Dit boek hoort bij de Collectie Van Buchell

Huybert van Buchell (1513-1599)

Meer informatie over de collectie is beschikbaar op:

http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Wegens onderzoek aan deze collectie is bij deze boeken ook de volledige buitenkant gescand. De hierna volgende scans zijn in volgorde waarop ze getoond worden:

• • de rug van het boek

• • de kopsnede

• • de frontsnede

• • de staartsnede

• • het achterplat

This book is part of the Van Buchell Collection

Huybert van Buchell (1513-1599)

More information on this collection is available at: http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Due to research concerning this collection the outside of these books has been scanned in full. The following scans are, in order of appearance:

• • the spine

• • the head edge

• • the fore edge

• • the bottom edge

• • the back board

C^'Î^Uûïf nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-.,

-- - • * -. «^

j^'^îbtou^ïîîdquot; * '• 'ƒW//gt;-frJ^t»i^üt;^atd nitu^naxa^ ïfo»^- :n»AîÆr?4'^ ..^:;lt;Ç7jUi^S.4Çî«wô^nfo3^^^ ' .tfufvyinwtuuxtfiii^

f À nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;iMfoôîtj^în ïr| Tnv nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j/jrni

î4' Tcj'/zier r c. mgt;3gt;,'

c—vl; - A ■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;; alt;ncpi3ôr'^'^!«gt;îtrt^ttA''^à(lt;WT^ eniiw

^'. ;

r^,’!f gt;;i-^.î* * !,ï»\ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ifo^î'îW^Krp 3ff^gt;/â Jo*^

* 7 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^i/«n:n ^îimîîiîi^r' jïÎa ;p.rtrp '9^ a nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;§

a^I ;.1Î^'ïÂk;.- y gif

- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Anr/;zf;^;)) 4,^'

rrr/ ■ » nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;? iw/WfiîfS §31gt; y: U

if nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;* b Of J nînicr

î^mqmttamp;s'.vnbe.àiniuF A'-mo^talM co^u wra^ niî,Ahttin^ i|»ni det in »ütitd.

Aufa nioOTf .vTJöiu% ppffuTiim »nozcile bicnuK

,. P vopptgt;fbùïhimgt;»iH‘64utnonib^ttrthutînU***’Wî*^l^ T‘«ptm funr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t |

j-püftnroiiM». ucri'uinftiatß^. biar moUfjj pcpoamp;umE nbsp;nbsp;qi W't^?»»tnT ftar^oliIhtncOTaMii I

ÄiöUn ftinrfttiUiKics fiusftq)olatm.ir.i|gt;fi fiinrufttb.

f.wît«ijl)rtnîSfnioîgt;iauniiiftofi^^nu«4Spcnaiîia^inuïxaç.

Î fUipoie.vnbôlt;iPoigt;io«n.lt;V'tKniuthfhtnh’nie. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;:: :

iîicvnJgt;C(R}obucft2gt;fi ^uAttbalntafti.

f iiir'IoyianiùciïmttliwsqouUbarIcnign^rtin’aVuiiöS-vnioy(^öiftiJSbt^afrdaiMiirtyuïi?«mif'*

!«V i«i jwtna ixJ4iJmia,v rT- jnnïübo ow.ut uniufios rembtihi nîû2C}n omî.gt;i.wtdana matAthaïs ^5^'^ ’

! Û)' luibiWkUitWAro2fS4'«.ftxjnmlt;tmttgt;cxTt?ro^oiitt:i.tm«0»iWn«xtD2t6..lt;S'aU«-fnft|ts buTrtniti^ i foMS.F^on.n.öiabol óï’p»cfpsmunbi.tj^potrfrateTiabfarinirb^unixnuj^fiià)igt; quM '4maT»2|Ï’V q nitia iji*'iaqiï)müjrftlt;rqdpÏ)ilofoplïiSJ^arf)fmtttuïrqr|mqpalwnjr'?gt;ific«m. iiregttwrg^ V .i Ji böfn? pulcljöT pul£b»xbni''i|»f. (a)unhü war gaw fiîttf îmiaîpne ft. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

1) ominrt nnrtivnbçjcpobp.îortntujîrpofrftîahMPl.iujuttrfihtbôta bcibunöo.

; Ä) ü^lt;tnäouftw.vn»4nab»fmftftwpaftftcfaffiibcqMicmfljIwaaurroftfercchxniübc

[jß nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Mtionifi- Q 4 mnniitja tnüb’bictu qa necnrarua Jcaprr.T^nöc. ßiif iBtrnnruir omncjï^ \ ttmictro^inbunfnindua.rtftfhbcniP.ilift^itKepdiTOnratiûmfî. lt;

- 'll ûtt70t|iiiintt«ilxismjSgt;ofîmiIifiêrgu«nniriübOTnaioa ftmiamtu tnon‘’^a* ^nmirinofîi^râÆ

vettnr jnoaoirc ft f Kino tubotume moucr’x œcrwplaroc oucnciiLua

'óiwina»cft!qtKiei'4fta'n^ ‘»hoœbartaIu.i.abÿhiMiT7nî^tiTrailt;gx.nr|gt;iufiî îiùqrobpler mnifift bowbcrpunf’tiboeiemr itTfuofiôiinào alfftta.(V. liatrplanai ttiwOTr’œ--- *imitnt^lt;riWÎgt;S ripra*ftf‘pn^^fttjfiiônjonnîrorMTiiw^Ufb.mpr^iunrnVîiorir.MnowfiiS ' /rftwî .lt;6ftlgt;i4àïiiWJ Ä ftcwrÏTDaira mïïîo bô wipai'ni nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uçri^wthaS bifaumtf beo fobifthbw^

VI ßunr.if'oMuv ù«jT:]}oininf6 u q i« cci qTcftiburl'W »iwMiiE cuunms Ija^i-rtnc fttlt;4 j,’xraiaî«ftg captns loftt Ivibcr uolunra» m co^bciiohipias in remt nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fiatnn/’r- ‘Var crSauatelbncnsJ I

bomopf tjnaniw l)nm»gt;al»'’rlonûiçîmcZantoIu-n ^i'c. flcuniaw lt;w^ । git«tuit£4qut nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Iod» ams tolérafj^brft niftrtt^ttuigt’ vbcrenaiwbuniofil^

rtttnon}nict!Www.tttUf ib{l?u‘’rtlàibo.â?4tboâîgt;‘tnun f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ôrofabo-dïangt.il^iftîrr

f AaiOftAn^^iftKinnottiionvcftHniCUraT^jponermeatnut^Jiifobr . nui'ÇÙinoôtinbiÿ itftob«

ftvwWr.vVttnniinikiûc-tnuiittnoms^’ljr fticwinq |nts^bt5 aipamiuu-nr^ibolhMetiiait)^ ƒ nbsp;nbsp;nbsp;tfha.gt;nou fgi' fttm mur?«. ubctvniea Tttfno.i. pôiouMià’ tnti q alqg^|niw peaun orldhs boâi^^

»»mfuabiW* nmTqwabûSbdojbiuirfiûirmiWataramii. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;” '

Ö11 luiunenm ftbfl^»qgt;i4nc,vndeiobbe^ftamwb'’ftbdi«lt;uKlt;8jruptt,ft/urotVdpaianiiatrwfruftrfi^t

ôî.nnw’i'umpinîtt p»ogt;^ftufionib'’fii»« qniixbnnpiviEni® GÏnquojtóa ««bebilTtpanöhaaftpiif mwo uamp; a^ta lamia ftjp bonos nuUi «tiuiH unr lu nbsp;nbsp;nbsp;mnpozdUr potrthw pnerfi 'fft'

wiqnoiu^ain nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fiôamixnimitix K MAnnxr«

umno-vnbc. ùib’mntf filuft’ona niihiraona'.lî^Hiiob.CljmproniutôbûftïSingpîbiJ futiPnidJigii^ ptt»{» vut^ic^boininu^ftaftamp;iitfalttMbiftTpbneniuniminrïbzöebtft^^

cT.y^n. ^t^niWûS tuds ihté» lt;»rtnn[i £jilt;ltîwP4*frtS niig ^epmau) nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

aaa 4ctt|)0.qniiuiirwdàm8Î.cufatfto^c ôcpunnfenFamp;.i.c? j^n»ef.itfe*:j»lîwec?.

rtïatm «vn. «Vin iwincornfgrc^iar nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TfpriUm auKpOWiu cft-ôbJhtfirnnc^feim-

îgt;nuÂ)iu‘î}aijçeefromne(^ttuictt nw olnonneab Düi qiubilißjrtnfetê*gj ijitZnîiutt roï^^wnw/ ftitry? AW02C {ù^nr jMaiegt;q«eaï^’ in bûctnunîioftmnrobitïfe cal^mu^.

eftnlîO.vnigt;C.ïfohdffCnîgt;lftt5«l/lt;J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Patres Ecclcfiae îioilèl.^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ƒ fiflttTiwiCUr««

plt.wki'CMbjbttnnian’itnpyi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Folio n’ 210 ifiigt;(ïlt;H.lt;jôr4i2m^tpai«Jrut

iamp;es,gt;n8û JlujciE dntonutÆk. '

uimpotoraaam1gt;ei(rUtn2uwœ2W4bô«mli^twiwfthe^W4.9FôttUnampOT0tnain« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

y nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^i’ûüir.vtjbc; (SLuij) tîJi4gt;uequot;n^j mutiaa nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_

oîtupta ‘Vnôeijtï^iiaros wulioiînon fîwçpwrniâ»? »^f4M|»na. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

pcoi.w8€«({lSiamp;iM«tMtruu'dnjgznaFtntriuTttwo.ftauwwßtttwftutdhfölinaßft-dtfjttun,__ aîia*vn. ^onîininuoM ittctrû^multa'Ku nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«ô'ecdi^.d^jlï,ohdte^ fW imucwét?

4pittMôi*t«fil^vnîgt;c üigifôettralicteqaniiÂà dtî^nu d£®gt;irhu^. cjuob nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;C/H ^feuftaltacp.

cnfùdttmffAmkuipIÿaict^^ W‘ôiptirrwuhftt«4.tarolt;mfiiaIttaxïS.camp;quot;(îti«*M’tn«0^nml«^txûry ;

J) J^'^‘''’w8amp;A’rmjariôdm«lmt.^(d.(î^4hdliCna.^ttK)UirimnoticslM0S.

MtiAU6àd(ââtiûffnb2lt;§ymanvuûiai$^^i^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fochfutir. (O^Tötßrewaaipi^nK

cns i»fttnia.vnîgt;e ijutóZ fapiS ain îp pïîû^ dhrntjimaS“ mn nbsp;nbsp;bnùaotf mubai cja» nSj otÿa fowîv /

ocufiomim» fier iurt^infUiii^üoalwpe«an»^tui« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amp;cfigTiar^niuItax^mc?îBnna*^

tau.vnôt tmmocioS tncûSÆ» uiùt aï ctttbuetnuïictee ^gi^iaraæ.j^fjx i ali5 e»acrl)abdgt;dnr

dUs ijuafî alAB mfittî * Imuentt- cas in^ edu orrem.^ huas inuhcKs mu» pnopalia lutw.fî^i^ \ttA.rï^$lâxa nnpißan nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uIU dubtcnwne^utnàa fiinr àcapinu t| m aUs fuis fpîîi^tS^nw

)__Achl)’lùtsfaraneuolautihefetuuinr.ÉE’Jjahcbm-ahtô(palasnwîu|. çuli?fi?tnpgt;fiuhertnfihiati_

pulîw.^ftt^inuhet«; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»’«ItiutJ^dti^e^^cuIbiihjo fi^llu(gt;fnnfies.lt;jTGhiarlt;^tt^^

•Æ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ßiflWnwJÄvn.ÊiTîl^o gÓÉJhowimiu.öriüi^etarnium.i.bwM?faoS tuunun. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j^Arpaloî

..^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nec hebmg toqui:viiôephola hiûuit^ptvha £tmma«

epiTlÏÏiStttlo^ir.-pnbe.üiuraftantlAhiabolôlX

rûpctalpA^gt;nklï8^'qôtrwesebififidwhctwa.i8^cO2tohd)anr5naIiapbiWhn^’ mhnihowuné.gt;nhcl€^lt;jigt;fbÏift«^'®^öinftó'ainitnuKb^aurcié

iiruamnrena.t.Uwpi^vnhetjmhaair.giirpcciusmumiacJbuß« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_ nbsp;nbsp;nbsp;_4—.

mtenmrigt;ttlogita.^de54wmWTnuUùr.i]iuafictwinuiïMuUluhttûicfi’(?^IabiTc’fwfœroTria tliwlogita oro dahAtnoja^uinana .vît (yutenulas aunas fiwicm^'bt.vcAa fiuwjx^i ah , «j^tanitlPeAnoS fatteMFnbimuanuïaîîtinfaccafi^ tiana$ oln oflmm^ffnwtiiafi.dutas

Uptennam •imwcutods drgmw.i. rpJenbcmö“^ doquctajâtn »

Ç l'Opine.cUquwivo^dtfil^tiu innmnmb^.ye, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^djjxïwow^itmOTatirôttttâfiv

J onîïop?vtîi«. gi ofih'5 mutrtuu Ah nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1)41gt;€S ahfjh ahufiiî -fwiMtutttti rcüncjweihitneat^ !

_ tinTante dlcanv uahcptw tcômcihâwinTttOcŸt^ 1« fi tué alw^ bonûop’offtd«)^ ffihamp;ptti païf 1) omo (MUoffhrltôeo.vn.I^^SiSt^wfU'iwftttrmuàoftéir.i.reipdÿ Ôéo.

ettttwâTO ^^n.C^xiiut^îu^wiiûaxif^nàax^w^‘i*ixnrw^^

L- COELII

LACTANTII riR miani Opera, quæ qut , dem extanc omnia: uidelicec

INSTïTVTIONVM DIVINARVM LiB, VIL DE IRA DEI DE OPIFICIO DEI EPITOME LIBRORVM D. PHOENIX. carmen D^ DOMINICA

AC C £ 3 S J R V H ï

XYSTI BBTVLBH AVGVSTA.

NI PIA AC E R V D IT A COMME N-caria,nuncpnmü(n in lucem cdica.

Cutîi gratîa ôô priuilcgio CxC Mateft. ôd Chrtftia-nds. Gallotwn Regts.

^ASILE^E n^E^ fîE^-

AMPLISSÏMÎS A T Q.V É CLARIS* nuis V l R I s, D.D. I O A aN N I B A P T I S T A E, INCLYTAS K Reipub. Auguftanæ Cos.prudenn'fsimo,amp; P A V L O, Hbin-

Z E L n I s, fratribus germanis,at£p uni'cts libcralium,

* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ftudiorum Patronts,Domtnis fuis

colendifsimis j

bmmanvelbetvleivs nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Auguüanus S. D.

FF E R O, Viri prudenua dodrirta^ præ* ftantifsimi, Amplitudini ueftræ, ïaudanfsi^* moshofce divinarvh l. coelii la-CTANTII FIRMIANÎ, fcTiptoris , dixe4 rim, penè diuini, i N s T i T v T i o n v m Ib bros, XYSTi BETVLEii, parcntis me/, fanÂifsimæ recordationis ui'ri lucubra^ ti’onibus illuftratos : atqüe cos quidem meo partim, partim uerd uniuerfi Betu^ leiani generis nomine, nomini ueftro nobilifsimo infcribo atquc dedico. Studium hoc amp;nbsp;officium utrinque uti neminem efle, ne« queforc arbitrer, qui fitrepræheniurustita optimo mihi iure haue fumo repréfentandiOperis,amp;uobis dedicandipoteftatem.Nam G apud omnes omnium Ordinum ac gentium mortales communi tegCjfenfucp récep tum habetur,ut fili]',qui parentum fuorum legitimi hæredes fcribûturjdebitam fibi hæreditatemadeantmullo equideru iureprohibebimur, quin hofeenoftripatris p. m. laboresnobispu« blicandos uéndiceinus.KAji/awAei« enimiure uolumen hoc Ladlan« tianum,amp; reliqtia parentis iii Domino pie defunxffi, poft Fata rclidta nionumcnta,nobis qui legitimi fil ij fumus, obuenerunt. Mihi uero primogenito,amp; fokim literis mancipatô,à cæteris Bctuleiani fangui« nis negocium ècpoteftas dedicandi huius non minus Chriftianift fimijquam facundifsimi Ladlantq fadta eft.Netp difficulter addudus ego,perfuafuscp fum,ut quod huius fitoperac, libens in me ftifcipetf rem:3ó hocofficiumparentifimul,atcßfuis,qui ftiperftites manferut, pofteris gratificaturus efficerem.Nam fi (quemadmodu Ebræus file fapiens,maximus inquam omnium mortalium Solomo ccnfuit)filio rum decus amp;nbsp;corona parentes,uirtutefcfiicet,eruditioneac rcii^ionc clari,mcrico putantur : uicifsim filiorum eft,ac nepotum,ftrcnue,imó uiribus omnibus inhocincumbcre,quó amp;ipfi fuis uiuis folatio pa* rentibus,amp;uita ftindis effe ornamento pofsint.Quod fané fiet,fi eos uitam hancmortalemtrahcnteSjObcdientia honore, fecundum di^t uinæ legis mandata,profequantuneorum^ infiftendo ueftigrjs,atlt;p Ingenium referendo,üit3é fanditatem,innocentiamcp colant: è rebus uerd humanis cum ckcmpti fuerint,nomen ipforumtueantur, atlt;p fi a a mant

EMMANVELIS BETVLEIt niam.(^areholt;?cùnnntcnigai-n,S^pietan ufcß àpüémîaopera non fortad'e nulls impenderehaóïenus conatusRierimzöd ainplius mea#^ rum efTeparcium cognofco,ut quantum dus dîepofsitj fi non in de« corandis,atpfômouendisfaltem patris lucubrationibus elaborerr, atcçqs quidemfuorùmfamamftudiorum,nomé^ defendain. Nam ÔC Sophoclis illud in Arttigone(quod non minus ucrc,quàm fapicn ter at(ÿ elegâter cxprefsitPoeta)mentimcæ perpetuum obuerfacur :

iiyvK/Ax nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;: ;î t'i TJÿii TjMJtufi learpt l

Qtiæ uerba fie noftratium quidam PoetaLatinus reddidit:

gt; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Quodmiiiusetenungiiudiumßtliberis,

Q^dmfice'.cbrildudefloreatPitteri Qjtpd maint ctiamgandium obueniat patri, CtJfàfrt liberi ft laude multa forçant {

Atep hoc potifsimüm huius Opens publicationeiped:aui. Nam tagt; ceo gratificâdi ftudium,quod*ut meis me debere genere propinquis naturæfenfus cohortatur: itabanceis operam negare ncc potui,ncc uoIui.Necp id pluribus commemoro,ab ipfo pâtre mihi, pauld antè, jquàm ipiritum fuum ccclelli genitori reddidiiretjfuorum quf ad hue in lucem non uenifîent,fcriptorum editionem,dedicationemq5 fuiffe mandatam. Huepotius orationemmeam nunc côuerto, ucpaucis rjotum faciam,quibus caufisimpulfus,Ladantianas Inftitutiones ue ftro potifsimümnomini dedicareindüxerim.Nolimenimnos putes tis,quafiboctemerè fit absmefufceptmuclutinectcnierariûincdens I dis parentis lucubrationibus habendum, fan's, ut opinor, éuidenter demondraui. Non uerbofam rationum enumerationêhincinftitues renecefTehabeOjquibus id exetifem fadû.Quin unica fufficietueftra infignisbeneficentia,quaamp;deXyfi:oueftro ueterfSd de nobis opti* mè temper meren uoiuiftis.MeminiftîSjUiriornatifsimi,quanta olim internos etipfuminterccHeritanimorü coniunâiotquam^uos eum quidem publiéepriuatime^ fouendo,defendendd, atc^ augêdo nihil ' intenniferitis : ipfe cotrà omni uos h umanitatis,offîciorum^ genere projecutusfuerit.Etquemadmodûfuam uos amicitiam ad terminü ufq} uitæ commendatam habere non eftis dedionati:ita tanto ipfe ui« cilsim ftudio eandé coluitjUtperipiuni’femperincolumis ac inuiola« ta manferit.Eius rei luculentum extat quoddam te{limoniu,M*Tullq Ciceronis Lælius,fiuc de Amicitialiber,fuis explicatus Annotationi bus,amp; ueftro dcdicatus nomini femper laudatifsimo : propter quem fané perliberali a nobis fplendidocp remuneratusfuitpignoi e. Qtia de re fortaffe præftiterit nihil meminilTe, neuel affentari uobis,uel quid aliud parumagereduiIcuidear.Atlt;5 hincfanèfaâ:um,utfauore candorecpuertrofrctus,tuis,D. ioannej baptista prudenrifsime, inregendagubernandaeppatria noftraSchola,confilr)sutiamp;:infifte re:te uerd P a vee ornatifsime,ad facrû baptifmatis fontê,utpro Pau«;

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;nbsp;- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loBetuleiOj

P k AE F A T I O;

lo Betuleio,filio,cùm adhucinfans in album fih'orûDef, diui'ni^ fce^ tiens cooptaretur,apudDeumfideiuberes,adhibereüolûerir. Al# terum ftudf) ueftrï in ipRini collati argumentum, publicum illud eft Epitaphrj monumêtum,lapidiinperpetuamnominis ac honoris in# fcriptum memoriam,in^ D* Ann^e tenlplô,proximè ad Gymnafi], in quo iuuentutem Auguftanâ in melioribus illis literis inftituit,ioœm, ereélum atcp dedicatum«Qüin Sgt;C tibi Cos. prud. pietaterrt hancacce# ptam ferimus,qua apud Magnif. Auguftanæ Reipub. Senatum efFe# ciftijütuiduy atçp pupillorum,quibus exDei beneditftione cumulate aucftus erat,aliqua ratio habitafueriuachoneftè nobis,cùmpatris fa# cultatcs minus fufFicère fuftentandis omnibus uiderentur,fit profpei âum. Hæcfummorumbeneficiorum recordatio,nos officq admo net, ut non poftremura iufticiæ efte munusiudicemus,neingratiirt benefacftoresnoftrosreperiamur. Et fi' apudPerfas oliminingratoS capitis pœna fuit conftituta:quam öbfecro pœnam inter Chriftiano^ nonmerébimur,fi gratiampenitus nullam,propter percepta benefi# ciarependanius i Gratitudinem certè benefacftoribus deberi, genlt; tes inteîlexerunt,ficut cuidenterPoetæucrlus teftantur :

* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I

—-------------------------tli'iAçi

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a Tt isn 'aciéti.

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yxÿ H TinTite'' tld.

ir» t/i’ix7[i‘fjgt;d èv

inx.vyftctTi lixaâ'sretfvytl'Hftii'Mf. Ideft;

■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'ßöniuiricjl,utfttuoluptatismentorf

Si ufpûm percepit. Et femper ({uo^

. GraMuiciß m grattant altrram parit.

brneficÿ uerô accepti apud guent difperit nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Memoria,nunijuam illcfuerit uir nobilis.

Et hæc quidem Tccmeflæ ad Aiaccm in Sophocle uerba funtlt; Et Menandro comico Athenienfi hæc -æ-t/i wi^yio-tas kûù ivyru/^oa-vt'/tg aferibuntur î

* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xTTcJlôs Kvê^tu'7rt,lt;f^ Kn^’H

jJiycs

ttxKop tAf êHjdvgtff.u.x

^xgipKxßiii/ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(quot;xiKxSltfSec, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Hoc eft {

Acceptuin beneficium ô homo remunerare,Cîr iterum acdpiet.

Gratiarum ailio efi^gratiit remuneratio.

Pritclaruf uero thefaurui efi,gratia coUatd.

Opportunam gratiam confecutM,opportunam dato.

Etreliquaquæfcquuntur. Verumnede Gratitudinepotius peroc rare,quàmftudij meicaufam, dedicationis^ rationem exponereui# dear,hoc teftonme fine manifefta læiæ gratitudinis impietate corn# mittere nonpotuiire,quinbenefîcentiæ ueftræpublico aliquo gratæ mentis teftimoniorefponderem. Atquod in præfentia quidem ue# ftra magis dignum effet Amplitudine, aliud nobis fuit nihil, quàm : nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a 3 hic

EMMANVELIS BETVLEIl

IiicLaÄantius nofterînon quod co mentis ueftris multo amphfsimis 'fadsFac^iurft, aut nos ojEßdo nofiro in uniuerfum efTcprobe defun* lt;51os exiffimemustfedueftrafredbeneuolentia gt;nbsp;bos labores x y s t i noridne uos ingratos minime habituros:8d indequàm pia. mente, quam tcftari aliter atque declararé minime datur, crga a. v. afFetfd fi* muSjfadluros cfleindicium fjîeramus amp;nbsp;confidimus. Et liberalita* tisueftræratio nos hortatur,ut earn non alia,quàm bac ipfa excipia* musremunerationis fignificadone. Veluti eniinipfe,quemfæpeno« minauimus,Pater,proximumpoftquam Fads cefsiffet honorem uo* bis fert acceptum:itaprimum illud, quod lucem pofteius mortem cernit,fcripdonummonumentum,Præftandæ ueftræ deberi liben* » ter confitemur. Hue accedit, quod huius Operisledio à ftudio* rumueftrorum ratione non magnopere abhorrere uidetur. Nam ut cafemperfuitjUtPhilofopbiæ, humanioribusep literis non aliter in« cumberetis,quamutfacrainterim,quæreligionem noftram docent, non fids afpernad dogmatadta hie nofter utrunque ftudium fœlicili fimèconiunxit, ed quod, quiagendfium fuperftitionemimpugnarc necefle habuit,amp; cum Pbilofofniis acutifsimis difputandi habere ne« gocium,infaCnsLe(fiorcm fic inftituit,ut eadem opera in propha* ï’æribus literis non minus diligenter erudiatun Nunc ad Ladan« X. num ipfum accedamus,de cuius Vita fi' aliquid explicemus, non for« tafle nullum faciemus operj^ precium, Ea diligenter eft à dodifsimis amp;nbsp;diligendfsimis uiris Theologis, qui Ecclefiæ quoddam Corpus biftoricum colligunt,confignata:ex quo quicquid ad Vitæ,amp; Operum eius cognidonem proxime acceflerit,annotabinius. ton's huius libri,quihodie quidemextant finguli, L, Cœlij Ladan« tfjFirmiani nomineinferibuntur. Ladantium didum fuiflea ladeo cloquendæflumine,acfolidioriOradonis genere, quidam funt qui arbitrentur. Qtid referri debet,quod àHieronymo,contemporä« neofuo,quafifluuius c|uidam eloquendæTullianænominatur. Fir« miani cognomentum a patria habuit Firmio, feu ( ut alrj ) Firmo, ca« ftello fine oppido in Piceno Italiæ regione fito. Pracceptorc ufum efle Arnobio,Hieronymus autor eft:8dfortafle Romæ, ubi aliquan« do Arnobius docuitruelud ipfe fuis quos aduerfum Gentes feri* pfitjlibris non obfcurè innuit atque teftatur. Ambo ifti, difeipu* lus pariter atque prgccptor,eandem experti utrobique fortunam. Oratorio primùm, deinde uerd Chriftianæ religionis profeflores ftrenui extiterunt: atque fimilc utrinque tradantes argumentum, aduerfumGendumfuperftidoncs acerrimèdepugnauerunt,8d qua« fi certauêre,ut dubium fit ,uter alteri prgferri debeat. Ambo qui« demamp;zelo Sc dodrin^fumma pares fuerunt, atque ueritate. llle uerd difcipulum uehementiori ac pugnaciori ftylo : atqui hic ho« fter eloquendi dicendiquefoelicitate, quemadmôdum f^pc fit^prf«

ceptorem

P R AE P A T I er

ceptórcm flip er au it. De Arnobio certè jHierönymus nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eufti

inæqualem nimium conRifiim in rebus fermone explicandis fua» life. Ad Lzadantium ueró quod atrinct,fe Sc Oratoriam profeamp; fum y ac fccliciori quadam dicendi faailtate religionis caufain per4 oraflejpfe in Procemio fui Diuinarum Inftitutionum Opens te* ftacur his uerbis : Qii^ pro fefsio,inquit, (ueri£a£is)multd melior^utti lior,gloriofior putandaeft,quain ilia Oratoria: in qua diu uerfati, non ad uirtutem,fed plane ad argutam inahdam iuuenes erudieba* mus. Multd quippe nunc redius de præceptis cceleftibus differed mus,quibusadcultumucræmaieftatis mentes hominum inftituere pofsiinus,nce tain de rebus huinanis bene meretur,qui feientiam be«= nc dicendi afFert, quàtn qui piè atqueinnocentcr docetuiuere. Idcir^« co maiorein gloria Philofophi,quamOratores,fuerunt apud Græ^! cos, Illi eniin rede uiuendi dodores funt exiftimati, quod eftlon* gèpræftabilius:quoniain bene diceread paucospertinet,bene au« tem uiuere ad omnes. Multum tarnen nobis excrcitatio ilia fida« rumlitiuincontulitjUt nunc maiori copia ôd facultate dicendi cau« fam ueritatis peroremus : quæ licet pofsit fine eloquentia defend dijUt eft à inultis læpèdefenfa, tarnen claritate acnitore fermonis iU luftranda, ôd quodam modo diflerenda eft, utpotentius in animos influât,amp;uifua,ôdinftrudaRcligione,ôd luceorationis ornata. At« que hadenus Ladantrj uerba retulimus* Neque Rhetorem fo« kun, fed eum Sc Philofophum fuiffe cxercitatifsimum,eius librifa^ tis luculenter teflantur,in quibus nullius ferèamp; difeiplinæ Sd pro« fefsionis autores præterijt, quorum non fitufus teftimonqs. Cia« ruit autem annüm circiter incarnati Chrifti trecentefimüm uioefi«

O

mum, 8d uixit fub Diocletiano Conftantino Itnperatoribus Ro« manis. Et à Diocletiano quidem Nicomediam uocatus, Rhetori« cam ibi àliquandiu profeffus eft:ubi ôd negodum fibi fuiflTe cum duobus iinpuris Philofophis , quorum uterque libros contra no« men religionemque Chriftianain euomuerit, de fe ipfe feribit libro quinto,capitc fccuildo; Cùm autem(ut uerbis Ecclefiaftid Ope« ris Scriptorum loquar ) ut dodor Latinus in Græca duitate au« ditorum frequentia deftitueretur,omiiro tradendi 8d docendi mu« nere , ad feribendum fefe contulit: cùin quidem antequam in Bi« thyniam ueniret , Chriftianam religionem, ut uidetur, ample« xus fuiflet i Eufebius in fuo j quod fcripfit, Chronico, eloquen« tifsimum fuo tempore fuiife aniiotauit : fed ufque aded pauperem per omnein uitam,ut neceffarris quoque plerunque indiguerit.

