, ofte dat het water in 't Uyt- loopen matighden, en door de mondt foo houdtmen mede fekerlijcke mate, hoe veel Waters datter: waer. Frontinus diefeydt, dat, fo wanneer als hy de gemeene wateren mat, bevonden heeft datze ten
*° meeften twee Modalen toenamen en afloopen, en hadde minder loop als van te voren, daerom foo ift noodigh datmenze tamelijck groot maeckt: waer door het ghebeurde datfydaer forgh, ten tij- den van den Keyzer Nerva over hadden, om de wateren te meten, hy heeft onderhouden om 't feit-Ilbro 2° de in de maendt van Jülius te doen; want alsdan foo warenze niet van veel regens belet, nochtans fo heeft hyder meer als dieder in de gemeene Boecken ghefchreven waren, gevonden twaelf duy- fent feven hondert vijf-en-vijftigh Modulen ofte quinarij ,die meer-als hondert en vijftigh Veneet- fche voeten fouden geweeft hebben. jjet was niede door de Wet verboden, dat aen de aengeleyde Fonteyn-wateren, en aen alle bey-
de de zyden van de Bogen, en oock mede aen de Mueren van de Goten, dat daer altoos ten meeften * hondertRomeynfche
voeten fpatie moet wefen aen de Beken en daer binnen d'önderaertfche wa-
ter-plaetzen en buyten deStadt, dat niemandt daer by kofte komen, met beweginghe, nochte met
Inftrumenten, nochte Boomen, en dierghelijcke andere dingen, tot de fpatie Van vijf voeten.
De Romeynen kiaerlijck het profijt ende gemack van 't wateronder de aerde te leyden fiende;
daerom fo heeft Marcus Agrippa een ge£al Van twee hondert en veertigh arbeyders gehouden, op
datze yets goets aen de gemeente fouden doen, en oock aen de byfondere, Waer by hy mede een Fromitfd-
goet getal van dienaersgeVoeght heeft, die opdefelfde pafteü; en ten tijden van Claudius,foo ilTec
een feker ghetal gheweeft dieze Keyferlij ck noemde, (by avontuur om datze den naern van den
Keyfer hadden) die warea mede vier hondert en tfeftigh menfehen fterck,fo Kafteei-makers, Op-
fienders, Metzelaers en noch vele anderen die van de Gemeenten onderhouden worden, ende oock
mede alle de onkoften betaek, dk iü 't hermaken ghefchieden,
K k ' Dickwilé
|
||||
|
34» De Boü-Konft van Vincent Scamoiztms,
Dickwils waren de wateren doorbedrogh, en door de Thuynen ghenomen, ofte verlocren als £y
k^omliepen: waer doorzeonder den KeylerNerva, eridè ten tijden van Frontinüs heel wei be- waert waren : ende op nieuws veel wercks ghernaeckt, ende veel andere wateren verbetert, tot dé Fontèynen toe. Het quam de Edellieden en in hunne afwezen de Cenfeurs toe, om de byfondere wateren te yerkoopen: in defe dinghen was een heel goet verftant van nooden, ende de raedt van ervarene Bouw-meefters, endaerna de volthöyinge van 't werck,en dickwils de water-plaetzen,diü daer boven gheftelt waren, door hunne macht Uetenze de gheroerde wateren met de fchoone t'fa- men-loopen, en aldus foo miftenze d ickwils. libro f. Niet alleen in Romen, maer oöck in andere voorname Steden onderhoudenze het byTbrenghen tac. van'twaterj want ghelijckwy van Caffidorus tot Ravenna hebben, alwaer de Keyferljjcke Stoel iq was, over eenige tijdt van de Gotfche en Ldngöbardifche Craoningen,was een aengeleyde water-*
plaetze, door deweleke mende wateren van eender qualiteyt, ghelijck alsze in hunne Fontèynen hadden, aenleyden, welcke plaetze van Theodörieus Koninck der Gorten geboden is te bewaren, en noch vete andere door geheel Italien henen, die wy niet en verhallen. Tot Conftantinopolen worden vele wateren aengeleydt, voor 't gemack en genuchte, en onder
de anderen , .... • Bafsa, die op de Reys in 't Schip gheiforven is, defe heeft een water aenghe- leydt, dat meer als een Milioen Göuts koften: en noch vele anderen, waer door het soodigh heeft 0 gheweeft om die recht te leyden, door de Berghën henente graven,en om minder weghs te doen, entotdieneyndeommetter haeft de fchaden te vinden, die de Goten vaha'erde^ioen : fy onder- houden om yeder feker fpacieom Cilendri, ofte holle Pylaren als Putten te maken , waer iune de wateren fich wel vijftigh, tfeftigh, ja tot hondert voeten toe verheffen, dat het gföötïte Livel van de Fontèynen is-, en alfoo verduyfterende van beginne tot het eynde de Goten, met het onderhou- den van defe putjens, lbo vintmén en vefbetertmen de ghebreken; defe dinghen maghmen waer- lijck ten deele by die van d'oude Griecken en Ronieynen vérgelij eken. De Tubti- In't aenleydender wateren, fo boven als onder de aerden, lbo ill noodigh datmetit een weynigh. litate. moet laten afloopen, ende het is ghenoegh dat het yedér mijl eefl voet arloópt, ghelijck als wy in libro 8 eenighe oude aengheleydewater-plaetfen onderhouden hebben: niet tegenltaende Cardanus, én cap./.. anderen ghewilt hebben, datze een ftap nioeften afloopen: het is mede grootelij eks te verwonde- ren , dat Vitruvius het felfde mede feydt, ja datze yeder mijl vijfentwiritigh Romeynfche voeten moeten afloopen, ende wy hebben onderhouden de Riviëre van Pollefllai, datze alleen een halve 0 voet afloopinghe hebben, en al-even wel fo hebbenze waters genoegh. Men moet vele dingen on- derhouden om de onderaérdtfche wateren aen te leyden , als mede het beginfél van de Fontèynen, de qualiteyt van 't water, deplaetze waer door fy gaen moeten: en defgelijcks mede de bequame tijden, en oockhet verfchil van deGoten, Putten en andere dinghen, orri die te fuyveren: de aen- voeghfelen, en andere diergelijcke noodige dingen die daer toe behöoren. Wat aengaet het beginfél ofte hooft van de Fontèynen, het fal heel wel wezen.datmen voor het
felve een hooghe gront foeckt, ofte dat het des te beter de loop foude mogen hebben, en hét over- fchot der wateren bewaren om Fontèynen te maken, en oöck mede andere dinghen, die beter met hunne af valiinge ftaen; want waerlijck de wateren verliezen de kracht door 't loopen? en oock om datze in de kleyne putkens, ofte Bottini ftil blijven, én defghelijcks mede iu andere dierghelijcke plaetfen, en daerom foo hebben wy onderhouden, dat de Ouden (gelijck Plinius mede getuyght) 4° en lieten die niet lagbe, als wel aïlengskens, om datze foö veel te fwaerderhaeftelijckopwaerts fprongen. Men moet de wateren foo fchoon, licht en klaer alft mogelijck is, aenleyden, en fonder fmaeck ofte reuck, en datze bruyfende zijn (ghelijck wy verllaelt hebben) op datmen de onkoften niet en doen voor dinghen die niet om te prij Ten zijn , en buyten ons gebruyek; op dat in 't leyden van de wateren de grootfte faute niet en is, als die van de ghetroubeide wateren; want die letten lich aïlengskens, ende aldus fo veritopt het de Goten: daerenboven fo en kanmen die piet maken, dat daer geen gras, bloemen, ofte zaet in en komt, waer door daerna voortkomen verfchey de be- letzelen, die vele moey ten en onkoften veroorfaken. De wateren moeten mede rechter alft moghelijck is, geleydt worden , en fonder vouwen, en on-
der en boven ghelijck, achte nemende datze hunne wegh achter een heuvel nemen, ofte wel door libro 6 een weSn van ^e S°nne gefepareert, en hunne Pijpen ofte Goten een braffi ofte twee onder de aer- cap.<S. ' den , op dat de wateren des Somers koel, endes 's Winters lauwfouden zijn, en niet van't Ys ghe- raeckt; en oock mede om datze niet lichtelijck ontdeckt fouden worden,daerom fo laetmenze een braccio diep maken, die van de Fontèynen van de vermaerde Heeren Zenitot Afolo: de rechte ganck gheeft meerder kracht, als wefende natuerlijck', en daerom foo gaen de wateren lichter op- waerts, en komen met grootergedruys daer uyt. ^ Wat de tijdt belanght, het is heel noodigh datmen de plaets eerft confidereert, want fo wanneer
als die in een ghetempereert Rijck fal wefen, foo fal 't ghenoegh zijn dat het tamelij ck diep onder de aerde is-, maer in die Rijcken, alwaer het heel warm ofte kout is, moetenze een weynigh dieper zijn, op datze des te beter bewaert fouden zijn: want daerorö foo vriefeu vele Fontèynen in Hooghduyts-landt des 's Winters, en zijn des Somers lauw; en daerom foo zijnfe niet fmakelijck, nochte bequaem aen de gefontheydt van de lichamen. Wat aengaet de tijdtom de wateren aen te leyden, daer in moeten wy de Ouden volghen, die hunne aenleydinghe in April maeckten, en oock in November, te weten van den Lente, en van de Herftft, als wefende geterrjpereert, niet te warm nochte te kout, en oock mede om dat des Somers daer het water ontbreeckt, gelijck ten tij- den der Feefte tot Romen, omdatzedoeingroote noodtwaren. |
|||||
|
De
|
|||||
|
Het eerfte Deel, het Derde Bdeck. Cap.XXVll 341
De wateren kanraen in Goten van verfcheydematerie aenleyden,als Van natuerlijcke: fteenen i
Van gebacke aerde,of van Kalck gemaeckt: ofwel van Loot om niet van Metael te föggén» ofeyri» delijck van hout. De goten van natuerlijcke fteenen ten minften tamelijck laeckdaèrénde,mGet£m ïterck, en van groote lanckte wcfen, diemen doorboren kan j een deel met fchérpe Jnftf umentew^ als Troffels, en andere fcherpe gereedtfchappen > en aldus itekenfe die in de gaten iëü daer met:de Hamers op flaende aen de eene en andere zijde, gelijck als diè van de Fonteyn van Afèlö iaXrevj*. fano zijn: defe Goten zijn eeuwigh-duereude, doch konhén door lïütine flyrüerachtige humeuren % o vuyligheyt genererende, niet gefont voor eenen menfche zijn. fik^afoobogaclsij Wy prijfen veel de Goten van gebacke aerde 5 fo voor de gefontheydt des lichaemsv als voor dé - -
onkoften, ende oock mede om dat die langh dueren: Daerom foo moéténfe als het möghelijck is ghemaeckt worden, van goede materie, diek, en wel ghebackenjvari binnen ende büyten heel glat gemaeckt. De Ouden (gelijck Plinïus verhaelt)maecktenfe twee vingerendick,alseëriLbro 31. BoiTolo, foo d'een als dander, t'famen-gevoeght met Kalck die met Olyé gheménght-is, doch wy caP- f • hebbènder heel veele van de- ouden op verfcheyde plaetfen gefien; de dïckte moeïetileliebbeni om datfe de fwaerte van de aerde fouden konnen dragen, ofte eenighe andere aenftöötehj ende de glatte, op datfe niet leek wefen fouden. Tot Komen gebruyckènfe veel het aenleydeder wateren, door Goten van verfcheyde dickte, en onder de aerde bemeflêlt, foo in 't ghemeen als in 't byfon- der, defgelijcks mede tot Coriftantinopelen, alwaerfe de Goten van fes tot negen voetsn breet mm De gemelTelde Goten machmen van deegh dat van geftooien fteenkens gemaeckt zijn ,maken?
