Dit boek hoort bij de Collectie Van Buchell

Huybert van Buchell (1513-1599)

x

Meer informatie over de collectie is beschikbaar op:

http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Wegens onderzoek aan deze collectie is bij deze boeken ook de volledige buitenkant gescand. De hierna volgende scans zijn in volgorde waarop ze getoond worden:

• • de rug van het boek

• • de kopsnede

• • de frontsnede

• • de staartsnede

• • het achterplat

This book is part of the Van Buchell Collection

Huybert van Buchell (1513-1599)

More information on this collection is available at: http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Due to research concerning this collection the outside of these books has been scanned in full. The following scans are, in order of appearance:

• • the spine

• • the head edge

• • the fore edge

• • the bottom edge

• • the back board

^üs pofitivum et Interpreted Octavo nquot;. ipp.

INSTITVTIO

NVM SEV ELEMENTORVM D. IVSTINIANI SACRA. TISSIMI PRINGIPIS LIBRI QYATVOR.

IVRIS STVDIOSIS S.

En tiobififîudiûfi, damui hoe tempore turn libros ijtutuor InfHtutionum, quimqu'm^Mgntn Dige/hrum feu Pandeâa* rum,fummo fhtdio ac labore,fide plut qu4m optime, ad nou^ uenußntetottMailit,n£UK,mendiffublatK,redaäof. quof fi • in clt;tgt;n partem à nobis prolatot aaeperitis, in quam aceipere ^e^um eil ( enùn (juidquam pritter utiliiaiem commodi* tatemc^ ueRrä utrotji in opere qutefiuimus) breui eademfide bonam partem luflinianei Codicis,addito ßngulis oonjbtutioni bus die er COSS, tum uero etiam ipfas nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Gr^ax (qtut

uulgus Authentias appcüat) adieitu interpretitioe Latina, in gratia eorum,qui Grieca ignorât, daturifumus. Vos modo in ttrin induilriam noüram lequi boni^ ßeite, nbsp;nbsp;ualete,

Noremberg£ IIII. Nomax Maior,

Anw M. D, XXIX.

REVERENDO IN CHRISTO PA-tri D. Fridcricho Aegidianxfamilix Norembergx antiftiti dignifiîmo, domino amp;nbsp;hofpiti amantüT.

Grego. Haloander.

On fanèconftiraeram, rcuerendc pater^cu Pandedasciiiilis iuris ex fi de antiquiiTimorü codicü, ipßus'qß Politiani nous recognitas gt;nbsp;amp;nbsp;ad umbilicum deduäas abfoluiflem:

quatuor item impcrialium Inftitutionum libros in manus fumereA ad unguem caftigatos,omnî bus mendisdeterfisjub præla mittcre. Acconfi« lio huic mco cum alia permulta occafionem de -der üt.tnm uero maxime dubia hxc amp;nbsp;incerta ua» letudo.qusc me fæpenumero miferandum ia mo dum affligit, cuius in primis ratio habenda erat. Sed non minus me intermifla ad tempus ftudia follicitabant,qux nifi maturius repetiflem,peri» culum erat,ut farta tcâa (quod dicitur ) aliquan« do habiturus non eiTem. Acceffit eo quolt;j, quöd partim reftitutis iam in integrum magna ex patte PandediSjCX quibus penedixerim ad uerbun» Inftinitioncs dcfcriptæ fûnt.non admodû opera mea opus efle uidebatur,cu quif^ fibi ea in re no infeliciter confulerc poffet; partim etiâ quod be» neficio antiqui alicuius exemplaris defeâus, un« deomnishuiuslaboiis dependec authoritas,in « tj uno

uno amp;nbsp;item altero loco reftitucndo, iudicio meo non faris fidebam. Sed poftea,quâm alteram Sc itemternam conftitutionem »quaeDigeftorum feu Pandeftarum operi praefigitur, oculis perlu« ftraffes.-pro'cp tua prudentia depræhendifles,non in aliuni ab Imperatore ufum inftitutioncs com-paratas ,qudm ut adolefcentibus ad ids ciuile ad« feftantibus.uiam ad plenioremdeinceps fapien« tiamcapeiTcndam aperirent ; aflidue cohortan-do,ne ftudiofis, quos magna parte laboris ca rc Icuatum in conftaret, deeiTemrex ipfo ueluti me curfu rcuocauit authoritas tua. Quid enim face« remç’nam côteninere præcepta eius,qui peraeta-tem plus uidebatjâc fapientia longe antccellebat, infolentiae crat.-ncgligere uoluntatem amici, prx fertimreâacupientis,dcad utilitatem publicam omnia referentis,inhumanitatis : non facere po« ftulata eius,qui mihi iampridcm hofpitq iurecó* iunâusfuerat,ingratitudinis.Maluiitaç,dupraî* ftantiflimum ftudtj genus pro uirili mea adiuuo. uelcum pehculo ualetudinis,ftudiorum,ipnus daiilt;^ uitæ (fi res ita ferat ) obfecundare homini non fold grandiore natu,at($ ego fum,fed etiâ amicoAchofpiti :quâmcum fummaignominia infolentiæ,inhumanirahs, autingratitudinis lalt; bem fufcipere; quibus uicijs nihil omnino in ho-minumuitatetriusautdeteftabilius dici aut co« gitari poreft. Quae cum ita fe habeant.non dubi« cauimus ipfas inftitutiones diligenter emacula«

tas,amp;

tas,amp; quoad eins fieri potnit, op tim a fide ex cok lationc Digeftorum feu Pandedarum rccogiii» tas,fub nomine tuo in publicum emitrere:non quia pro fummisinmetuis bénéfices paria face« re cogitem ''quod fieri nulla raiione poteft)fed multo magis,ut fi qua inde ad ftudiofos utiliras permanet : qgt; te impulfore quidquid id eft labo« ris fufeeperim; êc perpetuô tibi eo nomine de be* re incipiant.’öc intelligant,neminem praeter te uel iioluntate, uel authoritate plus apudmeualere. Qiianquam enim facrarum feripturarum leäio niacmeditationiiugitcr intentus, nullum tem* pus uacuum habçs, quod hifee inftitutionum li« bris impertias : non tarnen grauabere (ut fpero) ad haec remotiora â confuetudine tua te ftudia de mittere:magis adeo, ut in diente tuo grati aduer fum te animi fpecimen agnofeas, qium ut nouü ße eximium aliquod munus accipias. Plane ad eu modura interpolatas inftitntiones damus, ut praeter unum locum de epigrammate Græco in Xerolopho ßyzantrj feripto, cuius 8c Prifeianus meminit-quern tarnen (nifi fallor) ex Procopq li bris de aedifieqs Côftantinopolitanæ urbis,olim â nobis Venettjs uifis,quiuis facile reftituerepote rit;aegreqiîidquamdiligens amp;aequusledor defi« deraturus fit. Ad haec deferibi curauimus cogna« tionum gradus in arboris formam, ea commodi tate,ut 8c complicati fuo loco uolumini inferi, öe explicati ad parietem affigi poiTint, ut femper in

* ii) confpe

côfpeAu nbsp;nbsp;ob oculos ueifcnt. Qiiapptcr.colen

difllme domine, fibenigna fronte hofceitmciia bros muneiis loco accipies,ut te faäurum confia domonfolummaximamime Sc nouam grati* am inibis,fedetiam humanitäre ac clemétiatua tem dignam gelTeris. Quod ut facias,te uehementetamp;otoamp;obfecto. Vale.

Admonitum uolo candidum leäotem in tra» Äatudeinterdiäis iuxtafinem.quo loco afteri« fcus eft adpofitus, in quodam fcripto codice, qui tarnen Accurlq feculum non fuperat, legi non in dicia,fed intec«iiäa:quemadmodum item in era* ôatu Si quadr.paup.fcc. in'principio, pauore, cu alias feruoce,uttun^ toletabiliratione legatut.

TITVLI INSTITVTIONVM feuElcmcntoru D. luftiniani.

adfenatàfconfultum Trebcllianufti. XXIIII. De fingulis rebus pet fideicominiffuin reliâis.

XXV. Decodicillis.

LiB. in.

I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De hæreditatibus» qux ab inteflato degt;

feruntur.

ir. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De légitima adgnatorum fucceffione»

iir. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De fenatufconfulto Tertylliano.

• 1 ni. nbsp;nbsp;nbsp;De fenatufconfulto Orphitiano.

• V. De fucceffione cognatotum.

• VI. Degradibus cognationum.

• VU. De feruili cognatione.

• VIII. De fucceffione libertor um.

• IX. Deadfignationelibertorum.

• X. De bonorum poffeffîonibus.

• XI. De adquifitione per adrogationciw

• XII. De eo, eut libettatis cauffa bona addi-

cuntur.

• XIII. De fuccefltonibus fublatis, qux fichant

per bonorum uenditionesgt; fenatuf confulto Claudiano

xiiii. Deobligationibus.

• XV. Quibus modis re cotrahitur obligatio.

• XVI. Deuerborumobligationibus.

• XVII. De du ob us reis llipulandi amp;^inittendi.

• XVIII. Deftipulationcferuorum.

• XiX. Dediuifioneftipulationum.

• XX. Dcinutilibusftipulationibus.

* V Défi

xxr. nbsp;nbsp;De fideinObr ibus.

XXII. De literarum obligltione. xxin. Deobligationibus ex confenfu. XXinr. Deemptioneamp;uenditionc.

• XXV. Dclocationeamp;conduftione.

• XXVI. De focietate.

• XXVII. Demandato.

• XXVIII. De obligationibus .quarquafi ex con-traâu nafeuntur.

• XXIX. Per quas peefonas nobis obligatio ad* qiüritur.

• XXX. Qviibus modis tollitur obligatio.

LIB. IUI.

• I. De oligationibus quæ ex deliâo na*

feuntut.

• II. De ui bonorum raptorum.

• III. DelegeÂquilia.

UIL nbsp;nbsp;nbsp;Deiniurqs.

• V , nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De obligationibus, qus quafi ex deliâo

nafeuntur.

• VI . nbsp;nbsp;nbsp;De aâionibus.

• VIL Quod CU eo, qui in aliéna poteftate eft,

negocium geftum efle cùcitur.

• VIIL De nozalibus aâionibus.

• IX. Si quadrupes pauperiem fecüTe dicatur^

• X. Dehis,perquosagerepoffumus.

XL nbsp;nbsp;nbsp;Defatifdationibus.

XIL De perpetuis amp;nbsp;temporalibus aâioht* bus» amp;nbsp;quæ ad hsiedes contra cedes

redes tranfeuwt.

2fln. Decxceptionibus.

Xiiii. DercpÜcationibus.

XV. Dc interdidis.

xvi. Depcenatemcrelitigantium.

xvir. Dc officio iudicis.

XVIII. Dcpublicisiudicqs.

INTERPRETATIO EO-rum,quæ alicubi in infhtutio« nibus Græce fcripta uifunt.

Col.5. lier. 14-. t5/j vojucop 0/lUC^'îyyçcitfoholJ'i Âgt;5«4)o/.legumipfarum,parrini feripto conftar, partim fine feripto.

Col. ti. uer.iy. quot;zcaçà lt;7103 à fatione.amp; Âwaroçtf. quafi patrem non habentes.

Col.i$7.uer. iffaT^ôcftÀcfof. quafipatrisfra» ter. uer.is. ƒxHTça(^£À(î«?. quafi matris frater, uer, 17. Gtiof. parentis frater.uer. 18. ■3raTpaA'Acpn.qna= fi patris foror. uer. 19. ^«ïfa/tAifx.quafi matris fo ror.uer.io. Êt/a. parentis foror.

Col.i9i.uer.7. TH £/xH 'sr'is'4 niKiw l^uî.mca fide iubeo ego.uer.8. SiAa. uolo. amp;ou'?iofzjxi. confuU to uolo.uer.9. (pH/xî. adfirmo. â£7q. dico.

Col. 195. uer.iî.

êvSii} aç ô/vi^ovTO HccçKKo^ôoivJif Ay^eâ.01, ^^01 /xiv ^aÀ5,aÂ^o; (T’aitov/ «ryJ'Hçcp,

lt;f’ av nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tP’ a.^ollt;r'i êgt;otos'ipt

avj'^a’atósTtaóyï.

Hinc fibi certatim gentis de more comati Vina parant Grai|,aere dato/ulgente'q^ ferro, Tergoribus'q;, bubus fed amp;nbsp;ipfis.mancipijs'cp.

Col. too. uer. i^.Koivavlap. communionê^à indi uîduam return omnium focietatem.ut in Demo fthene frequenter.

Col.tll.ucr. ioS-^iS nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(Pwffj/a To'iTa ; t'x“

AaßtSp. tot denarios acceptes habest acceptes habeo.

Col.ii4.uet. 17. tjxSja?. fûtes.

Col. iiç.uet. tTs’avTo^xî^u. inipfofuttoadmiC* iniflb/cilicet depræhenfum.

C0I.Z24. uer.i$.

AKCV? tÔv7£ o-UîflJZ ■Z^a^H/JiiVOp,o’i (Tê VlfXO'îlcS.

nàç KoçaKo? mrçH, Isri t£ hçhvh ÂçîfloucrH.

Seâantem uideas,qui etrant per pafcua,potcos

Ad Coracis faxu, iuxta fontem'e^ Arethufam.

C0I.ZZ8. uer.zG. uamp;^ip. contumcliam. s^xAks /jicc. culpam.

C0I.ZZ9. net. 1. miofj^îap MtÀ iiPiKiap, iniquita« tem amp;nbsp;iniulliciam.

Col. zyS.ucr. 19. tkAcv. procul. longe, uer. zz. èiÀof, telum.

FINIS.

Jä? JA^P C AE S A R'Ä

S’^^;;-ÏLAVIVS IVSTINIANVS, ALEMA-î^-''^^’'^'? J^'r^tiicus, Gotrhicus, Francicus, Germaniens, i«^Âcus, Ai a nicus, Vandalicus, Africanus, pi us, felix * nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(lt;

* inclyrus, uiftor ac triumphator femper

Auguftus.cupidæ legû iuuentuti.

MPERATORIAM MA ieftatem non folum armis de coratam, fed etiam legibus oportet efle armatä.'ut utrûqg tempus,âc bellorum,amp;pacis,. reâe poffït gubernari.ôi: prin= ceps Romanus non folum

in hoftilibusprælijsuiâorexiftat,fedetiâper le-gitimos tramites calumniantium iniquitates ex pellat.ôffiattam iuris religiofiffimus,quàmui» ftis hoftibus triumphator magnificus. Quorum utrancj uiam cum fummis uigiltjs,fumma'cp pro uidentia,annucnte deo perfecimus. Et bellicos quidem fudores noftros Barbaries genres fub iii ga noftra redads cognofcôt:amp;: tam Africa,quâm aliæinnumeræprouinciæ poft tanta tèmporum fpacia,noftris uidorijsâcsleftinuminepræftitis,^ iterum ditioni Romans, noftrofcp addits impe-ü/b T» A*ve\ riOjproteftâtur.Omnes uero populi legibus tamjQ ânobispromulgatis,quâmcompofitis,regûtur.f-x^i^£’^»«-,i-Etcumfacratißimas conftitutionesanteaconfu'lt;,‘H^

PROOEM IVM.

fas inluculentam eteximus confonantiam.tuné noflxam extendimus curam ad immenfa ueteris prudentiæ uolumina, öi opus defperatum, quaß per medium profundum euntes,cæleftifauore iam adimpleuimus.Cumi^hoc deo propitio per ’^lt;X4^äumeft:Tribonianouiro magnifico magiftro amp;nbsp;exquæftore facri palattj noftn öi ex cófule, ncc Theophiloamp;Dorotheo uiris illuftribus an« tcccfforibusCquorüomnium folertiam,ôclegum *^'£cientiam,amp; circa noftras iuffiones fidem^iam ex «nultis rerum argumentis accepimus ) conuoca« tis, mandauimus fpecialiter, utipfi noftraautho ritatc,noftris'oß fuafionibus Inftitutiones compo ncrentrutliceatuobis prima legum cunabula nó ab antiquis fabulis difcere,fed ab imperial! fplen-dore 3ppetere;amp;: tarn aures, quirn animi ueftri ni bilinutile,nihirc^ pcrperampofitu,fcdquod in ipfis rerum obtinet argumentis,accipiant. Et qÆ priore tempore uix poft quadrienniö prioribus contingebat, ut tune cóftitutiones imperatorias kgerét.hoc uos â primordio ingrediamini, digni tantohonore tanta'cprepettifelicitate,ut amp;ini« num uobis amp;nbsp;finis legum eruditionis i uocc prin cipaliprocedat.Igiturpoft libros quinquaginta Digeftorum feu Pandedarum, in quibus omne ius antiquum colleäum eft, quod per eundem ui rum excelfum Tribonianum, nec nôcæteros ui-ros illiiftres Sc facundiffimos confecimus; in quatuor libros eafdem Inftitutiones paitiu iuftimus, nc

PROOEM IVM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i

Mt fint tótius légitima; fcientisc prima elementa: inquibusbreuiter expofitumeft,amp;quod antea obtin«bat,amp; qiiod poftea defuctudine inumbra« tumimperiali remedio illuminatûcib Quas ex omnibus antiquorum Inftitutionibus, Sc præci* pueexcommentarijsCaq noftritam inftitutioa num.quâmrcrum cotidianarum,altjs'q^ multi s commentary's compolîtas,cum tres uiri prüden« tes prædidi nobis obtulerunt;8lt; Iegimus,amp;: reco« gnouimuSjamp;pleniffîmum noftrarum conftiru* tionum roburcis accômodauimus. Sûma itaq? ope,amp;alacri ftudiohas leges noftras accipite.- amp;nbsp;uofmetipfos fie eruditos oftendite, utfpes uos^ pulcherrimafoueat, toto légitime opéré perte« ftOjpoffeetiamnoftram rempublicamin parti-bus eiusuobis credendis gubernari. D. CP. XL Calen.Decembris. D. IVSTXNIANO PP.

m. CONS.

A ij Inftj

‘iNsnrvTio-

NVM SEV ELEMENTORVM D. IVSTINIANI SACRATISS.

PRINGIPIS. Liß. I.

DE IVSTICIA ET iure. Tit. I.,

ellconftansSc pcrpctna uo ! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Iuntas,ius fuu cui^ tribuendi, lu

risprudentiaeddiuinarumatt^hu reruni noticia, infti atcg iniufti fcientia. nbsp;nbsp;nbsp;His igitiir gene

raliter cognitis, Sn incipientibiis nobis exponerc lura populi Romani.-ita uident poffc tradi cómo difljme, fi primo leiii ac fimplici uia,poft deinde diligétiiTimaatcp cxadiiïima interpretatione fin gulatradantux.alioquifi ftatim ab initio rüdem adhucamp;infirmiim animum ftudiofi.miiltitudi« ne ac uarietate rerum onerauerimus.'diiorum al« terum,autdefertorem ftndioru efficiemus,aiit cum magnolabore,fæpeetiam cum diffidcntia (quæpleruncÿ iuuenes auerrit)ferius ad id perdu« cemus,ad quod leuiore uia dudus ,fine magno la boreÄfineulladiffidentia mattiriusperduci tuiffet. Iuris præcepta funt hæc. honefte uiue«'*..-^.' re,alterHm non lædere, fuû cuicÿ tribuere, Hu-ius ftudij duæ funt poütiones,publicum,amp; priua

tum

TIT. n.

tam.Publicnm ins eft,quod ad ftatum rei Rottiaï“^ næ fpeftat.Priuatum, quod ad fingulorum tatem. Dicendumcftigitdeiurepriuato,q(f tripertitum eft. colleâû eft enimex naturalibus pixceptis, aut gentium^aut ciuilibus.

DE IVRE NATVRALI, GEN« tium,amp;ciiii]i. Tit. II.

I Vs naturale eft, quod natura omnia animaliaj-’* docuit.Nam ius iftud no humani generis pro« prium eftjfed omnium animalium,quæ in cælo, quîe in terra,quæ in mart nafcuntur.hinc defcen« dit maris at^foeminae coniunflio.quam nos nia trimonium appellamus.-hinc liberorum procréa tiOjhinc educatio.uidem9 etem caetera quotç ani maliaiftius iuris peritiacenferi. Iusautemci«3«‘^ c^ß. uile à iure gentium diftinguitur,quod omnes po puli,qui legibus amp;nbsp;moribus reg^tntur,partim fuo proprio,partimcómnni omnium hominum iu« re utuntur. Nam quod quifcj populus ipfe fibi ius conftituitdd ipfius proprium ciuiratis eft ; uoca« tur'c^iusciuile,quafiiusproprium ipfius ciuita« tis.quod uero naturalis ratio inter omnes ho« mines conftituit: id apud omnes peræquecufto-ditur,uocaturcpius gentium, quafiquo iure oés genres utant. Et populus italt;5 Romanus partim fuo propriojparttm communi omnium homi« num iure utitur. Qus fingula qiiaJia fint, fuis lo«

A ijj cis

tf INSTITVT. lib: f.

cis ;ppönemu5. Sed ius quidé ciuile c.x unaqna Ç ciuitatc appellator, ueluti Athenienfiu.nam fi qoisoelit Solonis,uel_Draconis leges appellate ius ciuile Atheni enßum.non eitauetit. fic enim amp;nbsp;ius, quo Romanus populus utit, ius ciuile Ro» manor urn appellamus.uclius Quirita,quo Qui rites utuntur.Romanienim dRomulo,Quiritcs à Quirino ^pelIantur.Scd quoties nonaddimus nomcn,cuiusfitciuitatis,noftrum ius fignifica* mus.-fîcuti cum poëtâ dicimus, nec addimus no« men,fubauditur apud Graecos egregius Homerus , apud nos Vergilius. Ius autem gentium omni humanogeneri cómune eft. Nam ufu exi« genteA humanis ncceflitatibus,gentes human« iuraquacdam fibiconftituerut. Bella ctenimor« ta funt, ôi captiuitates fecutae, amp;nbsp;feruitutes, quae flint natural! iuri contrariæ, lure enim natural» omnes homines ab initio liberi nafcebantur. Et ex hoc iure gentium omnes penè contradus in-trodudi funt,ut emptio amp;nbsp;uenditio, locatio amp;nbsp;co dudio,focietas,dcpofitum,mutuum,amp; al q innu-merabiles. Conftat autem ius noftrum, quo ntimur,aut fcripto,aut fine fcripto.ut apud Graecos vo/xu/j 01 /iCtV nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oî Jil

^Scriptum autem ius eft lex,plebifcifû,fenatufgt; confultû,principum placita, magiftratuum edi-da,refpon fa pr udentium. nbsp;nbsp;Lex eft,quod popu

lus Romanus fenatorio magtftratu interrogans tefueluti confule) conftittiebat. Plebifcitû eft, quod

TIT. It nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7,

plebs plebeîo magiftratu l'ntcff ogantc lt;ue« luti Tribuno)conftituebat. Plebs autem a popu«/:4/ult; c^ ƒ « c. Io eo difFert,quo fpecies â genere.nam appellatio-Me populi uniucrfi eines fignificantur,connumc tatis etiam parrietjs 8c fenatoribus. Plebis autem appellatione/ine patricijs amp;nbsp;fenatoribus cæteri ei ues fignificantur. fed amp;nbsp;plebifcita lege Ortenfia non minus ualere,quàm leges cœperunt. Sena^’««“»^ tufconfultum eft,quod fenatus iubet at^ conftia tuit. Nam cum auftus effet populus Romanus in eum modum,ut difficile effet in unum eum con uocari legis fanciendae cauffa raequum uifum eft, fenatumuice populi confuli. SedSequodprin cipi placuit, legis habet uigorem ; cü lege Regia,*'’/^“* quæ de eius imperio lata eft;,populus ei 8i in eum omne imperium fuum 8i poteftatem concédât* Quodcunlt;5 ergo Imperator per epiftolam confti • tuitjuel cognofeens dccreuitjiel ediflo præcepit? legem effe conftat. haec funt.quæ conftitutiones appellantur. Plané ex his quædam funt perfona« les,qu£enecad exemplum trahuntur,quoniam non hoc princeps uult. nam quod alicui ob meri-tü indulfitjuel fi quam pœnâ irrogauit, uel fi cui fineexemplofubuenit: perfonam non tranfgrea ditur. Aliæ autem,cum generales fint,omnes pro culdubio tenent. Prætorumquolt;ç edidanó«'^’f‘lt;M modicam obtinent iuris aurhoritatem. Hoc etiä ius honorarium folemus appellare,quod qui honores ger imt,id eft magiftratus,authoritaté huic

A iiij iuri

s nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;INSTITVT. LIB. L

juri dcderunt. Proponebant Sc Aediles Cuniles . .ediâumdequibufdamcauffis^quodamp;ipfum iu» honorary portio eft. nbsp;nbsp;nbsp;Refponfa priiden«

tiiir» flint fententiæ 8c opiniones eorum »qui» bus permifliim état de iure refpondere, nam an« tiquitus conftitutum erat, ut eflent, qui iura pu« blicc interpretarétur,quibus â Cæfare ius reipou* -j-w« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;datum eft,qui iurifconfulri appellabantur.

quorum omnium fententiæ à opiniones earn ait thoritatem tenebant,ut iudici recedere à refpon« fo eorum non liceret, ut eft conftitutum. nbsp;Sine

fcripto ius uenit,quod ufus adprobaïut. nam di-uturni mores confenfu utentium comprobatije gern imitantur. Et non ineleganter in duas fpc cies ius ciuile diftributumefle uidetur. nam ori« go eius,ab inftitutis duarum ciuitatum, Athena« rum fcilicet 8c Lacedæmoniorum,fluxifle uidct. In his enim ciuitatibus ica agi folitum erat, ut La cedæmonq quidé magisea,quæ prolegibus.ob-feruabant,memoriæ mandatent: Athenienfes ue ro ea,quæ in legibus fcripta compræhendiffent, cuftodirent. nbsp;nbsp;Sed naturalia quidem iura, quæ

apud omnes genres peræque obferuantur:diuina quadâ prouidentiaconftituta, femper firma attj immutabiliapermanent.ea uero,quæ ipfa fibi •Sm«, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quæc^ciuitas conftituit.fæpemutarifolent,uel

taeito confenfu populijiel alia poftea lege lata.

,Ç)mneautemius,quoutimur,ueladperfojias pertinet,uel ad res,uel ad aftiones.Et prius de per ' fonis

TIT. III.

foni's uîdeflttius.nam parum eft lus noffe/i pcrfo næ,quarum cauffa conftitutum eft,ignoientur.

DE IVRE PERSONA

rum. Tit. III.

SVmma itacj diuifio de iure perfonarum eft.quod omnes homines,autliberi funt,aiic ' ferui. Etlibertas quidem(ex quaetiäliberi uo« cantur)eft naturalis facultas eius,quodcui^ face re libet,nifi fi quid ui aut iure prohibetur. nbsp;nbsp;Scr-^'^

iiitus ante eft conftitutio iuris gentium, qua quis domiiiio alieno contra naturam fubijcitur.Serui autem ex eo appellati funt, quod Imperatores ca ptiHOSHendere,acperhoc feriiare,nec occidere folent.qui etiam mancipia difli funt, eo quod ab (lt;i hoftibus manu capiûtur.Serui autem aut nafcunt tur,aut fiunt.nafcûtur ex ancillis noftris. fiut aut iuregentium,id eft ex captiuitate ; aut iure ciuili, cum liber homo maior uiginti annis ad precium participandum fefeuenundari pafluseft. Infer« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

uorum conditione nulla eft differentia; in liberis'^^^’^”^ autem muitte. aut enim funt ingenui, aut liber« tini.

DE INGENVIS Tit. IIII.

INgenuus eft is,qui ftatim,ut natus eft, liber eftzi^ii ƒ “ » -^^4' flue ex duobus ingenuis matrimonio editus

A V eft.

cft/iiie exlibectinisduobus,fiueexaltefo libeitl f, ) ^no,amp;: altero ingenuo. nbsp;nbsp;Scd amp;nbsp;fi quis ex tnatre

Û wtrtw.! CüvA nafcitur libera,patrc uero fcruonngcnuus nihilo minus nafcitur,quemadmodum qui ex matre li« beta amp;nbsp;incerto patte natus eft,quoniani uulgo có ceptus eft.Sufficit autem libetam fuiiTe mattem e© tempore, quo nafcitur.licet ancilla cóceperit. Et è contrario fi libera conceperit, deinde ancilla faâa pariat:placuit eum,qui nafcitut,liberum na fci.’quianó debet calamitas matris ei nocere,qui in neutre eft.Ex his illud quæfitum cft, fi ancilla prægnans manumifla fit,deinde ancilla poftea fa öa pepererit.liberum, an feruum pariatC Et Mar tianus probat liberum nafci. fufficit enim ei,qui ,^^2 in utero eft.liberam matrem uel medio tempore nafcatur. quodà uerumeft.

V/vvV Cum autem ingenuus aliquis natus fit.-nó offi * citeiinfetuitutefuiffe,amp;pofteamanumilTumef fc.frpiflime enim conftitutum eft, natalibus no officere manumifflonem.

DE.LIßERTINIS.

T Ibertini funt,quiexiufta feruitute manumif I ^fifunt.Manumiffioautem eftde manuda-tio.nam quamdiu aliquis in feruitute eft, manui amp;nbsp;poteftati fuppofitus eft : Sc manumiflus libera= turpoteftate. lt;^æ res diuregentium originera fumpfit

f IT. V.

feimpfitîUtpotccum iure naturali oltines libeti nafcerentur, nec effet nota manumiffio,cum fe£ oitus effet incognita. Sedpoftquàm iure gentium feruitus inuafit.fecutum eft beneficium ma-numiffionis. et cum uno communi nomine ho-mines appellarentur: iure gentium tria hominiî genera effe cœperût: liberi, èi his contrarium fer ni,amp; tertium genus libertini,qui defieranteffe fer ui. nbsp;nbsp;Multis auté modis manumiffio procedit: nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rr,s

autcxfacrisconftitutionibusin facrofanâis ce-clefiis,aut'uindifta,aut inter amicos,aut per epi« ftolam.aur per teftamentû, aut per aliam quamli bet ultimam uoluntatem.Sed Ôc alijs multis modis libertas feruo côpetere poteft,qui tam ex uete ribus,quàm ex noftris conftitutionibusintrodii fti funr. nbsp;nbsp;Serui uero â dominis femper manu«

mittifolcnt.adeo,utuel intranfitu manumittan

tut, ueluti cû prætor,aut præfes,aut proconful in,. balneum uel in theatrû eant. Libertinoru auté^*^\*XX^ ftatus tripertitus anteafuerat.nam qui manumit ' tebätur modo maiorem amp;nbsp;iuftam libertaté con* fequebanturA fichant dues Romani ; modo mii noremALatmiex legcluma Norbana fiebant: modo inferioremgt;ôc fiebant ex lege Aelia Sentia dediticij. Sedquoniâ dediticiorû quidé pciïima®;quot;^’^2,X’’ conditio iam ex multis temporibus indefuetudi«î’jJ^Ï;^ nem abierat,Latinorum uero nomen nô frequen» « tabatur.-ideo'q^ noftra pictas omnia augere, Slt; meliorem ftatumreducere defiderans;duabuscô*”quot;'

It INSTITVT. LIB. L

ftiturionibus hoc emendanit A in priftiniim fta« ’^quot;’nimrediixinquiaamp;aphmisurbis Romae cuna« bulis una atcg fimplcx hberms comperebatjd eft

-fW r*T V* f » nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«.I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;!•

rrgt; £lt; ■ ’tr«nJicetlibertiniis fit.qui manumittitur, licet manu V / v4,™ 'cquot; miffor ingenuus fit. Et dedititios qiiidé per co â nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'’■'ftitutioncm noftram expulimus,quam promul-

gauimus inter nollras decifiones.-perquas.fnggc

réte nobis Triboniano uiro excelfo quaeftore no« ftro,antiqui iuris altercationes placanimus. La tinos autemlunianos,amp;omné,quæ circa eos fu erat,obferuantiam,alia conftitiitioneper eiufde quaeftorisfuggcftioncm correximus,quae inter imperiales radiatfanftiones. Etomeslibertos, nullo necætatis manumiffi, nec domini manu« mittentisjiec in manumiffionis modo difcrimi«

ne habito(ficut iam antea obferuabatur)ciuitate Romana decorauimns.-multis modis additis,per quos poffit hbertas feruis cum ciuitate Romana, qua: fola eft in præfenti,præftari.

vw' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TV TOn tarnen cuicuncR uolenti manumittere

^1,. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1.

Soyrgt;gt; J gt;1 licet, nam is.qui in fraudem creditoru ma« ^S**- •’ Aelia Sentia impe« 5;v^i^,))-”’^^ditlibenateni. Licetautem domino,qui lol« Hi Ju nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/nnu m nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S’-''UCUdo

I’M nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t^ithu- rf 3Î

TIT. VT.

nendó non eft, in tcftamento fcruû fimm cntti nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ƒ

beträte hæredem inftitiiere, ut liber fiat,

ei folus amp;nbsp;neceflariiis.’fi modo ei nemo alius ex eoiquot; j j teftaméto hæres exftiterit : aut quia nemo fcriptus fit,aut quia is,qui fcriptus eft,qualibet

cauiTahaeres einoexlliterit. Idcpeadem legcAc«^»’.-».»/^!.;'^^ P lia Sentia prouifum eft, amp;nbsp;rede. Valde enim pro« fpiciendum erat,utegentes homines, quibusali«'«’^^*^ ushæresexftiturusnon effet, uel ferui'i fuumnc«^''“quot;' ceffariu hæredem haberent,qui fatisfadurus effet creditoribus : aut hoc eo non faciente,creditores res hæreditarias ferui nomine uendant,ne iniuria defundus adficiatur. Idemfcß iuris eft, ôc fi fine

libertate feruus hæres inftitutus eft. Quod noftra'.5~ïùr^t.2.^^^7« conftitutio non folum in domino,qui foluendo'”*’}^''^quot;'*;’'^^'?-non eft, fed generaliter conftitHit,noua humani«^”* tatis ratione.'ut ex ipfa fcriptura inftitutióis etiam libertas ei competere uideatur.- quum non fit ueri fimile,eum,quern hæredem fibiclegit, fi prætcr« miferitlibertatisdationem,feruum remanerc uo luiffe,amp;neminemfibi hæredem fore. Infrau«y-.. Jv dem autem creditotu manumittere uidetur, qui ueliam eotempore, quo manumittit, foluendo no eft; uel qui datis libertatibus, defiturus eft fol«

uendo effe. Præualuiffe ramen uidetur(nifi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7^,.

mum quolt;^ fraudandi manumiffbr habuerit)

impediri libertärem, quâuis bona eius creditori«’^;2y^„73*.C?,.lr' bus non fufficianr.fæpe enim de facultatibus fuis*.— amplius, quam in his eft,fperât homines, Itaqg^ ? quot;■ « nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■

tunc

U INSTITVT. tiB. t

tue intclligimus impedirilibcrtatcm,cum utrolt;5 modo fraudantur creditores:id eftAconfilio ma numittentis, Su ipfa re, eo quod eins bona nó funt fuffefluracreditoribus. Eadem lege Aelia Sen« domino minori uiginti annis nó aliter manu» tA^^mittere permittitur, quäm fi uindifta apud confi« caufla manumiffionis adprobata, fue» ♦Ä’-'tint manumiffi. luftae autem manumiflionis ‘^aufl’ae hæ funt.ueluti fi quis patrem,aut matrem, \p. mÿ^.«,,/rf-.xfilium,filiamne,autfratres fororesne naturales,

^4.« .vAF autpædagogum,autnutricem,auteducatorem, ftutalumnü,alumnamne, autcollaftaneü manu» uy- mittat : aut feruum procuratoris habendi gratia, aut ancillam matrimontj habendi cauffa.-dum ta» men intra fex menfes in uxoré ducatur, nifi iufta caufla impediat;amp; feruus,qui manumittitur pro» curatoris habendi gratia,non minor decé amp;nbsp;feptc annis manumittatur. Semeiautem caufla ad« probata .'fiue liera fit, fiue falfarnon retraftetur.

Cum ergo certus modus manumittendi mino -Tribus uiginti annis dominis per lege Aeliam Sen« 2^ nbsp;nbsp;nbsp;’^;*quot;;’^;^tiam conftitutus efTetjeueniebat, ut qui quatuor«

dccim annosexpleuerat, licet reftamentüfacere, ƒ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' -r^Si in eo fibi hæredé inftituere, legata'cj^ relinquere

• tarnen fi adhuc minor eflet uiginti annis, u^'^libertaté feruo dare non poflet. Quod non erat ^’TfT^ftl’^’-i^^crcndum.namcui totorum fuorum bonorum -yfi; ' in teftametodifpofitio data erat.quare non fimi«

liter ei^nemsdino^wn alias ses,lu de fetui^uis

,rtH* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ivy tn

;/• f ! C' ly^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;C r^rfC

TIT. vn;

ta nirima uoluntate difponcrc, qticfBadrtlodain^^'^^7,i^’^/7; uolucrit,permittimus,utöc libertatemeis poflit^scf' ** -præftareC Sed cum libertas inæftimabilis res nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’ ZZ

propter hoc ante uicefimum aetatis annum anti»^gt;«^ »■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Z

quitas libertaté feruo dare prohibebat.-ideonosX'*7^ mediam quodammodo uiam eligentes, non ali-v,;^;;-;! 7^7^ terminori uigintiannis libertateminteftameto7«gt;^ dare feruofuocócedimus,nindecimumfeptimüi'J?.

annum impleueritjamp;decimumodauû attigerit.' Cumcnim antiquitashuiufmodi ætati,amp;pali|s poftulare conceflerit; cur nó etiam fui iudic q fta« bilitas ita eos adiuuare credatur, ut ad Ubeiutetn dandam ferais fuis poffint peruenire? nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;R *

DE LEGE FVSIA CANINIA tollenda. Tic. VII.

LEgeFufia Caninia certns modus conftitiitus'^. ZmU7(« eratinferuisteftamétomanumittendis.quïT^

quail libcrtatcs itnpcdientcrnjamp;quodamniodoit^x’^j inuidam, tollendam cfle cenfuimus : cu fatis fue« ratinhumanum,uiuosquidemhcentiamhabere«««.''77«^^'- f-1''\ totam fuam familiam Ijbertate donate, nifi ali«7^‘^’^ cauffa impediac libcrtatem :morientibusauteni.»lt;, huiufmodi licentiam adimere. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;;!

DE HIS, avi SVI, VEL alieni iuris func. Tic, VIIL

jg INSTITVT. LIB. r.'

SEquiturde jure pcrfonarû aliadiuifïo. Natti quædam perfonae fui iuris funt.quædam alie« no iuri fubieâæjjurfus earû, quae alicno iuri fub» ieâæ funt.’aliae funt in poteftate parentum.aliæ in poteftate dominorum. nbsp;Videamus itacg de his,

quæ alienoiurifubieâac funt. namficognoueri« mus, quae iftae perfonæ funt ; fimul intclligcmus, quae fui iuris funt. Acprius infpiciamus de his, quae in poteftate dominoru funt. In poteftate ita^ dominoru funt ferui. qiiæ quidem poteftas, iuris gentiö eft. nam apud omnes peraeque gctes animaduertere polTumuSjdominis in feruos uitae necis'cppoteftate fuifle : amp;nbsp;quodcun«^ per feruum adquiritur, id domino adquiri. Sed hoc tempore nullis hominibus,qui fub imperio noftro funt, li» cet fine cauffa legibus cognita, in feruos fuosfu« pra modu faeuire. Nam ex conftitutione diui An» tonini, qui fine cauffa feruu fuum occiderit, non minus puniri iubetur,quàm fi alienu feruu occia derit. Sed amp;nbsp;maior afperitas dominoru, eiufde principis conftitutione coercettir. nam Antoni» nus confultus à quibufdam praefidibus prouincia rum de his feruis.qui ad aedem facram,uel ad fta* luam principum confugiunt.-præcepit.ut fi into • lerabilis uideatur faeuitia dominoru,cogantur fer uosfuos bonis códitionibus uendere, uj^reciuni dominis daretur. amp;reâe. expedit enimreipubli« cac,nefuarequis male utatur. Cuius refcriptiad AeliumMactiauuemini uecbafunthæc Domi»

noru

TIT. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17

noram quidem poteftatem in fcruos fuos nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

tam cffc oportec,neç cuiquam nominum ms fu-üm detrahi.fed dominorum intereft, ne auxiliu contra fxuitiam, uel famem, nel intolerabilera iniutiâdenegeturtis,quiiufte deprecant. Ideo'o^ cognofce de querelis eonim, qui ex familia lulif Sabini ad ilacuam cofugerunt.amp; fi uel durius ha* bitos,quäm xquumeft,aelinfami iniuria affe« ftos efle cognoueris.uenire iube.ita ut in potefta«

tem domini non reuertantur. Quod fi mex con-ftitutioni fraudem feccrit: fciatme admifTum fc« uerius exfecutuium.

DE PATRIA POTE-ftatc. Tit. IX.

TNpoteftatenoteafnntlibtri notei.qnos J^iuftisnupriispcocieauimus. Mupnæjjité»h fine matrimonium.eft uiri amp;nbsp;maliens côiunâio^ indiuiduauitxconfuetudinemcontinens. lus nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;nbsp;autem potellatis,quod in liberos habemus, pro« prium eft ciuium Romanorum. nulli enim alq îiint homines, qui talem in liberos habeant pote ftatem, qualem nos habemus. nbsp;nbsp;Qui igitur ex

te amp;nbsp;uxore tua nafcitur,in tua poteftate eft. Item qui ex filio tuo amp;nbsp;uxore eius nafcit, id eft, nepos tuusamp;neptis.’Xqueintua funt poteftate, amp;jgt;ne pos,amp; pneptiSjôc deinceps cxteri. Qui aût ex fi *-lia tua nafcunt.'in poteftate tua nô funt, fed in pa tiiseoiuxn. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ß DE

INSTITVT. LIB. L

DE NVPTIIS.

t Y ° nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tit. X.

-WiftTlfl Vü^-VW»^-Z‘

e^ amp;e-i!x 9^^ •ie- T Vftas autcm nuptias inter fe ciues Romani co 7fecundum praecepta legum coeûn //quot;-Knafculi quidem puberes.fcemin« autem uiri po tentes,Cuc patresfamiliarum fint,fiuc filijfamilia rum: dû tarnen fl filijfamiliarû fint,confenfum habcant paren tuin,quorum in poteftate funt. ni tioc fieri dcbere,0c ciuilis amp;nbsp;naturalis ratio fuadet:

intantû.utiufluspatétispræcederedcbcat. Vn de quæfitum eft,an furiofi filia nubere, aut futio» fi filius uxorem ducere poffitfeumtp fiiper filio uariabatur.noftra proceffitdecifio,qua permif-fum eft ad exemplum filiæ furiofi, filium quolt;5 furiofi pofle amp;nbsp;fine patris interuentu matrimoni urn fibi copulate,fecudum datum ex noftra con ^»«^iTvvrftiturionemodu. Ergononomnesnobisuxo-rcs ducere licet.nam quarundam nuprfjs abfti« 7ƒ'“pendumeft.inter eas enim perfonas, quæ paren« liberorumue locum inter fe obtinent, cótra-nuptiac non poffunt.ueluti inter pattern amp;nbsp;fili« i -rw nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,uel auum amp;nbsp;neptem, uel matrem amp;nbsp;filiu, uel

auiam Sc nepotem.ô: uflt;5 in infinitum. Et fi tales inter fc coicrint:nefarias atlt;5 inceftas quot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nuptias contraxiffedicuntur. Ethaecadeóue«

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rafunt.utquamuisperadoptionemparentumli

berorumûe loco fibi eife coeperint, non poflint in uc fe nutrimonio iungi;in untum,ut etiam dif* foluta

' '' ’TIT. X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;19

ïbliità adoptîonc, idem iuris maneat. Itaç earn, ^uæ tibi per adoptionemfiliautlneptis efle coc» perit.'iionpoteris uxoremducerc, quamuis eam-A,* emancipaueris. Jntercas quo«^perfonas,quæ *•

ex tranfuerfo gradu cognationis iung untur, eft nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A

quædam fimilis obfcruatio, fed non tanta. Sané^ «’ ,«gt;» ■'6 enim inter fratremfororenïcp nuptiæ prohibitae^j^X^i-XJquot;,^ funt; fine ab eodem pâtre eadem'cpmatre natifn«, erint.fiue ex altero cotum. Sed fi qua per ado-ptionem Ibror tibi effe coeperit : quamdiu quide confiât adoptio.fanc inter te Ôc earn nuptiæ confi fterenonpoffunt. cum nero per emancipations^ adoptio fit diffoluta; poteris earn uxorem duce » te, Scd amp;nbsp;ft tu emancipatus fueris: nihil eft im-pedimento nuptijs. Et ideo confiât, fi quis gene-tum adoptare uelit.debere eum antea filiam luä emancipate. amp;nbsp;fi quis uelit nurum adoptare : de* berc eum antea filium fuum emancipate. Fra» tris uero uel fororis filiam,uxorem ducere non It cct.fednecncptemfratrisuelfotoris quis duce« re potcfl,quäuis quarto gradu ftnt. cuius enim fi liam uxorem ducere non licet, nclt;j eins neptem pcrmittitur. Eins uero mulieris, quam pater’' tuns adoptauit,filiam non uideris impediri uxo« tem ducere:quia ne($naturali,ne(^ ciuiii iure tibi coniungitur. Duorum autemftatrum uel fo^ -totum libeti,uel fratris amp;nbsp;fororis, coniungi pof« funt. Item amitam,licetadoptiuam,ducere uxo ïcm non licet,item nee materteram.-quia paren«

B i) tum

io INSTITVT. - LIB. I.

turn loco habentut. Qua tationc ucrum eft, tni* e 4^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gnam quolt;5 amitamA materteram magna pro-

hiberi uxorem ducere. Adfinitatis quoij uenc .j.-'v£,/».vratione à quarundam nuptijs abftinere necefle duce-

te non Iicet.quia utrætj filiae loco funt. Quod ita rV3r^^^ZLn fc’hcetaccipi debet, fi fuit nut? autpriuignatua. A»* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nam fi adhuc nurus tua eft, id eft, fi adhuc nupta

eft filio tuo:alia tatione uxorem earn ducere non potcris, quia eadem duobus nup ta effe no poteft. Item fi adhuc priuigna tua eft, id eft fi mater eius *ibi nupta eft; ideo earn uxorem ducere non po-quot; teris,qujaduasuxoreseodemtépore habere non * licet. Socrumquolt;5,amp;nouercam prohibitum çft uxorem ducere; quia matris loco funt. Quod amp;ipfum diffoluta demum adfinitate procedit-alioquin fi adhuc nouerca eft,id eft,fi adhuc patri tuo nupta eft.-communi iure impedicur tibi nube te,quia eadem duobus nupta efle no poteft.Item fi adhuc foetus eft,id eft,fi adhuc filia eius tibi nu pta eft.’ideo impediuntur tibi nuptix, quia duas -„uxores habere non pores. Matiti tarnen filius ex alia uxote,amp; uxoris filia ex alio marito,uel cô tra,matrimonium rede contrahunt.licct habeât fratremfororemueex matrimonio poftea con-.trado natos. nbsp;nbsp;Si uxQt tua poft diuortium ex

alio filiam procreauerit; hxc non eft quidem pri * uigna tua,fed lulianus ab huiufmodi nuptijs abfti ncii dcbeie ait.nam confiât nec fponfam fili) nu*

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cum

TIT. X.

Win cffc.ncc patris fponfam nouercä eflerteâius nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I

lamcn amp;nbsp;iure fafturos cos, qui ab huiufmodi nu« ptqsabftinuerint. Illudccrtûeft,feruilesquo^ cognationes impediméto nuptijs efle.-fi forte pater amp;filia,aut frater Sc foror manumifli fuerint.,

Sunt amp;nbsp;aliae perfonæ, quæ propter diuerfas tionesnuptias cöntrahereprohibentur,quasinliL brisDigeftorumfeuPandeâarumcx uetere iu-‘*’_^ re colleöarum enumerari permifimus. nbsp;nbsp;Si ad

uetfusea,quae diximus.aliqui coicrintcnec uir, _ nccuxot,nccnuptiæ,nec matrimoniu,nccdos®^T^ intclligitur. Itaqj q, qui ex eo coitunafcuntur,in^^ poteftate patris non funt:(ed tales funt(quantuni'quot;quot;-^7’”'^ ad patriam poteftatem pcrtinet)qualesfunt quos mater uulgo concepit. nam nee hi patretn nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^.K a

habere intelliguntur.cum Schis pater incertus unde folét fpurij appellari Tra^« /rlu) caToçàpjScaTra-, TQ^iç, quafi fine pâtre filq. Sequitur ergo ut diffo^ luto tali coitu,necdotis, nee donationis exaftio«,.^ ni locus fit. Qui autemprohibitas nuptias con trahunt,0c alias pocnas patiuntur,quae facris ftitutionibus continentur. nbsp;nbsp;Aliquando autem •#

euenit,utlibcri,quiftatim,utnati(unt,inpotefta*J^;'^’' te parentum non funt,poftea redigantur in pote« ftatem patris^qualis eft is, qui dum naturalis fue-tat,poftea curiae datus,poteftati patris fubqcitur.*f'^,^^^f nbsp;nbsp;nbsp;Cl

necnonis,quiimuliete libera procreatus, cuius,'t«« mattimonium minime legibusintetdiftumfucf/ÎCc Ut,fed ad quam pater confuetudinem habuerat,^

Z nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;poftca

ti IMSTITVT.' tïB- r--pofteacxnoftra conftitutione dotalibus mentis compofitis, in poteftate partis efficitur.' Quodamp;alijsliberis,quicx codent matrimonio poftea fiierint procrcati,fimilitcr noftra conftiti) tiopræbuit.

DE ADOPTIONIßVS»

r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tic. XI.

f .1^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;if.

«7.^,^^^.C?'^'TOnfoIumautcm naturales liberi fecundu ea,quae diximus,in poteftatenoftra funt: ueriim etiatn ii,quos adoptamus. Adoptio au« tena duobus modis fit, aut principali refcripto, rautimpcriomagiftratus. Imperatoris authorita teadoptarc quis potefteoseasnc,quiquœocn«

'’-5.'TA7.xrlt;fe. ’/»‘iuris funt.quæ fpecies adoptionis dicitiir adroca-■’iSi- ^1., tio.Imperio magiftratus adoptamus eos easuc, quiquæueinpoteftateparétum funt : fiueprimu gradumliberorum obtinét.qualis eft filius,filia: quot;quot;nbsp;inferioré,qualis eft ncpos,neptis, pronepos, fl^roneptis. nbsp;nbsp;Sed hodie ex noftra conftitutione,

fcumfiliusfamiliasâ patte natutaliextraneæ per« adoptioncm datur ; iura partis naturalis »^VM^ri^.minime diftbluuntut, nec quidquam ad patrem adoptiuum tranfit, nec in poteftate eins eft, licet inteftato iura fucceflîonis ci â nobis tribut.!

naturalis non exttaneo,fed fdq fui matcrno,uel fi ipfe pater naturalte fuc lit emancipatus,etiam auo uel proauo fimili mo rgt;rgt;1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.UÎy'rHAvVl/λ»-.*' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Jg

■ 4-K^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;..ftyi -ni ■f

'»»■ywr^ün -n- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.ii ‘^-nrr~i'' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.Ul

y~ XÂ^«^-2iX/..ir’wnç jjy2^’lt;-’-'-?-PZ-’^’’’*^’i^*'^”^f‘^-«gt;-lt;w^ rj nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;VM-M».

Qo paterna nel materno filiumfuullidèderitin ”*lt;^**^‘*^f’

* nbsp;nbsp;adoptionem.iiihoc cafibqiiiaconcurruntin

perfonam amp;nbsp;naturalia,amp; adoptionis jura: manetjVW ftabileiuspatrisadoptiiii,amp;naturaliuioculo pulatumAægitimo adoprionis modo conftitujCr^^ o^-^/»*'«^*' mm,ut ôi in familia,amp; in poteftate huiiifmodi pa 7“'7’ï^*’ tnsadoptiuifit. Cumautemimpubcspcrprirv

^cipale refcriptum adrogatur.’caufla cognita adroc.vwj gatio fieri permittitur,amp;exquiritu£cauffa adroa'^’J* ’^' gationisanhoneftafit.expediatc^pupillo.Etcä,'’p nbsp;nbsp;nbsp;'

quibufdam conditionibus adrogatio fit, id eft

caueat adrogator perfonae public3e,fi intra pubct^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ah',

tatem pupillus decefferibreftituturum fe bona

lis,quifi adoptio faâa noneffet,adfuccefîïoneni‘^‘^'^'^*''-«^'5’»»gt;‘» «, eins uenturieffent. Item nóaliter emanciparcl.’^^amp;Xf ‘ eum poteft adrogator ,nifi cauffa cognita dignus emancipationc fueritA tunc fua bona ei rcddat.

Sedàfi decedens pater eum exhaeredauerit, uel uiuus fine iufta cauffa emacipauerit nubetut quartam partem ei bonorum fuorum relinquc* re.uidelicet præter bonagt; quae ad pattern adopti-uum tranftiff it,amp; quorum commodum ei poftea adquifiuit. Minorcmnatu,maioremnonpo( feadoptarcplacet.adoptio enim naturamimita-tHr:amp; pro môftro eft, ut maior fit filius, quâm pa ter.Debet italt;5 is.qui fibi filium per adoptionem uel adrogationcm facit.'plena pubertate,id eft de cem amp;nbsp;ofto annis prxeedere. Licet autem 8e in locum nepotis uel neptis, ptonepotis uel prone« e nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ß iiq ptis

M INS TIT VT. IIB. L

ptis,uel deinceps adoptate,quamuis filiu quts nS habeat. Et tam filium alienum quis in locu ne-potisadoptarepoteft ,quâmnepotemin locu fi Iq • Sed fi quis nepotis loco adoptet,uel quafi ex fiiio,quem habet iam adoptatum,uel quali ex il-lo,quem naturalem in fua poteftate habetreo ca« fu amp;nbsp;filius confentire debet, ne ei inuito fuus hæ-tes adnafcatur. fed ex contrario, fiauns exfilio nepotcm det in adoptioné.non eft necefte filium confentire. In plurimis aut cauifis adfimilatut is,qui adoptatus uel adrogatus eft, ei,qui ex legi-timo matrimonio natus eft.amp; ideo fi quis per im pcratorem,uel apud praetorcm,uel præfidé pro-uincix non extrancum adoptauerit.poteft eunde in adoptioné alq dare. Sed amp;nbsp;illud utriuf^ ado ptionis commune eft,quod amp;nbsp;ij. qui generate no poflunt(quales funt fpadones)adoptare poftunt: caftrati autem non poflunt. Foeminae quo^ ad óptare non pofTunt.^quia nec naturales liberos in fua poteftate habet, fed ex indulgentia principis ad folatium liberoru amilToru adoptare poffiint.

Illud propriu eft adoptionis illius, qux per fa-* crum oraculum fit.quod is,qui liberos in potefta te habet,fl feadrogandum dederinnonfolu ipfe poteftatiadrogatorisfubticitur,fedetiam liberi cius in eiufdem fiut poteftate tanquam nepotes. ficetenimdiuusAuguftus non antea Tiberium adoptauit, quim isGermanicum adoptaftet : ut piotinuis adoptione faâa, incipeiet Germaniens

Augu

TIT XI I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;If

Angufli nepos cffc. Apud Catoné bene fctiptfi cefeit anhquitas.-feruos, ft â domino adoptati finc,ex hoc ipfo poflehberari. Vnde amp;nbsp;nos ecudi« tijnnoftra cóftitutioneetiam eum fetnum^que dominus aftis inter ucnientibus filium fuum no minaueratjiberum efle cóftituimusUicethocad ills fili] accipiendum non fufficiat.

QVIBVS MODIS IVS patriae poteftatisfoluitur.

Tit. XIL

Vldeamns nunc,quibus modis q,qui aliène» iuri funt ftibiedi, eo iure libercntur.Et quî dé quemadmodû liberentur fer ui â poteftate do-niinoiû,ex qs intelligere poifumus, quæ de feta uis manumittendis fuperius expofuimus. Hi ue» ro,qui in poteftate parentis funt,ïnortuo co, fui iuris fiût.Sed hoc diftinâionem reCipit. nam mortuo pat tc,fanc omnimodo filq filiaeftc fui iu ris efficiuntut.Mortuo uero apo, non omnimo« do nepotes neptesq; fui iuris fiunt;fed ita, ft poft mortem aui in poteftatem patrisfui rCcafuri no funt. Itat^ ft tnoriente auopater eorum uiuit, amp;nbsp;in poteftate patris fui eft. tunc poft obitum aui in poteftate patris fui fiunt. Si'uero is,^ tempore auus moritur,aut iam mortuus eft,aut per eman cipationé exijt de poteftate patris : tunc tjgt; qui in poteftatem eius cadere nôpoilunt, fui iuris fiût.

B V Cum

là INSTitVT.' tIB.' Ä

Cattlautem is,qui ob aliquod malefidatti fis infulam depottatur, ciaitatem amittic; fequitur* utqui eo modo ex numero ciuiû Roman or ûtol-licur,petinde quaß eo mortuo, definant liberi in poteftate eins effc. Pari ratione amp;nbsp;fi is,qui in po teftate parentis fit, in infulam deportatus fuerir. definit eife in poteftate parétis. fed fi ex indulgeii tiaprincipisreilituti fuerint:per omnia priftinu ftatum redpiunt. Relegati aût patres in infulam,in poteftate liberos rctinent.Etex contrario libcri reiegati,in poteftate parentum remanent.

Poenac feruus effeâus,filios in poteftate habe-redéfinit. Serui autem pœnæ efficiuntur, qui in metallum damnantur,amp;qui beftijs fubtjeiuntur.