, Senem in Gallia docuilTe, Hieronymus refert , ubi ôd Cri« fpum, Magni Conftantinilmperatôrisnlium, quem Pater ipfe po« fica interfecit, difcipulum habuit* Atque turn quidem ipfum hoc Diuinarum Inftitutionum Opus ad Conftantinum Impcratorem a 4 Maximum

EMMANVELÏS B E T V L E I

Maximum ( fie enirri ip feuo cat) confecifleiudico. Certe bene fen em hos cum confcripfiflelibroSjfortafl’enonineptèaliquis ex hifee eiuS uerbis coniecerit:Nam fi (inquit) quidam maximi Oratores,profefi= fionis fuæquafiuete»ani,decurfis Operibus adtionum fuar5,poftre=« md fcphilofophiæ tradidcrunt:cam^ fibi requiem laborum iuftifsi^ mamputâueruntjfianimos fuosin earum rerum, quæinuenirinon poterantjinquifitionc torquerent,ut non tarn ocium fibi,quam nego cium'qùæfîfleüideantur: amp;quidem multd moleftius, quam in quo fuerant ante uerfati : quanto iuftius ego me ad illam piam, ueram, uîna.mcp fapientiam, quafi ad portuin aliquem tutifsimum, confer ram : in qua omnia didu pronafunt,auditu fuauia, facilia nitclleiftu, boneftafufeeptu i amp;:c. Et quoniam femel m mentioncm fui Ope* ris digrefsi{umus,fane Si. reliqua, quæ partim de hiiceOiuinis Jnfb'* tutionibus (in quas præfamur) Si cæteris libris dicere conftituimus, pfofequamur. Occafionem ipfiDiuinas fcribendi Inftitutiones de* tnßitutiones dit,ueritatis negle(9:us:quæ quod obuolutain obfeuro lateret,amp; con cemptui doólts, quia idoneis aflertionibus egcrct, Si odio indotfb's luit, ob infitam ( ficutipfe loquitur) fibi aufteritatem, qudd eius lu* eem ob id ferre non poflent, quia prauis fuis aduerfaretur ftudqs. Quare, ficut initio Opens eftuidere, uindicare ueritatis doÄrinam, amp;^fuccurrerehis erroribus uoluitrhoc^ unicum fibipropofitumha* buitjUt Si dodb ad ueram fapientiam dirigerentur,amp;indodliad ue* ram Religionem. Atque bine eft qudd alibi diat,fuftepiflele boc muiiuSjUt omnibus ingenij fui uiribus accufatores iufticiæ confuta* ret. Earum uerd generale argumentum eft, quod exprefsit bis uer* bis : De Religione itaque nobis, rebusep diuinis inftituitur dilputa* tio. Atqui non bic fingulorum argumenta librorum perfeque* ' mur,ciim non commentarios, fed Dedicationemfcnbereconftitu* turn habcamus : Si inferiptiones ipfæ , quas autor fingulis præfi* xitlibris,hocquidem evidentermonftrent. Primus fcilicet defalla Religione , fecundus de Origine erroris, tertius deFalfafapientia, quartus de Vera fapientia, quintus de Iufticia,fextus de Verocul* tu,fcptimUs deDiuino præmio docet. Qui tituli fané omnesnihil perplexitatisinfefe compleduntur. Qudd uerd eos uniuerfos In* ftitutionum diuinarum titulo inferipfit, banc ipfe rationem innuere uidetur : Et fi ( inquit) quidam prudentes,ut arbitrq æquitatis,In* ftitutiones Juris Ciuilis compofitas edidcrunt: quibus ciuium dift fidentium lites contentiones^ fopirent:quanto melius nos,amp;: re* dius diuinas Inftitutiones literis profequemur,in quibus non de ftil* licidqs,aut aqtus arcendis,aut de manu conferenda, fed defpe, deui* ta, de falute,deimmortalitate,dcDeoloquemur,utfuperftitiones mortiferas,errores^ turpifsimos fopiamus i Et caufam quarelm* peratorionomini duxeritdedicandos, hancafsignat, Si fubiungit;

/

P R A£ F A T l Ogt; » i . *

Quod Opus nucnominis tuf aufpicio inchoamus, ConftantineJm* perator Maximc:qui primus Romanorum principû,repudiatis erro nbLis,maieflateml3ei lmgularis,ac ueri,8c cognouifti,8d honoraftt Nam cdmiîle dies felicifsimus orbi terrarum ilIuxifTet, quo te Deus fummus ad bcatum Impcrf) culmen euexipfalutarêuniuerfis ÔCopta^ , bilcm principatum pr^claro initio aufpicatus es,cum euerfam,fublaM: tamcp iuflidamreducens,teterrimuni aliorû facinus expiafti. Et quæ fequuntur. Sequitur liber de Ira Dei,ad Donatum,quem Eli^^ony mus quotphis uerbis commendauit rFirmianus nofter librum de Ira ira d« h~ Dci,dodlo pariteraceloquêtifermonc confcripfît,amp;c. quem alibi pulchcrrimum nominauit. Qui fane bene noftris côueniat tempo ribus,ncmô facile dixerit. Alium quocp præterhos librû edidit,qui quod mirabilcm conftruÆ’onem humani corporis,quæ in conftitu^ lione mcmbrorum,(ingularum^ partium cernitur,docea£,deOpifi;f Deopißeiä CIO Dei,ad Demetrianum, titulum meruit. Ac fane quam probatus -hie liber uiris femper fueriteruditis,hocetiamargumento conftare poteft,quddnonuenerandusfolùmXyfl:usnofterBetuleius,uerùni .. .. amp;nbsp;magnus ille Erafmus Roterodamus, amp;nbsp;lodocus Vuillichius Refel hamis,in eundem annotauere; Porrd de hifee ii quisplura requirat, inXyfti amp;Præfationibus Commentarrjs, uiderit. In Epitomeir uerd diuinarumlnftitutionum,feulibri Acephali quiproximèfequi^s^J’^^ 'tur,nihil àpatre eommentatuminucnimus.Quo confîlio prætermife rit,nefeiornifi quod conijccre licet, quia

Oeddit miferos Crambe repetiti

neçpidcm fortaflebis diceremeep id quodautortielutlimitatum,cer=î tisc^conclufum terminis atcp angu.ftqsuoluitjuberius expiicare atqp diducere latius fibi uifum fuifle*Qui liber,meo quidem iudicio, non tam Epitome,quàm Epitomarum quoddamfragmentum in Diuina nbsp;nbsp;' '

rumlnflitutionum libros dici meretur.Necp enim eo feptêlibrorum

fexti nïmirum ieptimi Iibh,amp; poftremg ex quinto partis,continent tur.Naip à dcciniofeptimo demum eiufdcm Iibri capite,Ëpitomas fuas Lacftantius aufpicatur, quas ex ordine deinceps cgteris capiti* bus perfextuin atcp fcptimuin librum ad fincm ufquepertexiu Ëius rei caufani lecîori iudicandam relinquo, Reftant tria Carmina: quorum primum de Phœnice, quin LaAantij fit,nemo, ut opinor,in dubium Iiaclenus reuocauit. Oe altero , quod de RefurreÆonis Dominicædicinfcnbiturplurimorumhocfcrturiudiciumjâuodut °'' mutiiatu,miriscp deprauatu modis legacur,itatallo Lactantio inlcrij: ptumfuiflc,quôduerfus uenæpuritati^ Lacflantiansc minus refpon EifgiÀ dcre uidcatur. Quare funt,qui Fortunato epifcopo PiAauienfi ( qui duçentis S^quinquagintapoilLadantiumannis floruit )id uendi« ccnt:ficutiquidem etiam inter eosGeorg.Cafranderfaditauit,acprii

B M M A H V É t t s « E t V L B I I

ftfhæ fuæ mtcgritäti reftitutum, Coloniæ Agrippinæ in publicum èdidit.Eius hæc dehacElegiauerba hue aferibère non grauabordn* cidi(inqutt)nuperin uctuitum uolumen carniinum Fortunati,pritf mùm presbyter! Itahci,poftea cpifcôpi Pidauienfis : quod mihi per* luftranti'i occurrit carmen longé uenuftifsimum de Relurreéh'one Dominica,falfô hadlcnus Laélantio attributum. V erùm haud pauld aliter ab autore confcriptum,quàm hadenus typis exprelTum, uarijs ’ amp;mirismodis corruptum,perturbatuniac mutilumpalsimlegitur; quodfandèconfirniareaufim,àncminehadcnus intclledum. Sai* plît in hoc carmenHermannus Bufehius Pafiphilus Scholia,non in* dodailla quidemjamp;loeaquædamnonomnino deprauata diîigcn* ter explicantia,fed communes atep inolitos iam errores non fuftu* Df nßititt h'tjSCc Haécille, Tertiumeftpium ÔCelegans de Pafsionc Domini Domini air carmenîquod quale fit, feiplum fan’s probat. Vcrtim de hifee fuum cfto cuiuis faluumiudicium:amp; qui uolct,ipfos légat Commentarios. Et hi quidem libri (unt omnes, qui hodic ex Laclantianis Operibus lââ^ntijne leguntur. In quibus etfi non diffiteamur compluresoccurrcrenæ* uos nbsp;nbsp;errores : tarnen feriptionis confih'um,ordo, rano item,attp di*

dio,pleriflt;p,ijsç optimis fémper approbata luit. Nobiles ccrtc, fi opus efletjCOS^ non poftreminominisTheologos noftræ adduce* rc poiTemætatiSjquiLadantiumfibiinconfixtandaoriginefuperio* fum temporumfiiperftitioniSjimitandum propofuere: eo quod hæc cumGentiliumreligione multa habere commuiua uideatur. Atqui hicautor,ficutimeononhî^etopusteftimonio(quod uino uendi* bill hederam fuipedere nihil neceircfit)ita calamo parcere, amp;nbsp;coni mcndationifiiperièdereuifiimeft. Ad naeuosuero eius quod atti* net, quo arudioribuslàciliusuitariatip caueri queant,feorfimcxIU uâMti/ H- bris fingulis annotauimus. Porrd præter eos quos recenfuimus, quidam enumerantur ab Hieronymo libri : Sympofium nimû» rum,amp; «/■»iTTiQiKift de Africa Nicomediam ufcp, uerfibus cÔfcriptum. Vbi ôi. hoc afFert fandus Pater, eos libellos à Ladantio Firmiano àdôkfcentulo fuifle editos. Recenfetur ab eodem liber aliuSjinfcri* ptus Grammaticusrattp item duo alij libri ad Afclepiadem.’liber prflt; terea unus de Perfecutione: amp;nbsp;libri quatuor Epiftolarum ad Pro* bum:rurfum uerd amp;nbsp;alq duo ad Seuerum Epiftolarum libri, duo item eiufdem quidem argumenti ad Demetrianum. Qui onlncs,ut D,Hieronymouifîprædicantur:itatcmporuminiuria,quod eft de* intercidêre. Porrd de certaminibus Ladantij noftri, quæ fuftinuitjhæc ex hiftoriaéEcclefiafticæ Opéré ad uerbum referi* mus : Contra Ethnicos, religionis Chriftiànæ hoftes,acerrimèin li* bris omnibus,quos Diuinaruminftitütionürtl titulo infcripfit,maxi« me uerd libro quinto pugriatun cuiuS Capite quarto ait,fufcepiftèfc hocmunus,ut omnibus ingenij fui uiribus âceufatores iuftidæ refit*

tarci;

P R AE F A T I o. .

caret In eiufdem edäm libri Cap. uigefimo, ingenti nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;proud

tat ad difputan'oneni Pontifices,inaiorcs amp;nbsp;minores,flammes,augurf res,reges,facrificulos,faeerdotes8d antiftites religionum:ac irridet omnes eorum cultus : maxime autem inuehiturinftudiumChriftiæs nos occidendi. Poftea cum omnibus congreditur Philofophorum fe(ftis,quos cæcos amp;nbsp;ægrotosfuaPhilofopfiia efle didt,lib.3.Cap. 30, amp;nbsp;in Epitome diuinarum Inftitutionum Cap. 3. Réfutât Stoicorum opinionem,putantiumomnia quæ moueanturin deorumnumero habenda efle.'lib.i.Cap.j-. Alias item eorum nugas de duabus natu* ræpartibus,lib.7.Cap.3. Confutaterrores ac originem difciplirtae Epicurcorum, lib.5.Cap.c7. Epicurum uerd ipfum, quod mundum fuafponteextitiiredixerit,damnatlib.7.Cap.3. Item quod mundum nulla nugatus fitregi diuinaprouidentia, in Epitome diuinarum In* ftitutionumCap.p. Cuierroriinlibro deOpificioDei,opponitih* duftriam,accuratam ôi. artificiofam turn mundi totius, tiim hominis conditionem. Leucippi item delirium, qui mundum uniuerfum ex atomis conflatum fenferat,rcfellitm libro de Ira Dci,Cap.io. Repre* hcnditSlt;:Pythagoræftultam nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quod fcilicet animas in alia

atep alia fubinde corpora migraredixerit:libi7.Cap.23. Quomodo demum extremum fuum diem clauferit,literis proditum non eft. Ha* (ftenus illi. Et hæc de Vita Ladantrj retuliiTe iufficiati Antequam 0f«/w ueroEpiftolænoftræfinemimponamus, torrimemorandumpanels aliquid uidetur, qua occafione Commentarfj amp;nbsp;fcripti amp;nbsp;editi fue* rint. Cum ante annos plus minus duodcuiginti ,Lalt;ftantium pa* rens publiceauditoribusfuis inAu^uftana Schola enarrandum fu* fcepifl’et,primùmhæcincarmina,poftinlibros Inftitutionum amp;nbsp;an* norare ,difcipulisdidlareccepit Annotata. lis abfolutis,Ladan* tianaledioneipfiàScholæmagiftratufuitinterdidum. Annotatio* nes tarnen nihilominus in cæteros delraamp;OpifidoDeilibros con* tinuauit.Cui laboriacpræledioni,Sibyllinorum quoquedebemus Oraculorumeditioncm:exquibusautorifte quamplurima dtatte* ftimoiua. A tque hie fané fcriptor adeo Xyfto amp;nbsp;familiaris amp;nbsp;dilc* dus fempcrfuit,utexfuisfiliolo cuidamLadanti] nomen impofiie* n't.Qui cum poft paucos,quosuiderat,dies, praematura morte præ* nperetur,fato quodam at(^ non faufto,8d huius Ladantfj noftri inte* ritum præfagire fibi uidebatur. Nam finitis quidem Commenta* rrjSjquamprimum eos publicarecoftituerat Atuero ob diffidh'a quf poftea Sdfuneftaatqppeftifera non Patrig folùm,uerùm ipfi uniuerIg Germanigfubfecutafuntbelhtempora,ut tumnonederetur:fadum eftjUt hueuftç prefta manferint. Nam interea ipfe quotp Pater opli* mus atqp piendfsimus,cxtrcmum uitæ fuac diem claufit. Hine uerd nos,qui tunc pueri fuimus,amp; adolefcentcSjper gtatem id quod uole*

bamus.

E M A N E L. BETH. P R AB F AT I O bamùSjConfequi'noii potuimus. Hodie ueróTypographuslaüdaie nfsimuSjOccafi'onc quadam opportune arrepta,editiôncfn hanc mo* liri cœpÎL Quare Viri præftantifsi'mi,uoluimus etiain ipîi in hifcc 'noftrumi'nftitutuniprofequi,atcp explicatum hune autorem ueftro lub nonu'neiniucemiamaflerere.Accipi'teigitur, quod repræfenta« mus,La(fîtailtianuin monumentum eo uultuacfauore,quo ohm pa« rentis noftri otttnia. Et fî Opus hoc multis lam rétro fætuh'SjfoIum, maximitotiuS ôrbi's Monarcbæ,Conftantim inquam Imperatoris munerc dignunl iudicatum fuit: uos,uel eo faltem nomine qu/â iam pqs autîtum Commentary s,no reeufaturos efîe,atçp adeo amp;nbsp;nos ’ quotç commendatoshabituros,minime dubftamus. Valete.

ExSultzbergaBrifgoiæ,ipfisCalendisMartf)e

Anno incarnâd Chrifti

I

- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. • r -

V, A.

' ‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' deditifs,

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' Emmanuel Betulelus Au

quot; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;• • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■ ■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;guftanuSjXyfti F, Verbi

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-- DeiSultzberg^minifter.

X Y s T ï B E T V L E H A V G V S T A*

NI, iN L. COELII LACTANTII FIRMIANI Opera,fuorum Commcntan'orutn ad can-didum Lédorem

P R AE F A T l o:

QJH nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LrfÂrfnh'/fM fcri^ta reUi in Scholit iituentufi

cr ennrrttri conuenùt, contra Laâantioma-infUtuta,

VAN(LVAM flludComidjQiiothomincstotrentcntfaÿ qm'a uulgô ladatur, publico mortalium confenfu rece-P tum uidcri poteft : ex ipfîus ramen Poetac loco facile in-telligitur, corruptos illic hôminum mores taxari. Nam ß Kuril trroia quædam eft, qua üniuscuiüldam kukS der quidam,quædam idaea mcntibus omnibus non utcia ris pulcherrima iudicatUriSÇ ôb id,quicquid huic opponi-tur, (ùlt;r^è[f eft, ÔC turpiftimum communi ienfu ccnfetur. Sunt media quædam, in quibus hominum iudicia falluntur, àlius graciles magis amat, alius habitiores'.nigella huicmagis placer, illelufca quadam toruitatcobledatur impendiô:inuenitur etiam,cui næuus in facie ucnuftus haberur. Sed forma interim quædam una omnibus numeris ablblura Pulchrieft, qualem in •Helena pingenda Zeufisforte fibi propofuit. Ira qui de Imitationehodic præccpta tradcrefolent,unam2lt;abiblutam Ciceronisdidionem,utquæ pérfeda quædam Latini (èrmonis idæa fit,SkS exéplum omnibus Latine di-durientibus fcripturientibusc« proponendum, atcç obidTulltanam phra-fin in fchola folam puetis inculcandam cenfentmos uerô,qui Ladantios in (cholam recipimus, iudicio carere, uiciofas dicendi formas amplèdi. Nec certè improbarem illorum côfilium, fi nobis talis uir politicus inftituendus eflet,quales Ciceronis fcculô in orbe Romano tulit. Qiiibus licet aliquod remm diuinarum,ôf ueræfapientiælumenaffuîfit:illud tarnenquàmexi-gùum fit,facile intelligit,qui diicernere didicit,auid interfit inter illud r yvibsoii) quod Paulus illis hominibus eflefatetur,ôdinterjB(f3©--a-A» Tjf nbsp;nbsp;(TOi^iflcç.Sed in Chrifto ftpientiæ thefauri repofiti funt omnes. Quarc

parum côrdatè agere uidentur, qui nos eo ieruituris redigere uolunt,ut nobis 'rtiù r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a-lt;iatxigt; obtrirdant. Sic enïm Apoftolus fucatum dlum amp;nbsp;fteri*

lem orationis fol endorem uocat. Qiiod non eô didum uolo, quod corfc-ftis ilia regina Rio ciiltu careredebeat. Nolo Iqualidam illam ÔC horridam, ficutnc Ladantius quidemipfe,qui didionemfibioptauit Cicero'nianae firnilimam,autea efticaciorem ctiam aliquam :nô quæ ex fofcmagis,quàm diuinitùs,energiam fuam habeat. Primùm Ciceronianiiftihocmibiper-mittant neceftè eft, ne illi quidem puero, qui ad cauiàs duntaxat forêfeSjaut ad négocia ciuilia parafur,folum Ciceronem proponendum. Simodô illos præclaros cenforesaudireuolent, quideratione ftudiorum hadenusriort line laude (cripferunt i qui admittunt præterea quofdam etiam alios, ueliiti, Terentium,Cæfarem,SalIuftium,Liuium.Qiiur igitur non ego his Ladan ■fium addamCqui tan^iropè ad Ciceronis didionê accefsit,ut banc palmam plüfimispræripiat. Terentium licetipfe Cicero dicatur geftafleinfinuÖ^ manibus, teliquos rtihilominus fuum quendam peculiarem dicendichara- , derem effinxifte adpàret,Ciceroni minime addidostquorum tarnen quifep . fuani laudem ô^gldriam aflecutus eft,nunquam intermorituram.; Lada^-

b tiusfoo

X Y î T I B E T V L E H

/itis fùo di^èttdffîloXJiceïon tamis eiTefiiiduitCid quodncmo ncgaOpcdlo” re Lotus ïijienm Chnftianus, de rebus Chnftiarjts Ciccrontana dicendl puritatéaduerfus eloquentifsiïnosutnufc^ linguae gentiles diflererein uo-tis habuitn'ta tamen,ne fua dolt;fliina(quæ laluprera cruds dodrina eft)x7V(igt;-Ä«:lubetenini uerbis Paulinis iam magis, quam Tullianis loqui. miffos fa-ciamus illos imitatores, illud fæuum fquos ita redeHoratius nominat) Ci-ceronis pccus» Haberern Paulina, quae in importunes iftos Ciceronis ob-truforés eftunderem argumentatfi mihi fuiflet unquam inftitutum

(raefitttV7t€1gt;lt;)x^exprofeflbinfedari. Ämplifsimusinquamaduer fus Tullianos iftos fimulacricoias hicmihipateret perorandi campus. Sed mittamus illos. DeditChriftus etiam ftiae quodam Eccîefiæ Demofthcncs aliquos,atft Cicerones: dcditGræcisBafilios,Gregorios,CljcmetcSjChry-foftomos, Eufebios, Theodoretos, ÔC alios praeterea innumeros. Dcdif Latinis Ladantiumtamp;antchunc Minutium Feliccm,uirum cloquentia Çollentem.Duriora quidem, amp;nbsp;Africanum quiddam redolentia, Cyprian», 'crtulliani, Arnobq feripta. Poft La da nt» um inter Ecclefiafticos feri-Î)tores,quos hodielcgimusdiicrtiores, habentur Hieronymus amp;nbsp;Ambro-LUS.Sed Auguftinus Africanamduritiem obliuiicineftif. Verumcnimuc-fo fi puritatem fermonis ipedabimus, nihil funtfi.cum Ladantio conferan tur. Hunc Chriftiani unum habent, quem uniuerfis gentilibus opponanf. Nemo hadenusex mancipqs Tullianis prodtjt,qui fuum hærcfiarcham ^duerftis Firmianum defendcrcaufus fit: quia fimplex ueritasfemperad-,perfus magnifica illa Rhetorum fophifmatainuida ftarcfolet. Sedquem-admodum aliorum philofophorum, ita Ciceronis maxime argumenta,tail ta dicendi uirtute retundit, tarn euidentibus confundit demonftrationi-bus, ut ipforum dodrina nihil nifi quidam inanis uerborum ftrepitus fuifi fe uidcatur. Atque ob idipfum Ladantium pueris rede praclegendum cen feo. Fateor interim, Ciccronem redius in ijs enarrari Scholis, in quibus ßuius mundi Oratorcs inftituuntur: aduerfus quos ego fern per enutriri ue-limLadantiosaliquos,qui Oratöresiftos, qui praeter gentilitium quen-dam Chriftianifmum intelligunt nihil,ijsdem modis exciperc poffent, quibus Ladantius noftcripfos gentiles, turgida, fed inani quadam loquentia inflates, ucl confutando intringere, cenfundereœ : uel confirmando in fuam,hoccft ueritatisuiam pertrahere poflent. Nondufiito,quinTul-liani manes in Firmiani fententiam porreda uidoriac herba iamdudum fonceftèrint. Namfi Cicero earn férnper amplexus eft dodrinarum opi-pionem,quac maxime fibi, hoc eft caccæ ctiam rationi probabilis uideba-tur : non dubito, quin ueritate uidus, mifle gentilifmo, uerum Deum,ue-ro cuitu, fine errore culturus fueri t, fi in ca incidiflet tempora. quibus non piulto póft Ladantius floruit. Qiiare mihi æquiores efle Critici illi debêi^ qui nihil rede fieri, nifi quodipfis probatur, indicant, ipfi profedo nac in-telligendo faciunt,ut nihil intelligant. DamnantLadantianam in Scholis ledioncm, exploduntautorcm purum, terfum : cuius didio facilima,quia perfpicua : cui nihil ineft uel afperum, uçl hiulcum ; nihil durum, nihil an-fi-a dibus fiagefum,nihil hyperbatis impeditum:aequabilia uniueria, ac plana, fed interim acuta : nonunquam ad oratoriam uftp afturgit eloquentiam. Non ignore huius compofitionem reprehedi, fed ab Eratai Ciceroniano: cui nihil iacrum iatis,nihil fatis elimatum aut politum eft, Similia in ipib ße pc Çiceronc,fi curiofis oculis infpicias,inuenics : quod hie profequi,lôgius foret. Curiofiucroifti Dialedicesatiç Rhctoriccs ergodioftae,neiciunt quantam (He autor Rhetori dicendi artes profitenti, exemplorö fyluam fup 1. . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pcHite^

P R JIE F ATI o.

peditctjßue argumenta fyllogilmorum, aut enthymematum formis illigare uoletquod nos qm'dem in his noftris Commentarijs aliquoties attigimus, parum tarnen fuperftttiofó Cxterùm in enarrandó diligentius inueftigaui-mus fingula. Singula ferêcapita uel thefes funt, uclhypothefes, uelchriæ, uel fententiaCjUel deuterologiæ,uel confirmationes,uel confutationes. plc-runœadiones iuftç. Taceo lumina orationis, quac non ornant modo cau-(äsjied etiam illuminant atlt;^ illuftrant:taceo illas dicendi figuras,quarum a-iiac rebus exaggerandis,eleuandis aliæ feruiunt. Quid tk hUk commemoroî' nam t« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;moderatio animi cohibetQiiid multisCmotus illi quibus ora

tio concitatur,ita tempeftiuiter adhibentur, ut neclangueat ulla parte uis di ccndi,nectumultueturcontra decorum. Nihil icurrileiqualia hodielàepce-tiam fine modo inEuangelij patronis grauiisimis deprehenduntur, non fi-nemagnapiorumjpedorum offenfione.. Qiiamfortiter inuehiturinfimii lacricolas,quàmfeftiuiterilluditillis, SCeluditïæpe fubtiliter abfurdasad-uerfariorurn conclufioncsC Qiiid dicä de uanjs amplificandi formulisC’Res perfe obfeuras mirabili artificio in lucem claram producit,ambiguitates tollit. Qiiam pulchro autemordincargumentaargumentis neditî’Necfe-cus quam prudens Imperator inftruitn'pfe, prout caula pofcit,epichere-mata fuislocisatque ordinibus difponiu Qiiàm feite propofitiones alias exaltjs creberrimas, non fine magnifica fententiarum grauitate ducitî’ Quam callidè fiepe aduerlarijs largitur plurima,’uteô,quô cupit,perue-niatîquot; Qiianto robore iplam fiepe cauficarcem inuadcrc foletC Melior, inquiunt, eft in deftruendis falfis, quam in exsedificandis ueris. Deftruere autemquemlibetpofie, exacdificarecontra non efiecuiuslibet. Benepro-fedö dicuntu'n architedonica rem itafe habere,' fortalïè illis conceflerim. quanquamiuxta Platonem quoqueis demum rediusopus diflbluit,qui conftruxit. Sedin artedicendi «vihvcris plus uirium ingenfj atque indu-ftriæ requirit, quam afleueratid.Nam qui fuam fententiam argumentis con firmatjfatisfueritfi locos habeat in promptu,ex quibus argumentorum materiam proférât: fi modos Iciat,quibus argumenta legitime connedi de-beant. Sedquialiorumprobationes retundereuolet,necefle prætereahabet, utinparato fintregulac «fÄÄvo-tüif traditac. Magnum quiddam eft, SCarduum, öd paucis conceflum,ftatim uidere quidueri, quidfalfiin alterius feriptis, didis'ue infit. In his rebus author nofter ut exercitatifsi-mus rhetor, atque difertifsimus orator, præ cseteris omnibus Latinis Theo logis excellit. Videormihi uidere, quid obieduri fint illi Ladantioma-ftiges : nempe profefsionem eius neutiquam fuifie ^nceram. eum enim fecutum fuifiè Chiliaftarum errores ; nimium tribuiue libero arbitrio, öd operibus meritorijs : magis immortalitatem animorum cum Platone ac Ci cerone, quàm cum Cathoh'eis carnis refurredionem afteruifle : parum ma-nifeftèödipfiusChrifti,ac fandi Spiritus periófiam öd officium agnouifle, Bona uerba quaelb. Cogita primùm, cœnum barbaricum,Gentiliimum in-(|uam,nondum prorfus ab illius oculis abfterfüm. Deinde ijs temporibus, qs'fuifle Iocis,ubi aut à falfis Chriftianis ab initio fuit inftitutus,aut ubi iÿn-cerum ueritatis iubar per nebulas quafdam affulfit. Qtiid muftis quiduis mihi potius perfuadeo,quàm quod obftinato animo à Catholica dodrina errarit. An fuit quifquam feriptorum Ecclefiafticorum, qui non aliquo in loco fuerit hallucinatus^ CurinScholisueftris Ariftotelem fertisC’cuiuS profeflbres,aliqui dodrinam Ecclefiafticamnonerroribus modofoedifsi-miSjfed etiam barbarie turpi contaminarunr; Curfertis PIatonem,curXe nophontem(nolo enim hic Lucianos commemorare) curfolùm ex Latinis

b i Ciceronem*

XYSTI BETVLEII

Cfceroncm in Scholis ucftris praclegi uiiltis nunquid ut dogmata Tullia-na,iinàcumdicendifilo,àtenerisannisinfLiccntn atcp fanguinem cornier^ tantiir^ An non hi autores longifsiméàpuraChriftianæ religionis dodrigt; na plerifcçlocis aberraruntC’Aberraruntcertè,amp; quidem non longiisimê fo lùm, fed eciam turpiisimé. Sedpracceptores, inqiriunt, deiftis erroribua pro fiia prudentia,hdc ÔCcommoditate,nios auditores admonebunt. Cur non eandcm operam etiam in Ladantiano profeflbrerequiritisÆquidem præftiti hoc pro mea uirtli non minus in Cicerone ueftro, quàm Ladantio noftro:id^potifsimùmipfbLadantio,Auguftino,Ô!^ altjs huius melioris monetæ monitoribus.Teftabuntur hoc noftra in utrunqp autorem cÔmcn-tan'a. Seduidco ipfos adhucaliam moliri obiedionem, amp;nbsp;quafi replica-tionem quandam adornare:nempe Ladantium nonbonas inTheologiae ftudio progrefsioncs feciffê,nec fcopum facræScripturæ probe tenuilïc:

Poiïiim illis, ipfius Chrifti uerbis rcipondcre : Qiii nobifcum colligit, nô difpcrgit.VariæfuntTÂf/jtÂf/iTAtfCTùJé/difFerentiæ. Videmus in hoc autore, quod Oeus adaflerendam fui nominis gloriam, etiam eloqucntia amp;nbsp;ibphi-fticcutiuoluerit,aduerfusnimirumhuiusmûdt iàpientes eloquentia uana turgidos, ut uanitas ilia gentilitia fuis corrucret armis, Ar,inquiunt,quid opus erat hune autorem Commentarijs tam uaftis contaminareCQiiis tandem eft iftarum faliuarumfinis ç” Reipondeant mihiuiciisim: Qiiidopus habuit Ludouicus Viues,ut Auguftini de Ciuitate Dci Opus Commenta-• rio ilIufirarctCNos pueris,quibus Ladantium prçlegimus,!fta didauimus: quibus nccocium,nccdomi librorum copia erat,utreconditiora inueftiga-rent. Hic obiter etiam illis breuiterrcfpondebo,qui Cômentarios,quiho die in icripta Bibliaca eduntur,damnant,iàliuas eos ^pellantcs : fenfum é Scripturis eliciendum,non inferendum clamitantes.Ex illis autem primùm quæfiuerim,fint ne faliuæ,quac ipfi ad populum pro concione dicunt C Eli-ciunt'nefenfum exScripturis,aninfcrunt^ Aut aiunt,autnegentncceflè ■eft.Negabunttcrgôillud quoddicitur,fi feribatur, faliuæ nonlintoportet. Nam eadem uerba funt,eft eadem dodrina,ab eodê ipiritudidata,fiueau-dientibus fiue legentibus. Taceo quod Euangclica dodrina feribendo la tins quàm pracdicando,ab Apoftolorum ufi^p temporibus fetpfit. î^ed haec quæ peculiarem rcquirunt ApoIogiam,7^ft/;gt;/û)f tetigifTefumeiat. Obij-ciunt præterea difficultatem iftius autoris,quæ puerilem captum longe fu-peret. Primûmreipondebunt,an diffîcultas ifta in uerbis fit,an in rebus. Si dixerint in uerbis efle,dicant an in fingulis,an coniundis fit ifta obfcuri-Cas.Si in fingulis,aut barbara funt autobfolæta,aut peregrina. Atc^ horum nihilprobabutifticalumniatores,namaduerfus adeô eruditos gentiles feri bens,adcô nihil in orationcm admifit,quod illorum aures offendere potuc rit,utHebraifmos etiam data opera uitarit:quos,non ex Apoftolicis modo literiSjfedexTertullianietiamÔCCyprianilcriptisalTuefaduSjfuis quoque infererefinereprehenfionc potuit. Neep eft quod de compofîtione con-querantur,quæadTullianaedidionis exemplum comparata amp;nbsp;effîdacft, neep enim expeditius quicquam eft,eruditis præiertim auribus, ouàm Cice ronianafqiiod ipfi fatentur)phrafis,ÔC ob id Ladantiana quoep. Relinqhi-tur ergô,iftam difficultatem in rebus efle.Qiiod fi eft,aut in materia inuenie tur,autin argumentatione.Materia cft,ipiaucritas,cuiusoratiofimplexeft fcmpenSCpropterea perfpicua amp;euidens,quæ propter fuam uirtutem folis conferturradiis,qui fua uirtutecaligines pellit,nebulas obfcuras difcutit,ÔC ita ut funt omnia,uidentium oculis fpedanda proponit. CXiid multis^ Ve-ritatis fplendor ambiguitates propellit omnes, Nifi fortalTelocos ex uarijs hiftorijs,

P R AE F A T I o.

ki'ftotqSjäut uetuftifsfmorum autorum monumcntis o'tatos (ut funt Sibyï* ïina Oraciila)obfcuros eile dicunt. Coneeflerim illis quidem hoc non gra uatim:nam Cao quantis mihilabonbiis iftorum eÖftiterittnueftigatio. Sed hoc nomine non minor apud Ciceronem difFicukaseft.namexPhilofo-phis amp;nbsp;Poctis deprompta funt,quae uel improbat ip(e,uel probationis loco addiiciL Retinebimus ergo unà cum Cicerone, hoc nomineLadtantium in Scholis. Si uero in argumentationeillam obfeuritatis difficukatem di xerint,cdoccbo euidenter,ea Ciceronianis feriptis multo clarioraeffe.Nam quod falfum alicui rei ineft,per id quod clarius eft tollitur. Ciccronis erro-res proprer id ipfum,quia errores funt,obfcuri meritó debebunt haberuVe-rùm illos luculenta Lacftantij difputatio multis in locis detegit,amp; emendau Magis igitur perfpicua CiceronianisLadantiana funt. Nam fi fumma ora-Cionis uirtuSjUt ipfe Cicero affirmât, eft perfpicuitas : quid habent quod de obfcuritaceLadantianaconqueranturjCuiusdidio (utfupramultisoften* dimus)multó clarifsima eft. Caligo ifta, fi qua eft,in oculis eft,adiubar il* lud caligantibusrnon in autoris feripto, multum luculentifsimo. Earn tarnen in Ladantq quam Ciceronis fcriptis,ceu barbaricum cœnum, profef-foris commoditas paulatim abfterget. Hæ rationes, Ledor candide, cur-Ladantium in Scholam meam admiferim,uel (ut uerius dicam) receperim, fufticerenon maligno cenfori polTcnt.Sed nö abs re fore arbitror, fi me hoc autoritate q^uoqj uirorum grauiumatt^ bonorum exempio feciffe demon-ftrem. Cum annus M. D. xli, à nato Chrifto uerteretur, erant in Re-pub. noftra uiri primartj,quorum nutu’in Repub.fiC in Ecclefia potißi-mùm plcracp négocia inftituebantur,8Cob id Schola quoepiquos nomina-rem,fi nominari fe illos uelle fcirem.nii,inquam, Viri eruditione atep ufu re-rum prudentißimi,cüm de quadam adminiftrandæ Scholar ratione cogita-rcnt,uocabant me,confiha fua mccum conferentes : fe mihi Ladantianam ledionem iniunduros,fi hoc confilium mihi quoep ceußnum probarctur. Cauß ftii propofiti fuit,quam fuperius tanquam meam allegaui.ßm huiuß modieftc tempora,quo nutriendi fint fÿricerioris dodrinac defenfores : Só crrorßexpugnatores,hoceft,difputatorespro religione uera tuendaegre-gios.Melius autem exemplum iuuentuti proponi non pone,quam Ladan tium: qui non modo fbphifta eftetacutus, fed etiam orator difertus ac ele-gans. Lübens fußipiebam iftius autoris enarrandi prouinciam,utcuius le-dio mihi ab adolefcentia fuerat non familiäris modo,fed etiam iucunda. lü bebaut ut conferrem etiam hoc confilium cum altjs uiris dodis,amp; maxime cum proccribus Ecclefiar. Inter hos erant qui affirmarent,fe iuueneshunc autorem enarrari audiirifle ab Hermanno Bufchio : partim dicebant priua-tis feftudtjs diligenter hunc euoluifte,hortabanturut made uirtute perge-rem. Valuithorum uirorum autoritasplurimum femper apud me. Quid multisC Perfuafus fum eo facilius,quia fuadebat etiam hoc animus. Perre-xi ergo tantifpcr,dum carminaprimùm,deinde vii. de Diuina Inftitutione libros abfólui. His enim hnitis,Ladanti3naledioneàuiris (fidtjs placet) Ciceronianis mihi fuit interdidum. In librum de Ira Dei, atep etiam in alte-rum de Opiheio Dei,annotaui etiam extra ordincm,hortante ad hocD.Io-anne Oporino,amico meo antiquißimo,cui quiequam tale negate, arbitra tus fui hominis eflè impij,amp;officium defugientis. Neep in hoc generepec-caftemihi uideor,cum exempla fimilis operæ habeam minime pœnitenda. Nemo ferè ex uetuftioribus melioris notæTheologis cft,quemErafmus fine Annotationibus quibufdam in lucem caftigatiorem emiferit.Ferun-tur etiani huius quacdam,ÔClodoci Vuillichij Refelliani, in lib. de Opificio

b } De»

X Y s T I B E T V L E 11 P R AE F A T.