ende oock mede van geftoote Marmer-fteen met witte Kalck gemenght, en met Lijn-olye, en dat meeftendeel het binnenfte, ende dat rondt-omme aen een Model van hout van 't gat geftreken, aL waer men de Waterleydinge wil maken, op order ftellende, en dat'faghjens flaende,jende dat heel ' wel fpreyende, foo dat het droogen kan, ende dat het niet enfcheurt: foo van onderen als aen de zijdelende dat het mede van bovenen wel gemefTelt is; op dat het geen beletfel onderworpen is. De Goten van Loot zijn veel van de Ouden gebruyekt. (ghelijck wy elders verhalen fullen) eniibro.4.
wy hebbender van verfcheyde foorten ghefien, doen wy 4e Oudtheden by der handt namen, ende dat meeft onder de ghemetfelde wegen,- die foo lichtais dëanderen beïchadight^órden; aldus hebben wy fe in önfe tij den ghébtüyCKt1, alhoë welfe feeri weynigh duhdér waren | ende d'eeri met d'andérè t'famen-ghevoeght, ofte dié van een in twee ftnckenfmijtende, ofte drie;voeten van de 30 lanckte; doch het fchijnt, dat de wateren, dirHoor die Goten loopen; eü oock meele door de ko^
pere, niet heel ghefont voor delichamen zijn, dïédefèlvédrïïicken: oock medédajthetaenieyde van verre groote onkoften eri ongemack by breri^ht. De houte Goten machmen van Ölm, Eeckeri, Kaftanjerii en'van Piju-boomen hout maken, en Übroió.
Plinïus prijft heel veel de Ontanó, Pijn-boom,en de Picea, die by^-na een Geder-boom is; om datcap- ^2i alle defe fich heel wel ondefdeaeröeh bewaren,en dat die eerder van tamelijéke ouderdom als heel jonck zijn, én oock niet heel oudt, gelijck de Geft, en niet heel droogh, vijf, achtj ende thieh voeten lanck, ende foo dick, dat het gat niet grooter als het derdedeel van 't Bloek isY Dé Goten worden t famen-ghévoeght, 't zy wy Mannen ofte Vrouwen Goten maken moeten héél dicht by malkander gevoeght zijn, op datfe niet fouden lecken,en dat d'eene iri d "ander gaet, gelijck de Pe- per-huyfen, ofte wèl ghelijck gefchoore hoofden als de Boccolo, ofte Vefne van Yfer vier vingeren 40 breedt, een weynigh dickin 't midden, en datfe defnee facht maken; óp datfe in de Goten fouden
konnen gaen : eén góet gedeelte houts van binnen en buyten latende. De fteenen Goten, en van gebacke aerde boven hunne t'famen-vpeghfelen , machmen die t'fa-
men voegen met een fèkereitofvan de Bloem van Kalck ghemaeckt, en Marmer-fteen met Lijn- ólye geftampt, daer noch by doen ftof van Glafen, waer van een heele notabele Deegh komt; ofte wèl levendige Kalck met Olye getempereétt, en met Kattoen ofte heele fijne Wol, en heel wel van binnen verdeelt,met het een en ander wél teftrijeken,defet'famen-voeghfelenkanmenmede mét Pegelen, die met nieuwe Was verfoetzijn, tfamen-voegen, en met een weynigh Tarpetijns,en ftof van Glafen, ende heel warm daer by ghedaen -, want defe dingen ftaen grootélijcks tegen de l&ro g. vochtigheyt. Alle fekere mate fo maecktenfePutjens; gelijck als Vitruvio en Plinius verhalen; op "P- ^ dat fo wanneer als daer yets in komt, 't zy Bladen, Hout, Aert, Zant, ofte eenïge andere dingen die cap°6.3 *" op de grontvallen, oftedie om hoogh blijven. Yeder fcker fpatie, dat by de Ouden hondert ende twintigh voeten was, dat noemden fy Atto, fy 50 maken de Patjens groot navenant de quantiteyt van 't water, en foo diep datfe meer als de materie
ontfangen kan. £y moéten van goede materie bemelfelt worden, en met aerde van geftampte Pan-* nen ghemaeckt; op dat het Water daer niet foude üyt komen, en mede rondt-om met krijt beftre- ken om die van de wortelen te befchermen. De twéé Hoofden van de Goten die aen de Putjens ofte Bottini moeten heel vaft in natuerïijcké fteenen ftaen, ende daer 't uyt komt hooger moet we- fen alfTedick is, en opender, om dat alle dinck daerlïchtelijck uyt loopt, en de andere moet lager zijn, en met Yfer-werck, ofte Rooftertjéns van dun Koper-draet, om het vuyligheyt op te houden; doch niet de loop van 't water: en daerom foo machnien hét gat grooter maken, en datmen 't ope- nen kan, |
|||||
|
Kk z Defe
|
|||||
|
,42 De Bou-Konft van Vincent Scamoztius,
Defe Putjens moeten verwulfjes hebben, ofte met een Caftra alleen, ende met een rondt fterck
dexel, en foo breedt datmerj fichdaer binnen generen kan,en die wel dicht iluyten: fo datter geen dinck in kan komen, om 't water vuyl te maken; men machfe mede uythoilen.So wanneer aïfle de wateren van verren brenghen, en datfe een weynigh afloopen, en daer na weer ppwaerts gaen ; wy fullen onderhouden dat van't beginfel vande Fouteyne tot de plaetfe toe waerfe komen moet, datmen daer de Boftini ofte Lopfinge pp lage plaetfe maeckt, tamelijck verre van malkanderen, en van eengelijcke rpatie, om datfe de vuyligheytfouden mogen laten varen,-doch heel dicht toe, en foo dicht gedecktdatfe niet verfchalen; doch daer van d aen en fullenfe geen Bottini ofte Sbor- |
|||||||
|
IC
|
|||||||
|
capA radori maeeken, voornamelijck in'tafgaen en rondt-omme de Heuvelen, niet tegenftaende Pi i-
nius feyt, dat de Ouden de Goten verdubbelde, en maeckten Bottini. Doch lbo wanneer als't water in 't afgaen gekomen fal wefen, ofte noch langer alwaer het be-
gint uyt te fpringen, daer fo moetmen een Bottino ofte pijp maken,ofte een fteenen vat gelijck een oude pille, een weynigh langer, als breedt, ende tamelijck groot, en heel diep, dewelcke, behalven het uyt en ingaen van 't water by-na aen 't bovenfte der hoofden ,dat het oock om laegh een ta- melijcke loofmghe heeft, met Hooghduyïfche kopere Goten; waer door men eenighe tijden alle hetghene van 't water achtergelaten is kan leeghmaken. Dit Vat moetmede aen alle zijden heel dicht toe zijn, en oock mede onder de aerde vaft; op dat daer geen aemtocht foude in komen, om fjT? niet de kracht om 't water uyt te fpringen te benemen.Op dufdanige maniere lieten wy de aenley-
dinge van de Fonteynen van Afolo van de vermaerde Heeren Zini maken; waer in voor defé geen at?
water kon komen. Fan de maniere om'fwater te Vergaderen en van V febom makgn der aenleydinge
gooten,enom kgwjligeFonteynen,Vyvers3ènMeertjenste maken*
■ y '; ! Gap. X XVIII. \ ~ -
Èn weet wel datmen felden w,ateren om aen te ley den virit^die altemael van een
plaetfe komen; daerornfoo iftnoodiglx datmen die, hier en daer gaet vergade- ren alwaer men vochtigheyt fiet, en hetfiijck weeh te nemen,en om tot de mi- neren te komen. Daerom foo feydt Öviclius: , libro.i. f |^ VyLrw Si Flumina magna vides paruis de fontibus orta, de amo- (|f Mpfea ü£M\ § TlurimacotteftkmiiltipUcanturacqua, 3°
Ende als wy de minere gevonden hebben, foo moetmen terftont daer hunne
Hoventjens fterck maken (gelijck wy een weynigh geleden yerhaelt hebben. ) Doch foo wanneer de wateren de Meefters niet|aten wereken, alfdan foo falmen daer een Ti- nette van hout ftellen, met de mont om hoogh : aen de voet der felver foo falmen daer terftont een dickte van wat krijt gemaeckt in werpen, dat het opfpringen der wateren dempen fal s en daer na daer rondt-om henen, rondt-om de Meffelingue, en het verwulft van 't Hoventje met heel ftercke materien gemaeckt, en wel bemuert, leyende alle de wateren van defe Hoventjens met Goten na de Opper-hoven, die de uyttoeht van 't water hooger heeft} defe dingen falmen alles fónderbe- letfel konnen doen, en met heel weynigh onkoften. De waterea die door Goten aengeleyt zijn, ende een weynigh onder de aerden, zijn lichtelijck
van de ftralen van de Sonne gheraeckt, ofte van de warmte, foo wordenfe befchadight, en des So- mers warm, maer ter contrarie, foo wanneerfe van de winden en Sneeuw befocht worden, en van het Ys des 's Winters wordenfe heel koel, dit zijn alle dinghen die verdrietigh zijn, en fchadelijck 40 aen de gefonthey t van de lichamen, dit gebeurt meeft in Hooghduy tfch-landt, ofte wel om datfe de redenen niet en weten, ofte wel door verfloffinge. Sy doen het felve tot Moravia, en oock me- de aen de omleggende Provintien, en daerom.fo leydenfe alle de tij den des jaers de wateren, lo tot gebruyek van de Heeren, gelijck mede tot het gemeen gebruyek in de voornaemfte Herbergen, en tot gemack van de vreemdelingen. De Goten moeten hunne aemgaten van bovenen hebben, ten minften een half voet lanck, ende