Filiusfamilias fi militaiietit,uelfi fenator, uel confulfaâusfuerit.-remanetin poteftate patris* militia enim uel confularis dignitas de partis po teftatefiliumnon libérât. Sedex conftitutione noftra fumma Patri ciatus dignitas ilico,imperi-alibuscodicillis præftitis,filium à pattia poteftate libérât, quis enim patiatur pattern quidem pofte peremancipationis modumpoteftatis fuxnexi bus filium liberare.-imperatoriam autem celfitu-dinem non ualere eam,quem fibi pattern elegit, ab aliéna eximete poteftate:* Si ab hoftibus ca-ptus fuerit parens, quamuis feruus hoftium fiat, tarnen pendet ius liberorum propter ius poftlimi ntj-quia hi,qui ab hoftibus capti funt,fi teuerfi fu eriutioia priftina iura tecipiunt. idcirco reuerfus eàâ

TIT. XIT.' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ir

etîam liberos habebit in potellate;quîa pofflimi Iliumfingit eö,quicaptuseft,induitate fempet fuifïè. Si uero ibi deceflerit;exinde,ex captus eft pater,filius fui iuris fuiffe uidetur. Ipfc quocg filiusjieposue fi ab hoftibus captus fucrit; fimili-ter dicimus propter ius poftlimintj ius quo^ po-teftatis parentis in fiifpenfo efle. Diftum eft aut poftliminiu à liminc,amp; poft. Vndc eü, qui ab hoftibus captus eft,8n: in fines noftros poftea perue-^ nit.poftliminio reuerfum rede dicimus. Nam mina,ficut in domo finem qucndam faciunt ; fic amp;nbsp;imperij fine efle limen ueteres uolucrunt. Hine amp;nbsp;limen didu eft,quafi finis quidam amp;nbsp;terminus, ab eo poftliminiu didum e ft.-quia ad idcmlimeii reuertebatur,quod amiferat. nbsp;Sed amp;nbsp;qui captus

uidis hoftibus récupérât, poftliminio redijfle ex-iftimatur. Practerea emancipatione quoeg deft nunt 1 iber i in poteftatc parentu efle. fed emanci-pario antea quidem uel per antiqud legis obferua tionem procedebat.quae per imaginarias uéditio nes.amp;intercedentes manumifliones celebrabat, uel ex imperiali refcripto. Noftra autem prouidé cia etiam hoc in melius pet côftitutioné reforma uit.-ut fidione priftina explofa, reda uia ad eópe-tentes indices uel magiftratus, parentes intrént: amp;nbsp;filios fuoSjUel filias,ucl nepotes, uel neptes, ac deincepSjd ftia manu dimittant.Ettunc ex edido prætoris in bonis huiufmodi filij,uel filiac, uel nc-potis,uel neptis,qui quæûc â patente manumifl9 uel

1« INSTITVT. UB. L

uel manumifla fuetit:eadetn iura pt xftantnr pa* centi,qux ttibuunt patcono in bonis liberti. £c ptxterea fi impubes fit fîlius,uel filia, uel csceri: ipfe païens ex manumiffione tutelam eius nand fcitui. Admonendi autem fumusjibeium ar* bitriu eiTe ei,qui filium,amp; ex eo nepotem uel ne^ ptem in poteftate habebit: filium quidem de po-tcftate dimittcrc, nepotem uero uel neptem reti-nere.amp;èconuerfo filium quidem inpoteftate re tincre,nepotem uero uel neptem manumittere; nel omnes fui iuris effîcere. Eademamp; de prone-pote,amp;pronepte diâaeftèintelligantur. Sed amp;nbsp;ft pater filium,quern in poteftate habet,auo uel proauo naturali fecundum noftras conftitutiôes fuper bis habitasjn adoptionem dederit.-id eft, ft hoc ipfiim aâis inter ueniétibus apud com peten-tem iudicé manifeftauerit.'pixfente eo,qui ado-ptaturA non contradicente, necnon eo prxfen-te,qui adoptat:foluitur quidem ius poteftatis pa-tris naturalis,tranfit autem in huiufmodi paren« tem adoptiuumjn cuius perfona amp;nbsp;adoptionem cfTe plenifTima antea diximus. Ill ud aut fcire oportet, quod ft nurus tua ex filio tuo cóceperit, amp;nbsp;fijiu poftea emancipaueris,uel in adoptioné de deris,jgt;rxgnante num tua; nihilominus q(f ex ea nafcit,in poteftate tua nafcit-Qd* ft poft emanci pationé uel adoptioné conceptus fuerit.patris fui emancipati,uelaui adoptiui poteftati fubijeitur.

Et quidé ne^ natuiales libeii,ne^doptiui ul-lope

TIT. Xllf.’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t9

Io pene modo poflunt cogère parétct, de potefta -te fua eos ditnittere.

de tvtelis.

Tit. XIII.

TRanfcamus nunc ad aliam di'uifionem per« fonatum.Nam exhisperfonis,quacin po« tertate non funtrquædam uel in tutela funt, uel in curatione, quædam neutco iure tenentur. Videa» mus ergo de his, quæ in tutela uel in curatione funt. Ita enim intelligemus esteras perfonas,qux neutro iure tenentur. Ac prius difpiciamus de his, quæ in tutela funt. Eft autem tutela (ut Seruius definiuit) uis ac potertas in capite libero ad tuen« dum cum, qui propter ætatemfedefendere ne« quit,iurc ciuili data ac permiiTa. Tutores aurem funt, qui earn uim ac potertatem habet, exc^ ipfa ce nomen acceperunt. Itaq^appellantur tutores. quafi tuitores atlt;$ defenfores ; ficut æditui dicun« tur, qui ædes tuentur. Permiffum eil italt;$ pa« centibus liberis impuberibus, quos in poteilate habent, tellamento tutores dare. Et hoc in filios filias'c^ procedit omni modo.nepotibus ucro ne« ptibus'q^ita demum parentes poffunt teilaméto tutores dare, fi poil mortem eorum in poteilate pattis fui non funt recafuri. Ita^ fi filius tuus mortis tus tempore in poteilate tuafitenepotes ex eo non poteiùt ex tertamento tuo tutores ha« bete ,

0 IN5TtTVT. tlB. I.

bete, quauis in potcftatc tua fuerint : fcilicct quii mortuo te, in poteftatem patris fui recafuri funr.

Cum autem in compluribus alqs caufTis poftu» mi pro iam naris habeantur : amp;nbsp;in hac cauiTa pla» cuit non minus poftumis,quàm iam naris tefta» méto tutores dari poffe.fi modo in ca cauffa finr, ut fi uiuisparentibus nafcerentur, fui hæredes, ôè in poteftate eorum fierent. Sed amp;nbsp;fi émancipa« to filio tutor à patre datus fuerit teftamentorcon« firmandus eft ex fentétia præfidis omni modo,id ’ cftjfine inquifitionc.

lt;XVI TESTAMENTO TVTO-res dari poffunt. Tit. X1111.

DAri autem tutor poteft teftamcnto non fo» lum paterfamiliaSjfed etiam filiusfamilias. fedamp; feruus proprius teftamento cum libertate teftc tutor dari poteft. Sed fciendum eft,eum 0lt; fine libertate tutorem datum, tacite libertaté di« xeâam accepiffcuideri,amp;per hocreâe tutorem effe. Plané fi per errorem, quafi liber, tutor datus fit.-aliud dicendum eft. Ser mis auté alienus pu« te inutiliter teftamento datur tutor ; fed ira, CVM LIBER. ER.it, utiliterdatur. Proprius autem fer« uus inutiliter eo modo tutor dat. Furiofus,uel minoruigintiquinc^annis tutor teftamento da« tus,tutot tune erit, cum côpos mentis, aut maioc lii gintiquin^ annis fuerit faâus. Ad ceitûtem« .. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pus

il

pïBjticl ex ccrto temporc, uel fub condirioncy uel inte hærcdis inftitutioné poffedari tntorem,non dubitatur. CerRe aiité rei uel canflx tutor dari non poteft : quia perfonac, non cauiTæ, uel rei tu* tor datur. Si quis filiabus fuis uel filqs tutores dederit:etiam poftumæ uel poftumo dedifle uide tut ; quia filtj uel filix appellatione S( poftumus äe poftuma córinentur. lt;^od fi nepotes fint:an aplt; pellatione filiorum amp;nbsp;ipfis tutores dari fint Di« cendü eft, ut 6c ipfis quocg dati uideantur.-fi modo liberos dixerit.Caeterum fi filiosmon cötinebun« tur .aliter cnim filq ,a]itec nepotes appellant. Pla« néfipofteris dederit.tam filtj potlumi, quimcz« teiilibericontinebuntur. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;

DE LEGITIMA ADGNA« torumtutela. Tit. XY.

QVibus autemteftamento tutor datus non eft ; bis ex lege duodecim tabularu adgnati funt tutores, qui uocantur 1 egitimi. Sunt autê adgnati,cognati per uirilis fexus cognationé con hii^i, quafi â pâtre cognati : ueluti frater ex codé patte natus, fratris filius,neposfie ex eo : item pagt; truus,6c patrui filius, neposne ex eo. At qui pet fœtninini fexus petfonas cognationé iunguntur: adgnatinon funt,fed aliâs naturali iurecognati.' Itac^ amitæ tux filius nô eft tibi adgnatus,fed co« £natus;amp; inuicem tu üli eodcm iuse ceniungeris:

quia

si inîtitvt. iiB. r;

quia qui ex ea nafcûtur, patris, nô matris rafflili|, . iequuntur. Quod autcm lex duodecim tabult; ' ~ laiû ab intcftato uocat ad tutelam adgnatos .-non hanc habet lignification^, fi omnino non fecetic tcftamentû is,qui potetat tutotes date.-fed li quan tum ad tutelâ pertinet,inteftatus decelTetit. quod tune quotj accidete intelligitut, cum is,qui datus eft tutor, yiuo teftatote decefletit. Sed adgna« tionisquidemius omnibus modis capitis demigt; nutione pleiuncß pecimitur. nam adgnatio iuris ciuilis nomen eft,cognationis uero ius nô omni» bus modis commutatur : quia ciuilis ratio ciuilia quidem iuia coirumpete poteft, naturalia uero nonuti%

DE GAPITIS DEMINY-tionc. Tit. XVI.

ESt autem capitis deminutio,flatus mutatio. ea'cß tribus modis accidit.Nam aut maxima eft capitis deminutio, aut minor ( quam quidam mediam uocant) aut minima. Maxima capi« tis deminutio eft, cum aliquislimulamp;duitatem St libertatem amittic.quod accidit in his,qui ferui pcenæ efficiuntur atrocitate fententix : uel Über« tis,ut ingratis ergàpatronos códemnatis ; uel his, quife adprecium participandü uenundari pafli funt. Minor, fiue media capitis deminutio eft, cumciuius quidemamittitur, libeitas uero retü . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nctuc

TIT. XVL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M

netur.quod acciditei, cui aqua amp;nbsp;igni I'nterdiftu fucritruel ei,quiin infulani deporranis eft. Mi nima capitis deminutio cft.cum ciuitas retinetuc amp;libertas,fed ftatus hominis cómutatur. quod acciditinhis,qui cum fui iuris fiicrint, cœperunc alieno iuri fubiefti cffc.ueJ contra, ueluti fi fiüus« familias àpatre emancipatus fiierit: eftcapitedi« tninutus. Seruus autem manumiffus, capitc non minuitunquia nullum caput habuit. Qvi« bus autem dignitas magis.quam ftatus permuta tur.capitenonminuûtur.amp;ideoâ fenatu motos capite non minui conftat, Qiiod autem didu cft.manere cognationis ius etiam poft capitis de niunitionem.'hoc ita eft,fi minima capitis demi« nutio interueniat. manetenim cognatio.namfi maxima capitis deminutio interueniat.-ius quo^ cognatióis perit.utputa feruitute alicuius cogna« ti.amp;nequidem fi manumiffus fuerit, recipit co« gnationem.Sedamp;fiin iiifulam quis deportatus /it.cognatio foluitur. Cum autem ad adgna« tostutelapertineatnofimul adomnes pertinet, fed adeos tantum, qui proximiores gradu funt.* uel fl plures eiufdem gradus funt, ad omnes per-linet.uelutifiplures fra tres funt, qui unû gradu obtinent,pariter ad tutelam uocantur.

DE LEGITIMA PA-

tronorum tutela.

Tit. XVII.

C Exea

TNSTITVT. LIB. 1.

EXc.idem lege diiodccim tabularumjibeito rû amp;nbsp;liberrarû tiitcla ad patronos liberos'«^ comm pertinet,quaE amp;nbsp;ipfa légitima tutela uoca« tnt.-nonqiiianominatiminealegede hac tuteU cauearur, fed quia perinde accepta eft per intet« prcrationé.acfi uerbis legis introduöa effet. Eo enim ipfo,quod hæreditates libertorum liberta« rum'cp.fi inteftati deceffiffent, iiifferatlex ad patronos liberosue eorû pertinere ; crediderunt ue« teres.uoluiffc legem etiam tutelas ad eos pertinc re.-cum amp;nbsp;adgnatos.quos ad hæreditatem Icx uo cat.cofdemamp;tutorcseffe iufferit:quia plerun^ iibi fucceffjoniseft emolumentum, ibiamp; tutclae onus effe debet. Ideo autem diximus plerunlt;5: quia fi à foemina impubes manumittaturâpfa ad’ hxreditatem uocatur,cum alius fit tutor. '

DE LEGITIMA PAREN« tum tutela. Tit. X Y111.

lt;

EXcmplo patronorû rccepta eft Sc alia tutela, quaedeipfa légitima uocat. nam fi quis filiu aur filiâ.nepoté, aut nepté ex filio, amp;nbsp;deinceps im pubères emâcipauerir: legitimus eorû tutor etic.

n

fi pater filium.nel filiam, nepotem, uel neptem,’ uel deinceps impubères manumiferit.-legitimam nancifcitur eorumturelam.Quodefiiiido.fjlibc ti eius uirilis fexus exiftant; fiduciary tutores.uel frarris.uel fororis,efFiciiintur. Atqui patrono legirimotiitoremortiiOjliberi quotjeiiis legiti« nii flint nitores.-quoniam filiusquidem defunfti, finoneffeta uiuo patreemancipatus, poft obit« eins fui iuris cffïceretur, nee infrarrum poreftaté recideret.ideocpnec in tutelani.Libertus autem, fi ferüusmanfilTet.utic^eodem iureapud liberos domihi poft mortem eius futurus eflet. Ira ta« men hi ad tutclam uocar.tur.fi perfcâæ fint acta« tis.quodnoftra conftitutio in omnibus turelis Ô6 curationibus obferuari generaliter praecepir,

»

DE ATILIANO TVTORE. amp;eo,quiex lege Iiilia amp;nbsp;Titia dabatur. Tit. XX.

SI cui nullus omnino tutor fuerat : ei dabat in urbequidem à prætore urbano,amp; maiorepac te tribunorum plebis tutor ex lege Atilia; in pro» uinciisuerodpræfidibusprouinciarûex lege lu» lia amp;nbsp;Titia. nbsp;nbsp;Sed amp;nbsp;fi in teftaméto tutor lub con

ditione.aut ex die certo datus fueranquâmdiu có ditioaut dies pendebat, ex eifdem legibus tutot daripoterat.Item fi pure datus fuerat .-qudmdiu Kx teftamento nemo hxies exiftebat, tamdiu ex

C i) eifdê

INSTITVT. LTB. L

cifdem legibus rutox petendus erat.-qui definebit efTe tutor,fi conditio exlliterat, aut dies uenexac* aut hæres exftitcrat. Ab hoftibus quotj tuto» re capto,ex bis legibus tutor petebatur : qui dcfi« nebat eCTe tutor,ü is,qui captus erat, in ciuitatem teuerfus fuerat.nam reuerius recipiebat tutelam iurepoftlimmrj. Sed exhis legibus tutores pu pillis defierunt dari,poftea quäm primo confulcS pupillis utriuflt;5 fexus tutores ex inquifitionc dare cœperunt.deinde praetores ex cóftitutionibus. Nam fupradiftis legibus ne^ de cautione à tu tori bus exigenda jrem faluä pupillis foremecç de com pellendis tutoribusad tutelacadminiftrationem, quidquam cauebatur. Sed hoc iure utimur, utRomæquidempræfeâusurbijuel prætor fc-cundum fuam iurifdiâionem: in prouincijs autc præfidcs ex inquifitione tutores crearent, ucl ma giftratus iuffii præfidum, fi non fint magnat pu» pilli faculrares. Nos autem per conftitutionent noftram hiiiufmodi difficultates hominum rcfe» cantes: nec exfpedata iuiTione prxfidu,difpofui« mus.fi facilitates pupilli uel adulti uf^ ad quin» getitos folidos ualeâtrdefenfores ciuitatum uni cum eiufdem ciuitatis rcligiofiflimo antiftitc,uel alias publicas perfonas,id eftmagillratus, uel iu» ridicum Alexandrins ciuitatis, tutores ucl cura» tores creare.legitima cautela fecundum eiufdem conflitutionis norma prsftanda, uidelicet eoru periculo, qui earn accipiunc. Impubères autc

in tu

TIT. XXI.

în tHtela cflc natiirali iuri côucnicns efl: ut îs, qui perfcftæ ætatis non fit,alterius tutela regat. C« ^*'8° pupillorum pupillarnmfcp tutores négocia gerain.poft pubenatcm tntelæ iudicio cationem Kddunt.

de AVTHORITATE

tutorum. Tit. XXI.

AVihoritas auté tutoris in quibufdam cauf-fis ncceflaria pupillis eft, in quibufdam nó eft ncceflaria. ut cccc fi quid dari fibi ftipulentur: non cft ncceflaria tutoris authoritas. quod fi alijs promittant pupilli.neceiïaria eft tutoris authori« tas.Nan^ placuit meliorem quidem conditioné licere cis facere,etiam fine tutoris authoritate;dc tcriorem ucro non aliter, quâm cum tutoris au* thoritate. nbsp;nbsp;Vndc in bis cauflis,ex quibus obli-

garionesmutuae nafcuntur,utin emptionibus; uendirionibus4ocationibus,conduâionibus,mi datis,dcpofitis:fi tutoris authoritas non interue* niat;ipfi quidcm,qui cum his contrahunt, obli-gantur.-at inuicem pupilli nó obligantur. Nelt;5 tarnen hatreditatem adiré, neqg bonorum poflef-fioncm petere,nelt;5 haereditatem ex fideicómif« fo fufeipere aliter poCfunt, nifi tutoris authorita-te(quamuisillislucrofafit)neullum damnü ha-beant. Tutor auté ftatim in ipfo negocio prac-fens debet author fieri,û hoc pupillo prodefle exi

C iij ftima

0 ÎN5TITVT. LIB, I.

ftimaucrit.poft tempus ucro.ud per epiftolâ in* terpofita authoritas,njhil agit. Si inter tutore pupillum'cp indicium agendum fit .'quia ipfe tu« tor in rem fuam author efle non poteft: non pr«« torius tutorCut olim)conftituitur, fed curator in locum eius d.ntur;quocur3roreinrerueniente,iu diciu peragitur^ eo peraâo^curator efle definit. *

aVIßVS MODIS TVTE« lafinitur. Tit. XXII.

PVpilli pupillæ'cp.cum pubères efle coeperint, d tutela liberantur. Pubertatem autem uete-tes quidem non folum ex annis,fed etiam ex ha-bitu corporis in mafculis æftimari uoIebant.No-ftra autem maieftas dignum efle caftitate noftro turn temporu exiftimans, bene putauit : quod in foeminis cciâ antiquis impudicum efle uifum eft, id eft.infpcftionem habitudiqis corporis,hoc eti am in mafculos extenders Etideonoftra fanfta conftitutióe promulgata,pubertatem in mafculis poft decimumquartum annum completuili-coinitiuactipercdifpofuimus; antiquitaris nor-mam in foeminis bene pofitam in fuo ordine re-linquentes,lit poft duodecim annos completes uiri potentes efle credantur. Item finitur tute« la ,fi adrogati fint adhuc impuberes,uel deporta« ti.'item fi in feruitutc pupillus redigatur, uel fi ab hoftibus captus fuerit.Sedamp;fi uf^adeetta condi tione

TIT. XXTIT.

tîonctil datus fit tutor teftamcnto : æqiic eucnit. ut definat efle tutor exiftente conditione. Simi li modofinitur tutela morte uel pupülorum.iicl lutorum. Sedamp; capitis deminutióe tiitoris, pec quam libertasuelciuitas amittitur,omnis tuteU perit.Mininiaautem capitis deminutione tuto« iis,ueluti fl fe in adoptioné dederit.legitima tan* turn tutela perit.cæteræ non pereunt. Sed pupilli amp;pupillœ capitis deminutio,licet minima fit,ocs tutelas tollit. Præterea qui ad certu tempus te ftamento dantur tutorcs.finito eo,deponunt tu-telam. Definuntetiam tutorcs efle, qui uel rc mouenturâ tutela ob id, quodfufpedi uifi funt: Vel qui ex iufta caufTa fefe cxcufantA onus admi niftrandæ tutelæ deponunt fecundum ea,quæ in ferius proponemus.

DE eVRATORIßVS.’ Tit. XXIII.

MAfeuli quidem pHberes,8cfacminae «iripo tentes, ufqt ad uicefimumquintum annü complets curatores accipiunt: quia licet puberes fint,adhuc tarnen eins actatis funt,ut fiia négocia tueri nô poffint. Dantur aût curatores ab eifdé magiftratibuSjâ quibus amp;nbsp;tutores. Sed curator te ftamento non datur;datus tarnen confirmât de« ereto practoiis uel prxfidis. Item inuiti adolc« (centes curatotes no accipiunt,prsetet^ in litem, i. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G iii) cura

4o nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;INSTITVT. LIB. t

curator cm Si ad ccrtâ cauflam dari poteft. Fif riofi quot^ Si prodigi,licet maioces uigintiqnin^ annis fint.-tarnen in ciiratione funt adgnatorö ex lege duodecini tabularû.Sed folent Romæ præfc âus iirbijuel pr£Btores,amp; in prouinc qs prxfides ex inqiiifitidneeis ciiratores date. Sed amp;nbsp;mente ca ptis,ôc furdis,amp; mutisAqui perpetuo morbo la« borantCquia rebus fuis fupereffe non poffunt) eu rarores dandi funt. Interdum aurern Si pupillî curatores accipiunt, utputa fi legitimus tutor nó fit idoneus.-quoniâ habenti tutorc tutor dari non poteft. Item ft teftamento datus tutor.uel d pra: tore.aut præfide, idoneus non fit ad adminiftra« tionem jiec tarnen fraudulentcr négocia admini ftret.-folet ei curator adiungi. Item loco tutoru, qui nó in perpetuûjed ad tempus âtutela excu« fannir/oient curatores dari. Quod fi tutor ad« uerfa ualetudine,uel alia neceffitate impediatur, quo minus négocia pupilli adminiftrare poflît.âc pupillus uel abfit,uel infans fit.-quem uelit aAo« rem.periculo ipfius tutoris,praetor,uelqui juin ciæ præetic,decreco conftituet.

DE SATISDATIONE TVTO-luueiciuatotû. Tit. XXIIII.

Ne tarnen pupillorum pupillarumnc, Sc eo» rum,qui quaeiie in curatione funt, négocia ä curatoribus tutoribusûe confuniâtur,uel demi«.

nuan

TIT. xxnit nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4i

twantur.'cnret præcor, ut amp;nbsp;tutorcs, amp;nbsp;cutatores ,eo nomine fatifdent. Sedhoc no eft perpetuum, namtutoresteftamento dati fatifdarenó cogun tur.-quia fides eorum amp;nbsp;diligentia ab ipfo teftatö re adprobata eft. item ex'inquifitionctutores uel curarores dati.fanfdationenon oncrantut : quia idonei el efti funt.Sed fi ex teftamentouel inquifi tione duo pluresiie dati fuerint.poteft unus ofFet re fatisdationcm de indemnitate pupilli uel ado« lei ccntisA contutori fuo uel concuratoti praefet« ii.ut folus adminiftref.uel ut contutor aut concn rator fatis ofFerens præponatur ei, ut ôc ipfc folus adminiftret.Itaiç per fe non poteft petere fatifda* tionem à contutore fuo ucl côcuratorc:fed ofFer-rc debet,ut eledionem det concuratoti uel côtu-tori fuo, utrum uelit fatis acciperc, an fatîfdare.' Quod fl nemo eorum fatis olFerat ; fi quidem adfcriptum fuerit à teftatore,quis gerat.-illc gère» re debet.Quod fi non fuerit adfcriptü:qucm ma» ior pars elegerit,ipfc gercie debet,ut ediâo praeto Iis cauetur.Sin auteni ipfi tutoies diftenfeiint cic ca eligendum eum,ucl cos,qui gerere debét.’prac* tor partes fuas interponere debet. Idem amp;nbsp;in pluri bus ex inquifitione datis comprobandum eft : id eft,ut maior pars eligere po(rit,pet quem admini ftratio fiat. Sciendum autem eft,non folum tu tores uel curatores pupillis, uel adultis,cæteris'cp perfonis ex adminiftrationc return teneri; fed cti am in eos,qui fatifdationem accipiunt,fubfidia«

C V ciam

4£ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;INSTITVT. LIB. T.

riam aflionem efle, quæ ultimum eis præfidium poiTitâdferre. Subfidiaiiaautem aâioiueos datur.quiaut omnino àtutoribus uel curatori-’ bus fatifdarinoncuraucrunt, a ut non idonce paf fi funt caueri.Quæ quidem tam ex priidentiû te* fponfis.^cxconftitutionibus impenalibus cria înhatrcdeseoriim cxtenditur. Quibtis conftitu« ttonibus amp;nbsp;illud exprimitur,ut nifi caiieant tuco-resSccuratofes.pignohbus captis coërceantur.

Ne^ aût praefeftus urbi .necç prætor, nclt;g prae» fes prouinci3e,ne{5 quifquâ alius.cui tutores dan-di ius eft.hac aâione tenebitur; fed hi tantummo dó^qui fatifdationem exigeie folent.

DE EXCVSATIONIBVS TV-torüuelcuratoruni. Tic XXV.

EXcufantur autem tutores amp;nbsp;curatores uanfs cx cauiïis.-plerun^ tarnen propter liberos, fi nein poteftatc fint,flue emâcipati. Sienim tres li beros fuperftires Roinæ quis habeat, uel in Italia quatuor,uel in proiiinciis quinrj. à rutela uel cura poteft cxcufari,exemplo cæterorum munerum. nam fictutelamfiecuram placuit publicum mu-nus efle.Sed adoptiui liberi non profunt. in ado* ptionem auté dati naturali patri profunt. Item nepotes ex filio profunt, ut in locü patris fui fuc« cedant.ex filia nonprofunt. Filq autem fuperfti« ces tantum ad tutelae uel cm;? muneiis exçufatio

nem

TF T. XXV.

wm profunt: defunfti aiitcm non profnnt Scd fiinbello amiffi funt .-quæfitumeft, an profint^ Etconftat eos folos prodeffc.qui in acie amitmn tur. hi enim.qui pro re publica ceciderunr, in pec petuum per gloriam uiuere intelliguntiir. Item diuns Marcus in Scmeftribus refcripfiteum, qui res fifci adminiftratjd tutela uel cura .quàmdiu ad miniftrat.excufari poffe. Item qui reipublicac caufTa abfunt, a tutela uel cura excufantur. Sed amp;nbsp;fi fuerint tutores uel curatores dati, deinde reipu blicæcaufTa abefle cœperint;à tutela uel cura excufantur , quaténus rei publica: cauffa abfunt ; amp;nbsp;interea curator loco eorum datur. qui ii reuerfi fuerint.-recipiuntonus tutelæ. nam neçanni ha-bent uacationemjit Papinianus libro quinto re« fponforum fcripfit. nam hoc fpacium habentad nouas tutelasuocati. Et qui poteftatem ali« quam habent, fe excufare pofTunt, ut diuus Mar eus refcripfit.fed fufeeptam tutelani deferere nó poffunt. Item propter litem, quam cum pupil-lo uel adulto tutor uel curator habet, excufari non poteftmifi forte de omnibus bonis,uel hatte ditate controuerfia fit. Item tria onera tutelæ non adfeäatx,uel curæ,præftât uacati one, quam diu adminiftrantur.-ut tarnen plurium pupilloru tutela ucl cura corûdcmbonorum, ueluti fratn'i, prounacomputetur. nbsp;nbsp;Sed amp;nbsp;propter pauper*

tatem excufationem tribui, tam diui fratres, quam per fe diuus Marcus refcripfit/iquisim-parem

lt;4 INSTITVT. LIB. L

paré fc oncri iniunfto poffit docerc. Item pro« preraduerfam ualctudiné, propter quam ne fuis quidem negorij; intereflè poteft.excufario locum habet. Similiter eos, qui literas nefciût,effe ex» cufandos,diuus Pius referipfit.-quamuis amp;nbsp;inipe« riti literarum poflînt ad adminiftrationem nego« ciorû fufficerc. Item fi propter inimicirias ali* quem teftamento tutoté pater dederit.-hocipfum præftatei cxcufationcm:ficutpercôtrarium non excufantur,quifetutelam adminifttaturos patri pupillorû promiferant. Non efle autem admit« tendam exeufationem eins, qui hoc folo utitur, quod ignotus parti pupillorum fit,diui fratres cegt; fcripferûr. Inimicitiæ,quas quis cum pâtre pu« pillorum uel adultorum exercuit; fi capitales fue runt.ncc reconciliatio interuenit.-d tutela uel cura folent exeufare. Item is, qui ftatiis controller« fiam à pupillorum patte paitus eflr.excufatur à ru« tcla. Item maior feptuaginta annis à tutela âf cura fe poteft excufare.minores auté uigintiquin çannis.olim quidem exeufabâtunnoftra autem conftitutione prohibenturadtutelam uelcuram adfpirare.*adeô,ut nec excufatiôe opus fit. Qua conftitutione cauetur,ut nec pupillus ad légitima tutela uocetur,necadultus.- cum fitinciuile, eos, qui alieno auxilio in rebus fuis adminiftrâdis ege te nofeuntur, amp;nbsp;ab altjs reguntur, alion'i tutelam uel curam fubire. Idem amp;nbsp;in milite obferuandu cft,utnecuolcsadtutelaeouusadmittat. Item

Romæ

TIT. XXVI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;41

Romaf grafnrtiatici, rhetorcs, amp;nbsp;medici, amp;nbsp;qui in patria fua has artes exercét, amp;nbsp;intra numcrû funt« i tutela amp;nbsp;cura habent uacationem. Qui autem nuit fc excufare, fi plures habcat excufationes. de de quibufdani non probauerit;alrjs uti intra tern« pora eóftituta non prohibetur. Qui autem ex« cufare fc uolunt.non appellant.-fed intra quinqua ginta dies continuos, ex quo cognouerint fc efle tutorcs uel curatores datos,feexcufare debenu cuiufeuneg generis fint jd eft.qualitercu«^ dati fue rint tutores;fi intra centefimum lapidem funt ab eo loco, ubi tutores dati funt.Si uero ultra ccntcs fimum lapidem habitant .•dinumeratione fada uiginti milium diutnoru,amp; amplius triginta die« rum. qui tarnen ( ut Scacuola dicebat ) fie debent côputari,ne minus fint,quâm quinquaginta dies. Datus aut tutor,ad uniuetfum patrimoniu datus efle credit. Qui tutelam alicuius gcflit, inuitus curator eiufdé fieri no cópellit.in tantu.ut licet pa tcrfamilias,qui teftamento tutore dedit.adiccerit feeundécutatoré dare, tame inuitu eumeurafu« feipere no cogendu,diui Seuerus amp;nbsp;Antoninus relt; fenpfennt. lidem refcripferut maritu uxoti fux curatorê datû,excufare fe poffe,licet fc immifee« at. Si quis aût falfis allegationibus excufatione tuteke meruericnon eft liberatus onere tutelx.

DE SVSPECTIS TVTORIßVS. uelcuratoiibus. Tit. XX Y I.

Sciendü

45 institVt. lib. î.

SCicndûeft,fiifpcfticrimen ex legeduodedn» tabiilarimidefccndere. Datum eftautem ius remouendi tiirores fufpeâos Romæpræton,amp;in prouincqs præfidibiis earum, amp;nbsp;legato proconfu« lis. Oftendinnis.quipoffintdefufpeäocogno« fcerc;nuncuideamiis,qiii fufpedi fieri poflTint. Ec pofliintquidem omnes tutores fieri fufpefti: fine fint reftamentarfj.fiuc non fint.fed alteriiis gene« ris tutores. Quare Sc fi legitimus fucrit tutor,accu fari potent. Quidfi patronust' adhuc idem eric dicendum; dummodomeminerimus, famæ pa» troni parcendum effe, licet ut fufpedus remotus fucrit. Confequens eft,ut uidcamus.qui poffint fufpedos poftulare. Et feiendum eft, quafi publi« cam elfe hanc accufationem,hoc eft,omnibus pa tere. Quinimo amp;nbsp;mulieres admittunrur referi» pto diiiorum Seiieri amp;nbsp;Antoninitfed eæ folæ.qua: pietatis neceflitudine duâæ,ad hoc procedunt.uc put.a mater, nutrix quoep, 8c auia. poteft Sx (orot. ied Sx fi qua aha millier fuerit, quam praetor pro« penfa picrate intellexerit, fexus uerecundiam nô egredientem,fed pietate produdamjion fuftine« reiniuriam pupillorumtadmittet earn ad aceufa« tionem. Impubères nonpoffunt tutores fuos fu« fpedos poftulare. puberes autem curatores fuos ex confilioneceffarioru fufpedos poflTunt argue« re:Sx ita diui Seueriis Sx Âneoninus referipferunc.

Sufpedus autem eft, qui non ex fide tutelâ ge-titfUcctfolaédofit^UCluÛanus quo^fccipfic. Sed dualité

TÏT. XXVT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4r

amp; 3nte,qn^m ïncipiar tutebm gercrc tutor, poflc quafi fufpeftum remoueri : idem Julianus

fcripfit, amp;nbsp;fecimdiim eufJT conftitiitum eft. Su« fpeftus autem reniotiis, fi qiiidem ob dolum : fa» niofus eft. fi ob culpani : non æque. Siquis autem fufpeôuspoftular, quoad cognitio finiatur: intcrdicinirei adniiniftratio,ut Papiniano uifum eft.Sedfi fufpeâi cognitio fufccpta fucfit,po-ftea'cp tutor uel curator deceflerinexftinguitur fu» fpcdi co^iitio. Si quis tutor copiam fui nô fa» ciat.utalimenta pupillo decernantur.'cauetur epi ftoladiuorum Scueriamp; Antonini, ut in poiTeHîo» nem bonorum eins pupillus mittatur.amp;quæ mo ta détériora futura funt, dato curatore diftrahi iu bentur. Ergo ut fufpeftiis remoueri poterit,qut non ptxftat alimenta. Scd fi quis præfens ne» gatpropter inopiâ alimenta pofle decerni : fi hoc per mendacium dicat ; remittendum eum eflè ad praefeftum urhipuniendum,placuit;ficut illcte» mittitur,qui data pecunia minifterium tutelzad» quifierit.iiel redement. Libertus quotjji frau« dulenter tutelam filiorumuel nepotum pa;troni geflifle pi'obetur.ad praefeftum urbi remittitur pu niendus. Nouiffime autem feiendum eft : eos,' quifraudulenter tutelam adminiftrant,ctiamfi fatis offerant,remouendos effeà tutelarquià fatif» datiotutoris propofitû maleuolumnon mutât, fed diutius graftandi in re familiar! facultaté pcx« ftat. Sufpeâuni etiam eum pucamus,qui mo»-bus

♦8 ÎNSTITVT. LIB. IT.

bus tab's eft, ut fufpedus fit. Eniniucro tutor ucl curator,quamuis pauper eft, fidelis tarnen amp;nbsp;dilx* gens cemouendus non eft quafi fufpeâus.

INSTITVTIO-

NVM SEV ELEMENTORVM D. IVSTINIANI SACRATISSI-MI PRINCIPIS. LIB. II.

DE RERVM DIVISIONE, ET adquitcndo ipfatum domiiiio.

Tit. I.

Vperiore libro de iure perfonarum expofui mus.-modo uideamus de re bus, quae uel in noftro patnmonio* uel extra patrimoniû noftrumha* bentur. (^ædam enim natural! iu« te cômunia fiint omniu,quaedampublica, quae* dam uniuerfitatis,quxdam nullius, plerac^ fingii lorum,qux ex uartjs cauiTis cuic^ß adquiruntur, fi* cut ex fubieâis apparebit. Erquidem natural! iure cómunia funt omniii haec.-acr ,aqua proflués, amp;mare,amp;perhoc litora maris Nemo igitur ad li* tus maris accedere prohi betur.- dum tarnen à uil* lis, amp;nbsp;monumentis,amp; ædi fi eqs abftineat:quia noti funt iuxis gentium,ûcut eft mare. Elumina ault; tein

TIT I, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4-9

temotnnia,amp;poïtus,publica funt.ideocpîiis pi-fcaiidi omnibus commune eft in portu flumini« bus'cg.Eft autem litus matis,quat€nus bybernus fluftusmaximusexcurrit. Ripariiquotj ufus publicus eftiuregentium,ficutipfius fluminis. Iralt;5nauesadcasadpellere,funes arboribus ibi itatisreligare, onus aliquodinhis reponere,cuili bet libeium eft, ficut per ipfum flume nauigare, fed proprietas earum illorum eft, quorum præ* dijs hxrét.quade cauflaarboresquolt;5in eifdem natæ, eorundem funt. nbsp;Litorum quo^ ufus pu

blicus eft,Si iuris gentium,ficut amp;nbsp;iphus maris. ôç obidcuilibet liberûeftcafam ibi ponere, in qua fe recipiat; ficut retia ficcare,0;exmaridedutex re.Proprictasautem eorumpoteft intelligi nulli us cffe;fed eiufdem iuris effe,cui9 amp;nbsp;mare, amp;nbsp;qujc fubiacet mari,terra uel arena. nbsp;nbsp;Vniuerfitatis

funt,non finguloru,qu3e in ciuitatibus funt, thca tra,ftadia. Sc fi qua alia funt communia ciuitatu.

Nullius auté funt res facrae Sc religiofae. Sc fan-öac.quod enim diuini iuris eft, id nullius in bonis eft. Sacrre res funt, quæ rite per pontifices deo confecratæ funt: ueluti ædes facrae. Sc donaria, quae rite ad minifterium dei dedicata funt: quae ctiam per noftram conftitutionem alicnari Sc ob ligati prohibuimus, excepta cauffa redemptióis captiuorum. Si quis autem authoritate fua quaß facrum fibi conftituer it.fact urn non eft,fed pro» fanum. Locus autem, in quo aedes facrae funt D sedifl

fd INSTITVT. LÏ8. ÏÏ.

Ædificatæ.-etiam diruto fledificio, facer adhuc îîîâ nct.iit amp;nbsp;Papinianus fcripfit. Religiofum lo* turn unufqiuf($ fua iioluntate facic,diim mortu-üni infcrtin locum finim.Incómunem aiitent locum purû inuito focio inferre nó lieer, in com* tnune uero fepulchrum etiam inuitis caeteris lieer inferre. Item fi alienus ufusfruftus eft.-proprtó tarium placet,nifi confentiente ufufruftuario,lo cum religiofum non facere. In alienuni locö confentientedomino lieer inferre; à: lieer poftea tatumnon habuerit,quâmillatuseft mortuus, tamen locus religiofus fit. Sandæ quo^ res* lieluti rriuri amp;nbsp;portæ ciuitatis, quodammodo di-iiini iuris funt,amp; idco nullius in bonis funt. ideö aurem muros fandos dicimus,quia pcèna capitis Cóftituta eft in eos,qui aliquid in muros delique«* rint.Ideoamp;leguméas partes, quibus poenas con* fhtuimus aduerfus eos, qui contra leges fecerint, fandionesuocamus. Singulorum aurem hos tninum multis modis res fiut. quarundam enim rerum dominium nancifcimur iure naturali, qlt;Ï (ficut diximus)appellatur ius gentium-quarunda iieroiureciuili.Commodius eftitacjàuetuftiore jure ihcipere.palam eft auté uetuftius elfe ius na«' turalc.quod cum ipfo genere humano rerum na turaprodidit.ciuilia aurem iura tunc efle coepe« runt.cum amp;nbsp;ciuirates condi,amp;: magiftratus creari* amp;nbsp;leges fcribi cœperunt. nbsp;nbsp;ferae igitur beftiae, ôt

Uoluctcs pifces,amp; omnia anlmaliagt;quæ mari» cæi0

’ TIT L nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5t

c5tîo/amp; terra nafcuntur.fimulat^ ab aliquo capta fuerintjiure gentiym ftatim illins effe incipi-piunt. quod enim ante nullius eft, id natural! ra-tioneoccupanti conceditur.nec intereft,feras bc-ftiasamp;uolucresutruminfuofundo quis capiat, an in alieno. Plane qui alienum fundum ingre ditur uenandi aut aucupandi gratia ; poteft â do« mino, fl is præuiderit, prohiber!, ne ingrediatur. Quidquid autem eorum ceperisreoufeg tuum ef« fe intelligitur,donsc tua cuftodia coercetur. Cu uero tuam euaferit cuftodiam, Sc in libertaté na« turalem fefe receperit:tuuni effe definit,amp; rurfus occupantis fit.Naturalcm aut libertatem recipe-re intelligitur, cum ueloculos tuos effugeritjuel ita fit in confpeftu tuo,ut difficil is fit eins perfecu tlo, Illud quisfitum eft,an fi fera beftia ita nul-nerata fit,ut capi poffit, ftatim tua effe intelhga-ture'Et quibufdam plaçait,ftatim effe tuam.-ôc ed uflt;5 tuam uideri,donec earn perfequaris. quod fi deficris perfequi.-definere effe tuam,0(: rurfus fie« ri occupantis. Alq uero putauerunt, no aliter tua éffe,quàm fi earn ceperis.Sed pofteriorem fenten tiam nos confirmamus, quod multa accidere foieant,« cam non capias. Apium quoq^ feta natura eft. Itaogapes,quae in arbore tua côfederint, antequàm à te alueo includantur,non magis tua: ihtelliguntur elfe, quâm uolucrcs, quae in arbore tuanidumfccerint.ideocßfi alius eas incluferit: is earum dominus erit. Fauos quoq5,fi quos effe-D q cerint.

5t INSTITVT. LIB. IL cerint.-eximereqiüJibetpotcft. Plané integra re, fi præuideris ingredientem fundum tuum, pote-ris eum iure prohibere, ne ingrediatur. En-men quo($,quod ex alueo tuo euolauerit, côuf^ intelligitur efle tuum,donee in confpeâu tuo eft. necdifficilis perfecutio eius cft.alioquin occu-pantis fit. Pauonum quolt;5 amp;nbsp;columbarum ra natura eft.nec ad rem per tinet,quod ex côfuc-tudine euolare ôi: reuolare folent. nâ amp;nbsp;apes idem faciunt,quarum confiât feram efle naturâ. Cer nos quoqg quidam itamâfuetos habentjutin'fyl-uam ire,amp; redire foleant: quorum amp;nbsp;ipforum feram efle naturam, nemo negat. In tjs autem animalibus,quaeex confuetudinc abireôc redire folent, talis régula comprobata eft; ut eôuf^tua efle intelliganrur,donee animum reuertendi ha-beant.nam fi reuertendi animû habere defierint; etiam tua eife definunt,Slt; fiunt occupantium. Rc uertendi autem animum uidentur definere habe retunc,cum reuertendi confuetudinem deferue-rint. Gallinatum autem ôc anferum non eft feranatura.id'q^exeo pofliimus intelligere,qlt;f aliæfuntgallinæ, quas feras uocamus. item alq funt anfcres,quos feros appellamus. Ideo'c^ fi an feres tui aut gallinx tuæ aliquo modo turbati tut batxûe euolauerint;licet confpeâum tuum eftult; gerint.'quocû^ tarnen loco fint, tui tuæûe efle in* celliguntur;amp; qui lucrandi animo ea animalia de tinetjurtum commitceie intdligitm. Item ea» quae

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;53

ntîîC ex hoftibus capimusjure gêtium ftatim no-ftn fiunt.-adco quidem,ut amp;nbsp;liberi homines in fct liitutem noftram deducantur.qui tamenji euafe tint noftram poteftaté,amp; ad fuos rcucrfi fuerint: priftinum ftacfi recipiunt. nbsp;nbsp;Item lapilli, amp;nbsp;gem«

c«tera,qnae in litore maris inueniuntuc ja rcnaturali ftatim iniiétoris fiiint. Item ea,quae exanimalibusdominiotuofubieâis nata ftint, eodem iute tibi adquiruntur. Præterea quod per alluuionem agro tuo flumen adiecit,inregen tium tibi adquiritur. Eft autem alluuio incremen turn latens.Per alluuionem aut id uidetur adijci* quod itapaulatim adtjcitur, utintelligi non pof= fit,quantum quoquo temporis momento adijci atur. Quod fi uis fluminis de tuo praedio parte aliquam detraxerit, amp;nbsp;uicini prædio attuleritrpa* lam eft earn tuam permanere. Plané ft longiorb temporefundo uicini tui haeferit,arbores'cp,quas fecumtraxit,incumfundum radices egerint:ex eo tempore uidentur uicini fundo adquifttæ efle.

Infula,qu£E in mari nata eft(quod raro accidit) occupantis fit.nullius enim efle crcditur. At infu« la in flumine nata(quod frequenter accidit) fiqui dem mediam partem fluminis tenetxommunis eft corum.qui ab utratj parte fluminis propé ripa prædia poffident: pro modo fcilicet latitudinis cuiuslt;5 fundi, quæ propé ripam fit. Quod fi al leri parti proximior fit :corum eft tantum,qui ab ca parte propé ripam pracdia poflident. Quod ß

D it) aliqua

0 INSTITVT. LIB. II.

aliqua patte diuifum fit flumen, deinde infranni rum, agrum alicuius in forma infulæ redegerit: eiufdem permanet is agcr,cuius èc fuerat. Qd* Û natutali alueo in uniuerfum dereliflo,ad aliam partem fluerecœperit; prior quidem alueus eoru cft,qui propè ripa eins prædia poflident. pro mo» do fciiicet latitvsdinis cuiiisqg agri,qu£E propéripa fit.nouus autem alueus eius iuris efle incipit, cuius amp;nbsp;ipfum flumeneft.ideft publicus. Quodfi poft aliquod tempus ad priorem alueû reuerfum fueritflumen; rurfus nouus alueus eorumefte in cipit,qui propè ripa eius prædia poflîdent. Alia fané caufla eft,fi cuius totus ager inundatus fue» rit.ncfjeniminundatio fundi fpecicm commu* tat.amp; ob id,fi recefferit aqua: palam eft eum fun« dum eius manere, cuius amp;nbsp;fuit. Cum ex aliéna materia fpecies aliqua fada fit ab aliquo;quaîri fo let,quis eorum naturali ratione dominus fit.-utrâ is,qui fccerit.an potins ille,qui materiæ dominuS fueritC’ ut ecce,fi quis ex alienis uuis,aut oliuis,aut fpicis,uinum,aut olcum,aut frumentum fecerit: aut ex alicno auro,uel argento, uel ære uas aliqdf fecerir.'ucl ex alieno uino ôc mclle mulfum mifcit erit ; uel ex medicamentis alienis emplaftrû, aut collyrium côpofucrit.ucl ex aliéna lana ueftimé-tum fecerit.'uel ex alienis tabulis naué,uel armari um,uel fubfellia fabricauerit.Et poft multam Sa« binianorum amp;nbsp;Proculianorum ambiguitatc, pla cuit media fententia exiftimantium, fi eafpecies

TIT. T.

ad priorcm amp;nbsp;rudcni materia reducî pofllt : «ira lüderi dominum cffe,qui matcriæ dominus fuc« rit.fi non poffit reduci.eum potins intelligi domi num,quifecerit.utecce,uas conflatum poreft ad rudern materiam æris,uel argéri ,ucl annreduci. uinum autem.uel oleum,aut frumentu, ad uuas, uel oliuas,uel fpicas reuerti non poteft. at ne mul fum quidem ad uinû amp;nbsp;mel refolui poteft. QÆ fi partim ex fua materia,partim ex aliéna fpeci* em aliquam fecerit quis: ueluti ex fuo uino Ôc ali-eno melle mulfum mifcuerit,autexfuis amp;nbsp;alie-nis medicamentis emplaftrum aut collyriû, aut ex fua lanaôc aliéna ueftimentum fecerit : dubi« tandum nô eft,hoc cafu eum effe dominum, qui feceritreum nô folum operam fuam dederit, fed amp;nbsp;partem eiufdem materiæ præftiterit. Si tamé ûlienam purpuram ueftimento fuo quisintexue« rit.licet præçiofior fit purpura,tarnen acceffionis' nice cedit ucftimento.-ôc qui dominus fuit purpii-r£c,aduerfus eum,qui fubripuit,habet furti aâio»-nem,amp; condiâionem.’fiue ipfe fit,qui ueftimen« turn fecit,fiue alius.nam exftinflæ res, lie« uindi cari non poffint,condici taméfnribus,ôi:quibuflt;g alqs poffefforibus poflunt. Si duorûmateriæ ex uoluntate dominorum confufae fuit: totû id cor« pus,quod ex confufione fit, uttiufcg cômune cft: ueluti fi qui uina fua côfudcrint,aut maffas argen ri uel auri conflauerint. Sed fie fi diuerfæ materiæ fintjfie ob id propria fpecies fada fit:forte ex uino

. , nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;D «n amp;

^6 INSTITVT. LIB. II.

amp; melk mulfum,aüt ex auro amp;nbsp;argento eledriî: idem iuris eft. nam amp;nbsp;hoc cafu coramunem efte fpeciem nondubitatur. Quod ft fortuità amp;non uoluntate dominorum confute fuerint,uel eiuf« dem generis matcriae,uel diuerfe; idem iuris effe placuit. Qiiodfifrumenciim Tirrj frumenro tuomiftumfuerit: fiquidemex uolûtate ueftra: commune eftrquia fingula corpora,id eft fingula gr.ina, quae cuiuscp propria fuerunt, ex confenfu ueftro cómunicata i'unt. Quod fi cafu id miftum fuerit.uel Titius id mifcuerit finetua uol unfate; non uidetur commune efle: quia fingula corpora in fua fubftantia durant. Sed nee magis iftis cafibus commune fit frumentum,quam grex ins tclligitur efle communis.fi pecora Tittj tuis peco tibusmiftafuerint.Scdfiabalterutro ueftrû to= turn id frumennim rctineaturnn rem quidé aftio pro modo frumenti cuiusij competit. arbitrio autemiudicis continetur.ut ipfeæftimet,quale cuiufqg frumentum fuerit. Cum in fuo folo aliquis ex aliéna materia açdificaucrit; ipfe intelli-gitur dominus aedificrj.-quiaomne.quod foloin-aedificatur.folo ceditNec tarnen ideo is,qui ma-teriae dominus fuerat,définir dominus eins clïè; fed tantifper ne^ uindicarc câ poteft, nelt;5,ad ex« hibendumdeeareagere.propter legem duode« cim tabularum.qua cauetur,ne quis tignum alie numaedibus fuisiunftum, eximerecogatur.fed duplum pro eo præftet per aäionem,quac uo«

catuc

TIT. T. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;57

catut de tîgno iunôo. Appellatione autetti tigni omnis materia fignificamr,ex qua aedificia fiunt. Quod ideo pr ouifum cft,nc aedificia refcindi nc-ceffc fit. Quod fi aliqua ex cauffa dirutum fit aedificium.-poterit materiae dominus, fi non fuc-tit duplum iam confecutus,tunc earn uindicarc, ad exhibendum de ea re agere. nbsp;nbsp;Ex diuerfes

fi quis'jn alicno folo ex fua materia domum ædi ficaueritnllius fit domus, cuius amp;nbsp;folum eft .Sed hoc cafu materiae dominus proprietatem cius amittinquiauoluntatecius intelligitur effe alie— nata,utilt;5 fi non ignorabat fc in alieno folo aedifi care.amp; ideo licet diruta fit domus : materiam talmen uindicare non poteft. Ccrtc illud conftat, fi inpoffeffione conftituto aedificatorc.foli domi nus petat domum fuam effe, nec foluat precium matcriæ.Sc mercedes fabrorum.poffe eum per ex ceptionemdoli mali rcpclli:utiç fi bonae fidei poffeflbr fuerit,qui aedificauit. Nam fciçnti alic-num folum effc,poteftobijci culpa, quod aedifica uerittemcreincofolo.quod intclligebat aliéna effe. nbsp;nbsp;Si Titius alienam plantam in folo fuo po

fuerit.'ipfius erit.Et ex diuerfo, fi Titius fuâ plantam in Maeuq folo pofuetit’, Maeutj planta erit: fi modo utro^ cafu radices egerit. ante etn, quâni radices egerit,eius petmanet, cuius fuerat. Âdeô autcmexco‘temporc,quo radices egerit planta, proprietas eius commutatur:ut fiuicini arboi ita terram Titij prefferit,utin eius fundum radi-

D V ces

1$ ÏNSTITVr. LIB. IL

CCS egcrit ; Tittj cffici arborem dicamus. Farfd» enim non permittit, ut alterius atbor efle in^ tdligatur,quàm cuius in fundum radices cge-rit. Et ideo propè confmium arbor pofita, fi etiam in uicini fundum radices egerir, commit nis fit. Qua ratione autcm plantæ, qnætcr tx coalefcuntjfolo cedunt .-eadem ratione fru-^ menta quo^, quae fata fuiK,folo ccderc intel liguntur. Cætcrum fient is,qui in alienofolo ædificauit, fi ab co dominus petat scdificium, defend! poteft per exceptionem doli mali fe-cundum ea ,qu£C diximus ; ita eiufdcm except!« onis auxilio tutus efle poteft is, qui alienuni fundum fua impenfa bona fide confeuir. Li teracquoep,licet aureae fint,perinde chartis mem-branistie cedunt,ac folo cedere folent ea, quae in* 3edificantur,aut inferuntur. ideo'q? fi in chartis membranisue tuis carmen,ucl hiftoriam,uel ora » tionemTitius fcripferitihuius corporis nonTi« tiuSjfed tu dominus efle uideris. nbsp;nbsp;Sed fi à Titio

petas tuos libros,tuasne membranas,nec impen fas fcripturae foluereparatusfis.-porerit feTitiuS» defendere per exceptionem doli mali, utitp fi earum chartarum membrauarumfie pofleflionem bona fide naftus eft. Si quis in aliéna tabula pin xerinquidam putat tabulant piâuræcederc, alijs uidetur pifturam Cqualifcuncp fit) tabulae cedere.. fed nobis uidetur melius efle,tabul3m piduræ ce d€re.Ridiculum eft em pifluram Apeliis uel Par- -thafq

TIT. -I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;9$gt;

rbafq in acccfiioné uiliffimae tabula cedcrc. Vn de fi à domino tabula, imaginem poffidente, is^ qui pinxit.eam petat,ncc foluat precium tabula:, poterit pct exccptioné doli mali fubmoueri. At fi is,qui pinxit,eam poflldeat.-confequens eft,ut uti lis aâio domino tabula aduerfus eum detur.quo cafufi non foluat impenfam pidura: poterit pcc exccptioné doli mali repelli.-utiqj fi bona fide pc^ fefforfuerit ille,qui pifturam impofuit. IHud eifi palam eft,quod fiue is,qui pinxit, fubripuit tabix las,fiucalius:competit domino tabnlarum furti. aâio. Si quis à non domino,quem dominu efle, crediderit,bona fide fundum emerit,uel ex don» tione,aliaue qualibet iufta caufla aque bona fide acceperit.-naturali ratióe placuit fruâus, quos pet cepit,ci9 eftc pro cnltura Su cura. Et ideo fi pofte» dominus fupetuenetit,amp; fundum uindicet.-dcfrit âibus ab eo confumptis agcre no poteft. Ei ue ro,qui alienu fundum feiens poffederit : no idem conceffumeft.italt;ÿcumfundo etiam fruâus, licet confumpti fint,cogiturrefti mere. Is uero, ad quern ufusfruâus fundi perrinet,non aliter fru âuum dominus efticitu£,quàm fi ipfe eos perce-périt. Et ideo licet maturis fruâibus,nondû tamé; perceptis,decefferit;ad haredes eins no pettinét, fed diio proprietatis adquirunt. Eadem fere amp;nbsp;de colono dicunt. In pecudum fruâu etiam fœtus cft.ficuti lac,pilus,amp; lana.itacj agni,hœdi, amp;nbsp;uitu Ij, amp;nbsp;equuli,amp; fiiculi ftatim naturali iurc dominii ! -, . , nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fruäua

60 ÎNSTITVT. 1TB. IL

fiüâuâtijfunt. partus ueroancillæ infruâu non ad dominû^prietatis pertinet. abfurdu cnim uidebatur, hominé in fruftu effc.-cum ùriies fruftus rerum natura gratia hominis comparauc rit. Scd fi gregis ufum fruâum quis habeat ; in locum demortuorû capitumexfœtu fruâuatius fubmittere debet (ut amp;nbsp;luliano uifum eft) amp;nbsp;in ui« neamm demortuarû uelarborô locum, alias de« betfiibftituerc. reâe enim côlere,amp;quafi bonus paterfamilias uti debet. Thefauros,quos quis in loco fuo inuencrit,diuusHadrianus naturalem aequitatem fecutus,ei conce(rit,qni eos inuenerit. Idembß ftatuir, fi quis in facro, aut religiofo loco fortuito cafu inuenerit. At fi quis in alieno loco, non data ad hoc opera, fed fortuitù inuenerit : di« midium domino foli conceffiLamp;dimidiû inuen* tori.Et conuenienter,fi quis in Caefaris loco inue nerit,dimidium inuentoris,âc dimidium efie Cx* faris ftatuit. Cui côueniens eft ut fi quis in fifcali loco,uel publico, uel ciuitatis inuenerit : dimidiu ipfius eflè debeat, amp;nbsp;dimidium fifci, uel ciuitatis.

Per traditionemquoeg iure naturali res nobis adquirunt. nihil enim tam côueniens eft naturali æquitati,quiîm uoluntaté domini uolentis rem fuâ in aliû tranfferre,rat3 haberi.Sc ideo,cuiufcûlt;5 generis fit corporalis res,tradipotcft,Sc à domino tradita aliénât. Itac^ftipendiaria quoq^amp;tributa« ria prxdia eodem modo alienantur. Vocantuc auté ftipendiaria amp;nbsp;tributaria prædia, quæ iô pro« iiincqs

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tf»

uî ncqs fiint:întcr quae, necnô amp;nbsp;Itali ca prxdia, ex noftra conftitutione nulla eft differétia.fed fi qui-dem ex caiifla donationis, aut dotis, aut qualibct alia ex cauffa tradantur.-fincdubio tranffcruntur, Venditae uero res amp;nbsp;traditae,non aliter emptori adquituntut, quâm fi is uenditori precium fol* uerit, uel alio modo ei fatis fcccrit : ueluti cxpro* miffore aut pignore dato, quod quanquam cauc* tur ex lege duodecim tabularu.iamen rede dicit, amp;iure gentiUjideft, iure naturali id effici. nbsp;nbsp;nbsp;Scd

fi is, qui uendidit, fidem emptoris fecutus fuetit : dicendu eft,ftatim rem emptoris fieri. Nihil autc intereft.utruipfednstradat alicui remfuam,an uolutate eius alius, cui eius tei poffeffio permiffa fit. Qua ratióc,fi cui libera uniuerforii negocioru adminifttatio permiffa fuerit à domino, isbj; ex his negoeijs rem uendiderit,amp;tradiderit:faciet earn accipientis. Interdum etiam fine traditio» ne nuda uoluntas domini fufficit ad rem tranffc» lendam.'ueluti fi rem,quam tibi aliquis cómoda» uerit,aut locauerit,aut apud te depofuerit,poftea aut uendidetit tibi,autdonauerit,aut dotis nomilt; ne dederit. Quamuis enim ex ea cauffa tibi earn non tradiderit : eo tarnen ipfo,quôd patitur tuam effe,ftatim tibi adquirit fgt;prietas,perindeacfi co nominetibi tradita fuiffet. Item ßquis merces inhorreo depofitas uendidetit ; fimul atlt;5 claues horrei tradiderit emptori,tranffert proprietateni meicium ad emptore. Hoc aniplius,interdum ftin

ÿi INSTITUT. LIB. IL

ïein incertam perfonam collata uoluntas doftiî« nitranffertrei proprietatem;utecce prætoresâf confuleSjCiim miffilia iaâant in uulgus ignorant quod eorum quif^ fit exccptnrus ; ôitarnen qiiià uolût,quod quiflt;5 accepent,cius effe : llatim eiim dominûefficiût. Qua ratione uerius effe uidetur, fi tem pro derelido â domino habitam occupauc rit quiSjftatim eum dominum effici. Pro dere« lido autem habetiir,quod dominus ea mente ab* îecerit, ut id in numero rerum fuarum effenolit. ideo'c^ ftatim dominus eius effe definit. Alia fa hécauffa eft earum rerum, quæ in tcmpeftate le* iiandaenauis cauffa etjciuntur.hæenim domino* film permanent.quia palâm efteas non eo animo cijci,quôd quis eas habere nolit,fed quo magis cu ipfanauimarispericulu effugiat. Quade cauffa, fi quis eas fiudibus expulfas, uel etiâ in ipfo mati nadus.lucrandi animo abftulerit.-furtum cómit« tit.Nec longe uident difcedcre ab his,quæ de rhe* da currente nonintelligentibus dominiscadunt

DE REßVS CORPORALI* ■ busamp;incorporalibus. Tit. II. f ■ •

Vædam praeterea res corporales funt,quae* V ^damincorporales. Corporales haefunt, quxtangi poffunt.’ueluti fundus,homo,ucftis,au runnii argentum, amp;nbsp;deniqg aliæ res innumerabiles*

Incorporales auté funt,qiiæ tangi non poffunr: I : nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;qu«

.1- nbsp;nbsp;•' TIT.* HT. ■ ! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;63

ÇjûaTià flint ea.quæ in iure confiftunt, feut hacre* ditas,ufusfruftus.ufus,amp; obligationes quoquo îiiodo côtraâæ.Ncc ad rem perrintt.quöd in haf» tcdiiate res corporales continent.nam amp;nbsp;ftudus, qui ex fundo petcipiuntur, corporales funt; amp;nbsp;id* quodex aliquaobligatione nobis debetur,ple« rûcj corporale ell,uclun fundus, homo, pecunia*, nam ipfum ius h£ereditatis,amp;ipfum ius utendi frucndi,amp; ipfum ius obl jgationis incorporait eft;

Eodem nun.ero funt iutaprædiorû urbanoiöb amp;nbsp;ruflàcorum.quæ etiam fejuitiues uocantiir.