Dei Annotationes, Commentary iufti uiri obtinent,qax funt in Epiftolas Hieronymi,non fine magno Thcologiac candidatoriim ufii annotata. Nec rem ab offîdo mco alicnam mefaccrc arbitrabor,fi exemplum Ludouici Vi uis imitarer. Video ïamdudum quid mahgnus obtredator apud fe muC fitct:Num Viui aut Erafino me conferam.Ignauorirm hic ingeniorum prx-textus efiè folet. Magnorum uirorum exempla nos ad res egrcgiè geren^ das excitare, non à pracclan's eonatibus deterrere debent, Reiinquc,in^ guiuntjhoc docflioribus. Dodiores finim habent talentum : mihi hoc à Conftantiniuf^temporibusrelidumfuit. Simca non tibiprobabuntur, exiguum cxpccia tempus:prodibunt breui in lucem etiamj^^a Xyli crudi iifi tiora in Ladantium, quàm noftra fint, commentaria. Sic fnim quidam illi ftmihariternotus,amp;fidc dignus,mihi indicauit.Quodfi paulô citiusilledc hoc me admonuiflet, facile meàfupcrfluis continuilïèm laboribus.Sitibi noftra hacc opera Satyricum illud feribendi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;reddere uidctur.cura tu,

ut tibi fit mens fana in corpore fan o. Sed oratio noftra longius, quàm in* ftitueram,euagatur. Propofitum crat cdocere Ledôrem,cur Ladantium, fi^art redè in Scholam noftram receperimifedæmulorum improbitas me propofitotraxit. Miflàs iamCommentationesfaciamus. Bonis,inquam, cxemplis Ladantium in Scholam noftram rccepimus. Ledus cft non femel publice priuatimcp in Academy s generalibus,amp; ledus à uiris nonme-diocriter eruditis. Reliqua tacco,noftra memorabo. Âdolefcentulus,hu-ius autoris unum aut alterum librum enarrari audiui à loanne Sufenbroto, uiro ( quod eius lucubrationes teftantur) non inerudito,id® in Academi» Bafilienfiico tempore, quo explofà barbarie, literæ purius iUic doceri inci-piebantur ; co inquam tempore, quo ex tota fere Europa dodi uiri ad D. ERA SMVM conuenicndumillucconfluercnt.Hacc,pieLcdor,indc-fenfionemLadantianacprælcdionis præmittcrc uifum eft,nequiscredaC mehanc curiofitatcquadam,aut fineconfilio fufeepifte : minime dubitans, me hacpracledionefcciflè tantum operæ precÿ, quantum cuiuslibet altc-fius feriptoris, quantumuis eloquentis. Si cui hacc noftra defenfio fâcisfc'

citjhabebo fortalsis de quo mihi congratuler. Sin minus,memi-nerit quif® fibi fuum relidum effe indicium. Vale

Ledor candide, Auguftac Vindelico-

rum, I J 4 y. Mcnfc

Augufto.

AD EMMANVELEM FILIVM, 10-annis Nyfa:» Carmen.

VITA XYSTI BETVLEIIi per eundem.

XYSTVS noßer Betuleiut natus efi Augufl^ Vùtdeliconun, anno à nati Chrißo miüepmo quingentepmo'primo,fexto Calend. martij, quem Matthilt;e uocant, Patrem habuit integerrimtim uirum, Huldrichum Birkium;matrem pientißimam,AnnamBrennerinam:quitextoria, ut complures ibi folent, uiâitarunt. Puer ci«n oßauum annum attigijjit', praceptori fuit demiun datus. Erat is Cunradus Eppius, eruditus uir, diligens : qui deinde Medi-eus Campiduni uixit. Hic cum pueri non uulgarem indolem perfpexiffèt, ac

Pgt;'éflantem eum fore intclligeret .fingulari quoque eum ßudio eß complexus. Qua ipfius opera ^t*mcrfedulo 0’amanterinßitueretur,nonprofecit folùm puer, fed quod aquè iuuat,deamauit quoquebonosliteras. Atperbreuis fuitifiaopportunitas. Eppio,cum uixauos annos prafitif-ftt,fucce{ferunt quidâ craßi, fieui,fuperftitiofi,apud quos perire magis licuijjèt.quàm praficere. quos cum diu tarnen jrußra audiuijjet, tandem quod furdaßer quoque eßet, omnes linquere,fiudijs ualedi-cere,crtextoriie cum parentibus fefe dare cogitur. Sic infignis eaJfies,quam puer or conceperat,cr prabere pottrat ,ftatim ceu in ipfa herba intermoritur. Sed num Deo quoque ita uifum ? En miran-dam eius prauidentiam. Cum biennium puer latuijfet, de^ Uteris nihil prorfus ultra cogitaret, repen-tino Deicafufaitum efl,utomnisaudiendi difficultésdijparuerit. Qua perßteßo max maternus quo-que animus fuo ueteri uoto incalefcit. exoptabat enim.ut uel monachus, uel facrificusflius fuus fieret. His aceeßit pij facerdotis JUmulus, qui cum ambos nojjet, cum^ ambo pro recepto more faterentur, iußit matri, ut omninofilium Uteris refiitueret. tta redit ergo tandem ad relida jludia, fed reuera qui-dem ad relida. Nam qui tunc docebant, ut Pinitianus, ut Gelenius, qui Cracouia nuper uenerat, ijs baud commiffus fuit. Qÿincoenobio primum efi obtrufus. Pofieacumiduixpericulo faßo recufif-fet, denuo mijfus fuit ad Ulariæ. in eo uero ludo etfi doilus haberetur uir Iohannes VoegeUnus, qui Vienna poflea Mathematicas difciplinas docuitfiamen neque ipfe diu manfit,neque fui fimiles,pôfi re-liquit. Ita rurfus ergo Xyfius fatis impeditur : neque tantum prafiat, quantum ui ingenij, fi adiutus foret, praßitiffet. Eó frfincn pergit, ut iam quouisfaeerdotio fungi poffe uideretur. Quod offieij genus cum nec ipfe dum renueret, nec parentes abhorrèrent, fola uerô lt;etas moraretur : placuit interim ikagnis uirisfe infinuare,quo cr fuos domi releuaret,nee tiiùiftTi!femper uideretur : etfifieri pojjet, ■ Acadrmijsetiâ adeundis fumptu quxreret.Inde nobili uiro è Marfalcis oriudo, Dotlori cf Canonico, duos annosferuit, qui dehinc Erphordiammifit cum nonnuSofumptu. At priufquam iret,à Chrifio-phoro Stadio.nouo Epifeopa,facris efi initiatus.ficuolebat enim,quodmetuereitt,ne Lutherana aura

b ipfe muta-

X Y s TI BETVLEII VITA.

ipfc mutaretur. Vn^ut Igitttr confertfe Erphordiâtquie tu multis claris cr dodißitnis uiris ahudabat: inter c^uos Euricium ^rimô,Cordum,Gr üefenum,mox ZSquot; Eobanuni atcfiie luflum lonam audijt. Nc-prfrwm ibi promouiffèt, ni 0- longaßbris earn tenuifjèt : zrgruffàta lues, cum iam fefquiannunt exegiffètyuniuerfiin eam Scholam dißiffaffet, Porrô hinc profeilus^iam^ nouum naélus fubfidioluia Tubingenfan petit,qui parentibus fuis (paralyticus enim erat pater) effet propior, ubi unum annwnt manfft, ibi uerô omnis iam defîerat captandorum faceriotiorum mentio, Uamcr pater domi Vrba-ttum Regium audierat : per^ totum eum annum, quo decubuit, nihil agere niff i^ouum Teiiamentum cum ingenti exltatione lcgere,noffè,celebrare. Et Xyftus in Turingia, de multorum indicatione, non tcnuiter quedaitt cognouerat.Quare mißis facris,ftudior(m potius omamenta, que in quouisgenere profutura effent,cepit confeaari.Et primant quiiem lauream,quam dicmdi artes donant,breui ibi e]l lt;tdeptus:nempe anno Domini miUeffmo quingenteffmo uigeffmotertio. Kitte de altera cogitauit: fed preuenit eum mors paterna,qui eiufdemanni décima CalendAuUj obijt. Cuidumuultadeffe, dum^ domum petit, moxftipendium quoque Langenmanteleum adipifeitur. CenSlituerat enim paulo ante D.Kulderichus Langmantelus patricius,zx Canonicus ad Mauritium, ut in ftngulos annos penderen-tur ex legatis bonis centum aurei, quibus quatuor iuuencs in quinquennium {ruerentur : er binis qui~ dem annts t^lagiilerijgradum feilarentur,ciettris in Theologia uerfarentur. Koc potitus,proficifci-tur ide demum ßaffleam,idq^ de confflidpre^antißimi uiri Domini Peutingeri,qui zsquot; fuos ei miferat, Ea ciuitasutpeculiari quodam fuo fiuegenioffuefato femper dodos adfe trahit,fic er noftnvm ilium plus duodecim annis apud fe retinuit : magno fané eius bono ,fed nec fuo tandem leuiore commodo. Cum ueniffet print!im,mirè eum rapuit noua quedam explicandi tradandi^i ratio, legebatur nihil niff fcledißimum,idqi ipfii/m tradebaturfflendidißime,urgebaturfiruidißime.docebanturin quantum-uisparuo caetu à clarißimisuirislingute,artes, facultatum omnium difciplinlt;e.Kinc,utnufquamalias^. compluresibi pr^eeeptores habuit,ut in Gnecis Glareanum,in Kehr eis Pellicanum,in Mathcff Vuiffcii burgium, in Philologia Sifhazdum. In Theologia uero coluit Dominum Occolatnpadium, er pc/ire-misannis in Ciuiliiure Dominum fiMerbachium.Kec Poeffn fuam atijsquam huic uni Schole,in pri-misuero Glareano debuit. Kam tametff dum Erphordilt;euiueret,felicißime ea colerebtr : ipff tarnen nefeio quiuelanimus,uelffducia, ueldodrina hecdefiierit. Quiequiduero fft, egregiè certc tardita^ temeamcompenfauit. Ceterumutfeientiamultumhicditatusfuit,ffcpertenuisibifiiiteius fuliea-tatio.Quo in matrem enim pius eff'et,deftipendio fuo bonam ei partem ceffirat,neque ipfe ignorabat, fe detenus inde habiturum. Sed cum Dei timens effet,ZT manor dfii'iffgt;ipiu/j,z}- modeäus,)ieque uUo fadu : laborare ipfe maluit, quam utfua domi neceffarijs uUis laboraret. Qjiare feruit demiim Academie , quod à pedibus munus appellarifolet,uerùm nulla tarnen ftudiorum diminutione. Kam ut turbe nunquam magna,ffue foederis,fiue difcipling caufa,eo confluit : ffc nbsp;nbsp;turb£ pauciores,minus ibi dont

negocij.Kequediu proceres Jictuleruntizy librarij,qui indudriam eius norant,non iÜiberlt;des eranti er matura quoque atas non audire eum tantkm.neque folum eff'e,fed quid maius pertentare hortaba-tur. Patriteergoprimie fefeoffert,utffillapoff'et,ffq;uellet,operaeiusuteretur. Sedcum SchoU adhuc Canonicorum effent, templa uero infirmam eius uocemnonlatura uiderentur, liberum ei fft quocunque uellet loco commorari. Sic reuerfus,ducit Baftlelt;e coniugem,honedißimam uiduam Gla-ferinam : qu,e er ipfum, zts“ nonnuUos excellentes iuuencs in conuidu apud fe habuerat, Videbatur uero ita habiturus,quos priuatim domi inditueret,dum quid publica fundionis offirretur. Keque ua na extitiffitfffes,ni partim pedilentia,partim alius quidam motus dißipaffit dudia-Eo datu, cum do-medica parua effent opes, nec uacare iÜe affueuiffet, ad Typographes, qui dodorum fuit portus.,fe conuertit. Et Cratandro quidem primègt;,pôft Frobenio, mox Eebelio quoque corrigendis libris adfuit. Kcque ibi ßrfan deditiffèt, quèd naturà ejfet fiißxjofcixi/iie, ni uifus imbecillitate, cum biennium pra-ffiiffet, cedere tandan,ne omnino ciecutiret,opus habuiffèt. Sed qui inde cederetl Angebatur quidem bonus uir: fed prado bonisfunt z^ Deus, er Occaffo. Commendatur ei Schola ad D, Theodorum in minori'Bafflea,anno Seruatoris miUeffmo quingenteffmo trigepmo,quizrXydififittunctrigeff-mus. Kocfe igitur eius res efferre,hoc paulatim tandem enitefcere,atque ibiccepit, quodper omnem fuam uitamgeßit,nempe dodor effè iuuentutis atque literarum. Primo ludo prafuit quadriennium, magna certè fua laude,nec minore gratia.Kam zir fummaffde docuit,cr Comeedias facras primus,ni-fffallor,fcripfft atque introduxit.Primo anno egit Ezechiam ZT Zorobabelem,altero mox Sufannam, pojilofephum zr luditham : quas ^patrio uerfu primùm fcripfft, podLatinasfecit. Eo uerô pado

non hifto-

P R AE F A T I o.

'non hiflorus moJô facras/ed cr fu4S dotes in thcdtri plaufhm introduxit,feq; mirè fuis euh Ais baalt. Inflituerat eo tanpore M.agiftratus ,ut inmonafterio quad Dominicani nuper incoluerant, eertiquidam pueriin Eccleßie Ißem enutrirentur. duo cuin opus effet præceptore, quiey certa efßt ßde,v doólrina folida, zr conftantipmul difciplina : nemo dignior uifus eß hoe noßro Setuleio. Fit igitur Kcóior eius p.edagogijßdq} rurfus fanè magno cum emolHmento,fed nonnuüa tarnen fimul cum inuidia. t^am zr crefcere uideba[ur,zr feuerus erat eußos difciplin£. Notum uero efl^ quid res feeuh-d £, quid licentiæ refi-enationes fecumßrant. Etß autem 'Xyßus norat,fapienti nihil nifi eulpäßrmi~ dandammec quoruuis hominu,fed bonorÜ tantkni odia declinandaitamen cu ingenuus zr eordatus ef fet,ac peniie tantum,no calumnite affueuijfet,paul6 grauius tulit earn moleßatione.Sed nec ibi Deus ti defiiit, Hortabantur eum Tubingenfes, ut ad fe ueniret. ßc Gryneus enim eisfuaferat, qui ibidê fite-rat. At eodem tepore cu zT fui Augufianipeterent,id^ is Grynaio tndicaret,hic repète:Patria,inquit, petit:patriam ergo pete.Acquiefcitigitur Xyiius huic uocationi,zrltetatur ita fe er odijs re!euari,cr fuis tandem reddi.Prius tarnen quàm difcedit,fefquiannum uero tune exegerat,agitBclem magno cum applaufu : cumq; fummo ludo effet prteßturus, ne qui infi-à effent,premi fefe quererentur, Kagifierif gradum, qui decennium Baßlelt;e delituerat, reuocato eo more fumit : anno i nato Chrißo M. D. XXXVI. Hi'nc adfuos Augußanosuenit:qu£poßremafititeiu5,optimaqißmul Aatio. Commen-datur ei [udus,quem fuperiore anno ad D. Annie aperuerant : id^ eo pai!lo,ut fupremam quidem claf. ßum,quarum tresfiterunt, ipfe inüitueretfCieterarum uero curam gereret. C^uod quàm fan£lè,do{lè^ diligenter in decimumfextum ufq} annum executus fit,expreffum quidem egouelim, fed exprimer» meis uerbis neq^ breuitas, nec tenuitas mea ßnunt. üorunt id collegie, quos initio habuit, M. Stepha- ' HKi» Vigilium,zr [ohann.BufchiumtmoxRofetum, ZT Lorichiumitandem zr Zieglerum,zr Diethe-’ rum. üorunt dues, quorum liberos tot zsquot; ßcris er ciuilibus fundionibus habilißimos fielt fua curtii! liouit Magißratus,qui ßipendium primo uel tacenti bis adauxit, poßea eeu emerito in triennium uf^ prorogauit. Uorunt etiam,ac debebunt fané noffe,totiifeipuli,quorum multipaßim,qui tenuiores fit mus,non doilrina tantum eius inßituti fumusifed er una eius eommendatione fumus,quicquid fumus^ Qui patritij uero,quiq; dit lores eum audiuerut.neq; ij negant fe indußriie,fe prudenthefute fitndamen ta uni Xyüo priecep tori accepta firre oportere. 'Verumenimuero non id folitm egit uir

■rxTi)e,ut cemmißo munerifßdeiq; fute fatisfaceret.Multa etiam quie omitti poterant,quie prteclare tarnen profiitura ejfint,obeunda fumpßt zr confiât. Citm coUegit eius, quosfecundo loco nominaui-mus,excellentieffenteruditione.quó confenßo minus turbareturfZralacritasherum minusßangere-tur,ceßiteiscertishoris,utinfuaclafß,ipfeineorum,quiedocendaeffent,traderet. Quainßgniseiui feu facilitas feu modeßia, zT coUegas ualde inter fe deuinxit, zy difcipulos erga eo( animauit. Si qute firite feu uacationes effent, aut dijeipuli duo tres'ue pauli dodiores : ne uel minus ageret, uel Ingenia moraretur,multafeparatim docuit: ut in Aßronomicis,in Hiitoricis,in Poeticis. Neq; his contentus, commentationes quoq; fané dodas plurimasq; nobis dédit : quaß nihil habeant quod miremur, ^ui tarnen mirumßt, qui tantum ei tempus adferibendum fuperfùerit, Quod Ut magis conßet,en Catalea gum lucubrationum.

Sacros ludos hos confedtt

tuam,feuMythologiamPhtlippiM.elanthonis. IofephHm,quemDletheropoSeacommendauit nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Saplentiam Solomonis.

luditham. Sufannam.

Belem, zr Zorobabelem,quos conuertit poflea per difcipulok Heradem,ßue innocentes.

I^obilitatcmueram.

Commentarios hos rclfquit:

In LaAanti/ uniuerfa Opera.

In Ciceronis libros de ofßcijs,Amicitia,SeneAutef Paradoxïs,ie datura deorum, ie Dinina^ tione,de Pato.

InVergili/ Aeneida,

In Valerij Nlaximi omnes libros, Irt Honteri Cofmographiam. in Deffauterium de Schematibut. Annotationes in SibyUina carmina.

Annotationum

X Y s T I B E T V L E11 VITA.

Annotatio num SyluM in Gdlium cr auintilianivm,

Concordantiäi GriecM,fiue Symphonien tJoui teâementi,cuiuf recognition? mihi äelegiMit, rabuldi in Vrbenum^tjudt uel meii adJdm,uel feorfim aliquando edem.

Librum uariorum Carminum er Bpiüolarum.

Kdfcelucubrationesisin lentis fuis occupetionibm fcrip/itecrelitjuit. i^eq^ uero fuos tentum li” bros,fud monumeta ßc curauit.lmpetrduit etiem d Senelu, ut 3ibliotheclt;e curd,lt;iuadd D. Ann« fclt;lt;6c bdtur,ßbi inHiiurdndd,crfeleäißimisuoluminibusin{b'uenddcrederetur. Cuiertdntafidepnefuit, ut perfdcilc nunc ampUß imds ornatißimdsq; lequet aut exuperet, uero non uulgaris, nec uulgdriU hominum eil foüicitudo ac indußria : neq^ perum certè ad pofleritatan proderit. Eft er aliudge^ nuspublicorum fumptuut» acmunißcentiie^quodeidem confultori Auguflanidebent. QuoadiUedo~ tuit,Uiecoenates nufquam plures, quam in noilraurbeextiterunt. Quodut alia quidem multa effect-runt,utdo{lrina,ut religio, ut altitudo quidam aniinorum,ßc in primis excäatifunt à noflro iUo Bf-tuleio. vtebdtur lOehifce rationibus, Sacros er profanos ludos multos habuit,ficut modo eos recen-fuimus. Hkc procf nfiMJ inuitatis, qui doilrina pueri anteceUerent, hos pr« alijs introduüos uelipfo-rum primiim uoce,pöß er fua tandem commendabat. ita multi fané emerferunt. Impetrauit etiam pu blicis diffuta tionibus atq^ declamationibus, quo ßmiliter magni Senatorij^ uirifepenumero acce^-runt.Kthi quidem (ut uel unum me adducamjprudentißimum uirumfanihe recordationis D.Stepha-num ifelinum, tJtecoenatem in feptenniumferme impetrauit. Atq^ hifee ille lucris er compendijs ceu trophicis fuis ueheinenter eji lictatustquod er inde fit perffiicuum. Qui ilipendio publico primi mitte baiitur,anno M. D. XKXiX.hosTubingdufqf.quilionoldiano,moxfequente,hoseridfileat»

lt;:oniitatus. Atq^ is propemodum fuit adionum eius cur fus, Vir nimirum fanduSjü- preüan-ti fruditione nil antiquius habuit, quam quocune^ loco effet,rité fungi ac prodejfi. Fortunauit igitur ciim quoqiDeus. Çum Auguft£,anno M. D. XXXVIIl. prioreius uxorobijffet,dudauir-gine üarbara Nicolai Sehengifilia, liberos undecim ex eadem fudulit : quorum tres cum pâtre obie-runt,ut Ladantiu^,Barbara, cr SibyUa.œteri, quorum primus eil Emmanuel,etiamnum uiuunt. Eacultatcs, Ht philofo phi, ut benefiet, ut religiofi,mediocres extiterunt. Gratia uerà eafemper fuit, quamreueraeiuscandormerebatur. lnimicosnulloshabuit,nipaHtleuißimos,autbrcuißimos. Vt-fus quidem fft pr^epoderam in docendo rationem fequi,prlt;efertim cùm Ladantiumfuis enarrarettfed putauilpius uir,etim eloquentia fiietatem quoq; effeconiungendam: idqifimuleuenturum,fiLada}t-tium explicaret. Nec propterea Ciceronem fugit, in quem extant tot preclar^ eius Commentationes: prater idud nihil plané uidi,quod in eo unquam reprehenderetur. Vnum idud habuit, quod necui tij tarnen ed, plurimis dodis perquani ed commune, quod cum plurimis morbis fuit confîidatus. Eeflilcntia biscorreplusfuit,febrifiepiusfuitdiuexatus. Caputrheumata eruertiginesfipeaffîixe-runt, erfieuißimus fuit ei calculus.Sed pojlremu malum fuit paralyfeos. Ea primùm tadus eft penulti ma anni miUefimi quingentefimi,quinquagefimiprimi.Accefferunt podea ptures x7t«7[Xgt;!/nr:fcd infi-gnis fuit cura pradantißimorum Utedicorum,D. D. AchiUis er Occonis. Tandem uerà, ubi Deo ui-fum,ut cùm morbi, turn exad^ omnis uitte moleftationes clauderet, cum fe inter preces fomno daret, biduumdormit,placideqßtaobdormiuit,annoitE D. LUII. XIIt Cd/.lK/i/,c«mcrp4ffrfiwX.'

Calend, obijffet,erfe pariter eo tempore moriturum Xydus pnedixiffèt, Monumeit • turn ei in eodem monafterio procurarunt duo fratres, ornatißimi

atque Confulares uiri ,Henzellij, grati prteceptori fuo.

FINIS.

BRKATA

I

BRRATA OPERARVM îMCVRIA CO H MISS A, fie emcndabis.

Pag.tf. Iin,i8. eol.ï iqnaplooit *rj4.i tnuoere p.4X.i r»ftorntn ^x.ÿxara ^^ ^SiMarce toj.jjopponitur ijj. 18. x nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;141.46 Quid fit ijj.i^ Atiftotcle ng

18.1 thcologi» i4j».jj morborotn xyfîS.x fententia x8o. jihic qaafi jxo.V-x omnino j23,g i Aoronico j3j.4Poetx j«-4î beftiario» 368.14. x iuiuria 370.8 fpeûaculis 374.39.1 propter eo. 181.3.1 non obfuit 384 ÎÎ molibos 387.J»d 390.8 difpofitionc 43.iœemini 391.30 1 Vigt; X7cultum „oerè 408.31.1 Ecclefiaftici 48*

icftabüc 4xo-Vi^-;^iyr4T,r«.« 4«-x4diem 417.40-00 4x8.ixde. P'iiuj 4X9itNunc nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;48.xinterprei 4x6.18.1 aliter 4x8,13.1 tuutn 19fi

»cupidita, 470.19 T.rcntino’quot;^.^Xî’?^ 4;7-x4hlt;x«o 464 xx Stoici 469. belloii nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,dj,o7tatio 478.3^1

48tf.io attriboent 487.1Lta ? nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;48i. X7 honeftioris 47fit

Kîtnr xoT n , 49O.ixin tanta 49X.33coniaa'

8gt;tor 4^7-xj.xcam 498.3X.. Aiiftotclc.

L A C T A N T1 I VITA PÉR»

SOPHRONlViï, EX D. HIERONYMO.

IPMIAIA N o Sj ó )(guAxxf»i/Tiamp;',A§i'üJii» i^xSht»s,^Sï AiOKKi.'Tixvi3x' ? [tiTXsKAamp;s f^ifcc nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(XTftKÛi/ àiri

’tïTwp lt;ru)/j^«lt;^«4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;th 7rlt;^ix

l^RäP nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iTi^lwiKluJ TffoAiy, aff xvyy^xfitJi.xJx Ixuri^(ndnK^,

-*=® Ej^ogJtv TZTs crvy.'mxia\!^o'^ i/t©^ çvtn A^gzx« (ruvtT«/t,J(gàot/laiTraoiKoiJ K-m hC^ÇjLKHS Z(DS Tlt;ltKOiJt-Kc/léiXS,J''l'ifxiJCiTyia)IJXUUrid^.KcÙ ßlSÄSlt^HTtSiTTiyfX' (fiZTxu T^xi/.iJt.x7tKosgt; K9^ äi^cüofj 71^ o^y/ii öiv,t^ßä(»y àxxyuyüit xât« -fSZ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;AÓyiss I'

Tr/x, HS^i,7rtT0iJi.ljjj tS wri lt;Mrÿ(/lxxiJLXT©'xKilt;px^if,K^ Ttçèç AxkAhttixJ^Ijjj Aoytss c/lva, 7t^/ia)yiMi?\.ciyamp;amp;5gt;'7i^is PgoCoii u^^üASigt;AÓy2fgTb{gt;^xyxs,7:§è^Slt;iVH^ii3ifk7il^0AóipAÓ' y'äsJ'va,'7i^tiS AHiJt-HTpixvoy aK^ox'riti/AÓyBsJ^va’Tg^oS'^IJ cuj-^iJTr^ J^H/jiiÿ^yîxs êiSgt; » tt» C£ nbsp;nbsp;T» wögaïry gogi^wo-tïBf AÓ)»fli/tt'Ä.aT©' lt;^ Ig^t^XTa yi^ec J^iP'XxkxKss kx'i^zi}

lt;rxjgt;amp;' K^icüri^yTä t^os Kwy^xvnvsf rx?Aixig,as vsigoi/ ;!•«ƒgt;« T»7Ta7]Qcf«4?«^fcö«,

LACTANTII VXTA EX D. HIERO' nymo lie uirii iUuJïribui.

FIrmianus,qui déLaiflantiuSjArnobij difapulus, Gib Diocletiano princp pe acci'tus cum Flauio Giammati'co, cuius de mcdicinalibus uerfu copo^ fiti extant libri,NkomediæRhetoricani docuit: acpcnuria difdpulonim,ob Grçcam uidclicet ciuitatem,ad fcribendum (c cotuIit.Habemus eins Sympo^ fium,quod adolefcentulus fcnpfitin Aphrica: ôCHodœporicon,de Aphrica ufqj ad Nicomediam,hcxamctris fcriptum ucrfibus: amp;nbsp;aliumlibrfï qui infcrF bi'tur Grammaticus,amp;pulcherrimuin de IraDei, amp;nbsp;Inftitutionü diuinarû ad^ uerfus gentes libres vu. Epitomen eiufdem open's in libro uno acephalon;

ad Afclcpiadenlibros duos.Deperfecutionelibrum unum. ad Probum e^ piftolarumlibres I (ir. adSeuerumepiftolarumlibres r i.adDemenianum auditorcm fuum,epiftolarum lib.11. Ad eundem de opificio Dei, uel formal tione hominis,librum unum.Hie in extrema fenecflute magifter Criipi Cac(agt; hs,filij Confi:antini,in Gallia fuit: quipofteaàpatreinterfedlus eft.

ANNOTATIONES XYSTf BETVLEII in uitam Latffantfj.

L» COELII LACTANTII FIRMIA^

NI ÖIVINARVM I N S T I T V T I O N V M A D V E R-fus Gentes,de Falfa rcligione libn' phnii Præfâtio,ad Conftantinum Iinperatorem»

'Mntifueritfemper^co^itio ueritntù : rjubd necßne religioneßi-pietitiit^necßineßpienticißtprohctndareligio. cJ^P. I.