een weynigh fmalder als de Goot is, en hunne Cochiumi moeten van Olm-hout wefen, met pavera daer rondt-omme, en van boven met krijt bedeckt. Debefloten lucht in de Goten/t zy in wat ma- nieren het zy, heeft heel groote kracht om de loop van 't water te beletten: en daerom om in't loö- pen te brengen, foo moetmen alle fekere fpatie in 't bovenfte deel eenige kleyne fpillen maken,en alfo allengf kens, foo wanneer alft water met fijn loop nadert, fo fluytenfe fich. De Aqu. Daer konnen heel veel verfchillen in de Goten zijn; doch meeft (gelijck mede Frontinus feydt) S° Barbichine van de wordel van een Puym-boom, gelijck die wefende die de vochtigheydtfoecken, waer van daen het in de Sborratori gaet; 'fmorgens foo wordender weynigh gemaeckt, ende heel dicht toe; om dat daer eenigh Hennip van vijf tot feven voeten langh waft, ende foo dick datfe de Goten verftoppen, ghelijck wy geilen hebben. Daer groeyt dun en lanck Gras, en foo wanneer de Goten fonder water zijn fo groeyender Padde-ftoelen, eii Wormtjens en andere gedierten,ende de houte Goten worden door de vochtigheyt verrot, oock mede van die nat en droogh maeckt,daer- om foo onderhouden wy om het binnenfte deel van de Goten met een Model van gloeyent ylèr te folderen, en aldus foo fullender geen meer dufdanige vuyligheden voortkomen, gelijck als wel voortgekomen zij n in de Goten van de Fonteynen van de feer vermaerde Heeren Coraari tot Ro- manoj en oock mede in eenige andere. Soo
|
|||||||
|
Het eerfte Deelhet Derde Boeck. Cap. XXVIII 343
Soo wanneer als het van nooden fal wefen, om de Goten van eeli weynigh vuyligheydts te fuy*
veren, foo falmen binnen in de Goten groote palinghe laten gaen > die door hun woelen het flijck fullen verroeren, en andere beietzelen, foo wanneef alffe niet heel groot en zijn. Doch (o wanneef als daer heel veel vuyligheydts is, alsdan foo falmen de cochiumi wech-nemen, en met een krom en lanck yzer die ghehjck een fchop aen 't ent is, alfoo op en neer treckende, tot dat het Van het een cofin tot het andere komt, ofte een touw van bielen ofte hennïp daer door treckende, ofte wel eenighe kleyne ftuckjens van Zurro dicht aen malkanderen aen een touw ghebonden, en met dit e o neerwaerts te trecken, foo fuilen allengskens de beietzelen wech-gaen, ende alfoo met de vloedi van t water ghefuyvert worden. De Fonteynen diemen op de Marckt van AfolovanTrevifanafiet, is aêngeleydt door Goten
van fteenen van 't felfde Landt gemaeckt, niet heel hardt; nochtans fo gelooftmen dat hy begint feven mijlenverre, komende door de Noorder-Bergen,aldus zijn die Goten wel hondert laren on- derhouden. Het is wel waer dat in een deel na den Weften, of het uu is dat de Goten in de Wegen. al te ondiep onderde aerde zijn, ofte wel door't beweghen van de Paerden en Waghens, die daef over gaen, ofte dat dié aerde daer vermïndert.ofte wel door de wortelen van de Boomen; nochtans foo worden de fcheuren van de Goten los, die voor foo veel als ons möghelijck is om te verhalen, zijn door K.ak-k wederom dicht ghemaeckt, ende oock van bovënen met gruys van fteenen be* ftroyt. Paufanius die verhae.lt, dat in fijne tijden eenige waters van Pozzolo waren foo heetj en fbö ko- j^ro./
%0 kende, datze in weynigh laren de loode Goten verteerden waer die doorliepen • 't ghene na óns fac. 338. goetduncken , ftrijdt teghen de reden, want al waer het vochtigh is, kan de vlam gheen dinck ver* teerett; doch wxfade verttaen, datze van een fchadelijcke nature waren. Wy hebben alle die wa- Ann0 , teren orKlerhouden, dewelcke waerlijck kokende zijn, en heel bequaem tot het gebruyck van de 1579. Batftoven. Enomdatdickmaels van de menfchen alwillens de putjens, endede horentjens, alwaerzehet
water vergaren , bedorven konnen worden, ende de Goten waer door fy loopen, door-geboort op verfcheyde manieren, endeeyndelijck medeyets wech nemen, en die doen t'eenemael verliefen, meer als een menfche foude ghelooven; doch foo wanneer alsmen daer tamelijck veel quickfilver by doet, door hulp van de Goten, ofte op een andere maniere, ende dat het in de aderen komt, al- waer de wateren uytfpringhen, het gene door de vloedt, en fwaerte, foo diep binnewaerts inloopt, ,0 en in de minere van de aerde, datze daer niet weer uyt konnen komen; en daerom foo verlieten fy j^r0 2« nimmermeer, nochtans d'eeu en d'andere van defe plaetfen moeten bedeckt wefen, ende heel wel c'I09' bewaert. In de Stadt van Corinthen waren veel konftige Fonteynen, en om dat ( gelijck Paufanius feyt)
dat dieplaetze veel loopent water hadtjdit kanmen geloovên,om dataldaer waren Acro Corinto, Monte saffazo, waer uyt fy komen konnen, en dat den Keyfer Adrianus daer mede het water van Stenfilo liet by voeghen. De Fonteynen diemen doorhulpe van de Gangen, Portalen, Vertrecken,en daer onder Grotfche
Portalen» en op de aerde geverwulft, zijn niet minder eerlijcker als geneuchelijckeren fchoondef, en met kleyne fteenkens bemetzelt, en bekleedt van Tuffi, en andere materie door verfcheyde ma- niere van de nature tteenachtigh geworden: ende daerua aen dees en geens zyde met holten in de Ao mueren, en fteeue ftatue daer inne versiert; oock altemets van Metael, die door fpilien Ipriughen, ende de wateren uytbruyflen, gelijck'men op vele wijn-plaetzen van Roomen vint, en in de Thuy- nen en Palleyfen van Genua, en van den Graef Paolo Simonetta, by-na Milanen , en van den Graef Fabius Vi§eroy van Lainate, en van den Marquiz Pompeus Lita j tot Traincinefe j doch alle dele plaetfen zijn op laghe aerde, en defgelijcks tot Napels zijnder vele, en andere Steden van Italien* om die aen geens zyde van de Bergen niet te verhalen. ' •'-■> fcnde wy leerende den feer vermaerden Cardinael Fredericus Cornaras.hebben wy laten maken
tot Loviano by Padua, ende is teghen woord igh, volgens onfe Inventien gemaeckt, en ordere in de vermakelijcke Thuyn van Ca Contarini boven Brenta by Stra, foo flechts als anderfints, en Vogel- kopyen en Vy vers aen beyde zyden j gelijck door eene fchoone Gange met Vertrecken, en daer ia het middel een Grotfche Portael van Tuffi, t'eenemael met uythouwzels en Beelden versiert, die op verfcheyde manieren aen alle deelen ftincken, en met Trappen die opwaerts in de loop-plaet- fen gaen, alwaer alle het Landt geregeert wort, en men liet het van de Bergen van Padua, V icenza J0envanTrevifana. Van dit ghernack en cjerfel moeten de Fonteynen van een goede maniere gemaeckt worden, en
daerna op hunne behoorlijcke plaetfen gheftelt, en bequamelijck playfier, en gheneuchte voor de gene die daer komen, kanmen in vele Steden van Italien begrijpen, gelijck als in Bolognjen,Siena, Viterbo, Narni, en boven al te Romen,alwaer gheen Marckt is, nochte Landt, nochte Opper-we- ghen, datze gheen een ofte meer Fonteynen hebben, die van Gregorius den Derthienden begon- nen zijn, en anderen die van Siftus den Vijfden vermeert zijn,en noch vele andere die in de byfon- derde Wijngaerden zijn, en tot Tivoli, Caprarola, Bagnaia, Prattolino, en noch vele andere ver- makelijcke plaetzen, door d'abundantie van 't water. Wy hebben op verfcheydenplaetzenmet groote geneuchte vele waters gefien, en in de Valleyen van Beleuzon in Zwitzerlandt fietmen vele, en groote afvallen aen de flinckerhant,als wefende het bedecktfte van de Bergen,en voornamelijk tot Gormie zijnder vijf geftelt,gelijck als in 't midden van de Bergen,d'een van d'andere verfchey - den, altemael fchoon; van dewelcke men, gelijck als gemaeckte Modulen , van de nature kanmen een exempel nemen, onrfich daer mede in de Thuynen te behelpen, ende in andere vermakelijcke plaetzen. Kfc 3 Voorders |
||||
|
244 De Bou-konft van-Vincent 5camoztius, .
Voorders de kbnftige Fonteynen, alhoewelmenfe van verfcheyde gedaente kan maken , gelijck
vierkanten, ronden, ofte van veel zyden , nochtans foo en zijnfe foo fchoon niet als d'andere, om datfe alleenlijck een verteeringhe hadde die het by-na vervullen; daerorn foo zijn de ronde beter* ofte gecompofeert, van de vierkante ende van.de route, en cirkel, en vpcmamelijck van de Hoof- denen aen de buytenfte deelen,de voornaemfté vaten van de Fonteynenmpetmen van gemengel- de Marmer maken, en oockaltemets met wit vermengelt,om de fchoonh^yt van dekoleure,enom dat de wateren daer binnen beter fóudêfehijnen, dewelcke vele .fchoon,. ïuyver, en aen vele zijdeïi bekleet wefen,daerna van Vaten en Figure van gedierte verfien,die eenigebeteeckenirige hebben, ghelijckmen tot Rctnen, Napels,Genua, Fioren§en,Bologiiien, en in veele andere Steden fiet.,, Iö De voornaemftéFigurê van de Fonteynen mogen wefen, van Mofes,die,dewekkede ft eenen met een roede floegh datter water uyt quam: een Phoebus die het water ghelijck als met ftralen ver- deelt :een Nephtunus met een Vorck in de handt, ende daer boven een Zee-fchulpghetrocken van fwemmende Paerden , die onder het trecken laten het water uyt de neus, ooren en mont loo- pen: eenige Zee-Goden op een Dolphijn ruftende, die water uyt de mondt fpouwen. Een toege- eygende notabele Riviere, die aen eenige Emmers ruft, waer uyt heel veel waters komt. DejongheTrittons, die fwemmen,enopeen Horen blafendeofre 'J rompette, doen daer water