DE SERVITVTIBVS PRAE« diorum Tit. III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

BVfticorumpraediorum iura funtbaec. itcri afl«s,uia, aquaedndus.Iter eft ius eundi am« idi hominis, non etiam iumentû agendi.ucl uehkulum. Aâuseft iusagendiuel iumentû,uc| uehiculum.Ita qui habet iter,aâum nó habct.-quî adum habet,Ôc iter habet,eo'cp ùti poteft etiâ fine iumento. Via eft ms eundi amp;nbsp;dgendi èc ambulan-di. namamp;itcr ôtadum utain îe continet. Aquae Äidüs eftiusaquæ ducèndîeperfùhdùm alienu. gt;nbsp;Praediorumurbanorû feruitutesfunthæ »quac xdifictjs inhærent. ideo urbanorum prædioruni didæ, quoniâ ædificia omnia, urbana prîcdia ap« pellamus,etfi in uilla acdificata fint.Item urbapoi wim praedioium fecuitutes fiint,ut uicinus onera . . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-uicinj

«4 INSTITVT. LIB. IL

uicinifuftineat: utinparietemeius liceat uidnO tignum immineie; ut ftillicidium uel flumen ielt; cipiat quis in ædes fuas, uel in aream, uel in doa« tam.nc altius quis tollat acdes fuas: ne luminibus uicini ofliidat. Inter lufticorum prœdiorurn fee uitutes quidam computari rede putanc aqux han ftum, pecocis ad aquam adpulfum, ius pafeendi. calds coquédæ,arenæ fodiendc.ldeo aut hæ fer« uitutes prædiorû appcllantiquoniâ fine prædijs conftitui non poffunt. nemo enim poteft feruitu tern adquirereurbani uelruftici praedtj,nifi qui habet praedium. Si quis uelit uicino aliquod iuS cóftituere : padionibus atlt;5ftipulationibus id effi cere debet. Poteft etiamteftamentoquis hs* redemfuum damnare, ne altius tollat aedes fuas, ne luminibus tedium uicini officiât ; uel ut paria» tut eum tignö in parietem fuum immittere, ftil« licidiumne aduetfus eu habere: uel ut pariat eum per fundum ire,agere,aquamue ex eo ducere.

DE VSVFRVCTV.

Tit. Ill I.

VSusfrudns eft ius alienis rebus utedi fruen» di,faluareturn fubftantia. Eft autem ius in coipore.*quo fublatoA ipfum tolli necefle eft.

Vfusfrudusii ptoptictate feparationé recipit, id'c^plutibusmodis accidit.utecce,fiquis ufum ftudum alicui legauerit.nam hæresnudam ha»

TIT. lin. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6^

bctproprietatcmjegatarius uero ufumfraftum. Ec côtra Ji fundum legauerit jdedufto ufufruâuî kgatarius nudam habet proprietatem.haeres uc to ufumfruâum.Item alq ufumftuâum alqde« duûo CO fundum legate poteft. Sine teftamento uero fiquis uelit ufumftuâum altj conftituere: padionibus amp;nbsp;ftipulationibus id cfficere debet.

Ne tarnen in uniuetfum inutiles effent propti etatcs/emper abfcedenteuftiftudu : placuit cet« tis modis exftingui ufumftuâum, amp;nbsp;ad proprie* tatemreucrti. Gôftituitur autcm ufusftuâus non tantum in fundo amp;nbsp;xdibus,uerumetiâ in (et-uis,amp; iumentisA cætetis lebus ; exceptis tjs, quX ipfo ufu confumuntut.Namhx tes ne^ natura-li ratione,ne«5 ciuili rccipiunt ufumftuâum. quo in numero funt uinum,oleum,ftumentum,uefti menta. quibus proxima eft pecunia numerata. Nanlt;$ ipfo ufu affidua peimutatione quodâmo-do exftinguitut.Scd utilitatis cauffa fenatus cen-fuit.poffe etiam earum return ufumftuâum cô-ftitui:ut tarnen eo nomine hæredi utilitcr cauea« tut. Italt;5 fi pecunix ufusftuâus legatus fitrita daturlcgatario,uteiusfiat:amp; legatarius fatifdet hxrcdi de tanta pecunia teftituenda,fi morietut, aut capite minuet. Cxterx quotj tes ita tradû* tut legatatio Alt eius fiantzfed xftimatis his, fatif-datutjutfi motiatut, aut capite minuatut, tanta pecunia teftituatur,quanti hx fuerint xftimatx. Eigo fenatus non fecit quidem earum cetû ufum

E ftudtt

lt;S« ÎNSTITVT. lik il fcuâam(neccnim porerar/ed per cautiotic qua« fi tafumfcuâum conflicuic. Finituc auteni iifiiS amp;uâu$ morte uûifruâuarq, amp;nbsp;duabus capitis de» cnixiutioflibus maximal media, amp;nbsp;non utendo per modum ôc tempus.-quæ omnia noftra ftatuit conftituâo.Item finituc ufusfruâus.fi domino proprietatis ab ufuftuôuario cédât ■( nam cedem doexttanco.nihil agiturj uclex contrado, fi ufu fruâuariusproprietatemrci adquifiecit: quae tes confolidatioappellatur. Eoampliusconftat, fi acdcsincédioconfumptaî fuerint.ueUtiam ter-îæ motu.uel uicio fuo cote uerint: exftîgui ufum fiuâumA ne areæ quidem ufumfrudwm deberi.

Cum autem finitus fuerit totus iiftisfruâus.- k uerticnc fcihcet ad proprietatem, amp;nbsp;ex eo tempo re nudæpcoprietacis dominus incipit plenam ia Echabece poteftatem.

DE VSV ET HABITA, done. Tit. V.

T Ifdem illis modis,quîbHS ufusfrudus conftittt j^itur^^tiamnudusufus conftitui folcLtifdemcg îllismodis finituc.quibusamp;ufiisftuâus definie.

Minus autem iuris eü in ufu, quàm in ufiifru. ôu.nam is,qui fundi nudum habet ufummihil ul cetius habere intelligitur, quäm ut olecibus, po* tnis,fionbus,fœno,ftcamentis, amp;nbsp;lignis ad ufunt cotidianuutatuüineo^ fundohac täwämo tiä

TIT. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;67^

tari Heet, ut ncqg domino fundi moleftus fit, ne^ ijs.^er quos operaruftica fiunt.impediraento» néc ulli altj ius,quod habet, aut locate,aut uende« re,aut gratis concedere poteft.xum Is, qui ufurn fruftumhabet,pofl'ithacc omnia facere. nbsp;nbsp;Item

iSjqui aediu ufum habet, hacténus lus habere in^ telligitur-;ut ipfe tantum inhabitetmec hoc ius ad alium transferre poteft.öc uix receptum efle uide tur,ut hofpitem ei recipere liceat : amp;nbsp;cum uxore, liberis'q3fuis,itcmlibertis,nccnon perfonis alijs libcris,quibus non minus,quäm feruis utitur, ha bitandi ius habcat.Et conucnientcr,fi ad muliere ufus aedium pertineat, cum marito ei habitare li= ceat. Item is,ad quem ferui ufus pcrtinet,ipfe tantu opera at^ minifteno eins uti poteft; ad aliu ueronullo modo ius fuum transferre eiconcef-fum eft.Idem fcilicct iuris eft Si in iuméto. Sed amp;nbsp;fi pecorum, uel ouium ufus Icgatus fitinefj la« öe,ne^ agnis,nclt;^ lana utetur ufuarius.-quia ea in fruâu funt.PIane ad ftercorandum agrum fuum pecoribus uti poteft. nbsp;nbsp;nbsp;Sed fi cui habitatio lega^

ta,fiuc aliquo modo conftituta fit; neij ufus uide tur,ne^ ufusfruäus,fed quafiproprium aliquod ius;quanquam habîtationé habentibus, propter return utilitärem, fecundum Marcelli fentennä noftra decifione promulgata, permifimus nö fo Ium in ea degere,fcd etiam alijs locate. Hæc de feruitutibus,amp; ufufruflu,amp; ufu, Sc habitatione dî xUTefiifticiac.Dehæreditatibus autem Sc obliga^

E ij tioni

es institvt. lib. il

rionibûs fuis locis proponemus. Expofuîrtwt fummatitn quibus modis iuce gétium res adqui« luntur.modo uideamus,quibus modis Icgitimo amp;nbsp;ciuiii iute adquituntut.

DE VSVCAPIONIßVS. ET longi temporis przfctiptioni« bus. Tir. VI.

IVre duili conftitutum fuerat,ut qui bona fide ab eo, qui dominus non état, cum crederet eu dominû cffcjcm emcrit,uel ex donatione^iane quauis iufia caufia acceperit: is earn rem,û mobî lis erat,anno ubicç uno.'fi immobilis.biennlo tan tuminitalicofolo ufucaperct,ncrerû dominia inincertoeiTent. Et cum hoc placitum eratgt; putâtibus antiquiotibus,dominis (ufficete ad inlt; quitendas tes fuas piæfata tempora: nobis meli* orrententiarefedit,nedomini maturius fuis re« busdefraudentur,ne(^certo loco beneficiû hoc concludatur.amp; ideo conftitutionem fuper hoc mulgauimus,qua cautumeft,utres quidemmo« biles ,per trienniûdmmobiles uero per longi tem poris poffeffionem (id eft inter prxfentes dcccn-nio,inter abfentes uiginti annis)ufucapiantut. amp;nbsp;his modis non folum in Italia, fed etiam in omni terra, quae noftroimpcrio gubernatur, dominia rerum iufta caaifa pofieiTionis prœcedente adqui tantur. Sedaliquandoetiâfi maxime guis bo* nafi

TIT. VI.

na fixerem poffedcrit.non tarnen îUi ufucapio uJ lo tempore pcocedit:ueluti H quis libcium hom i ncm.ucl rem facram.uel religiofam, uel feruum fugitiuum pofTideat. Fnrtiux quo($ tes, amp;nbsp;quæ ni poflefïae funt,nec fi praedifto logo tempore bo na fidc pofleffœ ftietint-ufiicapi poffiint. nam fut liuarumrerum lex duodecim tabularum amp;lex Atilia inhibent ufucapionemnü poffcflarum lex Iulia ôt Plautia. Quod autem didum eft,furti« uatûamp;ui pofleffarum return ufucapioncm pet legesprohibitameiTe.’noneo pertinct ,utncipfc fur,qui6c per uim poflïdet.ufucaperc poflîtCnam his alia ratione ufucapio non competit, quia feili cet mala fide poflident) fed ne ullus alius, quam« Uis ab eis bona fide emerit, uel ex alia caufla acce petit,ufucapiendi iushabeat. Vnde in rebus mo« bilibus non facile procedit,ut bona; fidei pofTeflo ribus ufucapio competat. Nam qui feiens aliéna rem uendiderit,nel ex alia caufia tradiderit: futtü eius committit.Scd tarnen id aliquando aliter fe habetnamfihxres rem defundo cómodatamgt; autlocatam,ucl apud eum depofitam, exiftimas hxreditariam efle, bona fide accipienti uendide« cit,aut donauerit, aut dotis nomine dederit:quin is,qu«cccpcrit,ufucaperc poifit, dubiumnó eft: quippe cum ea res in furti uicium nó ceciderit; cü utilt;$h3cres,qui bonafidetanquam fiiam aliéna» uerit,furtum non committat. Item fi is,ad qué ftncUlx ufusfrudus pectinet,pattum fuu efie ere» £ it) dens

7» INSTITVT. LIBJ il

dens uendidcrit,aut donancrit:fmtum nón colMlt; inittit.furtum Olim fine afFeâu furandi non có mittitur. Alijs quo^ modis accidere poteft, ut i^uis fine uicio furt j,rem aliéna ad aliquem tranf* ferat,amp;: efficiat.ut â poflèffore ufucapiatiu.Quod autem ad eas res. qux folo continentur,expedit: iusitaproceditjUtfi quislocinacantis poffeiïio» ncm propter abfentiam aut neglegentiani domi ni,aut quia fine fucceflbre deceficrit, fine ui nangt; cifeatur.-quamuis ipfe mala fide poffideatfquia intelligit (e alienum fundum occupaffe)tamen fi allj bona fide accipienti tradiderit, poterit ei Ion« ga poffeflione res adquiri.quia ne^ furtiuu, neqj ni polTeffum acceperit. Abolira eft enim quoruii dam ueterum fententia,exiftimantium etid fundi 1 ocine furtum fieri. Et corum u till tat j, qui res foli poflident,principalibus conftitutionibus pro fpiciturme cui longa amp;nbsp;indubitata poffeflio deba

' atauferri. Aliquandoetiamfurtiuauclui pof« feffaresufucapipoteft.-uelutifi indomini pote-ftatércuerla fuerit. tunc enim uicio rei purgato, procedit eins ufucapio. Resfifcinoftriufucapi nonpoteft.fed Papinianus fcripfit,bonis uacanti bus fifeo nondum nunciatis,bonæ fidei emptoré traditam fibi rem ex his bonis ufucapere pofle.-Ss ira diims PlusA diui Seuerus amp;nbsp;Antoninus refcri pferunt. Nouiffimefciendumeft,remtalécffe i dcberCjUt in fe non habeat uicium, ut à bon« fidei emptore ufiicapi poftitjuelquiex alia iufta caufia

TIT. TK. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;71

finffa poffidcr. Error autenr falfe catiflje ufo» capionemnonparitnicluti fiquiscomnon cmc rit,emifle fc exiftimans^poffideat.-ud cnm ci do» tutum non fucrit, quafi ex donatione pofitdeaß Diutina poffeffio,quje prodeife eo^erat de« funâoA bæredi amp;nbsp;bonorum pofleflbricontinua tur,licet ipfe fciat pratdium alienum eße. Quod fi ßle initium iuftum non habuit;bœrcdi amp;nbsp;bonoru pofl«flbryicetignoranti,pe^«flio non prodslL Quod nollra conftitutiofimiliter it in ufuca« pionibus obferuari conftituit, ut tempora conti-nuenr. Inter uenditotem quotjôc emptoré con iungi tempora,diuiSeu£iusât Antoninus refcris pferunç. Edifto diui Mircicaaet,£um,.qnii fi« ico rem aliéna emitjfi pott uenditioné quinquen niu praeterieritrpofle dominum rei exceptionerc pellere.Conftitutioautdius memoriat Zenonis bene pfpexit ijs, qui i fifcoper uenditionem, aut donationéjUel aliiim titulu accipiunt aliqaid : at ipß quidem fecuri ftatim fiantÀ uiÖorcs exiftâr, bue expetiantur.fiue conucnimtur. Aducrfus aut facratiffimû atrariû uf^ ad quadrienniû liceat qs intendere.qui pdominiouel hypotheca earû reru, quae âlicnatæfunt,putauctint fibi qualdâ cô petere aâioncs. Noftra aût diirina conftisutio» quâ nuper ^mulgauimus,£tiâ de qs, qui â noftra ne! ucncrabilis Augufts domo aliquid accepca ïint,hîecftatiut,quaein fifealibus alienationibus pïsfatae Zenouianæ cot^itntionis coutinentnr. J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;E ii q nbsp;nbsp;nbsp;D E

7t nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;INST IT VT. LIB. II.

DE DONATIONIßVS.

Tit. VII.

ESt amp;nbsp;aliud genus adquilitionis,donatio. Do nationumautemduo funt genera:mortis cau(ra,amp; non mortis cauiTa. nbsp;nbsp;Mortis cauiTa do

natio cft,qnæ propter mortis fit fiifpitionem : cu quisitadonat,utfiquid humanitusei cótigiiTec, haberet is,qui accepit.fin autem fuperuixifletds, qui donauit,reciperet:uel fi eum donationis poe« nituiflênatïtpriordeceffcritis,cui donatum fit, Hae mortis cauiTa donationes ad exemplum le gatorum redadæ funt per omnia, nam cum pru-dentibus ambiguum fuerat,utrum donationis, anlegatiinftareaobtincre oporterct,amp; utrinfqg: cauiTæquædam habebatinfignia,amp; alij ad aliud genus earn retrahebantri nobis conl^initum eft, ut per omnia ferè legatis CQnumeretur,amp; fic pro* cedat,quemadmodum noftraconititutioea for* mauit. Et in fiimma,mortis cauiTa donatio eft, cum magis fe quis uelit habere,qu^m eu,cui do* nat:magisfcp eum,cui donat.qudm hæredcm fuu. fic Sc apud Homerum Telemachus donat Pirco.

Aliaz auté donationes funt,qux fine ulla mor* tis cogitatióe fiut,quas inter uiuos appcllamus. qux non omnino comparantur legatis. qux fi fti crint perfedx; temere reuocari no poiTunt. Pet ficiuntur autem.cum donator fuam uolnntatem fcriptis.aut fine fcriptis manifeftaucrit.Et ad exe-plum

TIT. VII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7J

plum uenditionis,noftM conftitutio cas etia in fe habere neceflitatctraditionisuoluit.’ut ctia finó tradantur.habeantpleniffimu 8c perfeâu tobur, amp;nbsp;traditionis neceffitas incumbat donacori. Ec cum retro Principum difpofitiones infinuari eas adis interuenientibus uolebât,fi m'aiotes fueranc ducentoru folidoru.conftitutio noftra earn quan titatem ufi$ ad quingétos folidos ampliauit, qua ftare etiam fine infinuatione ftatuit.fed ôcquaîdâ donationes inuenit, quæpenitus infinuationem fieri minime dcfiderantjcd in fe pleniifimam h» bent firmitatcm. Alia infuper multa ad uberio tern exicu donationu inuenimus : qux omnia ex noftris conftitutionibus,quas fuper his ezpofui« muSjColligenda funt. Sciendû eft tamen,quod amp;nbsp;fl plenilfimae flnt donationes: fi tarnen ingrati exiftanthomines,inquos beneficium collatum eft.donatoribus per noftram conftitutioné licen« tiä prxftitimus certis ex cauffis cas reuocarene il li,qui fuas res in alios contulerint, ab his quanda patiantnr iniuriam ucl iaAuram,fecundu enume-ratos in conftitutioné noftra modos. Eft amp;nbsp;alia ud genus inter uiuos donationis, quod ueteribus quidem prudentibus penitus erat incognitu, poa ftcaautemâiuniotibus diuis principibus introa duAum eft,quod ante nuptias uocabatur:8t tacia tarn in fe conditionem habebat,ut tunc ratum cf fetjCum matrimoniu effet infccutum. Ideocß ante nuptias appellabatur, quod ante matiimoniu E V dfici

INITlTvr. LïB.' U, cfficfebatur,amp;nunquampoftnuprias cdebtatiS tails donatio piocedebat. Sed primas quidê diuusluftinus pater noftet » cum augeii dotes amp;nbsp;poft nuptias fiicrat permiffum.fi quid tak eucni* tet,0£ ante nuptias augeri donationem, 6c cóftan-te matrimoniOifua conftitutionc permifit.fedtii men nomen inconueniens remanebat,cum ante nuptias quidcmuocabatuc, poft nuptias autent tak accipkbat incrcmentum. nbsp;nbsp;Sed nos pknif*

fimofini tradere fanóioHescupientes,amp;confe» quétia nomina rebus eflè ftudentes: cóftituimuSr ut taks donationes nóaugeantur tantum, fed eti am conftantcmatrimonio inirium accipiant .* Sc. non ante nuptias,fed propter nuptias uocenturr St dotibus in hoc cxacquentur ut quemadmodia dotes couftante matrimonio non folum augen* tut Jed etiam fiunt.-ita amp;nbsp;iftæ donatióes, quæ pro pter nuptias introduflæ funt, non folum antecc-dantmatrimonium,£cd ecxetiam côtraâo auge* antur St conftituant. Erat olim amp;nbsp;alius modus ciuilis adquifitionis per ins adcsefccndi, quod eft tale. Si communemfetuum Habens aliquis cum TiriOjfoluslibertaté ei impofuerit uel nindiâa» «el teftamento;co cafu pars eins amittebatur, amp;. focio adcrefcebat. Sed cum pcffimum focrat ex* emplo. Si liberrate feruum defraHdari,amp; ex humanioribusquidem dominis damnum infer* ri, fsuioribus autem dominis lucrum accederer hoc qiuiiinuidia pknian.pio rcmedio per noftra. confU

TIT. VUL

COnRitutionettltticderi ,neccffanutn diixilWUS: 6( inuenimus uiam, per quatn Slt; manumiffbr Sc focius eiuSjSc qui libertatetn accepit, noftro bene ficio fruantutjlibertatc cum eftcftuproccdente (cuius fauore antiques Icgumlatores multa etia contra communes régulas ftatuifle manifeftum eft)ô( eo,qui earn libertatcm impofuit ,fux libera litatis ftabilitate gauclentc:amp; focio indemni con* fcruato,preciumc^ fcrui fecundum partem domi nrj.quod nos defmiuimus,accipiente.

QVIBVS ALIENA-re licet, uel non.

Tit. YIII.

ACcidit aliquandOjUt qui dominus fit, alienate non pofflt : à contra, qui dominus nó iif,alienandæ rei poteftatem habeat.Nam dotale praedium matitus inuita muliere per legemluli-am prohibetur alienate : quamuis ipfius fitdotis cauflaeidatum.quodnos, legem luliam corri-getes, in mcliorem ftatum deduximus. Cum em lex in folistantummodo rebus locum habebat, quæ Italicæ fuetant : 8e alienationcs inhibebat, quaeinuita muliere fiebant,hypothecas autem çarum return, etiam uolente ea : utri^ rcmedi* um impofuimus,ut etiâ in cas res,quae in prouin ciali folopofitæfuntjintcrdiâa fit alienatiouel obligatio:uc neutrû eorum nec^ confentientibus mulicii

7« INSTITVT. LIB, lï.

Biulieribus procedat, ne fexusmuliebhs fragiîf« casinpecniciem fubftantiæ camm conuertatar.

Cótraauté creditor pigtins ex paâiotie,quani« nis eins ea res non fit,alienarc potcft.Scd hoc for» fitan ideo uidetur fiert, quod uoluntate debitoris intclligit pignus alienari, qaia ab kiitio cótraftus paâus eft,ut liceret creditori pigniis uendere,fi pc cunia non foluatur. Sed ne credicores iu^ fuunt pcrfcqui impedirentur,nc(5dcbitores temere fua rum rerum dominiüamittcre uiderentur: noftra conftitutione confultum cft,S( certus modus int« pofituseft,per quem pignorum diftraftio poffit procedece : cuius tenore utri^ parti creditorunt amp;debitorum, fatis abunde prouifuïn cft. Nunc admonendi fumusjiec^ pupillum,neqj pupillam, ullam rem fine tutotis autboritate alienate pofte. Ideo'c^ fi mutuam pecuniam fine tutoris author! tatealicuidederit : non contrahit obligationem: quia pecuniam non facit accipientis. ideo'c^ uin« dicari numi poffunt,ficubi exftant. Sed fi numigt; quos mutuo minor dedcrit, ab eo,qui acccpit,ba na fide cófumpti fiint.'códici poftunt.fi mala fîder ad exhibendum de his agi poteft. At ex contra* rio.omes res pupillo amp;nbsp;pupillæ fine tutorisautho ritatereftedari poftunt. Ideocpfi debitor pupillo foluat : neceftaria eft debitori tutoris authoritas.. alioqui non libçrabitur. Sed hoe etiam euiden* tiftima ratione ftatutd eft in conftitutione, quanï ad Cacfeieufçs aduocatos nbsp;nbsp;fiiggeftionc Tribo*

niani

TIT. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;77

«îanî iiiri emînentifltmi quxftoris facti palatij no ftri promulgauimus.quadifpofitum eft.italicere tutoti uclcuratori dcbitorem pupillaré foluece» UC prius iudicialis fententia fine omni damno ce« kbrata, hoc per nrittat. quo fubfecuto, fi amp;nbsp;iudex pronunciauerit, amp;c debitor foluerit: fequat huiufa modi folutionem pleniffima fecutitas. Sin autem aliter.quàm difpofuimus, folutio faâa fueric; pe« cuniam autem faluam habeat pupillus, aut ex eâ locupletior fit,amp; adhuc candem pecuniae fummi petat; per excepcionem doli mali poterie fiibmoa ueri. Quod fi male confumpferit,aut furto aut ui amiferit ; nihil proderit debitori doli mali exceptio, fed nihilominus condemnabitur: quia te» mere fine tutoris authotitate, amp;nbsp;non fecundû no« ftram difpofitioné folucrit. Sed ex diuerfo,pupil« ii ucl pupillae foluere fine tutoris authotitate non poffunt:quia id,quod foluunt,non fit accipientis : atm fcilicet nullius tei alienatio cis finetutotis authotitate concefiafit.

PER aVAS PERSONAS

cuilt;$adquiritut. Tit. IX.

ADquiritutuobisnó folu pet uofmetipfos, fedetiamper eos,quos in poteftate habe« tisatem per feruos,in quibus ufumfruâum habamp;i tis: item per homines liberos, amp;nbsp;pct fetuos alie« nos,lt;|s bona fide pofiidecis,de quibtts fingulis di« ligcn

yS INSTITVT. LIB. IL

ligentiiis difpiciamiis. Igit liberi ucftri utriuff fcxus,quos in poteftate habetis,olim quidem» quidquid ad cos peruenerac (exceptis uidelicec ca ftrenfibuspeculijs)hoc parentibus fuis adquirc« bant fine ulla diftinftione z 8c höc ita patentu fie » batjUt etiani effet eis Jicentia, quod per unum uel unam eorum adquifitum cffet,alq filio, uel extra« neo donare,ucl uendere, uel quocuncg modo uo» Iuerant,adplicarc. Qgod nobis inhumanö ui« fum eft.amp; generali conftitutione emiffaA liberis pepercimusA patribus honorem debitum refer« uauimus. Sancitum etenim ànobiseft, utfi quid exre patris ei obucniat,hoc fecundum antiquam obferuationcm totum parenti adquiratur. Quac enim inuidia eft,quod ex patris occafióc profeftu eftjhoc ad eum reucrtiï' Quod aut ex alia cauffa fibifiliusfamilias adquifiuit: huius ufumfruâum patri quidemadquirat.dominiüauté apud eum xemaneat.’ne quc^ ei fuis laboribus, uel profpera fortuna accefferit,hoc in alium perueniés Juduo« fum ei procedat. Hoc quocg à nobis difpofitum eft amp;nbsp;in ca fpecie, ubi parens emancipâdo liberos fuos ex rebus,quæ.adquifition£m effugicbant,fi« bitertiam partéretinere ( fi uoluerat ) licentia ex anterioribus eóftitutionibus habebat,quafi pro« precio quodammodo emancipatióis.Si inhuma« num quiddam accidebat, ut filius return fuarum ex hac emancipatione dominiopro parte tertia defiaudaret ; 8c quod honoiis ei ex emancipatióe

'addi

I TIT. IX.’

®4ditum erat, quod fui iuris effeâus eflct, hoc pet Feriim diminutioncm decrefceret. Ideoc^ftatui« inus.ut parens pro rertia parte donMnq,quam ic« tinete potcrat, dimidiam noji dominij rerum,fed üfusfruâus retineat. itaetenim res intadae apud filiutn rcmanebunt,amp; pater anipliore fumma fru etut, pro tertia dimidia potittuus. Item nobis adquiritur.quod ferui ueftri ex traditione nan« cifeuntur.-fiaequid ftipulentur, fiueex donatio« ncjiiclex legato, uel ex qualibet alia cauflaad« quitant. Hoc Olim uobis ignotantibusamp;inuitis obuenit. Ipie enim Ictiius,qui in poteftate alteâs us eft,tuhÜ fnum habere poteft. Sed fi hacres in« fticutiis fit, not! alias nifi ueftro iuffu, haereditatc adiré poteft. Et fî uobis iubeniibus adierit : uobis haeceditas adquiritut.perindeacfi uosipfi liaerc« desindituti eSetis. Eteónenienter fcilicet uobis îegatum per eos adquiritui. Non folum autem proprictas pereos,quos in poteftate habetis, uobis adqHiiiciir,fedeti3 pofTeflio.Cuiufcun^ enim tei poiteffioné adepti fuetint.* id uos poflidete ui« demini. Vnde etiam pet eos ufucapio, uel longt teinporis pofteftlo uobis accidit. De ijs autem fctuis,in quibus tantummodo ufumfrudum ha« beds, ita placuit : utquidquidex re udtta, uel ex operis fuis adquitaQt,id uobis adtjciatuc.quod ue ÎO extraeas cauftas confecuti funt : id ad dominu ptoprietatis pertineat.Ita^ fi is fetuus haeres infti tutus fit, legatumûe quid ei^aut don^tum fueiit;

noil

So INSTITVT. LIB. IL non ufufiuâuaiio,fed domino propiietatis quiricur. Idem placet amp;nbsp;de eo,qui â uobis bona fide poOIdetur .fine is liber fit, fine alienus feruus. Quod enim placuit de ufufruâiiaiio,idem placet amp;de bonac fidei poflelTore. Ita^ quod extra iftaS duascauflas adquiritur: id uel ad ipfum pertinet, fi liber eft : uel ad dominu, fi feruus eft. S^d bona: fidei polfeifor cum ufuceperit feruumCquia eo modo dominus fit ) ex omnibus cauifis per eu (!lt; bi adquirere poteft. Fniâuarius uero ufucapere non poteft.primum,quia non poftidet, fed habet ius utendi fniendi.-deinde quia fcit feruum alienä efle. Non folum autem proprictas per eos fer« nos,in quibus ufumfrudum habctis,uel quos bo» na fide poiridetis,aut per liberam perfonam, qust bona fide uobis feruit,uobis adquiritur.-fed etiam pofteffio. Loquimur autem in utriuf^ perfona fe» cundii diftinâioné, quam proxime expofuimusi id eft, fi quam poffeflioné ex re ueftra, uel ex fuis operis adepti fuerint. Ex his itat^ apparet,per liberos homines, quos net^ ueftro iuri fubieâos babetis,ne($ bona fide poftidctis.item per alienor feruos,in quibus ne^ ufumfruftum habetis, ne^ pofTeftione iuftammulla ex caufta uobis adquiri pofTe.Et hoc eft,quod dicitur,per extraneam per» ibnarn nihil adquiri poiTe : excepto eo, quod per liberam perfonam ( ueluti per procinatore ) pla* cet non folum fcichtibus,fed Si ignorantibus uo« bis adquiri poHeiTionem^feciuidum diuiSeueri

con

TIT. X nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;8î

conftitutîonem: amp;nbsp;per hanc poffeflîonem etiam dominiiinijfi dominus fuerit,qui tradidit:ucl ufu capioncm, aut longi temporis praefcriptionem, fi dominus non fit. Hac ténus tantifper admo « niiiffefiifficianquemadmodum fingulæ resuo-bis adquirantur.nam legatorum ius, quo amp;nbsp;ipfo fingulæresuobisadquiruntur: item fideicômif-forum,ubi fingulæ res uobis relinquûtur: oppot tunius inferiore loco referemus. Videamqs ita*^ nûc,quibus modis per uniuerfitatem res uo bis adquirantur. Si cui ergo hæredes fadi fitis.fi-ue cuius bonorum pofleflionem petieritis, uel fi quem adrogaueritis.uel fi cuius bona libertatum conferuandarû caulïa uobis addida fuerinteius tes omnes ad uos tranfeunt. Ac prius de hæredita tibus difpiciamus, quarum duplex conditio eft. nam uel ex teftamétojiel ab intcftato ad uos pet tinent.Et prius eft, ut de his difpiciamus, quae ex teftamento uobis obueniunt.qua in re neceflariu eftjinitium de ordinandis teftamentis exponere.

DE TESTAMENTIS dinandis. Tit. X

TEftamentum excoappellatur »quodtefta-tio mentis fit. nbsp;nbsp;nbsp;Sed ut nihil antiquitatis

penitus ignoretur.'fcicndum eft.olim quidé duo genera teftamétorum in ufu fuiflc: quorum alte-to in pace ocio utebantur, quod calatis comu

gt; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;:JP ■■-.tqs

«£ INSTITVT. IIB. I!.

rijs appcllabant.alrero.cuminprælium exîtnrî cf fent,q»od procinâû dicebatur. Acceffit dein de tertsurn genus teftamentorntn, quod dkebat perses amp;nbsp;Übrani: fciHcetquod per mandpationé, idcftimaginariamquandam ucnditionem age* bat!ur,quînlt;ÿteftibus,^ libripéde,ciuibus Roma-JUS pubehbus praelcntibus eo,qui familiae cm-pror dicebatur. Scd iHa quidcm priora duo gc nerajeftamcntorum ex uercribus tcmporibus in defuetudinem abierunt.quod nero per óes amp;libri fiebacjiccc diutius permanfeiit, attamen partit« amp;nbsp;hoc in ufu cfle defijt. Sed pracdiâa quidem no* mina teftamentonim ad ius ciuilc referebantut. poftcaueroexcdiâopraetorisforma alia facien-riorum teftamentorum introdufla eft. luce etiitn honorario nulla mancipatio deliderabatur.'fed feptem teftium figna fufFiciebant,cumiurcciuili ligna tcfhum non client neceflaria. Scd cum paulatim ram ex ufu hominum, quim ex confti tutionum cmendationibus coepit in unam côfo» rantiam ius ciuile amp;nbsp;prætorium iungi: conftitu-tum eft.ut uno eodcmfcp tempOTcfquod ius ciui« lequodammodoexigebatXeptem teftibus adhî biris.âc fubfcriptionc teftium (quod ex conftitu» tionibus inuétum eft,Scexedifto praetoris)figna-culaTeftamcnris imponerentur:ita,uthocius tri pemrutncflè uideaturA teftes quidem amp;c eoruni ptaefentia uno contextu teftamenti celebrandf gratia^âiuxcciuili defcendanrifublcciptiones au*

tem

Tit. X.' tcnitcftatoris amp;nbsp;tcftium,cxfacranim conflit«* tionû obfematione adhibeantnr; fignacula ante» amp;nbsp;teftinni numerus,ex edifto prætoris. Sed hiS omnibus i noära conftitiitione propter teftamS toruni fynceritatem,ut nulla fraus adhibeatur, hoc addirnm eftait per manus teftatoris ucl tefti-um nomen hærcdis exprimatur,amp; omnia fecun -dum illius conftitutionis tenore ,pcedant. Pof* funt autem omnes telles amp;nbsp;uno anulo fignatc te-ftamentum.quidenim fifeptcm annli una fcul* ptura fucrinr,fccundum quod Papiniano uifum cftC’Sed dealienoquoeg anulo licet fignare tefta« mentum. Telles autem adhiberi pofTiint tj, cum quibus tellamenti faâio eft.Sed neej muliec nelt;5 inipubes,nelt;5 feruus,nelt;5 furiofus,ncç mn« tus,nelt;5 furdus^ne^ is,cui bonis interdidum eft* i^quos leges iubent improbos inteftabllesfc}? effe.-poffunt in numcrum tefliu adhiberi. Sed cum aliquis tK teftibus teftaméti quidem faciendi tempore liber exiftimabat«r,poftca autem lec «us apparuit; tâ diuus Hadrianus Catoni,quam poftcadiui SeuerusSt Antoninus rcfcripferunt, fubucnire fe ex fua liberalitate tellamento, ut fic habeaturfirmum, ac fi,ut oportebat, fadû effet: cumeotempore,quo teftamentum fignaretur, omniû confenfu hicteftis liberilocofuerit.netg quifquam effet.qui flatus ci quaeftioné moueret.

Pater, nccnon is, qui in poteftate eius eft.itcmi •duo flaues,qui in eiufdemp.atris poteftate funt, f ij Utiqi

«4gt; INSTITVT. LIB. IL uti^teftes inunoteftamento fieri poiTuncqaia nihil nocet,ex una domoplures telles alieno ne» gocioadhiberi.Inceftibusauteinnon debet elTe is,qui in potellate teilatoris ell. Sed fi filiusfa» miliasdecaftcenfi peculiopoftmiinonem facial tellamentum.nec pater eins reâe adhibctur tc-flis,nec is,qui in potellate eiufde patris ell.repro» batum ell enim in ea re domefticum tellimoniu.

Sed neqg haeres fcriptus.neij is ,qui in potellate eins ell,ne^ pater eius,qui eum habet in potefla* te,ne^ fratres,qui in eiufde patris potellate funt, telles adhiberi poflunfquia hoc totum negociu, quod agitur teftamenti ordinandi gratia, credit hodie inter tellatorem amp;nbsp;haeredem agi. nbsp;nbsp;Licet

autem totum ius tale conturbatum fuerat,amp; uc» teres quidé familiæ emptorem,amp; eos, qui per po tellatem ei coniunâi fuerant, à teHamétartjs telli monijs repellebdt.-haeredi autem,amp; tjs,qui per po tellatem ei coniunâi fuerant,concedebant tefti-monia in tellamentis prællare : licet q, qui id per» mittebant,hoc iureminime abuti eos debere fua debant.'tamcn nos eandem obferuationcm cor* . rigcntes,amp;quod ab illisfuafumell,in legis necef fitatem transferentes,ad imitationem prillini fa-miliæ emptoris,meritonec haeredi, qui imagine uetuHilTimi familiæ emptoris obtinet.ne^alqs pcrronis,quaE ei(utdiâum eftxoniunâæ funt, li-centiam côcedimus,fîbi quodammodo tellimo-niaprxllare.ideot^neceiufniodi ueteres conlli-tutio

TIT. xr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gç

^tiones noftfo codici infcri perttiifîmaî. Lega tartjsautemamp; fideicommiirarijs, quia non iuris fucceffores funt,8e alijs perfonis eis coniundis te-ftimonium non denegamns.’imo in quadam no« ftraconftirutioneâc hoc fpecialiter eis conceffi-mus. Et mulro magis tjs/]ui in eorum potefta* tefunt,uel qui eos habent inpoteftate,huiufmo-di licentiam damus. Nihil autem intere(ttelt; ftamétum in tabulis,an in chartis/nembranisue, uel in alia materia fiat. Sed amp;nbsp;unum teftamen turn pluribus codicibus conficerequis poteft,fc cundum obrinentem tarnen obferuationé omni bus fadis. quod interdum ctiam neceffarium eft: ueluti fl quis nauigaturus Scfecum fetre.amp;domi relinquere iudiciorum fuorum contedationem uelit,uel j^pter alias innumerabiles caufTas quae humanis ncceffitatibusimminét. Sedhæcqiii dem de teftamentis,quæ feriptis côficiuntur,fuflft ciunt.fi quis autem fine feriptis uoluerit ordinate iure ciuili teftamentum.feptem teftibus adhibi tis,âcfua uoluntatecoram eis nuncupata.fciat hoc petfediiTimum teftamentum iureciuili/ir« mum'ç^ conftitutum.

DE MILITARI TESTA« mento. Tit. XL

SVpra dida diligens obfeniatio in ordinandis teftamentis,militibus propter nimiam impe T üj ' liriam

«tf ÏNSTITVT. LIB. TT.

ritiam corum,conftitiitionibus principalibiis IC* mifla eft. Nam quamuis rj nelt;5 Icgitimum nume rum tcftinm adhibuerjnt,nelt;5aliam teftamento rum folennitatem obferuaueriat; rcâe nihilomi nus teftantur, uidelicet cum in expcditionibuS occupati funt.quod mcrito nofttaconftitutio in troduxit. Quoquo enim modo uoluntas cius fii-prema inueniatur/iue fciiptajiue fine fciiptura: ualct teftamentum ex uolunratc cius. Illis a« tem tcmporibus,pcr quæcitra cxpeditionum ne ceffjtatem in alijs locis uel fuis ædibus degunt: minime ad uindicandum tale priuilegium adiu» uantur. fed teftari quidemA fi filnfamiliarü fint, propter militiam conccduntur.iiire tanien communi eadcm obferuatione amp;nbsp;in corum tcftamen tis adhibenda, qnam in teftamentis paganoriim proxime expofuimus. Plane de teftamentis militum diuus Traianus Catilio Seuero ita refcri pfit.Id priuilcgium.quod milirâtibus datum eft, ut quoquo modo fafta ab his teftaméta/ata fint: fie intelligi debet, ut utitj prins conftarè debeat, teftamentum faftum effe, quodamp;fine fcriptiira, geànonmilitantibus fieri poteft.Siergo miles,de cuius bonis apud te quæritur, conuocatis ad hoc hominibus,ut uolûtatem fuam teftaretur.ita lo» cutus eft,ut dcclararet,qucm uellet fibi hæredé ef fe, ôc cui libertaté tribucret.-poteft uideri fine feri pto hoc modo efleteftatus,amp; uoluntas eius rata habenda eft.Cæterum fi(ut plerun^ fermonibus

fieri

TIT XL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;ƒ

ficrîrolet)(3îxit alicui, ego te haereöem ia. CIO, aut BONA MEA TIBI REEINQVO ; non oportet hoc pro teftamento obfeniati. Nec ullo« riitnm3gisintereft,qiiàmipforum,qjnibusidpr» uilegium datum eft,enifmodi exemplum no ad« mitti.alioqui non difFiculter poft mortem alicit-iusmilitis tcftcs exifterent.qui adfirmarent fe an dille dicentem aliquem, rclinquerc fc bona kCiû ' liifum fit,amp; per hoc uera indicia fubnercerentur.

Quinimo amp;nbsp;mntus amp;nbsp;furdiis miles teftamena turn facerc poteft. Scd hac ténus hoc ill is aprin cipalibus conftitutionibus conceditur, quatenus militant,amp; in caftris dcgunt. Poft miffionem ue-to uetcranijicl extra caftra nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;faciât adhuc mi

litances teftamcntum.-communiomnium ciuüî Romanorum iure id faceredebét.Et quod in ta» ftris fccerintteftamcntutn, non commun» iure, fed quomodo uolucrint.poft miffionem intra an num tantum ualebit. Quid ergo fi intra annum quisdeccfferit.ccnditioautem hxredi adfchpra poft annum exftiteritl' an quafi militis teftametk tum ualeatc' Et placet ualerc quafi miliris. Sed amp;nbsp;ftquis ante militiam non iure fecit teftamentu, amp;nbsp;miles fadus,amp; in cxpeditione degens refigna-nit iliud,amp; quxdam adiccit ,fiue detraxit, uel ali« âs manifcfta eft militis uolutas hoc ualere uolen» iis;diccnduraeft ualcrc hoc teftamentum,quafi ex nona militis uoluntate. Denitp amp;nbsp;fi m adroga* none datuamp;fuerit milcStUel filiusfamilias emanci

E iiij patus

«s INSTITVT. IIB, IL patus eft.teftamentum dus quafi ex noua ttiiliris uoluntatc ualet,nec uidetur capitis dcminutione irn f lîin fieri. Sciendû tarnen eft, quod cum ad exemplum caftrenßs pcciilq, tam anteriores Je« ges, principales cóftitutiones quibufdam quagt; Û caftrenfia dedcrant peculia,amp;horum quibuf* da permiffum fucratetiamin poteftatc degenn bus teftari.noftra id conftitutio latii» extendens, permiferit omnibus in huiufmodi peculrjs tefta» ti quidem.fcd iurecommuni.Cuius conftitutio-nis renore perfpeftorlicentiaeft, nihil eorû, qu£8 ad præfatum iuspertinent,ignorarc.

QVIßVS NON EST PERMIS-fumfacereteftamentu. Tit. XII.

N On tarnen omnibus licet facere teftamcn-tum.Statimcnimq.quialieno iuri fubic-fti funt,teftamenti faciendi ins non habent; adco quidem,ut quamuis parentes eis pcrmiferint, ni hilo magis iure teftari poflînt.exceptis ijs, ^s an-tea enumerauimus,amp; præcipue militibus, qui in potcftate patenta funt,quibus de eo, qd in caftris adquifierunLpermiflum eft ex conftitutionibus principu teftamentû facere. Quod quidé ius ab initio tantö militantibus datû eft,tam ex authori täte diui Augufti, c^ Neruæ,necnon optimi Im« peratorisTraiani.'poftea uero fubfcriptione diui Hadriani,etiam dimiifis â miliria,id eft ueteranis concef

TIT. XIT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;8?

conccflum eft. Itatç fi quidc fecerînt de caftréfi peculio teftamentû:pertinebit hoc ad eû.qué haï tedem reliquerût.fi uero inteftati dcceflerinr, nul lis liberis uel fratribus fiiperftitibus;ad parères eo turn iure cómuni perrinebit. Ex hoc intelligere poffumus: qd* in caftris adquifieritmiles ,quiin poteftate partis eft,nelt;5 ipfum pattern adimcre pofte,nelt;5 paths creditores id uendere, uel alitée inquietarc,nelt;5 pâtre mortuo cû fratribus cônïu-ne efterfed fcilicet ,ppriû eins eflfe, qui id in caftris adquifierit.-quanquâ iure ciuili omniû,qui inpo« teftate parentû funt ,peculia perinde in bonis pa-rentû côputentur,ac feruorû peculia in bonis do-minorû numerant; excepris uidelicetqs, quæ ex facrisconftitutionibuSjamp;præcipue noftris ,ppter diuerfascauflasnonadquirunt. Præterhosigi tur,quicaftréfe peculiû uel quafi caftrenfe habet, fi quis alius filiusfamilias teftamenrufecerit.-inu-tile eftjlieet fuæ poteftatis fadus deceflent. Præ terea teftamentû facere non polTunt impubères: quia nullû eorum animi iudiciû eft. Item fütiofi: quia mente carent.nec ad ré perhnet.fi impubes, poftea pubesraut furiofus,poftca côpos menris fa dus fuerit,amp; decefterit. Furiofi aût,fi per id tem pus fecerint teftamentû,^ furor eorum intermif» (us eft. iurc teftati efte uident.cert e eo,qd’ ante fit totem fecerint,teftamento ualentc. Nam neiç te ftamentû rede faftû,nelt;5ullô aliud negociû rede geftû,poftea furor interueniés perimit. Item ,p F V digus

INÎTÏTVT. LIB. TL

digus,cui bonorû fuorû adminiftratia intetdidM cft,teftamentû facere nó pocefl:: fed id,qd‘ ante fe ceritjCpintetdiâtobonorûfuoïû ci fiat ,r3tü eft.

Item furdusôc munis non femper teftamentu facece poflunt.Vtiç^aût de eofurdo loquimur, qui omnino non exaudit,non qui tarde exawdit. nam amp;nbsp;mutus jsintelliigit,qui eloqui nihil poteft, non qui tarde loquitiir. fæpe em etiâ literati à: erii diti hoies narijs cafibus ficaudiendi Si loquendi fa ailtatêamittunt. Vndenoftra eôftirutio ctiâhis fiibucnit,ut certis cafibus amp;nbsp;modis^fecundû nor« mam eins poffint teftari,alia'q5 facere,qii3e eis pc« mifla füllt. Sed fi quis poft teftamentu faftü,3d iicrfaualctudine,aiit ^i’bctalio cafn niutuianc furdus efle cœperitratû nihilominus manet eius teftamentu. Cæcus aut non poteft faceretefta mentö,nifi per obfcruationé, qua lex dnii 1 uftini patrisnoftriintroduxif. Eins,qui apud Iioftes cft.teftamentM.qd' ibi .fedc^non ualct,qnäuis redi erit.fed quod,dum in ciiiitate fuerat/ecitifiue re dieritjualetiure poftliminii; fiue illic deceflerir» nalec ex lege Corneiiau

DE ÉXHAEREDATIONE bberorum. Tit. XI11.

NOw tarnen ut omnino nalcat teftamentu» fufficit haec obferuatio.qtia fupra expofui mus.'fed qui fîliûin poteftate hâbetjcnrarc debet, uteâ

TrfJ XTII.' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;9»

Ot CU hærcdé inftituat. uel exhseredc eu notnina« tim faciat.alioqui fi eu filentio præterierit.inutili tel teftabit.adeô qiiidé,ut fi uiiio patre,fili9 mot-tuus fit.nemo hæres ex eo teftaméto cxiftere po£ fit.-quia fcilicet ab initio nó côftiterit teftanientû.

Sed non ita de fiiiabus.ôi: alijs per uirilc fexum defcendéribus liberis utriustç fexus antiquitati fit erat obferuatuJed fi nô fucrât fcripti barredes fcri ptœne,uel exhæredati exhæredatæûe ; tcftamen-tûq«idénôinfirmabat,iusrn adcrefcendi eisad certâ portioné præftabat.fed nec nominatim cas perfonas cxhæredare parétibus necefle erat,fed li cebatintercæteros hoc faccre. Nominatim aût quis exhæredati uidefjiue ita exhætedet, TiTI« VS Fin VS MEVS EXHAERES ESTO: fuie ita, FILI VS MEVS EXHAERES ESTO.nÔadiefto jiptio noîe, fcilicet fi alius fili9 nô exftet. Poftumi liberi.uelhærcdesinftitni debétucl exhæredarù Et in eo par oïm côditio eft, qd Ôc filio poftumo, amp;: gilbet ex cæteris liberis, fine fœminini fexus, fine mafculini,præterito:ualet quidé teftamcntu, fedpoftca adgnatiôe poftumi fine poftumæ rum pit ea rationc totû infirmât. Ideocç fi mulier, ex quapoftumusaut poftuma fperabaf .aborta feccrit;nihil impcdimento eft fcriptis hæredibus ad hæreditaté adcundâ. Sed fcemi nini quidé fe xus perfonæ, uel nominatim gt;nbsp;uel inter caeteros exhæredati folebât:dû tn, fi inter cætcros exhære dar€ut,aliquid eis legaret, ne uiderent præteritae effc

9^ INSTITVT. LIB. IL

efle per obliuioné. Mafculos uero poftnttios,») eft filios. Si dcinceps, placuit no aliter rcâe exhae« rcdari,nifi nominatim cxhæredarent,hoc fcilicet modOjQyiCVNQVE hihi filivs geni TVS FVERIT, EXHAERES ESTO. Po» ftumorum autem loco funt amp;nbsp;hi, qui in fui hxre» dis locum fuccedendo, quafi adgnafcédofiunt pa rentibus fui hæredes. ut ecce^ fi quis filium,St ex conepotem neptemuein poteftatehabeatrquia filiusgradupræcedit. isfolusiurafuihæredis ha» bet,quamuis nepos quolt;5 St neptis ex eo in ea» dé poteftate fint. Sed fi filius eins uiuo eo moria* tur,aut qualibet alia ratione exeat de poteftate eius : incipit nepós neptisue in cius locum fucce« dere,amp; eomodo iura fuorum hæredum quafi ad* gnatione nancifcûtur. Ne ergo eo modo rurii patur eius reftamentü.ficut ipfum filium uelhae* redem inftituere,uel nominatim exhaeredare de* bet teftator,ne non iure faciarteftamentû .’itaSf nepotem neptemue ex filio necefle eft ei uel hae* redem inftituere, uel exhaeredare ; ne forte eo ni* uo filio mortuojfuccedendo in locum eiusnepos neptisue, quafi adgnatione rumpat teftametnm. Id'cplege Iulia Vellea prouifum eft, in qua fimili.s exhæredationis modus ad fimilitndinem poftu* moru demonftratur. Emanciparos liberos iu® reciuili necç hæredesinftituere,neq^exhaeredare neceffe eft; quia non funt fui haeredes. Sed praetor omnes, tam fœminini fexus, quàm mafculini, fi bjerc

TIT. XIIÏ. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ÿj

hæredcs non inflituantur ,exhærcdari iubct ; uiri« lis fexusnominatimjfoemininiucro inter caetc» los ; quia fi necj hæredes inftituti fuerint, necj ita (ut diximus) exhæredati,permittit eis prattor cô» tra tabulas teftamcnti bonorû pofleflioné. Ad« optiui liberi quàmdiu funt in poteftate patris ad« optiui,€iufdem iuris habentur, cuius funt iuftis nuptïjsquaefiti. italt;j hæredes inftituendi,uel ex« hæredandi funt fecundum ea,quæ de naturalibus cxpofuimus. Emancipati ueroâ patte adoptiuo, ne^hire duili,nelt;5 eo iure,quodad ediftum præ« torisattinet,inter liberos connumerant. Qua ra« tione accidit, ut ex diuerfo (quod ad naturale pa« rentem attinet) quädiu quidem funt in adoptiua familia.extraneorü numero habeant: ut eos neqg hæredes inftituere,ne^exhæredare neceffe fit. cö ucro emanpatifuerint ab adoptiuo patre ; tue in« cipiant in ea cauffa effe,in qua fiituri eflent,fi d na turali patte emancipati fuiflent. Sed hæc qui« dem iietuftas introducebat. noftra uero conftitu« tio intet mafculos amp;nbsp;foeminas in hoc iure nihil in« tereffe exiftimans.-quia utraeç perfona in hominu procteatióe fimili naturæ officio fungitut,amp; lege antiquaduodecim tabulatu omnes fimiliter ad fucceflioné ab inteftato uocabantut.quod Sc præ« totes poftea fecuti effe uidenmr : ideo fimplex ac fimile ius .Sein filqs.Sc in filiabus,öc in cæteris defeendentibus per uir ilera fexum perfonis, non folum iam natis, fed etiam poftuniis,intioduxit: ut

9^ INSTÏTVT. LIB. ÏI.

ut omnes fine fui, finecmancipati fint, uel hste* des inftituantur,uel nominatini exhatrcdentur;amp; eundem habcant effeâum circa teftaméta paren» turn fuorum infirmanda, amp;nbsp;bxreditaté auferen« dam.quéfilij fui uel cmancipati habent, fine iant nati fint, fine adhuc in utero cóftituti, poftea nati fint. Circa adoptiuos auté filios certam induxi» rnus diuifioneni, quæ in noftra cóftitutione, qui fuper adoptiuis tulimus, continctur. Sed fi itl expeditione occiipatus miles, teftamentü faciat, ftclibetos fuosiam natos uel poftumos nomina* tim non exhæredauerit, fed filentio præterierif, non ignorans.an habeat liberos .-filentium ciuJ pro exhxredationcnominatim fafla ualere.con* ftitutionibus principum cautum eft. Mater, wcl aims marernus,necefl'e no habet liberos fuos, out hacredes inftituere,aut exhæredare.fcd poftut cosfilcntioomittere. nam filentium matris, aut aui materni, di cæterorû per matrem afeendentiu tantu facit,quantfi exhæredatio patris.Nelt;5 enim matri filiu filiamue,nclt;5auomaterno nepotem ncptéóeexfili3,ficueamne hœredé nôinftituat, exhæredare necefleeftrfiuede iure ciuili quatra« muSjCiue de ediäo prætoris, quo praetor praeteri» tisliberis contra tabulas bonorum pofleifioncni permittit.-fed aliud eis adminiculü feruatur,quod paulo poft uobis manifefttim fiet.

DE HAEREDIßVS IN» ftituendis., Tit. XIIIL

TTT. XI HL

HAcrcdes inftituerc pCTmiïïiimeft.tamlibet ros hómines,quam feriios.'öc tam propriof, qiiam alienos. Propriosautcin ohmquidem fc* cnndumpluriUm lèntentias nó a]iter,quimcum libertate,ïeöe inftituere liccbat hodic uero etiam finelibcrtatc,€XMoftra cóftitutionc hacredes coi inftituercpcrmiffum cft. Quodnonper innouas tionéinduximusjfed quoniâ xquius€rat,amp; Atili« cinoplacuifle Paulus fuis Iibtis,quostam ad Ma« furium Sabinum, quàm ad Plautium fciipfjt,re« fcrt. Proprius autem fcruus etiam is intelligj tur.inquoiHidamproprietatem teftator habet, •ho Hfumfcuâum iiabente. Eft tarnen cafus,in quonâceû libertäre utilitei feruusi domina hx« les inftituituFiUt conftiturionediuontm Seuerifie Antonini cauetur,cuius uerba liæcïunt. Seruum •dulterio maculatumaió iure teftamentomanu« miifum ante fententiä ab ea mulierc uideri, qux tea fuerat eiufdem criminis poftulau ; tatióis eft. Quarc fcquitur, ut in eundem à domina collata haeredis inftitutio,nullius mométi habeat. Alic nus fesuusetiani isintelligit.inquo ufumfruââ teftator habet. Seciius autem à domino fuo hx« tes inftitutus, fi quidem in eadem caufta mâfetir: fit ex teftamento liber, hxres'q; ei neceiTacius. Si Hero à uiuo teftatore manumifliis fueriefuo arbl trio adiré hxreditatem poteft : quia non fit hxres necefTarius.cum utnmœex domini teftamenro non corifequatui. alicnatus fiiccit : »uff» noul

9« INSTITVT. LIB. II.

noui domini adiré hæreditatem deberA ca ratio« neper eû dominus fit hæres.namipfealicnatas, nelt;5 liber, ne^ hærcs eflè poteft, etiam fi cû liber« tatchæres inftitutus fueric.deftitifleenim â liber« tatisdatiôeuidetur dominus, qui eum alienauit.