A G N O ÔC exccîlenti ingenio uiri cùm fe doSlrinaè penitius dedidiflent, quicquidlaborispoteratim-pendi, contemptis omnibus ÔCpubJicis amp;nbsp;priuatis a(ftionibus,adinquirendæueritatis ftudium contu-leruntiexiftimantes multo eftepræclarius,humana-runi diuinarumep rerum inueftigare ac feire rationê, quàm aut ftruendis opibus,aut cumulandis honori-bus inhærere. Quibus rébus, quoniam fragiles terre næqj funtjSCad folius corporis pertinent cultum,ne

momelior,nemoiuftiorefficipotcft. Etant illiquidem ueritatis cognitione dignifsimi, quam feire tantopere cupiuerunt,atcp ita, ut earn rebus omnibus anteponerent.nam SCabieciirequofdam res familiareis fuas, SC rcnunciafte uiîiuerfis uoluptatibus conftat: ut Iblam nudamcp ueritatcm,nudi expèditiœ fcquerentur; tantum^ apud cos ueritatis nomen SC autoritas ualuit, ut in ipia fummi boni premium cfte iudicarcnt.Sed neep adeptifunt id quod uolebant, SC operam fimul atque induftriam perdiderunt : quia ueritas, id eft arcanum fummi Dei,qui fecit omnia ingcnio,ac proprijs non poteft fenfibus compre-hendi.alioquinihilinterDeumhomincmcpdiftaret; ficonhliaSC dilpofitio-nes illius maieftatis æternæ cogitatio aftequerctur Humana. Qiiod quia fieri

nonpotuit,uthomini pcrfeipfiim ratio diuinainnotefcercnnó eft paiTusho- ‘ minem Deus lumen fapientiæ requirentem,diutius oberrarejacfineullo la-. borïs effccftuuagaripertenebras ïnextricabilcistapcruit ôculos eius ahquah

dOjSC notionem uehtatis munus fuum fecithit SChûrrianam fapicntiam nullâ cftemonftraret, SCerranti acuagouiamconiequendæ immorralitaris often-deret. Verùm quoniâpauciutunturhoc cœlcftibeneficio ac niunere,quôd obuolutaùiobfcurouen'taslatet, eaqjuel contemptuidocftis-cft, quiaido-

ncfs aftcrtonbus eget :uel odio indo(ftis,ob infitamGbi auften'tatem, quam naturahominum procliuis inuitiapati no poteft (nam quia unturibus ama-ntudo permifta eft,tutiauerô uoluptate condita funt: illa offcnfi.hac delintri 30 fcruntur m præceps : ac bonorum fpecie falfi,mala pro bonis amplecftuntur) fuccurrcndum efle his erroribus credidizut SCdocfti ad ucram fapientiam dirf gantur, SC indocfti ad ueram religionem.Qjiæ profefsio multo mclior,utilior, gloriofior putanda eft,quàm illa oratorian’n qua diu uerfati,non ad uirtutcm, led plané ad argutammaliciamiuueneserudiebamus. Multo quippe nunc retftius depræceptis cœleftibus difteremus'.quibus ad cultumueræmaiefta-tismenteshominuminftituerepofsimus: nec tam de rébus humanis bene mcrctur,qüifeientiambenedicendi afFerqquàm quipiéatcç innocenter do-cctuiuere.IdcircoapudGraccosmaioreingloriaphilofophi, quàm oratores fucrunt.illienimrc(ftéuiucndido(ftoresfuntexiftimati,quod eft longé præ-40 ftabilius: quoniam bene diccrc ad paucos pcrtinet,bene autem uiuerç ad oni nés. Multum tarnen nobis exercitatio illa fieftarum litium contulit,ut riunc inaiori copia SCfacultatè dicertdi cauGmueritatis pcroremus.quçlicetpoisic fine eloquentia dcfcndi,ut eft à mültis fatpc defenfa: tarnen claritate ac nitore fermonisiUuftranda,ÔCquodanimodo difterendaeft, ut potentius in animo a 2 influât,

4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALSA RELI G IONE

ïnfliiatjamp;uifijaùïftfut^lajôdluccofationisornata. Dcrcligione ita^ nobts, rebus'que diuinis iiiftituitur difputado. Nam fi quidam maximioratores profefsiqnis ftjæ quafiueterani, decurfis openbus adlionum fuarum,poftregt;-mo fe philofophiîE tradiderunt : camque fibi requiem laborumiuftiisimam putauciuntjfi animosiuos in earum rerum quæ inucniri non po terant, iiv quifitione torquerent,ut no tarn o cium fibi quam negocium quæfifTe uidean tur : èé quidem multo moleftius, quam in quo fuerant ante ueriati : quanto iufhus ego me ad illam piam, ueram, diuinamque fapiefttiam, quafi ad por-turn aliquem tutifsimum, conferam : in qua omnia didlu prona iunt, auditu fiiauia, raciliaintelletffu, honeftafufceptu Et, fi quidam prudentes SCarbi lo ïHaequitatiSjinftitutiones ciuilisiuris compofitasediderunt,quibus ciuium diisidentiumlitescontentionésquefopirent:quanto melius nos SCredlius diuinas inftitutiones literis profequemur. in quibus non de ftillicidijs, aut a-quis arcendis, aut demanu conferenda: fed defpe, deuita, defalute, deim* mortalitate, de Deo loquemur,ut fuperftitiones mortiferas, errorésque tur^ pifsimos fopiamus f Quod Opus nunc nominis tui auipicio inchoamus, Conftantineimperatormaxime. qui primus Romanorum principum,repu^ diatis erroribus, maieftatem Dei fingularis ac ueri amp;nbsp;cognouifti amp;nbsp;honora-fti. Nam quum ille dies felicifsimus orbi terrarum illuxiiTet, quo te^Deus fummusadbeatum Imperij culmen euexit:falutaremuniuerfis amp;optabilcm 20 principatum praeclaro initio aufpicatus cs :quum euerlam fublatamqueiu-fticiâmreducens, teterrimum aliorum facinus expiafti. pro quo fatfîo dabit tibi Deus felicitatem, uirtutem, diuturnitatem : ut eadem iufticia qua iuue-nisexorfus esgubernaculumreipublicæ,ctiamfenexteneas; tuis^ liberis, ut ipfe a patre accepifti,tutelam Romani nominis tradas. Nam malis(qui ad* hue aduerfus iuftos in alq's terrarû partibus fatuiunt) quanto ferius,tanto ue* hementius idem omnipotens mercedêfceleris exoluet. quia ut eft erga pios indulgentifsimus pater,fic aduerfus impios retftifstmus iudex.Cuius religio* nem cultumcp diuinum cupiens defendere,quern potius appellem,qucm al* loquar:nifieum,per quern rebus humanis iufticia SCiapientiaJreftituta eft f 5» Omifsis ergo huiufce terrenæ philofophiæ autoribus,nihil certi afferetibus, aggrcdiamur uiam recftam: quos equidem, fi putarem latis idoneos ad bene uiucndum duces elTe, 0^ ipfe fequerer, amp;nbsp;alios utfequerentur hortarer. Sed cum inter femagna conccrtatione diftideant, fecum^ ipfi plcrunque difcor dent: apparet eorum iter nequaquâ efte diredum. fiquidem fibi quifcp,ut eft libitum, proprias uias impreflerunqconfufionémque magnam quærêtibùs ueritatem reliquerunt. Nobis autem, quifacramentumueræ religionis ac* cepimus, cum fit ueritas reuelata diuinitus,cum dodore fapientiæ ducem^ ueritatis Deum fequatnur: uniuerfos fineullo difcrimineuclfexus uel çtatis, ad ccelefte pabulu conuocamus.Nullus enim ftiauior animo cibus eft, quam 4» cognitio ueritatis: cuius alTcrendæatque illuftrandæfeptem uolumina dcfti nauimus. quamuis eares infiniti pene fit open's, ôi. immenfi : ut fi quis hæc diiatare atque excqui plenifsime uelit, tantailli rerum copia exuberet,ut neclibrimodum,necfincmrcpcriatoratio. Sednosidcircobreuiterom* nia colligemus : quod ea quæ allaturiftimus, tarn clara ftint QC lucida, ut ma* gismirum efreuideatur,tamobfcuram uideri hominibus ueritatem:fiC ijs praecipue,quiiapientesuulgoputantur:uelquod tantummodo inftituen* di nobis homines erunt, hoc eft, ab errore quo ftmt implicati, ad rediorem uiam reuo candi. Quo dfi fucrimus(utfpero)afrecuti,mittemus eos ad ipfum dodrinæuberrimû ac plenifsimnfontem: cuius hauftu att^ potu concepts ƒ« uifceribus fitim fedêt,ardorêcp reftinguant.Eruntcp illis omnia facilia,prona, manifefta:modô nepigeatad percipiendS fapientiæ difciplinâjkgcndiuel

audiend}

LIBERI»

audicndipaticntiam comodare. Multi cnimfupcrftitionibiisuanispeftina^ citer inhærcnteSjObdurant Ce contramanifeftam ueritatem, non tam de ftiis religionibus,quas praué aflerunt, benemeriti, quàm de fe male : qui cum ha^ beantiter rèêlunijdeinos fequunturanfradlus : planum deferunqutper præ^ cipitium labantur : lucem relinquunt, ut in tenebris cæci ac debiles iaceant. His coniulendum eft,ne contra fe pugnent,uelint^ le tandem ab inueteratis erroribus liberari. quod utiqj facicnt,li,quarelîntnati,aliquâdo peruiderint, Hæc enim prauitatis eft caula, ignoratio lui : qua fi quis cognita ueritate diP culîeritjfciet quo referenda, amp;nbsp;quemadmodumfibiuita degenda fit. Cuius to feientix fummam breuiter circumfcribo : ut neep religio lilla fine làpientia fu fcipiendafitjilccüllafinercligioneprobandalapientia.

X Y S T I BETVLEII ÀVGVSTANI Commentarius.

jo uerôeos excufatjgnorantiafl^uidemueniani meretur. Scribir autem aduerfus Rentes, quibus cum illiusßculi hominibus multum/jegocij fuit, Gentes autem, uel gentiles, grace iävu^tätfinsit, i.âvtscù,lt;^ui ius Chriüiana ciuitatis non habet, ad quos leges reipub,Chri/liananihil attinent, Sicut in lure ciuili Gentilesij quandoq^ dicuntur, qui Romano imperio no funt fuhieSii,nec lege ci' uili,Jèd iure gentium uiuunt : qui Romanis fuerut tanquâm Barbari. Itainueteriquoq^Te/lamen' to ludais Gentes dtéîifuerunt,qui non adpopugt; lum Ifraeliticumpertinebat, nec lege Mofaica te^ nebanturi SicDauid: Qiiareß-emueruntgen' tes f Pagani aha ratione ab Augu/îino amp;nbsp;ca^ terisdicebantur,qui Chri^i nonerant milites, nec Chrifto in baptifmate nomen dederantSi^ quideminlure ciuili hi funt pagani,qui non mi' litant,fed in pagis âcuicisfuis muneraftbeunt. Vide Alciatum l^ro nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;primo, capite 13,

Hic mihi rudis auditor admonendus e/l, Ladian' tiuminprioribuslibris diuinarum Saripturarum te/limon'ijs no ußm fiti/fe, ob id,quia Gëtes fuis, non alienis armis uincenda erant. Nec eorum te' /limonia quicquam roboris apud illos habitura fùerant,quorum religionë profligatam uolebann Proinde Apollinis,StbyllarUyTrilmegi/îi Or^ phei teûimonijs,qua apud Gentes ^urimu ualc' bantjUtitur. Rationibus Gentium fcriptoresmon te/limontjsfibicontrarijs,locu indijfutando da' bant, Nec hoftes, nift uiiii fint, leges accipiunt,. QMre author nofer, Gentilibus in prioribus U' bris deuidlis,(ir iaminCkrifliana ciuitatis moe nibus uerfaturis, leges Chri^ianas prafcribit, Porroperindefacit, ut peritus f delis medicus, qui curationem ab euacuationibuspurgatio' nibusq^ orditur : mundifcato «eró corpore,anti' dota adhibet.amp; chirurgus non prius uulneri CU' tem inducit,quàm quicquidputridum erat,fubla'

â 3 tum

1-

Q^d prouidentia fit in rébus humaniss

4»

Q V feepto igi'tur illuftrandæ uen’tatis officio,non putaui adeô nccefianuni ab lila qugftione piincipium fumere, quç uidetur prima elle natura,fit'ne prouidcntia,quæ rebus omnibus confulatianfortuitu uel faóla fint omnia, ucl regantur. Cuius fententiæ autor eft Democritus, confirmator Epicurus. Sed amp;nbsp;antea Protagoras, qui deos in dubium uocauit : ôd poftea Diagoras, quicxc]ufit:amp;^alijnonnulli,quinonputaruntdeos effeiquid aliud etfecc* runt,nifi ut nulla elfe prouideiitia putaretur f quos tarnen amp;nbsp;cætcri philofo* phi,ac maxime Stoici accrrimèretuderunt,dicentes,nec fieri mundû fine di-uina rationc potuiffe : nec côftare,nifi fumma ratione regeref. Sed M.Tul î«gt; lius,quâuis Academicç difeiplinedefenfor efret,deprouidêtiagubernatricc rerûSC milita fæpedincruit,Stoicorûargum êta confirmans,amp;nouaipfeafFc rens plurima.quod facit tû in omnib.fuaî Philofophiaîlibris ,tigt;«iaximè in fis a 4

VniM'nepoteßate Dei mnnduS regatur,an multorum.

C.APVT IIJ.

SIt igitur open's hoftri exordiu quæftio ilia confequens ac fccundà^ Vtru , _ poteftate unius Deimundus regatur,an'nemultorum f Nemo eft quidê quifapiat,rarioncm^fecumputet,quinonunum Deum clTe intelligat, qui àcondiderit omnia,ôé eâdem qua condidituirtutcmodcrctur. Quid enim inultis opus eft ad mundiregimenfuftincndümr' nifi forte arbitremur, fi plu^ res fint,minus habere fingulos neruorum attp uirium.Qiiod quid cm faciunt îj qui multos efl'cuolunt : quia necefle eft imbccillcs eflC) fiquidêfinguli fine yo auxilio reliquorum tantæ molis gubernaculum foftiner e non poflent. Deus autem, qui eftæternamens, exomniutiqueparteperfedæ confommatæcp uirtutis

t r B E R n nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_

'uiriatis cft.Quod fi ucrS eft,unus fit necefle eft.Potcftas cnim üel uïrtus âbfo lata retinet faam propriam Érmitatcm. ld autem folidum exiftimandum eft, Cui nihil dcccdere : id perfectum,cuinihil pofsit accedere. Qiiis dubitet po-tentifsimiim effè regem, qui totius orbis habeatimperium r'net^ immeritó : cum illius fint, qua: ubiep Hint omnia : cum ad eum folum omnes undic^ co-pix congerantur. At fi plures partiantur orbem, minus certè opum, minus uirium finguli habebunt, cum intra prxfcriptam portionem fe quifque con-tincat.Eodem etiam modo dq,fi plures fint,minus ualebunt,ahjs tantundem in fe habentibus. Virtutis autem perfeefia natura non poteft effe nifi in eo in »O quo totû eft,non in eo in quo pars exigua de toto eft. Deus uero fi perfclt;ftus eftutefle debet,non poteft eftenifiunus,utin eo fint omnia. Deorumigitur uirtutes aepoteftatesinfirmiores fintneceftc eft: quia tantum fingulis dee-rit,quantum in cæteris fuerit : ita quanto plures, tanto minores erunt. Qiiidj cniod fumma ilia rerum poteftas ac diuina uis ne femel quidë diuidi poteft c“ Qiiicquid cnim capit diuifionem,amp;intcritum neceffe eft. Si autem interitus procul eft à Deo, quia incorruptibilis eft amp;nbsp;xternus : confequens eft, ut diuidi poteftas diuinanon pofsit. Deus ergounuseft, finihilelTealiud poteft quod tantundem capiat poteftatis: amp;nbsp;q tarnen qui multos elfe arbitrantur* officia inter fc dicunt elfe partitos. de quibus omnib.fuo loco diiputabimus» « Illud interim quod ad praefentem locum pertinet, teneo. Si partin' funt inter - fcofficia,eôdemreuoluiturrcs, ut ex ijs quilibetfufficereomnibusnequean

Perfe(ftusigituriamnonerit,quicefiantibus cæteris j non poteft omniagu-bernare. Ira fit, ut âd regendum mundum unius perfeeftauirtutemagis opus fit,quàm imbecillitate multorum. Qui autem putat hanc tantam magnitudi-nem non pofte ab uno régi,fallitur. Necenim quanta uis poteftas^ fit diui-næ maieftatis intelligit, fi exiftimat, fingularem Deum, qui mundum facerc potuit,cundem regere non poiTequem Fecit. At fi concipiat animo, quanta fit diuinihuius operis immenfitas,cum anteanihil elTet, tarnen uirtute arque confilioDei ex nihiloelTe COnflatamrquod opus nifi ab unoinchoari 30 perficicpnonpotuit:iam intelliget,multofaciliusab unoregi, quodeftab uno conftitutum. Dicatfortauealiquis, ne fabricari quidem tam immen-fum opus mundi,nifi à pluribus potuiftë: quamlibet multos, quamlibetma-gnos faciat,quicquid inmultismagnitudinis,poteftatis, uirtutis, maieftatis* que pofuerit, id ego totum in unum confero,^ in Uno elTe dico,ut tantum in ineo fitiftarumrerû,quantumnec excogitarinecdicipoteft. Qjjain re quo-niam ôdfcnfudcficimus,SCucrbis,quianecptantæ intelligêtiæ lucem petftus bumanum,necp explanationem tantarum rerum capit lingua mórtalis : idip fum intelligerenos oportet,ac dicere. Video rurfus quid ecotrario dicipofi fit,talcs effe illos plures,qualem nos uolumus unum. At hoc fieri nullo paefto 4° poteft,quôd fingulorum poteftas progredilongiusnonualcbit,occurrcnti-bus fibi poteftatibus cæterorum. Necefte eft cnim, ut fuos quifiÿ limites aut tranfgredi nequeat: autfi tranfgreifus fucrit,fuis alterum finibus pellat. Non uidentqui deos multos effe crelt;^nt, fieri pofte utaliquid diuerfumuelint: ex qua re difeeptatio inter eos ôd certamen oriatur,ficut Homerus bellanteis inter fe deos finxit: cum alij Troiam capi uellent, alij repugnarent. Vnius igi turarbitriomundumréginecefle eft. Nifi enim fingularûpartium poteftas ad unam prouidentiam referatur,non poterit fumma ipfa conftare: unoquo-que nihil curante amplius,quàm quod ad eum propriè pertineat: fi eut ne res quidem militaris,nifi unum habcat ducem atque reeftorem. Qiiôd fi in uno ÿo excrcitu totfucrintimperatores, quotlegiones, quot cohortes, quotcunei, quot alæ: primùm nec inftrui poterit acies, unoquoque pcriculum reeufan-te; nec régi facile, aut temp erari,quod luis proprijs confllijs utantur omnes: quoruni

quorum diucrfitate plus noceant quàm profint.Sic in hoc return naturae im* pciio,nifi unus fucrit ad quern tonus fummæ curareferatur,uniuerfa folucn* tur amp;nbsp;corruent. Dicere autem,multorû arbitn'o regi mundum, talc eft, quale 11 quis affirmctjin uno corpore multas elle menteis : quoniam muitaamp;uaria funt minifteriamembrorum, ut fingulos corporisfenftis fingulæmentes re* gerc credantur : item multi affelt;ftus,quibus comoueri folemus uel ad ira, nel ad cupiditatê,uel ad læticiam,uel ad metû,uel ad miferationem, ut in his om nibus totidemmentesputenturoperari. Qiiodfi quisprofedo dicat,neip-fam quidem,quæuna eft,habereuideatur. Qiiódfiinuno corpore tantarum rerum gubernationem mens Humana pofsidet, amp;;uniuerfis fimul intenta eft: lo cur aliquis exiftimet,mundum no pofie ab uno régi,à pluribus poftet' Quod quia intelligunt ifti aftertores deorum,ita cos praeefle fingulis rebus ac partibus dicunt,ut tarnen unus fit reft or eximius. lam ergo cæteri, dtj non erunt, fediatellitcs ac miniftri,quos ille unus maximus Sd potens omnifi his ofHcijs præfccerit,ut ipfi eius imperio ac nutibus feruiant. Siuniuerfi pares no ftinr, non igit.dij omnes funt. iMcc enim poteft hoc idem efte quod feruit,SC quod dominatur. Namfi Deus eft nomen fummæ poteftatis,incorruptibilis efte debet,perfecftuSjimpafsibiliSjUullirei fubietftus. Ergo dij non funt, quos par rere unimaximo Deo necefsitas cogit, Sed quia non fruftraTalluntur ij qui hocitaputant, caufamhuiuserrorispaulópóftaperiemus. Nunc unitatem io diuinæ poteftatisjteftimonqs comprobemus.

Q^dUNif^ uereßtUeM^ a. Prophetù etianiprccnunciAttm

PRophctæ^qui fuerunt admodum multi, unum Deum prædicant, ununi loquuntur : quippe qui unius Dei fpiritu pleni,quæ futura efl'ent,pari amp;nbsp;confona uoce prædixerunt. Atenim ueritatis expertes,no putant his cfle ere dendu.Illas enim non diuinas,fedhumanas uoces fuifl'c aiunt.Videlicet quia de uno Deo præconium faciunt,autinfani,autmcndaces fuerunt. Atqui im^ pletaelTejimplericp quotidie illorum uaticiniauidemus: SCih unamfenten--tiam congruens diuinatio,docctnonfuflrefuriofos.Qin's enim mentis emo* tænonrtrodôfuturapræcinere,fed etiam cohærentialoquipoßit.^ Num er^ go fallaces erant qui talia loqdebantur quid ab his tarn logé alienum, quam ratio fallendi,cum cæteros ab omnifraude cohiberent f Idcirco enim à Deo mittebantur, ut ôdpræcones effent maieftatis eius, amp;nbsp;corredtores prauitatis humanæ.Prætcrca uoluntas fingendi acmenticndi eorum eft,qui opes appe tunt,qui lucra defiderant: que res procul ab illis fanefris uiris fdit.Ita enim degt; legato fibi ofhcio funefri funt,ut dereliélis omnibus ad tutelam uitæ ncceflà^ rijs,nonmodó infuturum,fcdnein diem quidem laborarcnt,c6tenti extemr-porali cibo,quem Deus fubminiftraflèt.ôëhinon modo queftum nullum ha buerunt,fcd etiam cruciatus atep mortem. Amarafunt enim uitiofi's ac male uiuentibus præcepta iufticiæ. itaep fj quorum pcccata amp;nbsp;arguebatur amp;nbsp;pro* hibebantur,excruciatos eos acerbifsimenecauerunt. Ergo à quibus abfuit ftudiumlucri,abfuftetiamuoluntas peccandi,amp;caufafallcndi. Qin'd, quod aliqui eorum principes aut etiamreges fuerunt,in quos caderenonpoteftfu fpicio cupiditatis aefraudis: ÔC tarnen præconium Dei fingularis,eadcm qua cæteri diuinationc, fecerunt r*

Deteilimonijs Poctarumç^ Philo/ôphorum. C^P. K

SEd omi'ttamus fané teftimoniaprophetarum, ne minus idoncaprobatio té uideatur eflcjdc quibus hi's omnino non creditur. Vem'amus ad autores, amp;nbsp;eos ipfos aducri probati'oncm telles citcmus, quibus co tra nos uti folent : poetas dico,acphilofophos. cxhis unum Deum probemus necelTe ell: non quôd illi habuerint cognitam ueritatê, fed quôd ueritatis ipfius tanta uis cil, ut nemo polsit eflc tam cæcus,qui nonuidcatihgerentemfe oculis diuinam daritatem. Poetæigitur,quamuisdeos carminibus ornauerint,6Ceorûres gcllas amplificaucrint lummis laudibus : fæpifsimê tarnen cofitentur, Ipiritu uelmenteuna contincri regicp omnia. Orphcus,quiamp;uetullifsimuspoeta-rum, ô;: æqualis ipforum deorum (fiquidcm traditur inter Argonautas cum Tyndaridis amp;nbsp;Hercule nauigalîe) Deumucrum amp;magnÛ7iÇû)7^'7«!/a(/appeb 20 lat : quo d ante ipfum nihil fit genitum, fed ab ipfo fint cuncfla gcnerata. eun^ dem etiâlt;^«v«TKnominat,quôd cum adhucnihil eflet, primus exinfinito ap-paruerit amp;! extiterit. Cuius originem atcp naturam quia concipere animo no poteratjCx acre immcnfo natum elTe dixit :

Aliud enim ampliusquoddû ceret non habebat. Hune ait elle omnium deorum parentem, quorum caula cœlum condiderit, liberisep prolpexeritut haberent habitaculum, fedem^ cômunem: fcxTiG-ÿv nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dUfiop cclt;j)Sfnp, Natura igitur amp;nbsp;ratione ducête,im

tellexit elTe præftantifsimam potentiam cœli ac terræ conditricem. Non po^ teratenim louem dicere elle principem rerû, qui erat Saturno genitus : neep Saturnum ipfum,qui Cœlo natus ferebatur. Cœlum autem tanquam Deum primum conllituerenon audebat,quôduidebat efle elementûmundi,quod amp;: ipfum eguerit autore. Hæc eum ratio pcrduxit ad ilium Deum primoge-nitum,cuiafsignatamp;tribuitprincipatum. Homerus nihilnobis darepotuit quod pertineat ad ucritatem,qui Humana potius quàm diuina cofcripfit. Po tuitHefiodus, quideorum generationem unius libri opéré complexus ell: fed tarnen nihil dédit : non à Deo conditorc lumens exordium, fed à Chao, quod ellrudis inordinatæ^materig confufa congeries : cum explanare ante debuerit Chaos ipfum unde, quando, quomodo elfe aut conllare cœpilTet. Nimirum ficut ab aliquo artifice dilpofita,ordinata,efFe(fia lunt omnia: fic ip 40 fam materiam fadlara elTeab aliquonecelîè ell. Qins igiturhanc, nifi Deus, fecerit,cuius potellati fubiacent omniar' Sed refugit hoc ille,dum horret in^ cognitam ueritatem.Non enim Mularûinllintflu, ficut uideri uolebat, in He licone carmen illud effudit: fed meditatus uenerat,ac paratus. Nollroru pri* mus Maro non longe fuit à ueritatc,cuius de lummo Deo, quem Ipiritum ac mentem nominauit, hæc uerba funt :

Princifgt;io cœlttmac terras^camposq-, liquenteü-, Lucentemqjglobum lunajTitaniaq-^ ajlra^ Spiritus intuó aLit:totamß infufa,perartm M.ens a^itatmolem,^ma^no fe corpore mifeet. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;f o

Ac ne quis forte ignoret,quis nam eiletille Ipiritus, qui tantum haberet po^ tellatisjdeclarauitalio loco,dlcens :

Deum

L ï B E R I»

—Deum numtjÿ ire per omneii

Territiij-, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ma,rii.,cœlumq-^profiindum.

Hine pecudes.)drment(i.,uiros.,^enui omneferaruntf fibi tenueii nAfcentem areeßere uitAS.

Outdius quoœ m prindpto præclari opens fine ulla nomtnis diïsimulatióné à Deo,qucm fabricatorem mundj,quem rerum opificem uocat, mundum fa. teturinllrudum.Qjrod fi uel Orpheus,ucl hinoftri,quæ natura ducente fen fcrunt,in perpetuum defendiflent:eandemquamnos iequimur dodrinam comprehenfaueritatetenuiflent. Sed hatSenus de poetis: ad philoibphos «O ueniamus,quorum grauior eft autoritas,ccrtius^ iudidum : quia non rebus comenticqSjfedinueftigandæueritatiftuduiftecreduntur. Thales Milefius, qui unus èfeptem fapientum numero fuit,qui^ primus omnium qugfifle de caufis naturalibus traditur : aquam efte dixit, ex qua nata fint omnia : Deum autem efte mentem,qui ex aqua cunefta formauerit. Itamateriam omnium re rum pofuitinhumore,principium cau^m^nafeendipofuitinDeo. Pytha* goras ita definiuit quid eftetDeus: Animus, qui per uniuerfas mundi parteis omnemcp naturam comeans atqj diffiifus,ex quo omnia quée nafeuntur anigt; malia uitam capiunt. Anaxagoras Deum eftedixit infinitammcntcm,quac perieipfamoueatur. Antifthenes multos quidem efte populäres deos,unS *• tarnen naturalem,id eft fummætotiusartificem. Cleanthes SC Anaximenes

æthera dicunt efte fummum Deum. cui opinioni poeta nofter alTenfit:

Turn pAter omnipotensfœcundù imbribM tether

Coniugû in premium Itette defiendit^^ omneù

MAgnin nlit ma^nopermißu^ corpore fœtwii

Chryfippus naturalem uim diuinà ratióe præditam, interdum Ncceftitatem Deumnuncupat.Itcm Zenon diuinamnaturalemcp legem. Horum omniS fententia quamuis fit incerta, eôdem tarnen ipeeftat, ut prouidentiam unara eife confentiant. fiue enim natura,fiueacther,fiue ratio,fiue mens, fiue fatalis necefsitas,fiue diuina lex,fiue quid aliud dixeris, idem elfe quod à nobis di--30 citurDeus.necobftatappellationum diuerfitas,quumipfangnificationc ad unum omniareuoluantur. Ariftoteles,quamuisipfefccumdifsideat,acre^ pugnantia fibi dicat SC fentiat, in fumma tarnen unam mentem mundo pra:gt; elfe teftatur. Plato,qui omnium fapientifsimus iudicatur, monarchiam pla^ ne aperteep défendit : nee æthera,aut rationem,aut naturam,fed (ut eft)Deû nominat 1 ab eo mundum hunc perfeeftum atlt;p mirabilem elfe fabricatum.

Cicero fecutus atep imitatus in plurimis, Deumfrequêter conhtetur, acfupremö uocat in qs libris quosdeLegibusfcripfit:ab eoepregimundu argumcntatur,cum difputat de Natura deorum,hoc modo: Nihil eft pr^ftan tius Deo : ab co igitur mundum reginecefse eft : nulliigitur eft naturae obegt;-40 diensautfubieeftusDeus; omnemergoregitipfenaturam. Qiiid autemfit Deus,in Confolatione definit. Necuerô Deus ipfe qui intclligitur à nobis, alio modo intelligi poteft,nifi mens foluta quaedam ÔC libera SC fegregata ab omnicreationemortali,omniafentiens SC omniamouens. Annæus quoque Seneca,qui ex Romanis uel acerrimus Stoicus fuit, quàm fæpe fummû Deû mérita laude profequitur rquot; Nam cum de immatura morte difsercret : No in^ telligis, inquit,autoritatemacmaieftatemiudicistui,reeftoris orbis terrarû, cœlicp, SC deorum omnium Dct : à quo iftanumina, quæ fingula adoramus SC colimus, fulpenfa funt f Item inExhortationibus : Hic, cum prima funda^ menta molis pulcherrimæ iâceret, 6C hoc ordiretur,quo neep maius quicquâ JO mouit natura, nec melius, ut omnia fub ducibus fuis ircnt,qua^^ui§ ipfe per totum fe corpus intenderar,tamenminiftros regni fui deos genuit. Et mul ta aha deDeo noftris fimilialocutus eft,quæ nunc differO,quiaah'js locis op* b portunior»

'»'4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALSA RELIGIONE

portum'orafuftt. Nanifatiseftdemoitftrare,fummoingcm'o mro s attigi'flc iientatem,acpcnètcnuifle,nifîeosretrorfus infucata prams opïntonib.con' foetudo rapuiflet: qua deos alios effeopinabantur, ea quæ inuium hogt; tninisDeusfedqtanquamfenfupraeditaeirentjpro dqs habenda amp;nbsp;colcn* dacredebanr.

»7

De teüimonijs Prophetarum PhUo/ôphorHm,ep^ deteflimonifs Cott^ Pontißcü, Tri/megi^li, nbsp;nbsp;de decem Sibyllù,

C,^P. VI.

NV N C ad diui'na tcfttmonia tranfeamus : fed pn'us unum proferarri^ quod eft fimilc diuino,amp; ob nimfam uetuftatem; amp;nbsp;quod is quem $0 nomtnabo,exhominibusinterdeosrelatuseft, Apud Ciceroncm C.Cot* ta pontifex, difputans contra Stoicos de religionibus, amp;nbsp;de uarietate opt* b 3 nionuni^

Ü.

W nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DR’rALSAREtTGTONE

nioniifn, qnsè folcnt cffe de dtjs , ut more Acadcmicorum omftia facerêé incerta, quinque fuifTeMercuriosait: Qi. enumcratis perordinem quatuor, quintum fuifle eum, à quo Argus occifus fit : ob cam'que caufàm in Aegy-ptum profugifrc,atqueAegyptijs leges ac literas tradidiOev HuncAcgy-ptij Thoth appellant, à quo apud eos primus anni fui menOs, id eft September nomen accepit. Idem oppidum condidit, quod etiam nunc Græcê uo-■catur tj^toTTSA/j: amp;Saitæferuant, Qi colunt eum religiofe. Qiii tametfi homo fuerit antiquifsimus, tarnen ót^inftrutftiftimus Omni gcnere dotftrinæ, adeô ut ei multarum rerum amp;artium fcientia, Trifmegifto cognomenim-ponerent. Hic fcripfit libros, amp;nbsp;quidem multos, ad cognitionem diuina-1* rum rerum pertinenteis:inquibusmaieftatem fummi ac fingularis Dei af-ierit: ijfdem'que nominibus appellat,quibus nos, Deum dé Patrem. Ac ne quis nomen eins reqnirerec, cwüwitoij^ id eft fine nomine eftc dixit: ed quod nominis proprietate non cgcat,ob ipfam fcilicetunitatem. Ipfiua baecucrba fiint:ólt;/ïfc St««?, óeP't nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ovépcce'ramp;'ov TrSjrAt-roc.tsj S)(j

wiiamp;'. Deoigiturnomennon eft, quia foluscftrnec opus eft proprio uo-cabulo, nifi quum difcrimen exigitmultitudo, ut unamquamquepcrfonam (ua nota Äfappellatione defines. Deo autem, quia femper units eft, pro -prium nomen eft Deus. Supereft ut de refponfis carminibus'que lacris teftimonia,qu3c funt multo certiora, prof eramus. Nam fortaffe ij contra a* quos agimus,ncc poetis purent elle credendum,tanquam uana fingcnti-bus : nec philofophis, quod errare potuerunt, quia amp;nbsp;ipfi homines fuerunt. M. Varro,quo nemounquamdotftior, neapud Graccos quidem,uixit,in libris Rerum diuinarum, quos ad C. Cæfarem Pontificem maximum fcri-)pfit,quum deQiiindecemuirisloqueretur, Sibyllines libros ait non fuifle ' Sibyllæ : fed appellari uno nomine Sibyllines, quod omnes fœminæ uates, Sibyllæfintaueteribusnuncupatæ,ucl ab unius Delphidis nomine,uel 4 confiltjs deorum enunciandis : lt;riovs enim deos, non Stovs : dé confilium non JBovaLù, fcdj(ivAÙjwappellabant,Acolico genercTermonis. Iraque Sibyllam ditftam efle quafi StofovAiu/. Cætcrûm Sibyllas decern numero fuifle, eas^ omneis enumerauit fub authoribus, qui de fingulis fcriptitauerint. Primam fuilTe de Perfis, cuius mentionem fecerit Nicanor, qui res geftas Alexandri Macedonis fcripfit. Sccundam LibyfTam, cuius meminerit Euripides in Lamiac prologo. Tertiam Delphicam, dequa Chryfippus loquiturin co libro quern de Diuinationecompofuit. QiiartamCumæaminItalia,quam Naruius in libris belli Punici, Pifo in Annalibus nominet. Qinntam Ery-lt;hracam,quam Apollodorus Eryrhræus affirmât fuam fuifTcciucmicam^ GraijsIlium perentibus uaticinatam,amp;perituram eflcTroiam, Elomc-rummcndaciafcripturum. Sextain Samiam , de qua fcripfit Eratofthcncs inantiquisannalibus Samiorum fcriptuin fe reperilTe. Septimam Cumagt; 4-» nam,nomineAmakheamiquaî abalr)sDcmophiIe,ucl Herophilc nomi-natur: camque nouem libros attulilTe ad regem Tarquinium Prifeum, ac proeis trecentos Philippeos poftulafle,regem'queafpernatum preeij ma-gnitudinederififle mulieris infaniam : illam in confpedlu regis tres combuß lifTe, âc pro reliquis idem prccium popofeifle. Tarquinium multo magis mulierem infanii e puraffe. Qiiæ denuo tribus al ijs exuftis, quum in eodem prccio perfeucraret, motum elfe regem, ac refiduos trcccntis aureis emifle : quorum poftea numerus fit autftus,Capitolio refeefto, quod ex omnibus eiuitaribus, Italicis dé Græcis, dé præcipuè Erythræis coadi, allati'que funt Romain, cuiufcunque Sibyllæ nomine fuerunt. Odlauam Hcllefponx ^lt;5 tiam in agro Troiano naiam,uico Marpeffo, circa oppidum Gergitbium:

quara

LIBER I» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_______ ,

quam fcribit Heiach'dcs Ponticüs Solonis SC Cyti fuifTe temporibtts. Noi' nam fmfsc Phtygiam quæ uaticinata fit Ancyræ. Dedmam Tyburtcm,nô mine AJbuiicam, quac Tyburi coh'tur ut dea, l'uxta ripas Anienis : cunis x'n curgite fimiilachrum ci'us inuentum eße didtur, tenens inmanu librum. Harum omnium Sibyllarum carmina SC feruntur SC habentur, prætferquànt Cumææicuiushbri a Romanis occuluntur,neceos ab uilonifi à Qjiinde* cemuirïs ïnfpici fas eft. Et funtfingularum finguli libn' : quos quia Sibyllas nomineinfcnbuntur,unius efse credunt:funt'que eonfulijUec difeerni ac fuum cuique afsignari poteft nifi Erythraeae, quac amp;nbsp;nomen fiium carmini

lt;o inferuit J amp;nbsp;Erythraeam fenominatum iri præloquuta eft,quum efset orta Babylone. Sed nos confufe Sibyllas dicemus, ficubi teltimontjs earum fuerit abutendum. Omnes igitur bac Sibylla: unum Deum prædicant, ma-ximètamen Erythra:a,quaccelebrior intercæteras ac nobiliorhabetur, quidem Fencftella diligentifsimus feriptor de Qinndeccmuiris dicens, ait : reftitutoCapitolioretuliße ad fenatumCaium Curionem Confulem, ut le gatiErytkras mitterentur, qui carmina Sibyllæ conquifita, Romam depor-tarent:itaquemifsos efse P.Gabinium,M.O(fiaciIium,L. Valerium: qui deferiptos a priuatis uerfus circitermille Romam deportarunt. Idem dixif« feVarronem^uprà oftendimus, InijsergouerfibusquoslegatiRomamat-tulerunqde unoDeo hæcfiintteftimonia:

Hune efse folum Deum,fummum,qui cœlumfeccrit,Iumimbus'quc dii ftinxcrit:

àWv« Stûj nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;as 'WKvvTT^'TtC'riiSyOS

Zfowoi/, ùiAiéi/ Hö“ cè^C^'ccs, «Ji nAlmlui/y ycÜM nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vi/lcc'ramp;' oit/liiKiCt Trivra,

Qliiquomodo folusfititaacdifîcatormundi, SCarti^exrerS,ucl qoibus COÉ^ ftatjuel quæ in eo funqfolùm coli oportere teftatur :

cuj-nij 'n!} (zovoij nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;K9lt;riia^

os às cuüvetyK^ cù.iiivcsvrvy^.

Item alia Sibylla, quæcunque eft, quum perferre fc ad hommes Dei uo* ccm diceret, fie ait :

as tiûvas «M* nbsp;nbsp;nbsp;, Kpù 3ios «TIKcs-

Exequerer nunc teftimonia cæterarum, nifi SC hæc fufficcrent SC ilia op* portunioribuslocisreferuarem. Sedquumdefendamuscaufam uen'tatis a* pudeos qui aberrantes à ueritate,falfis religionibus feruiunt : quod genus probationis aduerfus eos magis adhibere debemus, quàm ut eos deorû fuo* rum teftimonijs reuin camus f

COMMENTARIVS.

LIBER I»

ii

Veteilimonys ^poÜinis deorunti

A Polio enim,quem praeter caetcros diutnum, maxi'mecp fatidicum cxifti mant,Colophonerefpondens,quöd Delphis credo migrauerat,a)-noegt; nitate duc^us Afiç,qucrenti cuidam,qui's effet,aut quid effet omnino Deus;* relpondit uiginti amp;nbsp;uno uerfibus.quorum hoc pn'nci'pium eft ;

vyoyix /iÿdè Aoyoo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;urvQC redwj/,

'TBTt Stof, Atixgcï Ji S-iB yt-iÇ/s nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Myièis-

Nunquid poteft fufpicari deloue effe ditflum, qui amp;nbsp;matrem habuit, nomens' Qiiid,quódMcrcuriusilleTrifinegiftus,cuius fuprà mentionem feci^ non modo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tit Apollo,fed KTmTui^« quo(^appcllatDeum,quôdori-

go illi non fit aliunde.Nec enim poteft ab ullo elie gcneratus,qui ipfe uniuer (a generauerit. Satis (utopinor) 0Cargumentisdocui,amp;teftibus cofirmaui, quod per fefatis darum eft : unû effe regem mundi, unu pattern, unQ Deum. Sed fortaffe quærat aliquis à nobis idem illud,quod apud Ciceronem quçrit - Hortenfius : Si Deus unus eft, quae effe beata iolitudo queat fTanqua nos, yo qui unueffe dicimus,defertum ac folitarium effe dicamus: habet enim mint-ftros,quos uocamus nuncios.Et eft illud uerum,quod dixiffeinExhortatio-nibus Senecani fuprà retuli ; gcuuifferegni fui miniftros Deum, Vcriim hi noc^

44 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALSA R E L I G I O N E

nccp drj {unt,neiç deosfe uocari aut coli uolunt : quippc qui nihilprgter iuC fum ac uoluntatcm Dei faciant. Nec tamenilli iuntqui uulgô colûtur, quo* rum ÔC exiguus amp;nbsp;certus eft numerus.Qjiô'd fi cultores deorum eos ipios le colere putât,quos fummi Deiminiftros appellamus : nihil eft quód nobis fa ciantinuidiam,quiunum dicamus,multos negemus. Si eos multitudo dele* lt;ftat,nonduodecim dicimus,auttrecêtosfexagintaquinc^ (ut Orpheus) fed in num crab lies cffe arguimus eorum errores in diuerium,qui tarn paucos pu tant. Sciant tarnen quo nomine appellari debeant,neDeum uerum uiolent, cuius nomen expungunt, dum pluribus tribuunt. Credât Apollini fuo, qui eodem illoreiponfo ut loui principatum,ficetiScçteris dijsabftulitnomen. là Tei tius enim uerfus oftcndit, Dei miniftros non deos,uerum angelos appel lari oportere. Defe quidem iJlemcntitus eft: qui cum fite numero dacmonû, angelis feDeiaggregauit: deniquein alijsreiponfis dæmonemfe eflecofef-fus eft.Nam cüinterrogaretur,quomodo fibi fupplicari uellet,itareipondit:

Itemrurfus cum preces in Apollinem Smyntheumrogatus expromeret, ab hoc ueriu exorfus eft :

Qin’d ergo fupereft,nifi ut fua confcfsionc uerberib.ueri Dci,ac pœng fubia ceat fempiternæf Nam in alio reiponfo ita dixit: nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ao

•zwcu, i^KSiyi Stow.

De utrifcj generibus in fecundo libro difleremus.Interim nobis fat eft, quod dum fe h onorare uult,amp; in ccelo collo care, confeftus eft, id quod res habet, quomodofintappellandi quiDeofemperafsiftunt. Retrahant ergofcho* mines ab crroribus : abiedis religionibus prauis, parentem fuum, domf* numcp cognofcant ; cuius necuirtus teftimaripoteft, necmagnitudo perfpf-ci,nec principium comprehendi : cum ad ilium mentis humanæ intentio, amp;C. acumen 0dmemoriaperuenerit,quafifubdu(ftis SCcofumptis omnibus urjs, fubfiftit, haerct, deficit : nec eft aliquid ulterius, quo progredi pofsit. uerum 3^ quia fieri non poteft,quin id quod fit,aliquando efle cœperit : cofequens eft, ut quado nihil ante ilium fuit,ipfe ante omnia ex feipfo fit procreatus. tdeocp ab Apolline ouî'7»lt;^v«j,à Sibylla ctu78j»7v«j, SC«•7ro»KT©quot;nominatur : quod Senecauiracutus inExhortationibus uidit. Nos, inquit, aliundepen^ demus. Itacp ad aliquem refpicimus, cui quod eft optimum in nobis debea* mus. Alius nos edidit,alius inftruxit, Deusipfefefecit,

ß^clDeti9ßne corporeßt,necfexudd procreandum e^eAt, C,APVT VUJ.

HJsigitiir totamp;f tantis teftibus comprobatur, uniusDcipoteflateacpro uidentiamundum gubernari,cuiiisutmmaieftatémqnc tantain eiiedi-dt in Timaîo Plato,ut earn neep mente conciperc, neep uerbis enarrare qiiif-quam pofsitobnimi'am eins £lt;inæftimabilem poteftatem. Dubïtet ergo aliqin's,an quiequam difficileautimpofsibile fitDeo, qui tanta tam^ mirih^ ca opera prouidentia excogitauit,uirtute cóftitui'r,ratione perfeeit : nunc au tem fpiritu fuftêtetj poteftatemoderetur,mcxcogitabilis, meffabilis, amp;nulli z« alrjlansnotus,quam fibi.Vndemihi de tanta maieftatefæpius cogitanti,qui deos coluntjinterdum uideri folent tarn cæci, tarn incogitabiles, tarn excor^ des,ram non multum à mutis am'malibus difFercntes,qui credant eos qui ge^ niti funt man's ac fœminæ coi tu,aliquid maieftatis diuinae'que uirtuus habe^ re potuilTe : cum Sibylla Erythraea di'cat,

—vdbjJXT cwdfoiç

tai^H'jpxs8ios’n.TVTTupXj/os'^,

QiTod fi ell uerum, ficuti eft : apparet, Herculem, Apollinem, LiberS,Mer cun'um,Iouémque ipfum cum cæteris homines fuiflc; quoniam funt ex duobus fexibus nati. Qind eftautem tarn remotum à Deo, quam id opus, quod 30 ipfcadpropagandâfobolemmortalibustiibuir,amp;quodlinefubftanria corporal! nullum poteft eflef Dtjs ergo, fi funt immortales SC æterni,quid opus eft altcro fexu f nimirum ut generent.ipfa progenie quid opus eftr cum fuc-cefsionenoncgeant,qui futur!funtfemperr Nam profedó inhominibus eæteris'que animantibus diuerfitas fexus, coitio, generatio nullam habet aham rarionem, nifi ut omnia generauiuenhum, quando funt coditione mortalitatis ob!tura,muruapofsint fuccefsione feruari. Deo autem, qu! eft femp!cernus,nequealterfexus,nequefuccefsioneceflan'a eft. Dicctahquis: Vt habeatuel m!n!ftros,uel in quospofsitipfe dominari. Qrnd igitur opus eft fexufcem!neo,cumDeus,qu! eftomn!potens,utuocatur, fine ufu St’ope 4»» rafœminæpofsitfîlios procreate f Nam f! quibufdam minutis animalibus id pi æftitit, ut fibièfolijs natos amp;nbsp;fuauibus herbis ore legant: cur exiftimet aliqu!s,ipfum Deumnifi ex permixtionefexus alterius nonpofie generaree' ÏII0S !gitur,quos impcriti amp;nbsp;infipientes tanquam deos 81C nuncupant amp;nbsp;ado-rant,nemo ell tarn !nconf!deratus,qu!non intelligat tuilTe mortalcis. Qjio-tnodo ergo,inquiet al!qu!s,dq credit! funt f nimirum quia reges maximiac potentifsimi fuerunt ,ob mérita uirtutum fuarum, aut muneruin, aut artium rcpertarum,cum char!fuilTentqs quibusimpcritaucranr,inmcmoriam funt confecrati. Qjiod fi quis dubitet,rcs corum geftas amp;nbsp;faefia confi-

dcict,qu«e uniuerfa tarn poetæ quam hiftorid ue- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5»

teres prodiderunt.

COMMEN*

LIBER. ï»

27

De Hercule, nbsp;nbsp;eittsuita^ morte. nbsp;nbsp;nbsp;C.A P. J X.

HErcuIes,qui obuirtutem clarifsimus, amp;quafi Africanus inter deos ha* betur: nonne orbem terræ,amp;f quçm peragrafle ac expurgalTe narratur, fhipris,libidtnibus,adulterqsinquinauitf necmirum,cum effet adulterio ge nitus Alcmcnç.Qiiid tandem potuit in eo effe diuini, qui fuis ipfe uittf s man cipatus,amp; marcs fœminas contra omneis leges infamia,dedccore,flagitio affecit C Sed ne ilia quidê,quæ magna amp;nbsp;mirabilia gcfsit,talia iudicanda hint, ut uirtutibus dtuinis tribuenda uideâtur. Qjiid cnim tam magniHcum,fi leo* nem aprumep fuperauit r fi aues fagittis deiecit.^fi regium ftabulum cgcfsitf fi uiraginem uiciqcingulumq^ detraxit f Ü equos feroces cum domino inte* remit f' Opera font iff a fortis uiri,hominis tarnen. Illa enim quæ uicit,fragiliaî 6(:mortaliafuerunt. NuIIacnim eft (ut ait Orator) tanta uis, quac non ferro 40 acuiribus debilitarifrangicç pofsit.Âtanimumuincere,iracundiamcohibe* rcfforfîfsimicffiquæillcnccfecit unquam,ncc potuit. Hæc quifaciaqnon modo ego eumfummisuiriscomparo,fed fîmilimum Deo iudico. Vcllcm adieciffet de libidine, luxuria, cupiditate, infolentia, utuirtutem cius impie* rct,quem fimilcm Deo iudicabat.Nonenim fortioriudicandus eft, qui leo* nem,quàmquiuiolcntiam,ô(jinfeiplb inclufam feramfupcrat iracundiam: aut qui rapacifsimas uolucres deifcit,quàm qui cupiditates auidifsimas coer cet: aut qui Amazonem bellatricem, quàm quilibidincm uincif, pudoris ac famæ dcbellatricem : aut quifimum deftabulo, quàm qui uitia de cordefuo egerit: quç magis funt pernicioia,quia domeftica amp;nbsp;propria mala funt,quam $o ilia quæ amp;uitaripoterant,ôdcaueri. Ex quofit,ut illefolusuir fortisdebeac iudicari,qui temperans cff,amp;moderatus,amp;iuftus. Quod fi cogitetaliquis quæ fint Dei opera,iam hæc omnia quac rairantur homines ineptifiimi, ridi-c » culal

De .yiefcidapif, .^^poUinù, Neptuni, Martü, Caflorù PoUhcîs, Mercu ry atq-, Liber iuita,^^eßis. C.A P. X.

AEfcuIapius ÔC ipfe non fine flagitio Apollinis natus, quid fccit aliud du uinis honoribus dignum,nifi quod fanauit Hippolytû p Mortem fané habuit clariorem,quôd à Deo meruit fulminari. HuneTranquillus,de uiris illuftribus differensjait incertis parentibus natum, expofitum, SC à ucnatorû bus inuentum,canino latfle nutritum : Chironi traditû,didicific mcdicinam :

40 fuifle autem Meffenium, fed Epidaurimoratum.Tullius etiam Cynofuris ur be Arcadiæ ait fepultum. Qyid Apollo pater eins f nónne ob amorem quo flagrabat,turpifsimé gregem pauit alienum, amp;nbsp;muros Laomedoti exthixit f - cuinNeptunomercedeconducfîus, quæilli negaripotuitimpunérabeoep primo rex perfidus,quicquid cum dijs pepigifl'er,didicit abnegate. Idem for mofum puerum amp;dum amat, uiolauit: Ä^dum ludit, occîdit. Flomicida Mars,0£^ per gratiam cædis crimine ab Athenienfibus liberatus,ne uideretur nimis ferus Slt;immanis,adulterium cum Vcnere commifit. Caftor 6C PoF luXjdum aliénas fponfasrapiunt, elfe gemini defierunt. nam dolore iniuriæ concitatus Idas,alterum gladio tranfuerberauit. SC eofdem poetæ alternis ui-50 ucre, alternis mori narrant : ut iam fint no deorum tantum, fed omnium mor talium miferrimi, quibus femel mori non licet. Hos tarnen Homerus ambos fimpliciter (nonutpoctæfolent) mortuos efièteftatur,Namcumfaceret in c î mûris

Jô nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALSA R fi L î S I O N E

mûris afsidcntcm Priamo Helenam, cuntflos Grædæ principes recognogt; fcere,folosautemfefratres fuos rcquirere,fubiecit orationi eius huiulmo-di uerfum :

«f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TlSsJ^’ Hc/Ih nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;epVlt;rt^03!

Fur ac nebulo Mcrcurius,quid ad famam fui reliquit, nifi memoriâ fraudum fuarutw f Ccelo fcilicct dignus,quia palæftram docuir, S»!, lyram primus inue* nie. Liberum patrem infenatu deorumfiimmeauroritatis, pn’mæ^ eflclcn--tentiæncceireeihquia praeter louem folus omnium triumphauit,exerdtum duxitjndosdebellauit:fed inuidusillclmperatorlndicusMaximus,ab a^ more ac libidine turpifsime uidus eft. Dclatus enim Diam cum femiuiro co- lo mitatu,nadlus eft impudicam mulierem in litrore, ac fiducia uidoriæ Indicæ uir elïe uoluit,nenimium mollis uideretur; atçp illam patris proditnccm,fia' tris interemptricem,ab alio relitftam Sérepudiatam, in coniugium fibi uendi cauitjamp;^liberam fecit,ôdcum eapariterafccndii tn cœlum.Qiiid omnium ho rum pater Iupitcr,qui in folcnni prccationc Optimus Maximus nominaturf' nónnea primafua pueritiaimpius,acpenc panicida deprehenditurr' cum pa trem regno expulit ac fugauit : nee expeóauit mortem decrepiti fenis, cupL ditate regnandi : 6C cum paternum folium per uim, per arma cæpiftèt bello eft à riranibuslacefsitus,quód human o genen pnncipium fuit malorum. quibus ui(ftis,ólt;; pace in perpetuum com parata, rcliquam fuam uitam in ftu- 20 pris adulrerijscR confumpfit.Omitto uii gmes qnas imminuit : id enim tole* rabileiudicari folet. Amphitryonem ac 1 yndarum practerirenon polfum i quorum domos dedecoreatt^infamiaplcniisimas reddidit. lilud uerô fum* mæ impietatis ac fcelens,quôd regium puerum rapuir ad ftuprum.Parum C' nim uidebatur,firn cxpugnandafccminarüpudicitia maculoftis eftèt acturgt; pis,nifi etiam fexui fuo iniuriamfacerct: hoeeft ueium adulterium, quod fit contra naturam.hçc qui fecitjUiderimus anmaxtmus, certé optimusnon eft. quod nomen à corruptoribus,ab adulteris,ab inceftis abeft: nifi fortenos er ramushomines,quitalia facientesfederatesuocamus,acpeiditos,omni bûsquepœnis dignifsimos iudicamus. Stultusautem Marcus Tullius, qui 3« C, Verri adultena obiecit: cadem enim lupiter, quem colebar,admifit.

quiP, Clodio fororis inceftum : atilli Optimo Maximo eadem fuit foror ôlt;: coniunx.

QVis efl igitar tam excors,qui hune in cœlo regnare potet, qui ne in ter ra quidem debuitfNo infulfe quidam triumphum Cupidinis feripht; quo in libro no modo potcntifsimû deoi um Cupidinê, fed etiâ uibtorê facit. Enumeratis enimamorib.fingulorû, quib.inpoteftatêCupidinis ditionêcp uenilTent: inftruit pompa,in qualupiter cû cæteris dtjs ante currû triumphan tis ducit catenatus.Elcganter id quidê à poetafiguratû : fed tarnen no multS diftat àuero.Qiiiefhuirtutis eft expers, qui cupiditatib.aclibidinibus maiis 0 uincitur:noCupidini(utillefinxit)fcdmortifubiedluseftfempiternæ. Sed omittamus demorib.dicere,rem côfideremus : utintelligâthomines,in quf bus mifcri uerfent erroribus » Regnare in ccelo loué uulgus esciftimat; id ôi do (ftw

»4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;D 5 FALSA RELIGIÖSE

do dis panter öd indodis pcrfuafum eft,quod ôi religio ipfa,6d precationcsr, amp;(■ hymni,ôddclubra,ôdfimulachra demonftrant. Eundem tarnen Saturno ödRhcagemtum confitentur.QuomodopotcftDeus ui'derijaut(utai'tPoe ta) hominum rerum^ répertoriante cuius ortum infinita hominü millia fue* runtfeorum fcilicet,qui Saturno régnanteuixenint,ac priores luce quam In piterfuntpotiti. Video ahum deum regem fuifle primi's temporibus,ahuni confcqucntibus.Poteft ergo fieri,ut ahus fit poftca futurus. St eni'm regnum prius mutatum eft,cur defperemus etia pofterius poffe mutant'ni'fi forte Sa^ turnus generate potuitfortiorem,Iupiter non poteft. Atqui diuinumimpc' num aut femper immutabile eft,aut fi' eftmutabile (quod ficn'no potcft)fem i* pier utiqj mutabile efi. Poteft ergo Jupiter legnn amittere,ficut pater eius amifititaplanè.Nam cum idem neq? uirginibusneqi maritatis unquä peper ciftet: abftinuitCetsmenunnThetide,quodrefponfumfuit,maiorem patre fuo futurum,quifquis ex illa natus eflet. Primum in eo imprudentia,no Dei : cuinifi Themis futura dixiftetjipfe nefeiret : fi autem diuinus no fit, ne Deus quidem fit : unde ipfa diuinitas nominatur,ut ab hominehumanitas. Deinde confeientia imbecillitatis,qui timuit utique maiorem, quod qui facit, feit utiiÇ profedô, no efle fe maxtmum,quando quide poteft aliquid maius exi-fterc.Idcm per Stygiam paludem fandifsimeiurat,

VnAfuperßitio /ûperù nbsp;nbsp;nbsp;reddita. diuif.

Qiie eft ifta fuperftitiot' aut à quo redditat* Eft ergo aliqua poteftas maxima, quæ pcierâtes deos puniat.Quæ tanta formido eftpaludisinfernæ,fiiuntim mortalcsf' quid metuunt earn,qua uifiirinon funt,nifi quos mori necefle eft d QiJidigitur homines oculosfiiosincoelumtollunt r quid per fuperos deie-r ant, cum ipfifupeii ad inferos deuoluantur,ibi^ habeant quod uenerêtur amp;nbsp;adorent f Illud uero quale eftf efle fata,quib. dij omnes amp;nbsp;ipfe Jupiter parcat f* Si Parcarum tantauis eft,ut plus pofsint coeleftcs uniuerfi, quamc^ ipfe redoracdominus : curnonillæ potiusregnare dicantur, quarum legibus acftatutis parère omneis deos necefsitas cogit f Nune cui dubium eft, quin is qui alicui rei obfequitur,maximus non fitf'nam fi fit, non accipiat fa-ta,fedfaciat. Nunc ad illud quod omiferâredeo. Jnunaitatpfolafuitcon-tincntior,cum earn deperirct,ôdnô uirtute aliqua,fed metufuccciToris.Qjiæ formido utiep eius eft qui fit ÖCmortalis, 6ó imbccillis, ö^ nihili : quippe qui potuit öd tunc cum nafcereturcxtingui,ficut frater cius ante genitus extin-dus eft : qui fi uiuere potuiflet,nunquam minori concefsiiTet imperium : ipfe autem furto fèruatus,furtim'que nutritus, ^tvs fiuc^fu/ appellatus eft, non ut iftiputant,àferuorecœleftisignis,uelquôduitæfit dator,uel quod ani-mantibus inlpirct animas rquaeuirtusfoliusDei eft(quam cnim poisit in-fpirare animam,qui ipfe accepit aliunde f) fed quod primus exlibcris Satur-ni maribus uixerit, Potueruntigitur homines alium deum habere rcgem,fi Saturnus nonfuifletab uxore delufus. At enim poetæ iftafinxerunt. Errat, quifquishocputat.illi.enimdehominibus loquebanturifed ut cosomarct, quorummemoriam laudibus celebrent,deosciTedixerunt. Itaqucillapo-tius fida funt quæ tanquam de dijs, non ilia quæ tanquam de hominibus lo-cuti flint: quod darum fiet exemple quod inferemus.Danaen uiolaturus Ju-pitcr,aureosnummoslargitcrinfinum eius infundit.Hæcftuprimcrccs fuit. Atpoetæ, quiquafideD€oloquebantur,neauthoritatem creditæ maiefta-tis infringerenr,finxerunt ipflim in aureo imbre delapfum, eadem figura qua imbres feireos dicunt,cum multitudinem telorum fagittarumqj dcfcribunt. RapuiJTediciturinaquilacatamitum. Poeticus coloreft. Sed aut per legio-nem rapuit,cuius infigne aquila eft : aut nauis in qua eft impofitus, tutelam lubuit in aquila figuratam: ficut taurum,cum rapuit tranfuexit Europam.

Eodem

L I B B K E

Eodcü» modo conucftifleinbouem traditiirlolnach/filiam,qu» irt/rim lui nonis effugcrct^ut cratiam lêtis obfita,iam bos, tranafle dicitur mare, tn Aci gyptûmqueuentfTe; at(jibi recepta priftma forma, dea falt;fla, quac nunclfis uocatur. Quoigiturargumentoprobari poteft,necEuropamintauro fe-« di(re,nec lo falt;ff am bouemf Qiiôd certus dies habetur in Faihs,quo Ifidis na uigium celebratur. quæ res docetnon tranafle illam,fed nauigaîfe. Igitur qui fapere fibi uidentur, quia intefligunt uiuum terrenumcp corpus in cœlo eflc non pofre,totam Ganymedeam tabulam profalfo répudiant:necfentiunt in terra id efle factum,quia res ac libido ipfa terrena eft. Non ergo res ipfas ge* I© ftasfînxcruntpoetæ (quod fi facerent,effent uanifsimi) fed rebus geftisad-diderunt quendam colorcm. Non enim obtrecffantes ilia diccbant,fed orna-re cupientes. Hine homines decipiuntur: maxime quod dum bate omnia fl-dfaeirearbitranturapoetiSjColuntquod ignorant.nefciunt enim qui fitpoc-ticæ licentiæmodus,quoufque progredi Hngendo liceat: cum officium poe-tac fit in eo,in ea quæ gefta funt ucrè, in alias fpecies obliquis Hgurationibus cum decorealiquo conuerfa traducat. Totum autem quod referashngere, ideft ineptum effe, ÔCmendacem'potius quàmpoetam. Sed fînxerunt ifta quæ fabulofa creduntur : num etiam ilia quæ de dfjs feeminis,deorumq? con nubijs diefta funtd Qiiur igitur fic figurantur, fic colunturCnifi forte nori *0 tantum poetæ,fedÔCpicffores ctiam,fîcffpres'queirnaginummentiuntur. Si enim hic lupicer, qui à uobis dicitur Deus, non is efl: qui ex Saturno amp;nbsp;Ope natus eft: non oportuitnifiunius fimulachrum in templis omnibus colloca-ri.Qiiid fibimulierum effigies uoluntdquid fexus infirmus fin quem fi ceci-ditifte lupiter, turn uerô ipfi lapides hominem fatebuntur. Mentitos aiunt elfe poetas, Schis tarnen credunttimôuero non elfe mentitos, re ipfa probant. Itaenim deorum fimulachra confingunt, ut ex ipfa diuerfitate fexus ap pareatefle ucra quæ dicunt poetæ. Nam quod aliud argumentum habet imago Catamiti, Sc effigies aquilæ, cum ante pedes louis ponuntur in templis,SC cum ipfo pariter adorantur : nifi ut nefandi fceleris ac ftupri memoria 30 maneatinæternumf' Nonigitur à poetis totum fidfum eft:aliquidfortaflc tradutffum,SC obliqua figurationcobfcuratum,quo ueritasinuoluta tegere-tur : fient illud de fortitione regnorum. Aiunt enim loui coelum obtigifle, Neptuno mare, inferna Plutoni. Cur non terra potius infortem tertiam ue-nit f nifi quod in terra gefta rcs eft. Ergo illud in uero eft, quôd regnum or-bis ira partiti fortiti'que funt,ut Orientis imperium loui cederct,Plutoni ( cui cognomen Agelilao fuit ) pars Occidentis obtingeret : co quôd plaga Ôrientis,exqualuxmortalibusdatur,fuperior,Occidentis autem interior eiïeuideatur. Sicueritatem mendacio uelauerunt,ut ueritas ipfa perfuafioni publicænihilderogaret.. DeNcptuni forte manifeftum eft, cuius regnum 40 talefuiiredicimus,qualeM.Antonrj fuit,infinitum illud imperium,cui tonus oræmaritimæpoteftatemfenatus decreuerat,ut prædones perfequeretur, acmarcomncpacarct. Sic Neptuno maritima omnia cum infulis obuene-runt. Qiiomodoid probari poteftr Nimirum ueteres hiftoriæ docent.