uyt komen, ofte wel Fan die op feven pijpen fpeelt, ende met een Fluyt, ende oock meteen Harders Fluyt met eenige andere vochtigheyt. Een Heydens kindt op een Dolphijn fittende ren alshetgeflagen werdt, foo geeft het water; eenige jonge Dochters ofte Vrouwen die uyt een Kan20 fchenckt, ofte drückt met de armen een Uder: ofte wel hunne eyghen borft.cn, ofte eenige Vifch die water fpout, ofte diergel ij cke dingen, diemen meeftendeel daer uyt kan nemen, van 't gene de Ouden gedaen hebben , wy prijfen datmen 't felfde doen kan in diergelijcke gevallen. Altoos by- brengende playfier, ende de fchoonheydt van de geneuchteder Beeften, altcps foeckeude alle on- heyl neder te leggen, en moeyelijckheden, die daer fouden voorvallen. De Fonteynen zijn gemeene ofte byfondere; de gemeene worden in 't midden geftelt, ofte aen
de hoecken van deMarckten,ofte op eenige hoeck, of tegen eenige fchoone ftrate, de byfondere worden in de Hoven gheftelt, in de Thuynen, ende op andere dierghelijcke plaetfe, alwaerfe ghe- mack en cierfel geven, waerlijck defe volvoeren de gratie en fchoonheydt alwaerfe fich laten vin- den. In Hooghduytfch-landt hebben wy eenige kleyne Steden ghefien, en aerde, dewelcke door gelijckgemackfchijnen veel fchoonder dan eenige andere,veel grooter, gelijckmen vanSultztuf- fchen Alfatia en Lorena gelegenfeyt, die heel veel waters heeft van elders aengeleyt, foo dat hy op alle hoecken Fonteynen heeft, het gene een fchoon gerichte maeckt, doch meeftendeel fo wor- denfe des 's winters bevroren j 't gene @en teecken is, gelijck verhaelt, datfe die niet diep genoegh 3° inde aerde maken. De wateren om Fonteynen temaken, 'tzy fy natureelzijn ,en cp hunne eygene plaetfe fprin-
gende, ofte datfe van elders aengeleydt worden, diefe vergaderen,en die in de icegenbacken be- waren ; de eerfte gorden felden in de vruchtbare aerde ghevonden , maer veel aen de zijde en voet van de Heuvels, die krom loopen, enae boffchagie hebben, en na den Noorden; (gelijck wy ver-, haelt hebben) de tweede worden door goten op een verfcheyde manieren aengeleyt; en de derde worden in de ghemuerde backen vergadert, ofte de zijde met krijt, met ftof vervult, ofte wel met zant, doch d een en ander wil op een hooge plaetfe wefen, en verheven, op datfe een goeden afval fouden hebben. Behalven de gemeene Fonteynen, voor meerder vermaeck, en geneuchte,foo verraachmen daer
anderedingen maken; ghelijcker heel fchoone afvallende wateren zijn, ende opfpringlêls op ver-, fcheyde maniere, doen geluyt van de wint der Inftrumenten :beweegfelen van Figuren,van Ghe- dierren, Gevogelte, ende diergelijcke dingen,waer in mede de Ouden geneughte gehadt hebben, .Q gelijck wy van Vitruvio en Herone verftaen, en gelijckmen tot Tivoli, Caprarola, Bagnaia, Pratoli- no en elders fien konnen; en de nature leert den Regen-boogh van verfcheyde koleuren maken. Om dat in 't vallen gelijck de wateren van de Meer van Piedi Luco doen, 't gene men feydt de
TS a.vel' van 1 talien te wefen, op een hoogen Bergh gelegen; en oock foo veel is de confufie en bre- kinghe, diefe in 't afloopen doen, dat het fchuym van't water heel hoogh fpringht, ende hoven de Valleye, dat de ftralen van de Sonne daer buy ten komen, op eenighe uuren, behalven des 's mid- daghs, de Regen-boogh toont heel fchoon aen de toefienders: defgelijcks gefchiet mede aen het afloopen van den Tiber tot Tivoli, doch de ghene diefe bewaren blijvenfe in de holle ende diepe Valleyen. Daer zijn mede andere door konlt gémaeckt, gelijck tot Tivoli, Pratolino, en elders. Sergio Galba ten tijden van LuciusCrafTusOrateur, heeft d eerfte gheweeft (ghelijck Valerius
Maxjnms verhaelt) die Vijvers liet maken om de OeftersindemondtvandeMeerLucrinote houden, ghelijck mede de Vijvers van Orate, waer van hy fijn toenaem heeft: eerder gelijck Pli- f° nius verhaelt door gulïïgheydt van groote winfte, als wel door fijn eygen gulfigheyt. 'Men fiet'et oock in de mondt van de Meer Averno, by de Meer Lucriuo en waer noyt veel Vifch om overfchot te houden, en men fagh het ten tijden van Cafidorus, en wy aen allede Oevers van die Zee, en wy hebben rondt-ornme veele van diergelijcke gebouwen gevonden, die onder het water fchijnen te wefen. Liincius
|
||||
|
Het eerfie Deekhet Derde Boeck. Cap- XX V tï 1. 34 j
Licinius Murena in defelfde tijden vant de Vy vers met vele andere VijTchen, tot wiené exempel IW f;
(ghelijck Plinius feydt) zijn Philippi en dievan Ortenzy* van die van Murené totBauli, ghelijck""'^ mede Antonia, huyfvrouwe van Drufusgedaen heeft, en Cajus Vitriüs tiet hiervan heel veelach- cap. ?& ter. Men gheloofc dat de Meer Agnanoby Napels, met Konincklijcke onkoften een ftuck van den Bergh onder de voetgefmeten,gemaekt door 't wefck van Lucibs Lucuilüs,öni hetwater in dé Zeeteleyden. Niet alleen by de Romeynen, maer oockby andere volckéren worden de Vy vers onderhouden, ghelijck die Agrigentine in Ceciiien hadden j tot vermaeck om Vifch te houden,lib™ l *° waerinfy de wateren uyt en in könne» laten gaenna hunne believen, ghelijck Diodorus ghe-? tuyght. . .. De Vy vers moeten groot wefen, en heel breedten diep ,dp datzè des 's.: Winters niet föuden be-
vriefen, nochte des Somers koel blijven, hunne wateren; moéten getempert wéfen,niec te kout of té warm ■, maer fchoon, fuyver enpuer ,éndatze daer aen een zyde inkomen, en aen d'anderezydé wederom uytgaen: fy moeten loopen en beweghelijck zijn, ofte wel tüHchen de fteeoen ; want alsdan fofuilender veel meerder ViSèllenzijn,en andere fehoone foorte van Viffchetirgelijckmen in de Meer van Jordaneh fiet, alwaer veel karpers zijn, en in Téfin van Pavien, ende Adda, ende in Adicevan Veronaenin Aeftego» ende oock mede van Brenta in't Vicentinó, daer zijn mede dé Trutten, om dat defe waters klaer zijn. Sy moeten rondt zijn ofte eyerwijzé, alles hoe datze beffi ftaen, en oock mede om dat als de Viffchen die ommeganek doen, fieh foö dienftigh zijn, als of fy |
|||||||||||
|
io
|
|||||||||||
|
ac
|
|||||||||||
|
lanck waren, daerenboven £bo houdenZe mede de aerde teghen, eén dinck dat mmmeermeer eert
vierkante gedaente foude wefen, ofte van veléhoecken: ennóch veel minderdie heelianck zijn en naeuw, de welcke aem-gaten van noodcn hebben. De Vyvers moeren mede effen gront hebben, en daer binnen hier en daer een fteene klip, en aen
de kant met biefen bepiant,op datde Viflchen fouden konnen t'zullén,en ftri/cfcen,en datze ronde? ommebemuertzijn, tot laegh by der aerde toe van boven ghe-eifeiïtyofte'wel 1 poggio, die dé vuylewateren verteeren, en het vallen van 't aerdt,alft reghehl, en van 't Ys; en datze gheen fliek maken, nochte modder ofte andere vuylighey t nochte verrottinge. Sy moeten in hunne muerea hollen hebben, en andere plaétzen van de handt, al waer de Viffchen fich, volghens hunne begeer- ' ten, moghen onder de fchaduwe gaen, énde alwaer de kleyne hun konnen befchernien, én van dé grooten bevrijdt zijn dieze vervolghen: want anders foo teelen dé Vilfchen niet voort, en fterven^ en lijden groote fchade, dit is in de Vyvers onderhouden, die,volgens onze ordere op verfcheydeil plaetzeghemaeckt zijn. De Vyvers die dick troubel en flickaehtigh water hebben, en by-na als 30 doodt, doen (onder twijfel weynigh voordeel: ofte welomdarde Viffchen daer niet fchoon en zijn, daeröm foo zijnze flecht en van quadé fm aeck, waer door wy verlooren moey ten doen, en dé die moghen een raoras-fchoot gheheeten worden, en maken een quade lught, en geven die plaets een heel quade reuck, en noch föo veel te meer allfe by de Eygenaers Hüy fen zijn. Het menfchelijcke verftant en vernuft vermagh foo veel, datoockop dieplaetZe, alwaer door
de nature niet veel Rivieren Zijn, en Wateren om de aerde te befproeyen, ghelijck in Moravien, en een goet deel van Bohetnen, zijn doorgaens Meerkens ende konftighe Vyvers, foo datter weynigh Steden zijn.en Kafteelen, en oock mede Vlecken, ghelijck wy onderhouden nebben, die dit ghe- mack nieten hebben. Orn datde nature dêfe Landen met vele Valleytjens tuCchen de Heuvelen f™6 ghemaeckt heeft, in de welcke door hulp van onderft uttinghe, ghelijck wy tot Mo.nfumo in het } Trevifaoo ghédaen hebben s maken Meerkens, d'een dichter en lagher als dandere, dieze mét re- gen-water vervullen, en aldus dienen dievoor Vyvers. Dochfoo wanneer alszeeen generale Viffcherije willen doeft, lbo ghevenze een fnede aèn de
bovenfte Meer, ende aldus 't felfde fluytende, datter alleenlijck het water uyt loopt, ende da Vif- 40 fchen blijven daer binnen, en aldus doenze aen alle de Meeren, waer doorze veel Vüfchen van- ghen j foo datze een heel Iaer daer aen gbenoegh hebben , en verfenden mede een goet doel van defelve: dit doenze als de grootfte Somerfche hitten voorby is, en éea weynigh voor de reghen, én alfoo fluyten fy en vullen de Meerkens, ende de overgeblevene VifTchen telen al weder voort. |
|||||||||||
|
34<S De Bou-konft van Vincent Scamoztiüs, "* ^H
...',■..-, : • ■, tiüaJ ■- v . : :>>-:; .' -;- u..'.- ■- bLa ai . ■
Van H makender^Putten en\^ackenop'verfcheydc' mamerem en van de bewaer-
phet[en,endede]^njii^j}e Xs-helders} en diergehje^e dingen voorgeneuebte enplay/ier.