Alienus quo^ feruus haeres inftitutus, fi in ea* dem cauflTa duraueriGiuffueius domini adiré hae« reditaté debet. Si uero alienatus fueritab co, aut , uiuoteftatore, aut poft mortem eius.antequäm ' adeat: debet iufTu noui domini adiré. At fi manu« miffus eft ui no teftatore, uel mortuo, antcquàm adeat; fuo arbitrio adiré poteft hæreditaté. Ser« nus etiam alienus poft domini mortem rede hae« res inftituitur: quia amp;nbsp;cum hacreditarqs feruiseft teftamétifaâio. Nondumenim adita haereditas, perfonae uicent fuftinet,non haeredisfuturi.fed defundi.: cum ctiam eius, qui in utero eft, fcruus rede haeres inftituatur. Seruus autem plurium, cum quibus teftamenti fadio eft, ab extraneo in» ftitutus haeres, unicuiqg dominorum, cuiusioiTu adierit,proportione domiiirj adquirit haereditaté.

Et unum hominem,amp; plures uft^ in infinitum, quot quis haeredes uelit facere, licet. Hæreditas pleruncjdiuiditur in duodecimuncias,quaeaffis appellatione continent. Habcnt autem amp;nbsp;hae par« tes propria nomina ab uncia uflt;5 ad affem haec. fcxtâs,quadrâs,triens,quincunx,femis,feptunx, bes,dodrans,dextans,deunx. Nó aût utiq^ fern« per duodecim uncias efte oportet,nam tot unciae affcin

TIT. XII IT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;97

aflem cfFiciur, quod teftator uolucrirà; fi uniim tantum quis ex fcmifleCuerbi gratia)hxrcdé fcri« pferit,totus as in femiffe erit. Ncqj enini idem ex parte teftatus, amp;ex parte inteftatus decedere po* teft.nifi fit miles,cunis fola uoluntas in tcftando fpedatur. Eté contrario poteft quis in quotcun ÇS uoliicrit plurimas uncias fuam haeceditateni diuidere. Si pluresinftituant hæredesntadem« in hoc cafu partium diftributio neceflaria eft , fi nolit teftator eos ex aequis partibus barredes éffe. fatis enim conftat.nullis paftibus nominatis, ex rquis partibus eos hxredes cife. Partibus autem in quotiindamperfonis expteffis, fi quis alius fi* nc parte nominatus crit,fi quidem aliqua pars af* fl deerit.cx ea parte hxres fit. Et fi plures fine pac tcfcripti funtromnes in eandem partem concur* runt. Si uero totus as compictus fit.q, qui no* minatim expreffaspartes habent.in dimidia par* temuoeatitui:amp;illeuel illiomncs in alteram di* midiam .Ncc intcreft,primus,an médius, an no* uiflimus,fine parte haeresfcriptus fit. eaem pars data intelligitur,quiE uacat. Videamus, fi pass aliqua uacet,nec ramen quifquä fine parte fit hx* res inftitutus,quid iuris fit.ueluti fi tres ex quartis partibus hæredes fcripti fiint. Et confiât uacanté partem fingulis tacite pro hxreditaria parte acre dere:amp; perinde haberi, ac fi ex terrijs partibus haï redes fcripti effent. Su ex diuerfo, fi plures hxre* des fcripti in portionibus fine : tacite fingulis de*

G ctefee

ÿ? nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;INSTITVT. LIB. IT.

cTerccre.*atfi(«erbigratia)quatuorcx terttfs par*, nbus barredes ftripri fine, pcrinde habeant, acH uiHifquirlt;|j ex. quarra parte barres fcriptus fuifiet.

Er fl plures unlt;iie,^diiodecim diftributae fintî ïs,qiü fine parte inftitutus cft.qnod diipondio dc eft.babebit.Wem'q^crit.fidiipódiiis expletns fit« quaromnes partes ad afTem poftca reuocantuf» quamuis fintplurium iinciariim. Hxres ôc pure ii fub conditione inftitiii poteft; ex certo tem* pore.auc ad certu tempus no poreft.ueluri POST QVINQVENNIVM, QVA'M MORIAR.Uel EX CALENDIS ILLIS, liel VSQVE AD CALENDAR ILLAS HAERES ESTO. Denic^diem adieâû liât beti pro fupetiiatuo placet : amp;nbsp;perinde effe ,ac fi purelixrcs inftitutus eflet. Impoflîbilis condi* tio in inftitutionibus Sclegatis, necnon in fideicó miffis amp;nbsp;1 iberta tibus.pro non icripra habet. Si plures conditiones in inftitutionibus adferiptas funt;fiquideniconiunftim,utputa SI ILLVD ET iLLvo faCtvm fverit: omnibus parendum eft. fifeparatim.’ueluti SI ILLVD AVT ILLVD j-ACTVH ERiT.cuilibet conditioni obtempera-rc fans eft. Ii,quos nunquam teftator uidit,hae redes inftitui pofliint.uekiti fi fratris filios pere« grinantes.ignorans quieflent.hæredes inftituc-r It. ignorantia cuim teftautis inutilem inftitutiO’ nem non facie.

TIT. XV. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;99

DE VVLGARI SVß« ftitutionc. Tit XV.

POteftautem quisinteftamento fuo plures gradushæredûfacerc.utputa,Si ILLE hae«

RES NON ERIT, ILLE HAERES ESTO, ÔC dein-ceps,in quantum uelit teftator.-utnouiOimo loco in fubfidium uel ferunm neccffarium hæredcm inftituere poflit. nbsp;nbsp;nbsp;Et plures in iinius locu pof«

flint fubftitui,uel unus inplnrium, uel finguli in fingulorum.uel inuicem ipfi,qui hæredes inftit« ti funt. Et fi ex difparibus parribus haercdes fcri pros inuicem fubfticnerit. Sc nullam mentionen» in fubftitutione partium habuerit: eas uidetur in fubftitutionepartesdedifle.quas in inftitutione expreflît.ôcita diuus Pius refcripfit. Sed fi infti tuto hxredijcohærcde fubftitutodato, alius et fubftitutus fucrit:diuiSeuetnsamp; Antoninus fi* nediftinôioncrefci'ipferunt,ad utranlt;$ partem fubftitutum admitti. nbsp;nbsp;Si fcruum alienum quis

patremfamilias arbitratus,haeredem fcnpferit:amp; fihæresnon effet, Mœuium ei fubftitueritnsfcgfcc uus iuffu domini adicrit haercditaté: Maeuius fub ftitutus in partem admittitur.illa cnim ncrba, St HAERES NON ERIT, in eo quidem, quem alic« no iuri fubiedum effe tcftator feit, fic accipiutur: finc^ipfehscres erit,nelt;$alium hxredem effece tit.in eo uero,quem patremfamilias effe arbitra* tuCjiUud fignificant.Ti hæceditatem tibi, uel ei, cu

G i) xus

loo INSTITVT. LIB. II.

jus iuri poftea fubicflus cffe cœpcrit, non adquiff erit. Idcß Tyberius Cxfai in perfcma Partheni) fexui fui confticuir.

DE PVPILLARI SVB ftirutione. Tit. XVI.

LIberis fuis impuberibus,quosin poteftate quis habet,non folum ira.ut fupra diximus. fubftuuere poreft.-id cft.ut fi liæredes ei non exfti terint,alius fit ei ha;res;fed eo amplius,ut fi harre* des ei exlliterincA adhuc impubères mortui fue tint,fit eis aliquis haercs .-uelutifi quis dicat hoc modo.TlTlVS FILIVS MEVS HAERES MIHI ESTO.ET SI FILIVS MEVS HAERES MlHI NON ERIT: SIVE HAERES ERIT, ET FRI VS MORIA» TVR, QVA'M IN SVAM TVTELAM VENERIT: TVNC SEIVS HAERES ESTO.quo cafu.fiquidc non exftiterithæres filius : tune fubftitutus patri fithæres.fi ueroexftiterit hacres filius,amp; ante pubertate decefferit.-ipfifilio fit hæres fubftitutus. nammoribusinftitutum eft.utcumeius aetatis filqfint,inqua ipfifibi teftamentum facere non poiTunt-parentes eis faciant. Qua ratione ex« citati.etiam eonftitutionem pofuimus in noftro codic€,qua profpeâum eft,ut fi qui méte captos habeant fi]ios,uel nepotes,iiel pronepotes, cuiuf« cü^ fexus uel gradus.-liceat eis ,amp; fi puberes fint, adcxemplum pupillaris fubftitutionis,cettas per fonas

tit. xvr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ioi

Fonas fubRitncre. fin autem refipucrinfeandem fubftitutionem infirmari. amp;hoc adexemplupiK pillatis fubftitutionis,quae poftc^ pupillus adole-uerit.infirmatur. nbsp;nbsp;nbsp;Igitur in pupillari fubftitii«

tione fccudum præfatuni modum ordinata,duo quodammodo funt teftamenta: altcrum partis, alrerurn filij, tanquam fi ipfc filius fibi hæredem inftituiffet.-autcette unum teftamentum eftdua rum cauffarum.id eft duarum hætcditatû. Sin autem quis ita for midolofus fit.ut timeat, ne fill us fuus pupillus adhuc ex eo, quod palam fubfti« tutum acceperit,poft obitum eius peticulo infidi arum fubiaceat.-uulgarem quidem fubftitutione palam facere,amp; in primis teftamenti partibus ordinate debet .illam aût fubftitutionem, pet qua, fl battes exftiterit pupillusA intra pubertatem de ceflcrit.fubftitutus uocaturcfeparatim in inferio« tibuspartibus fcribere.eam'q^ partem proprio li no,ppria'cß cera côfignare,amp; in priore parte tefta menti cauere,ne inferiores tabulæ uiuo filio amp;nbsp;ad hue impubère aperiantur. nbsp;nbsp;lllud palam eft, no

ideo minus ualcre fubftitutionem impubcris fi« li|,quodineifdem tabulis fcriptafit.quibus fibi quiflt;5 hæredem inftituiflet,quamuis pupillo hoc periculofum fit. Nó folum autem hacredibus inftitutis impuberibus liberis, ita fubftituere pa« rentes poffunt.ut fi haeredes eis exftiterint, amp;nbsp;ante pubertatem mortui fuerint,fit eis hæres is,qué ipfi uolueiint:fed etiam exhaeredatis. Italt;ç eo ca«

G iij- fn

»öi INSTlTVt. LIB. IL

full quid cxhæredatopupillo ex hæreditatibuS» legatisûe,autdonationibus ^»pinquorû atcjami-corum adquifitum fuerit ; id omne ad fubftitutâ pertinebit. Quæcu^ diximus de fubftitutionc impubenim liberorum,uelhæredum inftituto* rum,u€l exhæredatoriim.eadcm etiam de poilu-mis intclligimus. Liberis autcm fuis tefta-mentum nemo faccrc poteft,nifi ôcfibi faciat. nam pupillare te lia mentum, pars amp;fequela eft paterni tellaméti; adco, ut fi partis tellamentuni non ualeat,nec filq quidem ualebit. Vel fingu Iis liberis, uel ei,quieorum nouilfimus impubes morietur/ubllitui potcft.fingulis quidem.fi ne» minem eorum inteftatum decedere uoluerit ; no iiiflîmo.lî ius legitimarum hæreditatum integru inter eoscuflodiri uelit. Subftituitur auteni impuberiautnominatim,ueluti TiTivs; autgc neralitcr, ut qvisqvis mihi haeres eriT. Quibus uerbis uocantur ex fubftitutione, impubère mortuo filio,illi,qui amp;nbsp;feripti funt hæredcs, amp;nbsp;exftiteruntjSt pro qua parte hxredes faâi funt.

Mafculo igitur ufiçad quatuordecim annos fubftitui poteft ; feeminae ufijad duodccim an* nos.amp; fi hoc tempus cxcefferint; fubllitutio eua* nefeit. Extraneo uero, uel filio puberi haeredi inftituto.ita fubftituerc nemo poteft, ut fi hsres exftiterit,amp; intra aliquod tempus deceflerit,alius ci fit hærcs:fed hoc folum permiflum eft,ut eum per fideicommiftum teftator obliget alq hæredi«

tatem

TIT, xvir.’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' loi

hterti c!us,ucl totâ,uel pro parte rcftituere.'qnod iusquale fitJuoloco trademus.

CLVIfiVS MODIS TE-ftamenta infirmentiir.

Tit. XVII.

TEftamentum iurcfaâu,uflt;5 tialet.donec rumpatnr.irritumûc fiat.Rumpitur anteni teftamentum.cum in codem ftatu mancnte tefta torc.ipfiusteftamentiius uiciatur. Si quis enini poft faâum teftamétum adoptauerit fibi filiiint per Imperatoré,eum,qui eft fui iuris.-aut per praî torem fecundumnoftiam conftirurioncm eum, qui in poteftatc parentis fiierit : teftamétum eins rumpitur quaû adgnatione fui hærcdis. Pofteri« Ote quo^ teftamento,quod iurc pcrfcâuni cft,f« pcrius rumpitur.-ncc intereft,exftiterir aliquis lise rcs ex eo,an nô.hoc cnim folum fpedatur,an ali* quo cafu exiftere potuerit. Ideoçp fi quis aut noln erit hæres efle,aut uiuo teftatorcjaut poft mortê eiusante.quàm hærcditaté adirct,deceflerit.-auc conditione, fub qua hæres infti tutus eft, defedus fit:inhiscafibus paterfamilias inreftatus morit. Namôfpriusteftamentum non ualet.ruptumâ .^ofteriore; amp;nbsp;poftcrius «que nullas habet uires, cum ex co nem o hartes ex ftiter it. Sed Sc fi quis priorcteftamento iurcperfedo,pofterius aeque »mcfcceritcetiamfiexcertis rebus in eo hæredé

G üt) infti

10* INSTITVT. LIB. IL inftitucrît; fuperins tarnen teftamcnnim fublatfi efle,diui Seuerus amp;nbsp;Antoninus rcfcripferuntcu* ius conftitutionis uetba St hic infcri iuffimus, câ aïiudquoqgpractereain ca conftirutione eipref* fum fit. Imperatorcs Seucrus St Antoninus Ckjcceio Campano.Teftamcntum feciindoloco fadum,licet in eocertarurerumhacres fcriptus fit.-pcrindc iureua!cre,acfircrum mcntio laâa non eflct.-fed St teneri hacredeni fcriptum,ut con tentus rebus fibi datis, aut fuppleta quarfa ex lege paJcidia .hærcditatem reftituat his.qui in prio re tcftamento fcripti fuerant,propter inferta fidei commiffi uerba,quibus ut ualeret prius teftamctl tnm.expreflumeft.-dubitarinon oportet. Etru* ptum quidem teftamentum hoe modo efficitur.

Alio aiitem modo teftamenta iure faâa infit* tnantutiucluti cum is. qui fecit teftamentum, ca pitedeminutus fit. quod quibus modis accidat, primo libro retulimus.Hoc autem cafu irrita fie* ri teftamenta dicuntur;cum alioqui Stquzrum-puntur,irrita fiant.amp; ca.quæ ftati m ab initio not! jure fiunt,irrita fint. fed St ea.quæ lure fada funt, amp;pofteaper capitis deminutionem irrita fiunt* pofTumus nihilominus rupta dicere.Scd quia fané commodiiis eratfingulascauflas fingulisap* pellationibus diftingui.idcoqiizdam non iurefa ftadicuntur.quzdam iurc fada rumpi, ucl irrita fieri. Non tarnen per omnia inutilia funtea tc ftamenta,quæ ab initio iuie fada, per capitis démina

TIT. XVIT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;löj

tninurionetn irtita fafta funt. nam fi feptetti tefti utn (ignis fignata funt.-poteft fcriptus hæres fee« dum tabulas teftamend bonotum poffeffionem •gnofccre.fi modo defnnâus, ôc ciuis Romanus • amp;nbsp;fuæ poteftatis morris temporc fuerit. Nam ß ideo irritum faäum fitteftamentum,quia tiuita tem.ucl etiam libertaté teftator amifit, aut quia in adoptionem fe deditA mortis tempore in ado ptiui partis poteftate fit: nó poteft fcriptus hæres fecundum tabulas bonorum pofTeflionem petc* tc. nbsp;nbsp;Ex eo autem folo non pote(t infirmari te

ftamentum,quod poftca teftator id noluerit ualc te:ufc| adeo.ut Su ftquis poft faäu prius teftamen tum pofterius facerc cœperit,amp; aut mortalita* teprxuentus.autquia cumeiusrei peenituit, id non petfccerit:diui Pertinacis oratione cautü (it, nc alias tabulae priores iure faâæ irritae fiant, nifi fequentcsiureordinataeamp;pcrfeäaefuerint. nam imperfedumteftameiitum fine dubio nullücft.' Eadem oratione expre(rit,non admiftiirum fe hxreditatem eius.qui litis caulfa ptincipem rcli« querit hxredé;nelt;ÿ tabulas non legitime faâas,in quibusipfcobeâ cauflfam haeres inftitutus erat, probaturû.neiÿcx nuda uocc hxredis nomen ad mifTurumineij« ulla fctiptura.cui iuris authori tas défit,aliquidadepturum.Secundum hoc diui Seuerus Sc Antoninus fxpiflime referipferunt. Li ect cnim(inquiunt)legibus folriti fimus,attamen legibus uiuimus.

G V DE

lof INSTTTVT. WbT ft

DE INOFFICrOSO TË-ftamento. Tic. X V11L

QViapkrtmçparentes finecaufïa liberos fö ps exhæredaiit ,uel omittunc.-indudum eft.utdcinofficiofoteftamento agere poffint H* bcri, qui qiicrunt aut inique fe exhæredaros aut inique praeteritos.hoc colore,qitafi nó fanæ nieis tis fucrint,ciini teftamcntum ordinärer. Sed hoc dicitur,non quafi uere furiofus ficjed reflequidé fecerit teftamentumjion autem ex officio pieralt; tis.Namfi uere furiofusfit, nulktm teftamétuni eft. Non autem liberi s ea ntu per mi ffu m eft te ‘ ftamentum parentu inofficiofiim aceufare, ueru eciam liberoru parentibiK. Soror aut óc frater, turpibus perfonis fcriptis haercdibus,cx facns t lt;* ftitutionibus prælati funt. Non ergo cótra onies haeredes agere poffunt. Vitra fratres tgitur amp;nbsp;furores cognari nuUo modo aut agere poffunt, aut agentes uincere. Tam autem naturales liberi. quim fecundum noftra? conffitutionis diuifioné adoptati,ita demü de inofficiofo teftamento agc re poffunt, fi nullo alio iure ad defundi bona iielt; nite poffint.Nam qui ad hærcditatem totam nel partem eius alio iure ueniiint:dc inofficiofo age« re non poffunt.Poftumi quocp.qui nullo alio iure uenire poffunt, de inofficiofo agere poffunt.

Sed hacc ita accipienda funt.ft nihil eis penitus ä teftatoribus teil amento relidü cft- quöd noftta conlli

fIT. XIX* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-loX

eonflîtvitîoad uerecundiam natur«’ïntroduxit.

Sin nero qiiantacûqg pars hœreditatis uel res eis fiierit relifta.'de inofficiofo querela quiefeéte, id, qd'eisdeeft,ufcgadquartamlegitimæ partis re« pleatLir.-licetnon fuerit adiedû.boni uiri arbitra-tu debere eam côpieri. Si tutor nomine pupilli. cuius tutelam gerebat.cxtcftamento partis fui le ga tû acceperit,cum nihil crat ipfi tutori reliflum à pâtre fuo : nihilominus poterit nomine fuo de ' inofficiofo patris teftamentoagere. Sed fi è ca trario pupilli nomine, cui nihil telidûfuerat, de inofficiofo egerit,Slt; fuperatus eft; ipfe tutor, qd! fibi in teftaméto eodem Icgatû reliâû eft,nô amit tit. Jgitur quartâ quis debet haberCjUt de inoffici« ofo agere non poffit; fine iure hæteditario,fiué i« telega ci,uel ffdeicommiffî,ucl fi mortis caùffàei quatta donata fuerit,uel inter uiuos: in tjs tantu« modo cafibus.quorû mentioné facit noftra con« ftitutio,uel altjs modis.quiinnoftris côftitutioni bus continent. nbsp;nbsp;nbsp;aût de quartadiximus, ita in»

telligendu eft: ut fiuc unus fuetit,fiue plures, qui-bus agere de inofficiofo teftaméto permittit.-una quaru eis dari po(rit,ut ea pro rata eis diftribuat.

DE HAEREDVM Q.VALITA

te amp;nbsp;differentia. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tit. XIX.

HAeredes autcm,aat neceffati] dicuntur,ant fui à neceffarij,aut extranei. Neceflatius hæres

bt INSTITVT. LIB. II.

haercSjCft feruus hærcs inilitutiis.ideo'c^ fie appel* Iatur,quia fine uelir,fiue nolit, omnino poft mor* temteftatohs protinus liber Scneccffarius hœreS fit. Vndc qui facilitates fuas fufpeftas habét.-fo* Icntferuum fuum primo,aiitfecundo, autetiam ultcriore gradu hæredem inftirucre; ut fi credito ribus fatis nô fiat.potius eius hærcdis bona,quàm ipfius teftatoris i creditoribus poftideantur, uel diftrahant.ucl inter eos diuidant. Pro hoc tamé incômodojillud ci cômodum præftat.-utca.qua; poft morte patroni fui fibi adquifierit,ipfi reieruc tur.Etquamuis bona defundi non fufficiantcrc» ditoribus; iterum tamé ex ea caufla res eius. quas fibi adquifierit,non ueneût. Sui auté amp;nbsp;necefta* nj haeredes funt.ucluti filins, fil ia, nepos neptisüe exfiliOjamp;dcincepscaeteri lihcri.quiin poteftate morientis modo fuerint. Sed ut nepos neptisûc fui haeredes fint; non fufficit eum camûe in pote» ftate aui mortis tempore fuiffe.-fed opus eft.ut pa» ter eius uiuo pâtre fuo defierit fuus hæres e(re,aHt morte interceptiis,autqualibet alia ratione libérât us à partis poteftate. tûc enim nepos neptisfic in locû partis fui fuccedir. Sed fui quidem haere des idco appellant, quia domeftici haeredes funr, amp;nbsp;uiuo qiiolt;5 pâtre quodammodo domini exifti» mantur. Vndeetiamfiquis inteftatus moriatun prima caufla eft in fucceifione liberoruin. Ne» ceflarrj ucro idco dicuntiir.quia omnino, fiucue« lint, Hue nolint, tam ab iiiteftato, quâm ex tefta« menco

TIT. XIX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;togt;

wfto, ex lege duodecim tabularu hæredes fmnt. Sed his praetor perniittit uolétibos abftinerch«« reditate: nt poicius parentis,qudmipforiim boni fimihter àcreditoribus poffideant. Ctcteri, qui teftaroris inti fubiefti non funt, extraneï bactedes appcllantur. Italt;51ibcri quo(5noftri,quiinpotc« ftatc noftra non funt, haeredes à nobis inRituti, cxtraneihaeredes nobisuidentur. Quade caufla, amp;nbsp;qui haeredes à matte inftituuntur,eodem nume ro funtcquia foeminae in poteftate liberos non ha* bent. Scnius quo^ haercs à domino inftitutus, amp;nbsp;poft teftamcntû faftûab eo manumifliis.eodem numero habetur. In exttaneis haeredibus illud obferiiatur,ut fit eû eis teftamenti faâio: fiue hac« redes ipfi inftituant, fine hi, qui in poteftate coru funt. Slt;i id duobus temporibus infpicit iteftaméti quidé fafti têporc.ut conftiterit inftitutio ; mortis uero teftatotis.ut effeâû habeat. hoc amplius, ôc cum adithaereditatê,effc debet cum eo teftaméti faftio.fiuepnre.fiue fub conditionc haercs inftitu tus fit. nam ins haeredis co maxime tempore in* fpiciendumeft.quo adquirii haereditaté. Medio autein tempore inter faftum teftamcntû, amp;nbsp;mot» tem teftaroris,uel conditionem inftitutionis exi* ftentem,mutatio iuris non nocet ha:redi;quia (nt diximus ) tria tempora infpici debent. Tefta* menti autéfaâionemnon folum is habere uidca tut,qui teftamcntû faccte potcft.fed etiam qui ex aheno ceftaméco uel ipfc capecc poteft,uel alq ad* (juice

M INSTITVT. LIB. IL

quirerc, licet nó poflît facerc tcftamentu. Et ideo furiofus, èi mutus, St poftumus, St infansA filius familias, St feruus alienus teftamenri faâioné ha* beredicuntiir. Licet enimteftamentû facerenon pofiînt ; attamen ex teftaméto iiel fibi,uel aJij ad«: quircre poffunt. Extraneis auté hæredibus de-liberandipoteftaseftde adeunda hæreditate, uel nonadeuada. Sedfiue isgt;cui abftinendi potedas cftjimmifcueritfe bonis hxreditatis; fine extra* neus, cui de adeunda hæredirate deliberare licet, adierit; poftea relinquendae hæreditatis facultaté nôhabec,nifi minor fituigintiquiacj annis.Nam huius ætatis homiaibus,ficut in cærcris omnibus cauffis,deceptis à ta Sc fi temere damnofam hære* ditatem fufeeperint, prætor fiiccurrit. Sciendô eft tarnen diuum Hadrianum etiam maiori uigia tiquintgannis ueniam dediffe, cum poft aditain haereditatem grande tes alienum,quod aditæ hæ* reditatis tempore latebat,emerfifret.Sed hoc qui» demdiims Hadrianur cuidam fpeciali beneficio prxftitit.'diuus auté Gordiaans poftea militibuS tantumodohoc coaceffit. Sednoftra bcaeuo» lentia cômune omnibus fubiedis imperio noftro hoc beneficium prteftitit : St coaftitutionem tam aequiflïmâ, quâm nobiîiflîmam fcripfit, cuius te» noté fi obferuauerint homines,licet eis adiré hæ» ieditatcm,âc in tantu teneri, quantum ualcrc bo* na haereditatis coatingitnit ex bac cauffa nclt;5 de» libecatiöisaHxiliHin fiteisncceûaôû^nifi omiiT^ obfeK

TIT. XX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«n

cbfcruati one noftræ conftitutionîs, tu delibetan« ÖHtn exiftimauerintA fefc uctcri grauamini adi« ttàis ftipponerc nialucrinc. Item extraneus hae« res teftamento lnftitutus,aut ab inteftato ad kgi« timani hereditäre uocatus,poteft aut pro hxredc gcrendo.autctiam nuda uoluntate fufcipiendac hæreditatis l'.îcres fieri. Pro hærede autcm gcrere quis uidetur.fi rebus hæreditarîis tanquam hacrcs utatMr,ucl uendcndo res haereditarias, uel prsdia colendo locaudoiie.amp;quoquo modo uoluntate fiiam declatet.uel re,uel uerbo de adeunda hsrco ditate: dummodofciat eum,in cuius bonispto Jisrede gerit, teftatum inteftatumue obijfle, amp;fc ei hæredem effe. Pro hærede enim gcrere, cft pro domino gcrere. ueteres enim barredes pro domi nis apptilabant. Sicut aute nudauoluntate extraneus barres fit.’ita côtraria deftinationeftatim ab hîcrcditate repellit. Enm,qui furdus uel mu« lus narus, uel poftea faâns eft: nihil prohiber pro hxtcde gcrere, Ôc adquircre fibi haeteditaté : fi ta« teen intelligic,quod agir.

DE LEGATIS. Tit. XX.

POfthaecuideamus dclegatîs.quîcpats (uris extra propofitam quidem materiâ uidetur, (nam loquimur de tjs iuris figuris,quibus per uni« necfitaté ICS nobis adqnicuutut) fed cmncmni« no

' ni INSTITVT. LIB. II.

no de teftamétisA de hæredibus, qui in tcftamen coinftituiuic,locuti fîmusrnô finecauflafequen ti loco potcfl hæc iuiis matetia traâaci. Lega« tum ita^ efl;donatio quxdam^ defundo reiiâa ab hæredepiæftanda, Sed olim quidem étant legatorum genera quatuor.per uindicationé, peC damnationem, Cnendi modo, per praeceptioné: amp;certaquædam uerbacuilt;^ generi legatorüad» fignata étant, per quæ fingula genera Icgatoruni fignificabantur. Sed ex côftitutionibus diuorum Principum folenniras huiufmodi uerborum pe* nitus fublata efl:. Noftra autem conftitutio,quâ mm magna fccimus lucubratione, defunâorun» uoluntates ualidiotes efle cupientes,amp; nô uerbis» fed iioluntatibus eorû faiiétes-difpofiiit, ut omn» bus legatis una fit natura.*amp; quibufcûc^ uerbis ali* quidreliftum fic,liceatlegatarijs id perfequi,non folûper aâiones perfonales, fed etiâpetin rem* amp;nbsp;per hypothecariâ.Cuius conftitutionis perpen* fum modum ex ipfiustenore perfeâiflime acci» pere poflibile eft. Sed non uflj ad cam conftitu tionem ftandum effe exiftimauimus. Cum enim antiquitatéinuenimus legata quidem fttiâe con cludentem.-fideicômiiTis autem,quaeex uoluntac te magis defeendebant defunflorô,pinguioré na* turâ indulgentem.neceflariû efle duximus.orfiia legata fideicômiflis 6xæquare,ut nulla fit inter ea dinerctia.fed quod deeft legatis, hoc repleatur ex natutafideicômiflbrû.-amp;ûquidamplius efl; ihle«

gatis

TIT, XX.

gatis,per hoc defeat fideicommiflbrum natura.

Scdneinprimislegum cunabulis permiftim de his exponendojftudiofis adolefcentibus quail dam introducamus difFicultatem : operæpreciû effeduximus interim feparatimprius de legatis, ftpofteadefideicómiffis traftare.-ut natura utris ufqj iuris cognita,facilepoffmtperrniftionem eo rum eruditi fubtilioribus auribus accipere. Nó folum autem teftatoris uel hæredis res^fed etiam aliéna legari poteft.-ita,ut hxres cogatur redime-re earn, ôc præftare:uel fleam non poteft redinic re,aeftimationem eius dare. Sed ft talis fit res, cuius commercium non eft,uel adipifei non poteft: nec æftimatio eius debetur.ueluti fl campu Mar-tiu,uel bafilicas,ueltempla,uelquæ publico ufui deftinatafuntdegauerit.nam nullius momenti tale legatum eft. Quod autem diximus aliéna rem poffe legari: ita intelligendum eft » fl defun« ftus feiebat aliéna rem efle,non fi ignorabat. For fitan enim fi feiuiffet alienam rem efle,nón legaf fet. amp;nbsp;ita diuus Pius refcripfit.Et ucrius eft ipfujn, qui agitjid eft legatarium probare oporterc, fci « uiffe alienam rem legate defunöum:nonhaercdé probare oportere,ignoraffe aliéna •' quia femipet ncceffitas probandi incumbit illi,qui agit. Sed amp;nbsp;fi rem obligatam creditor! aliquis legauer.it,ne ceffe habet hæres earn luere.Et in hoc quolt;5 cafu idem placet,quod in re aliéna: ut ita demutn lue-tcneceflèhabeat hæres,fi feiebat defunâus refli

H ûbU

INSTITVT. UB. II.

obligatam efle. amp;nbsp;ira diui Seuerns Sc AntoninuS rcfcripferunt.Si tarnen dcfiinâus uolucrit lega» rium luerc,amp; hoc exprefferif mon debet hartes cä luerc. Si res ahena legata fiierit,äc eins rei uiuo teftatorc legatarins dominus faflus fnerit: fi qui-dem ex caufla emptionis; ex teftamento aßion« prccium confequi poteft. Si nero ex caufla lucra^ tiua.ueluti ex donatione,uel ex alia fimili caufla: agerc non poteft Nam traditum eftduas lucrati-uas cauflas in eundem hominem amp;nbsp;candem rem concurrere non pofle. Hac rarionc, fi ex duobus teftamentis eadem res cidem debeatur ; intereft, utrum rem,an aeftimationem ex teftamento con fccutus fit. nam fi rem habet : agerenon poteft, quiababet earn ex caufla lucratiua.fi aeftimatio« nenragere poteft. Ea quoij res.quæ in rerum na tura non eft,fi modo futura eftjefte legaturmclu ti fruflus,qui in illo fundo nati erunt,aut quod ex illaancilla natum erit. Si eadem res duobus Ic-gara fit.fiue coniunftim/iue difiiindim.-fi ambo perueniâradlegatû.-fcinditur inter eos legatum. fi alterdeficiat, quia autfpreuerirlegatû,aut ui-uo teftatore deceflerir,uel alio quoquo modo de« fecerit.’torum ad collcgatarium pertinet.Cóiun« Aim ante legatur,uelutifi quis dicat, TITIO ET SEIO HOMINEM STlCHVM DO LEGO, difiiidini ita.TlTIO HOMINEM STlCHVM DO LEGO,SEIO HOMINEM STlCHVM DO LEGO. Sed amp;nbsp;fl CX-pidTecit e undem hominem Stichum, xque dif-iunâim

TIT. XX nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ilf

iühâim légatum intelligitur. Si cui fundus nlie nus legates fit, amp;nbsp;emetic proprietaté deduflo ufii friiftu,âf ufiisfruâus ad cum peruencric, Su poftea ex teftameto agat.Tcfte eum agere, Ôc fundum pe tcre, lulianus ait.quia ufusfruâus in petitione 1’ec uitutis locum obtinet. fed officio iudicis conrine-tur,utdeduâo ufufruftu,iubeatîeftimationé ptæ; ftari. nbsp;nbsp;nbsp;Sed fi rem legatarij quis ei legaueritûnti

tile eft legatumrquia quod propriu eft ipfius,am-plius eins fieri no poteft. et licet alienaucrit earn, nondebetnr necipfa res,nec æftimatio eins. Si quis rem fuam quafi alienam legauerit ; ualet le» gatu.nam plus ualet, quod in ueritate eft, quam quod in'opinionc. Sed amp;nbsp;filegatarq effc putauit. ualere conftattquia exitum uoluntas defunfti ha bete poteft. Si rem fuam legauerit teftator ,po ftea'cç eâ alienauerit:Gelfus putat,fi no adimendt animo uédidit, nihilominus deberi. idem'cpdiui Seuerus amp;nbsp;Antonin9 rcfcripferut.Iidem rcfcripfe tut,eu,qui poft teftamentûfaâûprædia, quae lega taerant.pignoridediGademiffe legatûnô uideri. amp;nbsp;ideo Icgatariu cu haerede ci? agere poffe.ut prae dia à creditore luantur. Si uero quis partem rci legataealicnauerit:pars,quæ non eft alienata.o« mnino debetur. pars autem alienata ita debetur, fl non adimendi animo alienata fit. Si quis de bitori fuo liberationem legauerit : legatum utile eftjamp;neqpabipfo debitore,neej ab haerede eins poteft haeres petece^ne« ab alio,qui haetedis loco

H i) fit

ii5 INSTITVT. LIB. II.

fit.fed amp;nbsp;poteft à debitore cóueniti, ut libérer eu. poteft etiam quis uel ad tempus iubere, ne haeres petat. Ex contrario, fi debitor creditori fuo, quod debetjegauerit.-inutile eft legatum, fi nihil plus eft in legato,quàm in debitor quia nihil am-plius per legatum habet.Quod fi in diem uel fub conditione debitum ei pure legaueritrutile eft le» gatum propter repræfentationem.Quod fi uiuo teftatoredies uenerit,uel conditio exftitetit; Pa-pinianus fcripfit,utileefle nihilominus legatum: quia femel conftitit. quod amp;nbsp;uerum eft. Non em placuit fententia exiftimantium, exftinâum elfe legatum,quia in eâ cauflam peruenerit, à qua in« cipere non poteft. Sed fi uxori maritus dotem legauerit.-ualet legatumrquia pleniuseft legatu, quàm de dote aâio. Sed fi quam non accepit do« tem,lcgauerit:diui Seuerus Si Antoninus referi« pferuntjfi quidem fimpliciter legauerit, inutile effe legatum. fi uero certa pecunia;,uel certû cor« pus,aut inftrumenta dotis in relegando demon« ftratafunt. ualere legatum. Si res legata fine fa âo haeredis perierit.-legatario decedit. Et fi feruus alienus legatus fine fafto hæredis manumilTus fil eritrnon tenetur haeres.Si uero haeredis feruus legatus fit,amp;ipfeeum manumiferit: tencriipfum Iuliarius fcripfit. nec intereft/ciuerit, an ignota-uerit à fe legatum efle. Sed amp;nbsp;fi ali] donaueritfer-uiira,amp; is,cui donatus eft,eum manumiferit: te« neturhjEres,quamuisignoraueritâ fecum kga-

tum

TIT. XX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;117

tutti e(ïc. Si quis ancillas cum fuis natîs Icgauc ritetiam fi ancillæ mortuæ fucrint,partus legato cedunt.Idem eft, ôc fi ordinary ferui cum uicartjs legatifuerintrquia licet mortui fint ordinarq.taa men uicarij legato cedunt. Sedfiferuus fuerit eu peculio legatus: mortuo feruo ,uel manumiflb, uel alienato, peculi) legatum cxftinguitur. Idem eft,fi fundus inftruâusgt;uel cum inftruméto legq« tusfuerit.Nâ fundo alienato, Scinftrumenti leg» tum exftinguitur. Si grex legatus fuerit, amp;po-ftea ad unam ouem peruenerit:quod fuperfuerit, uindicari poteft. Grege autem legâto, etiam eas oues,quæ poft teftamcntum faftum gregiadqci-untur,legatocedere,lulianusait. Eft autem gre« gisunum corpus ex diftantibus capitibus,ficut aedium unum corpus eft ex cohærentibus lapidi« bus. Aedibus denicglegatis, columnas amp;nbsp;mar« mora,quae poft teftamétum faftum adicfta funt, legato dicimus cedere. Si peculium legatum fti ‘erit:fine dubioquidquid peculio accedit,ucldecc tiituiuoteftatore,legatarr)lucro ueldamno eft. Quod fl poft mortem teftatoris,ante aditam hi« reditatem aliquid feruus adquifieritdulianus ait, fl quidê ipfi manumiffo peculium legatum fue« rit;omne,quod ante aditam haereditatem adqui-fitum eft, legatario cedere: quia huitifmodi lega-ti dies ab adita hæreditate cedit.fed fiextraneo pe •culium legatum fueritrnon cedere ea legato, ni fi «X rebus peculiaribus auftu fuerit peculiû. Pe*

H iq culiu

Ji8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;INSTIT.VT. LIB. 11.

culium autem,nifi Icgatü fiierit,manumiffo non dcbctur.-qiiamuis fi uiiius manumifcrit, fufFicir, fi non adimatiir.amp; ita diui Scucrus Sc Antoninus lefcripferiinr.Iidem refcripferunt, pcculio lega* to,non iiideriidreliäuni, iitpetitioneni habeat pecuniæ,quam in rationes dominicas impende« rit.ridenirefcripferûtjpecuUiim uidcri legatiim, cum rationibiis redditis liber effe iiiöus eft, amp;nbsp;ex co reliqua inferre. Tam autc corporales res Ie-gari poiTiint,^ incorporales.flc ideo quod defun éto debetnr.poteft alicui legari,nt aftióes fuas haltes legatario præftet.-nifi exegerit uiuus tcftatoc pecuniam. nam hoe cafu legatiim cxftingiiitur.

Scdôctalelegatûiialet, DAMNAS Esro HAB RES ME VS DOMVM ILLIVS REFICERE. uel. ILLVM AERE ALIENO LI3ERARE. Si generaliter feriius uel res alia legetur ; eleâio légat art) cft,nifi aliud teftatordixerit. OptioniS Icga-cû,ideftubiceftacorex fetuis fuis uel alijs rebus optarclegatarium iufferat,habcbatolim infeed ditionem.St ideo nifi ipfelegatarius uiuus optaf* fet.ad hærcdem Icgatum non tranfmittebat. fed ex conftitutionc noftra Sc hoc in meliorem ftatö reform3tûefl:.amp;: data ell licentia haeredi Icgatarif optarc feruum Jicet uiuuslegatarius hocnon fc-cerit.Et diligentiore ttaflatu habito.amp;hoc in rio-ftra conftitutionc additum cft;fiuc plures legato« rfj exftiterint.quibiis optio reliâa eft.Scdiffcntiât in corpore eligédo.ïiue unius legatarq plures hac« redes

TIT XX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;115

rcdcsfintAinter fc circa opranduth diffentiant, ' alio aliud corpus eligerc cupientene pereat lega-mm(quod pier icg prudentium contra bencuolcn tiam introducebant) fortunam effe huius oprio» iiis iudicem,amp; forte hoc effe dirimendum, ut ad quem fors iienerit,illius fententia in optione prae cellar. Legari auteiu illis folum poteft,cum quibus teftamenti faâio eft. Incertis uero per« ronis,nei51egata,nelt;5fideicoi‘nmifia olim relin« qui conceffum erat.Nam ne miles quidem incec tæ perfonæ poterat relinqucre gt;nbsp;ut diuus Hadria« nus refcripfit. Incerta autem perfona uidebatur, quam incert.a opinione animo fuo teftator fubt}-ciebataielutifiquisitadicat, qvicvnqvE Fl« LIO MEO FILIAH SVAM IN MATRIMONIVM DEDERITjEl HAERES MEVS ILLVM FVNDVM DATO.Illudquocj,quod tjsrelinqucbat,qui poft teftamentum ftriptum primi confules defignati eflcnt:a;que incertsc perfonx legari uidebatur. amp;nbsp;denilt;$ multae aliæ huiufmodi fpecies funt. Libertas quocß incertx perfonæ non uidebatur pof-fe darijquia placebat nominatim fcruos liberari.

Sub certa uero demonftrationc,id eft ex certis perfonis incertx perfonæ refte legabatur: ueluti, EX COGNATIS MElS, QVl NVNC SVNT, SI QVIS FILI AM MEAM VXOREM DVXERIT.EI HAERES MEVS ILLAM REM DATO. Incet« tis autem perfonis legata uel fideicommiffa reli« ûa,Sc per errorcm foluta, repeti non poffc, facris H iii) confti

jió INSTITVT. LIB. IL

conftitutionibus caiitû erat. nbsp;nbsp;Poftumo quoç

alienoinutiliter antealegabatur.Eft autem alic« uns poftnmus,qui natirs inter fuos^hæres teftato ri futurus non eft. Ideo'qjexemancipatofilio có ceptus nepoSjCxtraneus erat poftumns auo. Sed nee huiufniodi fpec ies penitus eft fine iufta enre-dationereliäa.'cuminnoftro codice conftitutio pofita fiLper quam amp;nbsp;huic parti medemur, non îblum in hxreditatibus, fed etiam in legatis deicommiffis.quodeuidenter exipfius conftitu tionis leäione clarefcit. nbsp;nbsp;nbsp;T iitor autem nec per

noftram eóftitutionem incertus dari debet : quia çerto iudicio debetquis pro tutela fuæ pofterita« i^i cauere. Poftumusautem aliénas hæres in« ftitui ÔC ante poteraLÖi: nunc poteft ; nifi in utero eins fipquæ iure noftro uxor eflè non poteft. Si quidé in nomine,cognomine,prænomine,agno minelegatarqteftator errauerit; cu de perfona tóftat,nihilominus ualetlegatû. Idemfcpinhærc dibus fci'uatur Arefle.Nomina enim, fignifican dorum hominum gratia reperta funt; qui ft alio quolibet modo intelligant,nihil intereft. Huic proxima eft ilia iuris régula, falfa demonftratio ne legatum non perimi. uelutl fi quis ita legatie-rit, STiCHVM SERVVM MEVM VERNAM DO LEGO, licet enim non uern3,fed emptus fit.-fi ta« nie de feruo conftat, utile eft legatum. Et con-uenienter,fiitademonftrauerit, stiChViM ser« VVJM, QVEM a' SEIO EMI, fitqgab alio em«

ptus:

TIT. XX. ' ni ptus.utilc eft lcgatum,fi de feruo conftat. Lön« gc magis legato falfa cauffa adieâa non nocenuc luticumquisitadixerit, TITIO, qvia he AB SENTE NEGOCIA HEA CVRAVIT, STICHVM DO LEGO: uelita, TITIO, QVIA PATROCINIO EIVSCAPITALICRIMINE LIBERATVS SVM,STI CHVM DO LEGO. Licet enim ne^ négocia tefta-toris unquam gefleritTitius,ne^patrocinio eins liberatus fit r.legatum tarnen ualet. Sedfi condi-tionaliter enunciata fuerit cauffa : aliud iuris eft, ueluti hoc modo. TITIO, Si NEGOCIA HEA CVRAVERITjFVNDVH HÉVM DO LEGO. An feruo hæredis rede legemus, quæritur.fie conftat pure inutiliter legari,nec quidquam proficere, fi uiuo teftatore de poteftate haeredis exierit : quia quod inutile foret legatum,fi ftatim poft fadum teftamentum deceffiffet teftator, hoc non debet ideoualere,quiadiutius teftator uixerit. Sub conditioneuerorede legatur feruo,utrequira-mus,an quo tempore dies legati cedit,in poteftate hæredis no fit.Ex diuerfo,hærede inftituto fet uo,quin domino rede etiam fine conditione Ic-getur,non dubitatur. Nam amp;nbsp;fi ftatim poft fadu teftamentum decefferit teftator : no tarnen apud eum,qui hæres fit,dies legati cedere intelligitur: cum hæreditasà legato feparata fit, St poffit pet eumferuumaliushaeres effici, fi prius,quim iuf-fudominiadeat,inalterius poteftatem transla-tus fit.uel manumiffus ipfe hæres efficitur,qui-H V bus

nt TNSTITVT. LIB. II.

buscâfibus utile eft legatnm. Quod fi in cadet» caufta permanferitA iuftii legatarti adierit : eua* ncfcitlegatum. Antchaeredisinftitutjonena inutilitcr antealegabaturfcilicet quia teftamen-ta nim ex inftitutionc haeredis accipiunt.ôc ob id ueluti caputatç fundamentum intelligitur to* tius teftamenti haeredis inftitutio. Pari ratione net libertas ante haeredis inftitutioncm daripotc rat.Sed quia inciuile cfTe putauimus,fcriprurae os dinem quidem fequifquod amp;nbsp;ipfiantiquitati ui-tuperaridum fucrat uifumjfpcrni autem teftato-risuoluntatem.'pcr hoftram conftitutioncm amp;nbsp;hoc uitium emendauimus;ut liceat amp;nbsp;ante haere« dis inftitutionemjôt inter medias hacredum infti tutiones lcgatumrciinqacEc,amp;multomagis li» bertatCjCuius ufus fauorabilior eft. Poft mor tern quolt;5 haeredis autlegatarq fimili modo inu tiliter legabatur;ucluti fi quis ita dicat,CVM HAE RES MEVS MOR.TVVS FVERIT, DO LEGO.lté PRïDIE^QVA'm HAERES AVT LEGATARiVS MORiETVR. Sed fimili modo hoc correxi-mus.firmitatemhuiufmodi leg-atisadfideicom-miftbrum fimilitudineni praeft.'^ntesaie in hoe ca fii deterior cauiraleg.'itorum,quam fideicommif forum inueniatur. Poeiiac quo^ nomine inuti liter antea le2abatur,amp; adinicbatur,uel transfère batur.Pœnæ autem nomine 'egari uidctur,quod cocrccndi haeredis cauifi relinquitur, quo magis aliquidfaciatjautnon faciataielnti fiquisita fern

pferit

TIT. XX? nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nï

pfcrît.HAERES MEVS SI FILlAM SVÄM IN MA, TRIMONIVM TITIO COLLOCAVERIT.uelexdx uerfo,si NON COLLOCAVERIT,DATO DECEM avreoS seio: autfi ita fcripferit,haeres me VS SI SERVVM STICHVM ALIENAVERIT.Uel ex diucrfo, SINON ALIENA VERIT, TITIO DE CEM AVREOS DATO. Et in tantutîi hæc régula obferuabatur,utquàm plurimisprincipalibus conftitntionibus fignificarctur, ncc principem, agnofccre.quôd ci poenac nomine legatû fit. nec ex militis quidem teftamento talia legata ualc-bant,qiiamuis aliæ militum uoluntatesin ordi-nandis teftamentis ualdeobferuabantur.quincti ' am nec libertates pcenæ nomine dari poffe place bat.eo amplius nec haeredem pœnæ nomine adq ci polTe.Sabinus exiftimabat.-ueluti fi quis ira di. car, TITIVS HAERES ESTO,SI TITIVS FILIAM SV AM IN MATRIMONIVM SEIO COLLOCAVB RIT, SEIVS Q.VOQyE HAERES ESTO. Nihil cnim intcrcrat, qua rationc Titius coërccrctur, utrnm Icgati dationc,an cohœredisadicdione. Sedhuiufmodi fcrupulofitas nobis non plaçait: et generaliter ea.quae relinqunntur, licct poenas nomine ftierint rcliâa.uel adempta,ucl in aliuni ttanslata.-nihil diftare à exteris legatis conftitui« nms.uel in dando.ucl in adimédo,uel in transfc« rédo.exccptis uidclicet qs.qux impoflibilia fiinr, ucl legibus interdiâa, aut alias probrofa.Huius modi enim teftamétoiû difpofitiones ualere,fc-

(£4* INSTITVT. VIB. ir.

fia meotum temporum non patitur.

DE ADEMPTIONE LE-gatorum. Tit. XXI.

ADemptioIegatoru C fiuc eodem teftamcro adimantur/iue codicillis)firma eft. fed Sx fi ne cótrarrjs uerbis fiat ademptio: ueluti fi quis ita quidlegauerit, DO, LEGO, ita adimat, NON DO, NON LEGO : fiiienócóttartis, fed altjsquibufcult;5 oeibis. TranIFerri qiio«^ legatu ab alio ad aliiini potefi.'iieluti fiquis itadixerit, hominem STI« CHVMjQVEM TITIO LEGAVl,SEIO DO LEGO: fine in eodem teftaméto, fine in codicillis hoc fe» ceric, quo cafu fimul ôc Titio adimt uidet, amp;nbsp;Sei» dari.

DE LEGE FALCIDIA. Tit. XXII.

SVpereft, ut de lege Fiilcidia difpiciamus, qua modus nouiflimelegatisimpofitus eft. Cum cnim olim legednodecim tabularu libera erat le* gandi poteftas,ut liceret uel totum patrimoniu le garis erogare f quippe cum ea lege ita cautu effet, VTI QyiSQVE LEGASSET SVAE REI, ITA IVS ESTO) uifum eft hac legandi licentiam coartare: id'q; ipforum teftatorum gratia prouifum eft, ob id, quod plerunq^ iiitcftati moriebantur, tecufan« ribiis fcriptis hæredibiisjj)ro nullo aut minimo In cro

TIT. XXII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;115

«O hærcdiMtes adiré. Et eu fnpcr hoc tam lex Furia^ quàm lex Voconi.i lata: funt, quaru neutra fufFiciens ad rei confummationé uidebatur :no»gt; uiffime lata eft lex Falcidia, qua cauctut, ne plus legate liceat.quàm dodrantem totorû bonorum: id eft, ut fine unus bæres inftimtus fit, fiue plures, apud cum eosue pars quarta remaneat.Et cu qua:« fitum eflet,duobus haeredibiis inftitutis(ueluti Ti tio amp;nbsp;Seio) fi Ti tq pars aut tota exhaufta fit lega« tis,quae nominatim ab co data funt,aut fupra mo dum onerata ; à Seio uero autnulla relida fint le« gara, aut quæ partem eins duntaxat in partem di« midiam minuant;an quia is qiiartam partem to« tius hæreditatis aut amplius habet, Titio nihil ex legatis,quaeabeo relifla funt,retinere liceat,ut quartä partem fuæpartis faluam habeat: placuic pofferetinere, etenim in fingulishæredibus ratio legis Falcidiæ ponenda eft. nbsp;Quantitas auté pa«

trimontj, ad quam ratio legis Falcidiæ redigitur, mortis tempore fpeâatur. Ita^ ( uerbi gratia ) fi is,qui centum aureorû patrimoniû in bonisha« beat, centû aureos legauerit ; nihil legatarqs pro« deft,fi ante aditam hæreditaté per feruos haeredi« tariOS,aut ex partu ancillaru haereditariaru,aut ex fœtupecorû tantum accefferit ha:reditati,ut cen« turn aureis legatoru nomine erogatis haeres quar tarn partem hæreditatis habiturus fit; fed ncceflc eft, utnihilominus quarta pars legatis detrahat. Ex diuerfo,fi fepiuagintaquinij legaueut,amp; ante aditâ

»« INSTITVT. Liß. IL

adiram hæreditaté in tantum decreuerintbona (inccndtjs forte, a ut naufragtjs, aut morte feruo» rum) utnô amplius.quâm féptuagmtaquinq; au« teoium fubftantia, uel etiam minus relinquatur: fonda legata deben t. Nec ea res damnofa eft hx« redi, cuiTiberum eft non adiré hærcditatem. quae res efficit, ut fit neccffc Icgararijs, ne deftituto te* ftamcnto nihil côfequantur, cum hxrede in por« tionepacifci. Cum autem ratio legis Falcidiae ponitur : ante deducitur æs alienum, item func* ris impenfa, amp;nbsp;precia feruorum manumiflbrum: tune demum in reliquo ita ratio hàbetur,ut ex eo quarta pars apud hæredem remaneat, tres uero partes inter legatarios diftribuantur, pro rata fcilt; licet portione eins, quod cui^ eorum Icgatû fue* rit. Itafc^ fi fingamus quadringentos aurcos lega« tos effc,amp; patrimony quantitatem, ex qua legata erogari oportet,quadringentorû effe.-quarta pars legatârtjs fingulis debet derrahi. Quôd fi trecen« tos quinqua^inta legatos fingamus.oftaua debet dctrahi.Quodfi quingétos legauerit.initio quin» ta,deindc quarta detrahi debet. Ante enim detra* hendumeft,quod extra bonorum quantitatem eft, deinde quod ex bonis apud hæredem rema» nere oportet.

DE FIDEICOMMISSARIIS hæreditatibusA ad fenatus confultû Ttcbçllianiun. Xir. XXIII,

tit. xxni. wf

NVnc tranfeamusad fidcicomifTa. fcdpcius eft, ut de hærediraribus fideicómiffarijs ui« deamus. Sciendum italt;5 eft,omnia fideicómifli i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ptimis temporibus infirma fiiiffe : quia nemo in« ’

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;winis cogebatur praeftare id, de quo rogatus erat»

Quibus enimnon potcrant bacreditaté uel lega« ta relinqucrc/i relinquebat,fidci cómittebant co« ' tum, qui capere ex teftamento poterant hatredi» tatem. Et ideo fideicommifla appellata funt,quia nullo uinculo iuris, fed tantû pudere corum, qui rogabantur, continebantur. Poftea diuus Augult; ftusprimusjemel iterum'eç gratia perfonarû mo tus,uci quia per ipfius falutem rogatus quis dice« Ktur,aiK ob infignem quorundâ pcifidiam,iu(ric confuhbus aurhoritatéfuam interpônere. Quod

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quiaiuftum uidebatur A populäre erat.-paularim

■ conuerfum cft in affiduam iurifdidioncm : tan« tusc^corum fauor faöiis eft,utpaulatim etiam prætor proprius crearctur, qui de fidcicommiiTis lus diccrct,quem fidei cômiflarium appellabant.

In primis igitur feiendum eft, opus efle, ut ali» quis ccdo iure teftameto haeres inftituatur.eius'c^ fidei cômittatur, ut cam haereditaté alq reftituat. aiioqui inutile eft teftamentû,inquo nemo hx« res inftituit .Cum igit aliquis fcripferit, L v C i v S TitiVS HAERES ESTO;poteftadnccre,RO COTE LVCI TITI,VT CVM PRIHVM PO TERIS H AEREDITATEM ME AM ADIRBj bah CAIO SEIOS.EDDAS RESTITVAS.

Poteft

1X3 INSTITVT. LIB. IL

Poteft autem quif«^ Sc de parte reftituenda redem rogare.-Sc liberum eft,iiel pure, uel fub con ditioneielinquere fideicommiffum, uél ex certo quot;die. Reftituta autem hæreditate,is quidem,qui reftituit, iiihilominus hæres pernunet;is uero, qui recipit hæieditaté,aliquâdo hæredis,aliquan» dolegatarrj loco habetur. EtNeronis quidem temporibus Trebellio Maximo ScAnnæo Seneca conlulibus fenatusconfultum fadum eft : quo cautumeftjUtfihæréditasex fîdeicômiflî cauffa reftituta fit.-omncs aftiones, quæ iure ciuili hære-di Sein hæredem competerent, ei Su in eumdaren tiir, cui ex fideicômifîb reftituta effet hæreditas.