Antiquus author Euliem crus, qui fuit ex ciuita.teMeffana, res geftas louis SCcæterorum quidij putantur, collegit: hiftoriam'que contexuit ex titulis SCinferiptionibus faefis, quæ in antiquifsimis templis habcbantur,maxi-me'queinfanolouisTriphylrj,ubiaureamcolumnam pofitameffe ab ipfo Ioue,titulusindicabat:inqua columnagefta fua perfcripfit,ut monumen-tiim pofteris effetrerum fuarum. Hanc hiftoriam SC interpretatus eft En-jo nius,SCfccutus.cuiushæcuerbafunt:IupiterimperiumNeptuno dat maris, utinfulis omnibus , SC quæ locafecundummare effent, omnibus rcgnagt; retiVera funt ergo qugloquunt poetae,fed obtentualiquojfpeçiéqueuelatai Poteft

5« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DR FALSA R E L I G I O N E

Poteft Ôi^ nions Olympus figuram poetis dedifle, ut loucm diccrcnt cœli rc* gnum cflefôrntum,quôd Olympus ambiguum nomen eftjamp;motis ÔC cœli. In Olympo autemiouem habitafle do cet hiftoria eadem,quæ dicit ; Eadcm tempeftate lupiten'n monte Olympo maximam parte uitac colebat, Sgt;i. cq ad cum in fus ueniebant,fi quæ res in controucrfîa erant. Item,fi quis quid noui inuenerat,quod ad uitam humanam utile eflet,eô ueniebat,atlt;^ loui oftende bat. Multa in hune modum poetac transferunt, non ut in deos mentiantur quos colunt, fed utfiguris uarqscp eoloribus uenuftatem aclepôrem carmin iiibus fuis addant.Qiii autem nonintclligunt quomodo aut quarc quidcp guretur,poctasuelutmendaccs ôdiacrilegosinfcquuntur.Hoc erroredccc* lo pti ctiam philofophi,quôd eaquç deloueferunturjminimèinDeum conuc nil cuidebantur,duos loues fccerunt: unum naturalem, alterum fabulofiim, Viderunt ex parte quod cratuerum, eum feilicet, de quo poetæloquuntur, liominemfuifle. Inilloautemnaturali loucuulgari confiietudinereligionis a'ndu(fli,errauerunt,quôd inDeum nomen hominis tranftulerunt: qui (ut fit lir^ diximus) quia folus eft,nonindigetnomincJoucm autem ilium elle,qui fit ex Ope Saturnocpnatus,negari non poteft. Vanaigitur perfuafio efteo* rumjqui nomen louis fummo Deo tribuunt.Solent enim quidâ errores fuos bac exeufatione defendere,qui conuitfti de uno DeOjCumidnegare no poft funt,ipfum fe colereaffirmant; uerùmhocfibiplacere,ut lupiternominetur: 20 quo quid ablurdiusr'Iupiter enim fine contubernio coniugis filiæcp coli non folet. Vndc quid fit,apparet; nec fas eft id nomen eô transfcrri,ubi nec Mi-ncrua eft ulla,nec luno. Qiiid,quôd huius nominis proprietas non diuinam cxprimitjfed humanamf' louem enim,Iunonemcp a iuuando elle dieftos, Cicero interpretatur.EtIupiter,quafiiuuans parer dicitur, quod nomêinDefl minimécongruit; quia iuuare hominis eft, opisaliquid conferentis in eu qui fit alienus,amp; exigui beneficq.Nemo fieDeum precatur, utfe adiuuet, fedul feruet,ut uitam lalutemœ tribuat : quod multo plus acmaius eft,quàm iuuare. Etquoniam de pâtreloquimur,nullus pater dicitur filios iuuare, cum eos générât aut cducat. Illud enim leuius eft, quàm ut eo uerbo magnitude pa' jo ternibeneficîj exprimatur. QiiantoidmagisinconuenienseftDeo, quiue-rus eft pater,per que fumus,6d cuius toti fiimus, à quo fingimur, animamur, inuminamur,qui nobis uitam impertit, falutem tribuit, uidum multipliccni fubminiftratf Nonintelligitbeneficiadiuina,quifeiuuaritantummodod Deo putat.Ergo nonimpéritus modôjfed ctiam impius eft, qui nomine louis uirtutem ftimmac poteftatis imminuit. Qjiare fi louem ex rebus geftis, amp;nbsp;ex moribus hominem fuifre,in terraffi regnafle deprehendimus ; fupercft, lit mortem quoep eius inueftigemus. Ennius infacra hiftoria,defcriptis om nibus quae in uita fua gelsit,ad ultimum fie ait; Deinde lupiter poftquam ter ram quinquies circuiuit,omnibusffi amicis at(p eognatis fuis imperia diuifit, reliquitep hominibus leges,mores,îrumenta^ parauit, multacp alia bona fe-cit,immortaligloriamemoriacpafFe(ftuSjfempiternamonimêtaluis rcliquit; ætate peftiim a(fta,in Creta uitam commutauit,amp; ad deos abijt,eumcp Cure- * tes fihj fui curauerunt,dccoraueruntcp eum ; Qi fcpulchrum eius eft in Creta, in oppido Gnolb ; amp;nbsp;diciturVeftahancurbem creauifle; in^ fepulchro eius eft inferiptum antiquis literis Græcis,5 ^ws tiP xgûiz2r,id eft Latine, lupiter Sa-turni.Hoe certè non poetæ tradunt,fed antiquarum rerum fcriptores;quae a-deô uera funt,ut ea Sibyllinis uerfibus confîi-mentur,qui funt taies :

lt;/lixi.lzûV(es K'4'V}(Vg,viKvu(/ aJ'‘a)hK KS^iiév/Sf

uy nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TTXqiVS « /viTltO^OS nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fO

Cicero de Natura deorum,cum treis loues à thcologis enumerari diccrcf,ait iertium fuifle Cretenf€m,Sîiturni filium,cuius in ilia infula fepulclirum often ditun

L r B E R T. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fÿ

ditur.Qiromodo l'gitur poteft Dcus alibi cncinuus, alibi mortinis : alibi habere templum,alibi fcpulchrumf Seianc ergo Romani,Capitolium fuum, id eft ftimmum caput religiónum ftiarum publicarum, nihil efte aliud qûàm inane monimentum. Veniamus nunc ad eius patrcm,qui ante regnauit, ôC qui fortafleplushabcbatinfe,quôdexcoitutantorumelemêtoriim genitusefle dicatur. Videamus quid in eo fucrit Deo dignum. In primis iilud,quód au-f eum feculum narratur habuifie, quo d iufticia fub eo fuerit in terra. Teneo a-liquid in co,quod in eius filio non fuit. Quidenim tarn conueniens Deo, quam iuftum regimen,ac pium feculumr' Sed quum eadem ratione natii efte lt;0 cogitOjUonpoftiim putareDeum fummum, quoduidcam efte aliquidanti-quius,cœlum fcilicet,atcp terram. At ego Deum quarro, ultra quern nihil eft omnino,qui fons Ôd on'go fit omnium rerum. Hie fit necclfe eft, qui cojluin ipfum condidit,tcrramcp fundauit. Satumus autem ft ex his natus eft (üt pu-tatur) quomodo poteft Deus elTc principalis, qui alqs ortû fuum debetf aut quis præfuit mundo,antequam Saturnus gignereruri^ Sed hoc poeticum eft (utdicebam paulo ante) hgmcntum.necenimfteripoterat,ut elemëtainfcn fibilia,tantoép interuallo feparata,in unum coirent, acftiium procrearêt : aut is quinatus elieqnonpotifsimùm genitoribus fimilis exifteret:fed earn for-mam gerereqquam parentes fui non habebant. Qiiæramus ergo,quid ueri-io tan's fub hac figura latcat. Minutius Felix in eolibro qui Odauius inferibi-tur,fic argumentatus eft: Saturniim,cum fugatus clTet à filio, in Italiam^ ue-nifletjCocli filium dieftum : quod foleamus eos, quorum uirtutem miremur, aut qui repentinó aduencrint,de cœlo cecidifte dicere: terraaüt, quod igno tis parentibus natos,terræ filios nominemus. Sunt hæc quidem fimilia ucri, non tarnen uera: quia confiât ctiam turn,cum rcgnaret,ita efte habitum. Po-tuit ôë fie argumentari : Sarurnum, cum potennïsimus rex efl'et, ad retincn-dum parentumfuorum mcmoriam,nominaeorum cœlo terraeepindidifte: cum hæc prius alijs uocabulis appcllarentur. quaratione amp;nbsp;montibus fiCflu minibusnominafeimusimpofita. Ne«^ enim cum dicuntpoetædcproge-Î0 nie Atlantis,aut Inachi fluminis,id potilsimum dicunt,homines ex rebus lea 'fu carentibus potuilFe generari : fed cos utiep fignificant, qui nati funt ex ijs ‘ hominibus,quiucluiuiuclmortuinominamontibus autnuminibus indide runt. nam id apudueteres,maximecp Græcos ufitatû fuit.Sic maria corû tra xifle nomina accepimus,ab ijs qui deciderant in ea:utAcgeû,Icarium, Helle fponticum: ÔCin Latio Auentinus uocabulum monti dedit, in quo fepultus efi: TybcrinuSjUel Tyberis amni,in quo merfus cfi. Non ergo mirandum,fl nomina corum cœlo terræcpattrrbutacftent, qui reges genuerint potentiisi mos. Apparet ergo,non ex cœlo natum elTe,quod fieri no potefi: fed ex co* homine,cui nomen Vrano fuit, quod effe uerum,Trifmcgifius autor efi: qui 40 cum diccretadmodumpaucos extitifl'e,in quibus effetperfelt;fia dodrina, in his Vranum,Saturnum,Mercurium cognatos fiios nominauit.Hæcille quia ignorauiqalio traduxit hifioriam : qui,quonia quomodo potuerit argumen-tari,oficndit: nunc dicam quomodo,ubi,a quo fit hoc ditfium* non enim Saturnus hoc,fed lupitcr fecit.In facra hifioria ficEnnius tradit : Deinde PaneS deducitinmontem,quiuocaturcœlificlla. Pofiquam co afcendiqcontem-platus eft late terras, ibiep in eo montearam créât cœlo : primusep inca ara Jupiter facrificauit : in co loco fufpexit in cœlû, quod nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nominatur : idep

quod fupramundum erat, quod æther uocatur,dc fui aui nomine Cœlo nomen indidit : id^ Iupiter,quod æther uocatur, placans primum Cœlum no-jo minauit:eamcphofiiam,quamibifacrauit,totamadoleuit. Nec hîc tantum facrificaffelupiter inuenitur. Cæfar quoqj in Arato refert,Aglaofihencm di* ccrejouem cum exinfula Naxo aduerfus Titanas proficifeeretur, ôC facrifi-d cium

JS nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALÎA R E L 1 G I O N É

ciumfaccrctmh'ttore:aquilamei in aufpicium aduolaflè: quam«ilt;^ôr bogt; no omine acceptam,tutelæ fuæ fubiugarin Sacra ucrô hiftoria etiS ante con^ fedifle illi aquilam in capite,arcp ei regnum portendiiTe teftatur. Cui ergo fa-crificarc lupiter potuit,nifi Cœlo auo / quem dicitEuhenierusin Occeania mortuum,ÔL in oppido Aulatia fcpultum.

T A R. r V 5.

lt;Alt;pvos i^ci^ov©' lt;iiiólt;rcu,afiotn'KSzS-' iccu' quot;ny^fÿ-c. Stygiam.) VndeLycophron l^usfio'nssZJßas appellat, ubi uide etiamT^e t^en. Vnafuperftitio. ) Locks os'} Ae- •• neid.12. Citatur etia inßalib.^. cap.ts. Jurat au tem ibi luno,non lupiter.Seruius ibidem citai Ho «leri uerßs ex lliad.a.ubi etiam luno iurat :

vuD yóü.x s^iwàs tvgvf VTrt)*»

S(çn 70 uÿtTaSaySb/oyfsvyosviAup^ cinfzîyt Ô^HSS,lt;/IbVlt;I7«70s TS. y^XKXj-iKSt ^\.0t(n» Sunt ht ijdem in hymno Apcllinis .De hoc plura apud Hefiodum in Theogonia. Efîè fata, quibus dfj omnes amp;nbsp;lupiter ipfe.)Pro 2« «erfc/Hm eiî.te^ccyKii Qioi (jt.«yfpif7Tu.Me.gt; ceßitarem quidam poetarum, (lue ßatum Paret' rumßngunt. izct^tiu, apud poetas quandoq^pro fato.quandoqueproipßs Par cis accipiuntur. Ft' tum pkilofophi çti^ecpySiî'bjj uocant, td eâ ordi' nem ßeriemq- caußarum, quum cauÇa caußam ex ße gignit. ea eSi ex omni teternitate ßuens ueritas jempiterna, Vide Ctceronem in hb. de Diuinat. GrPhihppuminPhyßeis. Qddea/«yKH,quid e{/2eygt;ySijbileeundumphilüßophorum cpiniones, j» doeetPluiarchusin Plaçaislib.t.eap.zj. Gr ß' quentibus. Arißcteles de Mundo, quiequid taie eß,Deum unum eundemq- uerum eße cenßt: öl' fzeu. 'j Tidi cùci-yxLtJ àx «TiKÓ 21 ttAIu/ dsipy, otovà dcKtvHTOy ia-ica/ dvrit. «-futxpySivljuj J^,efl^7t a^eiy nn^ye^é/y lt;tx.rjt Â'àTaS''^i7CÇC))ySlvb/Joè,e^7D'liSi7sfct7â' dhxi •ZSXH70C, samp;itJ.9(Plt;ß^v'ZDisilt;ny«7ra^0y

Si Pârcarum.)Dialcgusapud Lucianum eß, 4«gt; injeriptus nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, in quo Cy/ntßcus

quidam loueijldem père argumenta mirißceexa oitat,cultum deorum eleuans, deorumo- coJitio' nem humananihilo melioremejjeaßirmans. Sea Arißot.ex Platonica authoritatetres t-catpxs ad unam unius Dei naturam rejert. Furto fer-uatus.) Rhea loKew e«ixa,mefH patris infante in Creta occultauit, nutriendum à diiabus nym' phis, Adraßea Gr Ida,Meltßci ßliabus, Deqwo Ouidius Fasl.'^.Eraßmus inprouerbio Copixcor nu. LaSîantius autem ßquiturßententiam Sibyl' Ite.Mam Serm.3, de louis nomineßc le^tur:

L t E E

citauimus, cum de Ganymede dicer emus.

autem in defcriptione at^uilie. Qiiem di citEuhemerus.) Citacur hie locus à Boclt;* tio,loco iamßlt;pra allegata,his uerbis: Euhemc' rus uero dicit,hunc Cceliußue Calum in Ocea/ no mortuum,amp; in oppido Aulatia fepultum.

Q^modo Stoici figmentA ^oetArum Adphilofophicam trAnsfc» YAntrAtionem. P. XII.

QNQrtI'i.m rcuelauimus myfteria poetarum, Saturni parentes inueni» mus: ad uirtutes eins amp;nbsp;fa(5la redeamus. luftus in regno fuit. Primùm ex hocipfo iam deus non eft,quod fuir. Deinde quod ne iuftus quidem fuit, fed impius,non modo infilios,quosnceauit,uerumefiam in pattern,cuidicigt; turabfcidiflegenitaiiarquodforlîtanucrèaccideht, Sed homines refpetffu clementi,quoddiciturcœluin, tocam fabulamexplodunt tan^ ineptifsime filt;f}am,quam ramen Stoici (utfolent)adrationem phyficam conantur tradu ccre.quoröfenrentiamCicero deNat.deorumdifTerens, pofuit. Cceleftem, inquit,altifsimam.acthcreamcpnaturam,id eft igneam, quae per fefe omnia gi gneretjuacareuoluerunt ea parte corporis,quae coiuneftione alterius egeret ad procreandS.qiiæ ratio in Veftam potuit conuenire,fi mas diceretur. Idcir *® co enim uirginê putant Veftam, quia ignis inuiolabile fit clementQ, nihii^ nafeipofsit ex eo,quippe qui omnia quç arripuerit abfumat, Ouid.inFaftis;

IVec r« Aliud VedÎAm quam uiuAminteUiveßAmmAm: PJatAq-, deflammAcorporA »hIIa uidst.

Jure i^itur uir^o esi,qU£fiminA nuÜA remittit: Nec cAj)it,lt;^ comités uirginitAtü amat.

Vulcano quotç id potuit adferibi, qui quidem putatur ignis, tarneneum poetæ non abiciderunt. Potuit amp;nbsp;Soli, in quo eft natura amp;nbsp;caufa gignentiö. nam fine fobs igneo calöre necp nafei quiequam, neep augeri poteft : ut null» alrj clemento magis opus fit genitalibus cß calore,cuiusfotu cócipiuntur,na-lt; 50 fcuntur,fuftinctur omnia.Poftremö,criamfiita fit (ut uolunt) qui magis ab* fcilTum efte cœlû putemus,^ omnino fine genitalibus natumr' Nam fi per fe gignit,non indigebat utiep genitalibus,cum Saturnö ipfum procrearet.Si uc ro habuit,ö^ à hlio abfeifta iunt: ortus rerS amp;nbsp;natura omnis interijftet. Qyid, Ç’ipfi Saturno non diuinu modo fenfum, fed humanS quo^ adimuntf cum affirmantelTe eum Saturnum, quicurfum ÔÔconuerfionem Ipaciorü amp;tem* porum continet ,eumcp græcè idipfum nomen habere.Zegeros enirfi dicitur, quod eftidem quodjgói'üj,id eft fpaciûtemporis.Saturnus aût eft appellatus, q? fatureturannis. Hçc Ciceronisuerbafunt, cxponctis fententiam Stoicox rum:quae cß uana fit,cuiuis intclligere promptifsimum eft. Si enim Saturnus 4® Cœlieft filius, quomodo potuit aut têpus è cœlo gigni, aut ccelS à tempore abfcindi,aut poftea têpus imperio fpoliari à louer' Aut quomodo lupiter na* tus eft ex têpore,^Aut,quib.annis faturari pofsit çtcrnitas,cui nullus eft fînisf

C O M M E N Exuithoc capiteSatumu diuinitate. Quôd fuit.) Abantecedentibus.Sednofler Deus fem pereüäi/.Exo.i. Filios quos uorauit.) llt;!otaturetiamab Arnobio lib.S. totam hanc qu.e/iione Socrates exagitat aduerf'us Eutyphro nem,circa •? alt;ris deßnittones uacillantem. Cic, 50 deNat.deorum z.Exfenatoscomediffeßngitur Jolttus:quiaconfumit tétas tempor u Jfacia.Phur nutus exponit, quo quid^ motu oriatur, eodem

LIBERI«

ii^rnodo fgt;oetlt;e hißorici Stoicorum interpretationes de loue^Saturno, alijs dtjsyUAniia^ inanes oßendant. C^P. XI2I.

SI ergo uanæfunt litærationes philofophorum, quid fupereft, nifi ut uere facfium cffc credamus:id eft,hominem ab hominc abfciflum i nifi forte a-» liquis exiftimat Deum fuifle,qui timuit cohscredcm : cum, fi quid diuinitatis habuiflct,non patris genitalia debucritamputare,(èd propria,ne lup iter nagt; fceretur,qui cum regni polfeisionc priuauit. Idem fororem fuam Rhcam, quam Latine Opern dicimus,cum haberet uxorcm, refponfo uctitus efle digt; citutjmarcs liberos educate : quod fut urû eHet,ut à filio pelleretur.quam rem lo metucns,natos fibifilios non utiep deuorabat (ut ferunt fabulç)fed necabat.

quanquam fcriptum fit in facrahiftoria,Saturnum amp;nbsp;Opem,cætcros^ tunc homineshumanam carnem folitos efitare; ucrum primum loucm leges ho-minibusmoresep condcntem,edi(Hoprohibuinc,ne liceret co cibouefei. quod fi uerum eft,quae poteft in co fuifte iufticia f Sed fidum fane putemusj baturnum filios deuorafle,modô cum aliqua rationc: num idcirco, quod ait uulgus,com edifte filios fuos eum qui extulerit, fepulturaecp mandauerit Ops autem cum louem peperiflct,fubtrahitinfantem, eum^ nutriendS fur-tim militin Cretam.Rurfumimprudentiamreprehendam,neceflecft. Cur . enim refponfum ab alio potius accepit;' Cur in ccelo conftitutus, quæ gère -

40 bantur in terra non uidebat.quot;' Cur cum Corybantes cymbalis fefellerunt f Po ftrcmocurextitituis aliqua maior, quacilliusuinccrctpoteftatem f Nimiru fenex à iuuene facile uidus eft,ac fpoliatus impcrio.Fugit igitur cxpulfus,amp;: in Italia nauigio uenit,cum crraHet diu,ficut Ouidius inFaftorûlibris refert ;

CAnfa ratis fupere^l'. Thnßcilm rateuenitadamnenii ^ntdpererratofalcifer orbe detis,

Hunc errantem attp inopem lanus cxcepit. Cuius rci argumeta lunt nummi «eteres, in quibus eft cum duplici fronte lanus, amp;nbsp;in altera parte nauis, ficut idempoctaiubiccit:

^tbonapoßeritAS puppimformauit in a:rej

I o nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Hojjiitis aduentum teflificata dei.

Omnes ergo non tantum poctæ,fcdhiftoriarumquoçac return antiquarS fcriptores hominem fuifle confentiunt,quires eius in Italia geftas memoria: prodiderut: Græci,Diodorus ôcThallus : Latini,Nepos,Cafsius QC Varro. Nam quum agrefti quondam more in Italia uiuerctutj

Ispenws indocile-,ac dij^erßsmmontibiis altü^ Compo/uitß^esq-^ dedi-t^Latiumeî-, uocari Maluit^hù tjuoniam tutM latuijßt in orü.

Cenfefnc aliquis deum cHe, qui pulfus eft, qui fugit, qui latuit f* Nemo tam ftultuscft.Qiiienimfugit,autlatet,amp;:uim ôt'mortem timeatnecefleeft. Or-

4o pheus,qui temporibus eius recentior fuit, aperte Saturnum in terra amp;nbsp;apud homines regnafle commémorât:

TfloMTîyof «i'flcoyçv nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;àgûi/flf

»X L^qvv 'ÿ/ivr od/’ns Mctf nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rfVfvoTra: nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Item Mato nofter:

Aureus banc uitamin terris Saturuw agebat. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Et alio loco :

^ureaq-, (tttperhibent) iloßtb re^efnere Secula : ficplacida populos in pace regebat.

Neep fuperius dixit in cœlo egifle uitam, neque inferius fuperos in pace re-xifle.Vnde apparet,illum regem fuiHeterrenû,quod alibi apertiusdeclaratt —^ureacondet

S ecula-, (ju^ rurfus Latia re^nata per arutt Saturno quondam.—

Ennius

t I B E R h

OwdidemÈnniMdoceMinß,cra.Hifloriai nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P. XIIII.

Vnc quoniam ab ijs quæ retulimus,aliquantulum facra hiftoria diflengt; tit : aperiamus ea quæ ueris literis contincntur, ne poetarum ineptias ïnaccufandtsreligionib.fequî acprobareuidcamur. HæcEnnt] uerba funt: Extn Satumusuxorem duxit Opem.Titan,quimaiornatuerat, pcftulat ut ipfercgnaret.ibiuerô Veftamater eorum, amp;nbsp;forores,Ceres atep Ops, fua^ dent SaturnOjUti de regno ne concédât fratri. Ibi Titan,qui facie deterior eP fet quàm Satumus, idcirco quôd uidebat matrem atep forores fuas operam dare ut Saturnus regnaret,concefsit ei ut is regnarct.ltafp patfîus eft cum Sa ’O turnOjUtifiquidliberorum uiriHsfcxuscinatumcfret,ne educaret. Ideius rei caufafecit,uti ad fuos gnaros regnum rediret.Tum Saturno filius qui prP mus natus eft,eum necauerunt. Deinde pofterius nati funt gemini, îupiter atepluno. Turn kinoncmSaturnoinconfpCkQum dedêre, atcÿlouem clàm ab}condunt,dantc|} cum Veffæ educandum,cclantes Saturnû. Item Neptu^ num clam Saturno Ops parit,eum^ clanculum abfcondit.Ad eundem mo-dum teitio partu Ops paritgeminos, Plutonem amp;nbsp;Glaucam» Pluto Latine dicQus eft Diefpiter : alq Orcum uocant. Ibi Glaucam fîliam Saturno often* dunt,acfilium Plutonem celantatcpabfcôdunt. DeindeGlauca parua emd ritur. Hæc(ut feripta funt) louis fratrum^ eius ftirps at^ cognatio in hune '*® modum nobis ex Sacraferiptionetradita eft. Item paulo pôfthæcrefcrt: Deinde Titan,poftquârefciuit Saturno filios procreates, atep educates elfe clàm : feducit fccum filios fuos,qui Titani uocantur,fratremcp fuum Saturnû atq) Opem c6prehcndit,eos^muro circumegit, 8Ceuftodiam bis apponir. Hæc hiftoria quàm ucra fir,docct Sibylla Erythræa, eadem ferè dscens : nifi quôd in paucis. quæ ad rem non pertinenqdifcrepat, Iupiter ergo liberatur fummi fceleris crimine,quôd patrem uinxiife compedibus perhibeeur. id c mm Titan patruus fecit, quôd ille contra patftionem iusep iurandum mares liberos fuftuliftet. Reliqua hiftoria fiecontexitur:Iouemadultuin, cum au diuitfetpatrcm atep matrê cuftodijs circumfeptos, atep in uincula conseeftosî 30 ueniftecummagnaCretenfiumraultifudine,Titanémquc ac filiosciuspu' gnando uiciire,parentesuinculisexcmifte, patri regnum reddidifle, atep ita inCretam rcmcaflc. Poft hæc Saturno datam forte, ut caueret, ne filius eum fegnoexpclleret: iliumeîeuandæfortisatcçeffugicndi pcriculi gratia infi* diatum loui,ut cum necaret : loucm cognitis infidt^s regnum Obi denuô ucn dica{re,ac fugaffe Saturnum.qui cum iaeftatus eflet per omnes terras, perfe* quentibus armatis quos ad eum comprehendendum uel nccandum Iupiter tniferatjUix in Italia locum in quo lateretinuenit.

QVibus ex rebus cum conftet illos homines fuifle.non efl: obfcurn, qua rationedrj cœperintnominari.Sienimnulli reges ante Saturnumuel Vranum fuerint propter hominum raritatem, qui agreftem uitam fine ullo rcôlorc uiuebant ; non eft dubium,quin illis temporibus homines regem ip* rum,totamcp gentêfummis laudibusacnouis honoribusiadarc cœperint, 20 ut ctiam deos appcllarent, fine ob miraculum uirtutis (hoc ucrè putabant ru des adhuCjôif fimplices) fiue (utficrifolet) inadulationem præfcntis poten* tiae, fine ob bcncHcia quibus erant ad Inimanitatem compofiti. Deinde ipG reges,cum charifuiflenttjs quorum uitam compofuerant, magnum fui défi* dciïum mortui reliqucrunt.Itacp homines eorum fimulachrahnxerunt,ut ha bcientaliquod eximaginum contemplationefolatium. progrefsiqjlongius peramorem,memoriam defuncGorûcolerecœpcrunt:ut fiCgratiam referre benemcritisuiderentur,amp;fucccflbres eorum allicerentad bene imperandi cupiditatem.quod Cicero de Natura deorum docct,dicens: Sufeepit autem uita hominum,confuetudo^ c5munis,ut beneficijs excellentes uiros in cœ jo lumfamaacuoluhtatetolleret. Hinc Hercules, hineCaffor, hinc Pollux, bine AefculapiuSjhincLiber. Etalioloco,arcpalioin plerifcp ciuitatibusin-telligipoteft,acuendac uirtutis gratia,aut quolibentiusreipublicæ caufa pe* riculum adiret optimus quifq3,uirorum fortium memoriam honore deorum immortalium confecratam.Hac fcilicet ratione Romani,Cæfares fuos confc craueruntjôdMauri reges fuos. Sic paulatim religiones effe cœpere,dum illi primùm,qui cos nouerant,eo ritu fuos liberos ac nepotes, deinde omnes po fteros imbuerunt. Et hi tarnen fummi reges ob celebritatem nominis in pro-uineijs omnibus celebrantur. Priuatimuero fingulipopuli gentis auturbis conditoreSjfeu uiri fortitudincinfignes erant, feufœminæ caftitatemirabi* 40 les,fumma ueneratione coluerût: ut Äegyptus Ifidê,Mauri Iubam,Macedo* . nes Cabyriü,Poeni Vraniam,Latini FaunS,Sabini Sancü,Romani Quirinû. Eodem utiepmodo AthençMincruam,Samos Iunonê,PaphosVencrê,Vul canum Lemnos,Naxos Liberum, Apollinem Delphi. Sic per populos att^ regiones uaria facra fufeepta funt, dum homines grati eiïe in fuos principes cupiunt : Sd quos alios honores uita carentibus déférant, inuenirc non pof* funt.Præterea pietas eorum qui fucceflerant, plurimum contulit ad errorem, qui (ut diuina ftirpe nati uiderentur) diuinos honores parentibus detulerut, defefriep iufTerunr. An'ne poteft aliquis dubitare,quomodo religiones deo* rum fint inftitutæf’ cum apud Maronêlegat Acncac ucrba,focï)s imperantis:

Nuncpaterae liba.teloui,pygcibw5q-^ nocate

•/inchijen ^enitorem. —

Cui

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;L I B E R nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;49

Cui non tant ùin immortalitatcm,uerùm etj'am uentorum tribuit potcftatë:

Pofcamw Mentos^(ttlt;jÿ hicc meAßcrA (juotAnnii

Vrbe uelit poßtA templüßbiferre dicAtii.

Idem fciiicet de Joue Liber,SC Pan, SC Mercurius, 8^ Apollo feccrunt: ac po* fteadehisipfis fuccelTores eorum. Accefleruntetiam poetæ, ÔC compoficis ad uoluptatem carminibus,in cœlum eos fuftulerunt : ficut fadunt qui apud reges etiam malos panegyrids mendacibus adulantur, quôd malum à Græ* ds ortum eft: quorum leuitas inilrult;fîa dicendi facultate,6C copia, incredibp le eft quantas mendaciorum nebulas exdtauerit.Itacp admirati eos, 6C fufcc' »O pcruntprimifacraillorum,SC uniuerfisgentibus tradiderunt.Ob hanc uanv tatem Sibylla fie cos increpat:

tZXaî (P'H Ti'm'c'TixiSxfTr' ccvc/l^«lt;ri^ fey^iiéviosii

Tfçis 11 p.d'ica.K nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fwaiiSnsi

àc/liü^stSyTis 'm TrÄcd/luj jBcvAÿv

WSfc Xi TKjk. ItVyKT^ia Stow

2iH7rvit5b/js; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M.Tullius,quinon tantum perfeeftus orator, fed

etiam philofophus fuit (fiquidemfolusextititPlatonisimitator) in eo libro quo feipfe de morte filiæ confolatus eft,nó dubitauit dicere,Deos qui publice colerêtur,homines fuifre.Q.uodipfiusteftimonium eo debet grauifsimû 10 iudicari,quôdamp;auguralehabuitfacerdotiû, SCcofdem fe colereuenerariqp teftatur.Itaqj intra paucos uerficulos duas res nobis dedit. Nam dum imagP nem filiæeodem fe modo confecraturu efleprofiteretur, quo illi à ueteribus funtconfecrati:8Cillos mortuos efte docuit,0Coriginem uanæ fuperftitionis oftendit.Cum uerô,inquit, 8^ mares 6C feeminas complures ex hominibus in deorum numero efleuideamus, 5C corum in urbibus atep agris auguftifsima delubrauencremurraficntiamur corum fapientiæ, quorûingcnijs SiC inuen-tis, omnem uitam legibus SCinftitutis excultam, conftitutamcp habemus.. Quodfi ullum un qua animal confecrandufuit,illud profeflofuit. SiCadmi, aut Amphionis progenies,aut Tyndari in ccclu tollenda fama fuit:huic idem 3° bonos certèdicandus eft:quod quidemfaciam, te^omnium optimam,do* (ftifsimamcp,approbantibusDr)s immortalibusiplisin eorum coctu locata^ ad opinionem omnium mortalium confecrabo. Fortafte dicat aliquis,præ ni mio lucftu delirafte Ciceroncm. Atqui omnis ilia oratio,ÔC docftrina,6C exem plis,Sc ipfo loquendi gencre perfclt;fta,non ægri,fed conftantis animi ac iudi* ctj fuit,SChæcipfa fententia nullum præfcrt indicium doloris .Ncqj enim pu_ to ilium tarn uarie,tam copiofè,tam ornate fcribcre potuifte, nifi lutftum cius Sc ratio ipfa,SC cofolatio amicorum,8C tempon's longitudo mitigaffet. Qind quod idemdicitin libris deRepublicaf* idem de Gloria:'Nam de Legibus, quo in operePlatonem fecutus eft,leges uoluit ponere, quibus putaret ufugt; o ram effe iuftam,5Cfapientem ciuitatem.dereligione ita fanxit:Diuos, 8C eos qui cceleftes femper habiti funt,colunto:SC illos quos in coelo mérita locaue^ runt,Herculem,Liberum, Aciculapium,Pollucem,Caftorem,Qiiirinû. Item ' inTufculaniSjCÙmdiccrettotumpenecœlum humano gcncre completum:

Siuoluero,inquir,fcrutariuetera,SCexillis ca quæfcriptores GræciæprodP dcrunteruereconer:ipfiillimaiorum gentium dq quih3bentur,hincanobis profeeftiin cœlumrcperientur.Quære,quorum demonftrantur fepulchra in Græcia : reminifeere,quoniam es iniriatus,quæ traduntur myfterijsuum dc' nicp,quàm boclatè pateat,intelliges. Teftatus eft uidelicet Attici côfcicntiâ cxipfismyftert)sintelligipofte, quod omnesilli homines fuerunt qui colun Io lur.SC cum deHercule,Libcro,Aefculapio,Caftore,Polluce,incunClanrer fa tcretunde Apolline ac loue, patribus eorû,item de Neptuno, V ulcano ,M3r te,Mercurio,quosmaiorû gentium deosappellauit,timuit aperto confiteri.

e Ec

e4

POteram I'js quæ retuli,cfle cotentus: fed fupcrflinf adhuc mulfa fufeepro operi neceHaha.Nam quamuis ipfo religionum capite deftru(fio,uniuer (afuftuleiimdicet tarnenperfequi cætera,amp; redarguere plenius muetcratam plt;rfuafionem,ut tandem homines pudcat (uorum,ac poeniteat errorum.Ma gnum hoc opus,amp;: homine dignwm.