|
||||||||||||||
|
f1*' Y YtriIT" ^ ^
-MP'■ =-A,A,V 4:1.1*.::..:-/■; OfitsbnO
|
||||||||||||||
|
?b36n
|
||||||||||||||
|
Et is; een heel oudt dinck by de Hebreen, Grkcken-, Romeynen ende andere
Natiën, het ghebruyck van de Purten, foo in de Stadt als elders; en men leeft
Genefi Jlp • pyy||'. ji^ ïn dëHeyligeSchrjfture,.datden Patriarch Abrani,daer vele heeft laten ma-
libroio. i^T . ■ ■""■* ijl ken»djedoorbedrogh vandePhyliftiJBenghefloten-worden, daerom zijnfe C
?94, ' JiÉ \T0WÈè fÊL van^aack wederom uytghehölt. Ende Paufania die fehrijft, dat op de Marckt
van Anticira, "een Stadt in Eocide, was een Put met een Fonteyn van fpringent
water; en om dat dele.plaetze niet van deftralen van de Sonne gheregeert was, daerorrifoohaddehy«endecklèlvanPylarenonderfl:ut. ■ De wateren om tedrincken, moghen van Rivieren, Fontèynen; Meerkens ofte Backen zijn, fy
moeten rriede fayver, klaer, van een geneuchelijcke reucken fmaeck wefen, anders foo zijnfe aeiï een menfehen lichaemfchadelijck■•,'. daerom foo moetmen de loopendc wateren, ende die van de i0 Fonteynen die de Giara gheprefen hebben. Daerna volgen de Put- wateren, en van de gefuy verdé libro r. Backen: want die zijn heel goet om tedrincken, oock mede voor de koft, en eyudelijck die van de fac. f8. Rivieren, alwaer grootelijcks de goede VifFchen toenemen, en voornamelijck de Karpers en Truy- ten, ende de Alen, die grootelijcks het water fuy veren: daeromfoo zijnfe ongetwijfïek de beften. Paufania die fehrijft van een Put in den Tempel van Nephtunüiin Athenen, puttetnen zout wa- ter; ghelijck mede in Caria by die van Afrodiena, en dierghelijcke plaetfen by de Zee :doeh hetis wel een wonderlijckefaeck, dat die van Nephtunus een fekergheluydt gaf, als het Qofte wint In die van Piacenza worden Pjatten van heel zout water ghevonden, waer vanze zout maken,
door de kracht van 't vyer: daer zij n noch anderen in de Heuvelen van Volterra, drie mijlen na de Riviere Cecina, deweleke,ghelijck mede Albertiis getuyght in Italien, uyt heele diepe Putten tuf- fchen de aerde gegraven zijn, en het Krijt, en geffo, 't welck die plaetfe veel by-brenght, doorde kracht van 't vyer foo wórdt het heel wit zout, ofte het nu is dat daer onder zout-aderen zijn,, ofte 3 ° dat wei die wateren van de Zee Thirrenokomena die daer niet heel verre van daen leydt. Daer aijn veelzoute wateren by Alla van Infpruch, en in 't Hertoghdora van Lorenen, dat op de aerêe de foete water-Rivieren loopen, ende daerna minder alseen Man hoogh is, foo treckenze die met , Wielen op, de zoute wateren, foo dat daer van daen wit zout komt door de kracht van 't vyer, en foo overvloedigh, datze die op veel plaetfen van Hooghduyts-landt fenden* en elders: 'tfelfde maghmen van Salzhurgh fegghen, alles zijnde plaetfen van ons onderhouden, waer vanze groote Inkomften krijghen. De Putten voorde byfondere Huyfen mogen in 't middel van de Voorhoven, ofte aen de zyden
van de Mueren, ofte aen de Inganghen, ofte op eenighe plaetfen by de Kelder wefen* ende andere dienftbaerheydt van 'tHuys : doch op alle plaetfen, alwaerze ghemaeckt worden , foo moetenfe 40 ónder de fchaduwe zijn, ende verre van alle morficheydt, foo naturele als accidentelen die foude konnen verrotten, en een quade qualiteyt aen de aerde gheven ofte aen 't water. En om eenighe grooter dinck te raken. DePut vanOrviettovanClemensdenSevenften, inpuere fteenen laten maken, is dieper als vier hondert braden, alwaermen aen eene zyde daer te Paert ingaet, en aen de andere zyde foo korritmen daer op fonder eenigh beietzel: daer is noch een defgelijeke in Turino van Piemont, alle beyde met groote onkofteogemaeckt, om ipringent water op een Bergh teheb- bené Men kan op verfcheyde manieren de Putten maken; dochwy fullen de befte manierebe- thoonen, ende de vaften: maeckt een Radt van goede Delen, kruysweeghs en dubbelt, foo breedt als de Goot van de Put wefen moet, en daer van daen na buytenen, foo veel als de dickte van de mueren wefen moeten: welck Radt fal van onderen een omdraeyinge driehoeckigh moeten heb- ben, met het voetftuck aen 't Radt vaft, en een hoeck na 't lagen , ende de Diagonale van binnen. In'teynde vandeSomer,als de wateren magher zijn, foo falmen een hol maken, maer niet heel breedt,doch foo diep als de aerde toelaten fal, dat het niet omlaegh en glijdt, en datter de wateren niet uytloopen; alsdanfoo falmen het bereyde Radt met d'omdraeyfels na onderen, en fijn pleyn na boven daer in fetten, wel na 't Livel, en hier boven falmen beginnen de Goot te maken, ofte de mondt van de Put. Dit beginfel moetmen van uytghefochteghebacke fteenen maken, op datze hunne openinghe
fouden hebben, dogh feer droogh, en fonder malta een voet ofte twee: dogh fo wanneer wy vele aderen van water hadden, alsdan fo falmenze lagher maken, ofte wel met krijt metzelen; want op de eerfte maniere gaet het water in de fcheure, en dan loopt het door de holte van de ghekoockte fteenen: en daer van daen na hoogen foo metzeltmen dat met goede zement en met zant; en als- dan foo wert de aerde dight, en men laet inde binnenfte deelen grezi, om d'oceafie wech te ne- men, dat in 't handelen en putten, het water niet in de malte en vallen. |
||||||||||||||
|
En
|
||||||||||||||
|
Het .eerfle Deel, het Derde Boéck*;' Cap. XXIX. 3 47
Deaerdedië binnen dëPüt is wordt 'met gheniackdadHiytgeliaekjdefe oindfaeyende mei de
hoeck om'ia'egh, en fe tfëcktmen heb daer uyt, iodeaerde mede als 't water, datdaer komt, met handt,Emmers,ofte tóetMeoIëotjenSienxaoek atemets:roetpömpe^deuytgeput werden,eu fop diep alft Riadt gaetmoecffien 'tbemuerën^men lateriaiedëandejej^keEi: en aidus foo konitmen tot dat witidatmen ghëloö&vdat ihecwateï beter is, /endat het Rièai^jmegr, .iojritbre£.Gkt:en;dajer iliöetmen op degront een voet dick witte Gruys ftró^jénjop datd&modder van 'fwatetop de grondt 30 foude gaen,ehde dit blijft altoos fuyver en fchoon. Hoe dieper dat dë Putten mllenweïëo foo veel temêei' water JMtófiÉ hebben jfnde die fullen
lichter, fchoondër en 'kpëldër wefen j taifi^s^&A^^BH^^te^itó^^i^^^^jrffhCyfxièlf
veren fich,'döo'r''t loopën datfedoen, eafy behoudenhTOneJkoelfeft^^iverr^.opd^y-^efüperfia^ van de aetde loopen, alwaer dehitte weynighiis, eazijtadës. 's WmmsM\Wi Qm4&$f„de wint met en voelen, en het Ysöpdiëdeelen. buchg-Jaty '■y,:----'::r.r^r:h;.:~i ■ j - - Op de voorfz manieren zijnderheeledie^^ Anm
tFrevigiano-, en in 't Vader-land t van Friuli3] alwaer rfeeenaehtigeaërdejis, m wy hebben tot U4iffi§ 1794,
de gemeenë Putten foo ghelijck geilen jgeiijck dievan qtiaiitÊy:t4]3rctigh:V;aap;nfepai|^npndèr4.9 aërden; daer zijn andere ïnÉëënen Bergen ghegraveii,,tot;veertigJipa#sn toe> JMagr inde Afpeï en Schotfchë Bergen bovëh.Tivoli, alwaer een koude Beeekis jiheb'beniwy uytgeholde Putten ge^- , ..,-fiën om aemtochtte gëveu, op dat het de Ipop van£bwaterleydinge van Glaudius yerfwacfcêjn foude? ^ föo -höoghi darmen "n-a<-bnfe ëxperiën'tie daer veerthïen., ja tot-fafthien tóe op de voorftë viui
gers kon de -tellen, datmen aen de gront ëën;fteenfmeef.gelijck me^e--Iaaa»dfQ Atbertus getuygh?;*
En om fich vëei beter van de dwarfïè W^èm^e^si^^&lmyiési^mi^gmê^Mésï^iAié^if^.
men een ba'nek van bewroëhte krijt tëenemael rondkom de Goqt heen laten makeiivan'E.Iiiyel
van de goede wateren tot öpwaef ts toe, ende tot laegh by der aerdeha ende datmen daer een effen
' grondt maeckt van Rivier-fteenkens, uytftekende,op dat allede morfigheydtdaer langhsigopen,
föuden, en datfe daer door denatüre ofte door accidèntenfoude komen. En daermenhier boven om wel te ftaen twee maeckt, ofte driegraden van tamelijcke breedefteeiien,entnaekgljjckQm op tegaen : en daer vandaen tot na om höögen foo falmenliet vat van de Put verüeffen,van gen ronde gedaente,ofte achtkantïghj alhoewel de Go©t van binnen rondt is. Hy vërmach drie voeten--hppgh te wefeo, en ghemackelijck om water te putten, en oock mede om de perijckel van de kleyne kin- deren wech te nemen, en om daer in te vallen, foo van de beeften als van eenige andere dingen. Soo wanneer de Goten ofte Pompen van de Putten gheflotën zijn, dat het water daer niet in en
quam, foo moetenen de oüytenfte fteenenfcherpen, en daerfoetjens met eën hamer opflaenjopdait het plaets voor't water foude geven, doch foo dat het geheel werek geen, letfelenleytioftefehade gevoelt, ditisgenoegh hiervan gehandelt. .;■ ;Sb[is ■>-. De Backen zijn plaetfen om 't water te bewaren, en gelijck Feftüs wil* zijnfealfogenaemt,om Fefto.
datfe onder deaerde befloten zijn, en fy en hebben geen loopénde wateren; dan alléén diefe van de regen bewaren, dan föo loöpënfe na 't zandt, ende daer na foo fnyverenfe iich door defponfie, y^ T £ gelijck Ulpianus feydt, dë Backen zijn heel veei by de Ouden gebruyeke, daerom foo fehrijfc Pau- defonte. fanius dat in Hiampoli van Focide alleeneen Put haddëïmaer de refte van de wateren diende om iibro ia te waffchen, ende die omtedrincken waren vergaderdtenfe des>l Winters van den regen. ac-7?3- Onder alle noodige dingen tPt de Fortificatie worden die van de wateren gheteit j daerom foö
iieeft de nature voorfïchtelijck een Regenback aen de Fortificatie vanGorfu gegeven (wort aldus genoemt) van goede waterëp: ende des Somers overvloedigh veel waters hebbende, oni datfe mee deeerfte Donder van de Lente vol worden j alwaer't dat het des Winters niet en regende, en aldus duert het de geheele Somer,en oock mede de Herfts ; op welcke tijdt fy verdroegen, alhoewelhet 4® veel regende. En defghelijcks in Ofoppo een Cafteel in Friuli, van 't vermaerde Huys'Savorgnana^
is een Backuyt de fteen gehouden, waér in meer als driehondert vaten wlaters moeht. De Backen kanmen op drie manieren maken, te weten, leegh, alleen met water, datmen verga^
<dert, ofte vol nïet foetzant ,en fuyver; ghelijckmen hier tet Venetien doet t ofte wel Keye,ófte -wit zandt, ofte fcherre van heele harde fteenen; hier van fullen wy op defe plaetfe handelen. De 'lëege Backen machmenop die plaetfe maken alwaer het veel regent, ende die zijn voor vele men^ fchen gelijck in Klooflers, en diergelijcke andere, makende hunne Kafte ofte Libelle,alwaerfe het water vergaderen, ende fy fuy veren fich door 't zant j en gelijck als door fponcie, en daer van daen gaenfedan in de groote Back, waeruytmenfeputten kan. .1 '■ Ende komende tot de conilructie,de Backen worden op vele manieren gemaeekt, van dewelcke
een van de befte voor Vènëtien bequaem fullen nemen: plaetfe, op eenige plaets, ofte in eenighe Voor-hof ghenomen, ofte wel in een andere deel van 't huys datmen daer een vierkante Sloot maeckt, ofte van een ronde gedaente; want alfdan foüdenfe beterde aèrde tegenftaen, en fo langli 5° enbreedtdatter ghenoeghlaetn water in kans en men kan mede water van de dacken van dehuy^
fen vergaderen , en van de Galderye, ofte anderepleyne. Hoe dieper datfe wefen fullen ,foo veel te beter falmen daer het water kennen bewaren, alle de tijden desjaers; want fy fullen verre van d'alteratie van de lucht wefen : de Sloot moet wel va-ft op de gront wefen, ende na de middel han- gende, ofte aen die zijde, daer de pomp gemaeekt moét \yefen, diemen mede Gote noemt, alWaer men het water mede op treckt. - bmr. ^ |
|||||
|
Li De
|
|||||
|
e Bou-kond van Vincent Scamoztiiis,
De grondt rrioêt heel effen'wefen, daer namoetmenf.daér een vloer van krijt maken, een voet
'dié'k, defgelijcks'iiiede aende^ijele, maer eenwëynighsdunder, defelve gevende een weynigh van een voet aen 't aéhterfte dèel;eïi dat hetap deaerde rufti gelijck d'omtreekfels van de portreflAeii foodicht dattef geengatea-B"èchtefchéurerïZ!Jn,ende:datterin*tkrijt geen fpiinter is, noch het minfte fierj-watit&isdefe'dinghen verrotten,2foo en komen de wateren daer niet uyt, alwaer niet quaèts in enkömt, en. d'eëh%wahdere vaadeièn banckë worden metter tijdt door 't felfde gewicht vaft. ..... si . '.•'.■ qp ty . --...''