Poftquodfenatusconfultûprætor utiles aâio» nés ei 8c in euîn, qui recepit hæreditatc, quafi hxgt; redi ôc in hæredem dare cœpit. Sed quia hære* des fcripti,cum aut totam hæieditatem,aut penè totam plerunlt;5 reftituere rogabantur,adire hære ditatem ob nullum uel minimû lucrum reeufa» bat, atqg ob idextinguebant fideicômiffa; poftea Vefpafiani Augufti temporibus Pegafo Ôc Pufio* neconfulibusftnatus cenfuit ; ut ei, qui rogatus effet hæreditatem reftituere,perinde liceret quar^ ram partem retinere,at9 ex lege Falcidia ex lega« tisretinere conceditur.Exfingulisquöq^ rebus, quæ per fideicommiffum relinquûtur, eadem rc-tentio permiffa eft. Poft quod fenatufeonfuh tum ipfe hæres onera hæreditaria fuftinebat : ille autem,qui ex fideicommiffo recipiebat partem hære

TIT. XXIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1x9

hstcditatfs.legatari) pattiarij loco erat, id eft eius legatarij,cui pars bonoru legabatui. quae fpe cies kgati,partitio uocabatur: quia cum haerede kgatarius partiebatur haereditaté. Vndequae fo« lebant ftipulationcs inter hacredem amp;nbsp;partiarium legatacium interponi.eaedem interponcbatur in« tereum,quiex fideicomiffo tecepit haercditatc, Ck hxredem, id eft,ut lucrum St damnum hæredi tarium pro rata parte inter eos commune elTet. Ergo fiquidcm non plus,quâm dodrantcm hat« teditatis fcriptus hacres rogatus fitreftituere : tue ex Trebelliano fcnatufconfulto reftituebatur hat ieditas,amp; in utrun^ aâiones hæreditariæ pro ragt; ca parte dabantur.-in hxredem quidem iureciui* lidn eum uero,qui recipiebat hxreditatem, ex fe natufconfulto Trebelliano tanquamin hæredé. At fi plus,qudm dodrantem,ucl etiam totam has reditatem reftituere rogatus effet: locus erat Pc« gafiano fcnatufconfulto: amp;nbsp;haeres,qui femel adie lathxreditatem (fi modo fua uoluntatc adierat) fiuc retinuerat quartam partem, fine retinere uo luerat:ipfe uniuerfa onera haereditaria fuftinc« bat.Sedquarta quidem retenta,quad partis amp;nbsp;pro parte ftipulationcs intetponebantur, tanquii inter partiarium legatarium amp;nbsp;hxredem. fi uero totam hxreditatéreftitueret: emptx Sfuenditae bæreditatis ftipulationcs interponebâtur. Sed fi recufabat fcriptus hxrcs adiré hæreditatem,ob ilt;i4quod diceict earn fibi fufpeâam effe quafi da« 1 mno

INSTITVT. LIB. IL

fnnolatn.xaucbatur Pcgafiano fcnatufconfulto» ut defiderante 6O,cui reftituere rogatus eflctjuf« fu prætoris adiret,amp; reftitiieret bæieditatem.-pct-jiïdec^ei amp;in eum,qui reciperct hærcditateni,. aâiones darentur,ac iuris eft ex Trebclliano fena tufconfulto.quocafu nullis ftipulationibus eft opusrquia fimul amp;nbsp;huic, qui reftituit, fecuritas da tiir.ét aftiones h:ereditariæci,amp; in eum transféra tur.qui recipit hareditaté, utro^ fenatufconful« to in h it fpecie concurrente. Sed quia ftipula-tiones ex lenatufconfulto Pegafianodefcenden* tesA ipfi antiqiiitati difplicueruntAquibufdant tahbuscaptiofaseashomocxcelfiingenq Papi« uianusappellatA nobis in legibus magis fimpli* ciras,quanidifficultas placet: ideo omnibus no* bis fuggeftistam fimilitudinibus,quam differcn fijs urrniftg fcnatuftonfu]ti.placuit,explofo fena tufconfulro Pegafiano.quod poftea fuperuenit, omnem authorirarem Trebelliano fenatufcon* fultopr.Teftare,utex eofideicommiiTariæ hæredi tares reftituantur.fîue habeat hæres ex uolqntatc teftatoris quarrd,fnie plus, fine minus, fme nihil penitus. ut tune quando uel mhil,uel minus quac ta apud eum remanet, liceat ei uel quartâ,uel qd! deeft,ex noftra authorirate retinere, uel repeterc folutum quafi ex Trebelliano fcnatufconfulto: pro rata portione aflionibus,tam in hæredem,c^ in fideicommiftarium compefentibus.fi ueroto tam hxreditatem fponte leftituerit: omnes bxrc ditarix

TIT. XXIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ÏH

âîtariæaflioncs fideicommiffario.amp;adiierfus eu competant.Sedetiam id,quod præcipuum Pega fiani fetiatufconfulti fuerat, ut quando recufarec hæres fcriptus fibi datam hærcditateru adiré, ne» ccHitasei imponereturtotam haereditatem uo» lenti fideicommiffario reftitiiere,ôc omnes ad eü amp;nbsp;contra eum transferre aâiones;ôc hoc tranfpo« fuimus ad fenatufcófultuniTrebellianum, ut ex hoc folo ncceffitas haercdi imponatur,fi ipfo no« lente adiré, fideicommiflarius defiderct reftituî fibi hæreditatem,nulle nec damno nec comnio« do apud hæredem remanente. Nihil autem ingt; tereftjUtium aliquis ex affehæres inftitutus, auc totam hæreditatem,aut pro parte reftituere roga tur.’an ex parte hteres inftitutus,aut totam eâ par tem,aut partem partis reftituere rogatur.Nam 8c hoc cafu eadem obferuari præcipimus, quae in to tius haereditatis reftitutionc diximus. nbsp;nbsp;nbsp;Si quis

una aliqua re deduôa, fiue præcepta, quaequar-tam continet(uelutifundo,uel aliare)rogatus fit reftituere hrereditatem; fimili modo ex TrebelU ano fenatufconfulto reftitutio fier, perinde ac ß quarta parte retenta rogatus effet reliquam hære ditatem reftituere. fed illudintereft, quod altero cafu,id eft cû deduôa, fine præcepta aliqua re, rc-ftituitut hæreditasrin folidum ex eo fenatufeon« fultû aftiones transferuntur: amp;nbsp;res, qnæ remanec apud hæredem, fine ullo onere haereditario apud Euni remaiict, quatiex legato ei adquifita.altero I tj uero

INSTITVT. LIB. IL uerocafujdeilcum quatta patte retenta toga« tnsefthxtes reftituere hxreditatem.amp;reftituit; feinduntur aäiones,amp;pro dodiantequidem traf fetuntur ad fideicommiflatium, pro quadtante remanent apud hxredem. Quinetiam licet una re aliqua deduäa,aut ptæcepta, reftituere aliquis hærcditatem rogatus Ht,in qua maxima pars hx reditatis contineatur.'xque in foiidum t räsferun tue aäiones.'amp; fecum deliberate debet is,cui refti tuitur hxreditas,an expediat fibi reftitui. Eadem £cilicecinterueniunt,amp;fiduabus pluribusue de^ duâisprxceptisûe rebus, reftituere hxreditatem rogatus fit.Sed amp;nbsp;fi cetta fumma deduâa prxce-ptaiie,qux quartam,ueletiammaximam patte hxreditatis continet,rogatus ßt aliquis bxredita temreftituere.’idem iuris eft. Qpæ autediximus de eo,qui ex afte inftitutus eft : eadem ttansferi« müs amp;nbsp;ad eü,qui ex patte hxtes fcript9 eft. PrX terea inteftatus quoqg montiuus,poteft rogare eum,ad quem bona ßia uel legitimo iure, uel ho« norario pertinere intelliginut hxreditatem fua totam,partemüe eius,aut rem aliqua (ueluti fun« dum,hominem,pecuniam)alicui teftituat ; cum alioqui]egata,nißex teftamento, non ualeant. Eum quolt;5,cui aliquid reftituitur,potcft rogare, lit id rurfura alq aut totum,aut partem,uel etiam aliquid aliud teftituat. nbsp;nbsp;Et quia prima ßdeico-

miftotum cunabula â fide hxredum pendent, St tarn nomen,quäm fubftantiam accepeiunnideo diuus

TIT. XXIin. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1«

diuus Auguftus ad necetfitatem iurJs ea retraxit. Nupcr amp;nbsp;nos eundem principem fuperare cóten dentes:exfaâo,qaodTribonianus uir excellen« tiiTimus cxquxftorc facri palatij fuggeffît, confti tutionemfecimusîpcr quam difpofuimus, fi te« ftator fidci haeredis fui cómifit,ut ucl haercditatê, uelfpecialcfideicommi(rumrcftituat,amp;: neq; cx fcriptura,nclt;5 ex quinlt;5 teftiu numero (qui in fi« dcicómiflïs legitimus efle nofcitur)poflit res ma« nifeftari,fed uel pauciores,^ quin^,uel nemo pc nitus teftis interuenerit.iunc fiue pater hxredis,!! ue alius quicun^fit,qui fidemhæredis elegerit, amp;nbsp;ab eo reftitui al iquid uoluerit : fi hxres perfidie icntus adimplere fidcm recufat,negando rem ita elfe fubfecutam/ifidekömiiTarius iufiuranduei detulerit,cu prius ipfe de calunia iurauerit.necefa fe eü habere uel iufiuradum fubire,quod nihil ta« le â teflatore audiuerit,uel recufante ad fideicom miili ucl uniuerfalis uel fpecialis folutionê coar« tari.ncdepereat ultima uoluntas teftatoris fidei haeredis cómiffa.Eadem obferuaricenfuimus ,0e fi â legatario ucl fiddcörnÜTario aliquid ßmilitec rcliôû fit. Quod fi is, à quo reliftu dicitur,poft$ negauerit,confiteatur quidem aliquid â fe reliäu efle,fed ad legis fubtilitate recuriat: omnino fol« uerecogenduseft.

DE SINGVLIS REßVS PER FI deicómiiTum teliâis. Tit. X X II 11.

I iq X Fotcd

ÏNSTITVT. LIB. IL

POtelltaméquisetiîim ßngulasres pct ßdci* commiflum rclinquere.-ueluri fundum.argé tu m,hominem,ueftem, amp;nbsp;pecuniam numerata: Scud jpfum hîEredemrogare,utaîicui reftituat,’ ud legararium,quamuis à legatano legari no pof fit. Poteft aut non folu proprias res rcftator per fideicómifium rdinquerecfcd è( haeredis.aut lega tarij.aut fideicornmiffarii,aut cuiuslibet alterius. Ita^Sc legatarius Sc fidcicómiffarius no foln de ea rerogari poteft,ut eâ alicuireftituat.quæei relis öa fit.-fed etiani de alia, fiue ipfjus,fiue aliéna fit.

Hoc folum obferuandiim eft, ne plus quifquä togctur alicui reftituerc, qudm ipfe ex reftamen* to ceperit.nam quod amplius eft, inutiliter rclin-quitut.Cum aiitem aliéna res per fideicómiflum rcljnquit;necefle eft ei,qui rcgatus eft,3ut ipfam tcdimereamp;præftare.autîeftimationem eins fol« «ere. Libertas quo^ fcruo per fideicomiffum dari poteft.uthærcs eum rogetur manumittcre, lid legatarius, uel fideicómifTarius. nee intereft, utruni de fuo proprio feruo teftator roget, an dc eo,qui ipfnis hïcredis,aiit legatarq, ud etid extraneï fit.Italt;5amp; aliennsferuus redimi óc manumit-ti debet. Quod fi dominus cum nó uendat.fi modo nihil ex iudicio cius,qui rdiqiüt libertate, re« cepinnon ftatim exftinguitur fideicómiffaria li« bcrtas,fed differtur.-quia poffittempore procédé tc,ubicun^ occafio ferui redimendi fucrit,pra:fta ti libertas. Qui autcni ex fideicommifli cauffa mann

T TT. XXV. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;:iî5

ÛiAnnmittiwr.non teftatoris fit libcrtus, criam fi teftatoris feruus fit.fed eins, qui mannmirtir. At îs,qui direäö ex teftamcnro liber e(Te nibet, ipfi» us teftatoris Ijbertus ftt,qui etiam orcinns appeT» latiir.Nec alius nllusdireflo ex tcftamento liber» tatem habere poteft.quàm qui utrcrg tempore te ftatoris fuerit,ôt quo faceret teftamentûÂ mo teretur. Dircâa aût libertas tune dari uiderur, cum nô ab alio feruû manumitti rogat, fed ueluc ex fuo teftamétolibertatécicôpetere uult. Vec ba aût fideicômifforû hacc maxime in ufii haben tut: PETO, ROGO, VOLO,MANDO,FIDEl TV AB COMMITTO. quæ perinde fingula fuma funt,at^ ß omnia in unum congefta effent.

DE CODICILLIS. Tit. XXV.

A NtcAugufti tempora conftat codicilloru JT^ius in ufu non fuift e,fed primus Lucius Len tulusCex cuius petfona etiäfideicömiffa effe cce* perunt)codicillosintroduxit. Nam cum dccede-tet in Africa,fcripfit codicillos teftamento confit matos, quibus ab Augufto pettjt pet fideicom-miffum,utfacetet aliquid.Etcum diuus Augu« , ftus uoluntatem eiusimpleffct.-deincepsrehqui eius authoritatem fecuti,fidcicommiffa præfta» bant;amp;: filiaLcntuli legata,qujc iurc nondebebat, foluit.Dicititrautem Auguftus conuocalTe fapi

I iiq' entes

«tf INSTITVT. LIB. IL

entes ulros.intcr'cß COS Trebatium quoç,niîus tunc ànthocitas maxima ei;at,amp; quaefiiTe^an poflt; fetrecipihoc,necabfonans â iuris ratione codi« cillorumufuscffct.'ôc Trebatium fuafiffe Augu» fto^quod dicecet utiliiTimum Se necefiarium hoc ciuibus cflè propter magnas amp;nbsp;longas peregrina« tiones.quæ apud ucteres fuiffent: ubi fi quis tefta mentum facere non poffet,tamen codicillos pof fet. Poftquæ tempora cumôc Labeo codicillos feciiTet.’iamnemini dubium erat,quin codicilli iu re optimo admitterentur. Non tantum au-tem tcftamentofaâopoteft quis codicillos face« ce,fedamp;inteftatusquis decedens fideicommic* tere codicillis poteft.Sed cum ante teftamentum faâum codicilli faAi crant; Papininianus ait, non aliter uires habcrc,quâm fi fpeciali poftea uolun täte confirmentur. Sed diui Seuerus Su Antoni« nus rcfcripferunt.cx qs codicillis, qui teftamentu pracccdünt,poflc fideicommiffum peti.-fi appare-at eum,qui teftamêtum fecjt,â uoluntate, quant in codicillis exprefieraLnon te cefTiiTe. Codicil iis autem hæreditas, ne«^ dati, neqg adimi poteft: neconfundaturiusteftamentorum amp;nbsp;codicillo-* tum.amp;ideo nec exhæredatio fcribi.Direâôau« tem hxreditas codicillis,ne^ dari, ne^ adimi po teil, nam per fideicommiffum hæreditas codi« cillis iure relinquit. Nec conditionem hærcdi in« ffituto codicillis adijccre,neçfubftitucrc dired» quis poteft. Codicillos autem etiam plûtes quis

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ÏÎ7

quis ficcre poteH;,amp; nullam folennitatem ûidingt; tionisdefideianc.

INSTITVTIO*

NVM SEV ELEMENTORVM D.

IVSTINIANI SACRATISSI-MI PRINCIPIS. LIB. III.

DE HAEREDITATIßVS» quæab inteftatodeferuntur.

Tit. I.

Ntcllatus dcccdit, qui aut ottinino teftamcntum non fecit: aut non iu re fecit.'aut id, quod fcccrat, ruptu irritumne faâum eft.aut fi ex eo ne __________mo haeres cxftitcrit. Inteftato« turn autemhxreditates ex lege duodecim tabu« larum,primu ad fuo s haeredes pertinent. Sui aut hæredes exiftimâtur(ut fupia diximus) qui in po teftate moricntis fuerintzucluti filius filiaâe, ne« pos ncptisuc ex filio.pronepos proneptisne ex ne potc ex filio nato prognatus prognataûe.Nec in« tereft,utrum naturales fint liberi,an adoptiui.

Qîjibusconnumerarineccffe eft etiameos, qui ex legitimis quidem nuptijs uel matrimonrjs non font progenitbcurijs tarnen ciuitatum dati I V fccun

«J ÏNSTITVT. LIB. III.

fecnndu dtuallum conftitutionum, q«x fnpcr Ws pofitae fiintjtcnorem.haeredum fuorumiura nan cifcuntur. Necnon eos ,qiios noftraeaniplexae flint conftitutiones, per quas iull imus, ut fi quis muiierem in fuo contiibeniio copiilaiienr, non ab initio affcdionemaritali,eani tame, ctunqua poterat habere coniugium, fie ex ea liberos fuftu« lerit.'poftea ucro affedione procedente.enam nu ptialia inftriinienta cum ea fet erir, fie filios uel ft* lias habuerit.non folum cos liberos, qui pof! do« tem editi funt,iuftos,amp; in poteftate partis efieifed ctiam anteriores,qui amp;ijs,qui pcftea nari fuiit,oc cafionem legirimi nominis præftiterunr. Qtiod obtinerecéfuimus.amp;finóprogeniti fuerint poft dotale inftrumentum cófcdum liberi, uel ctiam nati abhac luce fuerint fubtrafli. Ita demuni tarnen nepos neprisûe.pronepos proneptisûe,fu» orum h-Tredum numero funr,fi praïcedensperi’o na deficrir in poteftate parentis clTc.-fiue morte id accideritjfiue alia ratione, uelutemancipatione. Nam fl per id tempus,quo quis moritur, filius in poteftate eius fit.nepos ex co,fuus haeres effe non poteft. Id'q^ amp;nbsp;in cætcris dcinceps liberorum per» îbnisdiâûeflc intclligimus. Poftumi quoqg, qui fl uiuo parente nati effentdnpoteftateeius fu turi forent.fui hæredcs funt. Suiautem hxre des fiunt etiam ignorantes.amp;: licet funofi fint,ha: redes poflTunt cxiftererquia quibus ex cauffis igno tantibus nobis adquiritiir, ex liis cauffis Sc furio»

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1^9

fis âdquîri potcft.Etftatim motte parentis quaff cótinuatur donuniuni.amp; ideo nec tutoris autho« ritate opus eft pupillis, cum etiam ignorantibus adquirarur fuis hæredibus hæreditas. nec curato« tis aflenfu adquiritut furiofo,fed ipfo iure. In* terduni autem, licctin poteftate parentis morns tempore funs haercsiion fuerit,tamen fuushæres parenti cfficitur: uelati fi ab hoftibus quis teuer« fus fucrit poft mortem partis fui. ius enim poftli minii hoc facit. Per contrariumautem hoccuc« nit.ut licet quis in familia defunäi fit mortis tent porc,tamen fuus hæres nô fiatrueluti fi poft mot tem fuam pater iudicatus fuerit perducllionis rc us,ac per hoc memoria eius damnata fuerit. fuä enim hæredcm habere non poteft, cum fifcus ei fuccedat.fed poteft drei ipfo quide iure fuühære-dé efle.fed dcfincrc. nbsp;nbsp;Cü filius filiaueA ex alte«

ro ftlio nepos neptisue exiftunt.paritcr ad hæredi taremauiuocâtur.-ncc quigradu proximioreft, ultcriorem cxcludit. Acquum enim effe uidetur, nepotes neptcs'c^in patris fui locum fuccedere. Pari rationc amp;nbsp;fi nepos ncptisûc fit ex filio, amp;nbsp;ex nepotc pronepos ptoneptisne : fimul uocantur. Et quia placuit nepotes neptesue, item pronepo« tes proneptesiie in parentis fur locum fuccedere: conueniens effe uifum eft,nô in capita, fed in ftir-pes hæreditatem diuidi, ut filius partem dimidiâ hœreditatis habeat,8ccx‘altcro filio duo pluresùc ttepotes alteram dimidiam. Item û ex duobus figt;

l4â INSTITVT. LIB. IIL

11)5 nepotes ncptesûe exiilant^ex altero nnus for« te aut duo,ex altero tres aut quatuotrad unû aut duos dimidia pars pertineat, ad tres uel ad qua« tuor altera dimidia. Cum autem quxritur ,an quis fuus hseres exiftere poffit : eo tempore qux* rendum eft,quo certum eft aliqué fine teftamcn« to deceflifle.quod accidit Sc dcftituto teftaméto. Hac rationc, fi filius exhæredatiis fuerit,amp; extra« neus hæres inftitutus A filio mortuo poftea ca* turn fuerit hæredem inftitutû ex tcftamento nô fieri hacredé, aut quia noluit effe hacres, aut quia nô potuit.-nepos auo fuus hæres cxiftet.quia quo tempore certum eft inteftatû deceffiffe patrem familiaSjfolus inuenitur nepos.fie hoc certum eft. Et licetpoft mortem aui natus fit: tarnen auo ui« iio conceptus,mortuo pâtre eius, poftea'q? defer« to aui tcftamento, fuus hæres effîcitur. Plané fi 8c conceptus Se natus fuerit poft morte aui: mot« tuo pâtre fuOjdefcrto'cç poftea aui tcftamento» fuus hæres auo nô exiftctquîa nullo iure cogna* tionis patrem fui partis attigit. Sed ncc ille eft in* ter liberos aui, quem filius emancipatus adopta* lût. Hi autem,cum non fint fui ( quantum ad hx reditatem) libeti : ne^ bonorum pofleffionépe* terepoflunt quafîproximi cognati. Hæcdefuis hæredibus. Emancipati autem liberi,iure ciui* li nihil iuris hahent ( ne«^ enim fui hæredes funt, qui in poteftate parentis elfe defierunt) nc^ ullo aiio iure per Icgem duodccim tabularum uocan* tut

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;l4i

tut. fed praetor naturaliæquitatc motus, dat eis bonorum poffeffionem vnde Liberi, perindc ac fi in poteftate parétis tempore mortis fuiflent: fine foli fint, fiuc cum fuis haeredibus cöcurrant. Ita^ duob? liberis exiftétibus, emancipato nno, amp;nbsp;eo, qui tempore mortis in poteftate fuerit ; £a« né quidem is, qui in poteftate fuit,folus iure ci« uili hxres eft,amp; folus fuus bæres. fed cum eman* cipatusbeneficio praetoris in partem admittitut; euenit,ut fuus hxres pro parte hxrcs fiat. At hi, qui emancipati â parente in adoptionem fe dede« tunc,nonadmittuntiuad bona naturalis partis quad liberirfi modo, cum is moreret, in adopti* na familia fuetint. Nam uiuo co emancipati ab adoptiuo patre;perinde admittuntur ad bona na turalis partis, ac fi emancipati ab ipfo eflent,nec unquarninadoptiua familia fuilTent.Etconuc« nientcr, quod ad adoptiuu patré pertinet, extra« neorum loco eflcincipiunt.Poft mortem uero naturalis partis emancipati ab adoptiuo patre.'amp; quantu ad hunc adoptiuu partem pertinet, xque extraneotum loco fiunt: amp;nbsp;quantum ad natura« lis partis bona pertinct,nihilo magis libetoru gta dum nancifcuntur. Quod ideo fic placuit,quia iniquum crat,eflc in poteftate partis adoptiui,ad quos bona naturalis partis pertineant, utrum ad liberos cius, an ad adgnatos. Minus ergo iuris babentadoptiuifilq, quàm naturales. Nanqßna« tutales emancipati, beneficio ptætotis gtadum

Ube

i4x INSTITVT. LIB. III.

liberoru retinent,licet iurcciiüli perdant, adoprf* ui uero emancipari,£eiiire ciuili perduntgradiim liberoru,amp; à praetore nó admitnint, 6c reöe. natu talia etn iura ciuilis ratio perimerc nó poteft; nee quia definut fui bæredes effe, polTiitdefinere filif filiæue,aut nepotes neptesóe effe. adoptiui uero cmacipati, exrraneorü loco incipiut effe.-quia ius nomécp fiiij^^filiæûe, quod per adoptioné cófecu-ti funt,alia ciuili ratione,id eft eniancipatiôe per* dunt. Eadem hæc obferuant, amp;nbsp;in eabonorû, poffeffione,quâm cotra tabulas teffatnéti paren* tis liberis præteritis, id eft neqj hæredibus inftitu* tis,ne^ ut oportet exhaeredatis, prxtor ppllicet. Nam eos quidem,qui in poteftate mortis tempo re fuerint, amp;nbsp;emancipatos, uocat prætor ad ean* dem bonorû poffeffioné.cos uero,qui in adopti* ua familia fuerint per hoc tempus, quo naturaliS parens moreretur, repellit. Item adoptiuos libe» ros emancipatos ab adoptiuo pâtre,ficut ab inte* ftato, ira longe minus contra tabulas tefta menti ad bona eins non admirtit : quia deûqunt in nu* mero liberorum eius effe. Admonendi tarnen fumus,eos,qui in adoptiua familia funt,quinc poft mortem naturalis parentis ab adoptiuo pa* tre emancipati fuerint ; inreftato parère naturali mortuo, licet ea parte ediâi, qua liberi ad bono* turn poffeffioné uocantui, non admictanrur:alia tarnen parte uocari, fdlicet qua cognati defunfli uocantux.Ex qua patte ita adnûttiuitiir^fine«^

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;l4)

fuihsrc(3eslibeti,ne^emanGipati obftent, ncq ftdgnatus quidé ullus interueniat. Ante cnim prat tor liberos iiocat tam fuos hæredés,qudm cman» opatos,deinde legitimos harredcs.deinde proxi# mos cognatos. Sed ea omnia antiquitati quidé placuetût.-aliquâ auté emendationé à noftra côftî lutione acceperût, quâ fuper qs perfonis côpofui mus, quæ à patnbus fuis naturalibu* m adoptio» nêaltjsdaiitur. Inuenimuseteiûnônnllos cafus, in quibus filtj 8i naturaliû p arcntum fucceffionc propter adoptioné amittebâtSc adoptione facile percmancipationé foluta.adncutrius partis fiic« ceflioné uocabant.Hoc folito more corrigcntes, côftiturioné fcripfimus,perquâdefinimus,qnan do parens naturalis film fuu adoptandû alq dedc« nx, integra omnia iura ita feruari, atcg fi in partis naturalis potcftate permanfifièr, ncc penitus ad« optio fuiflet fubfecuta: nifi in hoc tantûmodo ca fil, ut poffit ab inreftato ad partis adoptiui ucni= te fucccflioné.Teftaméto aût ab eo fafto.nclt;$ iure ciuin,neqt prætorio.ex hæreditare eins aliquid perfeqm poreft, nei^ contra tabulas bonoru pof« fcflione agnita, ncij inoflFiciofi querela inftitutar cum nec necefiitas patri adoptiuo imponat, uel nbsp;nbsp;/

hæredem eum inftituere,uel exhæredatû eum fa-cere,utpote hullo uinculo naturali copulatû, ne« q^fi ex Sabiniano fenatusconfulto ex tribus ma« tibus filer it adoptatus.Nam amp;in eiufmodi cafu, Qctj quarra ei ietuatur^nei^ ulla aâio ad eius pet«

fecu

144* INSTITVT. LIB. III.

fccutîonem ei competit. Noftra autem cönftitu« tioneexceptuseH is, quem parens naturalis ad* öptandum fufceperit. Vtrocgenim iiuetam na» tucali,quàm legitime in hanc perfonam concur* rente;prifl;inaiura tali adoption! feruamus, que* admodum fi paterfamilias fefedederit adrogan dum. quæ fpecialiter St lingulatim ex prsfats conftitutionis tenore poflunt colligi. Item uc* tuftas ex mafeulis progenitos plus diligens folos nepotes uel neptes,quiquæùeex nirilifexu de* feendunt, ad fuorum uocabant fucceifionem, amp;nbsp;iure adgnatotueosanteponebat; nepotes aute, qui ex filiabus nati funt, amp;nbsp;pronepotes ex nepti* bus, cognatoru loco connumerans, poft adgna* corum lineam eos uocabat,tam in aui uel proaui niaterni,quâm in auiæ uel proauiæ,(iue paterne (îuematernæfucceiTionem. Diui autem princi* pes non pafli funt talem contra naturam iniiuiâ fine cópetenti emendatione relinquere; fed cum nepotis Sc pron^otis nomen cómune fit utrifeg, cam qui ex maKulis,qudm qui ex feeminis de* feendunt.-ideo eundem gradum amp;nbsp;ordinem fuc* ceffionis eis donauerunt. Sed ut amplius aliquid fit eis,qui non folum naturae,fed etiam ueteris iu cis fuffragijs muniunt ; portionem nepotum,uel ncptum,uel deinceps (dequibus fupradiximus) paulo minuendam eife exiftimauerut : ut minus tertia parte acciperent,quim mater eoru uel auia fueiat acceptura, uel patec eocu, uel auus pater* nus

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14^

nusjiuetnaterniis,qiiando foemina moituafir* cuius de hæreditate agitur; qsoi^dicet fol i fmt) ad euntibus,adgnatos minime uocabant. Et quem-admodum lex duodecim tabularu filio mortuo nepotesuelneptes.pronepotesuel proneptes in locum patris fuiadfucceffionemaui fui uocat:. ita amp;nbsp;principalis difpoficio in locum matris fuæ, uelauiæ,eoscumiamdefignata partis tertiæ de minutioneuocat.Sednos,cum adhuc dubitatio maneret inter adgnatos ôc memoratos nepotes, quartam partem fubftantia: defunfli adgnatis fi-bi uindicantibus ex cuiufdam conftitutionis au= thoritate: memoratamquidem cóftitutionem à noftrocodicefegregauimus,nelt;5 inferi earn ex Theodofiano codice in eo côceffimus. Noftra au tem conftitutionc promulgata,toti iurieiusde-rogatum eft.amp; fanximus,talibus nepotibus ex fi-lia,uel proncpotibus ex nepte^ôc deinceps, fupeti ftitibus,adgnatos nullam partem mortui fuccef-fionis fibi uindicare.-ne hi,qui ex tranfuerfa linea ueniunt,potiores ijs habeantur,qin reâo iure de-fcendunt. Quam conftitutionem noftram obti« nerefecundum fuiiugorem amp;nbsp;tempora amp;nbsp;nunc fancimus:itatamen,utquemadmodum inter fi-lios,amp;nepotes ex filio antiquitas ftatuit,nô in cas pita,fed in ftirpes diuidi hæreditaté; fimiliter nos inter filios amp;nbsp;nepotes ex fi!ia,diftributionem fie-ti iubeamus,uel inter omnes nepotes amp;nbsp;neptes, amp;nbsp;inter pronepotes amp;nbsp;jineptesA alias deinceps per-K fonas

14lt;î INSTITVT. LIB. HI.

fonasrut utralt;5 progenies,matris uel patrîs, aniiß ucl aui,portionefn fine ulla deminutione confc« quatur.ut ft forte iinus uel duo ex una parte,ex al tera tres ant quatuor cxftent:unus aut duo duni« diam,alten tres aut quatuor alteram dimidiatn hæreditatis habeanc.

DE LEGITIMA ADGNA-torum fucceflionc. Tit. II.

SI nemo funs bares,uel eorum,quos inter fuos haeredes prætor uel cóftitutioncs uocant,exi-ftat,qui fucceflionemquoquo modo amplcdat: tunc ex lege duodecim tabularum adadgnatum proximum pertinet hæreditas. Sunt auté ad« gnati(ut primo quocglibro tradidimus) cognati peruirilisfexus perfonas cognatione coniundi, quafi apatre connati. Itaqjex eodcpatre natifra tres,adgnati fibi funt,qui 6c confanguinei uocan» tiu.-nec requiritur,an etiam eandem matrem ha-buerint.Item patruus fratris fiiio,S: inuicem is il« li adgnatus eft. Eodem numero font fratres pa-trueleSjideft qui ex duobus fratribus procreari funt,qui etiam confobriniuocantur. Qua ratióc etiam ad plirres gradus adgnationis pcruenire po terimus.Ii ctianbqui poft mortem patris nafcun tutiiura eonfanguinitatis nancifcuntur. Non ta« men omnibus fimul adgnatis datlex hxredita« té;fed i]s,qui tunc proximioies gradu funt, cum ‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;certu

TÏT. H. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j47‘

ceïtiim efle cœpcm aliqucm inteftatum dcccffif-fe. Pe£ adoptionem quocg adgnationis ius co fiftit.'ueluti inter filios naturales, amp;nbsp;eos, quos pater eorü adoptauit. Nee dubium eft, quin impro-prie confanguinei appellentur. Item fi quis cx cae tèris3dgnatistuis:uelutifrater,aut patruus,aut denic^ is,qui longiore gradu eft, adoptauerit ali-cfdcm.adgnatus inter l'uos hïcredes effe non dubi tatiir. Caeterum inter mafculos quidem adgna tiónis iure hsreditas,etiam filongiffimo gradu fint, ultro citro'c^ capitur. Quod ad foeminas ue« xo attinet : ita placebat,ut ipfae cófanguinitatis iu re tantum capiant bxreditatem,fi forores fint;ul terius non capiant. mafculi autem ad earum bae-

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rcditates(etiam ftlongiffimo gradu fint) admit«

'l nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tantur. Qua de caufta fratris tui aut patrui tui fi-

liæ,uel amitæ tuæ basieditas ad te pettinebat:tua ueroadillasnonpertinebat. Quodideo itacon» ftitntumerat,quiacommodiusuidebatur ita iura conftitui,ut pleruni^hsreditates ad mafculos confluèrent. Sed qui.a fané iniquü etat,in uniuer« fum eas quafi extraneas £epelli:prætor eas ad bo norum pofleffioné admittit ea parte, qua proxi« mitatis nomine bonorû pofleflioné pollicet. ex qua parte ita fcilicet admittunt, fi nelt;5 adgnatus ullus,necg pximior cognants intcrueniat.Etbæc , nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quidé lex duodecim tabularû nullo modo intro

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;duxit : fed fimplicitaté legibus anticâ amplexa,

funili modoomnes adgnat0s,ftuemafculos,fi

K q uefoa

ï48 INSTITVT. LIB. III.

ue fœminas, cuiufcûq; gradus, ad fimilitiidinem fuorum inuiceni ad fucceflionem iiocabar. Me» dia autem iuris prüdentia, quae erat quidem lege diiodecim tabularumiunior,imperiali autem dif pofitione anterior : fubtilitate quadam excogita ta,præfatam difFerentiam inducebat amp;penitus cas à fuccelTjone adgnatoru repellebat.-omni alia fucceflione incognita.donecprætorcs paulatim afperitatem iuris ciuilis corrigentcs,fiiie quod de état, implentes Jiumano propofito alium ordi-nem fuis ediftis addiderunt: amp;nbsp;cognationis linea proximitatis nomine introdufta, per bonorum pofTeflîoncm cas adiuuabantA polliccbantur bis bonorûpoflcflionem^quæ VNDE COGNATi ap-pellatur.Nos uero legem duodecim tabularum fequentes,amp;eius ueftigia in hac parte conferuan® tes.laudamus quidem praîtores fuæ humanita-tis,non tarnen eos in plenum huic cauffæ medeti inuenimus. Quare etenim unoeodem'cg gradu naturali concurrente,amp; adgnationis titulis, tam in mafculis,quâm in fœminis æqua lance confti-tutis.'mafculis quidem dabatur ad fucceflionem iienireomnium adgnatoru,ex adgnatis autem mulieribus nulli penitus,nifi foli forori,ad adgna torum fucceflionem patebataditusc' Ideo nos in plenum omniareducentes,amp; ad ius duodecim ta bularum eandem difpofitionem cxœquâres; no' ftra cóftitutione fancimus,omnes légitimas per» fonasjd eft per uirilem fexum defcendentes(fiuc

mafeu

TIT. IL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i49

imfcuHni generis,fme fœminini fint) fimili modo ad iura fucceffionis legitimæab inteftato uo-cari fecundum fiii gradus prærogatiuâ.-necideo cxckidendas,qiiia eöfanguinitatis iura, ficut ger manæ,non habent. Hoc etiam addendum no ftræ conftitutioni exiftimauimus, ut transférât unustantummodo gradus â iure cognationis in légitimant fucceflionem: utnort folum fratrisfi lius 8c filia (fecundum quod iam definiuimus) ad fucceffionem patrui fui uocentur; fed etiam ger= manaeconfanguineæuelfororis uterinæ filins Se filiafolijÔtnon deinceps perfonx unàcum his ad iura auunculi fui perueniant.-öt mortuo eo,qui pa truus quidem eil fui fratris filijs, auunculus aute fororis fuae foboli; fimili modo ab utrolt;5 latere fuccedantjtanquam fi omnes ex mafeulis defeen dentes,legitimo iure ueniàiït,fcilicet ubi frater amp;nbsp;foror fuperftites non funt. His etenim perfonis prxcedentibus, amp;nbsp;fucceffionem admittenribus: cæteri gradus remanent penitus femoti,uidelicet hatreditate non in ftirpes,fed in capita diuidenda.

Si plüres fint gradus adgnatoru.aperte lex duo decim tabularum proximum uocat. Itacjfifuer« bi gratia)fint defunöi frater, 8c alterius fratris fili us,aut patruus.-frater potior habetur.Et quamuis fingulari numero ufa lex duodecim tabularum proximum uocet.tamen dubium non eft, quin fi plures fint eiufdem gradus, omnes admittantur. Nam amp;nbsp;proprie proximusex pluribus gradibus

K iq intel

.150 INSTITVT. -LIB. riL întelligitur:Sc tarnen nó dubiû eft, quin licet unus fit gradiis adgnatoru,peitineat ad eos hærcditas.

Proximus aurem, fi quideni nullo teftamcn« to faâo quifquam decefferit, per hoc tempus rc-quiritur,quo mortuus eft is, cuius de hxreditate quæritur.Quôd fi fafto teftamento quifquam de cefferit.per hoc tempus requiritur.quo certu efle coeperit,nullum ex teftamento hacredem exftitu rum. tunc enim proprie qmfq; inteftatus decef= fifle intelligitur. Quod quideni aliquandolougo tempore declaratur. In quo fpacio temporis fæ-pe accidit.ut proximiore mortuo.proximus effe incipiat,quimoriente teftatorenon erat proxi? mus. nbsp;nbsp;Placebat autem in eo gencre percipien -

darum hacreditatum fucceffionem nó effe ; id eft ut quamuis proximus, qui fecundum ea.quæ dilt; ximus.uocatur ad haereditatem, aut fpreuerit hx reditatem.aut antequdm adeat, dcceflerit.nihilo magis legitimo iiure fequentes admittant. Qiiod iterum prætores imperfeäo iure corrigentes, nó in totum fineadminiculo relinquebdt;fcd ex co* gnatorum ordine eos uocabant.utpote adgnatio nis hire eis reclufo.Sed nos nihil perfediflimo iu-ri deefle cupienres.noftra conftitutione.quam de iure patronatus,humanitate fuggerente protuH-mus,fancinius fucceflionem in adgnatorum hx* reditatibus non efle cis denegauda.- cum fatis ab-fiirdum crat,quod cognatis à prætore apertü eft, hoc adgnatis effe reclufum.-maxime cum in one re quide

TIT ÏIK nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;10

ïtqilidem tatebtum 5£ primo gradu déficiente, feqnens fucccdit,Sc quod in onere obtinebat,non erat in lucro permiffum. Ad le^titnam fuc* ceffionem nihilominus uocatur ctiâ parens, qui contrafla fiducia filium uel fiüam, nepotera uel neptem,acdeinceps emancipat.quodex noftra conftitutione omnino inducitur, ut emancipa-tionesliberorum femper uideantur qualï contra ftafiduciafierixumapudueteresnon aliter hoc obtinebat,nifi fpecialiter cótraólafiducia parens tnanuniifiiTet.

DE SENATVSCONSVL« fultoTertylliano. Tit. III.

LExduodecim tabularum itaftrido iurcute batur,amp;praeponebat mafculorum progeni-em;Óceos,qui perfoeminini fexus neceffitudinc fibi iunguntur, adeo expellebat, ut ne quidem in. ter matrem Scfiliumfiliamfie ultro citroqjhaere-ditatis capiendæ ius darct: nifi quod prætores ex proximitate cognatorum eas perfonas ad fuccef fionem,bonorum poffelTione VNDE COGNATl accommodata.uocabant. Sedhae iuris anguftiÄ poftea emendatæ (unt. Et primus quidem diuus. Claudius matri ad folatium hberorum amiffo« rum.legitimam eorumdetulithaereditatem. Pa ftea autem fenatufconfulto Tertylliano,quod di ui Hadriam temporibus faftum eft,pleniffime de

K üi) trift)

INSTITVT. LIB. III.

trifti fucceffione matri, non etiam auiïE defcren^ da cautumeftnit mater ingenua trium liberorö jus habensjibertina quatuor,ad bonafiliorum 6 liarumue admittatur inteftato mortuorumji« eet in poteftate parentis fit: ut fcilicctcum alies noiurifubieâaeftjiufliteiusadeatbæreditatem, cuius iuri fubiefta eft. Præferuntur autem ma tri liberi defunfti,qui fui fuut, quiûe fuorum loco funt/ine primi gradus,fiue ulterioris.Sed à ft li£E fuæ niortuæ filius uel filia præponitur ex con ftitutionibus roatri defunâæ, id eft auiæ fuæ. Pas ter nero utriufeg, nó etiam auus Äptoauus matti anteponitur/cilicet cum inter eos folos de hære-ditateagitur. Frater autem confinguineus tarn filq,quäm filiæ cxcludebat matrem: foror autem eonfanguinea pariter cum matre admittebatur. Sed fi fuerant frater amp;nbsp;foror confanguinei,amp; ma« ter liberis onerata.-frater quidem matrem exclue debat ,comm unis autem erat hæreditas ex æquis partibus fratribus amp;nbsp;fororibus. Sed nos corn ftitutione,qtiam in codice noftro nomine deco» rato pofuimus^matri fubueniendum efle exiftb mauimus:refpicientesad natiiram,amp; puerperi« um,amp; periculum,amp;: faepe mortem ex hoc cafu matribus illatam. Ideofcp impium efle credidi-: muSjCafum fortuitum in eins admitti detrimen« turn. fi enim ingenua ter,uel libertina quater non peperit.’immerito defraudabatur fucceflione fuo ru Hberoru. quid enim peccauit, ft non plures,fed

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pan

TIT. ni.

paucos pepcritÆt dedimus ius Icgîtîmu plenum matribusCfiue ingenuis,fiue libertinis)amp;: fi nó ter cnixæ fuerint uel quater/cd eü tantu uel eam,quï quæne morte intercepti funt,ut fic uocent in libç roru fuoru légitima fucceflïoné. Scd cu antei conftitutiones iura legitimæ fucceflïonis perfcru tantes,partim matré adiuuabant, partim ea pra:« grauabant, nee in folidû eâ uocabant, fed in qui« biifdâ cafibus tertiâ ei pattern abftrahentes, certis legitimis dabant perfonisjn alijs aût contrarium faciebantrnobis nifum eft reda amp;: fimplici uia ma tré omnibus perfonis legitimis anteponi, ôc fine ulla deminutionc filiorû fuoru fucceflïoné accipe re.-excepta fratris Sc fororis perfona, fine confan« guinei fint,fiue fola cognationis iura habétes : ut quemadmodûeamtotialijordini legitimo prac pofuim9,ita ornes fratres amp;nbsp;forores, fiue legitimt fintjfiue non,ad capiendas hærcditates fimul uo-cemus.-ita tamen,ut fi quidé folæ forores adgna-tae uel cognatae^ôc mater defundi uel defundae fit perfint: dimidiâ quidé mater,altéra uero dimidiâ partem omnes forores habeant. Si uero matre fit perftite amp;nbsp;fratre uel fratribus folis,uel etiam cum fororibus,fiuelegitima,fiuefola cognationis iura habétibus,intcftatus quis uel inteftata moriat ; in capita diftribuat eins haereditas. Sed quéad -modûnos matribus j^fpeximus ,ita cas oportet fuæ foboli côfulerc.fcituris eis,qd' fi tutores libe-ris nô petierintjuel in locu remoti uel exeufati in

K V ua

1^4 ÏNSTITVT. 118. Ill

Intra annum peterc neglexerint;ab eortuit imps herum morientium fucceflionemehto repellcn tur Licet autc uulgo qiiacfitiis fit filiiis filiatie: potcft tarnen ad bona eins mater ex Teity lliano fenatufconfulto admitti.

DE SENATVSCONSVLTO Orphitiano. Tit. II11,

PEr contrarium autcmliberi ad bona matm inteftatarum admittuntur exfenatnfconful toOmhitiano.qnod Orpbitioamp;Rufo confiiii» bus efteâunieft, diiii Marei temporibus ; amp;nbsp;data eft tarn filio, quam filiac légitima hæreditas eti» am ûalicno iuri fubiefti fint; Sc præferunt eófan» guineisScadgnatisdcfunflafinatris. Sedcuin exhocfenatufcófulto nepotes Sc neptes adauia: fucceffionemlegitimo iure non uocarentur; po ftea hoc conftitutionibus principalibiis emenda-tum eftjUt ad fimilitudincm filiorum filiarumfc^ ôcnepotes Scneptes uocentur. nbsp;nbsp;Sciendum au*

tem eft huiufmodi fucceftîoneSjquse ex Tertylli^ ano amp;nbsp;Orphitiano fenatufconfultis deferuntur, capitis deminutione non perimi,propter illam re gula,qua nouae hæreditates legitimæ capitis de* minutionenon pereunt,fed illæ folæ,quæ ex. lege duodecim tabularii deferunt. Nouiflime fei en dû eft etiâ illos liberos, qui uulgo quæfiti funt,ad' matris hxreditatc ex hoe fenatufeófulto admitti

TIT. V...... iyi.‘

Siexpluribuslegitimishæredibusqiiidâ omi-rerinthæreditatcm,uel morte,uelalia caiifTaim-pcditi fuerint, quo minus adcat.reliquis, qui adi-crint, adcrefcit illoru portio.-Si licet ante deceffc-tint,ad haeredes tarnen corum pertinet.

DE SVCCESSIONE COGNA-forum. Tit. V.

POft fuos hæredes.eoslq;, quos inter fuos bae-redes prætorôccôftitutiones uocant^amp;poft legitimos ( quo numero funt adgnati, ôi hi,quos in locum adgnatoru tarn fupradiâ.a fenatusconr fulta, quâm noftra erexit conftitutio) proximos cognatos prxtor uocat,qua parte naturalis co* gnatiofpeâatur. nam adgnati capite dcminuti, qui'qj ex his .pgeniti funt,ex lege duodecim tabu laru inter legitimos non habentur, fed à prætore tertio ordine uocantur : exceptis foils tantiimo -do fratre ôcforore emancipatis,non etiam liberis corum,qiios lex Anaftafiana cum fratribus inte-gri iuris conftitutis, uocat quidem ad legitimam fratrishæreditaté, fine fororis: non æquis tarnen partibus Jed cum aliqua deminutione, quam facile eft exipfius conftitutionis uerbis colligere. AIf}s uero adgnatis inferioris gradus,licet capitis deminutionem pafli non funt, ramen anteponit cos Sc proculdubio cognatis. Eos etia, qui per foeminini fexus perfonas ex trâfuerfo cognatior

INSTITVT. LIB. HL

ne iunguntur.-tertio gradu proximiraris nomine praetor ad fucceflloné uocat. Liberi quotj, qui in adoptiua familia funt, ad naturalium parentum hæreditaté hoc eodem gradu uocantur. Vulgo quæfitos,nullos habere adgnatos, manifeftu eft; cum adgnatio à patre fit^cognatio à marre,hi au« tem nullum pattern habere intelligant. Eadem ratione ne inter fe quidem poffunt uideri cófan* guinei eflc ; quia confanguinitatis ius, fpecies eft adgnationis.Tantöergocognatifuntfibi,ficutamp; matri cognati funt. Iraq; omnibus iftis ex ea par« te competit bonorum poiïèffio, qua proximo tatis nomine cognati uocantur. Hoc loco Sc il= ludneceffario admoncdi fumusradgnatióisqui« dem iure admitti aliquem ad hæreditaté,amp; fi de« cimo gradu fit; fl Lie de lege duodecim tabularu quaeramus, fiue de edido, quo praetor legitimis haeredibus daturum fe bonorum poffeffionem pollicet. Proximitatis uero nomineijs folis prae« tor promittit bonorum poffeffioné, qui ufe^ad fextum gradum cognationis funt, amp;nbsp;ex feptimo fobrino fobrina'cg nato natæûe.

DE GRADIBVS COGNA, tionum. Tit. V I.

HOc loco neceffariu eft exponere,qucadmo. du gradus cognatióis numerent. Quare inprimis admonendi fumut,cognationcaliam fupra

TIT. vr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i$7

fupra n«merari,aliam infra,aliam ex tranfuerfo, quae etiam à latere dicitur, Superior cognatio eft parenrum.inferior liherorum.ex tranfuerfo fra= trum fororumne,0c eoru,qui quæûe ex his gene* rantur.-fie conuenienter patrui, amitae, auunculi, niatertcrae. Et fuperior quidem amp;nbsp;inferior cogna tio à primo gradu incipit. area, quæ ex tranfuerfo numeratur.-d feciido. Primo gradu eft fupra pater.mater.infrafiliuSjfilia. Secudo gradu fupra auus,auia:infra nepos,neptis;ex trafuerfo fra tetjforor. Tertio gradu fupra proauHS,proauia: infra pronepos,proneptis;ex trafuerfo fratris fo« rorisfc{?filius,filia,amp;cóuenienterpatruHS,amita, auunculus, matertera. Patruus eft frater patris, qui graeceTraTyaætÀtffg^ appellat. Auunculus eft frater matris,g græce /xHiyaAdicit. et liter-^pmifcueeëoç appellat. Amita eftpatris foror, quae graece -zjaTfaePtA^K appellat. Materter.a uero matris foror,quægræce/xH^aJ'îA^H dicit. et titra ^promifcue 0£ia appellat. Quarto gradu fupra abainis, abauia : infra abnepos, abneptis : ex tranfuerfo fratris fororis'cpnepos,neptisûc;Ô(:cô-uenienter patruus magnus,amita magna, id eft, aui frater amp;nbsp;foror.item auunculus magnus,amp; ma terrera magna,id eft,auiæ frater amp;nbsp;foror.côfobri-nus,côfobrina,id eft,qui quæue ex fororibtis aut fratribus procréant. Sed quidam reâe confobri-nos eos proprie dici putant, qui ex duabus forori bus progenerantur, quafi côfororinos.eos uero.

10' INSTITVT. LIB. III.

qui ex duobus fntribus progcnerantur, proprie fratres patrueles uocari. Si autem ex duobus fra» tribus fijiæ nafcuntur, forores patrueles appclJa« ri. At eos, qui ex fratrc Se forore progenerautur, amitinos proprie dici putant. Amitjv rux fiJij,có» fobrinû te appeJlant,tu illos amitinos. Quinto gradu fupra adauus,adauia; infra adnepos,ad-neptis : ex tranfuerfo fratris fororis'cp pronepos, proncptiSjôc cóuenicter propatru us,pr oa mita,id eft proaui frater amp;nbsp;foror: amp;nbsp;proanuculus ^ma« tertera,id eft proauiæ frater amp;nbsp;foror. lté fratris pa trneliSjUel fororis patruelis,cófobrini Scconfobri 112B, amitini amp;nbsp;amitinae filius filia. propius fobri no,propius fobrina. hi funt patrui magni, amita: magnae^auiiculi magni,matcrtcræ magnae filius filia. Sexto gradu fupra tritauus,tritauia;infra trinepos,trineptis;ex tranfuerfo fratris fororistp abnepos.abncptis: amp;nbsp;cóucnientcr abpatruus,ab« amita, id eft, abaui frater Se foror ; abauunculuS, abmaterterajd cft.abauite frater amp;nbsp;foror. item propatrui,proamitæ, proauuculi, promaterteraî filius,filia.item propius fobrino fobrinaue filius, filia.'item fobrini,fobrinæ,id eft,qui quaene ex fra tribus uclfororibus patruelibus uelconfobrinis ucl amitinis progenerant. Haftenus oftendifle fuffïciat,quéadmodum gradus cogriationisnu-merent.Nanqg ex his palim eft intelligere,qué« admodûulteriorcs quoqg gradus numerate dc=« bcamus;quippe Temper generatapcrfonagra=‘

dum

TIT. VIL

diTm adîjcitjUt longe facilius fit rcfp6lt;3ere,quoto gradu fit,quàm propria cognationis appd htione quenquâ denotare. Adgnationis quocj gradiis eodem modo numerantur. Sedcû magis ueritasoculata fide, quâm pet aures animisho-ininû infigatur.-ideo neceflatiû duximus poftnae tationem graduum, eos etiam praefcnti libro in« fcribi, quaténus poffint 8c auribus, ôi oculorû in« Ipeftione adolefcentes perfeâiSimam graduum 4ioârinam adipifci.

DE SERVîLI COGNA-tione. Tit. VIL

ILlud certum eft.ad feruiles cogn.atîones illam partent ediâi,qua proximitatis nomine bono» tû poffcflio promirtitur,non pertinere. nam nec ulla antiqua Icgetalis cognatio computabatur. Sed noftra coîtftitutione,quam pro iure patrona tusfecimuslt;quodiusuflt;$ ad noftra tempora fa« tis obfcurum^atqj nube plenum, amp;nbsp;undiç^ confu« fum fuerat) 8c hoc hu m anitate fuggerente côcef« fimus, ut fi quisin feruili conftitutus confortio, libernm uel liberos habucrit, fiue ex libéra, fine exfcruiüsconditionismuliere.'uel contra ferua mulier ex libero uel feruo habucrit liberos cuiuf« cunlt;5 fexus: amp;nbsp;ad libertatem his peruenicntibus, ij, qui ex feruili uentre nati funt,libertaté merue« tint ; ucl dum mulietes liber« «ant, ipfi in fejui« tute

Ida INSTITVT. LIB, III.

tute eos habucrintA poftea ad libertatem peruci nerint.'ut hi omnes ad fucceflîoné partis uel ma» tris ueniant, patronatus iure in hac parte fopito. Hos enini liberos non folum in fuorum parentu fucceffionc,fed eria alteru in alrerius fucceflîoné,' mutuam uocauimus,exilla Jegefpecialiter eos uocantes: fine foli inueniant, qui in feruinite na« ti, amp;nbsp;poftea manumiffi funt; flue una cu alijs, qui' poft libertäre parentu cócepti funt; flue ex code patre, fine ex eadé matre, flue ex alijs nuptijs, ad fimilitudiné eoru,quiex iuftis nuptijs procréa« funt, Repetitis ita^ omnibus,quæ iam tradidi« mus,apparet no femper eos, qui parem gradiim cognatióis obtinét,panter uocari.eoc^ amplius, ne eum quidé, qui proximior fit cognatus, fern»' per potioré eflè. Cum enim prima caufla fit fuo« rumhaeredum,fie eoru,quos inter fuoshæredes enumerauimus ;apparetpronepotem uel abne» porem defunâi potiorem efle, qudm fratrem aut patré matrem'cß defunâi.’cum alioqui parer qui» dem âc mater (ut fupta quoç tradidimus) primu gradum cognationis obtineant, frater uero fe« cundum,pronepos autem tertiogradu fit cogna tionis,amp; abnepos quarto. Nec inteteft,in potefta te morictis fuerit, an nô, quod uel emancipatus,', uel ex emancipate, aut ex foemineo fexu propa»; gatus eft, Amotis quoç fuis haeredibusÀ quos inter fuos hæredcs uocari diximus;adgnarus,qui integrum ius habet adgnatiôis, etiam fi longiflî?

mo

TIT. Vin. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.iSi

mo gradu fit,plerun^ potior habetur,qu^m'pro ximiot cognatus. Nam patrui nepos uel pronc-pos auonculo uel materteræ ptarfertur.Toties igi cur dicimus aut potiorem habeti eum, qui proxi miotem gcadum cognationis obtinet, aut pari« tet uocari cos,qui cognati funt.quoties nelt;$ fuo« turn hxredu, qui'q; inter fuos hxredes funt, necg adgnationis iurc aliquis ptaefcrri debeat fccundu ea,qux tradidimus:exceptis fratre amp;nbsp;forore ertiâ-cipatis^quiadfucceâionemfratrumuelfocoiuni uocant:quiamp;fi capitc deminuti funt, tarnen prx fetuntur cxteris ulterioiis'gtadus adgnatis.

DE SVCCESSIONE LI« bcttoium. Tit. VIII.

NVnc de libettorum bonis uideamus. Olim itai^ liccbat libetto patconum fuum impu ne teitamento piactetire.nam ita demum lex du« odecim tabulatum ad hæteditatem liber ti' uoca« batpatronö/iintellatusmomtus effet libeitus, hætede fuo nullo teliâo.Itaçg inteftato mortuo li berto,û is fuum hxtedem reliquiffet,patxono ni* hil in bonis eius iuris erat.Et fi quidem ex natura libus liberis aliquemfuum hxredemreliquiffet: nulla uidebatut querela, fi uero adoptiuus fîlius fuiffet : aperte iniquum crat, nihil iuris pattono fupeteffe. nbsp;nbsp;Qya de cauffa poftea prxtotis edi«

ôohxciucis iniquitascniendataeft.fîueenimfa 1 cicbà(

^tSi, ÏNSTITVT. LIB. III. debat tcftamcntnm libertus; iiibebatiir ia tefta« ri,utpatrono partem dimidiam bonorum fuo« rum rclinqueret.amp; fi aiir nihil.aut minus parte dl midia reliquerar.-dabatur patrono contra tabulas teftamenti partis dimidiæ bonorum poflefTio.Si ucintcftatus moriebatur,fuo haerede reliäofilio adoptiuo.’dabatur æque patrono contra hunc Al umhxredemspartisdimidix bonoru poflcITio*

ProdeiTe autem liberto folebant ad excluded dum patronum naturales liberi,non folum quos In poteftate mortis tempore habebat, fed ctiam emancipatiAiu adoptionem dati.-fi modo ex all qua parte feripti haeredes crant, aut praeteriti co« tra tabulas bonorum pofleffionem ex edido pra: Corio pcticrant.nam exhxredati,nullo modo re« pellebant patronum. Poftea uero lege Papia adauda funt iura patronorum, qui locuplctiorcS hbertos habebant, Cautum eft enim,utcx bonis eius.quifeftcrtiùm centum milium patrimoniö xeliqnerat.amp;pauciores.qua'mtres liberos habe» bat.fiue is teftamento fado, fine inteftatus mor» tuns crafuirilis pars patrono deberetur. Itaqj cu unum quidem filium fihamfie han:edem relique rat libertus; perinde pars dimidia debebatur pa» trono,ac ii is fine ullo filio filiaäe inteftatus decef fiflet.cum uero duos duasüe hæredes reliquerat; tertia pars debebatur patrono. fi tres reliquerat; repdlebatur patronus. Sed noftra conftitutio, quam pco omni natione, grxca lingua compen» diofd

TIT. Vin. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Jtfî

àiofdttâftatnhabito camp;pofuimusntahniufmodi cauHam dcfiniuit, ut fi quidetn libertus uel liber* ta minores centcnartjs fint, id eft minus centum aurcis habeantfubftantiâ(fic erâ legis Papiae fum mam interpretati fumus,utptô mille feftertijs Unus aureus computctur) nullum locum habeat patronus in cor um fiKcefflonedi tarnen teftamé tum fecerint.Sin autem inteftati decefferint y nul lo libcrorû reliâo.-tunc patronatus iusCquod erac ex lege duodecim tabularum)integrum referua« uit.Cum uero maiores cétenarijs fint, fi hærcdes uel bonoiû poffeflbres liberos habeant/iuc unu, flue plutcSjCuiufcûçfcxus uel gradus: ad eos fuc celTiones parcntum deduximus,patronis omni« bus modi s uni cum fua progenie femotis.Sin au tem fine libetis decefferint : fi quidé inteftati; ad omnem hxreditatem patronos patronascçuoca uimus.fi uero teftamentum quidem fecerint,pa* ironos autem aut patronas praetcrierint.cum nul los liberos haberent.uel habentes eos exhæreda-uerintjuel mater fine auus maternus eos praeterî erintjita quod nonpoffint argui inofficiofa eorS teftamenta.-tunccxnoftra conftitutione perbo« norum poffeffionem contra tabulas,non dimidi am(ut antea)fed tertiam partem bonorum liber ti confcquantur:ucl quod deeft, eis ex côftitutio _ ne noftra teplcatur,fi quando minus tertia parte bonorum fuorum libertus uel libertà eis relique titdta fine onç£e,ut nec liberis Uberti libectæûc ex t n ea

llt;î4 INSTITVT. LIB. HL

ea parte legata uel fideicommiOa pr£eftentut,fe4 ad cohæredes eocum hoc onus redundec ; raultis olrjscafibus ä nobis in præfan conftitutione con gregatis,quosneceflarios eflèad huiiifmodi dif pofitione iuris perfpeximus : uttampatroni pa« tronaetp, liberi eorum,nccnon qui ex tranfuct folatereueniuntiufcgad quintain giadû ad fuc* ceiTionem libertoruni libettarunrue uocentur* fl cut ex ea conftitutione intelligcndu eft: ct fl eiuf* dem patroni uel patronæ,uel duorum duarumç^ plunumue liberi flnt.-qui proximior eft,ad liber« ti uel libectæ uocetur fucce(rione,amp;; in capita^non in ftirpes diuidatur fucceftîo : eodem modo amp;nbsp;in ijs,qui ex tranfuerfo latere ueniunt, fcruando.Pe né enim confonantia iura ingenuitatis liberti« nitatis in fucceftionibus fecimus. Sed hxc detjs li bcrtinis hodie dicenda funr,qui in ciuitatem Ro« manam peruenerunntum nec fintalq liberti, fl« tnulamp;Deditkqsamp; LatinisfublatiSjCu Latinorü légitimât fuccefliones nullæ penitus crant.-quia 11 cctut liberi uiram fuam peragebat, attamenipfo ultimo fpiritu fimul anima at^ libertärem amit-tebant.Sc quafi feruorum,bona eorum jure quo-dammodo pecultj ex lege lunia Norbana manu« miffbresdctinebant. Pofteauero fenatufconful* to Largiano cautum fuerat, utliberi manumiftb ris no nominatim cxhatrcdati faâi, extraneis has redibus corum in bonis Latinorum pratponcrcn tut. Qubus etiam fupeiuenit diui Ttaiani cdidu.

quod

TIT. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;itfÇ

^oâ Cïmdem hominem Ji inuito ucl ignorante patrono ad ciuitatem Ronianam uenire ex bene ficio principis feftinarat, faciebat quidem uiuum ciuem Romanû,Latinum uero morientem Sed noftra conftitutionc propter huiufmodi coditio^ num ukesA alias difficultates, cum ipfis Latinis etiam legem luniamAfenatufconfuitum Largi anum,amp; ediftum diui Traianiûn perpetuum dele ricenfuimus.'utomnes libetti ciuitatc Roman* fruantur:amp; mirabili modo quibufdam adieftioni bus ipfas uias, quæ in Latinitaté ducebant, ad ci« niuatem Romanam capiendam tranfpofuimus.