Reli^innum

LIBER I.' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;53

Ileligionum ‘animos nodü exoluere pergo,

Ç ut ait Lucretius ) qui quidem hoc effîccre non potcrat:quia nihil ueri affcré bat.Noftrum efthocolHciunijqui uerumDeumafîerimus, amp;nbsp;falfos refu-tamus. llli ergo qui poetas finxiflè de dqs fabulas opinantur, QC deas focmi-nas eiTe credunt, amp;nbsp;coluntaeuoluuntur imprudentes ad idjquod negaucrât, coircillos,acparerc.Necenim fieri poteftjquin duo fexus gcnerandi caufa fint inftituti.Recepta ucro fexuû diucrfitate,non intelligünt cofequens efiè, ut concipiant:quod inDeum cadere non poteft, ut ifti putant : riam amp;nbsp;louis cfTe filios dic5t,amp; cgterorum deorum. Nafcuntur ergo, amp;nbsp;quotidie quidem, 10 di]' noui:ncc enim uincuntur ab hominibus fœcunditate.Igitur deorum innu merabilium plena funt omnia,nullo fcilicet moriente. Nam cum hominû uis incredibilis, numerus fit inæftimabilis, quos ta me, ficuti nafeuntur, mori ne* cefie en::quid deorum efie tandem putemus,qui totfeculis nati funr,immor* talescp manferûr;’ Cur ergo tam pauci colunturf nifi forte arbitramur,no ge* nerandi caufa,fed tantummodo capicndæuoluptatis,duos cfTe fexus deorû, ea exercere,quæ homunculos ÔC facere ÔC pati pudet. Cùm uero dicantur aliqui exaliquibusnatixonfequens eif,utfempcrnafcantur,fi quidêaliquan do funt natituel fi aliquandonafci defierunt,fcire nos conuenit, cur aut quan do defierint. Non illcpidè Seneca in libris moralis philofophiæ : Qpid ergo io eft, inquit, quare apud poetas falacifsimus Jupiter defierit liberos tollerer*

Vtrum fexagenarius faeSus eft,SC illi lex Papia fibulam impofuitran impetrà uit lus trium Itberorumr'An tandem illiuenitinmentem, Ab alio expec^es’al tcriquodfeccrisr* SC timet, ne quis fibi faciatquodipfeSaturnof At ifti qui dcos a(rerunt,uidcant quomodo refpondeant huic argumento quod infere-mus:Si duo funt fexus deorum, fequitur concubitus fi coeunt, 6C domos habcantneceffe eft:necenim caretuirtute ac pudore,ut hoepromifeuè, aut in propatulo faciant, ficuti muta uidemus facereanimalia. fi domos habent^ confequens cft,SCut urbes habcant,SC quidem autoreNafone,qui ait;

2 O plebs habitat diHcrJa locùda fronte potentes Cœlicobt^darip^fùospo/uere pénates.

Si habent urbes,8C agros igitur habebunt.Iam quis non uideat, quæ fequari; turr'ararcilloSjôf colerc:quodquidcm uirftus caufa fit:ergo mortales funt» Quod argumentum retrouerfum idem ualet : Si enim agros non habent, ne urbes quidem ; fi non urbes, ne domos quidem : fi domibus carent, ergo èC concubitu:fi concubitus ab his abeft,SCfexus igitur fœmineus. In dijs autem uidemus amp;: foeminasefie; ergo dq non funt. DilToluat hoc argumentum, fi quis poteft. Ita cnim res rem feqUitur, ut hacc ultima necefle fit confiteri. Sed ne illud quidem dilToluet aliquis:Ex duobus fexibus alter fortior, alter infir* mior eft:robuftiorcs cnim marcs funt,fœminæimbecilhorcs,Imbccillitas au 40 temnó cadit in Dcum:crgo nee fcemineus^fexus.Huicadditurfuperioris ar gumenti extrema ilia cóclufio,ut dij non finf.quonia in dtjs ÔCfœminæ funt.

GOMMEN

LaSlantiusperindefacit ut ßrenutis uiSïor-,e[ui filt;ß^frglt;ttisqfroßibus, ad occupandaetiaboßiu terra ß eouertens,hoße perßauedo uidoria uti^ tur.Proß^uitur aüt earn qua^ßione^quafuprà ca. S.cotradeorumfexÜ dißutado obtinuit. Iplb religionS.)Àn!(«lt;i!l«ertereeft, religionis no^ men inplurali feré in malam parte ufurpari-pro eo |o ^tiod Grlt;ecis eH J^€iinlt;Pxt{jt.avia.banc differen'

tiam Oc.noßruat, Lucretius.)Lil» 1. Vide tiifràlt.4.ca.2S.^ Quin duo fexus.) A' cau

Q^dStoicifidem}}ißoriarum,^fgt;oetarumfivmenta,iniiniphyficarittione perttertunt:^ epnamijeria titr[)ttudines de Dtfs rs' ferantur. C.AP. XVIJ.

OB bas rationes Stoici alio iierfus deos interpretantur» ä' quia no peruû dent quid fit in uero,conantur eos cum rerum naturalium ratione coil (ungcre.q uos Cicero fccutus,de dijs ac religionibus eoru hanc fententiâ tu. lit:Videtis'neigitur,ut à phyficis rebus bene at^utilitcrinuentis tradaratio fit ad comenticios ac Hdios deos: quæ res genuit falfas opinioncs, errorcs^ turbulentoSjfuperfbtiones pend aniles:amp;; tormæ enim dcorum nobis,amp; arta teSjSC ueftituSjOrnatus^ noti funt: genera praeterca, coniugia, cognationcs 50 omnes,omnia^ traduóia ad fimilitudinem imbecillitatis humanae.Quid pla nius,quid ucrius dici poteftt'Romanat philofophia: princeps ôc ampliisimo facerdotio præditus,cÔmenticios ac fidos deos redarguit, quorG cultus, fu. perftitiones pend aniles efle teftatunfalfis opinionibus,erroribusq}turbulen tis implicatos efle homines queritur. Nam totus liber tertius de Natura deo* rum omnes funditus religiones euertit ac delct. Q_uid ergo à nobis expetflat ampliusc* Ng cloquêtia fuperare poflumus Ciceronêf' minime id quidc : fed fiducia illi defuit,ignorati ueritatê,quod ipfe fimpliciter in code opere cofitc tur. Ait enim facilius fe poflTe dicere quid no fit,$ quid fit : hoc cft,falfa fe in. telligere,ucranefcire. ClarG eft igitur, homines luilîeillosquidij putâtur,fiC 4.© eorû memoria poft morte cofecratâ cflTeiideo etiâ ætates diuerfat funr,ôf ccp tae imagines fingulorû,quàdineohabitu ÔC aetate fingulorGfimuIachra côfî gurataiûnt, in qua quemep mors deprehêdit.Côfidercmus ( fi placet) acrum nas infeliciûDeorG.Ifis fihGpeydidit:Cercs filiâ.Expulfa,Slt;f per orbe terræ ia lt;flataLatona,uixinfulam paruâinquapareret, inucnit.Deum mater amp;ama uitformofum adolefcentêiôCeundê cum pellicc deprehêfum, exetflisuirili. bus femiuirûreddidiuamp;ideonuncfacraeiusà Gallis facerdotibus cclebran tur. luno pellices acerrimè perfecuta eft, quia parère ipfa nô potuit ex fratre. ïnfulâSamG fcribit Varro prius Partheniânominatâ,quôdibilunoadolcuc. rit, ibicp etiâ louinupferit. Itat^ nobiliisimG ôd antiquifsimû templG eius eft ço Sami,amp;fimulachrGinhabitu nubentis figuratG.öd facra eius anniuerfaria nu ptiarûritu celebrantur.Si ergo adoleuit,fi uirgo fuit primo,poftea mulicr:ho minem

L r B E R r. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fï

infticm FuinTc qu{ no /ntdligk, pecudê fe fsteatur. loquor obfcœnitatc Ven eriSjOmniu libidinibus proftitut^ no deorû tantû, fed hominûr Hacc cnim ex tamofo Marris Ifupro genuitHarmoniâ: ex Mercurio Hcrmaphro ditum, qui eft natus Androgynus;ex loue Cupjdmêrcx Anchi'fe Aeneam:cx Bute Brycen.ex Adone quidem nullû potuit, quôd ctiam rum puer ab api o iVîus occifus efhquæ pnma(utin Hiftona facra côtinctur) artêmeretriciâ inftitujt,autor^iTiuh'cribusinCypro fuit utiuulgo corpore quafftû facerêt: quod idcirco imperauit,nefola pratter alias mulieresimpudica ôf uirorûap* petens uideretur.Etiam'nehabet haecahquidnuminis/cuius plura numeran lo turadulteria,quàm partus.Sed neillat quidêuirgincs illibatâcaffitatêîerua* re potuerût. Vnde enim putemus Erich thoniû elfe natuf an ex T erra,ut poe tac uidcriuoluntf'Atresipfa clamat.nâ cùm Vulcanus dfjs armafeciflet, t lupiteroptionêdediflctprçmtj,quod uellet,poftulâdi,iurafretcp(utfolcbat) per infernâ paludem,fe nihil negaturû : turn iaber claudus Mineruæ nupu'as poftulauit. blîc Jupiter optimus maximus tanta reiigione coftriôus, abnucx re nô potuirrMineruam ramenmonuitrepugnare,pudicitianicp defendere; tum in 111 a colluclationc VulcanSin terram profudiJfe aiunt fernen, unde fit Erichthonius natusnd^ ilh nomê iinpofitû àjf nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cft ex cer

tanine atc^humo.Curigituruirgoeum puerum cum diacone cônciufuir» io ôf obfîgnarû tribus uirginibus Cecropidiscommendauirfeuidens ( utopi* nor ) inceftum,quod nullo modo poisit colorari. Altera cùm penè amatorë fuum perdidilî'et quieratturbatisdiftracQus equisrpracftantiEimû medicuin Aelculapium curando iuueniaduoeauit,eumfpfanatum

—JetreHi tilrna. recondit

Sedihusy^ nyrnph'^ fgeri^^nemori^-, rclegat', SoIhs tihiinfyluù Itcilis-^i^nobilù ituum Exigeret^uerJofj-^ ubi nomme Virbiui ejjèt.

Qjiid fibiuult hæc ta diligèsjâ folicitacuratio^quid fecrctae fedesc’ quid rele gatio uel tâ lôg?,uel ad aiulierê,uel in folitudinêfquid deinde nominis cornu 30 tatiof'Poftreniô,quid equoiû râpertinax abominatior'Quid fignificant bec oinnia,nifi cofciétiâ ftupri,ô^ amorê minime uirginalê X Erat plane,cur tantS laborê pro tâ fideli iuuene fufciperetjqui amâti nouercat obfequiû pnegaiet» COMMENTARIVS.

Profèlt;iuitur hoc cdpite,lt;jiiie fuprà cap.tz.miP’ fafecerac, Qjios Cic.fecutus.)ii.iieNlt;jt, deoru'n2.Au2‘^ftin.dectuit.Dfillb.4 cap. 50. hwHc eundent locum his uerbis confutac : Cicero rfwgitr irridet aU7Uru,ft rtprehcd:t homines cor' Kl eireor»iCH/lt;e uocibus ui[.e modérantes. Sed 40 tflo /Academicus lt;jui omnia ejje contendit tncer' ta.tndi^nus edi qui habeat ullam in his rebus auto ritatem.D fputat apudeum Q^Lued. Balbus in 2,de Deorum na'jibro^'amp;cum ipfè fuperßitio' nes exnarurarerum uelut phyficas^ philofo' fhicas inferat-iindignatur tarnen inftitutioni ßmu lacrorum, opintombus fabulofts, itadoquens: V'detis ne.zyc. Et format deorum.)Slt;i turnus pttdophagus, Vulcanus claudicansdanus btfrons. Aetates.)Cuptdo,Bacchus,Ae(cu 50 lapius,Apollo, Veftitus.XmrdPdWar^Her culesleonina pelle amibius, Ornatusep.) Ht NeptMtHStridente^Kercuritts alatis pedibus

/

LIEE mâcs àè/J ’n nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^»^sfv

Trä^ Ji Ó cc^'m,^ ccJ^cn'jijj (!Ù'^hê^^l\.SvK^ll},Kv trifj ^'u'TDs 'tIim nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Hyi)avyStj/tQ ^cwct'

■n^. TiÄH-ila ijSj' -nij cc/'uvty^ (iaSÿ(se Ji. -n ■7niH^lt;^ H ^iciy «(jtuveuf «Trap^vo. ilt;9« cûraJ^biiiii^xKÿiftc to -tvIs kkm'

Ôms Tr^cTi'^Ma-'^, )(pà ’n^i tjóiji' 'rct^a-ciJ 'r£gt; •mJ^às 7i^7rîi^z'rtgt;uquot;n Jî KS^Xj'ifV’O-ctA/ cu(iX ttSI Tjoxw/xaTBff, tÎw ttSI ^ût/ixy^oixv ej tHu

*0 ûÎKtM oy^t^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-n^odhiJ iluii d^ylu/

hd\/gt;^yylt;i,y«vis,^: o viwescë-rvu, nzTnhîiyt deprittercaOuidiûfubpnem to. quifcnbir Ado ninnb apro interfeélum, idlt;^uodetiSTheocri(U$ exprtmit in Adonidts epitaphio, quodeR idyllio 2^,Cuii{i Phyjlca rationëoflendit Macr.li.t.Sat, Crf iu Hiî dineriitdtes ex Nommî ajtfor/MtPCO-cdiat Polit.cap ii. Mijcellaueoru.Videprditerea B:)ccat.li.z.clt;tp,'^4 amp;nbsp;'i.ti.cap.4. Artem merctriciâ inft!tuit.)Lon5 itm fupràciu-'

20 ns legttur^uulgato carpore:fed mea fententia non reiie, Annjthenei Socratis fanii!iiiris,ôio^enis prxcepio; ’.iyù dé t^Ùj «ep^iJ^’rloj Kü'nX'nfilj ffoztzai aï',« K«Soi(ii, 0 ’n iliâiJ nst-Âxç xyxâxç yLu/M,;(ficç Jit^d^p^.TheO' joref /i.j.SüJs«7rJl/T. Mtneruâ.j'zàù'ïtf k^cwxi loa/î.T^et^^.HomfrMS lliad.v.Darda' nipiiüfactt.Cxterii^n eiusgeneaiogut uide apud lo. T^fin Varia hill-nr!a,Chiliade pri. ca, de Cndro. Erichthoniuni.) .AKgn/îJi.Je

30 CiMif.Dei iS.eap. iz. banc fabula hiTroricaueri' tare detegit. Dtjs arma feduet.)Altj ma liffjt. lt;i‘«)d Ioiilt; Mniei'Kd /«frit fecuri obibetnearus.lJeErichtbpnio lege Paufdn.in At tiers,Ifocrate in Panatbenatco, Hygin. cap, i6g^

Qt^modo refellantur ij lt;jui deos ejje fadios ex hotninibus mentiuntur. C.AP. XVIII.

H Oc in loco rcfcllendi funt etiam 1%qui deos ex h ominib. efle fat^os non tantum fatentur,fed,ut eos laudent, etiam gloriâtur,a'jt uirtutis gratia, 40 ut Herculemraut munerum,ut Cererem acLiberum:autaitium repertarum, ut AefculapiunijUel Mineruam.Hæc uerô quàm inepta fint,quamcp non di-gna,pi«pter quæ homines inexpiabili fefceletecontaminent,hoftes^Deo uero fiant,quo contempto, mortuorum facra fufcipiunt:ex fingulis rebus ogt;-ftendam.Vututem efle dicunt, quæ hominem tollat in cœlum:nonillam de qua philofophi dixerunt, quæ pofitaeft in bonis animi: fed hanccorpora-lem,quædidturfortitudo,quæquoniam præcipuainHerculcfuit,immorta litatem meruiflecreditur.Quis tam ftultèineptus eft, ut corporis uires diui-num,ucletiam humanûbonum iudicencùm fint 6C maiores pecudibus attri butæ,amp; uno morbo fæpè frangâtur,ucl ipfa fenedute minuâtur, amp;nbsp;corruâtî* itaep idem i!le,cùm deformari ulceribus toros fuos cerneret, necfanarifeuo-luit,nccfenem fieri,ne quandofeipfominor,aut deformioruideretur. Hune àrogo,quo uiuûfeipfumcôbuflTeratjafcendifle incœlû putauerût; ea^ «pfa quac

0 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALSA R E LI G r O N E ,

quæ ftukifsimè admirati funt, Gmulachns ÔC imaginibus cxpreiïa cofccrà* ta pofuerûtjUt j'n perpetuû uanitatis corn monimêta pcrftarêt, qui ob ncceni beftiaiû deos fieri credidifienr.Sed hæc Græcorû fortafsè culpa, qui rcs leuif-fimas pro maximis femper habucrût. Quid nofim? nû fapientioresr'qui athle ticâ quidêuirtutê côtcmnût,quia nihil obeft:fcd regiâ,quialatèfolet nocere, fie admirantur, ut fortes amp;bellicofos duces indcorûcœtû locariarbitrêtur: necefTeullâ aliam ad immortalitatêuiâ,quàm exercirus ducere,aliéna uaftagt; re,urbes delcre,oppida excindere, liberos populos aut trucidare, autfubijee re feruituti : uidelicet quo plures homines afFlixerint,cxpoliauerint,occide' fint, co fe nobiliores.öé clariores putanqSC inanis gloriæ fpecie capti, fcelerû bus fuis nomê uirtutis imponût.lam mallê, ut à ferarû catdib.deos fibi finge» iet,quam immortalitatê ta cruentâ probarent. Si quis unû hominê iugulaue» rit,pro contaminato ac nefario habetur : nec ad terrenu hoc domiciliû deorû admitti eû fas putant.Ille autê,qui infinita hominû millia trucidaueriqcruore campos inundaueritjflumina infecerit,non modo in têplû, fed ctiâ in cœlum admittitur.Apud Enniû fie loquitur Africanus:

Sifof ctedendo cœleflidfcAndcre cuicjHcim eß‘, Mi Joli cœlimcixima portitpateti,

Scilicet quia màgnâ parte generis humant cxtinxit,acpcrdidit. O' quâtis in tenebris Africane uerfatus es:uel potius,ô poeta,qui per caedes Ôl fangui» nê patere hominib.in cœlû afeenfum putauerisfCui uanitati ôô Cicero affen» fit.Eftuerô,inquit,Africane: nam amp;nbsp;Herculieadêifta porta patuit .TanquS ipfe plane,eùm id fieret,ianitor fuerit in cœlo.Equidê ftatuere nÔ pofrum,do lendum'nc potius,an ridendû putê,cùm uidcâ Q/C graues SC dolt;fîos,amp;(ut fibi uidentur)fapiêtes uiros,in tam miferâdis errorû fludibus uolutari.Sihæceft uirtus,quaînos immortales facit,mori equidêmalim, exitio effe quâpluri» mis.Si aliter immortalitas parari nô potefl:,nifi per fanguinêrquid fiet, fi om» nés in cocordiâ confenferintr' Quod certè fieri poteft, fi perniciofo SCimpie» furore proielt;fro,innocêter effe aciufti uelint. Num igitur nemo erit cœlo di» gnusf' nû peribit uirtus,quia hominib.in homines fæuire non dabit c* Sed ifti, 3* qui euerfiones urbiû populorûcp,fummâ gloriâ côputant,ociû publicû nô fe rcnt,rapiêt,fæuient,ÔCiniurqs iniolcter iliatis, humanæfocicratisfœdusruiri pent, ut habere hoftê pofsint,quem fceleratius deleât laceffant. Nunc ad reliquapgamus. Nomê deorû Cereriac Libero traduiomunerû fecit.Pofi-fum diuinis doccrcliteris,uinûatc^fruges ante progeniemCoeliatt^p Saturni fuiffe in ufu hominû:fed ab his fane inuêta elîèfingamus.Nû poteft maius ui» deri, collegifte fruges, hisep fraeftis pancfacere docuiffe, aut uuas de uitibus leeftas exprcfsiflêjuinumcp fecifre,(^ fruges ipfas,aut uires generaflcjaut pro» tuliffe de terra;’ Reliquertt hæc fane Deus humanis ingenfis eruenda:tamen fieri no poteft,quin ipfius fint omnia,qùi fapicntiâ tribuit hominfiut inue- • niret:5C ipfa ilia,quæpoftentinueniri. Artes quocpfuis inuentorib.immorta» litatem peperifle dicunt,ut Aefculapio medicina, Vulcano fabrica.Colamus igitur SCillos,qui fullonicâ,futrinamcp docuerunt.Cur aûtfi^ulinac repertori bonos no habet;' An quia ifti diuites uafa Samia cotemnunt Tquot; Sunt 8C aliar ar tes,quarurepertores humanac uitæ plurimû profuerût. Cur non etiâ illis at tri buta funt templa;' fed nimirû Minerua eft,quæ omnes reperinideoç illi opi» fiecs fupplicât.Ergo ab his fordibus Minerua afeendit in cœlû;' Eft uerô eau» fa,cur quifquam derelinquat eum,qui terram cùm animantibus, cœlum cum aftris ôt; luminib. exorfus eft,ut earn uencretur,quae telâ docuit ordiri;' Quid ille qui uulneraincorporibus fanare docuit, num poteft effe præftantior^ ço qui corpora ipfaformauit,fcntiendi acuiuendirationêdeditf herbas denitp ipfas, ÔC caetera quibus medendi ars confiât,cxcogitauit ac protulitr

COM»

t I B E R fi

fi

T)e dijsRomcinornmproprijs., nbsp;nbsp;eorumfacris. C .A P.

VEnio nunc ad proprias Romanorum religiones, quoniam de commua nibus dixi. Romuli nutrix lupa honon'b.eft affcda diuinis. Et ferremj fi id animal ipfum fuilTetjCuius figuram gerit. Author eft Liuius, Lai entiæ efle fimulachrum: 6C quidcm non corporis,fed mentis ac morum. Fuit enim Fauftuli uxor,ôépropteruulgati corporis uilitatem, Lupa inter paftores, id eil meretrix nuncupata eft : unde etiam lupanar dicitur. exemplum fcilicet Athenienfiu in ea figuranda Romani fecuti funtrapud quos meretrix quæd3 nomine Leçna, cum tyrannû occidiflet, quia nefas erat fimulachiû conftitui meretricis in templo, animalis efiigiem pofuerunt, cuius nomen gerebat. Itaque ut illi monumentum ex nomine,fic ifti ex profefsione fecerût. FlUius nominis etiam dies feftus dicatus eft, ÔC Larentinalia conftituta. Nec hanc 20 folum Romani meretricem colunt, fed Faulam quoqp ; quam Herculis fcorgt; tumfuifle,Verriusfcribit. lam quanti iftaimmortalitasputanda eft,quam e* tiam meretrices aifequantur.^ Flora, cû magnas opes ex arte meretricia quæ* fiuiflet,populum Romanumfcripfithæredem,certam pecuniam rcliquit, cuius ex annuo fœnore fuus natalis dies celebraretur, editione ludorum, quc s appellatFloralia. Quodfluiafenatui flagitiofumuidebatur,abipfo nomine arguments fumi placuit, ut pudenda rci quædam dignitas adderetur, deam finxerunt eire,quae floribus præfir,eamcp oportere placari, ut fruges cum ar* boribusac uitibusbeneprofpere^florefcerent. Eum colorem fecutus in Fa ftispoeta,nonignobiiem nymphamfuifrenarrauir,quefit Chloris uocitata: 50 eamcp Zephyro nuptâ,quafi dotis loco id accepilTe muneris à mariro, ut ha-^ beret omnium florum poteftatem. Honefte quidem ifta dicuntur, fed inho* neftè turpitèrcp creduntur. Nec debêt,cum ueritas quacritur, huiufmodi nos uelamenta decipere. Celebrantur ergo illi ludi cum omni lafciuia, couenieii tes memoriæ meretricis. Nam prçter uerborurn licentiam, quibus obfcœnF tas omnis efFunditur,exuuntur etiam lieftibus,populo flagitante meretrices, quae tunc mimorum funguntur officio,in confpecftu populi ufçp ad fatieta tern impudicorumluminum cum pudendismotibus detinentur. Cloacinac fimulachrum in cloaca maxima repertum, Tatius confecrauit: amp;nbsp;quia cuiiis effet effigies ignorabat, ex loco illi nomen impofuit. Pauorem,Palloremcp 40 Tullus Hoftiliusfigurauit,Sc coluit. Quid de hoc dicam,nifi dignum fuifle^ quifemper deos fuos (ficut optari folet) præfenteis habcret Ab hoc illud M. Marcelli de confecratione Honoris atque Virtutis, honeftate nominurrt differt.re congruit. Eadem uanitate Mentem quocß inter deos collocauit Se natus : quam profetfto fi habuifrcr,eiufmodi facra nunquam fufcepiflet. Ma* gnum Cicero,audaxqj côfiliumfufcepifleGræciam dicit, quodCupidinum amp;nbsp;Amorumfimulachra in gymnafijs confecraftet : adulatus eft uidelicet At* ticOjSC irrifit hominem familiärem. Non enim illud magnS, aut omnino con filiumdicendum fuit: fedimpudicorum hominum perdita SC deploratane-quitia,quiliberos fuos,quos erudiread honefta deberent, proftituerunt libi JO diniiuuentutis: à quibus flagitiorum deos,Sc in illis potifsimSlocis, ubi nu* da corpora corruptorSluminibus patent, SC in ilia coli a’fateuoluerunt, quæ fimplex ÔC improuida priusirretiri, SCinlaqueos poteft cadere, quam caue* f re. Quid

éi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE FALSA R E L I G I O N E

re. Qin'd mtrum/i ab hac gente uniuerfa flagitia manarunt, apud quam ipfa uitiareligtofafunt: eacp non modo uitantur,uerum eham coîuntur C Etideo huic fententiæjtanquam Græcos prudentia uinceret,ad!edt : Virtutes opor terc,non uttiaconfecrari.Quod firecipi‘s,ô M,TuUi,nonutdesfore,utirrum pant uiha cum uirtutibus; quia mala bonis adhærenr, ôi. in animis hominum potentiora funt : quæ fi uetas confecrarijtefpondebit tibi ilia eadem Grxeia, fe alios deos colere ut profin t: alios,ne noceant.Hsec enim fempcr cxcufatio eft eorum,qui mala fua pro dtjs habent jUt Romani Rubiginem ac Febrem, Si ergo uitia confecranda non funt,in quo tibi aftentior, ne uirtutes quidem. Non enim perfe fapiunt,autfentiunt:necp intra parietes,aut ædiculasluto fa i© » (ftasjfed intra pedus collocand æ funt, SC interius cemprehendendæ ; ne fint falfæjfi extra hominem fuerint collocatæ. Ita«^ præclaram illam legem tuam derideo,quamponishisuerbis: Aft olla, propter quædatur hominiàfcenfus in'cœlum, mentcm,uirtutem,pietatem,fidem,earumcp laudû delubra funto. Atqui hæc fcparari ab homine non poflunt. Si enim colenda funt,in homine ipfo fint necelfe eft.Si autem funt extra homine, quid opus eft ca colere quF bus careamusf’ Virtus colenda eft,non imago wirtutis: amp;nbsp;colenda cft non fa crificio aliquOjaut thure,aut precatione folenni: fed uoluntate fola,at(^ pro-pofîro.Naçn quid eft aliud colere uirtutem, nifi' earn comprehcnderc animo, amp;nbsp;tencrct' quod unufquifque fimulac cœpit uclle,confequitur. Hic folus uir^ 2© tutis eft cultus: nam religio amp;nbsp;ueneratio nulla alia, nifi unius Dei tcnêda eft. Qiiid igitur opuseft,ô uirfapienhfsime,fupcruacuis extrudionibus occu-pare,quæ pofsint humanisufibus cederef quidfacerdotes conftitucre,uana amp;infenflbiliaculturosr'quidimmolareuidimasr'quid tâtos fumptusucihn gendis ucl colendis imaginibus impendere f Firmius Sgt;C incorruptius tem^ plum eft pedus humanunuhoc potiusorncturjhocucrisillis numinibusim plcatur. Has ergo falfas confecrationes fcquitur,quodneceire eft. Qui enim uirtutes fie colunt,id eft,qui umbras atqj imagines uirtutum côfedantur : ea fpfa quæ ucra funqtcnere non poflunt, Itat^ nulla in quoquam uirtus eft, uF tqs ubique dominantibus : nulla fides, omnia pro fe unoquoq^ rapiente: nul jo la pietas,nec confanguineis,nec parentib us parcente auaricia, amp;nbsp;cupiditate in uenenum dC ferrum ruente: nulla pax,nulla cócordia publice bellis facuien tibus,priuatimueróinimicittjsufcpad fanguinem furentibus: nulla pudicF tia,libidinibuseffrenatis omnem fèxum,ôlt;: omnes corporis partes contamF nantibus: nec tarnen definunt ea colere,quæfugiût amp;nbsp;odcrunt.Colunt enim thure,ac fummis digitis,quae fenfibus intimis horrere debuerSt.qui error om nis ex illius principalis ac fummi boniignoratione defeendit. Vrbe à Gallis occupat3,obfefsiinCapitolio Romani, cum exmulierucapillistormentafe* cilTent.ædem Veneri Caluæ confecrarunt.Non igitur intelligunt, quam ua.' næ fint religiones, ucl ex eo fpfo,quod cas his ineptqs cauillantur. A ' Lace^ j, dæmontjs fbrtafle didicerat,deos fibi ex euentis fingere, qui cum Meflènios obfiderent,amp; illifurtim deceptisobfefTohbus egreisi,addiripiendam Lace-dæmonem cucurriflent : à Spartanis mulieribus fufi,fugati'que funt. nbsp;nbsp;Co*

gnitis autem dolis hoftium, Lacedæmonij fequebantur. His armatae m.u* licres obuiam longius cxierût.quæ cum uiros fuos cernerent parare fe ad piP gnam, quod putarcntMeffenioseire, corpora fua nudauerunt. At illiuxorib. cognitis, ÔC afpcduinlibidinem concitati, ficut erant, armati permiftifunt, uti^ promifeue: nec enim uacabat difcernere.ficuti iuuenes ab rjfdem antea miisi, qu5 uirginibus, ex quibus funt Parthenij nati,propter huius fadime* moriam aedem Veneri armatæjfimulachrumcppofuerunt. Qiiod tametfi ex 50 caufa turpi, tarnen honeftius uidetur ArmatamVenercm confecrafre,quam Caluam. Eodem tempore lout quot^ Piftori «ra appofita eft, quod cos in

quiete

L r É E R r. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«i

quietc monuifTet, ut ex omni frumento quod habebant, panem faccrent, in hoftium caftra lac^arent: cocp faóo foluta cft obGdio, dcïperantibus Galgt; lisinopia fübigipofTe Romanos. Qiiçiftàfcligionum dcn'fjo efletr fi caruirt defcnfot cflem,qu)d tam grauiter qucri pofiem^quam deorum namen in tan tum uentfle côtemptum,ut tutpifsimis nominibuS ludibtio habeatur C Qpi« nonndeatFornacem deamfuel pohüsdocfios uiros celebrandis fornacali' bus operan? quis,cum audiat dcam Mutam,tencre rïfum queatr Hanc efTc dieu nt,ex qua funt nati Lares ; jpfam Laram nommant, ucl Larundam. Qjnd præftarc colcnti potcft,quae loqui non potefif Colitur fiC Caca, qujé HcreuH fccit indicium defurto bOum : diumitatem confecuta, quia prodidit fratrem. EtCunina,quæ infantesin cunis tuetur,actafi!mumfummouef* Et Stcrculius,qui ftercorandiagri rationem primus induxit. EtMutînus,in cuius finu pudendo nubentes refident j ut illarum pudicitiam prior deus de* libafie uideatur. Et mille alia portentai ut iam uaniotesqui haec eolenda fufccpcrint,quàm Aegyptiôs efiedicamuSjqui môrtrofa Ô£f ridicüla quædam fimulachra ucnerantur. Et hacC tarnen,habent aliquam imaginem. Quid,qui lapidem colunr informem artç rudern,cui nomen eft TetminusC Hic cft que prO loue Saturnus dicitur deuoralTe: nec immérité illi honos tribuitur.Nam cum Tarquinius Capitolium facere uellct,eo^ in loco mulrorum deorum ià lo cellaefl'ent : confuluit cos per auguria,utrû loui cederent : nbsp;nbsp;cedentibus cac*

ten's,folus Terminus manfit.Vndeillum PoetaCapitolrj immobile faxûuO' cat. iam exhocipfo uides,quàiTi magnus lupiterinucnitur,cuinon cefsitla* pis: ea fortalïe fi Jucia.quôd eum de paternis faucibus liberauerat. Fatfto ita* queCapitolioJupiaipfumTcrminumforamêeftin tctftôrelidum: Ut, quia noncefierat l.bcrocœlotruerctur: quoneipfi quidemfrucbantur,qui lapi* demfrui putauerunt. Et Inncergo publiéelupplicaturjquafitîuftôdifînium dco: qui non tantum lapis,fed eiiam ftipesinterdum eft. Quid deijsdicam, qui colunt talia.^ nil i ipfos potifsimùm lapides ac ftipites elfe r*

T A R I V S.

latâ i quonidm fnb ea inuenta eR lupa infantibuf frabens rumen ( ita enim uocabant mammam) miraculo ex ære iuxtà dicato, tan^uam in comi' tium j^ente tranfißet. Liuio.) Chi ipfe etia Plutarchus in Rcmuliuita, nbsp;nbsp;nbsp;Dionyfius Hali^

earnaßeus a/ripulaniuri nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Propter üUF

gati corporis utilitatem.)Ndm Dio«y^ j!U5 bocfy^tfcum amp;nbsp;antiquum fuße teftaturi üt rei cbfccenitatem üóce abated tegeret : kone^’ üius ramen pofea ^hces arnicas uocatas. Cicè rotn Philipp, Antonij/corta lupas uocar. Qwirf CZ «os kodie meretrices uul^ófi pro^lituenteSi WÜlptttdrpf//drKMS iijirNonio Marcello lugt; pan Idem eft quodfcortaruamp;profitui.Hiitc egt; tiam lupanaria,ut Lamantins hicnofler tefaturj dicuntur. De quibus etiam infrd bbro/exto, cagt; pite ut^efiffotertio.Sed objeruandum ef:,nomert paululumfiiife inßexu: eam^ deâm non lupatrtj fed Lupercam eße diéla.unde Lupercalia. Apud Plutarchum in Problematihus j item in Rogt; mulc^cuiu/dam Accd Ldurentid mentiofc,me-» retnas uulgatd qua Flauiafiit appellata : cuius etiam Bocafius meminir hbronono ifubfnem, f z dr Cellius

6S nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de falsa religion e

De dijs bArburorum tjuibu/dAmproprys.)^ eorumfacrù^ indem deRomanii. C P. XXI.