Op de grorit vftö de pohipei^ande Back/moet een breede fteen leggen $ als een dunne Moolen -
iïeen , een wé!ynigh hof in ?£ midden:öiii"alle het water t'famen te vergadereny om dat dit het :e larighfte deel valide Backmoeftlwefen : die op een JLiveileyt, en altemets met fteenen beleyt met 'felèyne gaetjehSy'óp dat héfcwaster daer kan jnkomeiioockvan onderen tot bovenen, op defe'vloer begint de Pomp, ofte gote van de Back van nieuwe wel-gebacke fteenen, en fuyver , en in wel-ge? öiiii wrochte krijt g'heleydt, een voet hooghiëndedoomeoMalte ghebruyckten, met eenige gheftoote ; . e - JGtfoys: ora dat de watereniiéh beter iüy vereiiibofe alleen door de holte der fteenen Joopen, ende rohdt-ommè de Pomp henen vdaetialmen heel kleyn gruys fmijten, op dat de wateren daer geei) zant fëudenbiiinenbrengen, enderefte vandePomp daer, vandaentot om hoogentoe moejbeT müéft wórden niet Krijt-deegh," öm geen quade qualiteyt aen 't water te geven, ofte wel oset ghe- ftöotenfclVérveöVende met ©rdinarïfchen ende goede fteenen , die Jrc-h wel voegen om die cirr d^#eic"nl?e3feejtoakèrf!pÏÉfidfe3dtt de Goten van binnen niet yerfinelten ; op datfe gheen*^ quade qualiteyt aen 't waterfeadeh geven. Alle de fpaeie van deBack,tulTchen de bancken van - krijt, ën de Pömp-Wöf t met zantvervult vaneen heel fuy vere holte, en wit, ofte wel van een Beeck, öftëvan een Riviére gefuyverCierifonder.eën quade qualiteyt,en foo wanneer het noodigh waer vandebeftëidiemen daer rondt^omnie foude mogen hebben,en fopmen geen zandt en hebbe dat? mèn dan daëïheele fijne grays in doet,. ;■,': ' \. '];■.•.• ' ;-,.■;',;'" riö'Soo heteèn gembenë Baek.fa.li wefen , en heelgroot ,gelijck aen dePalleyfen van nooden is, en
«^^lij^yt^i^ifejfoo&dl^feiolfe fullen maken, diefe hier Libelle noemen, en die van t wa- ter ghefnedc \ rehdt-ommë bemuert, en;van gekoockte fteenen verwulft, met Hecht zant't zelfde ©érvultj en fo marineer als het'eenmiddelbarebackis jföözijnder tWeekafTen geiK^egh,aenyede£ zijde een. en aëa de kleyn© fcgenoegh. aen een zijde, en fy moeten foo grootzijndatfe een groote regen konoen óntfangen; van dewelcke allengfkens fy door dat zandt heen loopen, en daer latenfè deeërfte otifüyveringe,enalfo voorders fo fuy verenfe fich jn't zant van de Back. Op'tverwulft van de K-a (Te möet>een rondt ofte vierkante openingegelatenworden, en foo breedt datmen daer bin- den kan komen om die teiiiyveten van 't fljck en modder 3 en daarna fop decktmen die weder toe ?Q foo van de zijde als boven. 7 Söo wanneer de wateren d'óor middel van Tuboli ofte Gootjens vergadert werden, datfe die
door de dicktë van de mueren in de RafTe brengen, fop kanmen daer een effen wegh om de Backen r ; henen makenden als een pleyn h doch fo wanneerfe op de Marckten fullen wefen t ofte op de Lan» den, ofte inde^oor-hoven v waer in men 't Reghen -water bewaert, gheiijck tneeitendeel hier tot Venetien gefchiët, alfdan ift noodigh dat het Pleyn met gebacke fteenen beleyt is, en jn Malte ge- fet,en dat het allengfkens na de KalTe afloopt, oft na de Libelle; alwaerfe door de gaten van het dexelvan dePilelleinkomenkbnnen. 1 i De Backendie leegh moeten zijn, gelijckfëtot Napels, Genua, en andere heuvelachtige Steden
onderhouden, ënde vergaderen de wateren van de daeken van de huyfen; die van V'enetien willen alleen een Seiicato hebben, en daer rondt-om de mueren van tamelijcke dickte, en wel met krijt bemetfelt, ofte met Pot-aerde, en tëenemael wel verfien ,hier van hadden de Ouden goet verftapt, gelijckmen van de Vyvers fien kan, ende noch van vele overgeblevene bewaer-piaetfen, op dat het .Q water nergens uyt foude loopen, en datfe verwulft zijn, en bevloert,en de Libelle aen de hoecken, alwaer het water in komen kan. Aen defe Backen maecktmen een Ca0e,ofte Recettacolijgelyck wy verhaelt hbben,vol Sagels
ofte Rivier-keyè, om dat de wateren hunne vüyligheyt voorwaerts fouden fenden, die in de Back libro.j!. gaen, en het faibeter wefen datmendcr twee gelijck maeckt, gelijck Plinius feydt, dat het de Ou- RP-ff • den ghebruyeken, om dat de wateren van de eerfte tot de tweede foude gaen, veel fchoonder ende fuy verder. Eenighe fegghen datmen fporigie moet maken, gheiijck zandt, gheiijck dat meeft het water fuyvert; doch fy verrotten, en maken wormen, en geven aifo een quade reuck en fmaeck aen:'twater;. :':' De andere Backen vermachmen op d'eene of andere maniere maken, en datmen die met Rivier-
keye vult, of fij n wit Sagels, en fuyver, waer in 't water blijft, als in fijn eygen plaetfe, en natuerlijc- ke tuffcheu de a erde : alwaerfe iich fuy vert> en bewaert lange tijdt, en het houdt fich des Somers fQ koel, en des 's Winters lauw, foo dat het niet gheaitereert kan worden, van de lucht nochte van de jwioden. Aen de Backen Put-wateren rnoetmen aemtochtop degront van de panne geven,gelijck my verhaelt hebben, want alfmen daer uyt put fo beweeght men 't felve. :.; Wy laten noch achter om te feggen door kracht van een heel noodige vermaninge,voor die ge-
iie.daer over geftelt zijn om forgh te dragen,en infichte op'tgemeene befte te hebben,en in fulcke . noodïgen dinck aen defe wonderlijcke Stadt van Venetien, die door onfe inventie; met heel wey- nigh onkoften vermachmen daer de Backen en Putten maken, foo voor't byfonder als ghemeen: alwaer de zoute wateren van de bürghwallen, en Beecken ongetwijfelt van hun felve, als dooreen natucriijeke beweginge kpraen,en worden continueiijck allengfkens foet,goeten fmakelijk,daerr om fo en fuUender nimmermeer wateren om te drincken ontbreken, alhoewel het fchoon niet en regende,
|
||||
|
Het eerfte Deel,het Derde Boeck Cap. XXIX. 349
regende, en minder om die met groote onkoften des Somers in Schuytkcns aen te leyden, foo voor
het gemeen als byfonder, hier van is genoegh gefeydt. Om dat de vcrmaeck-plaetfe,fo in de Pateyfen van Heeren,en Edelluyden, als mede in de Stadt,
Dorpetven op 't Landt een vermakelijck dinck is om ioopende waters te hebben, die van Fontey- nen komen , 't zy het in de Voor-hoven , Thuynen, ofte andere plaetfe is, daerom foo kanmen drë 1 ° felden op fulcke hooge en verheven plaetfe hebben, die afloopinghe om Fontey nen te maken mo- gen hebben; nochtans foo-fa'lmen dié met konft bekomen, makende aen een zijdè van een Heuvel ofte een andere verheve' plaetfe , op die maniere als wy van de Backen ghefeydt'hebben, en dat die mede met ftof ofte zant vervult zijn,waer in het Regen-water vergadert en geiuyvert \vort,en daer van daen worden fe met gootjeris na de gewenfchte Fonteyne geleydt>om fich van de felvente die- nen als het tijde is, - Doch fo wanneer wy op effen veldt zijn,alfdan fo falmen de be waer-piaetfe op een afgefondérdjg
plaetfe"buyteii ofte binnen deStadt maken; doch foo datfe geen beletiel geeft,nochte morfigheyt, en voor alle van de aerde verheven", en van de Son bewaert; om dat de wateren fich verwarmen en bederven', in dewelcke men de wateren laet komen van de nagelegene dacken door Goten 5 waër doorfe fich-fullen fayveren, {00 in. de huyfen als in 't gruys en zant, geiijck wy van de Backen ge- 20 feydt hebbenyen aldus foo falmen die op tijdten plaets tot de geneughte konnen gebruyekeh, én behaghen van de Fonteynen, en om de Thuynen te befproeyen, én oock mede voor andere goede effecten, De Ys-plaétfe om het fneeuw te bewaren, en het Ys orri die in de groote hitten te ghebruyeken;
ofte omeen menfehen lichaemte vërquicken,oftbdieop de tafel te ghenieten , kanmen op ver- fcheyde manieren maken; volgens 'dé gelegentb.êyt?ên qualiteyt van de plaetfe, ofte datfe op ver- hevene Heuvels van de nature zijn, ofte welkonftïgh geraaeckt,dfte wel op effen veldt, alwaennen die metter handt verhooght, ghelijekfë in 't Ferrarefe doen om die van de wateren en rnoraifchen te verheffen. 'T zy op wat plaetfe datmen die make, foo moetmen een plaetfe fonder Sonne kie- fen, en na den Noorden, en alwaer dichte Boskens zijn en groene Boomen, die altoos veeie fchadu- we bybrengen. De groote van d'Ys-plaetfe moet foo groot alft van nooden is wefen, endëmeef, en fy zijn beter
van een ronde ghedaente, hoe dieper datmen die maken kan hoe veel te beféi- datfe wefen fullen, en koelder, geiijck wy van de Putten gefeydt hebben. Het Vat móet met fteenen bemetfelt wefen, en met Kalck ofte Krijt, ende met Strooy ofte een bedeckt ver wuift., en daer boven om die tè be-- fchermeu een dexel van Strooy gemaeckt, ofte riet heel dicht $ doch fob wanneer het d'onkoften vergrooten, fo falmen de kelder met krijt bekleen.ofte meteen feker foort van aerde op ordere ge- ftelt,en het verwulft met hout gemaeckt, geiijck een Pyramide, en met riet bedeckt,met een an- der diffenfijf noch hoöger. ïeder een der felver moet twee deuren hebbeti; te weten, een door de wegh een weynigh verre, en na het deel daer de meefte fchaduwe is, en d'andere eygen; kleyn ert nauw, ghelijck als aen de nauwe Gevangen-huyféa;Zijn, waer na men neerwaerts gaét om 't ys té leggen, én heel dicht toe, op dat foo wanneer als d een open is en d'andere toe, datmen daer in en uyt kan gaen fonder dat u de buytënfte lucht befchijnt, en dat meeft op de middagh. Op degront van de Ys-piaetfe moetmen een vloer van duërént hout maken, daer dwars over
heen leggende andere kleyne houten waer op het ys over moet gaen, en de fneeuw met ftrooy ofte wel alleenlijck die door de temperatie wel bewaert wordt. Op de gront van die plaetfe, wefende aen de zijde van de Berghen, dat hét een.igh uyttöcht heeft; op dat het water van hetYsghe- ,aq fmoïten,oft van fich fel ven, ofte in 't handelen kan druypen en uytgaen fonder datter dé lucht van buytenen in komt;doc h als het laegh is als dan fo laet men eenige fpacie tot de vloer toe, op dat dié wateren van defelfde aerde foude verteert worden, en om die noch beter te vergaderen, foo moet- nien een Putjen een weynigh onder de aerde maken. L1 2 Vem
|
||||
|
3jo De Bou-konfl van Vincent Scamoztius,
f^aneenighe Machine, ende van oude enbedendaeghfche \ fekerckr om hst tpa*
ter boogh ende leegh te doen vefheffen.