DE ADSIGNATIONE LI-bertorum. Tit. IX.

TN fumma (quod ad bona libertorum attinet) ^admonendi fumus.cenfuiiTe fenatû,ut quam« Uis ad omnes patroni libetos, qui eiufdé gradus funt,«qualitct bona libertorum pcrtineant:ta« menlicerc patenti, uni cxlibcris adfignare liber« tum,ut poft mortem eius folus is patronus habe at ,cui adfjgnatus eft:amp; cxteii liberi,qui ipfi quo^ ad cadem bona,nulia adfignatione interuenien« tepariteradmitteientur, nihil iuris in his bonis habeant : fed ita demum priftinum ius rccipiant. fl is,cui adfignatus eft.deceffcrit nullis liberis re« lidis. Ncc tantum libcrtum, fad etiam libcrtam: 0(nonanturafilio,nepotiue, fed etiam filix ne«

L itj ptiiic

ISS ■ INSTITVT. IIB. HL ptiiie adfienarc pcrmittitur. Dafür lutem hafc adfignandi facultas ei, qui duos pluresôe libetos inpotcftatehabcbit,uteis,quosin poteftatc ha« bctjadfignarelibcrtumliberramtie liceat. Vnde quaercbatur ,fi eum,cui adfignauit, poftea cman-cipaucritnum cuancfcat adfignatioc’Sed pJacuit cuancfccre,quod Sc luliano Sc alqs plerifcg uifutn eft. Ncc intcrcft,an tcftamento quis adfignct; an fine teftatnento; fedetiam quibufeun^ uerbis patronis hoc permittitur facerc, ex ipfo fenatuf-confulto, quod Claudianis temporibus fadu eft, Sabellio Rufo amp;nbsp;ARerio Scapula confulibus.

DE ßONORVM POSSES fionibus. Tit. X.

IVs bonorum poffeffionis introdudu eft i ptï tore emendandiueteris iuris gratia. Ncc folä ininteftatorumhacreditatibusuetus ius eomo« do prætoi cmendauit, ficut fiipra diflum eft; fed in corum quog^^qui tcftamento fado decefferint. Nam fi alienus poftumus haercs fucrit inftitutus; quamuis ha:reditatem iure ctuili adiré non pote« ratjcuminftitutionó ualcbat; honorario tarnen iure bonorum poffeffor cfficiebatiu, uiddicet cö i prjEtorc adiuuabatur. fed amp;nbsp;is â noftra conftitu-tionc hodie rede ha:rcs inftituitur, quafi amp;nbsp;iure et uili non incognitus. Aliquando tarnen,ne^ emc« dandi,ne$ impugnandi ueteiis iuris, fed magis confn

TÏT. X. ! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;167,

tonfittnandi gratia prxtor pollicctut bonorum poffeffionem.Nam illis quo($,qui rede teftamcn to fado hxtedes inftituti fuut, dat fecundum tabulas bonorum poffcffioncm. Item abintcftato fuoshærcdes amp;nbsp;adgnatos ad bonorum poffcffio nem uocat.Sedamp; remota quo^ bonorum pofléf fióe.ad eos pertinct hsercditas iure ciuili. Quos autem folus uocat prxtor ad hxreditatcm:hære« des quidcm ipfo iure non fiunt. nam prxtor hx« ccdem faccre non potcft. pet legem enim tantu, uelfimilem iuris conftitutionem hxtcdes fiunt, uelutipct fenatufconfultaamp;cconftitutiones ptin cipales. fed cum eis prxtor dat honor urn pofleCft onemdoco hxredum conftituuntur,óc uocantut bonorum poffelTores. Adhuc autem amp;nbsp;alios có plures gradus prxtor fecit in bonorum poflcQ'io-nibus’dandisjum id agebat, nequis fine fuccef-fore moreretur.Nam anguftiffimis finibus con-ftitutum pet legem duodccim tabularum ius pec cipiédarum hxreditatu, prxtor ex bono amp;nbsp;xquo dilatauit. nbsp;nbsp;Sunt autem bonorum poffeffioncs

ex teftamento quidcm hx.Prim3,qux prxtetitis libetis datur,uocaturfcf} contra tabvlas. Se cunda,quä omnibus iurefcriptishxredibus prae torpollicetutjideo'cpuocatur SECVNDVM TABVLAS. Etcumdeteftamentisprius locutuscft, ad inteftatos tranfitum fecit. nbsp;nbsp;Et primo loco

fuis hxrcdibus.amp;ijs, qui ex edido prxtoris inter fuos hstedes conumerant, dat bonoru pofTeiTio

L iii) nem

I»8 INSTITVT. LIB. III.

netti,qaa£uocatut vnde Liberi. SecundoIcgî timis hæreamp;bus. Tertio decem perfonis^quas ex traneo manumiffoti præfecebat. funt autem delt; cem petfonæ hæ.pater,tnater,auus,auia, tam'pa* terni,qudm inatemi; item filius, fîlia, nepos, ne« ptis,tam ex filio.quim ex filia.fraterjoror èe,cô ianguinei,uelutetini. Qu^tto^cognatis ^ximis» Quinto TANQVAM EX FAMILIA. Sexto pa* trono patronæ'c^Jiberisbp eorum. Su patentibus. Septimo uiro amp;nbsp;uxori. Odauo cognatis manu« mUToris. Scd eas quidem prætoria introduxic iurifdiâio: ä nobis tarnen nihil incuriofum præ« termifliimeft/ednoftris cóftitntionibus omnia cotrigentes,contra tabulas quidem amp;nbsp;fecimdum tabulas bonorum poiTefllones admifimus.utpo-te neceflarias cóftitutas:necnon ab inteftato VN DE LIBERI amp;nbsp;VNDE LEGITIMI bonorumpof fefliones. nbsp;nbsp;Qux autem in prxtoris ediâo quin

tolocopöfitafueratjideft VNDE deCEM PER« SONAE; earn pio propofito,óc compendiofo fer« mone fuper uacuam oftendimus. Cum enim prs fata bonorâpofTeiTio decem pcrfonas prxponc« bat extraneo manumifTori : noftra conftitutio, quam de emancipatione libcrorü fecimus, omni bus parentibus,eifdem'q;manumiflbnbus cótra fta fiducia manumiffioné facere deditut ipfa ma humiffio eorumhocinfehabeat priuilegiumA fuperuacua fiat fupradiâa bonorum pofleffïo-Sublata igitur prædiâa quinta bonorum poflHTv one

TIT* X. - nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rlt;9

one,in gtidatn etas fextam antei bonornm pof feflionem'indiiximus.'Se qointam fecimus.quam ptstoc pcoximis cognatis poUicetut. nbsp;nbsp;Cum'q;

antca fuerat feptimo loco bonorum poffdTio TANQyAM EX FAHILIA, amp;nbsp;OftauO VNDE PA TRONI PATR-ONAE'QVE ET PARENTES EO-RVM:utianlt;5 per conftitutioncm noftram,quanj de iure patronatus fecimus,penitus cuacuaui* mus .Cumenim ad fimilitudinem fucceffionis ingenuorumjibertinorum fuccefliones pofiii-mus,quas uC^ ad quintum gradum tantummo« do coartauimuSjUt fit aliqua inter ingenuos amp;nbsp;li« bcttinosdiffetcntia:ftiffiatcistam contra tabu« las bonorum poffeflio, quâm vnde legiti« Mi.Sc VNDE COGNAT!, cx quibus poffunt fua iurauindicarc,omnifCTUpulofitate Si inextrica« bilicrrorciftarum duarum bonorum poffeflio« num refoluta. Aliam uero bonorum poffeflio-ncm,qu3£ vnde vir et VXOR appcllatur,amp; nono loco inter ueteresbonoru poflefliones po« fita fueratA in fuo uigote feruauimus. amp;nbsp;altior« loco,id eft fexto eä pofuimus : décima quo^ bo« norumpofleffionc,quæ erat vnde Cognati MANVMISSORIS, propter cauffas enumeratas merito fublau : ut fex tantummodo bonorum poffeflioncs Ordinatiæ permaneant, fuo uigore pollentes. Septima eas fecuta, quam optima tatione praetores introduxerut. Nouiffime enim promittitutediäoqs etiam bonorum poffeflio*

L V quibus

gt;7» institvt. t lib. in.

quibus ut defur,lege,ucl feuatufconfulto.nel cÔ* ftitutione compr2henfumeft:quam ne^ bona« rum po{reflionibus,quæ ab inteftato ueniut, neqÿ ijs,qux ex teftatnento funt.ptxtur ftabili iure co numerauit:fedquaßultimum Se extraordiniii« um auxilium (prout res exegit) accommodauit. fcilicet üs^qui ex legibus/enatufconfultis,confti tutionibusneprincipum,exnoiioiure,uel ex te« ftamentOjUelabinteftatöueniußt. Cum igi* turpluresfpeciesfucceffionum prxtor introdu* xiflet.casi^perordinem difpofiiiffet:amp; in una-qua^ fpecie fucceffionis fæpe plures exftét difpa-tigradu perfdns:ne aäiones creditorum differ rcntur,fed habcrcnt,quos conuenirent. Sc ne fiici le in poficffionem bonorum dcfunäi mitteren* tiir,amp; eo modo fibi confulerent: ideo pctedae bonorum poiTeflîoni certum tempus præfiniuit. U beris ita^ Sc parentibus,tam naturalibus.^ado-ptiuisinpetédabonorö poffeffïoneanni fpaciû, cxtcris aut adgnatiSjUcl cognatis.centum dierü dedit.Etfi intra hoc tempus aliquis bonoru pof* fcflïoncm non petierit; ciufdem gradus perfonis adcrefcitruel fi nullus fit, deinceps cxtecis bonorum pofleirionempcrindeex fuccefforioediâo pollicetur, ac fi is, qui pra:cedebar,cx eo numero non effet. nbsp;nbsp;Si quis itaç delatam fibi bonorum

poiTeffioncmrepudiauecit.non quouft^ tempus bonorum pofleffioni prxfinitum exccficrit, exi fpeäatur.£edftatim cxtericx eodem edifto ad« mittua

TIT. xr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lyi

ifiîttutîttir. In petcndâ autem bonoruttî pofr feffione dies utiles finguli confiderantur. Sed be» ne anteriotes principes amp;nbsp;huic cauiTae pronidcrut, ne quis pro petcnda bonorum poflcffione curet: fed quocun^ modo admittentis earn indicium (intra ftatuta tarnen tcmpora)oftcdlt;rit, plenum habeat earum beneficium.

DE ADQ.VISÏTIONE PER adrogatiouem. Tit. XI.

EStamp;alterius generis per uniuerfitatem fiic-ccffio.quaenc^ legcduodecim tabularum, nelt;5 prætoris edidojed eo iure, quod eófenfure-ceptum eft,introdu0a eft. nbsp;nbsp;Ecce enim cû pater

familias fefe in adrogationédat,omnes res cius corporales amp;nbsp;incorporales, quae'q; ei debits funt, adrogatori antea quidem plcno iure adquireban-tur.cxccptisiis, quae per capitis deminutionem pcreunt,quales funtoperarum obligationes.Sf ius adgnationis. ufus etenim nbsp;nbsp;ufusfrudus, li»

ccthis antea connumerabantur, attamcn capitis deminutione minima eos tolli prohibait noftra conftitutio.nunc autem nos eandem adquifitio» nem.qus pet adrogationem fiebat,coartauimus ad fimilitudinem naturalium parentum.Nihil enim aliud, niß tantummodo ufusfruAus, tam naturalibus parentibus ,quim adoptiuis per fili« osfamiliaruadquirit in ijs rebus, quae extc^ecus fil^s

Tfi. INSTITVT. XIB. Hl.

füqs obueniunc,dominio eis integro feraattf.

Mortuo aucem filio adrogato in adoptiua fy* milia, etiam dominiû teriim eins ad adrogatoré pextran(it;nifi fuperfint aliæ pecronx,qux ex có* fticutionenoftra patcem inqs,quæadquiri non po(runt,antecedanc. Sed ex diiiecfo„p eo,quod is debuit, qui fe in adoptioné dedit, ipfo quidem iure adrogator non tenctur,fcd nomine filij con« uenitur.'amp;fi noluerïteum defendere,petmittitui ctedicoribus per cópetentes noftros magiftratus bona,qu£ cius cum ufufiuftu futura fuiffent,fi fe alieno iuti non fubieciflec, poflldere, amp;nbsp;legitimo medo ea difponete.

DE EO, CVI tIBERTATIS

caoOa bona addicuntur.

Tit. XII.

ACceflIt nonus cafus fucceiïionis ex conftt* tutione diui Marei, Nam fi q, qui libertaté acceperunt â domino in teftamento, ex quo non aditur hæreditas, uelinc bona fibi addici liberta* turn confeniandaru cauiTa.-audiuntur. Et ita diui Marei referipro ad Pompilium Rufum contine» tur.uerbareferipci ita fe habent.Si Verginio Va« Icnti, qui teftamento fuo libertatem quibufdam adfetipfit,nemine fuceeflorc ab inteftato exiften te, in ea eaüfTa bona eius effe eœperunt, ut uen»* te debcant.is,cuius de ea re notio eft,aditus,ratio nem

TIT. XII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I7Î

nem defideiij tui habcbit, ut libertatnm tam ea« rum jquæ,dircâô,quàm eatumiqua: p« fpcciem fideicommiffi reliäae funt,tuendatum gcatia ad« dicantur tibi:fi idonee creditor ibus caueris de fo« lido.quod cuicg debet,folucndo. Etqquidé.quk bus direda libertas data cft, perindc libcri erunt, acfi hsereditas adita effet. li autem,quosh3Eres manumittete rogatus cft, àtclibertatem confc« qucntur:ita,ut ff non alia côditione uelis tibi bo« na addici, quäm ut ij etiam, qui diteftó libettatc accepetunt, tui liberti fiant. Nam huic etiam uo« luntati tuæjfi q, quorum de ftatu agitur, confai* liant, authoritaté noftram accômodamus. Et ne huius refcriptionis noftræ emolumentû aliara« tione irricum fiat:fi fifcus bona agnofcere uolue tit,amp; q, qui rebus noftris attendunt,fciant cômo dopecuniariopræferendam effè libettatiscauG fam : amp;nbsp;ita bona cogenda, ut libertas qs falua fit, qui cam adipifci potuerunt,ac fi haercditas ex te» ftamcnto adita effet. Hoc tefcripto fubuentâ eft Su libertatibus, amp;nbsp;defunâis, ne bona eorum i crcditoribus poffideant St ueneant. Gerte fi fue« rinchac de cauffa bona addiâa ; ceffac bonorum uenditio. exiftit enim defunfti defenfor.ôcqui« demidoneus,quide folido crcditoribus cauet.

In ptimis hoc refcriptum toties locum habet, quoties teftamento hbertates datæ funt.Quij ergo fiquis inteftatus decedens,codicillis liberta tesdederit.ne^ adita fit abinteftatohxceditas: an

174 INSTITVT. LIB. III.

an fanor conftitutionis debebit locum habere^ Ccrtc fi intcftatus deceflerit, Si codicillts dederit libertatem.competere earn, nemini dubium eft. tunc enim confticutioni locum efTe uerba often« durit, cum nemo fticceffor ab jnteftato exiftat. Efgo!qult;Jmdiu incertum crit,utrum cxiftat,an nonrcclTabit conftitutio. Si uero certum effe coe« ' périt, neminem exiftere; tunc erit conftiturioni locus. Si is, qui in integru reftitui poteft,abfti« tiuerit hæreditate : an quamuis poteft in integru reftitui, poffït admitti conftitutio, amp;nbsp;bonorum addiftio fieri;'Quid ergo fi poft aâdiâionem li« bcrtatum conferuandarum cauffa firâam, in in« tegrum fit reftitutusf Vrilt;ÿnô erit dicendum re* uocari libertates.’quia femel cópetierunt. H«c conftitutio libertatum tuendarum cauffa intro« duâa eft. Ergo fi libertates nullæ funtdatæ.-ccffat hate conftitutio. Qÿid ergo fi uiuus dederit liber rates, ucl mortis cauffa :amp; ne de hoc quacratur, utrum in fraudem creditoru,annonfaaum fit, jdcirco uelint fibi addici bona : an audiendi fint? Etmagis eft,ut audiri debeant,etfi deficiant tier« ba conftitutionis. Sed cum multas diuifioncs eiufinodi conftitutioni deeffe perfpeximus ; lata eft â nobis pleniffima conftitutio, in qua multae fpcciescollatæ funt,quibusius huiufmodi fuc* ceffionis pleniffimum eft effedum, quas ex ipß« nsledione cóftinitioni$potgftqui$ cognofeere.

TIT. XIII.

DE SYCCESSIONIBVS SVB-latis, quæ fiebant per bonorû uendis tiones A ex fenatusconfulto

Claudiano. Tit. XIIL

ERant ante prædiâa fuccefiîonc olimamp;aliac per uniucrfitaté fiicceffiones:qualisfuetac bonorû emptio, quæ de bonis debitoris ucnden« dis per multas ambages fucrat introdufta, amp;tuc locum habebat, quando iudiciaordinaria in ufu fuetant. fed cum exttaordinarijs iudict)spofteti« tasufacft.’idcocûipfis ordinarijsiudiciis etiatn bonorû uenditiones exfpirauctût, amp;nbsp;tantûmodo creditoribusdatur officio iudicis bona poffide« tcA prout utile cis uifum cft,ca difponere^quod «xlatioribusDigeftorulibtis peife^us apparc« feit. Etat 8c ex fenatusconfulto Claudiano mi« ferabilispct uniucrfitaté adquifitio:cum libctä mulier feruili amorc bacchata ,ipfam libcrtatcm per fcnatusconfultum amittcbat,ät cum libertä» tc fubftantiam.quod indignum nofttis tcmpoti« bus eße exiftimantes,amp; à noff caciuicate deleciA non infcci nofttis Digcftis conceffimus.

lt; de OßLIGATIONIßVS, Tit. xnii. gt;

NVncttanfcamus adobligationes. Obliga» cio eft iuüs uincolum» quoneceffitate «dgt; fttia

INSTITVT. LIB. HI.

ftcingimocalicuius reifoluendæ fecundum no* fliaE ciuitatis iura. Omniû autem obligationu fumma diuifio in duo genera diducit, nan^ a uc ciuiles funt,aut practoriæ. Ciuiles funt,quæ aut le gibus conftitutaE,aut certo iure ciuili comproba» tatfunt. Praetoriae font, quas prætorex fua iuris diâione conlïituit,quæ etiam honoraria: uocati« tui. Sequens di uiiio in quatu or fpecies diuidi« ttK. Aut enim ex contraâti funt,aut quafi ex con traâujautex maleficio,autquafi ex malefîdOt Prius eft.ut de tjs,quæ ex contraflu funt,difpi‘ ciamus. Harum aeque quatuor font fpecies. Aut fnitn re contrahuntur,aut uerbis,aut 1 iteris, aut confenfu. de quibus fingulis difpiciamus.

GVIßVS MODIS RE CON-tiahitur obligatio. Tit. XV.

REcontrahitur obligatio, uelutimutui da* tione. Mutui autem datio in qs rçbus con-fiftit, quæ pondéré, numero, menfura conftant: ueluti uino,oleo, frumento, pecunia numerata, sre, argento,auro.* quas res aut numerando, aut tnetiendo, aut adpendendo in hoc damus,ut ac* cipientiu fiant. Et quoniâ nobis non eædem res, fed alite eiufdemnaturs amp;nbsp;qualitatis tedduntur: inde etiam mutuum appellatû eft, quia ira âme tibi datur, ut ex meo tuum fiat ; amp;nbsp;ex eo côtraâu tufeinu aâio,qDX uocatm côdiâio. Is quo^, qui

TIT. XV. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»77

quînondebîtumaccepitabeo,qni per errorem folnit.re obligatur.-datiircg agenti contra cii propter repetitionem condifliciaaftio. Nam perin-dc ci condici poteft, fi apparet cum dare oporte-re,ac fi mutuum accepiflet. Vnde pupillus,fi ei ß ne tutoris authoritate indebitum per errorem da turn eft,non tenebitur indebiti condidione: non magis,quam mutui datione. Sed hæc fpecies ob-ligationis non uidetur ex contradu confiftere.cu is,qui foluendi animo dat,magis uoluerit negoci iimdiftrahere,quàm contrahere. Itemis,cui res aliqua utenda datur,id eft cómodatur,re obli gatur,amp;tenetnr cómodati adione. Sed is, ab eo, qui mutuum accepic,longe diftat. nan^ nonita resdatur,utciusfiat:amp;obiddeeare ipfa reftitu« enda tenetur.Et is quidem,qui mutuum accepit, fl quolibet fortuito cafuamiferit,quod accepitt ueluti incendio,ruina,naufragio, aut latronü ho ftiumue incurfu:nihilominus obligatus rema« net. At is,qui utendum accepit, fané quidem exa dam diligentiam euftodiendaî rei praeftare iubet: nec fufficit ei tantam diligentia adhibuifle,quana tam fuis rebus adhibere folitus eft: fi modo alius diligentior poterat eâ rem euftodire. fed propter maiorem uim maioresûe cafus nô tenetur.'fi mo do non ipfius culpa is cafus interuenit. alioqui fi îd,quod tibi commodatum cft domi, peregre tecum ferre malueris,amp; uel incurfu hoftium prædo tiumncjucl naufragio amiferis : dubium non eft, quot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M quin

Ï7gt; INSTITVT. LIB. HL quin de teftiruenda care teneaiis. CommodaU autcm restunc proprie intelligitur, fi nulla mei* cede accepta uel côftituta,res tibi utendadata eft. alioquimercedeintcruetlientc.locatus tibi ufuS rei uideou;. Gratuitum enitn debet effe commo* datû. Præterea amp;nbsp;is.apud quem res aliqua dcpo nitur.te obligat^tenerur'q; adioncdepofiti.-quia amp;. ipfede ea te,quam accepic,reftituenda tenetur. Sed is ex eo folo tenetur, fi quid dolo commifc* rit.culpae auté nomine,id eft defidiæ ac ncglcgcn nz,non tenetur.Itae^ fecurus eft qui paium dili* genfer cuftoditâ rem furto amiferir.-quia qui ne-glegenti amico rem cuftodiendam tradit, non ei, fed fua: facilitati id imputare debet. CreditoC quo^,quipignusaccepit,reobligat:quia amp;i ipfe de ea.re,quam accepit reftituenda tenetur aâione pignoraricia. Sed quia pignus utriuf^ gratia dat» amp;debitoris,quo magis pecunia ei cre(htui,amp;cce dicoris,quo magis ei in tuto fit creditum: placuic fnfticere.fiadeamrem cuftodiendam exaftatn diligentia adhibeat.qium fi prxftiteiit, amp;nbsp;aliquo fortuito cafu rem amiferit:fecuium efte,nec ingt; pedici cteditum petere.

DE VERBORVM O'BLI* gationibus. Tit. XVL

VEibis obligatio contrahitur ex interrogäk done lefponftonc, cum quid daiißenoe nobis

TIT. XVI.

nobis ftipulamur.ex qua duæ proficifcutur aflio ncs,am condiftio certi,fi ccrta fit ftipulatioiquä cx.ftipulatu,fi incerta fit. quae hoc nomine inde utitui.quod ftipukim apud ueteres firmu appelia batui,forte à ftipite defcendens. In hac re olim talia uetba tradita fucnint, SPONDESçquot; .spon« DEO. PROMlTTlSf PROMITTO. EIDEPROMIT TISÇquot; FIDEPROMITTO. FIDEIVBESÇ’ FlDEIVBEOï DABlSîquot; DABO. ÏACIESC' PACIAM. Vtriim auté Latina,an Graeca, uel qualibet alia lingua ftipula tioconcipiatur^hilinteteftifcilicct fi utcrcjfti-pulantium intelleftum eiuslingux habeat.necnc ceife eft eadem lingua utrunlt;$ uti, fed fufficit con gruenter ad inteirogata tefpondere. Quinetiam duo Graeci Latina lingua Obligationen! contiahc re poffunt.Sed haec folennia uerba olim quidem inufufuciuntrpoftea autem Leonina conftitutio lata eft.quae folennitate uerboru fublata, ftnfum ôtconfonantem intelleftumabutra^ parte folu defideiat.quibufciui^ tandem ucxbis expreftutn eft. nbsp;nbsp;Omnis ftipulatio, aut pure, aut in diem,

autfubconditioncfit. Purc:ucluti, QyiNQVB AVREOS DARE SPONDESf Idfcg confeftim peti potcft. In diem: cum adiedo die, quo pecunia fol uatut,ftipulatio fit:ueluti, decem avreospri MIS CALENDIS MARTIIS DARE SPONDESt’Id autem,quod in diem ftipulamur, ftatim quidem debçtur: fed peti ptius,quàm dies uenent ,non po tcft.atne co quidem ipfo die, in quern ftipulatio

M i) fafta

ï8o INSTITVT. LIB. III.

faâa eft.peri poteft.quia totus is dies arbitrio fol» uenris tribui debet. Nelt;j enim certum eft eo die, in quem pronnlTum eft,datum non effc, prius^ is praeterierit. Atfiitaftipuleris, DECEM AV REOS ANNVOS.OyOAD VIVAM,DARE SPON DESt'âf pure fada obligatio in tel ligt tur St perpc* tuatucquia ad tempus non poteft deberi. fed ha: rcs perendo.padi exceptione fubmoucbif. Sub conditione ftipulatio fit, cum in aliquem calïim differtur obligatio.-ut fi aliquid faâum fucrit, ucl non fuerir,committatur ftipulatio; ueluti. Si Ti“ TIVS CONSVL FVERIT FACTVS.QVINQVE AV REOS DARE SPONDESC* SiquisitaftipulctuF, SI IN CAPITOLIVM NON ASCENDERO,DARE SPONDESC perinde erit,ac fi ftipulatus eflet, cum morcretur,fibi dari. Ex conditional! ftipulatio ne tantum fpes eft debitû iri ; eamq; ipfam fpem în hæredem tranfmittimus, fi priusquâm condi» tio exftct,mors nobis contigerit. Loca ctiam inferi ftipulationi folent,ueluti, CARTHAGINI DARE SPoNDESt'Quæftipulatiolicetpure fieri uidcmntamé re ipfa habet tempus adicâu, quo promiflbrutaturad pecuniam Carthagini dan» dam.Et ideo fiquis Romx ita ftipuletur, HODIB CARTHAGINI DARE SPONDESdnutiliseritfti' pulatio.cum impoffibilis fit repromiflîo. Con ditiones.quac ad praefens uel præteritum tempu* referunt.-autftarim infirmant obljgationem,aut omnino nô diffciunuueluti. Si titiVS consvl ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fViT

TIT. XVII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ï8i

rVlT,aclSl MAEVIVS VIVIT.DARE SPONDES? Nam fl ca ita non funtmihil ualet ftipulatio. fin autemitafehabent:ftatimualet. Quae enimpet rcrum naturam funt ccrtamon morantur obliga lioneni,licet apud nos incerta fint. nbsp;nbsp;nbsp;Non folu

res in ftipulatum deduci poffuntjed etiam fafta: ut fi ftipulcmur aliquid fieii,ucl non fieri. Sc in bn iufmodi ftipulationibus optimum erit poena fub qccre.nc quantitas ftipulationis in incerto fit, ac necefle fit aftori probare, quod eius intcrfit.ltacg fl quis.ut fiat aliquid, ftipulet.ita adijci poena de« bet, SI ITA FACTVM NON ERIT, TVNC POE« NAE NOMINE DECEM AVREOS DARE SPOM DESC* Sed fl quaedam fieri ,quædam non ficri,una cadem'c^ coceptione ftipuletur quis: claufulahu-iufmodieritadijcienda. Si adversvs ea fa« CTVM ER1T,S1VE QVID ITA FACTVM NOH TVER1T:TVNC POENAE NOMINE DECEM AV REOS DARE SPONDES;quot;

DE DVOBVS REIS STI-

pulandi Sc promittendi.

Tit. XVII.

ET ftipulandi Sc promittedi duo pluresftc rci fieri poffunt. Stipulandi ita, fi poft omnium interrogationem promiffor refpondeat, SPON« DEO;utputacum duobus feparatim ftipulanti-bus ita promiffot refpondeat, vtrig^e ve-

M ii) STRVM

l8t INSTITVT. LIB. III.

STRVM DARE SPONDEO. Nam fl piiilS Titio fpopódcrit,deinde alio interroganti fpódeat; alia atlt;5 alia erit obligatio, nee crediintur duo rei fti* pLilandi cfTc. Duo plurcsnc rei promittendi ita flunt, MAEVI DECEM AVREOS DARE SPON-ItESC' ET SEI EOSDEM DECEM AVREoS DARB SPONDESffi refpódcant fitiguli fcparatim.SPOM UEO. Ex hiüufmodi obligationibiis amp;nbsp;ftipula« tionibus folidum fingulis debetur, amp;nbsp;promitten-tes lînguli in folidum tenétur.In utrac^ tarnen ob ligatione una res uertitur: öc uel alter debitum ac-cipiendojuel alter foluendo,omnium petimit ob ligationem,amp;: omnes libérât. Ex duobuS reis promittendi,aims pure,alius in dient,uel fub con flitione obligari poteft: nec impedimento crit di gt;nbsp;es aut condi tio,quo minus ab co,qui pure obliga tuseft,petatur.

DE STIPVLATIONE SER uorum. Tit. XVIII.

SEruus ex perfona domini ius ftipulädi habet.

Sedamp;hatreditasin plerifcp perfonæ defunfll uicem fuftinet. ideoq? quod fcriius htereditariuS ante aditam hatreditatem ftipulatur.adquirit hrß-rcditari,acperhocctiamhæredipoftea fado ad-quiritur. Siue autem domino,fine fibi, fuie có-feruo fno,fiue imperfonalirer feruus ftipulet : do minoadquirit. Idem nuis eil amp;in liberis , qui in pocc

TIT. XIX nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ït5

poteßate patris funt.ex qulbuscauffis adqnîrete poflunt. Sed cum fadum inftipulationc conti’ ncbitur.’omnimodo perfona ftipulantis contine-tur:ueluti fi fetuus ftipuletur,ut fibi ire agcre lice at. ipfe enim tantum prohiberi non debet,non eti am dominus eius. Setuus communis ftipulan do,unicuilt;$ dominorü pro portione dominij adr-quitit.nifi iuffu unius corum,aut nominatim allein eorum ftipulatus eft. tune cnim foli ei adqui-titnr. Quod fetuus cömunis ftipulatur, fi altcri ex dominis adquiri non poteftrfolidum altert ad quirittir.ueluti fi res,quam dari ftipulatus eft,uni usdoniinifit.

DE DIYÎSIONE STIPV-’ lationum. Tit. XIX.

STipulationum alix funt iudiciales,alix præto tix,alix conuentionales,alix cömuncs.tam prætorix,quàm iudicialcs. ludiciales funt dun-taxat,qux àmeroiudicis officio proficifeuntur» ueluti de dolo cautiogt;uel de pcrfcquendo feruo, qui in fuga cft.reftitucndoue precio. Prxtoriac funt,qux à meto prxtoris officio proficifcuntur, ueluti damni infedi,uel legatorum.Prxtorias an tem ftipulatióes fie exaudiri oportet,ut in bis etiä cótincantut xdilitiæ.nâ ôc hx â iurifdiftionc prœ-totis ucniunt. Côuentionales funt,qux ex cofi ttentione utr iuf^ partis concipiûtur ihoc eft ^neœ

M iiq iufiu

18 INSTITVT. LIB. III.

iuflii iudicis,ne^ iuffu praetoris,fed m conaenrio ne cótrahentium, quaruni totidem genera funt, quoc.(pene dixerim) return contrahendarum.

Communes funt, ueluti rem faluam fore pu-pillo(nam Sc prætor iubet rem faluam fore pupil lo,caucri:amp; interdum iudcx ,fi aliter hæc res expc diti non poteft^ucl de tato ftipulatio.

DE INVTILIBVS STIPV-lationibus. Tic. XX. t

OMnis res,quae dominio noftro fubtjciturjn ftipulationem dcduci poteft ; fine mobilis fir,fiue foli. At fi quis rem, quæ in rerum natura non eft,aut efle non poteft, dari ftipulatus fuerit: ueluti Stichum,qui mortuus fit,quem uiuere ere debat;aut hippocentaurum, qui effe non poflît; inutiliseritftipulatio. nbsp;nbsp;Idem iuris eft,fi rem fa-

cram,aut religiofam,quam humani iuris effe etc debatniel rem publicâ,quæ ufibus populi perpe« tuo expofita fit,ut förum,uel theatrum; uel libe* rum hominem, quem feruum effe credebat, uel cuius commercium non habuerit: uel tern fuam dari quis ftipuletur. Nec in pédenti erit ftipulatio ob id,quÖd publica res in priuatum deduci. Sc ex libero feruus fieri poteft,0c commercium adipifei ftipulator poteft,amp;res fua ftipulatoris effedcfinc re poteftjfed protinus inutilis eft. Item contra, licet initioutiliter resin ftipulatumdedufta fit: fita

TIT. XX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i8f

fl tamcn poftea in aliquam eoru cauflam.dc qui-bus fupra diâum eft,finc fado promifforis dcue« neritrexftinguitnr ftipulatio.At ncc ftatim ab ini tio tails ftipulatio ualebit, lvcivm titivm, CVM SERVVS ERIT, DARE SPONDESî’amp;fimi« lia.quæenim natura fuidominio noftro cxem« ptafuntjinobligationédeduci nullo modo pof* funt. Si quis alium daturum fafturumüe quid promiferit:non obligabitur,ueluti fi fpondeat Ti tiumquin^aureos daturum. Quod fi cfFedurü fe,utTitius darct, fpoponderit:obligatur. Si quis alii,quâm ei,cuius iuri fubieftus fit, ftipulcf: nihil agit. Plané folutioetiam in extraneam perfonam conferri potcft.ueluti fi quis ita ftipule tur, MIHI AVT SEIO DARE SPONDESfutobll gatio quidem ftipulatori adquiraturjolui tarnen Seio,etiam iuuito eojede poffit,ut liberatio ipfo iurc contingat.fed il Ie aduerfus Seiu habeat man dati aflionem. nbsp;nbsp;nbsp;Qÿôd fi quis fibi, amp;nbsp;alq, cuius

iuri fubieftus non fit, darideccm aurcos ftipula* tus eft.ualet quidem ftipulatio. fed utrum totum debeatur ftipulatori, quod in ftipulationé dedu* ftum eft,an uero pars dimidia:dubitatum eft. fed placuic,non plus,quàm dimidiam partem ei ad» qiiiri. nbsp;nbsp;Ei uero,qui iuri tuo fubieftus eft, fi ftipn

latus fis : tibi adquiris: quia uox tua,tanquam filq fitjficuti amp;nbsp;filij uox, taquam tua intelligitur in ijs rebus,quae tibi adquiri polTunt. nbsp;nbsp;Prxterca inu»

tilis eft ftipulatio, fi quis ad ea, quæ inteuogatus M V fuerit

ïî« INSTITVT. LÏB. III.

fucrit^non refpondeat; uduti fi quis decé auteoô ä te dari ftipuletur,tu quintj promittas,uel côrrar aut fi ille pure ftipulemr,tu fub côditicne promit us.uel côtradîmodo fcilicet id exprimas, id eft, fi cui fub conditione ucl in diem ftjpulanti, tu rc-fpondeas, PRAESENTI DiE SPONDEO, Nam fi hocfolumrefpondeas, promitto: breuiteriii* dcris in eandem diem ucl eondicionem fpopon« diflè.Ne^cnimneceffeeftin rcfpondcndo eadé omnia repcti,quae ftipulator exprcflèrir. Item inutilis eft ftjpulatio,fiuel ab eo ftipulcris,qui tuo iuri fubieâus eft,uel fi is ä te ftipulet. Sed fer-nus quidem non folum domino fuo obligari nS poteft.fed ne quidem nlli altj. filrj uero familiaris ftlqs obligari pofllinr. Mutum ne^ ftipulari, nelt;5 promittere pofîè,palam eft.quod Sc in furdo receptum eft;qnia Ôc is,qui ftipulatur, uerba pro« mittentis;amp;: is,qui promittit.uerba ftipnlantis an dire dcbet.unde appar€t,noftde eonos loqut,qui tardius exaudit.-fcddc eo,qai omnino non audit.

Furiofus nullum negocium gerere poteft.quia non intelligit,quod agit. nbsp;nbsp;nbsp;Pupillus omnenc-

gocium reâc geritita tamé,ut ubi tutoris autbo« ritas neceffaria fit,adhibeatur tutor.-ueluti fi ipfe obligetur.nam alium fibi obi igare etiam fine tit-torisauthoritatcpoteft. Sedquoddiximus depti pilIiSjUtùj de qs uérum eft,qui iam habent aliqué intelleâu. nam infans, amp;nbsp;qui infantiae proximuS eft,non multum â furiofo diftant.quia huiufmo-dixta

Tit. XX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;187;

di actatispupilli nullum habent intellcflutti. Sed in ptoximis infantix, propter utilitatem eorum, benignior iutis interprewtio fada eft:ut idem iuris habeant,quod pubertatiproximi.Sed qui in poteftate parentis eft impubes, ne authore quide patre obligatur. Si inapoflibilis conditio obli-gationibus adtjciatinihil ualet ftipulatio.împof-fibilis autem conditio habetur,cui natura impe-dimeto eft,quo minus exiftatnieluti fi quis ita di» xerit, SI digito caelvm attigero, üare SPONDESC'Atflitaftipuletur, SI DIGlTO GAE« LVM NON ATTIGERO, DARE SPONDESC‘pUre fafta obligatio intelligitur, ideofc^ ftatim peti po teft. Item uerboru obligatio inter abfentes con ceptadnutiliseft. Sedcumhocmateriam litium cótentiofis hominibus præftabat, forte poft tem pus tales allegationcs opponétibus,êi nó pricfen-tes fuiffc ucl fe uel aduerfarios fuos contendcnti-busddco noftra côftitutio propter celeritaté diri « ttiendaru litiû introduâa eft, quam ad Catfarien« (es aduocatos fcripfimusrper qua difpofuimus,ta les fcriptiiras, qua: præfto effe partes indicant, o-mnino efle credendas; nifi is, qui taîibus utit improbis allcgatióibus,manifeftiffimis probationi-bus ucl per fcnptnra,ucl per teftes idoneos adpro bauerit,toto eo die.quo conficiebatut inftrumen tum,fefeueladuerfariüfuumin alijslocis fuifle.

Poft mortem fuâ dari fibi nemo ftipulari pote iat.wn magis,quam poft eins morté^ quo ftipu laba

j8S inîtitvt. lib. irr.

labat. Ac ncc is.qni in alicuius poteftatc eft, polt mortem eins ftipiilari potcrat qiùa paths uel do« mini uoce loqui uideretur.Sedamp;fi quis ita fti« pllictur, PRIDIE Q,VA'M MORlAR,ueI PRIDJE QVA'M MORIERIS, DARE SPONDES / ilKltiliS cratftipulatio.Sedcu (, ut iam diäiim eft) excon« fenfii contrahentiu ftipulationes ualeant.-placnic nobis ctiam in hunc iuris articuJum neccffariam indiicere emendarionc.ut fi ue poft niortcni.fiue prid»e,quam moriatur ftipulator.fiiie promiffor, ftjpulatio conccpta fit.-ftipulatio ualeat. Irem fi quis ita ftipulatus erat, Si NA vis ex ASia vZ MERIT, HODIE DARE SPONDES? illUtiliS erat ftipulatio,quia ptarpoftcreconcepta eft.Sed cum Leo incl y tae recordationis in dotibus eandem üi pnl3tjonem,qux praepoftera nuncupatur, nó eflc reqcicndam exiftimaucrit; nobis placuir,amp; huic perfedum robur accommodare,nt non folum in dotibuSjfed etiam in omnibus ualeat hiiiufinodi conceptio ftipulationis. Ita autc ftipulatio con cepta,uelutifiTitiusdicat, CVM moriar, da RE SPONDES?uel,CVM MORIERlS.'amp;apudue* teres utilis erat,amp; nunc ualet.Item poft morte al tcrius rede ftipulamur. Si fcriptü in jnftrumen to fucrit, promi fifle aliqué.perinde habetur, arç fi interrogatióe præcedente rcfpófum fir. Quo ties plures res una ftipulatione côpræhendantur, fiquidempromiflbrfimpliciter refpódeat, da* RE SPONDEO; propter omnes tenetur. Si uero

nnam

TIT. XX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;189

imam ex his, ucl quafdam daturu fe fpoponde* rit.'obligario in ijs,pro quibus fpopondcrit, con« trahitur. Ex plunbus enim ftipulationibus una, uelquædâ uidcntur effe perfeftae.fingulasenim resftipulari.amp;adfingulas refpondere debemus. Alteri ftipulari (ut fupra didum eft) nemo po. teft.Inuentæ enim funt huiufmodiftipulationes ucl obligationes ad hoc.utunufquif^adquirat fibi.quod fua intereft. caeterum fi alij detur.nihil inteieftftipulatoris. Plané fiquisuelithoc face* re,pœnam ftipulari conueniet : ut nifi ita faôum fit, ut eft côpræhenfum, cômittatur pœnx ftipu« latio etiam ei.cuius nihil intereft. Pœnam enim cum ftipulatur quis, nö illud infpicitur, quod in« terfiteius ,fed quae fit quantitas in conditione fti« pulatiöis. Ergo fi quis ita ftipulet, TITIO DARI# nihil agit, fed fiadiecerit poena, NISI DEDERiS, TOT AVREOs DARE SPONDES# tunc Commit« titur ftipulatio. Sed amp;nbsp;fi quis ftipuletur aliixum eius intereffet,placuit ftipulationé ualere.Nam ß is.qui pupilli tutelâ adminiftrare coeperat, ccffc« tit adminiftratione contutoti fuo,amp; ftipulctut rem pupilli faluam fore: quoniam intereft ftipu« latoris fieri,quod ftipulatus eft(cumobligatus futurus fitpupillo.fi male res gefferit) tenet obli« gatio. Ergo amp;nbsp;fi quis procuratori fuo dari ftipu« latus fit; habebit uires ftipulatio. Et fi creditoti fuo quis ftipulatus fit; quod fua intereft, ne forte uel poena coramittatur,uel praedia diftrahantur, qu«

gt;90- . INSTITVT. LIB. III.

quai pignori data étant: ualetftipulatio. Vctfa nice, qui alium.faâurum. promifit, uidetur in ea effc cauffa,ut noii teneatur,nifi pœnam ipfe pro« miferit. Item nemo rem fuam futura, in cum cafum,quo fua fit,utiliter ftipulatur. Si de alia re ftipulator fenfetit, de alia promifTor : perindc tiulla contrahitur obligatio, ac fi ad interrogate gt;nbsp;refponfum non eflèt : ueluti fi hominé Stichum ä te quis ilipuiatus fuetic, tu de Pamphilo fcnfe« ris.quc Stichum uocari ctcdidcris. Quod tiirpi ex caulTa promiffum cft:ueluti fi quis homicidia uel facrilegium fe faäurum promittat : no uaict.

Cum quis fub aliqua conditione ftipulatus fuc rit.-licetante conditionemdecefferit : pofteaexi« ftcnte códitione hæres eins agere poteft.Idem cft amp;nbsp;ex ptomÜToris patte. Qui hoc anno,aut hoc menfe dari ftipulatus eft : nifi omnibus pattibus anni uel menfis præteritis,nonreâe petet. Si fundum dari ftipuleris, uel hominé : non poteris cötinuo agere, nifi tantum fpacium præterieritgt; quo traditio fieri poffît.

' DE. FIDEIVSSORIßVS.

Tit. XXI.

P Ro eo/jui promittit,folent alq obligati.qui fideiuflbres appellanturiquos homines acd pcre folentjdum curât,ut diligentius fibi cautum fit. Jnomnibusautemobligatienibasadfumi - nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;poffunt

TIT. XXI.' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»91

poffimt ; id eft Jiue te,fiue ueibis, Hue Ilterls, (ioe confenfu contradx fuerint. Atnec illud quidem intereft.utru ciuilis, an naturalis fit obligatio,cui adtjcit fideiuflbr tadeo quidé,ut pro feruo quoqf obliger,fine extraneus fit, qui fideiufforé i feruo accipiat,fiue ipfe dominus in id, quod fibi natu« raliter débet. Fideiuffor no tantu ipfe obligat, fcdctiâ hæredé relinquit obligatu. Fidciuflbt amp;nbsp;praecederc obligationé,amp;: fequi poteft. Si pin res fint fideiuffores: quotquoterutnumcto.un-£uli in folidu tenent. Ita^ liberû eft ciedicoh,i4 uelit folidu petere. Sed ex epiftoladiui Hadrian! cópellitur creditor à fingulis, qui modo folucn« xiofunt litis conteftatæ tempore, panes petere. Ideocß fiquis ex fideiuiforibuseo tempore fol« uendo non fit:hoc cxteros onerat. Sed fi ab uno fideiuffore creditor totu confecutus fucrit; huius folius detrimenru erit,fi is,pro quo fideiuflit,fol« uendo non fit.amp; fibi imputare debet, cum potuc tit iuuari ex epiftola diui Hadnani, amp;nbsp;defiderare, ut p parte in fe detur aâio. Fideiuftbres ita ob« ligati non poffunt,ut plus debeant,quàm debet is,proquoobligantur. Nameoru obligatio, ac* ceÜfio eft principalis obligationis; nec plus in ac« ccffione poteft effe,quàm inprinüpali re. At ex diucrfo.ut minus debeant,obligari poflunt.Italt;j fl reus decé aureos promiferit; fideiuffor in quin« teftc obligaturxótra ucro obligati non poteft,

Hem fi file pure promifecitjfideiuffor fub condi* tipne

I9i INSTITVT. LIB. III. tionc promittere poteft: contra nero non poteft. Nonfolnm autéinqnantitate/ed etiam in tem» pore minus aut plus intelligit, Plus eft enim fta» dm aliquid dare, minus eft poft tépus dare. Si quid autem fideiuflbr pro rco foluerit;cius reçu» perandi cauffa habet cum eo mandati indicium.

Grxceetiâfideiuffor itaaccipitur,TH ttM KiXivui ^7u.fedamp; fi dixerit 9£Aamp;5,fiue èoÛÂoMiif led amp;nbsp;(pK/xj .pro eo erit.ac fi dixerit At 7«. In fti* pulationibus fideiuflbru fciendu eft hoc genera« liter accipi: ut quodcuncg fcriptu fit quafi aftum, uidcatur etiam adum.Ideo'c^conftatjfi quis fcri« pferit fe fideiufliffe.-uidcri omnia folenniter afla.

DE LITERARVM OßLl« gationibus. Tit. XXII.

OLim fcriptura fiebat obligatio, quae nomi« nibus fieri dicebat,quae nomina hodie no funtin ufu. Plane fiquis deberefefcripferit,qd! fibi numeramm non eft: de pecunia minime nu« merata, poft multu temporis exceptioné oppo» nere non poteft. hoe enim faepüTime conftitutu eft. fic fit,ut amp;nbsp;hodie, dum queri non poteft,fcri» ptura obligetur:amp; ex ea nafcatur códidio,ceflan« tefcilicet uerboru obligatione. Multum ante tempus in hac exceptione antea quidem ex prin cipalibus coftitutiombus uf^ ad quinquennium proccdebat.fed nc cieditores diiitins poflïnt fuis ’■peen

TIT. xxnr. I9Î pecnnqs fotfitan defraudari; per conftitutionem noftram tempus coartatûeft,ut ultra bienntj me las huiufmodi exceptio minime exteiidatur.

DE OßLIGATIONIßVS ex confenfu. Tit. XXIII.

COnfenfufiuntobligatióes in emptionibus, uenditionibus, locationibus, conduftioni-bus,fociet3tibus,mandatis. Ideo autem iftis modis obligatio dicitur confenfu contrahi ; quia iielt;5fcriptura,necgptaefentia omnimodo opus eft.atnecdariquidquam neceffe eft, ut fubftan» tiam capiat obligatio.-fed fufficit eos,qui négocia gerût, confentirc. unde inter abfentes quo^ talia négocia contrahuntur, ueluti per epiftolam, uel pet nanciu. Item in his contraftibus alter alteri obligat in id,quodalteru alteri exbonoamp; aequo praeftarc oportet : cum alioqui in uerborum obli gationibus alius ftipuletur, alius promittat.

DE EMPTIONE ET VEN-ditionc. Tit. XXIIII.

EMptio amp;nbsp;uenditio contrahitur fimulatcp de precio conuenerinquamuis nondum preciu numeratum fit.ac ne arra quidem data fucrit.Nâ quod arrae nomine datur,argumétüm eft emptfe ùnis amp;uenditiomscóttadae.Sedhoc quidem de

N enipci

\

1,4 ÏNSTÏTVT. LIB. III.

cmptionibus amp;nbsp;uenditionibus, quæ finefcripW' xa confiftunt.obtincre oportet.nam nihil à nobis in huiufmodi emptionibus amp;nbsp;uenditionibus inr nouarum eft.in ijs autem, quae fcriptura confici« untur;nô aliter perfeftam efle ueditionetn amp;nbsp;em-ptionem conftituimus,nifi amp;nbsp;inflrumenta empti onisfuerintconreripta,uel manu propria contra lientium,uel ab alio quidem fcripta, i contrahen tibus autem fubfcripta;amp; û per tabellionem fiut. «ifi amp;nbsp;completióes acceperint,amp; fuerint partibuS abfoluta. Donee enim aliquiddeeft ex his, amp;nbsp;pee* nitentiae locus eft, Äpoteft emptor ucl uenditot fine poena recederc ab emptione amp;nbsp;uenditione. Ita tarnen impune cis recederc concedimus, niß iamarrarum nomine aliquid fuerit datum, hoc cnimfubfecuto.-fniein fenptis, fine fine fcriptis, uenditio celebrata eft.-is,qui recufat adimplere có craftûjfi quidem eft emptor; perdit, quod dedir. fi uero uenditor.duplum reftituerc compellitur, licet fuper arris ni hil expreffum eft. Prechiin autem coiiftituiopofet. nam nulla emptiofinc precioefleporeft.Sedâtccrtum effe preciumdc* bet. alioqui fi inter aliquos ita cóuenerit,ut quan ti Titius rem æftimauerit,tanti fit empta.inter uc teres fatis abunde'q? hoc dubitabatur, cóftaret'nc uenditio,an non.Sed noftra decifto ita hocconfti tuitait quoties fic compofita fit uenditio,QVAN' TI ILLE AESTiMAVERiT,fubliaccóditioncfta-Kt côtraâns.'iic â quidem iUe^qui nominams eft.

prcciu

TIT. XXIHI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I9f

pïèciuttldefinierit.-tflconînin-iodo feciindu dus ®ftim.itioncm Si precium perfo!uatur, amp;nbsp;res tra^ datur,öc iienditio ad effeftiim perducatur.-empro tequidemcx cmptoaftionejienditoreex uendû to agcntc.Sin ante illc.qni nominatus eft, uel nolt; IiientjUel non potueritpreciiim défini re; tue pro iiihiloe(rciienditjonetn,quafi niillopreeio ftatu lo.Quod Risciim in uédirionihns nobis placuit; non eft abfurdum 6cin locarionibus Si in condu-öionibus traherc. Item precium in numerata pecunia confiftcrc debet. Namincaeteris rebus, an precium efie poffer, ualde quærebatur: ueluri an homo, aut fundus,aut toga alterius rei preciu effcpoffet.Et Sabinusôc Caffiusetiam in alia re putabant precium poffe confiftere. unde illud eft, quod uulgo di ceba tur .-permutatione reru m em -ptionem Si uenditionem côtrahijeam'çpfpeciem emptionis amp;nbsp;uéditionis uetuftiffimam efle: argiu mento'q? utebâtur graeco poëta Homero,qui ali « quam partem exercitus Achiuorum uinum fibi comparafle ait, permutatis quibufdam rebus, his Herbis.

Ev9iv aç óivi'tovlo xa^HKo^rocovTcf;

p-ifi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a^gi lt;(’ ^/6wvi

fiVoî^,K^oi lt;f’ àûToîcr/ ÄÄ0, tf’ Sniæ^aTrô/îon, Diuerfae fcholacauthorcs contra fentiebant: ali» ôd'ep eflie exiftimabant permutationem return,, aliud emptioncm amp;nbsp;uenditionem,alioqui no pof

N t) fêté

19« ÏNSTITVT. LIB. HI.

ferem expediri,perniutaris tebus gt;nbsp;qux oideatuc resueni(re,amp;quæ precq nomine data eile.nain utran^uideri óciienifle, amp;prectj nomine datant cilê,rationem non pati.Sed Proctdi fententia.di» centispermutationempropriam ciTe Tpccicm co traâus ä uenditione fcparatam,merito præualu» it: cum amp;nbsp;ipfe altjs Homericis uerfibus adiuiiaba tut,amp;ualidioribus rationibus argumentabatui: quod amp;nbsp;anteriores diui principes admiferunt,d( in noftris Digeftis latius fignificatur. Cum au tem cmptio amp;nbsp;uenditio contrada fit (quod eff*« diximus.fimulati^ de predo conuenerit)cumfi« ne fcriptura res agitur.periculum rei uenditæ fta-tim ad emptorem pettinct, tametfi adhuc ea res emptori tradita non fit. Itac^ fi homo mortuiis, fit,uel aliqua parte corporis læfus fuerit, aut sdes totac uel aliqua ex parte incendio confumptœ fu-crint,aut fundus ui fiuminis totusuel aliqua ex parte ablatus fit, fine etiâ inundatione aquae aut arboribus turbine deiedis longe minor aut dete* rior elTe CŒperit.emptoris damnum eft,cui necef fe eft,licet rem non fuerit nadus, precium folue« re. Quidquid enim fine doloamp; culpa uenditoris acciditjin eo ueditor fecurus eft.Sed amp;nbsp;fi poft cm ptionemfundo aliquidper alluuionem acceiTc-rit;ad emptoris cómodum pertinet.Nam amp;nbsp;com modueiusefledebet.cuius periculueft. Quod fi fugent homo, qui uenit,aut fubrept^ fuerit,ita utne^dolus,ne^ culpa uenditoris interuenent;

ani

TIT. XXV. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;197

animäducrtenduni cric, an cuitodiam dus uf^ ad ttaditionem uenditor fufceperit. Sané enim fi fufccperit.ad ipfius pcriculum is cafus pertinct.fi non iufcepeiit.fecurus eft.Ideni amp;nbsp;in cxcerïs ani' nialibus cxterisc^ rébus intelligimus. Vtit^tamë uindicationcm rei amp;condiâionem exhiberc de-bebitcmptori.-quiafanë quinôdiim remempto titradidrt,adhucipfe dominus eft. Idem ctiâ cft de furti amp;nbsp;de damni iniiiriæ aâione. Emptio tam fub conditione, quâm pure contrahi poteft. Subcôditionc,ueluti,si STiCHVS INTRA CER, TVM DIEM TIB! PLACVERIT, ERIT TIBI EM* PT VS A VRE IS TOT. Loca facra uel religiofai itempublica(ueluti forum, bafilicâjfruftra quis feiens emitqux tarnen fi profanis uel ptiiiatis deceptus â uenditore quis emerit;habebit aâione ex cmpto,quod non habere ei liccat,utconfequa tnr,quod fua intereft eum deceptû non effe.Idetn iuris eft, fi hominem liberum pro feruo emetit»

DE LOCATIONE ET CON« duâione. Tit. XXV.

LOcatioamp; conduâio proxima eft emptioni amp;uenditioni,tjfdemc^ iuris regulis cófiftit.

Nam ut emptio amp;nbsp;uenditio ita contrahitut, fi de precioconueneritrficamp;Iocatio amp;nbsp;conduâio ita contrahi intelligitur,fi merces conftituta fit. amp;nbsp;co petit locatori quidem locati aâio,cônduôori ue-

N iq to

198 INSTïTVT. LIB. HL

to condufti.Ec quae fupra diximus.fi alieno arW* triopreciiim promiffum fiierit.cadem ócdeloca none amp;nbsp;condudionc difla efle inrelligimiis,fi alie no arbitrio merces pcrmiffa fueiit. Qua de caufla fi tul! o ni polienda curandaüe,aut farcinatori fir» cienda ueft inienta quis dedeht, nulla ftanm mec cedeconftituta,fed poftea tantum daturus,quan turn inter eos conuenerit : non propric locatio amp;nbsp;condudio contrahi intelligitur, fed co nomine adiopræfcriptis uerbis datur. nbsp;nbsp;Prætcrca ficuE

«ulgoquaerebatur.anpermutatis rebus emptio Se uenditio contraheret.-ita quæri folebat de loei tione amp;nbsp;condudione, ft fone rem aliquatn uren* dam fitte friiendam tibi aliquis dcdciit, di inuicé âteutendamftue fruédam aliam rem acceperir. Etplacuitnoncflciocattoneni Se côduflionem. fed proprium genus contraâus.ueluti ft cum unu bouem quis haberet,0e uicinus cius iinum, placil crit inter eos.ut per denos dies inuicem boues co niodarent.ut opus facerent, amp;nbsp;apud alterum alte riusbos perierit;nelt;51ocati,nelt;5condudj,ne(j co modati compctitadio.quia non fuit commoda tumgratuitfi. ueritm prxfcriptis uerbis agendii eft. Adeo autem aliquam familiaritatem inter fe uidenrur habere emptio de ucnditio.item loca tioamp; condudio.-ut in quibufdam cauftis quæri fo leat,urrum emptio Se uenditio contrahatur,an lo catio di Gondudio. at ecce de prædtjs, quæ perpe3 tuo quibufdam fruenda tradutur, id cft,ut quâm diû

Tit. XXV.