■T^ Iximus de dqs I'pfisjqui coluntur : nunc de facn's ac myftcnjs coru pau^ ca dicenda funt. Apud Cypri Salaminem humanam hoftfam loui Tcu crus immolauit, td^ facrificium ppften's tradidit; quod eft nupcrHadnano tmperante fublatum. Erat lex apud Tauros, inhumanam amp;nbsp;feram gentem, utiDianæ hofpites immolarentur: S)Cidfacrificium multis temporibus cele^ bratum eft. Galli Efum attçTeutaten humano cruore placabant.Nec Latini . quidem huius immanitatis expertes fuerût : fiquidem Latialisjupiter ettam lt;» nunc fanguine colitur humano. Quid ab his boni prccant,qui fic facrificât r Aut quid tales dij hominib.præftarepoflunt, quorum pœnis propitiantur;* Sed de barbaris non eft adeo mirandum, quorum religio cum moribus con^ gruit.Noftri uerô,qui Temper manfuetudinis 0^ humanitatisgloriam fibi uen dicarunt,nónne facrilegis his facris immaniores reperiûtur f Hi enim potius fceleratifunt habendi,qui,cum fint liberalium diiciplinarum ftudrjs expoliri, abhumanitatedefcifcunt,quam qui rudes amp;^imperiti admala facinorabo^ norum ignoratione labuntur. Apparet tarnen, antiquum efie huncimmolan dorum hominum ritum : fiquidem Saturnus in Latio eodem gcnerc facrifi' cij cultus eft, non quidem ut homo ad aram immolaretur,fed uti in Tyberim to de ponte Miluio mitteretur. quod exrefpófo quo dam faeftitatum, Varro au* tor eft: cuius refponfi ultimus uerfus tabs eft,

b.lt;icpxÄKS nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ttktjoj •wt/xTrtTt epür«.

Qiiod quia uidetur ambiguum : ÔC fax illi,fîC homo iaci folet. Verum id gc nus facrifictj ab Hercule,cum ex Hifpania rediret, dicitur efie fublatum : ritu tarnen permanente, utpro uerishominibusimagines iacerentur exfeirpo, «t Ouidius in Faftis docet:

Donetin bcecuenitTirynthin^Arun, cjuotnnnii T riilin Leuendioßern perndin modo.

lllum ftrnmineos in nejunm mißße QmritesZ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jo

Herculù exemplo corpora/aIJa icice.

tdaecfacra VeftalesuirginesfaciuntjUt ait idem:

Tum (juocj-,prifcorum uir^oßimulachra uirorum Mittere roboreofeirpea pontefolct.

Nam de infantibus qui cidem Saturno immolabantur propter odium louis, quid dicam non inuenio. Tam barbaros,tam immanes fuiftc homines,ut pa^ ricidium fuum, id eft tetrum atcp cxecrabile humano generi facinus,facrifigt; ciumuocarent:cumteneras atq? innocentes animas, quæ maxime eftætas paren tibus dulcior,fine ullo refp edu pietatis extinguerent, immanitatemqj omnium bcftiarum,quæ tarnen fœtus fuos amant,feritate fuperarent. O 'de- 40 raentiaminfanabilem. Qpid illis iftidijampliusfi3ccrepolïent,fieirentira-tifsimi,quam faciunt propittjf' cum fuos cultores parricidijs inquinanqorbF tatibus macftant,humanis fenfibus fpojiant/ Quid poteft elTe his hominibus faneftir' Aut quid in profanis locis facient, qui inter aras deorum fumma fce^ lera committunt f Pefcenius Feftus in libris hiftoriarum per fatyram refert, Carthaginenfes Saturno humanas hoftias folitos immolate :5C quumuidfi effent ab Agathocle rege Siculorum,iratum fibi deum putauifle : italt;^ ut digt; ligentius piaculum foluerent,ducentos nobilium filios immolafle :

Tantum relligio potuit ßtadere malorum, peperit/ipefeeler ofa, nbsp;nbsp;nbsp;imp ia faEidt nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7 o

Cui ergo dementifsimihominesillofacrificio cofulebant/cum tantam parte ciuitatis

liber r»' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ssi

ciuftatis ocddercnt,quantam fortafTe ne Agathocks qu/dem ufdor ocddegt; rat. Ab ifto genere facrorum non minoris inûniæ ludicanda funt publica ilia facra,quorû alia funt Matris deum,tn quibus homines fuis ipfi uirilib. litant: amputato enim fexu,necuiros fe,neciœminas faciunt. Alia Virtutis, quam eandem Bellonam uocant,in quibus ipfi facerdotcs no alieno,fed fuo cruorc facrificantScdis namcp humeris, ÔC utraqj manu diftri(flos gladios exeren* tes currunt, efferuntur, infaniunt. Optime igitur Qiu'ntilianus in Fanatico: Iftud, inquit, fi Deus cogit,iratus eft. Etiâmne hæc facra funt f Nonne fatius efi pecudum more uiuerc,quàm deos tam impios,tam profanos,tam fangui* »» narios coleret' Sed undc ifti èrrores SC hæc tanta flagitia manauerunt, fuo lo* CO difleremus.interim uideamus ÔC cætera,quæ carent fcelere: ne ftudio infe cîandiuideamureligerepeiora. Ifidis Aegyptia facrafunt, quatenus filium paruulûuelperdideritjUelinuenerit.Nam primo facerdotes dus deglabrato corpore fua pecfiora tundunt,lamentantur,ficut ipfa,cum perdidit,fecerat. Dein.depuerprodudtur quafiinuentus, ôdin læticiamiutfiusille mutatiir« ideo Lucanus:

—Nnn(juxm(j-, fcitii tjuteßtm ofiriii

Semper enim perdunt.dlfemper inueniunt. Refertur ergo in facris imagoi rei,quæ ueiè gefta cft.quæ profe(flô,fi quidfapimus,déclarât mortalem mu-*® lieremfuifle,ac pcnèorbam,nifi unicumreperifiet.quod iliumipfumpoe-tamminimèfugit, apudquem Pompeius adolefcens,morte patris audita, hæcloquitur:

Euoluctm bufio iam numen ^éntibM Et teblttm lignoßxirgAmper uul^m oßrint.

Hic eft Ofiris,quem Serapin amp;nbsp;Serapidem uulgus appclIat.Solêt enim mor-tuis confecratis nomina immutari : credo, nequis putet eos homines fuilTe, Nam Romulus poft mortem Qtiirinus dicftus eft,6C Leda Nemefis,amp; Cir ce Marica: Ino,poftquam fe prçdpitauitinmare,Leucothca,matercp Ma tuta: öt Melicertes hlius cius Palæmon,atcç Portunus. Sacra ucro Cereris E -»• leufinæ,non funt his difsimilia. Nam ficut ibi Ofiris puer plancftu matris in-quiritur: ita hic ad inceftum patrui matrimoniü rapta Proferpina, quam quia facibus ex Aetnæ uertice accenfis quæfifie in Sicilia Ceres dicitur, iddrco facra eius ardentium tædarum lacftatione celebrantur. Apud Lampfacum Pria po litabilis uiôima eft afellus, cuius facnfici) ratio jn Faftis hæc reddit : Cum dij omncs ad feftum Matris magnæ conueniflent,epuliscB fatiati notftem lu-fibus ducerent,quieuiflehumi Veftam, fomnumcp cæpilTe : ibi Priapöfom-no eius ac pudicitiç infidiatum. fedillam intempeftiuo clamoreafclli,quo Si lenusuehebatur,excitatam : libidinem uero infidiatoris efledeceptam. Hac de caufa Lampfaccnos afellum Priapo,quafi in ultionê madare confueuilTe: 4© apud Romanos uero eundem Veftalibus facris in honorem pudicitiæcon-feruatæ panibus coronari. Qjiid turpius,qufdflag»tiofius,quàmfi Vefta be* neficioafiniuirgoeftf'Atpoetafabulam finxit. Num ergo illud eft uerius, quodreferunt qui^cuv'oiiStMci confcripferuntcum de duabus cancri ftellislo-quuntur, quas Græci ovtss uocant,afellos fuiire,quiLiberum patrem tranfue^ xerint,cum amncm tranfire non polTet ; quorum alteri hoe præmium dede-ritjUt humana uoce loqueretur : itaq? inter eum Priapumep ortum efle certa* mendeobfccenimagnitudinctPriapum uidü amp;nbsp;iratum interemifleuido* rem.Hoc uero multo magis ineptS eft,fed poetis licet quiequid uelint. Non excutio tam deforme myfterium,nee Priapum denudo, ne quid appareat ri* j© fu dignum. Hæc fanè poctæ: fed necefle eft,alicuius maioris turpitudinis te-gendæ gratiafida fint. Quæ fint ergo quæramus. At ea profedo manifefta eft, namficut Lunæ taurus madatur,quiaümiliier habet cornua,

PlAcnt

-lt;gt; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE EALXA RELIGIONE

Plaçât equo Permis radqs Hyperiona cinElum^ Ne detur celeri nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tarda déo.

Ita j'n hoc,quia magnitudo membrt uiïill's enormis cft, no potuit ci monftro aptior uiêlimareperiri,quàm quaeipfuni,cuimadlatur,pofsitimitari. Apud Lindum.quod eft oppidum Rhodi,Herculis iàcra funt,quorû à cxteris Ion* gêdiuerfus eftrftus.fiquidêno (ut Grçci appellat) fed maIedilt;His SC no execrationccelebrantur:cacpprouiolatishabcnt, fi quâdo inter folênes ritus uolimpudenti alicui exciderit bonum ucrbum. Cuius reihaîc ratio red-ditur,fi tarnen ulla efie in rebus uanifsimis poteft. Hercules, cum eô delatus efl'etjfamemcppateretur, aratorem quendamconfpexitoperantem: ab eo^ lo petcre cœpit,ut fibi unû bouem ucnderet.Enimuerô ille negauit fieri pofie, quiafpes fua omnis colendac terræduobus illis iumentis niteretun Hercules folita u(olcntiaufus,quiaunnm acciperenonpotuit,utrumq5 fuftulit.Atillc infeliXjCum boues fuos maifiari uideret, iniuriam fuam maledidîis ultus cfi;: quod homini eleganti amp;nbsp;urbano gratifsimum fuit.Nam dum comiiibus fuis epulas apparat,dumcp alienos boucs deuorat,ilium fibi amarffsimé couician tem,cum rifu SC cachinnis audicbat.Sed poftquam Herculi diuinos honores ob admirationem uirtutisdeferriplacuit, àciuibus ei ara pofita cft,quam de facflo Jix^vyey^id eft bouis iugum nominauit : ad quam duo funcfti boucs im* niolarentur,ficutilliquosabftulerataratori: cumcp ipfumfibi conftituirfa* îo cerdotem,ac praîcepit,utî}fdem maledicftis femper in cclebrandis facrificîjs uteretur,quôd ncgaret fe unquam cpulatum efte iucundius. Hæc iam non fa era funtjfed facrilegia,in quibus id famftum ducitur,quod in alf}s fi fiat,etiam feuerifsime uindicatur. Ipfius autê Cretici louis facra quid aliud quam quo* modo fit aut fubtratftus patri,aut nutrituSjOftenduntf' Capella eft Amalthcç nymphae,quæ uberibusfiiis aluit infantem.dequa Germanicus Cæfar in Arataco carmine fie ait:

‘—iHaputatuf

Nutrixejje nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uere luppiter infans

Vbera Crete^e mitlfitßdißima capne^

Sidéré quee clarogratum teßatttr alumnum.

Huius capellac corio ufum efle pro feuto louem contraTitanas dimicantem, Mufacus autor eft. undeà poetis (àyto^s nominatur. Ita quicquid eft geftum in abfcondendo pucro,idiplum per imaginem geritur in facris, fed SC matris eiusmyfterium idem continet, quod Ouidius cxponitinFaftis :

f^rdua iamdudum refonat timentibtnide.,

Tut Mut infan ti uagiat o re fgt;uer.

Pars clypeosftdibM,^aleaf pars tondit inanes' Hoc Curetes babentfoc Corybantes opM.

Res latuit^prifciß manent imitaminafaEli: nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4^

^eradelt;e comites^raucaß ter^^amouent.

Cymbala progaleü^profeutis tympanapul/ànt:

Tibia dat Phrygios^ut dédit antè.,modos»

Hanc totam opinionem,quafi à poetis fitftam, Saluftius rcfpuit : uoluit^ im geniofe intcrpretari,cur altorcs louis dicantur Curetes fuiflejôd fie ait : Qjiia principes intcliigendi diuina fuerunt,uetuftarem ut cætera in manus compo ncnteis,altores louis celebrauifte. Qjiantum errauerit homo eruditus, iam res ipfa declaraf.fi cnim princeps eft lupitcr SC deorum SC religionum ,fi ante ilium dq nulli colebantur uulgo,quia nondum nati fucrant qui coluntur : ap paret,Curetes ex diuerfo principes fuifle diuina non intcliigendi, per quos error omnis indutftus eft, SC Dei uerimemoria fublata. Ex ipfis itaque my* ftcnjs 6C ccremonqs intclligerc debuerût, hominibus fe mortuis fuppJicare,

Non

LIBERI* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7»

Non fgitur exige ut aliquis poetarum fidionibus ctedat. qui hos mentiri pu tat, Pontificum ipforum fcripta cQnfideret,amp;quicquid efth'terarumadfacra pcrtinentium,rcuoluat: plura fortafle,quam nos afFerimus,inueniet: ex qui«» bug intelligat,inania,mepta,cômenticia efle omnia, quæ pro fantfîis haben* tur. Si quis autem percepta fapientia depoiucrit errorem, profedîô ridebit ineptias hominum pene dementium : illos dico, quiuelinhonefto faltatutri pudiant,uel quinudi,undli,coronati,perfonati,autluto obliti currunt.iQiiid defeutis iam uetuftate putridis dicamf qua: cû portant, deosipfos fe geftarc humeris fuis arbitrant. NamFurius Bibaculus inter præcipua pictatis exem *0 planumcratur: qui quum praetorener,tamenlicfloribus præeuntibusancilc portauit.cum haberet magiftratus bencficio muneris eius uacationem. Non ergo ille Furius,fcd plane turiofus fuit, qui præturam hoc miniftcrio fe puta* uit ornare. Merito igitur,cum hacc à uiris non imperitis ac rudibus fiant, Lu* cretiusexclamat:

Ó ßitltM hominum mentesßo pe£iora c^ca :

Q^libMin tenebris uitAt^ijuAntisq;,periclii De^itur hoclt;eui., quodtunep^ efi.

Quis hæcludibria non derideat, qui habeat aliquid fanitatis f quum uideat hominesuelutmentecaptos eaferiofacere: quæfi quis faciat inlufu,nimis 2» lafeiuus Qi. ineptus efie uideatur, -gt;

7$

« nbsp;nbsp;nbsp;LIBERI»

Cornelio öd Bebio Cofs.in agro fcnbæ Peti'lq fub Ianfculo,arcæ duac lapideæ funt rcpertæ à fofToribusiquarum in altera corpus Num ar fuit ; in altera feptê Latini libri,de iure Pontificioritem Grcci totide,de difciplina fapiêtiç fcripti: quibus religiones non eas modo quas ipfeinftitucrat,fed omnes pr^terea dif foluit.Qiia re ad Senat« dclata,decretö eft,ut hi libri aboiercntur.iîa eos Qu» Petilius Pretor urb. in concionepopuli concremauit. inßpienterid quidem. Qi”d enim profuit,libros effccombuftosc'cum hocipfumjquodfuntideoco bufti,quiarcligionibus derogabant,memoria: fit traditurnfNemotcgo tune in Senatu non ftultifsimus.Potuerunt enim öd libri aboleri,Öt ies tsi^éinme 10 moriam non exirc.Itadum uoluntetiampoftcrisapprobate, quantapietate defenderint religiones: autoritatem religionum iplärumjeftando minuerüt» Sed ut Pompilius apud Roman os inftitutor ineptarfi religion« fuie, fie ante Pompiliû Faunus in Latio:quia ÔC Saturno nefaria facra c0ß'ituit,ölt; Picû pattem inter deos honorauit,ô? fororê fuâ Fatuâ Fauna,eamqp coniugê cofecra uit.quamC.BalFus Fatuânominatâtradiqquôdmulieribusfata canerecon-fueuifTcqut Faunus uiris.eandê Varro feribit tantæ pudicitiæ fuifle,ut nemo earn quoad uixerit, praeter uir£tfuû,mas uiderit,necnomêeiüsaudierit.Idcir co illiinulicres in Opcrtofacrificât,ôd Bonâdeamnominât. öd Sex.Clodius in eo librOjquê Gtæcè fcripfit,refert Fauni banc uxorê fuilîèîquæ quia côtra io morêjdecusfp regin clàm uini ollâ ebiberat,SC ebria fada craquirgis myrteis à uiro uftp ad morte cæfa.poftea uerô cûm eum fadiiùipœniteret, ÔC defide rium eius ferre non pollet,diuinû illi honorem detuliffc.ldcirco infacris eius obuolutam uini amphoram poni.Reliquit ergo pofteris Faunus quoep non parum erroris.quem tamen prudentes quiqjperfpiciunt.NamLucilius eorû ftuiticiam qui fimuîachra deos putant elTejdcridet his uerbis:

Terricolm Lctmia^ pAuni

Inßitucre Num(e.,tremit btifyhic ornttia fgt;onit.

Vtpueri infantes credttntfi^na omniaahend

30 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;V iuere.)Ç^eJJè hommes:^ ficißi omnia

Veraputant’.credttntßgnü corinejje in eius^ Permuta pidlorum ueri nihil^omniafictai

Poeta quidê ftultos homines infantib.eoparauit:at ego multo imprudentiô-res elle dtco.Illi cnim fimuîachra homines putât efle,hi deos : illos artas facit putare quodno eft,hos ftulticia:illi utiqj breui definûtfalli,hotû uanitas durât, amp;nbsp;fempercrefeit. Sacra Liberi partis primus Orpheus induxit inGrae-

• ciâ,primust]^ celebrauit in monte Bdeotiæ Thebis, ubi Liber natus eft, proximo. qui cum frequêter citharâe cantu perfonaret, Citheron appellatus eft» Ea facra etiâ nûc Orphica nominâtur,in quibus ipfe poftea dilaceratus,ÔC car ptus eft.Et fuit per eadêfere têpora, quibus Faunus.fed quis aetate praccefle-ritjdubitari poteft.fiquidê per cofdê annos Latinus, Ptiamusep regnauerut, itêpatres eorûPicus Laomedon:quo régnante, Orpheus cû Argonauris ad Ilienfiü littus accefsit.Procedamus igitur ulterius,ô(^ quæramus,quis om-nino colendorû deorû primus autor extitit. Didymus in libris nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ttiv'

aiqMeliflca Cr.etenfiû regê ptimû dqs facrificafle, ac ritus nouos, fa, crorum^pompas introduxilTe. Huius duas fuilTe filias, Amaltheâ amp;Melif-fam:quæ loué puerû caprino ladc,ac mcllenutrierût.unde poëtica ilia fabula origine fumpfit,aduolaire apes,atlt;ç os pucri melle coplelTc.Meliiramuero à pâtre prima facer doté Matri magnae côftitutam.unde adhuc eiufdê Matris antiftites Meliflæ nuncupant.Hiftoria uero facra teftatur,ipfum louêjpoll^ Ço rerû potitus eft,in tanta infolentiâ uenilTe,«! ipfe fibi fana multis in locis con ftitueret.Nâ cum terras circuiret,in quâcuntp regionêuenerat,reges,princi-pes'ue populorS hofpitio fibi,amp; amicitia copulabat; ÔC cùm à quoquâ digrc-

g I deretur,

liber I

»3

DE FALSA RELtGIONE

De Mndrumß^perßitionum nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(juibtn cœperinttemporibus.

C^P. XXII1.

T Vncquoniamuanarumfuperftinonum on'ginem dcprehendimus,fugt; pereftutetiam tempora colligamus, per quæfuerintilli quorömemo* hacoh'tur. Theophilus in libro deTemporibus ad Autolycum fcripto ait,in hiftoriafuaThallum diccre, quodBelus, quem Babylonij amp;nbsp;Aflyrtj colunt, antiquior Troiano bello fuifle inuenitur c c c xx 11 annis : Belum autê Sagt; turno æqualem fuifle,amp;utruncp uno tempore adoleuilTe.Qiiod adeo uerum eftjUt ratione ipfa colligipofsit.Nam Sgt;C Agamemnon,qui gefsit bellü Trou ' cum, louis adnepos fuit,amp; Achilles Aiaxcp pronepotcs,SC VlyiFeseodegra-1» du proximus:Priamus quidem longa ferie.fed autores quidam tradunt,Dar danum amp;nbsp;lafium Coriti hlios fuifl~e,non louis.Nec enim, fi ita fuilïèt, ad ufus impudicos Ganymedem pronepotem fuum habere potuiflet.lta parentibus illorum,quos fuprà nominaui,fi congruenter annos diuidas, numerus cófen tit. Ab excidio autem Troianç urbis colliguntur anni mcccc LXX.Exhac temporumrationemanifeftu eft,anteannosnon ampliusquam m.dc C C, natum elTeSaturnum,qui ÖC fator omnium Deorum fuit. Non ergo iftiglo^ rientur facrorum uetuftatezquorum amp;nbsp;origo,amp;^ ratio tempora deprehen-' fafunt.Reftantadhucaliqua,quæadarguendas religtoncs falfas plurimum ualent.Sediam finemfacerelibro decreui,ne modumexcedat. Ea enim ple- 2« niusfuntexequenda,ut Omnibus refutatis qua:ueritatiuidenturobftare,ho mines qui bonorum ignorantia uagantur incerti, ad religionem ueram pof-fimus imbuere. Primus autem fapientiæ gradus eft,falfa intelligereTccödus, uera cognofeere. Ergoapud quem hacc prima inftitutio noftra profecerit, qua falfa deteximus,excitabitur ad ueri cognition?, qua nulla eft homini iu^ cundior uoluptas:amp; erit iam fapientia coeleftis difeiplinæ dignus, qui ad co' gnofeenda caetera Übens ac paratus acceflerit.

T A R I V S.

tfivatiJ Ó j/vy©- i'TÎfHSàs às Tctp-

«xtbsZcA« 30 6ams,vmi «'rJiuHSTrOxTt^yo^dboiIStiHS,»! 0yvjz©^Ti-n.M^f‘t,tigù.7xs ^ittccs

■3T0AQÇ, Kcf uy 7«s Tr^ativviü.xs'i'y^ay, ÿK fwayKcuo^ nysiz'tSct KUTXAtyeiif, tiKKisa, Ti^S (ri,'ny nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tks isoztas. oTi(juü

oiw nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c tJi(i)(rHS,lt;AciKvV7eu «Trab'

Twy nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j y.iv®', «AA«y

ot TiAaxs /Ztr’ aur nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ylt;}vliyRj/0i, ug«

Ztf oi'Zf, 1(9« jß«A2f,l{gu'n? (Az«x» mTAfc/z». ff7bv^K7A'siseQbagt;vo^»Aamp;'7f^^is£pamp; 4® tvßzo'xt'Tcu lAiauà 7nA'cl^z,^7^(n 7kÇ. o-ri (fi70^05 Ts-ÿvnatn uga. A 7rQgt;aye{ 0 gaur/is 7£gt; (Aiÿ «Awlt;rtwî, ÿi/7CÎs i-n-abnù JiiAHAiiiU^it' iamp;w.Tßi Ji b^'ovjsusà 'rï9 h»Av lt;rujj«Hii«(rab Tuy otióai, oi TrAàiss rvTuy iTHscw'/^ 7ls t^y a 4jü('©',« Tig a Ji»A©', lt;^ioi ySi

Hfù 7i^7sy eàmyovoy.«^^cn jBwAjKe« jßerA, yaxAisa oî otxJrriib- w ai «to Aix« icAi/z«TK, liH yi'j«(rusy7J^ yii rs. rig 'Jby i b^óv®',y-gt;t ts. rig If^y i JinAsg . t^« Ji fugoiaig enxTtSi^y®' cw/xajti? * v Ji ysÿ Tni yiv(ült;rKStny rig 'J^y cunHy Te^or^oy, 0 b^év®'

“Lgt;- COELII LACTANTII FIE

JM I A N I D 1 V I N A R V AI IN S TI T V T I O N V AI ADVER-* fus Gentes Liber fecunduSjde Origine errons,ad Con* ftantinum Imperatorem,

Qwdrationis obliuioiÿtorantiahomines ingratos uero Veoj (piti colitur in aduerßsy^ inpro^eritate contemnitttr.

Vanquam primo libre religiones deorum falfàs efte moftrauegt; 2 rim,quodq quorûuariosdifsimilesffi cultus per uniuerfam'ter-K ramconfenfus hominum ftulta perniafione fufcepit,mortales fuerint:ffindicp uita,diuinænccefsitati morte conceftèrint: ta-’ mennequadubitatiorelinquatur,hicfeciindusliberfontemip fum patefaciet errors, eaufasepomnes explicabit, quibus deeeptf hommes, SCprimitùsdeosciïecrediderunt, Ä^poftmodum inueterataperfuafioneiri fufceptîs prauifsimè religionibus perfeuerarunt. Geftio enim, Conftantine Imperator, conuidïs inanibus,amp; hominum impia uanitate deteda, fingulaz ris Dei aflerere maieftatem,fufcipicns utilius amp;nbsp;maius officium, fcilicet reuo candi homines à prauis itincribus, amp;nbsp;in gratiam fecum ipfos reducendi: ne fe (ut quidam philofophi faciunt) tantopere defpiciant, neue fè infirmes ôd î O fuperuacuos, ècnihili, ôd fruftra omnino natos purent, quæ opinio plerofcp ad uitia copellir. Nam dum exiftimantnulliDeo nos eiïè curæ, aut poft mor tem nihil nos elle futuros,totos fe libidinibus addicunt.amp;f dum licere fibi pu tant,hauriendisuoluptatibusfiticnterincumbunt,perquasimprudentesin laqueos mortis incurrunt. ignorant enim quæ fit hominis ratio : quam fi teuere ucllent,in primis Deum fuum agnofcerent,uirtutem iufticiamcp feque-rentur,tcrrenis fîgmentis animas fuasnon fubfternerent,mortiferaslibidi-num uoluptates non appeterent: deniçp feipfos magni æftimarent, atep in-telligercntplus effe inhomincquàmuideturicuiusuim conditionemcpno aliter poftè retineri^nifi cultum ueri parentis fui,depofîfa prauitate, fufeepe-4° rint. Èquidem,ficutoportet,defummarerumfæpenumero cogitans,admi-rari foleo maieftatem Dei fingularis, quæ continet regit^ omnia, in tantam uenifle obliuionetp,ut quæ fola coli debeat,fola potifsimùm negligatur : ho mines autem ipfos ad tantam cæcitatem efle dedu(ftos, ut uero ac uiuo Deo mortuospræfefantjterrenos autê interracpfepultos eipræponantqui fun-datoripfius terræfuit. Ettamenhuicimpietati hominum poftet ucnia con-cedijfi omnino ab ignorantia diuini nominis ueniret hicerror.Cum uero ipfos deorum cultoresfæpeuideamus Deum fummum Se confiteri prædi-care, quam fibi ueniam fperare poisint impietatisfuæ/qui non agnofeunt cultum eius,qucm prorfusignorariabhominefasnoneft. Nam Sii. cum iu-5° rant,ô(^quum optant,cum gratiasagunt; nonlouem aut deosmultos,fcd Deum nominant: adeoipfaueritas,cogcntenatura, etiamabinuitis piélo-ïibus erumpiO quod quidem nonfaciuntin proiperis rebus. Nam turn mail xime

DE ORIGINE ERRORIS ximèDcusexmemonahointnumelabitur,quum beneficîjs eius üuentes, honorem dare dj'uinæ indulgentiæ deberent. At uerô fi qua necefsitas grains prefieritjtunc Deum recordantur : fi bqlii terror infreniuit, fi morboriim peftd’era uis incubuit fi alimenta frugibus longa ficdtas dcnegauif, fi fæua tempefiasjfi grando ingruerit : ad Deum confugitur,à Deo petitur auxiliû, Deus ut fubueniat oratur. Si quis in mare uento læuiente iadtatur, hune ingt; uocat : fi quis aliqua ui afflitflatur, hune protinus implorât ; fi quis ad extre* mam mendicandi necefsitatem dedutîf us,uitQum precibus expofeit, Deum folum obteftatur,ôlt;f per eius diuinum atep unieum numen hominum fibi mt fericordiamquærit.NunquâigiturDcimeminerunt,nifiduminmalisfunt. lo Poftqiiam m etus deferuir,amp; perieula reeefierunqtum uerô alacrcs ad deorû iemplacoairrunt,hislibant,bisfacrificanf,hoscoronant.Deo autem,qucm l'nipfanecefsitateimplorauerunqneuerbo quidem gratias agunt. Adeô ex rerum profperitateluxuria,cx luxuria uerô,ut uitia omnia,fie impictas aduer fus Deum nafeitur. Qpânam iftud ex eauià fieri putemus f'nifi elfe aliquam peruerfampoteftatem,quseueritatisfitfemperinimiea,quæ humaniserro' ribus gaudeat: cui unum ae perpetuum fit opus,ofFundere tencbras,ÔÉ^ homi numcæcarementes,nelucem uideant,nedeniqjineœlumafpiciant,ae na-turameorporisfuiferuent. Nam cumeæteræ animantes pronis corporibus inhumumfpeôfenqquiarationem aefapicntiamnonaeceperunt,nobisaugt; 20 tem ftatus re(fius,fiiblimis uultus ab artifiee Deo datus fit : appârcf, iftas reli gionesdeorum non elle rationishumanac, quia curuant ccelefie animal ad uenerâda terrena. Parens enim illc nofter unus amp;nbsp;folus, cû fingeret homine, id eft animal intelligêSjamp;^ratiôis capax: enimuero ex humo fubleuauit,6lt; ad contemplation?fuiartifieis ercxit.quod optimeingeniofijspoeta fignauit:

Prorhxq-, cumßgt;e£lent (tninmlid clt;tter4 terram'. » Os hominißiblime dedit.,cœlnmqj uidere ere6ios adeœlum tollere uultus.

Hinc utitp nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Græciappcllarunt,quôd furfum fpedet. Ipfi ergo fibi re^

nuncianqfecp hominumnomine abdieant, qui non furfum afpiciunt,{èd de^ 30 orfum ; nifi forte idipfum,quôd reefti fumus,fine eaiifa homini attributum pu tant. Spedarenos eœlum Deus uoluit,utilt;p non fruftra. nam amp;nbsp;aues, Ôt:ex mutis penè omnia eœlum uident : fed nobis proprié datum eft, eœlum rigp dis ac ftantibus intucri, ut religioncm ibi quaeramus, ut Deum, cuius fedes ilia eft,quem oculis nonpoftumus, animo contemplemur. Quod profetftô nonfacit,quiæsautlapidem,quæfunttcrrena,ueneratur.Eftautemprauifsi mum,cum ratio corporisrcdafit,quod eft temporale:ipfum uerô animum, qui eft æternuSjhumilem fieri : quum figura àC ftatus nihil aliud fignificent, nifi mentem hominis eô fpeâare oportere, quo uultum : amp;: animum tam re^ dumelTe debere,quàm corpus: ut id,cui dominari debet,imitetur. Verùm 40 homines amp;nbsp;nominis fai di: rationis obliti,oculos fuos ab alto derjciût, folocp defigunqactimentoperadigitorumfuorum, quafi quicquam effe pofsitar* tifice fuo maius.

C O M M E N SVwiWdw huiuslibri habes capite lï. Scripßc id imititioneLiSiantij de Origine erroris libres duos Heinrichus Bullinger us, id Ambro' fium PliurerS : opus orthodoxu, amp;nbsp;dignu quod andiditoru theologia-minibus tentur, Scopus huius capitis e/l, caufam erroris eße ignontionë fui. Verè fiquidem K.Cicero ad QjhFntrëfcri ffitfCcelelie illudyi/ûât ümt no ad arrogantia

enim