Cap. XXX.
Nder de Ouden zijn de eerfte geweeft, die de materie van de Machineby der
handt ghenomen hebben, zijn gheweeft Eudofus Guidio, Archita Tarentino,
Thefibio en Archimede Siracufano. Plutarchus die feydt, dat Plato ( die met
Vita di BI ^^^ë^^j JÜ fijn Goddelijckverftantj vele dinghen ghevondenheeftjgclijck Vitruvius ver-ïo
Marcello, ^v^/E haelt) is feer bedroeft geweeft, dat de eerfte twee met de konftvandeMa-
ilbro 9- ^èh^^^^y^Ü chinede hooghfte fecreten van de Landt-meteriie wech-ghenomen hadden,
libro t. ^|gi^3^@jN ( t gene gelijckwygeleydt hebben) aen de ipeculatie van de dingen diemen
«p* *• meten, en alfo door hulp van de Mecanichen onder de, voet gebrocht hadden;
ghelijck als bfze handt-Jkonften van nooden hadden. En daerom van dientijdt af zijn de Meca-
niche van de Philofophie mifprefen, en t'eenemael van de Landt-meterije afgefon der t, waer door.
het ghebeurt dat een goetghedeelte derfelver vernieuwt worden, door de konfte van de Oorlogh,
ghelijckmen in Vitruvius fiet, en van de daedt felfs befpeurt.
Nu foo fullen wy in 't korte yets van de Machine raken, en Inftrumenten om 't water te verhef-,
libro o fën, ende om die dinghen kracht en beweginghe te gheven, die tot ghebruyck van de Fonteynen, zo cap. 9. tot playfier van de Thuynen komen, die vanjCjefibio Alexandrino ghevonden waren, ghelijck libro 10. plinius en Vitruvius ghetuygen, feggende: Ne^, tarnen hcec folaratio Ctefibii fertur exquifita^ jed ettam Htu-oV jAwes ., f§ variis gemribus alite, quceab eo liquorprejïïonibus coa&a■, fyiritueffere h natura mutuatos effeHus cap. 37. ojienduntur: uti merulam, quee motu vocés edunt, atque engibata,qua bibentia tandem movent jigilla, cateraq* qucedeleüationibw oculerum, (£ aurium fenfus eblandiuntür, en waerlijck fy en konnen niet als van eeu- wighe onkoften van Heeren en Meefters der felver wefen. Waer op den vermaerden Heer Cardihael van Efte, fijne heele fchoone wijn-plaetfen vanTi-
voli ghemaeckt hebbende, met heele koftclijckeGebouwen en Thuynen, en heeft daer noch foo veel konftighe, eerlijcke onthoudinghe by-ghevoeght, datze alle daghen tot Romen quamen,ora datze afvallende wateren fien, ghelijck Sundtvloeden, Meerkens, Vyvers van verfcheyde foor-3q ten, Fonteynen, ware en vergierde opfpringhfels; ftof-regen, waer door wy de Regen-boogh fien, en men hoorter Muficale Inftrumenten van vele foorten, beweginghe van vele Gedierten, en Beel- den, die op duyfent manieren waterfpuwen ^ welckedinghen eengroot ghefichte engeneuchtc maken. Het foecken der wateren en Fonteynen, en Putten , en andere onder-aerdtfche plaetfen, is een
24?? heel oude dinck; want Strabo die fchrijft, dat ten tij den van Oorlogh, de Arcadi van Fenicia, na- men het water van een Fonteyn door een loode Pomp, breedt aen de mondt, ende omlaegh nauw, met noch een gat aen de grondt, alwaer een feker Inftrument van leer was, dat water hadt dat imV9" uyc ^e 1>omP quara" De Ouden, gdijck als Plinius fchrijft, putten de Put-wateren, geiijckze noch hendendaeghs in die Contreyen doen ( want hetgebruyck van het Touw en was daer niet, nochte de Emmers) ofte met Buflen, dieze van onderen tot bovenen opblieien 5 ofte eyndelijck met de ^° Pompen, gelij ckze in de Schepen doen, en om de diepe plaetzen te droogen. Men kon de wateren op vele manieren doen fpringhen -, op dit propooft heeft Nicolus Taurellus malais, ghefêydt, van laegh komt het omhoogh; ja de Barbaren ghebruyeken verfcheyde Machine en In- ftrumenten , ghelijck als in Egypten, om de wateren van Nilo te verheffen, om hunne Landen, droogh te maken, en de Thuynen j doch wy fullender eerft van drie handelen, die kracht fullen hebben om die heel hoogh te doen fpringhen, en altoos in de Goten befloten: en dit zijn als de libro i-o. opblafinghe, de molentjens, van dewelcke Vitruvius en Nero ghehandelt hebben, in de fpiritele cap. j 2. j^achine en andere Fonteynen, ghelijck wy noch noemen fullen. De Machina van de opblafinge, beftaet in een Radt van vijf tot fes Diametrifche voeten, ende door de kracht van 't water omghe- draeyt: aen de Perno der felver is een Zanca met twee fpattole met Peper-huyskens, ofte metale Bekers, aen een arm vaft gehecht, daermen dan een groot deckfel maeckt, waer uyt de mouwe ko- men, en dat daer een beweghent Dierken is boven de bekertjens, en boven op het deckzel, alwaer r0 de opper-Goot is, die water onfanght. Alsdan met het bewegen van 't Radt in twee Zanchetti draeyende, d'een teghen d'andere; ende
defe voeren de twee armen voort, die de wateren in de twee Bekers opblazen, en defe ftaen altoo^ onder't water, waer door 't gebeurt, dat die in 't catino komt, om d'een en d'andere kelck te nade- ren , die niet weder derwaerts kan gaen, om de animella, boven de kelck, en op de grondt van het catino \ ende om dat daer altoos door kracht water by-komt, en in de grootfte Goot gaet, en loopt over-al waer het van nooden is. Een dierghelijcke Machine plachter te wefen aen de water-plaet- fe, die boven de Thuyn liep. Als nu Tcrnita van de Bergh in Romen, die twee Fonteynen in de Wijngaert van 't Huys Medici maeckten. |
|||||
|
Tot
|
|||||
|
Het eerffe Deel, het Derde Boeck. Cap. X XX. 351
Tot Praga, alvvaer de Keyferlijcke Stoel is aen een Toren ghefondeert, in de Riviere Molda, is
een heel konftigh Machina om water op te heffen, die heeft een Radt met ftralen ghemaeckt, met plancken en hoepels, ghelijck die van de Molens zijn : in de vloedt der felver (binnen de Toren) is een tandigh Radt van vijf Diametrifche voeten, die uytftorten rochella, waer aen ftaeteen Fufo van veel hout, driehoeckigh, vijftig h voeten hoogh, boven 'tfelve is een Radt van vier voeten, met tanden daer rondt-orn, die een ander rochello uytwerpt aen 't gat der ielver 3- aen 't bepinne is een . fterck Radt, kleynder ais 't andere, en defe heeft een wijde floot met yfers gewapeat, met wey nigh tanden -, endaer is een ander dierghelijckeomlaegh onder 't water, en van'teentot t'anderiseen yfere ketting, met eenige Peper-huyskens. Met hét bewegen van 't eerfte Radt roertmen de Raetjens, ende d'andere Raden, ende de ketting
van dickeringhen gentaeckt, al waer yeder braccio Peper-huyskens begrepen zij n, die van hoogh na beneden gaen door twee Goten, die recht op de voeten fta^n, vefhooghen fich, en houden het water dat aen de voet van de Pomp in komt, en brenght het daer van daer na boven, alwaer het in i^ÏOti een gorna gaet, en danfoo gaet het na omlaegh door een andere Pomp, en irj, de floot, die die tot Cap. u een fchoone Fonteyne leydt, met metale Beelden op de Marckt,en elders vóór gërnack en §ieraét: : waerlijck defe Machina gaet met heelefchoone order, en om dat de konft in de Pomp verholen is» en dat het water niet en fpringt nochte ftort; en oock mede,dat die van Vitruvius genomen iSjnoch-* rans foo iflè waerdigh om na te volgen. Daer is by-na een diergelijcke boven de Riviere Tfaba in 20 :Lubeck van Pomerania, en door onder^aerdtfche aenleydinge, isze het heele Huysdieüftb-aer, ais Fonteynen. In dier ghelij cke maniere halenze de wateren uyt de Putten aen de Zout-keten van B a vier a, doch fonder Pomp. Tot Florenzen en Siena, en meeft aen de Gafthuyfen ghebruyckenze de Machine met Ketenen*
en breede Emmers, van yzei1 en koper. In Brugia van Vlaenderen, gebruyckènze het Gebouw met vele Emmers, en met de beweginghe van 't Paert, halenze heel veel water uyt, die met Lóödè Go- ten door de heele Stadt verfpreydt is: en van de Riviere Tago, door de Machine puttenze water* die aen veel deelen van de Stadt van Toledo dienen. En in Cypers doenze het met eert yzere ket- ting, met Emmers van gebacke aerde, en van beeften omgedraeyt, by-na gehjek die van Vitrivius, doch wy prijfen mede, datter by de Pompe andere Inftrurnentjens zijn. Van de Machina van Gonfietti van Vitruvius befchreven,en van Herone kanmen andere Machi-
nen maken, veel fterckerder, en meer waters als defen opbrengende. De beweginge moet een Radt wefen, van 't water omgedraeyt, en van 't beginne van lijn Polo moet het een zancone hebben, die - 0 een ander yzer bewaert, heel faght, en. d&tiiet aen yeder hooft twee zancone heeft, d'een teghens d'andere, die twee piftellen van de Permpe oplichten, ofte welgat het zancone van 't Radt, een an- der Inftrument roert, en dat het een fufello bilicató van 't beginne omdraeyt, waer aen dwers over een kruys gehecht is, die hoogen en tagen, die in twee Pompen ioopen, ofte in 't fondibulo in een kaffe onder 't water gheleydt, met de animelle op de grondt, welcke PiftiUen drucken,als het wa-* ter nadert, en fy fenden die in een groote Goot, dieze op hunne gedeftineerde plaetfen leydt. Een by-na dierghelijckeMachine hoeft mijn Vadef zaligher my verhaelt, dat hy die tot Buda
|ïhefien'heeft in Hongarijen boven Danubio ghelégm, uytgenomen dat het water van de kaskens var^ de water-raden verhooght waren;ende daer Jan daeiï gietenze die in de Kafle van de Pompe, van dewelckefy fich diende om water aen 't hooft te gheven, ende aen de Fonteynen, dis op de Bergh Jvaren, en daer van daen gingh het in de Back, en daerna in de Vyver, en eyndelijek aen den Thuyn, alle wefende Konincklijcke plaetfen, ende verder als een fchoot van een Mufquet van de Riviere. TotPoflau, een Stadt ghelijck wy ghefeydt hebben, tuflchen Danubius en Enno, hebben wy