âta pcnfiö fine rcdditus pro bis domino praeßet, iielt;5 ipfl conduâorijneççhaeredi eius^cuiûc conda ôot hærcsûe eius id prædium uendiderit, aut do* naucrit.aut dotis nomine dederit,alioûe qaocûlt;5 modoalienauerit.auferreliceat. Scdtaîis contra ftiis.quia inter ueteres dubitabâtur,amp; à quibufda locatio,â quibufdam uenditio exiftimabatur.lex Zenoniana lata cft^quîc empbyteufeos côtraâus propriam ftatiiit natiiram, nelt;5 adlocationera, neqj ad ucnditionem inclinantem, fed fuis paâio nibus fuie iendanrô: fi quidem aliquid paâum fa «it,hoc ira obtincre, aefi naturalis eflet contra« ôiis.fin autem nihil de periculo rei fuerit paâum: tûc fl quidem totius rei interitus accefferrt.-ad do« minum fuper hoc redundare periculum .fin auté particularis : ad emphyteaitkarium buiufmodi* damnum uenire. quo iure utimur. nbsp;nbsp;Item quas

tirur.fi cum aurificc Titius ctMKiencrit.ut is ex aa ro fuo certi pondetis cettx'q;formss anulos ei fa» ceretjSc acciperet(uerbi gratia) decc aurcos : utru emptio Sc uciKlitio,an locatio Sc conduâio con« trahi uidcaturC' Caffius ait, materix quidem em« ptionem Sc uenditionem contrahi, operx autern locationemSccondudionem. Sed placuit tanta emptionem Sc uenditionem contrahi. Quôd fi fn' urn aurum Titius dederit, mercede pro opera co ftitutacdubiil non eft,quin locatio Sccôduâio fir.

Conduâov autem omnia fecundum lege con dudionisfacere debeteSc fi quid in lege prxter« N iiti miflhm

too INST IT VT. LIB. in.

miiTum fuerit, id ex bono amp;nbsp;aequo pfaeftare.

Qui pro ufu aut ueftimentorum, ant argen«' ti,aut iumenti, mercedem autdedit.autpromi-fifabcocuftodiatalis defidcratur.qualem dili-gentifTimus paterfamilias fuis rebus ad hi bet. quamfi pr3eftiterit,amp; aliquocafu fortuito earn rem amiferit ; de reftituenda ea non tenebitur.

Mortuo conduäore intra tempora códudio-nis.'hæres eius codé iure in conduäione fuccedit»

DE SOCIETATE Tit. XXVI.

SOcietatem coire folemus auttotorum bono rum, quam Graeci fpecialiter Kcivuviafi appel lant;aut unius alicuius negociationis,ueluti mart cipiorum uendédorum emendorum'q^, autolci, aut uini,aut frumenti emendi uendendfep. Et quidem fi nihil de partibus lucri ôc damni nomi* natim conuenerit.-aequalcs fcilicet partes amp;nbsp;in lu* cro amp;nbsp;in damno fpeftantur. Quod fi expreflae fue rintpartes hæ feruari debent.Nec cnim unquam dubium fuit,quin ualeat conuentio, fi duo inter fc padi fint,ut ad unum quidem duae partes Sc lucri amp;nbsp;damni pertineant,ad alium tertia. nbsp;nbsp;De il

la fane conuentionc quaefitum eft,fi Titius amp;nbsp;Sei us inter fepadi fint, ut ad Titium lucri duae partes pertineant, damni tertia; adSeiumduae partes damnijlucci tertia. an rata debeat haberi conuentio

TIT. xxvr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iöf

«çntîof Quintus Mutins contra naturatti fociea titis talé paftionem effe exiftimaiiit,amp; ob id non' eile ratam habédam. Semins Sulpitius(cuius fen* tentia præualuitxontra fenfit.quia fspe quorun damitapreciofa eft opera in focietate,utcos in-ftnm fitconditionc meliorc in focietatem admit ti. Nam amp;nbsp;ita coiri poffe focietatem non dult; bitatur,ut alter pecuniam confetat,altcr non con ferat tarnen liitrum inter eos cómune fit: quia fæpe opera alicnius pro pecunia ualet. Et adeo co traQyintiMuttj fententiâ obtinuit,utillud conftite rit poffe conuenire,ut quis lucri partem feratjdc damno non teneatur.qnod amp;nbsp;ipfum Sec nius connenienter fibi fueri exiftimauit. Qiiod ta men itainteiligi bportet.ut ft in alia re iucrum,in alia damnum illatum fit.compenfatione faâa,fa lum,quod fupereft,intelligatur lucro effe. Il* lud cxpeditum eft/i in una cauffa pars fuetit ex* preffa.uelutiin folo lucro, nel in folo damno, in altera nero omiffa- in eo quocg, qnod prætermif* fum eft,eandcm partem fcruari. Manet autem focietas co uf^.donec in eodem confenfu perfc-uerauetint. At cum aliquis renunciauerit focieta ti:foluitur focietas. Sed plané ft quis callide in hocrenuciaueritfocictati.ut obueniens aliquod lucrum folus habeat.uelnti ft totorum bonorum focius,cû abaliqoohaercs effetrelidus.inhoc ré nunciauerit focietati,ut hxreditatem foluS lucri* facereticogit hoc lucrum cömunicace.Si quid ue

N V to

Ikoi INSTITVT. LIB.’ IH.

ro aliud Juchfaciat,quodnó captsueiir.ad ipfutn folu m pertinet. Ei neto.cui renuciatum eft, quid« quid omnino poft renunciatam fodetaté adqui» ritur,foli concedituc. Soluitur adhuc focieras etiam morte foctj.quia qui focictatem cótrahit» certam perfonam fibi digit, fed amp;nbsp;fi cófenfu plu» rium focictas cótraöa fit;morte unius foctj Colut tar,amp; fi pliircsïuperfint.nifi in cocunda focieta» ce aliter conuenerit. Item fi alicuius rei contra âa focietasfit, amp;nbsp;finis negocio impoficus eft;fïni-tur focietas. Piiblicatione qnoeg diftrahi focie tatem.maniïeftum eft;fcilket fi uniuerfa bona fo cijpubliccnt. namcûineiuslocû aims fuccedat, promortuohabetnr.^ Item fiquisexfoctjs mo kdebiüpracgrauatBS,bonis fuis cefîerit,amp;ideo propter publica aut priuata débita fubftâtia cius ueneat-foluitur focietas. fed hoc cafu fi adlnic cô kntiantin fofietaté,noua uidetur incipere focie-tas. Socius focio iitrum eo tiomine tamûtcoo atur pro focio aâione,fi quid dolo commiferit,fi eut is/juideponi apud fe paflïis eft; an etiam cul« pæjd eft dcfidia: atqj negligentia: nominerquaefi-tu cft.præualuit taméetiam culpæ nomine tene« rieum.Culpa autem non ad exadiffimâ diligen« tiamditigédaeft.Sufficitenim talem diligentia communibus rebus adhiberc fociumjquaiem fu is rebus adhibere folet.Nam qui parum diligen» tem fociiim fibi adfumit : de fequeri »fibiq; hoc imputarc debet.

DE MAN

TIT. XXVit nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ioî

DE MANDATO.

Tit. XXVIL

M Andatum contrahitut quinlt;5 modis.fiqç fiia tantum gratia aliquistibi mander,,ft« üc Lu ex tu.tjfiue aliéna tantum,fiue Lia amp;nbsp;aliéna, flue tua St aliéna. At fi tua tantû gratia manda« turn fitîfuperuacuum eft mandatûAobidnuIU ex eo ob.iigatio,nec mandat! inter uos aâio nafci tur. Mandantis tantum gratia mteruenit man dannueluti fi quis tibi mander,ut négocia einige reres,uel ut fundû eicmeres,uel ut pro eo fponde res. Tua gratia âc mandantis. ueluti fi mander tibi,ut pecunia fub ufuris crederes ei, qui in rem ipfius mutuaretucaut fi uolente te agere cum eo ex fideiufforia cauffa,mandettibi,utcurcoagas, periculomandantis.'uelutipfiuspericulo ftipulc ns ab CO, que tibi delcget in id, qd tibi debuerat.

Aliéna aût tantum caufla intecuenit mandatû: ueluti fi tibi aliquis mandet.ut Titi j négocia gère tes,uel ut Titiofundum emeres, uel utproTitio fponderes. Sua ôc aliéna: ueluti fi de cômuni« bus fuis St Titij negoctjs gerendis tibi mander,uel ut fibi St Titio fundû emeres, uel ut ,p eo St Titio rponderes. Tua ôc aliéna: ueluti fi tibi mander, ut Titio fub ufuris crederes: quia fi fine ufuris pe-cuniam crederes, aliéna tan turn gratia inccrcc« dit mandatu. Tua tantum gratia interuenit mandatwueluti fi tibi mâdet, ut pccunias tuas in emptib

Xcx4gt; INSTITVT. tïK IIL cmptionespotiusprædioru coUoces,qujm neres ; uel ex diuerfo, ut pecunias tuas fœnetcs potius^quim in emptiones prsdioium colloces. Cuius generis manoatum, magisconfiliû^quiîin mandatum eft, Sc ob id non eft obligatoriû : quia nemo ex conftlio mandati obligat» etiam ft non expédiât ei,cui mandabatur rcum liberu cuilt;^ fit» apud fe explorare,an fibi expediat confiliu. Jtalt;^ fiociofampecuniamdomi tehabenté hortatus fuerit aliquis.ut rem aliqiia emeres, ucl earn ere»' deres:quamuisnon expediat earn tibi emifte,nel ctedidifte,non tarnen tibi mâdati tenet. Et aded bate ita funtjUt quæfitû fit, an mandati teneatur» qui mandauit tibi,ut pecuniam Titio foencrarcsf fed obtinuit Sabini fententia, obligatoriu efle in hoc cafu mandatum:quia non aliter Titio credi« diffes, quim fi tibi mandatû eftet. Illud quolt;^ mandatum non eft obligatorium, quod contra bonos mores eft : ueluti fi Titi us de furto, aut de damno faciendo,aut de iniuria facienda mandet tibi.licetenim pœnâiftius fadi nomine præftite« ris, nó tamé uilam babes aduerfus Titiû adicuté.

Is,qui exfequit mandatô,nô debet excedere fi« nes mandati. ut ecce, fi quis ufij ad centö aureos madauerit tibi, ut fundü emeres, uel ut pro Tirio fpondcres:nelt;5pluris cmere debes,nccg in ampli« oré pecunia fidciubere. alioqui nó habebis cu eö mandati adioné. adeö quidé,ut Sabino amp;nbsp;Caflïo placuerit» etiam fiuf^ ad centum aureos cu eo agetc

TIT. XXVIIi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tof

agcce uolueiis.'inutiliter te aâutum. Scd diuetfàe fcholæ authores leâeuû^ ad centum aureos te adurû exiftimant. quæ fententia fane benignioc eft. Quôd fi minons emeris.-habebis fcihcet cum eo mandat! aâionem : quoniam qui mandat« ut fibi centum aureorum fundus emeretur, is uti^ mandaffe intelligitur,ut minoris ( fi poflît) emc« rctur. Kefle quoqg mandatum contraâum.fi dum adhuc integra tes fit,reuocatum fuerit,lt;uas nefcit. Item fi adhuc integto mandato, mots alteiutrius interueniat ,id eft uel eius,qui manda* «crit,uelillius, quimandatumfufceperitrfolui* tut mandatum. Sed utilitatis cauflareceptû eft, fi eo mortuo, qui tibi mandauerat, tu ignorans cum decediire,exfecutusfueris mandatû:poffe te agere mandati adione. alioqui iufta amp;nbsp;proba» bilis ignorantia tibi damnum adferret. Et huit fimile eft.quod placuit, fi debitores manumiffo difpenfatore Titij.per ignorantiam liberto foluc rint,liberari eos ; cum alioqui fttiâa iutis ratione nô poffent liberari, quia ait) foluiffent, quâm cui foluere debucrint. Mandatum non fufciperc, cuilibet liberum eft ; fufceptum autem confum* mandum eft.aut quamprimû renunciandum.ut per femetipfum, aut per alium eandé rem man« dator exfequatur. Nam nifi ita renûcietur,ut in« tegracaufta mandatori referuetur eandemtem cxplicandi.-nihiiominus mandati aâio Jocum ha bet:nifi iufta caufta inteiceftèciti aut non renun« ciandi

io» iNsfrrvr. lib. in.

ciandi.aut intcmpeftiue renunciandi. Manda« turn 8c in diem differri^öü fub conditionc fieri po« teft. In fumma fciendum eft,mandatü, nifi grà tuitû fit, in aliam formam negocrj caderc. Nam merctde conftituta, incipit locatio amp;nbsp;conduého ciTe. Et ( ut gcneralitet dicamus ) quibus cafibus fine mercede fufcepto officio, mandati Cue de« pofiti conttahitur negodum.ijs cafibus interue« nientc merccde location conduftio intelligitut contrahi. Et idco fifulloni polienda curandane quis dederit ueftimenta, aut farcinatori farcien« da,null.a mercede conftituta nelt;j promifla.-man« daticompetitaftio.

DE OßLIGATIONIßVS, quae quafi ex contradu nafcun« tur. Tit. XX VII J.

POft genera contraftuu cnumerata, difpicia« mus etiam de tjs obligationibus, qiiæ quidê hon proprie nafci ex contraöu intelliguntur ; fed tarnen quia non ex maleficio fubftruïtiâ capiunr, quafi ex contractu nafci uidentur. Igitur cum quis négocia abfentis gefferit; iiltro citro'q? inter eos nafcuntur adiones, quse appellant negocio« rum geftoru fed domino quidem reigeftjcad* iierfus cum,qui geffit, direft.a competit adio;nei gocioriiautem geftori, contraria, quasex nullo contradu proptie naf«i,manifefti;m eft ; quippc

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ita

TIT. XXVIll. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;to7

iti nafaintur iftae aâiones, fi fine ttiadato qüif^ alienis negocijs gerédis fe obtulcrit.ex qua caufla ijiquoruni négocia gefta fuecintgt;etiani ignorau« îesobliganmr.Idk^utiliratiscauflàrecepnimcft: ne abfenrium,qui fubirafeftinationecoaäi,nulK elenundata negocioru fiiocum adminiftratióc, peregte profcfti effent, defercrent négocia .• qu« lanè nemocuraturus eflet,fideeo,quodquh im pei^diffet,nu!latn habitutus effet adioncni.Sieut autem is, qui utilitcr geflït négocia, domitîu ha« bet obligatum negocioru geftorunnita êccontta iftc quocg tenetur,ut adminiftrationis reddat ra= tionem.quo caffi adexaâiffiniâ quifq; diligentiä conipelHtur reddere rationctninecfiifficrttalern diligenriam adhibere,qualemfuisiebus adhibc* ïefolet: fi modo alius diligentior eo commoditK adminiftiaturus effet négocia. Tutjes qiio^, qui tutelae iudicio tenentur, non proprie ex con« traâu obligati efle intelligunf (nulkim enim nc-gociutn inter tutotem amp;nbsp;pupilium conttahitur) fed quia fané non ex ntaleficio tenentur,quaft cx contraduteneri uidentur. Hoc autem cafu mii* tuæ funt adiones. Non tantu enim pupillus cum tutore habet tutelæ adionem.led amp;nbsp;contra tutoc cum pupillo habet contrariam tutelx, fi uel im« pendant aliquidin rempupilli,uelproeo fuerit obligatus,autremfuam creditoribuseius oblilt; gauerit. Item fi inter aliquos communis res fit fine focietate : ueluri quod parket cis legata dalt;

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nata

.Tio« INSTITVT. tIK in.

nataûc effet :amp; alter eorum alteri ideo tcncatur cötnuiii diiiidundo iudicio.quod folus fruäus ex ea re perceperit, aut quöd focius eius fokis in cä xem neceffatias impenfas fecerit : nó incelligitnr ,cx contraflu proprie obligatus effe, quippe nilül Inter fe contraxerunt. fed quia ex maleßcio non tenetur: quafi ex côtraâu teneri uidetur. Idem Iuris eil deeo,qui cohæredi familiæ ercifcundîB ludicioex his cauflls obligatus eil. Hæres quo» , Ç legatorum nomine non proprie ex contraflu obligatus inteUigit (nclt;5 enim cum hærede,neqj cumdefunflo ullum négocia legatariusgeffiffc proprie dici poteft ) fie tarnen quia exmaleficio non eft obligatus: quafi ex contraflu debere in* lelligitur. Item is,cui quis per errorem non de* bitum foluit, quafi ex contraflu debere uidetur. , Adeo enim non intelligitur proprie ex conrraflu obligatus effe,ut fi certiorem ratione fequamur: lt;nbsp;magis ( ut fupra diximus ) ex diftraflu, quâm ex contraflu poffit dici obligatus effe. Nam qui fol« uendi animo pecuniam darin hoc dare uidetur, utdifttahatpotius negocium,qudm contrahat. Sed tarnen perinde is,qui accipit, obligatur, ac fi , mutuum ei daretur. fie ideo condiflione*îenetur.

Ex quibufdam tarnen cauffis reperi nó poteft, quod per errorem non debitum folutum fit. fic nanc^ definierunt ueteres, ex quibus cauffis infi* ' ciando lis crefcit,ex tjs cauffis non debituni folu» ,, turn, lepeti nó poffe.-ueluti ex lege Aquilia,item ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cxiega

TIT. XXIX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;toj

ex legato. Qtioducteresquidem in rjs Icgatis locum habere uoluerunr,qu£E certa conftituta, per damnationem cuilt;5 legata fuerat. noftra autem cóftitutiOjCum unam natnram omnibus legatis amp;nbsp;fideicommiffiis indulfit,huiufmodi augmenta in omnibus legatis amp;nbsp;fideicommiflis extendi uch luitrfed non omnibus legatartjs hoc præbuit, fed tantummodoinijs legatis amp;nbsp;fîdeicômiflîs.qux facrofandis ecclefqs,amp; cseteris uenerabilibus Io« cis,quœ religionis uel pietatis intuitu honoratur, relida funt;qus fi indebita foluantur, non repe« tuntur.

PER aVAS PERSONAS

nobis obligatio adquiritur.

Tit. XXIX.

EXpofitis generibus obligationum,quæ ex c6 tradu uel quafi ex contradu nafcutur:admo nendi fumus adquiri nobis non folu pernofmet-ipfoSjfed per eas quo«^ perfonas.quae in noftra po teftate font, uel ti ti per feruos amp;nbsp;filios noftros ; uc tamé,quod per feruos noftros nobis adquiritur, totum noftrum fiat.-quod ante per liberos, quos in poteftate habemus,ex obligatiôe fueric adqui fitum,hoc diuidatur fecundum imaginem rcru proprietatis amp;nbsp;ufusfrudus,quam noftra dccreuic confticutio:ut quod ab adione commodum per* ueniat,huius ufumfrudum quidem habeat pa«

O ter

ÙO INSTITVT. LIB. IIL tcr.proprietas au rem filio feriictiir, fcilicctpatre aâioncm mouente fecundum nouellx noftr« c6 ftirutionis diuifiOHcm. Item per liberos honu iics,amp;alienosfcfHos,quos bona fidepoffidcmus, adquirituc nobis.’fed tantum ex duabus cauflis» id eft fi quid ex operis fuis, ucl ex re noftra adqui rant. Per cum quocg féru um, in quo ufumfruflu uel ufum habemus,fimilitec ex duabus ifl is cauf-fis nobis adquiritur. Gommunem feruum pro dominica parte dominis adquirerc ccrtum cft.'CX cepto eo,quod nominatim uni ftipulâdo, aut pet traditioncm accipiédojlli foli adquirit : ueluticu fta ftipulatur, TiTio domino meo darB SPONDESC'Scd fidomini unius iuffu feruus fucrit fHpuIatus,licetanteadubirabatur.'tamenpoftno ftram dccifioncm res expedita cft, ut illi tantum adquirat,qui hoc ei facere iuirit,ut fupra diâû eft.

QVIßVS MODIS TOLLI.

CUC obligatio. nbsp;nbsp;nbsp;Tic. XXX.

TOllitur automnis obligatio folurionc eius, quod debetur.-uel fi quis.confentiente credi tore,aliud pro alio folucrit.Nec intereft,quis fol* uat:utrum ipfe,qui debet, an alius pro eo.liberat enim amp;nbsp;alio foiuente.-fiue fciente, fiue ignorante dcbitore,uel inuito co folutio fiat. Item fi reus foluerit.etiam tj,qui pro co intcrncncrut, liberan tuc.ldem ex contrario contingit, fi fideiuïïbr fol ucrit

ueritnon enim ipfe foliis libcratur, fed eti'â reus# Item per acceprilationé toilitiir obligatio. Eft“ autéacceptilatio.imaginaria folurio. Quod era ex uerboriim obligatione Tino dcbetur, id fi oe= litTitius remittcre,poterit fic fieri, iir patiaf hæc uerbadebitoremdicere: QVOD EmO tibi pro JM/si, HASES'NE acceptvmc'ScTinusrelpon-dear, HABEO.Sed Su Grxee poteft acceprilano fic rtdiimmodo fic fiat,utlatinis uerbis folet exigi,

XaßWjU nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;?\.aèup. Quo gene

ie(utdiximus)tantum ca foluunturobligatióes, quæ zx uerbis confiftunt.non etiam caetetac. Gon fencancum enim uifum ell, uerbis fadani oblig* tionem.alijs pofle uerbis diflblui Sedfie id,qQod alia ex caufla debetur,poteft in ftipularionem âe dueijSt per acceptilationem diflolui.Sicut aurem quod dcbctur,pro parte rede foluirurdta in parte debit! acceptilatio fieri poteft. Eft aucem pro dita ftipulatio, quae uulgo Aquiliana appellatur, per qiiam cótingit, ut omnium rerum obligatio inftipulatum deducatur,amp; eaper acceptilatio-ncm tolIarur.Stipulatio enim Aq uilianareuoiiat omnes obligationes.Öc à Gallo A pofitaeft. Quidquid te mihi ex lt;iuacunlt;5 caufla dare facerc oportet, oportebitû :, præfcns in di« emûe:quarûcunlt;5 return mihi tlt; cü adio eft.qua: tp aduerfus te petitio.ueladuetfusteperfecutio eft.eritue; quodue tu meü habe^ tenes jpoCTides,

doloiic niaio fecifti,quo minus boffideas.- quanti lO ij quæ

ut INSTITVT. LIB. III.

qu«lt;5earum rerum reserit,tant3m pecuniam dari ftipulatus eft Aulus Agerius, fpopondic Numerius Nigidius. quod Numerius Nigidius Aus Io Agerio fpopondit,id haberet'ne a feacccptum Numerius Nigidius Aulum Agerium rogauit. Aulus Agerius NumericNigidio acceptum fe« cit. Piætcrea nouatione tollitur obligatio; ue« luri fi id.quod tibi Seius debebat, à Tino dari ftipulatus fts.Nam interuentu nouai pcrfonæ,noua naftitur obligation prima tollitur, translata in pofteriorem;adco,utinterdum,licetpofteriorfti pulatioinutilisfit,tamen prima nouationis iurc tOilatur.'ueluti û id,quod tu Titio debes, âpupil« Io fine tutoris authoritatc ftipulatus fuerit. quo cafu res amittimrnam Sc ptioi debitor liberatur, amp;nbsp;pofteriot obligatio nulla eft. Nó idem iuris eft, fi à fcruo quis fuerit ftipulatus. nam tue prior pet inde obligatus maner,ac fl poftea nullus ftipula« tus fuiftet.Sed fi eadem perfona fit, dqua poftea ftipulerisnta demum nouatio fit, fi quid in pofte tiore ftipulatione noui fit ; forte fi conditio, aut dics,aut fideiuflbr adijciat,aut detrahatur. Qd? autem diximus, fi conditio adijeiatur, nouatio« nem fieri; ficintelligi oportet, ut ita dicamus fa-0am nouationem, fi conditio exftiterit. alioqui fl defeceat; durât prior obligatio. Sedcumhoc quidwn inter uetcres conftabat, nine fieri noua-fioncm,eum nouandi animo in fecundam obligt; gationem itum fueiat.-per hoc autem dubiu erat, quan

TIT. XXX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;XI?

lt;îuancîo nouândi animo uideretur hoc fieri, quafdamdehocpræfumptionesalijin alijs cafi-biis introducebantideo noftra proceflït conftitii tio, quæ apcrnffime dcfiniuirjtunc folum noua-tionem prioris obligationis fieri, queries hoc ipfum inter eontrahentes expreffum fuerit,quöd propter nouationem prioris obligationis conue« ncruntalioqui Sc manere priftinam obligationé, Sc fecundam ei accedere,ut maneat ex utracß cauf fa obligatio fecondum noftrae conftitutionis de« finitioncm,quam licet ex ipfiusleftioneapertius cognofeere. Hoc amplius, eæ obligationes, quae confenfu contrahuntur, contraria uolunta-tcdiflbluuntur.Nam fiTitiusScSeins interfe có fenferint,utfundum Tufculanum emptum Sei« os haberet centum aureis; deinde re nondum fe« cuta,id eft nelt;ç precio foluto, neij fundo tradito, placuerit inter eos,ut difeederetur ab ea emptio-ne Sc Lienditione-inuicem liberantur. Idem eft in conduâione Sc locatione, Sc in omnibus contra« ôibus, qui ex confenfu defeendunt, ficut iam diâumeft.

O jg INSTI

INSTITVTIO*

NVM SEV ELEMENTORVM D. IVSTINIANI SACRA-. TISSIMI PRINGIPIS.

Liß. nu.

DE OßLIGATIONIßVS,

qiiæ ex deliâo nafcunnir.

Tir. 1.

■Si Vm fitcxpofitum fuperiore libro ^ideobligationibus ex contraâii,amp; Ijj quafi ex côtraftti.feqintur,utdcob ligationibiis ex maleficio, amp;nbsp;quafî ex maleficio difpicbmus. Sed illæ quidcmCut Rio loco tradidimus)in quatuor gene radiuiduntur.h«nero uniusgeneris funt.nat» omnescxrenafcuntur.ideftex ipfo maleficio, uclutiex furto,rapjna,damno, iniuria. Furtu eftcontreftatiofraudulofa, lucri faciendi gratia, uel ipfius rei.uel ctiam ufus eins, pofleffionisfie, ' quod lege naturah prohibitueftadmitterc. Furtum autern uel à furuodd eft nigro didum eft,qlt;î clàmamp;obfcurefiat,amp;:plcrunlt;5 noderuelâ fraude,uel â ferendOjid eft auferendo; uel à græco fer-mone.quod appellant fures.Imöamp; Graeci iferendo cjxSç«« dixerunt. Futtorum autem duo funtgenera.-manifeftumA nec manifeftum.

Nam

TIT. T.

Narrt conccpmm Sc oblatum.fpecics potins .nftio »lis flint furto cohxientcs,qnàm genera fnrtoiu, ikut infcrius apparcbic. Manifeftns fur eft,queni Graeci nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;appelîant.-nec folum is,qiii in

ipfo furto depræhenditur, fed etiâ is,qiii in eo loto df prxhcnditnr.quo furtu fitnieluti qui in domo furtum fecitAnonduin egreffus iannam de* praehenfus fiierit Sc qui in oliueto oliuarum, aut in uineto miarum furtu fccit,quàmdin in co oli* veto ant uineto deprachenfns fuerit. Imo ulte* lius furtum manifeftum eft extedendum, quin» din earn rem fur tenens uifus ud deprtchenfusfii eritiftue in publico,fiue in ptiuato, uel à domino, nel abalio,anrequim co pcruenerit.quo dcferrc ucl deponcre deftinaffer. Sed fi pcrtuiit, quo defti nauitjtametfi deprxhendatur cum re furtiua,n5 eftmanifeftus fur. Nec manifeftum furtiin» quid fir .-ex jjs,qua: diximus.mtelligitur.nam quod manifeftum non eft,id feiiket ncc manife-ftum eft. Conceprum furtum dieitur,cu apud aliqucm teftibus præfentibus furtiua res qu.æfita Sc inuenM fit.nam in cum propria aftio conftitu* t.a eft,quamuis fur non fjt,quar appellatur conce» pti. Oblatum furrum dkitur, cum res furtiua ab aliquo tibi oblata fi t,catp apud re concepta fits utilt;5 fi ea méte tibi data fuerit,utapud tepotius, quim apud cum.qui dedit, conciperetur.nam tibi,apucf quern concepta fit. propria aduerfns eu, qui obtulit,quâuis fur non fit, côftitutaeftaâio,

O iitj qux

lis INSTITVT. LIB. IUI.

quæ appellatur oblati. Eft etiam prohibiti furtî ^ioaducrfusciim,qin furtum quærerc teftibus præfentibus uolcntem prohibuerit.' Prætcrea pœna conftituitur ediâo prætoris per afiioné fur ti non exhibit! aduerfus eum, qui furtiuam rem apud fe quaefitam ôc inuentâ non exhibuit. Sed bac aâioneSjfcilicet concepti Sc oblati,amp; furti pro hibiti,necnó furti non exhibai, in defuetudincm abierunt.Cunienimrequifiriotci furtiuæ hodie fccundum ueterem obferuationem non fiatmic» ritoexconfequentia etiam præfatæ aftiones ab ufu corn muni rccelfetuntîcum manifeftum fit, quod omncs,qui fcicntes rem furtiuam fufcepc-rint amp;nbsp;caeJauerît,furti nec manifefti obnoxij funr.

Pœna manifefti furti,quadrupli eft, tâ ex ferai, ex liberi perfona.ncc manifcfti.dupli. Furtu autem fit,non folû cum quis intercipiendi caufla rem alienam amouct.-fcd generaliter cö quis alie nam rem inuito domino contreâat. Itacj fiue etc ditor pignore,fiuc is,apud quem res dcpofita eft, ea re utaturfiue is,qui rem utendâ accepit,in aliu ufumeâ transférât,quâmcuîus gratia ei data eft: furtumcômittit.uelutifiquis argentum utendiî acceperit,quafi amicos ad cœnam inuitaturus, ôJ id peregre fecum tulerit: aut fi quis equum geftâ di caufla cômodatû fibi, longius aliquô duxerit: quoduetercs fcripferûtdeeo,quiin aciem equû perduxiflèt. Placuit tarnen eos,qui rebus cômo datis aliter uterentur,quâ utendas acceperint,ita fuit«

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Z17

furtu cómittere.fi fe intclligâtjd innito domino facerc;eum'q?,fiintenexiffet, non permiffiiru. at fi permiflurum credantextra crimen uideri.opti ma fane diftindione.-qnia furtum fine affedu fu« tandi noncómittatur. Sed amp;fi credat aliquis in Ui to domino ferem cömodarä fibi contreflare, domino aut uolenteidfiat; dicitur furtu no fieri. Vndc illnd quæfitu eft,cum Titius feruum Mæuq follicitaueritjut quafda res domino fubriperet,amp; adeuperferretAferuusidad Mæuiû pertulerit: Maeuiiis aût,dumuultTitiûin ipfodcliâodeprac hendere,permiferit feruo quafdam res ad eu per» ferre: utrum furti,an fcrui corruptiiudicio teneat Titius.anneutroC'Et cum nobis fuperhacdubita tione fuggeftum eft,0£ antiquorfi prudentium fu per hoc altercationes perfpeximus,quibiifdâ neqj futri,nelt;^ferui corrupti aâionépræftantibus, qui bufdam furti tantumodo; nos hniufmodi callidi tati obuid euntes.per noftrd decifionc fancimus, non folu furti aâionem,fed amp;nbsp;ferui corrupti con» tra eum dari.Licetemis feruus deterior à follici« tatore minime fadns eft, amp;nbsp;ideo non concurrant regulac.quae ferui corrupti adioné introducunt: tarnen côfilium corruptorisad perniciem probi« tatis ferui introdudu eft,ut fit ei poenalis adio im pofita,tanquam fi reipfa fuiflet feruus corruptus; neexhuiufmodiimpunitateamp;in aliu ferufi,qui facile poffet corriipi, tale facinus d quibufdd per« petretur. Interdu etid libcroru hominu furtum

O V fit

Zl9 INSTITVT. tIB. HÏL fit:uchni fi quis liberoru noftioru,qui in pofeftï« te noftra fiint.fubreptiis fucrit. Aliqnando auc. etiâ fuæ rei furtum quis cómittit.-ueluti fi debitor rcm,quâ creditor! pignoris cauffa dédit, fubtra» xerit. Interdûquotjfurti tenenir,qui ipfe furtu non fecit.-qualis eft is, cuius opc amp;nbsp;confilio furtu faftum eft. In quo numero eft,qui tibi munos ex-cufiif,ut alius eos rapcretraut tibi obftiterir,ut ali usrcmtudcxciperet,autoues tuasuel bones fu-gaueritjUt alius eas acciperct. Et hocueteres ferh pferunt de eo,qni panno rubro fugauit arment«. Sed fi quid eoru per lafciuia,amp; non data opera,ut furtinn admittcretur, faâû eft: in faftu aflao dart debet. At ubi ope Mscuij Tirius furtu fecciit : am-bo ftirti tenent. nbsp;nbsp;Opc amp;nbsp;confilio ci us quoi^ fuf

turn admitti uidetur.qui fcalas forte feneftns fup ponit.-aut ipfas feneftras uel oftiu efFringif,ut alius furtum facerct: quiue ferramenta ad cffringcn dum,aut fcalas.utfenertris fupponcrentur,com« modaucrit, feiens cuius rei gratia cómodauerit. Gerte qui nullam opem ad furtu faciendum adhi buit, fed tantum côfilium dcdjt,atlt;jbortatus eft ad furtum faciendum,non tenetur furd. Hi,qui in parent«uel dominorupoteftate funt,firem eis fubripiunt,furtu quidem faciut,amp;res in furti-uam cauflam cadit(ncc ob id ab ullo ufucapi po* teft,antequàm in domini poteftatem reuettaturgt; fed furti adio no nafcit;quia nec ex alia ulla cauf* fa poteft inter eos adio nafei. Si ucro ope amp;confi-

TIT. I.

Iio altcrkis furtum fadum fueticqnU uti^ furtu commirtitur,conuenienter ille furri tenétur.-quia uerumeft.opeôccôfilio eins furtum faöum effe.

Burri aucem aäio ci competit, cuius intereft re faluam cflc,licet dominus nonlit.Italt;5necdomi no aliter competit, qiùm fi eius interfit rem non perire. Vndcconftat creditoremde pignorc fub repto furti aâione agcre pofie, etiam fi idoneum debitorem habeat.quia expedit ei pignori potius incumbere, in pcrfonam agcre. adeô quidcm, ut quamuis ipfe debitor earn rem fubripuetic, ni-hilominus creditori compctat aftio furti. Item fl fiillo policda curandaue,aut farcinaror farcicn da ucihmenta niercede ccrra conftitata accepc-rit^cacp furto amiferitripfe furti habet aftionem, nódominus.-quiadomini nihil interefl earn rem non perirc,cum iudiciolocati i fu'lone aut farci-natoreremfuamperfequipoflit. Scd âibonac fidci emptori fubrepta rc.qua cmerit, quamuis do minus non fit,oninino competit furti aélio.qué-fldniodum ftc creditori. Fulloni ucro amp;nbsp;farcinato» ri non aliter furti aftionem côpeterc placuit, c^ li fol uendo fuerint:hoceft,fi domino reiaeftimatio né foluere poflint.Nam fi folucndo no fint; tunc quia ab cis fuudominus confequi non poflit, ipfi domino furti competit aftio.-quia hoc cafu ipfius intereft rem faluam cflc.Idcm eft,amp; fi in parte fol uendo fuerit fullo aut farcinator. nbsp;nbsp;nbsp;Qua: de ful

lone amp;nbsp;farcinatorc diximus,eadem à ad eum,cui

commo

cómodata res eft, tranfferenda ueteres exiftima« bantNamutillcfullo mercedem accipiédo.cu« ftodiam præftat.dta is quo^,qui cômodatû uten« di cauffa acccpit, fimiliter neceffe habctcuftodia praeftare.Sed noftra prouidentia etiam hoc in no ftris dccifionibus cmendauit,ut in doniini uolun tatcfit.’fiuc cômodatiaâionem aduerfus cum, qui rem cómodatani accepit, moucre defiderat; fiue fiirti aduerfus eum, qui rem fubripuir;amp;al* terutra earum elcfta,dominu non poflc ex pceni* tentia ad alteram uenire aâionem.fed fi quidcm furem elegerit : illum,qui rem utendam accepit, pcnirus liberari.fin autem cômodaror ueniar ad* uerfus eum.qui rem utenda acccpit : ipfi quidetn nullo modo cópeterc poffe aduerfus furem furti aftionem.eum autem,qui pro re cómodata con* uenitur, poffe aduerfus furem furti habere aÖio* nem.ita ramen, fi dominus feiens rem effefub« reptam, aduerfus cum, cui res conimodata fue* ritjperucnit. fin autem nefeius amp;dubirans rem effe fubreptam,apud eum commodati adionem inftituerit,poftea autem re comperta uoluerir re* mittete quidem commodati aflionem, ad furti autem adiönem peruenire.tunc licentia ei conce diturScaduetfum furem uenire, obftaculonullo eiopponcndo.quoniâincertus conftirutus mo* uit aduerfus eum,qui rem utendam accepit,com modati aâioncm; nifi domino ab eo fatrffaftum fuerit. tue etenim omnino furem à domino qui» dem

TIT. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ZZl

lt;3em futti aSione Hberari.fuppofinim autem effe ei, qui pro re fibi commodaca domino fatiffecit; cum manifeftiflîmû fit, etiam fi ab ipitio domi« nusaâionem cómodari inftituerit,ignarusrem efle fubreptam,poftca autem hoc ei cognito,ad-Uerfus furem trafierit.omnino libcrarieum, qui rem cómodatam acceperit, quécun^ cauflæ exi« tum dominus aduerfus furem habueritreadem defiiiitione obtinéte,fiue in parte,fiue in folidum foluendo fit is,qui rem commodatam acceperit.

Sed is, apud quem res depofita eft, cuftodiam non praeftat : fed tantû in eö obnoxius eft, fi quid ipfe dolo malo fecerit. qua de caufla fi res ei fub* repta fuerit.'quia reftituendac eius rei nomine de« pofiti non tenetur,nec ob id eius intereft rem fal« uam efle.-furti agere non poteft, fed futti aäio do mino competit. In fumma,fciendum eft,quae« fitum efle,an impubcs rem alienam amouendo, furtum faciatf Et placuit,quia furtum exaffeflu furandi confiftit: ita demum obligati eo criminc impuberem,fi proximus pubertati fit,amp; ob id in* telligat fe delinquere. Futti aäio,fiue dupli, fi* üequadrupli,tantum ad pœnaEperfecutioné per« tinet. Nam ipfius rei perfecutionem extrinfecus habet dominus, quam aut uindicando, aut con« dicendo poteft auferre. Sed rei uindicatio quidê aduerfuspoffeflbremeft.'fiuefuripfepoflidetjfi* ue alius quilibet.códiftio autem aduerfus furem ipfum haeredeue eius,licet nó poffideat,cópetit.

DE VI

*Xi INSTITVT. LIB. IIII.

DE YI DONORVM RAPTO-' rum. Tit. 11.

Vi rcs aliénas rapit,tenctiir qiiidé etiam fur V ^tifquis enim magis alienam rem iniiirodo inino contredar, quàm qui ui rapit C* ideoœ rede didumefteumimprobum furem efle)fedtamé propriam adionem eins delidi nomine prxtor inrroduxit,quæ appellatur ui bonorum raptorû: amp;nbsp;eftintra annum quadriipli^poft annum fimpli: quae adio urilis eft, etiam fi quis unam rem, licet minimam,rapuerit. Quadruplum autem non to turn poena eft,ficut in adione furti manifeftidixi mus : fed in quadruplo ineft ôi rei perfecurio : ut pœna tripli fit,fiue côpræhendatur raptor in ipfo delidOjfiue no. Ridiculû enim effet leuions con* ditionis effe eû,qui ui rapit,quâm qui clam amo« ùet. Ita tarnen competit bate adio, fidolo ma* loquisrapuent.Namqui aliquoerrore dudus, rem fuam effeexiftimans,amp; imprudens iuris, co animo rapuerit, quafi domino liccat etiam pct uimrcmfuâ auferre àpoffeffonbusrabfoluide« bet. Cui fcilicct cóueniens eft, nec furti tencricu, qui eodem hoc animo rapuit. Sed ne dnmta» lia excogirant, inueniatur uia, per qnâraptorcs Impune fuam exerccant auaricia : melius diuali« bus conftitutionibus pro hac parte profpedu eft, nt ncmini liccat uirapere uelrem mobilem, uel femouentê, licet fuam eandem rem exiftimec.

fed

! TIT. HI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tn

fed fi quis contra ftatuta principû feccrit; rei qui« dem fuæ dominio cadere. fin ante aliéna res fit: poft reftitutioné eius.ctiä æftimationéciufdé rei præftare. Quod non fokun in mobilibus rebus, quæ r.ipi pofliint, cóftituttones obtinere ccnfuc* tunt. fed etiam in inuafionibus,quœ circa res foli fiiinc.utex hac caufla ab omni rapina homines abftineât. Sane in hac adione no initj exfpeda tur.rem in bonis aftorisefte.nam fine in bonis fit,fiiie nó.fi tamé ex bonis fit, locu hxc adio ha-bebit. Quare fine locata,fiiie cómodata, fine ctia pignorata, fine depofita fit res apudTitium,fic ut interfit eius earn rem per uim non auferri (iie= luti fi in depofita re culpamquocgpromifit ) fine bona fide poffideat, fine nfumfrudum quisha« beat in ea,uel quid aliud iuris,ut interfit eins non tapi ; dicendum eft ei compctere hanc adioncm, nout dominiu accipiat ; fed illud folum, quodex bonis eius, qui rapinam paflus eft, id eft, quod ex fubftantia eius ablarum efle proponatur. Et gene taliter dicendum eft, ex quibus cauflis furti adio copetit inrcclàm fada,£X6ifdemcaullisomnes habere hanc adioncm.

DE LEGE Alt;XVILIA. Tit. III.

DAmni iniuriae adlô conftitnîtur per legem Aquiliara.’ cuius primo capite datum eft. Kt ft

'zz^ institvt. lib. un.

Ht fi quîs alienum hominé,alicnamnc qnadrupff* dem,quæpccudum numero fitjniuria occident: quanti earesin eoannoplurimi fueric, tantum domino date damnetur. Quod auté non præ» cife de quadrupède, fed de ea tantum,quae pecu« dum numero eft, cauetur; eô pertinet, ut necj de feris beftïjs, ne^ de canibus cautum effe intdliga mus: feddetjstantu,quaegregatim proprie pafti dicunt:quales funt equi,muli,afini,OHes,boues, capræ. De fuibusquoqg idemplacuir. Nâamp;fues pecudû appellatione continent: quia amp;nbsp;hi grega* tim pafcuntur.Sic deni^ amp;nbsp;Homerus in OdylTea ait (ficut Aelius Martianus in fuis inftitutioni* bus refert.

△k4ç nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(f iiosi Tra.^H/ji.ivop,di vf/xovra»

pàj K0ÇaH@gt;'J!5'£7]’K,|7r/ TS KÇHVK À^ifloUCTM.

Iniuria autem occidere intenigitur,quinullo iuteoccidit. Ita^quilatroneminiidiatoré occilt; detit : non tenetur, utilt;5 fi aliter periculum effu» gere non poteft. Ac ne is quidem hac lege tenet, qui cafu occtdit.-fi modo culpa eins nulla inuenià tur.nam alioqui nô minus ex dolo,quàm ex cul» paquifcçhac lege tenetur. Ita^ fi quisdum iacu» lis luditjuel excrcitatur,tranfeunté feruum tuum traiecerit:diftinguitur. Namfi id d milite in eo campo, ubi folitum eft exercitari, admifTum eft: nulla culpa eius intelligit. fi alius tale quid admi« lerit.'culpæreus eft. Idem iuris eft de milite, fi in alio loco, quâm qui ad exexcitandum militibus

deftina

TIT. ÏII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-225

-- deftinatus eft, id admiferit. Item fi putatot ex arbore deiedotamo feruumtiium tranfeuntem occiderit:fi prope uiam publicam, aut uicinalem id faftS eft,nelt;5 proclamauit,ut cafus euitari pof-fet.'ciilpae reus eft.fed fi proclamauit,ncc ilk cura uit præcauete.extra culpa eft putator. Aequc ex« tra culpam effe intelligitur,fi feotfum d uia forte, uel in medio fundo cædebat, licet non proclama uifquiaineoloconulliextraneo ius fueratuer« fandi. Præterea fi medicus,qui feruum tuum fecuit,dereliquerit curationem cius, amp;nbsp;ob id mot tuns fuerit fern?: culpæ reus erit.Imperitia quotç culpæ adnumeratur.ueluti fi medicus ideo feruu tuum occiderit,quia male eum fecuerit, aut per» perâ ei medicamentum dederit. Impetu quotj mularum,quas mulio propter imperitiam retine te non potuit,fi feruus tuus opprcffus fuerit: cul-p3E reus eft mulio. Scd amp;nbsp;ft propter infirmitatem easretinere no potuerit,cum alius firmioreas re tincre potuiflet.æque culpa tenetur. Eadem pla-cuerunt de eo quo^,qui cum equo ueheretur, im pctum eius aut propter infirmitatem,aut propter imperitiam fiiam retinere non potuerit. His autem uerbis legis, QVANTI ID EO IN ANNO PLVRiMi FVERiT,illa fententia exprimitunutfi quis hominem tuum,qui hodie claudus,aut man cus,aut lufcus crit,occiderit,qui in eo anno integer,aut preciofus fuerinnon tanti tcneatur,quan« ti hodie erit,fed quanti in eo annoplurimi fuerit.

Z2S INSTITVT. MB. IUI.

Qua ratione credirum eft pocnalem cffe hinuS legis aäioncm.-quia non folum tanti quiflt;^ obli* gatur,quantum damni dederit/ed aliquando 16* ge pluris. Ideo'oßconftat in hæredeni earn aftio* ncm nó rtanfire.*quæ tranfitura fuiftet,!! ultra da« tnnum nunquam lis xftimaretur. nbsp;nbsp;nbsp;lUud non

ex uerbis legts/ed ex interpretatione placuit : no folum petempti corponsæftimationcm haben« dam efte fecundum ea,quæ diximus : fed co am« plius,quidquid prætcrea perempto co corpore, damni nobis illacum fuerir; ueluti fi feruum tuu hacredem ab aliquo inftitutum, ante quis oc eide« rit,quâm is iuffu tuo haereditaté adierit. nam hs« reditatisquo^amiiïæ rationemefte habendam conftat. Item fiex pari mularnm unam,uel ex quadrigis equorum unum quis occident, uel ex comoedis unus feruus occifus fuerit : non folum occifi fit æftimatio,fed co amplius id quo^ com« putat,quanti depreciati funt,qui fuperfunt. Li' berum autem eft ei, cuius feruus occifus fuerit, fie ex iudicio priuaro legis Aquiliæ damnum perfc« qui,fie capitalis criminis eum reum facere. Campst fecundum legis Aquiliac in ufu non eft. Ca« pite tertio de omni caetero damno cauetur. Itaqj îi quis feruum.uel earn quadrupedcm.qiiæpecu« dû numero eft, uulnerauerit.*fiue earn quadrupe« dem,quac pcciidum numero nô eft,ueluti canem, autferam beftiä uulnerauerit,aut occident .’hoc capireaâioconftituitui. In cætensquo^ omni« bus

TIT. III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;22/

bus animalibusj'tem in omnibus rcbns,qnæ ani« ma catét,damniim per iniuriam datum,hac parte uindicatur. Siqnidenim uftiim,autruptu,au£ fraâû fuerinaâio ex hoc capite conftituif, quan-quâ poterat fola rupti appellatioin omnes iftas cauffas fufficere.Rnptum enim intelligitur,quod qnoquo modo corruptiim eft. Vnde non folum fra(Sa,aut ufta,fed ctiam fcifla A collifa,amp; efFufa, fitf qnoquo modo perempta atfj détériora fafla, hoc uerbo continentur.Dcnicg refponfum eft i fi quis in alicnum uinum ant oleum, id mifcuerir, quo naturalis bonitas uini ant olei corrumperet: ex hac parte legis Aquiliæ cnm tenerl. Illud palam eft, fient ex primo capite ita dcmuqniflt;ji tcnetur,fi dolo ant culpa eins homo ant quadrn-pes occifus occifanefuerit.-ita ex hoccapite,de do loantcnlpa,8lt;de cæterodâno qnenep tcneti.Ex hoc tarnen capite no quanti in co anno,fed quan ti in diebus triginta proximis res fiierit,obligatur is,quidamnum dederit. At nec PLVRIäu quidé uerbum adijcitur.Sed Sabino reâc placuit, perin de habendam seftimationcm, ac fi etiam hac par 16 PLVRiMi uerbumadieftnm fuiflet.namplebe Romanâ.qnæ Aquilio tribuno interrogante hie legem tnlit,contentam fuifle, quod prima parte eo nerbo ufa effet. Cattcrum placuit, ita demii direftam ex hac lege aâionem effe, fi quis praeci* pue corporc fuo damnum dederit. Ideo'cp in eu, qui alio modo damnum dederit, utiles aäiones

P ij dart

228 INSTITVT. LIB. 1111«

dari folentueluti fi quis hominem alienum, aut pccus ita incliiferit,ut fame necaretiir.-aut iumen turn ita uehementet €gerit,ut rumpcretur;aut pccus in tantum exagitauerit,ut praecipitaretur. aut fi quis alieno feruo pcrfuaferit,ut in arborem afcendcret,uel in puteum defccnderet,amp; is afeen-dendojiel defcendcndo,aut mortuus, aut aligna parte corporis læfus fuerit.'utilis adio in cum da-tur. Sed fi quis alienum feruum,aut de ponte,aut de ripa in flumen deiecerit, St is fufFocatus fucrit; eo,quod proiecit,corpore fuo damnum deflilTe, non difficulter intelligipoteft.-ideo'cj^ ipfa lege Aquilia tenctur.Sed fi non corpore damnum fuc lit datum,nelt;5 corpus læfum fuerit,fed alio mo» do alicûi damnum contigerit.cum non fulFiciat, ne^ direda,ne9 utilis legis Aquilixadio:pla-cuit eum,qui obnoxius fucrit, in faftum adione teneri.ueluti fi quis mifericordia dudus,alienuin feruum compeditum foluerit, ut fugecet.

DE INIVRIIS.

Tit. nil.

GEneraliter ininria dicitur.omne, quod non iurefit. fpecialiter,aliâs cöntumclia,qux^ contemnendodidacft.quam Graeci vê?t/j appel lant.-aliâs culpa,quam Graeci t7xÀK/xa dicunt,fi-cut in lege Aquilia damnum iniuria datum acci-pitur; aliâs iniquitas amp;nbsp;iniufticia, quam Graeci

TIT. nil. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ZZ9

«voAua/j Kai «(f/K/ap uocât. cum enîm praetor nel index non iure contra quem pronnnciat ; iniuri* amacccpifle dicitur. Ininriaautem commit titiirnonfolumcumquis pugno pulfatus,autfii ftibus cacfuSjuel etiam uerberatus erit;fed amp;nbsp;fi cui cöuicium faâum fuerit,fiue cuius bona quafi de-bitoris, qui nihil deberet, poflefla fuerintab eo, qui intelligebat nihil eum fibidebere: uel fi quis infamiam alicuius libellum, aut carmen, aut hiftoriam fcripfcrit,cópofiier it, ediderit, dolone malo fecerit,quo quid cor urn fieret.•fine quis ma tremfamilias, aut prætcxtatum praetextatamue adfeâatusfuerit.’fiue cuius pudicitia attentata ef fedicctur.-Scdeni^alrjs pluvimis modis admitti iniuriam,manifeftumeft. Patiturautem quis iniuriam non folum per femetipfum, fed etiam per liberos fuos,quos in poteftatc habetritem pec uxorem fuam.id enim magis præualuit. Italt;$ fi fl lice alicuius,quæ Titio nupta eft,iniuriam fcceris: non folum filiæ nomine tecum iniuriaru agi po= teft,fed etiam patris quocg Sc mariti nomine. Co« tra autem fi uiro iniuria fafta fitaixor iniuriarum agere no poteft. Defend! enim uxores à uiris, no uiros ab uxoribus,æquum eft. Sed Sc focer nurus nomine,cuius uir in eius poteftate eft.iniuriarum agerepoteft. Seruisautem ipfis quidem nul« la iniuria fieri intelligitur, fed domino per eos fie ti uidetur.nó tarnen tjfdé modis,quibus etiä per li berosScuxores.-fed ita,cuin quid atrocius cômif« P ii) fum

xp INSTITVT. LIB. Ilir.

fum fiierit,amp;quod aperte ad contumcliam dotnî niiefpicitruelutifiquis alieniim fcruum atroci* ter uerberaiicritA in hunc cafum aâio proponi-tiir. At fi quis feruo conuicium fccerit.uel pugno eum pcrcufferit.-nulla in eum aflio domino com petit. Si communi feruo iniuria faâa fit: aequu eH;,non pro ea parte,qua dominus quif^ eft,sftilt; mationem iniuriae fieri: fed ex dominorum per« fona,quia ipfis fit iniuria. Quod fiufusfrudusin feruo Tirij cft,pprietas Maeui) : magis Maeuio in iuria fieri intelligitur. Sed fi libero homini. qui tibi bona fide feruit,iniuria fafla fit: nulla tibi aftio dabitur, fed fuo nomine is experiri potcriK nifi in contumeliam tuam pulfatus fir. tue eiiim competitamp;tibi iniuriarum aâio. Idem ergo eft, amp;nbsp;in feruo aliène bona fide tibi feruicte : ut totics admittatur iniuriarum aâio, queries in tua contumeliam iniuria ci faâa fit. Poena autem iniuriarum ex lege duodecim tabularum propter membrum quidem ruptu talio erat .-propter os nero fraâu numariae pœnæ crant côftitutæ, qua» fiinmagnaueterum p.aupertate. Sed poftea prx tores permittebant ipfis, qui iniuriam paffi font, earn aeftimare.-ut iudex uel tanti reu condemner, quanti iniuriam palTus xfiimauerit, uel minoris, prout ei uifum fuerit. Sed poena quidem iniu riac,quæ ex lege duodecim tabularum introduâa cfl:,in defuetudincm abqt.quam autem praetorcs introdiueruntCquæ eciam honoraria appellatur)

iniu

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TTT. inr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;251

In ïudictjs freqotfttatur. Nam fecundu gradfi di« gnitatis.uitx'c^ honeftatem,crefcit aiit minuititt Klhmario inmriæ.qui gradus condemnationis St In feruili perfona nó immer ito feruatur : ut aliiid in fenio aäorcAliud in medq aftus hominc,aliud in uiliiïïmo uel compedito ius aeftimationis con ftituatur. nbsp;nbsp;Sed amp;nbsp;lex Cornelia de iniurtjs loqui

tur,óc iniuriarum aâionem introduxit,qu£c com petit ob earn rem^quod fe piilfatum quis, ucrbc« ratumóc.uel domum fuam ui introitâ efle dicat. Dornum auié accipimus.fiue in propria domo quis habiter,fiue in conduda.’fiuc gratis, fiuc ho« fpitio receptus fit. Atrox iniuria aeftimatur uel ex fafto.’ueluti ft quis ab alio uulneratus fit. uel fuftibus catfus.ucl ex loco.ueluti fi cui in theatre, uel in foro.ucl in confpeftu praetoris iniuria fafta fit. uel ex perfona; ueluti fi magiflratus iniuriam pafliisfuetit.uelfifcnatoriabhumili perfona in iuria faâa fit, aut parent! patronoue fiat i libcris uel liber cis. Aliter em fenatoris amp;nbsp;paretis pattoni« 'cp,aliter extranei humilis perfonae iniuria aefti-matiu.Nonnunqua Sc locus uulneris atrocem in iuriam facit.ucluti fi in oculo quis percuffus fuc tit. Parui autem refert,utrum patrifamilias,an fi* liofamilias talis iniuria faâa fit. nam Sc hæc atrox iniuria aeftimabitur. Infumma.fciendu cft.dc omni iniuria eum.qui paffus eft, poffe uel crimi« ualiter agere.uel ciuilitcr.Et fi quidé ciuiliter agi« lut.aeftimatione faâa fccundu quod diâû eft,pœ«

P iit) na

zu INSTITVT. LIB. UIL

na reo imponitut.Sin aut criminalitcr.’officio iu« dicis extraordinaria poena reo irrogatur; hoc ui* delicet obferuando,quod Zenoniana conftitutio introduxitjit uiri illuftres,qiu'cp fuper eos funt,amp; per procuratores poffïntaâionéiniuriarû crimi-naliter uel perfequi uel fufcipere,fecnndu eins te-norem,qiii ex ipfa manifeftius apparet. Nó To« Ium aût is iniuriaru tenetur,qni fecit iniiiriamjd eftqui percuflît.'uerû ille quoqj tenetiir, qui dolo fecitiniuriâ.uel qui ^curauit, ut cui malà pugno percuteretur. Hæc aâlo diffiniulatione abolef. amp;ideo fiquisiniuriâ dereliquerit, hoc eft ftatim paffus,adanimûfuûnon reuocanerit: poftea ex poenitentiaremiiTam iniuriä nó poterie recolere.

DE’OßLIGATIONIßVS, QVAE ' quafieXdeliâonafcuntur. Tit. V.

SI iudex litem fuam fecerit;non propric ex ma leficio obligatus uidetur. fed quia ne^ êx ma leficio,ne9 ex contraflu obligatus eft. Si utieg pec caflealiquidintelligiturjicetper irnprudentiam: ideo uidet quafi ex maleficio teneri, amp;nbsp;in quantu de ea re aequû religioni iudicantis uidebitür, pce« nam fuftinebit. Item is,ex cuius coenaculo, ucl proprio ipfius,ucl condudo,uel in quo gratis ha» bitatjeieâum efFufumûe aliquid ed, ita utalicuî noccret.quafi ex maleficio obligatus intclligit. Ideo aût non proprie ex maleficio obligatus intej ligit

TIT. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ajj

Iigîtur,quia pleruntj ob alterius culpam tenetur, aut ferui,aut liberi.Cui fimilis eft is,qui ca parte, qua uulgo iter fieri folet,id pofitu aut fufpenfum habet,quod poteft(fi ceciderit)alicui nocere.quo cafu poena decern aureoru cóftituta eft. De eo ue« to,quod deiedum effufurnueeft,dHpIi,quantuin damni datum fit,conftituta eft adio. Ob hominem uero liberum occifum, quinquaginta an reoru poena conftituit.Si uero uiuat, nocitum't» ei elle dicatur. quantum ob earn rem acquum iudi ci uidetur,adio datur. Iudex emcóputare debet mercedes mcdicis praeftitas, cætera'cp impendia, quæ in curatione fada funt.præterea operas, qui« bus car uit,aut cariturus eft ob id,quod inutilis eft fadiis. Si filiusfamilias feorfum â pâtre habi« taueritjamp;quidexcocnaculo eins deiedum effux fumne fiierit,fiue quid pofitum fufpenfumue ha buerit, cui9 cafus periculofus eft.’Iuliano placuit, in pattern nulla efle adionem, fed cum ipfo ftlio agehdu effe. Quod amp;nbsp;in filiofamilias indice obfer uandum eft,qui Ute fua fecerit. Item exercitor nauis aut cauponae aut ftabuli dedoloautfurto, qlt;f in naui aut caupona aut ftabulo fadu erit.qua fi exjnaleficio teneri uidet; fi modo ipfius nullu eft maleficiUjfed alicuius eoru, quoru opera nauê aut caupona aut ftabulum exercer. Cum em nclt;5 ex maleficio, nelt;^ ex cótradu fit aduerfus eu con ftituta hie adio,0e aliquaténus culpæ reus eft, qd! opera maloru hominu uteret.ideo quafi ex male

P V ficio

INSTITVT. LIB. UIL

firio tentri uidctur. . Inhisautemcadbusinfl äum adio cópetir,qux hxredi quidem datur, ad« uetfus hatredem autem non competit.