40 die op veel plaetfen berey t gefien,Pompen met hunne animelle, die metter hant gepompt worden, met het omgaen van defelve aen heele diepe putten, om dat de plaetfe hangt, en verheven is van het Livel van alle beyde de Rivieren, en fy brengeut by heel veel water voor 't gemeen en byfon-* der. Ditonderhoudenze mede op vele plaetfen van Hooghduyts-landt, 't gene voor de Winckels van 't Huys konnen dienen, en datze het water omhoogh dragen. Men kan noch mede vele andere Machine maken, onder dit gheflacht van gonfietti, ofte van
hout, ofte van metael, die nochtans van cenighe koften zijn, en nochtans na ons goetduncken niet duerendej door de kracht van de beweginge; ende daerom in 't maken van de Machine, en van In- ftrumenten, foo om't water te verheffen, als voor andere effe&en, foo moetmen fich niet verre van de natuerlijcke beweginghen begeven; ofte van de ronte, want fooze niet violent en zijn, loa konnenze iangh dueren. Om dat, gelijck wy dickmaels gefeydt hebben, op vele plaetfen inde Zee-Fonteynen, van loo-
pent water komen, en heel foet om te drincken; en het en is geen licht dinck voor ae menfchen, s° om fich van 't felve te dienen: doch foo daer geen diepte genoegh en is, foo falmen een Goot daer achterwaerts laten gaen,van fterck hout,loot,of koper, op dat het onder 't water foude blij vennen de voet der felver moet een Hoet vaft ghemaeckt wefen, ofte een kopere Trechter met een wijde a„o mondt neerwaerts, ende dat het effen komt waer het foet water is, en aen 't fyovenfte deel van de Goot moet een ander Vat wefen, ghelijck een Moffel, van Koper, tamelijck groot.- waer door dat op defe maniere het water verteert zijnde, van de opgefetten hoet, fofal door de Goot het foet wa- tergaen, ea het lal in de Moffel komen, waer van men fich na fijn gelieven fal konnen dienen. De LI J Water-
|
||||
|
352 . De Bou-Konft van Vincent 'Scamoztius,
Water-raden diefe maken oiii de Machine te bewegh en, en.de: Inftrumenten mogen van twee foor-
ten zijn,te weten,gtoot en kleyn,die ftekmen daer de wateren een goede loop hebben en dienende, en die, ahvaerze een goede afval hebben, en raïfer draeyen,die hebben de bewegingen langfamër doorgaens met meerder kracht. De Pompen worden foo langh ghemaeckt als,het van naoden is, en tot vijf-entwintigh voeten
toe, ende d'Inftrumenten diemen daer metter haelt brenghc aen twee zydenmet licht hout dufda- nich uytgheholt, datfe het gat tamelijck groot maken, èn,heel ront met een glas, ofte een Peper- huysken van Pulver, ofte wel van dun koper, met een fachte animella, waer het water in komt, en het Peper-huysken moet heel vaft aen de punt van een Pieck wefen, om het felve fe verheffen en te verlaghen ,foo wanneer de Pomp water raeckt, foo fal hy het daer brenghen, ende Io fait van buytenen na hoogh fmjjten; ende oock mede, foo kanmen daer twee maken, foogeac- commodeert, dat d'eenby d'andere. foude wefen. In de loopende wateren kanmen mede Radenmetinnerlijcke wulften maken, ofte in veledee-
len verdeelt, en datze van de ommeganghen beginnen, en by de Polo eyndighende, waer uy t.het water komt,,. dat ghenoeghfaem vpprt-komen fal, doch niet heel hoogh; men magh o&c k eenigc Kaden, die de Kaskens d'een achter d'andere hebben in hunne omloopinghen, oftewel ghelijck Wijngaerts maken, ende dierghelijcke maniere, dewelcke door het gewichte datze dragen, daer- om foo gaenfe fwaerder; met de Wijngaert om§ingh,elt van dunne plancken, en wel gepegelt, en perfecTtghefteit, en mede in 't water, foo wanneerzede bewegingen hebben, verheft een bequaem quantiteyt van water in Augufto, zijn veel Wijagaerden d'een boven d'andere, en alles met de tan- 2° den van een futo alleen gevonden, en brenghen veel waters omhoogh. Hero in de geteelijckedin- ghen, heeft van.'t niaken der Fqnteynen ghefehreveïi, die van henfelven ailengskens water op- fraijten, van dewelcke wy niet verhalen fuüen, want wy hebben aireede vele byghebrocht, en my duncktdat ick daer voor eerft.geaóegh van gehandelt hebbe. |
|||||
|
Ti i
|
|||||
|
RE GIST
T>er Qapit telen > die in V derde^Èoec^yan V eerfte Deel begrepen Zjjti.
An de uytmuntenheyt der oude Bouwingen, foo in 't
gemeen als byfonder, hoedanighen Lof het wel Bouwen toe komt, en van de foorte
,derbyfondereGebouwen, Cap. i. f. tip. Van eenige confideratie der opfichte in verfcheyde Landen, tot gebrüyck van de
byfondere Gebouwen., van degefontheyt des Loghts, ende hoedanigh hunne voor- platten moeten wefen, op datfe alfoo bequamer fouden zyn om daerintewoonen* f Cap. II. f. 223. h De byfondere befchryvinge, ende af-beeldingen van de Huyfen der oude Grieken*
degedaenteen 'rgebruyck der deelen, dié daertoebehooren, Cap. III. f- 226. Van eenige Huyfen die heel heerlijck van de oude Romeynen geniaecktzyn, de befchryvinghe ende de
byfondere Raetfluyden Huyfen, Cap. IV. f. 232, Van de voornaemfte Deelen der Roomfche Huyfen, en hoe veel die in veranderinghe van tyden, van
malkanderen in 't gebrüyck verfcheelt hebben, Cap.V. f.230. Vandeaenfïenlijckheydtin'talghemeen, van de Hooven der vooraaemfte Heeren in Italien,fbo tot
Roomen, Napels, Genua, Milanen, als oock tot Venetien, Cap. VI. f. 240. Van een Talleys van den voornaemften Generael, door de E: E: Heeren Cormrï te Venetien , ende een
andere van de E: E: Heeren Storpi totFlorencen, gemaeckt, Cap. VII. f. 244. VandeGeftichtendery^//^/m, voor de voornaemfte Heeren van Spagnien, Vranckrijck, Hoogh-
duytflandtende Poolen, Cap. VIII. f. 2^0. Van de bequame gronden voor de byfondere Gebouwen, van degedaente ende voleyndinge derfelver
in't gemeen, Cap. IX. f. "2 54. Van eenige Af-beelteniflen en Timmerafie tot Vicenza, d' eerfte van tamelijcke groote, de tweede op
een peramidaleGront, ende de derde op een hoeck-achtigeGront, Cap. X. f. 25-6. Van eenighe Af-teeckeningen ende Gebouwen, d' een op een lange Plaetfe tot Bergamo, ende een an-
der tot Genua, ende van eenige andere, Cap. XI. £262. Van de eer ende het gemack der Gebouwen, die in de Dorpen ftaen, ende van hunne geflaghten, ende van' t Raurenteno van Plinius Cicilio, ende van de verkiefiinge ende gronden der felver, Cap. XII. f. 2 66. Van degedaente ende verdeelinghe der dorpelijcke Huyfen,endede befchryvinge, d'een byLonego > ende't ander byPadua, Cap.XÏII. f280. Van een Dorpelijck Gebouw op Renta gelegen, ende een ander by 't Cafteel Franco, ende het derde by StrabovanTrevifano, Cap. XIV. f. 276. Van't profijt en gemack van't Landt, ende van de gheflachten der oude BoerenHuyfèn, ende van de bequamegedaentenonfertijden, Cap.XV. f. 282. Van een heerlijck Landt Gebouw tot Villa Verla, ende een tot Loregia, ende een ander tot Peraga, het vierde tot Senfe Donadi Piane, Cap. XVI. f. 2 8 6. Van een Dominicael ende Landt Gebouw tot Poifaolo, in 't Trevifano, ende een met groote Ingangen, ende van de voornaemfte deelen der Land-huyfen, Cap XVII. f. z$z> Van de Kleer-kamers, Ingangen, Voorhoven, Portalen, Gangen, Zalen, Opper-zalen, Galderyen, en- de andere voornaemfte Deelen, tot gebrüyck van de byfondere Gebouwen, Cap. XVIII. f. 302, Van de verdelinge der Carners, By bliotheken ende hunne mate en hooghte, als mede andere Plaetfen totdienft-baerheytvan'tHuys, Cap. XIX. f. 306. Van de grondt en bequame gedaenten van verfcheyde manieren der byfondere Trappen, op de maniere van onfe tyden, ende eenige der felve vanden Autheur geinventeert, Cap. XX. 312. Van de opper ende kleyne Deuren, van de Gebouwen, van de Venfters,Schoor-fteenen,en van 't Licht, op de oude ende onfe manieren, Cap. XXI. f. 318. Van de Wegen die een Menfche op 't Landt tot de Gebouwen leydt, ende van de Voorhoven,Thuynen, Luft-hoven ende andere dingen, tot het gebrüyck der fel ver, Cap. XXII, £322. Van de Thuynen, Citroen-hoven,ende hunne gedaenten ende verdeelingen,van 't Planten ofte Pooten der Ouden, ende oock van die van onfe tyden, ende van de Natuere van eenige Planten, Cap. XXIIL f. 32f.
Van de Voorhoven, Galderyen, Wandel-plaetfen, Windt-plaetfen,ende anderegeneugehjeke Deelen* oock mede van die hetgeluyt ofte weder-klanck van den Echogeven, Cap. XXIV. f. 328. Van 't fpringen der Wateren, en hunne Natuere, ende van de fchooneghelegentheyt der felver, voof
den Menfche gebrüyck, ende dat men de quadequaliteyt moet fchou wen, Cap. XXV. f. 331. Om het onderaardche Water, konftelijck te vinden 5 ende van de befte maniere derfelver, ende om
hunne aenklevingenlichtelijck te weten, .Cap. XXVI. f.335-. Om het Water op verfcheyde manieren by de Ouden aen te leyden, ende van de befte manieren, om 't
felve in onfe tijden te doen, volgens verfcheyde Landen, Cap. XX VIL £338. Van de maniere om 't Water te vergaderen, ende van t fchoon maecken der Water-leydingen en Go-
ten, ende om konftighe Fontheynen, Vy vers, en Meertjens te maecken, Cap XXVIII. f. 342. Van't maecken der Putten ende Backen op verfcheyde manieren, van de bewoon-Plaetfen ende kon- ftighe Eys-Kelders, ende diergelijcke dingen, voor genughten ende playfier, Cap. XXIX. f. 346- Van eenige oude ende hedendaeghfche Machine, ende feeckere Inftrumenten> om het Water hoogh ende iaegh te doen verheffen, Cap. XXX. f*3f°~- |
||||