DE ACTIONIßVS.

Tit. VI.

SVpefcft,at de adionibus loquamor. Adio aüc nihil aliud nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ius perfeqnédi in iudido»

quod ftbi debetur. Ómniü aüc adionü, quibus inter aliquos apud indices arbitrosóe de quacu«^ re quaerit/umma diuifio in duo genera diducif. aut entmin rem funt,aut in perfond.Nani^ agit ttnufqQif^,attt cum eo,qui ei obligarus ed,uel ex contradu,uel ex maleficio. quo cafu pdit« fuiH adiones in perfonâ, per quas intédit aduerfariu ei dare aut facere oportere,amp; altjs qnibufdâ modis. Aut CÛ eo 3git,qui nullo iure ei obligatus eft.mo «et tarnen alicui de aliqua re controuerfia.^ cafii ;pditæ adiones in rem funt.-ueluti fi rem corpora Ié poflidcatquis.qna Titius fua effe affirmée, pof fenor aut dominü eins fe cflè dicat. nam fi Titiiis fua effe intendat: in rem adio cft. Aeque fi agat quisdus fibi effe ftindo forte nel aedibus utédi fnt« endijuel per fundu uicini cundi agendi,iiel ex fuii do uicini aqua ducendijn rem adio eft. Eiufdcm generis eft adio de iure praedioru urbanorü.uclu* tifi quis agatius fibi effealtius jedes fuas tollédi, ptorpiciendiùe,uel ^iendi aliquid,uel immitté

TIT. vr. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uï

di rignu in uicini redes. Contra qno^ de ufufra ftu,amp; de fcruitutibus praedioru rufticoru, itc prac» diorûurbanorûjinuicéquôçp .pditæfunt aöióes; utfiqiusintendatiusnoneiTe aduerfario utendi fruédi,eundi agendi,aquamueducendi, itéaltius tollendi,^fpiciendiûe.uel proijeiendi immitten« diûc.iftæ quolt;5 aéhóes inrem funt, fed negatiuæ.

Quod genus adionis incontrouerfijs rerû cor-poraliu proditu non eft.Na in his is agit, qui non poifidet.ci ucro,qui poffidet,non eft aftio .pdita, per qua neget rem adoris effe. Sané uno cafii qui poifidet,nihilominusis adoris partes obti« net Jicut in latioribus Digeftoru libris opportuni us apparebit. Sed iftx guide adioncs, quaruni menti one habuimiisA fi quae funt fimiles, ex Ic-gitimis amp;nbsp;ciuilibus cauflîs defcendiuit. Aliae aut funt^quas praetor ex fua iurifdidióe cóparatas ha bet tam in remgt;i^ in perfona,quas Sc ipfas necef-fariu eft exemplis oftcnderc.ut ccce, plcrunep ita permittit praetor in remagerc.utuelador dicat iequafi ufucepiflèjquodnon ufucepcrit: uel ex di uerfo poffeflbr dicat aduerfariu fuum non ufuce pifle,quod ufuceperit. Nanej fi cui ex iufta cauffa res aliqua tradita fuetit (uciuti ex caufla emptio-nis, aut donationis, aut dotis, aut legatorum ) amp;i necdu eins rei dominus effedus eft.-fi eins rei pof-felfionem cafu amiferit, nullam habet in rem di* ' redam adioncm ad cam perfequendam: quippe ita proditx funt iure ciuili adiones,utquis dolt; miniu

X?« INSTITVT. LIB. Il 11.

miniu fuutn uindicer. fed quia fane durum erar, co cafu deficere adionem : inuenta eft â praetorc adio, in qua dicit is, qui poffeffioné amifit, earn rem £e ufucepiffe,quam ufu non cepir, amp;nbsp;ita uin® dicat fuam effe: quae adio Publiciana appellatur, quoniam primum â Publicio prætore in edido propofita eft. Rurfus ex diuerfo,fi quis cum rci publics cauiTaabefTeCjUelin hoftium poteftate cflcr,rem eius,qui in ciuitate eflet,ufuceperit:per mittitur domino, fipoffeffor rei publics caufla abcftedefieritjtunc intra annii refciffa ufucapio= ne earn petere: id eft ita petere, ut dicat pofleffo^ rem ufu no cepifle, amp;nbsp;ob id fuam rem efle. Quod genus adionis quibufdam 8( alqs fimili squitate motus prstor accomodat; ficiit ex latiore Dige* ftorum feuPandedaru uolumine intelligereli* cer. Item fi quis in fraudem creditoru rem fnir alicui tradiderit:bonis eius creditoribus poifef* fis ex fententia prsfidis,permittitur ipfis credito libusjefcifla traditione, earn rem petere.-id eft di cere earn rem traditam non eS'e,SK ob id in bonis debitoris manfifte. Item Seruiana amp;nbsp;quafi Ser» uiana (qus etiam hypothecaria uocatur) ex ipfi* us prstoris iurisdidióe fiibftantiä capiunt. Ser» uiana autem experitur quis de rebus coloni.quaî pignoris iure pro mercedibus fundi eitenentur. Quafi fer uiana autem eft, qua creditorcs pigno» ra hy pothecasne perfcquunt. Inter pignus au^* tern amp;nbsp;hypothccam (quanta ad adionem hypo« thecx

TIT. VI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;XÎ7

thecariam attinet ) nihil intercft. nam de qua re inter creditorem amp;nbsp;dcbitorcm conuenerit, ut fit pro debito obligata; utratj hacappellatione con* tinetur. fed in alijs differentia eft. Nam pignoris appellatione earn proprie rem cotineri dicimus, qiiæ fimul etiâ traditur creditori,maximc fi mo* bilis fit. At earn, quæ fine traditione, nuda con* Uentione tenetur.-proprie hypotbecae appellatio* ne contineri dicimus. In petfonam quoij aâio nes ex fuaiurisdidione propofitas habet praetor: ueluti de pecunia conftitiita. cui fimilis uideba* tur receptitia. fed ex noftra conftitutionefcum amp;nbsp;fi quid plenius habebat.hoc in aflionem pecuniae cóftitutaetranffufum eft)ôceaquafi fuperuacua iiifla eft cum fua authoritate â noftris legibus te* cedere. Item praetor propofuit adionem de pe* culio feïuoru,filioruc^familiarû.amp;:eam,ex qua quaerit,an ador iurauerit A alias coplures. De conftituta autem pecunia cum omnibus agitut, quicu^ pro fe uel pro alio foluturos fe conftitue* rint.’hulla fcilicetftipulationeinterpofita. nam alioqui fi ftipulanti promiferint;iure ciuili tenen tur. Adiones ante de peculio^ ideo aduerfus pa trem dominumue comparauitpraetor: quia licet excontradu filiorum feruorumue ipfo iure non teneantur.’aequum tarnen eft peculioténusfquod ueluti parrimoniu eft filioru filiarumfcg,item fcr« uoru) condemnari eos. Item fi quis poftulante aduerfario iurauerit,deberi fibipecuniam,quam

pete

t)t' ïNSTITVr. LIB. I III.

pcterct,neçp ci foluat.âuftiffîme accómodatei M« km aâioncm, per quam nô illud quærititr, an d pecunia debeatur, fed an iurauerit. Pœnalcs quot^aâiones prætor multas ex fuaiui'isdiâio* lieintroduxit.'ueJutiaduerfus eum.qui quid ex albo eins corrupiffet.amp;in eum.qui patronum uel parenté in ius uocaflèt, cum id non impetraflet; item aduerfus eum, qui ui exemericeum, qui in ius uocaret, cuiusûc dolo alius exemerit, ôe alias Innumerabiles. Præiudicialesaftiones intern effe uidentur.qualcs funt,per quas qii£Erit,an ali» quis Iiber,an libertus fit, uel departu agnofeédo. Ex quibus ferè una illa légitima caufliim habet,p quâ qu£Eritur,an aliquis liber fit. cæterœ ex ipfius prartoris iurisdiftiôe fubftantiâ capiût. Sic ita^ diferetis adionibus; certum cft,nô pofle adorem fuam rem ita ab aliquo petere,fi apparet eum dalt; rc oportcrc. Nec enim quod adoris eft, id ei daii c^ortet : fcilicet quia dari cuiquam id intelligit» quod ita datur,ut eius fiat. Nec res, quæ iam ado hs eft, magis eius fieri poteft. Plané odio fuiû, quo magis pluribus adionibus teneantur.effedu cft,ut extra pœnam dupli aut quadrupli,rei rcci* piendæ nomine fures etiam hac adione tenean» tur.fi appareat eos dare oportere.quamuis fit adlt; uetfus cos etiam hæc in rem adio,per quam rem fuatn quis cflè petit. Appcllamus auté in rem quidem adiones,uindicationes;in perfonam ue« ïo adiones, quibus dare aut facere oportere inté« dituc

- «

TIT. Vï.

Ûitnr,condiâiones. Condicece mim cftdenun« tiare prifca lingua, nunc ucro abunuedicimus. tôdiétionem aâionem in pciTonâ effe, qua aôoc intendicdah fibi oportere. Nulla enim hoc rem* pore eo nomine dcnunciatio fit. Sequens ill« diuifio eft^quôdquædam adiones rei pcrfequen« dæ gram comparatac funt,qu£Edam pccnx perfcs quendx.quædam miftæ funt. Rei perfequen» dz caulTa cóparatzJunt omnes in rem adiones. Earum ueroaflionum.quacinpcrfonam funt.ez quidcm,qua: ex contraâunafcuntur,feré omnes tci per fequendz caufla comparatac uidentur; ue-luti quibus mutuampecuniam,uelin ftipulatu deduftam petit aftor,item cômodati.depofiti, mandati.pro focio.ex cmpto,uendito,locato, códufto. Plané fi depofiti agat co nomine, qdf tumuJtus,incendii,ruinae,naufragiicaufladcpo« fitunï fit; in duplum aâionem prxtor reddit; ft modo cum ipfo,.apud quern depofitü fit,aut cum hacrede eius de dolo ipfius agitur. quo eafu mifta eft aftio. Ex malefioijs uero proditac adiones» aliæ tantum poenx perfeqnendz caufla compa* tatac fimt.ali z ram poenz, quâm rei perfequédz, amp;nbsp;ob id miftz funt. Pcenam tantum pcrfcqui» tut quis adione furri. fiuc enim manifefti agatut quadrupli/iue non manifefti dupli;de fola pccn« agitur.nam ipfam rem propria adione periequi« tur quis, id eft fuam effe petens; fine für ipfc earn icm poffideatjiue allus quilibet.£o amplius adgt; uecfus

14» INÎTITVT. LIB. un.

uerfus fiirem ctiâ condiftioeftreî. Vi autctnbolt; norum raptoriim aftio jiiifta eft : quia in quadru plo rei pèrfecutio continetur : poena autein tripli eft. Sedamp; legisAquiliæ adiode damno iniuria dato, mifta eft; non folum fi aduerfus infidélité in dupluni agatur, fed interdum amp;nbsp;fi in fimplum qiüflt;5 agat.-ueluti fiquis hominem claudum aut lufcû occident, qui ineo anno integer Scmagni precq fuerit. tanti enim damnatur, quanti is ho* mo eo in anno plurimi fuerit,fecundum iam tra ditam diuifionem. Item mifta eftadio contra eos,qiii rclida facrofandis ecclefijs.uel alijs ueiie« rabilibus locis legati ucl fideicommifli nomine, date diftulerint: uf^adeôjUtetiamin iudiciiim uocarentur.tuncenim amp;ipfam rem ucl pecunia, quaî relida eft, dare compelluntur,amp; aliud tantu pro poena. Scideó in duplum eins fit condemna«' tio. Quædam adiones miftam cauflam obti* nere uidentur,tam in rem.qudm in perfonä;qüa« lis eft familiac ercifcundae adio,quaî competit co haeredibus de diuidenda haereditate. Item com* muni diuidundo,quæ inter eos reddit,inter quos ahquid commune eft, ut iddiuidatur.Item fini» um regundorum adio, qua inter eos agitur,qui confines agros habet. In quibus tribus iudicijs pcrmittituriudici remalicui exlitigaroribus ex bono amp;nbsp;tequo adiudicare.Sc fi unius pars praegra* uari uidebitur, eum inuicem ccrw pecunia alteri condetnnaie, Omnes auté adiones,uel in fim* pluhi

TIT, VL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14t

plum conceptæ funt,uel in duplumjiel in triplu, Uel inquadtuplurti. ulrenus autem niilla aâio ex tendkur. Jn fimplû agitur: ueliitiex ftipulatiô keA mutui dationcj ex emptOj uetidito, locaro, côndtifto.mandato A deniçg ex alijs qtidmpluri* ttiis cauflîs. In duplum agimus: ueluti furti nee manifeftijdâttini iniuriæ, ex lege Aquiliâ, depo= fiti ex quibufdam eaiiiTis. Item fertii corfüptii quaÈcompctitin eiim,eiüushôrtâtiî cônfilioûe féru,us alienus fugerit,aut côtumax adueifus do^ minû faâus eft,aut luxuriofc uiüete coepcrits atit denicgquolibet modo detetior fàflus fit, Inqtia aftionecarum etiani return, quas fngiendo fer« uusabftuleritjîcftimatio deducitur. Item exJe« gato,quod uenerabilibus locis reliâum eft,fecuii duca,quae fupra digt;:imus, Tripli uero agimus* cum quidam maiorem ueta æltimatioiie quart titatem in libelle» côuentionis inferunt,ut ex bac caufTa uiârores,id eft exfecutores litiiim iâmpliô« temfumrnafportularu nomirte exigèrent, tune enim id,quod propter eorumcauffam damnum paffiis fuerit feus, in triplum ab adore confequci tuf: ut in hoc triplo etiam fimplu, in quo damnil pafliis eft, connumetetuf .Quod noftta conftitu tio introduxit, quæ in noftf o Codicé fulget, qua proculdubio certum eft ex lege condiftitia ema« nare. Quadttipli autem agitur,ueluti furti ma-kifefti, item de co, quod metus caufla faâum fi ti ea pecunia, quaë in hoc data fit, ut is cui da«

O. tui

i41 INSTITVT. LIB. UK.

tur calumniæ caufla.negociuni alicui faccret.ttel non faceret.Item ex lege condiflicia noftra con* ftinitio oritur , in quadruplum condemnatio* nem imponens ijs cxfecutoribus lirium,qui con tra noftrac conftitutionis normam a reis quid-quam cxegerint. Sed furti quidem nec manife* fti aftio.amp;feriu corriipti, iîcæreris.de quibus fijn ul locuri fumus, eö differöt, quod haeafliones omni modo duplifunt. atillx.ideftdamni iniu-riæex lege Aquilia.amp;interdum depofiti ;inficiai tione duplicanturUn confitentem autem in fim* plum dantur.Scd illa,quæ de qs competit, quæ re Iida uenerabilibus locis funt; non folum inficia» tione duplicatur,fcd etiam fi diftulcrit relifli folu lionem uflt;$quo iuffu magiftratinim noftrorum conueniatur. In coßtentcm uero ante, quam iuffu magiftratuum conueniatur,foluentem,fimpli redditur. Item adio de eo quod metus caufla fadufit,àcacteris,de quibus fimullocuti fumus, eö differt: quod eius natura tacite continctur, ut qui iudicis iulTu ipfam rem adori reftituat,abföl« uatur.quod in caeteris cafibusnóeftitx-fed omni tnodoquifcj in quadruplum cödemnatut ,quod cftamp; in furti manifefti adione. Adionum aut qu«dam bonac fidei funt,qu£edam ftridi iuris.ßo næ fidei funt bac.ex empto,uendito, locato,con« dudo,negocjorumgeftorum,mandati,depofiti, pro focio,tutete,commodati,pignoraticia, faml Hat eccifcundat,conimuni diuidundo, præfcriptis

uetbis.

quot; TIT. VI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;245

Herbis, qü« de æftimato proponitur,amp;; ca, qiiæ ex permutationc competit.ôc hærediratis petia tio. Quamiiis enim uf^ adhuc incertum erat, in ter bonæfidei indicia connumeranda hæredita« tis petitio effet, an non : noftra tarnen conftitu-tio aperte earn effebonæ fidei difpofuit. nbsp;nbsp;nbsp;Fuea

rat antea amp;nbsp;rei uxoriæ aftio una ex bonæ fidei iua dietjs : fed cum pleniorem effe ex ftipulatii aâio» ncminuenientcs,omneius,quodrcs uxoria an-tcahabebat,ciim multis diuifionibus in adioné ex ftipulatu,quae'de dotibus exigendis proponit, trâftulerimus;merito rei uxoriaeadionc fublata, ex ftipulatu adio,quœ pro ea intreduda eft, natu ram bonae fidei iudictj tantum in exadione dotis mcruitjUt bonæ fidei fit. Sed amp;nbsp;tacitâ ei dedimus hypothecam. Præferri autem alijs creditoribus in hypothecis tune cenfuimus, cum ipfa muliec de dote fua experiatur,cuius folius prouidentia hoc induximus. Inbonx fidei iudictjs libera poteftas permitti uidetut iudici ex bono amp;nbsp;æquo æftimâdi,quantumadorireftitui debeat. In quo amp;illud continetur,ut fi quid inuicépræftare ado rem oporteat:eo compenfato, in reliquum is.c3 quo adiim eft,debe3t condemnari. Sed amp;nbsp;in ftridi iuris iudici js ex referipto diui Marci,oppofi tadoli mali exceptione,compcnfatio inducebat. Sednoftra conftitutio eafdem compenfationcs, quîciurcaperto nitunt,latiusintroduxit,ut adio tics ipfoime minuant,fiueinrem, fiuc in perfo«

G. t| nam

144 INSTITVT. LIB. UIL

nä,fiue alias quafcuntj.excepta fok depofiti aöi« one,cui aliquid cópenfationis nomine opponi, fa nè iniquu effe cre(hmus:ne fiib prætexcu cöpenfa tioniSjdepofitarum rerum quis exadione defrau detur. Prætereaquafdamadiones aibitraiias, id eft ex arbirrio iudicis pendentes appelkmus: inquibus,nifi atbitrio indicis is,cum quoaginir, aftoii fatisfaciat.-ucluti rem reftituat, uel exhibe-at,uelfoluat,uelexnoxalicau(ra feruum dedatr condemnari debeat. Sed iftæ aâiones, tam in rem,quiminperfonam inueniuntur. Inremruc« luti Publidana,Seruiana de rebuscoloni,quafi Seruiana.quae cria hypothecaria nocatur. In per-fonâ: ueluti quibus de eo agitur, quod ui aut melt; tus cauira,autdolomalo faäumeft. Item cu id, quod certo loco promiflum eft,pctitur. Ad exhi bendumquocg aäio,exarbitrio iudicis pendct. In his enim aftióibus amp;nbsp;cæteris fimilibus permit* titur iudiciex bonoamp; aequo fecundum cuiuf^ rei.de qua adum eft^naturam aeftimare, quemad modum adori fatisfieri oporteat. Curare aute debet iudex, ut omnino quantum poffibilc ei fiL certae pecuniae uel rei fententiä feratretiamfide incerta quantitate apud eum adum eft. Si quis agens,in intentione fuaplus complcxusfuerit,^ ad eu pertineat.â cauifa cadebat, id eft rem amit« tebat,nec facile in integrum reftituebaturä prae-tore,nifi minor erat uigitiquin«^ annis. Huie em, licut in altjs cauftis caufta cognita fuccurrebatutj

fila

TIT. Vf.

fi lapfus îuuentute fuerat; ita amp;nbsp;in hac canffa fnc« curri folitum crat.Sane fi tani magna cauffa iufti erroris interueniebat,iitetjani conftantiffimus quiflt;5 labi poHet.-etiam maiori uigintiquinqjan nisfuccurrebatur.ueliiti fi quis totum legatum petierit.'poft deinde prolati fuerint codicilli, qui-bus ant pars legati ademptafit,aut quibufdam alqs legata data fint, quae efficiebant, nt plus pe-S’ ffe uideretur petitor,quam dodrantem, atlt;5 eolegc Falcidia legata minuebantur. nbsp;nbsp;Plus

autem quatuor modis pctitur: re,tempore,loco, amp;nbsp;cauffa. Re: ueluti fi quis pro decern aureis, qui ei dcbebant.uiginti petierit.-aut fi is,cuius ex parte res eft,totam earn, uel maiorem partem fuam effeintedetit.Tempore:uelutifiquis ante diem, nelanteconditionepeticrit. Qua emrationequi tardius foluit,^folueredeberet,minus foluere intelligit:eadé ratione qui praemature petit, plus petere uidet. Loco plus petitur.-ueluticuquis id, qlt;f certo loco fibi dari ftipulatus eft,alioloco pe-« lit,fine cómemoratione illius loci,” in quo fibi da ti ftipulatus eft.uerbi gratia,fi is,qui ita ftipulatus fuerit,EPHESl DARE SPONDESCRomaepure in tendat fibi dari oportcrc. Ideo aut plus petere in telligitur.quia utilitatem,quam haberet promif fotifi Ephefi folueret,adimit ei pura intentione. Propter quam cauffam alio loco petenti arbitra ria adioproponitur;inquafcilicet ratio habetur utilitatis,quæ promiffori competitura fuiffet, fi

Ct iq illo

z4s INSTITVT. LIB. UIL

illo loco folueret,quo fe folnturu fpopódit. Qÿæ utilicas plenuK^ in mercibus maxima inuenitnr; ueliiti iiinOjOleOjfrumento : qua: per fingulas rc«. gioncs diucrfa liabcnt precia. Sed amp;: pecuniæ nu« meratæiion in omnibus regionibus fub eifdem ufuris foenerantur.Si quis ramen Ephcfi petat, id cll co loco petat, quo ut fibi dcrur, ftipulatus eft: puraadionerefte agir. Idq^etiam praetor mon-ftrat, fcilicetquia utilitas foluendi falua eft pro» miflbri. Huicautem.qui loco plus pcterein-telJigitur.proximus cft is,qui canfla plus petit, ut ecce ft quis ira i te ftipulct,hominem stichvm, AVT DECEM AYREOS DAR.E SPONDESC* dein dealterumperat,uclutihominem tantu,autdc* cem aureos tantum.Idco autem plus peterc intel ligitur.quiaineogenerc ftipuïationis promiflb« ris eft eleâio,Uttum pccuniam^an hominem fol-uere malit. Qui igitur pecuniam tantum, uel hominem tantum fibidarioportcrcintcndit,cripit eleftionem aduerfario.öeeo modo fuam quidem conditionem meliorem facit, aduerfartj ucro fui deteriorem. Qyade cauffa taîisinea re prodita eft aftiOjUt quis inrendat hominem Stichum,aut aurcos decem fibi dari oportcre; id cft ut codem modo petcrer.quo ftipulatus eft.Prarterea fi quis generaliter hominem ftipulatus fit, amp;nbsp;fpecialiter Stichum perat.- aut generaliter uinum ftipulatus fit,Ä:fpecialiter Campanum petat.-aut gencta« liter purpuram ftipulatus fit,deinde fpecialites

Tyriam

TIT. VT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t47

Tyn'atn pctahpins petere intclljgîtur;qin'a clçfti» oncm aduerfario tollit.cui ftipulationis iure libc turn fuit,aliud foliicre. qudm quod peteretur. Quinetiam licet uiliflimum fit, quod quis petat? liihilotninus plus petere intelligitur : quia faepc accidiGutpromiiTorifacilius fit illudfoluere,qlt;i‘ niaioris pretij eft. Scd hæc quidem antea in ufufuerant.-pofteauerolcx ZenonianaSe noftra rcmcoartauit. Et ft quideru tempore plus fucrit petitumiquid ftatui oporteat, Zenonis diuae me» moriae loquitur conftiturio. Sin autem quantita-tc,uel alio modo plus fuerit pctitum; in omne, fi quod forte damnum ex hac caniTa acciderit ei,cê tra quem plus petitum fuerit,commi(ra tripli co« demnananeCficut fupradiximus)puniatnr. Si minus in intcntionc fua complexus fuerit aftor, quimadcumpertineatiueluti ft cum ei decern aurei dcberentur, quin^ fibi dart oportere inten-deritrautftcum totus fundus eins effet, partem dimidiam ftiam effc petierit.-ftiie pcriculo agit.iu reliquum cnim nihilominus index aduerfarium ineodemiudicioci condcmnat,ex conftitutio« ne diuæ memorix Zenonis. Si quis aliud pro alio intendcrit; nihil eiim periclitari placet, fed in eodem iudicio, cognita ueritate, crrorem fuumcorrigerecipermittiturrueluti ft is,qui hominem Stichum petere debcret,Erotem petie-rit.aut ft quis ex tcftamentodari ftbi oportere in-tcnderit,quod ex ftipulatu dcbetur. Sunt prx

Cl iirj teiea

S4S INSTITVT. LIE. HIE tereaquædatnafliones.quibusnonfempcr foH-dum,quod nobis debetiir, perfequimur.’fed modo folidum petfçquimur, modo minus. ut ccce, fiinpeculiumfiltifçruine agamus. Nam lî non ' minus in pcculio fit, quâm perfequimur : in foli= dum dominus patcrûe condemnatur.fi ucro mij nus inueniatHr;eaténus condcmnat iudex, quaté nus in pevulio fit, Quemadmodum autem pecu lium intelligi debeat,fuo ordine proponemus.

Item fi de dote in iudicio millier agat : placet eaténus maritiim condemnari debere, quaténus facerepoffitddeftquaténus facilitates eins pati-untiir.Ita^ fi dotis qiiantitati conenrrant faculta tes eius.in folidum damnatur. fi minusdn tantu, quantu facere poteft. Propter retentionem quoç flotisrepetitio minuitur. Nam ob impenfas in tes dotales faftas,marito qiiafl rctentio concéda eft.quia ipfo iure neceflariis fumptibus dos minu itiir,ßcutex latioribus Digeftorum libris cogno feere licet. Sed amp;nbsp;fi qiiis cum parente fiio pa* tronone agatdtem ft focins cum focio,iudicio fo cictatisagat;non plusaftor confequitur,qiiim aduerfarius eius facere poteft. Idem eft, fi quis ex donatione fua conueniatur. nbsp;nbsp;Compenfationes

quoij oppofitte pleruntj efficiût.nt minus quif^ confcqiiatur,quàm ei debeatur. Nam ex bonoamp; aequo habita ratione eius.quod inuicem aâorem ex eadem cauffa præftare oportet;in reliqiuim cum,cum quo aâum eft, condemnat, fient iam didu

TIT. vir. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;24-9

didu m eR. Cum eo quoq^,qui cceditoribus fugt; is bonis ceflfit,fi poilea aliquid adquifîerit, quod idoneum cmolumentum habcat : ex integro in id.qiiod facere poteft,creditores experiuntur.in-humanum enim erat fpoliatum fortunis fuis, in folidumdamnari.

V QVOD CVM EO, CLVI IN aliéna poteftatc eft, negociumgeftu effedicitur. Tit. VII.

QVia tarnen fuperius mentionem habui« mus de aflione,quain peculium filiorum familiarumferuorum'c]^ agitur.-opus eft,ut de hac aäione amp;nbsp;de caeteris, quae eorundem nomine in parentes dominosue dari folent,diligentius ad moneamus. nbsp;nbsp;nbsp;Et quia fiuc cum fcruis negoci«

urn geftumfit,fiuc cum qs,quiin poteftate pa-rentum funt,eadem feré iura feruantur.ne uerbo-fa fiat difputatio,dirigamus fermoncm in perfolt; namferuidominfcp,idem intellefturi de liberis quolt;5 amp;nbsp;parentibus,quorum in poteftatcfunt. Nam fi quid in his proprie feruetur,feparatini oftendemus. Siigituriufiudomini cum fer-uo negocium geftum eritun folidum praetor ad« uetfus dominu aâionem poUicctunfcilicct quia is,qui ita contrahit, fidemdomini fequi uidetur. Eadem ratione praetor duas alias in foliduth aâi* ones pollicetur;quarum altera exercitotia,altera

Ct V inftito'

MO INSTITVT. LIB.’ ÏIIL

Inftitoria appellatur. Exerdtotia tune habet Io« cum.cum quis feruum fuum magiftrunaui præ» pofueht.ôc quid cum co cius rei gratia,cui præpo fitus eritjcontraftum fuerit. Ideo autem excrcito ria uocanir.quia exercitor is appellatunad quern quotidianus nauis qu.-Eftiis pertinet. Inftitoria tue locum habetjcum quis tabernx forte,aut cuil ibet negociationi feruum fuum præpofuerit, amp;nbsp;quid cumeoeiusrei caufla.cui præpofitus crit.contra âum fuerit.Idco autem inftitoria appellat, quia qui ncgociationibus praîponuntur,inftitores uo* cantur. Iftas tarnen duas aâiones praetor reddit, amp;nbsp;fi liberum quis hominem, aut alienum feruu nauiauttabernae,autcuilibet negociationi prso* pofuerit:fcilicctquiacadem acquitatis ratio etia co cafu interueniat. Introduxit amp;nbsp;aliam adio nem praetor.quæ tributoria uocatur. Nan^ fi fee iius in peculiari merce feiente domino négocié« tur,amp;quid cum cocius rei caiifla contradû erit: ita praetor ius dicit.ut quidquid in his mcrcibiiS erit,quodq; inde receptum erit, id inter dominu, fi quid ei debebiturA caetcros creditores, pro ra« ta portione diftribuatur. amp;nbsp;ideo rnbutoria uoca* tur,quia ipfi domino diftributionem prætor per mittit.Nam fi quis ex creditoribus queratur,qHa fi minus ei tributum fit.quâm oportuerit : hanc ei adioncm accommodât, quæ tributoria appel« latur. Prætcrea introdudaeft adio de pecu« lio,de'qp co,quodin remdomini uerfum erit;

ut

riT. VIL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;IJ»

ut quatttnïs fine uoluntate domini negociurn ge ftum criftamen fiue quid in rem cius uerfum fu critjid totum prxftarc debeat:fiue quid non fit in rem eius qerfum,id eaténus præftare dcbcat.qua-téuus peculiu patitut.Inrem autem domini uer« fum intelligitur,quidquid neceffario in tem eius impenderitfetuusnieluti fi mutuatus pecuniam creditoribus eius foluerit, aut aedificia ruentia fulferir,3utfamiliæ frumentum emerit,uel eti-om fundum,aut quamlibet aliam rem neceflari« am mercatus erit. Ita^ fi ex decent puta aureis, quos fcruus tuus à Titio mntuo accepit,creditori tuo quinlt;5 aurcos folueritjeliquos uero quin^ quolibet modo confumpferit.-proquin^ quid! in foüdû damnari debes; pro cæteris uero quinç eaténus^quaténus in peculio fit.ex quo fcilicet ap paret/itoti decent aurei in rem tuam uerfi fue« rint.totos decern aureos Titium confequi poflc. Licet cnim una eft aftio.quade peculio »de'c^eo, quod in rem domini uerfum fit,agitur:tamé du-as habet condemnationes. Ita^ iudex, apud quê de eaaftione agitur, ante difpicere folec, an in rem domini uerfum fit ; nee aliter ad peculi) îcftimationem tranfit, quàm aut nihil in rem domini uerfum intelligatur ,aut non totum.

Cum autem quæritur, quantum in pecu« lio fit:ante dcducitur, quidquid fcruus domino, eiue, qui in poteftate eius fit, debet :amp;quod fupereft, id folum peculium intelligitur. Ali« quan

ifa INSTITVT. LIB. UIL

qcundo tarnen id,quod ei debet feruus^qui in pà tcftatc domini fit, non deducitut ex peciilio : ue« Intifiisinipfius peculiofit. quod edpettinet,ut fi quid uicario fuo feruusdebeat;idex peculio eiusnondeducatur. Cæterum dubiumnóeft, quin is quoi^, qui iuffu domini cótraxerir, cufc^ inftitoria uel exercitoria aâio competit: de pecu Ko,de'c^ eo,quod in rem domini üerfum cft,age* te pofljt.Sederit ftultiflîmus,fiomifla adione, qua facillime folidû ex coiitraâu côfcqui poffit: fe ad difficultarem perducat probandi in rem do mini uerfumefle, uel habere feruum peculïum, amp;nbsp;tantum habere, ut folidum fibi foluipoffît.K q«olt;5, cui tributoria adio côpetit, æquede pecu» Ko ôc de in rem uerfo agere pored. Sed fane huic modo tributoria cxpedit agere, modo de peeu* Iio,amp;de in rem uerfo. Tributoria ideo expedir agere, quia in ea domini conditio præcipua non cft: id eft, quod domino debetur, non deducitur, fed eiufdem iuris eft dominus,cuius amp;nbsp;cæteri ere ditores. At in aftione de peculio ante deducitur, qnod domino debetur.- amp;nbsp;in id, quod reliquu eft, creditor! dominuseondemnatur. Rurfusdepe* culio ideo expedit agere, quöd in hac adioneto« tiuspeculrjratiohabet.atin tributoria, ciustan* mm,quo negociatur. Et poteft quifq^ tertia for te parte peculii,aut quarta,uel etiam minima ne* gociari : maiorem autem partem in prædifs, uel mancipqs,aut foenebri pecunia habere. Prout ergo

TIT. Vin.

ergo expedit, îta quifqj nel hanc aâionem uel ik lam eligcre debet .Certe qui poteft probate in remdomini uerfumeffe.'deinrem uerfo agere debet. Quædiximusde feruoSe domino, «adé intelligimus amp;nbsp;de filio amp;nbsp;filia, ôc nepotc Sc nepte, amp;nbsp;patre auoüCjCuins in poteftate funt. Illud pro prie feruatur in corü perfona, quod fenatuscon-fultum Maccdonianu prohibuit mutuas pccuni« as dare eis,qui in poteftate parentis funt;ôc ei,qui crediderit,denegat aâio tamaduerfus ipfumfi-lium filiamne,nepotem neptemne (fine adhucin poteftate fint,fiue morte parentis,uel cmancipa^ tione,fuæ poteftatis effe cœperint) quam aduer* fus patré auumne; fiue eos habeat adhuc in pote ftate,fiue emancipaueric.Quæ ideo fenatus pro« fpexit, quia fæpe oner ati ære alieno creditarum pecuniar U, quas iiî luxuriâ côfumebant,uitat pa« rentû infidiabant. IHud in fumma admonendi fumus, id,qlt;P iuffa patris domininc côtraflû fue« rit,quodc^inremeius uerfum erit.direâôquo^ poffe à patte dnone côdici,tanquâ fi principalitet cûipfonegQfiugeftû effet. Eiquo^,quicxercito ria uel inftitoria aâiôe tenet, direâo poffe côdici placet : quia huius quoqg iuffu côtraâû intclligif .

DE NOXALIBVS ACTIO« nibus. Tit. VIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘

EX maleficijà feruonim; ueluti fi furtum fcce cint,aut bona iapuetint,aut damnum dede* lint.

INSTITVT. LIS. nil. riatjutiniiiriam conimifcrint: noxales afliones proditae funt, quibus domino damnatö permit* ritur,aut litis æftimationé fiifFerre, aut ipfum ho minem noxæ dedere. Noxa antem eft ipfum cor pus, quod nocuit, id eft feruus.jioxi.a ipfum ma* leficium, ueluti furtum, damnu, rapina, iniuria. Summaautem rationepermifliimeftnoxaî de» . ditioncfungi. NaiKjerat iniquum,nequici.î co» rum ultra ipforum corpora dominis damnofatn eflè. Dominus noxali iudicio ferui fui nomi* ne conuentus.feruum aöori noxae dedendo libe* ratur; nee minus in perpetuü eins ferui dominiu â domino tranft’ertur. Sin auté damnü ei, cui de» ditus eft,feruus refarcierit quxfita pecuniarauxi* Iioprætorisinuitodominomanumittet. Sunt autem conftitutac noxales adiones, aut legibus, aut edidoprætoris. Legibus; uelutifutti ex lege duodccim tabulaiü,damni iniuriaz ex lege Aqui* lia. Edido prætoris;ueluti iniuriarum,amp; ui bono rum raptorum. Omnis autem noxalis adio caput fequitur. Nam fi feruus tuus noxam com« miferit.-quàmdiuin tiu peteftate fit, tecum eft adio. Si autem in alterius poteftatem peruene» ritïcumillo incipit adioefle. Atfi manumiffus fuerit.diredó ipfe tenetur, amp;nbsp;exftingiüt noxæ de* ditio.Exdiuerfoquoq^diredaadio noxalis cfTe ïncipit.Nam lï liber homo noxiam commiferit, amp;is feruus tuus efle coeperir(quod quibufdam caTibns eftïci primo libeo tcadidimus) incipit te* cum

TÏT. VIII.

tö effc nbxalis aâio.quae ante direfla fuiffet. Si fetuus domino noxiam commifeiit : aâio nulla nafcitur.Nanlt;5 inter dominû 6i eum,qui in po te* ftate eins eft, nulla obligatio nafci poteit. Idcocy 6: fi in aliéna poteftaté fennis peruenerit,aiit maa numiffiis fiierit : ne^ cum ipfo, nclt;5 cö eo, cuius nunc in poteftate fit,agi poteft. Vnde fi alienus fetuus noxiam tibi cómiferitA ispoftea in potc« ftate tua effe cœperit.-interdicitur adio:quia in cum cafum deduéta fit,in quo confiftete non po-luit. Ideo'cp licet exierit de tua poteftate,agece non potes.quéadmodum fi dominus in feruum fuuni aliquid cómiferit,necfi manumiffus aut aliénants fuerit, fetuus ullam aftioné contra do= minü habere poteft. Sed uetcres quidem hoe infilijsfamiliarum mafculisamp;foeminis admife-re. noua autem hominu conuerfatio huiufmodi afperitatem reâe refpuendam effe exiftimauit.öe ab ufu communi hoepenitus receffit.Quisenim patiatur ftliü fuü,amp;maxime filia,innoxamalq darc.ut penè per filqcorpus pater magis,quim fï lius periditetur.ciim in filiabus, ctiam pudicitiae fauor hoe bene excludat. Et ideo placuit. in fee-uos tantummodo noxales aâioncs eiTe propo« nendas.-cum apud ueteres legum commentato-les inuenerimus fxpius diâum, ipfos filiosfami-Üarum pro fuis deliâis pofte conueniri.

SI avAc

tss, . INSTITVT. LIB. IIIÎ.

SI QVADRVPES PAVPERIEM

fecifle dicatur. Tit. IX.

ANimalium nomine, quae rafione carait, iî qua lafciuia,aut * pauote,aut feritate pau« periem fecerint : noxalis aâio legeduodecim ta* bulatum prodita eft. Quaeanimalia finoxaede* dantur, proficiunt reo ad liberationem : quia ita lex duodecim tabularum fetipta eft. utputa, si EQVVS CALCITROSVS CALCB PBRCVSSERlT» AVT BOS CORNV PETERE SOLITVS, CORNY PETiERiT. Haec autem aâio in ijs, quæ contra naturam mouentur, locum habet. Caeterû ft ge*, nitalis fit feritas.-ceflat aâio. Deni«^ fi urfus fuge tit à domino,amp; fic nocuerit : no poteft quondam dominus conueniri:quia deftjt dominiu efle.ubi feta eiiafit. Pauperies autem eft damnum fine iniuria fadentis datum.Nec enim poteft animal iniuriam feciffedici, quod fenfu caret. Hæcqui* dcmadnoxalem pertinent aâionem. Cacreru feiendum eft.ædilitio ediâo prohibcri nos ca« nem,uerrem,aprum,urfum,Ieonem ibi habere, quâ uulgo iter fit. amp;nbsp;fi aduerfus ea faâum etit,amp; nocitu libero homini efle dicatur : quod bonu it acquu iudici uidet.tâti dominus códemnet.caete» raru uero rerû,quâti damnû datö fit,dupli. Prae ter has auté aedilitias aâiones, Sn de pauperie loeft habebit.Nun^ enim aâiones.ptaefertim poena* lcs,de eadem re cócurrentes, alia aliam cófumit.

DE ns

257 DE IIS, PER QVOS AGE«

re poflumus. Tit. X.

NVnc admonendi fiimus agere poffe quem libethominem,autfuo nomine,aut alie» no. Alieno.ucluti procuratotio, tutorio.curato rio : CÛ olim in ufu fuiflet, alterius nomine agere nô poire,nifi pro populo,pro libertate,pro tutela. Prærerea lege Hoftilia permiflTum erat furti agere eorum nomine,qui apud holies eflent, aut rei publics caulTa abe(rent,quiue in corum cuius tutela eflent. Sed quia hoc non minimam incom« moditatem habebat, quod alieno nomine, nelt;g agere,nec^ excipere aftionem licebat.-cœperût ho mines per procuratores litigate. Nam amp;nbsp;morbus, amp;nbsp;stas,amp; neceflaria percgrinatio,itecf5 aliae mul-tae caufls fspe hominibus impedimento funt, quo minus rem fuam ipfi exfequi poilint. Pro curator nclt;5certisuerbis,nelt;5 prsfentc fcmpec aduerfario,imö plerunlt;5 ignorante coullitui-tur.Cuicunlt;5 enim permiferis rem tuam agere, aut defendereds tuus pcurator intelligitur. Tu tores amp;nbsp;curatores quemadmodum conllituant, primo libro expofitum eft.

DE SATISDATIONI« bus. Tit. XI.

S Atifdationum modus alius antiquitati placu R it,aliu

INSTITVT. tIB. IIII.

it,alium nouitas per ufutn ampkxa eft.OHin ein fiinremagebatur.fatifdare poflèflbr compelle-barur.-ut fi uidus eiret,nec rem ipfam reftitueref, nee litis æfti mationem.poteftas eflet peritori,aut cum eo agendi,aiit cum fideiuflbribus eius. qus fatifdatioappcllatiir ivdicatvaï solve Vnd« autem fic appelletur, facile eft intelligere. Nanlt;y ftipulabatur quis,ut folueretur fibi, quod fiüflcc iudicacum.Multo magis is,qui in rem adionecó uenicbatur.fatifdarc cogebatut,fi alieno nomi« ne iudicium accipiebat.Ipfe auté, qui in rem age bat.fi fuo nomine petebat, fatifdare non cogeba tur. Procurator uero fi in rem agebat;fatifdare iii bebatur,rem rata dominum habiturum. Pericu» lumenimerat,neiterum dominus de eadem re experirerur.Tutoresuero öe curatores eodémo* do,quo Sc procuratores fatifdare debere,uerba edidi faciebannfed aliquando bis agentibus fatif datio temittebatur.Hæc ita étant,fi in rem ageba tur. Si uero in perfonam : ab adoris quidé pat te eadem obtinebât,quæ diximus in adionc, qua in rem agitur. ab eius uero parte, cu quo agitur, fi quidem alieno nomine aliquis interueniret : o* mnimodofarifdaret,quia nemo defenforinalie narefinefatifdarioneidoneuseffe credit. Quód fi proprio nomine aliquis iudicium accipiebat in perfona.iVDiCATVM SOLVI fatifdare nó cogeba nu:. Sed hodie hsec aliter obferuantur.Siue crâ quis in rem adione cóuenituc, ftue petfonali fuo

nomi

TIT. XI.

lîomîne.'nulkm fatifdationem pro litis æftimati One dare compcllitur;fed pro fua tantum perfora,quod in iudicio pcrmaneat uf^ ad terminum litis.uelcommittiturfuaepromiffioni cum iure-iurandoCquam iuratoriam cautioncm uocant) Uel nudam promiflïonem,uel fatifdationem pro qualitate perfonae fuædare compeîlinu:. Sin au tem per procuratorem lis uel infertur.uel fufcipi-tur;in adoris quidem perfonaji non mandatum aftis infinuatum eft,uel praefens dominus litis in iudicioprocuratoris fui perfonam confirmatie« tit.ratam rem dominum habiturum fatisdatio« Item procurator dare compellitur; eodem obfer« uandoA ft tutor,uelcurator,uelaliæ talcs perfo næ,quae alienarum rerum gubernationé recepe-runt.litemquibufdamper ahum inferunt. Si ue« ro aliquis conuenitur.fi quidem præfcns procura torem dare paratus eft; poteft uel ipfe in iudiciu ucnite,0«: fui procuratoris perfonam per iVDiCa. TVM SOLVI fatifdationem folenni ftipulatione firmarc;uel extra i udicium fatifdationem expo« nere.pet quam ipfe fui procuratoris fideiuffor cxi ftatproomnibus IVDICATVM SOLVi fatifda« tionis claufulis.ubiamp; de hypotheca fuarum reru conuenire cöpellitur.-fiue in iudicio promiferit.fi ue extra indicium cauerit:ut tarn ipfe, quàm hac«i redes eins obligentur: alia infuper cautela, uel fa« tifdationepropter perfonam ipfius exponenda, quod tempore fententiis rccitandæ in iudicium

R i) ueni

X6O ÎNSTITVT. LIB, 1111, ueniet.'uelfi non uenerit. omnia dabirfideiuflbr, quæ in condénarione conrgt;nentitr,niri fuerit pro uocatu. Si uero reus præfto ex quacuncj caufla non fuerit,amp; alius uelirdefenfionem eins fubire: nulla differenna inter adio es in rem uel perfolt; nales inrroducenda, poreft hoc facererita ramen, urfatifdarionc ivdicatvm olvi prolicisxfti mationepræftec. Nemoemfe undfi ueterem re-gulam(ut iam didii ell; alienæ rei fine farifdatio* nedefcnforidoneusintelligirur. Qua: omnia aperriusamp; perfedius aquoridiano iudicioruufu in ipfis rerum documentis apparent. Quam forma non folum in hac regia urbe, fed etiam in omnibus noftris prouincrjsCÄ: fi propter imperiti am forte aliter celebratiir)obrjnereccnfemus ; cu necefle fit omnes prouincias,caput omnium no* ftraru ciuitarumjd eft hac regiam urbem, eiusi:^ obferuantiam fequi.

DE PERPETVIS ET TEMPO ralibus adionibus.ôi: quae ad ha: redesA in haeredts tran-feunr. Tit. XII.

HOclocoadmonendi fumus,eas quidcadio nes, quarex lege, fcnarusiie confulto, fine ex facris conftitutionibus proficifeuntur : perpe* tuo folercanriquitiis comperere, donee facraecó* ftitutiones,tam in rem,quam in perfonam adio* tubus

TIT. XI I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2lt;îl

nibus certes fines dcdcrunt.eas uero.quæ ex pro» pria prœtoris lurifdiâione pédenr; pleriinlt;j intra annunminere.namScipfinsprætoris intra aimû erat imperium. Aliquando ramen amp;nbsp;in perpetuu extenduntur.id eft iifcj ad fincm ex conftitutioni bus introduâum.-qiiales funt cæ, quas bonorum poflTeffori.cæteriscf^.qui hæredis loco funt, accô« modat.Furtiquocjmanifefti aftio,quamuis ex ipfius practoris iiirifdiftione proficifcaturitamen perpetuô datur.abfurdum enim effeexiftimauit anno cam ter minari. Non autem omnes aâio nes.quat in aliquem autipfo iure competunt, aut â praerore dantur.Sc in hæredem æque competût, autdari folent, Eft enim certiftïma iuris régula, ex maleficijs pcenales aftiones in hæredem rei nô competereaieluti furti.ui bonorum raptorü,iniu ciarum,dami jniuriæ. Sedhæredibus huiufmodj aâioncs compctiint.necdenegantur: excepta in« iuriarum aftionc,ôc fi qua alia fimilis inueniatur. Aliquando tarnen etiam ex contraâu aâio con« tra hæredem non compçtit ; ueîuti cum reftatot dolbfe uerfatus fit,amp; ad hæredem eins nihil ex eo dolo peruenit. Poenalcs autem aâioncs,quas fiipradiximus.fiab ipfis principalibus perfonis fuerint conteft.itæ.ôc hæredibus dantur.ôc contra hæredes tranl’eunt. Siipereft,ut admoneamus, quod fl ante rem iudicatam is.cum quo aâû eft, fatisfaciat adoriiofficio iudicis conueniteum ab foluere,licetincacauirafui(ret iudictj accipiendi

R il) tetn

z6l INÎTITVT. LIB. Ilir.

porc Jit damnah deberet. amp;nbsp;hoc eft, quod antCi unlgo dicebaturgt;oninia iudicia abfolutoi'û efte.

DE EXCEPTiONIßVS.

Tit. XI IL

SEquiturjit de exceptionibus difpiciamus.Có pararæ autem funt exceptiones defendendo-rumeorumgratiajum quibus agitur.Saepeein accidit.utlicetipla perfecutio, qua aâor experi« tur jufta fit.'tamen iniqua fit aduerfus eum, cum quo agitur. Verbi gratia, fi metu coaöus,aur do« io induftus,auc errore Iapfus,ftipulanri Titio pro mififti,quod nódebueras promittere; palam eft, iure ciuili re obligatum eire,amp; aâio,qua iiitendi-tutjdare re oportere,efficax eft.-fed iniquum eft te coiidemnari. ideofcp datur tibi exceptio, quod metus caufta,aut doli niali,auc in faâum conipo fjta ad impugnandam aâioneni. nbsp;nbsp;nbsp;Idem iuris

cft.fi quis quafi credendi caufla pecuniam ä te fti pulatus fucrit,nelt;5 numeraucrir. Nam earn pecu niam i te petcre pofle eum.ccrtum eft.dare enim te oportet,cum ex ftipulationetenearis.Sedquia iniquum eft, co nomine te condemnari ; placet exceptionc pecuniae non numeratac te defendi debere,cuius tempora nos (fecundum quod iam fuperioribus librisfcriptum eft)conftitutioneno ftra coartauimus. nbsp;nbsp;nbsp;Præterea debitor, fi paftus

fuerit cum creditore, ne à fepccania’peteretur.'ni hilo

TIT. XT H. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ZS3

hilominus oWigatus manet; quia pa Ao conuen-to obligationes nonomnino diffoluuntur.qaa de cauffa efFicax eft aduerfus eum aftio.quam aftor intendit.fi apparet eum dare oporterc. fed quia iniquumeft,contra paftionem eum con-dernnari.-defenditurperexceptionem paâi con« uenti. Aeque ft debitor creditorc deferente iu taueric,nihil fedare oportere : adhuc obligatus permanet. fed quia iniquum eft de perinrio que« ri;defenditur per exceptionem iurifiurandi.ln qs quocß aftionibus,quibus in rem agitur, aeque ne« ceffariæfunrexceptiones.ueluti fipetitore deferente poffeflbr iurauerit earn rem fuam effe,amp; ni hilominus petitor eandem rem uindicet. licet enim uerum fit,quod intendit, id eft rem eius ef-fe.-iniquum ramen eft poffefforem condemnari.

1 tern ft in iudicio tecum aftum fuerit, fine in rem .fine in perfonam ;nihilominus obligatio du rat àideoipfoiuredeeademre poftca aduerfus té agi poteft,fcd debes per exceptionem rci iudi-faræ adiuuari. Haec exempli caufla retulifle fnfficiat. Alioquiquam exmultis uarijs'cpcauf« fis exceptiones neceflarix fint ; ex latioribus Di« gertorum feu Pandedarum libris intelligi poteft. Quarum quaedam ex legibus, uel ex rjs, quæ le« gts uicem obtinent.uel ex ipfius prætoris iurifdi* ftione fubftantiam capiunt. Appellantur au« tern exceptiones aliaeperpetuxôc peremptoriae, aiiae temporales èi dilatoriæ. Perpetuæ amp;nbsp;■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;R iiq pet

INSTITVT. LIB. IIïL

percmptoriæ funt, quae fem per agentibus ob» ftantA femper xem,dc qua agitur.perimuntrqua lis eil exceptio doli mali,amp; quod metus cauffa fa ftumeft,amp;paäi conuenti,cum ita conucnerit, ne omnino pecunia peteretur. Temporales atlt;5 dilatoriae funt,quac ad tempus nocent,amp;: rem poris dilationem tribuuntiqualis efl paäicon» nenn,cum ita conuenerit, ne intra cettum tempus ageretutjueluti intra quinquennium. nam finito eo tempore,nonimpedituraâor rem cx-fequi, Ergoq.quibus intra certum tempus age* re uolentibus obqcitur exceptio, aut paöi con-uenti,aut alia fimilis.-difFerre debent aftionem, äc poft tempus agere.Ideo enim dcdilatotiæ ifts ex ceptiones appellantur. Alioqui fi intra tempus egerint,obicäafc|? fit exceptio: neij co iudicio quidquam confequebantur, propter exceptio* nem,ne^ poft tempus olim agere poterant: cum teniereremin indicium deducebant,amp; confu» mebant,qua rationc rem amittebant. Hodie autem nonitaftride hoc proccdere uolumus; fed eum.qui ante tempus padionis uel obligati-onislitcminferreaufusfit; Zenonianæ conftitu tionifubiacerecenfemus,quam facratiflimus legislator de qs,qui tempore plus peticrint, protu» lit:utäcinducias,quasipfeador fpóte indulferit, uel quas natura adionis continet, fïcontempfe* rit.in duplum habeant rj, qui talem iniuriam paf fi funt; amp;nbsp;poft eas finiras non alitei litem fufeipi« ant

TIT. xrin. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;te}

ant.nifï omncs expenfas litis antea accepcrint: ut aâores tali poena pectcrhci,tempora litiuin doccantur obferuare. Pracccrea etiam ex pet-fonafunt dilatorix excepriones.qualesfont pro curatoriae, ueluti fi per militetn aut mulierem agere quis uelit. Nam militi bus nec pro patre ,uel matre,ueluxore,necex facro refcripto procura^ torio nomine expcriri conceditur. fuis uerone gocijs fupercffc fine offenfa militaris difcipli-nae poffunt. Eas uero exceptiones.quae olim procuratoribus propter infamiam ,uel dantis.uel jpfiusprocuratorisopponebantur.'cum in iudi-cijs frequentari nullo modo perfpeximus.cóquie feere fancimus.ne dum de his altercat,ipfius nc-gocij difeeptatio proteletur.

DE REPLICATIONI-bus. XIIII.

INterdum euenit, ut exceptio, quae prima fa cieiufta uidetur, tarnen inique noceat. quod cum accidit : alia allcgatione opus eft,adiuuan di aftoris gratia . quæ replicatio uocatur, quia per cam replicatur atlt;ç refoluitiir iiis exceptio-nis.ueluti cum paâus eil aliquis cum debitore fuo, ne abeo pecuniam petat, deinde polleain contrarium paâi funt.id cft ut creditori petc-re liceat : fi creditor agat,ôc cxcipiatdebitor.ut ita demum condemnetur, fi non conuenetit,

R V ne

ass INSTÎTVT. LÏB.' 11 H.

ne earn pecuniam creditor petat: nocet ci exclt; prio. conuenit enim ita. nanlt;5 nihilominus hoc uerum manet,licet poftea in contrarium paâi fnnt. fed quia iniquum eft creditorem exclu-di.Tcplicatioci dabitur ex pofteriore paflocon iiento. Rurfus interdum euenit, ut replicatio, quæ prima facie iufta eft,inique noceab.quod cum accidit : alia allegatione opus eft, adinuan di rei gratia, quae duplicatio uocatur. Et fi tut« fus ea prima facie iufta uideatur , fed propree aliquam cauflam aâori inique noceat : rurfus alia allegatione opus eft , qua aâor adiuuetur, quacdicitur triplicatio. Quarum omniumexee ptiontim ufum interdum ulterius, quàm dixi« mus, uarietas negociorum introducit ; quas o* nines apertius ex Digeftorum latiore uolumi-ne facile eft cognofeere. Exceptiones autem, quibus debitor defenditur, plerun«^ accômodari folcnt,etiâ fideiuflbribus eius,amp; refte : quia quod abijspetitunidabipfodebitore peti uidet. quia mandati iudicio rédditurus eft eis,quod tj pro eo foluerint. Qua'ratione.Ôc fi de non petenda pecunia paâus quis cum reo fuerit : placuit perin -de fuccurrendum effe per exceptionem padi con uenti illis quo9,qui pro eo obligati funt,ac fi eti-am cum ipfis padus eiret,ne ab eis ea pecunia pe-teretur.Sanèquædam exceptiones nôfolent his accommodari. Ecce enim debitor, fi bonis fuis ccflèrit,Ô(cunico creditor experiatur; défendit

per

TIT. XV. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;XSf

per cxccptionem/i bonis ceflen't. Sed base exceptio fidciuflbribus non daturideofcilicet, quit qui alios pro debitore obligat,hoc maxime pro» fpicit.ut cum faciiltatibus lapfus fuetit debitor ^poITit ab iis,quos pro eo obligauitjuum con fequi.

DE INTERDICTIS. Tit. XY.

S Equit, ut difpiciamus de interdidis feu adio-nibus, quae pro his excrcentur. Erant autem interdidaformaeatqj conceptiones uerboru,qui* bus praetor aut lubebat aliquid fieri,aut fieri pro« hibebat. quod tunc maxime fiebat, cum de pof« feflîone,autquafi poffeflione inter aliquoscon-rendebatur. Summa autem diuifio interdido« rum hæc eft.quod aut prohibitoria hint, aut refti turoria,aut exhibitoria. Prohibitoria funt,qui bus praetor uetat aliquid fieri, ueluti uim fine ui« cio poflidenti.uel mortuû infcréti.quo ei ius erat inferendi : uel in facro loco aedificari,uel influmi ne publicoiipaue eins aliquid ficri.quo peius na-uiget. Reftitutoria funt,quibus reftitui aliquid iubet : ueluti bonoru polTeflbri poffeiTione eoru, quae quis pro haercde,aut ,p poffeflbre poflidet ex ca haereditarc; aut cu iubet ei, qui ui de poffeffio« ne fundi deiedus fit, reftitui pofleffione. Exhi« bitoria funt, per quac iubet exhiberi : ueluti eum, cuius

ISS INSTITVT. LIB. IIII.

cuius de libertatc agitur;aut libcrrum, cui patfo-nus operas indicere uelit :aut parentiliberos.qui in poteftatc eius funt. Sunt tamen,qui purent, propric interdida ea uocari, quæ prohibitoria îiint.quia intcrdicere fit dcnunciareamp; prohibe» rc.Tcftitutoria autem ôcexhibitoria, proprie décréta uocari. Sed tamé obtinuit omnia interdida appellari.-quia inter duos dicuntur. Sequens diuifiointerdidoru hæceft,quôd quædamadipi« fcendæ poflèffionis caufla comparata funt, quae» dam retinendæ.quædam recuperandæ. Adipi fcendæ pofleffionis caufla interdiduni accómo^ datur bonorfl pofleflori, quod appellatur, Qyo« RVM BONOR.VM,cius'cp uisamp;poteftas hacc eft; ucquodex tjs bonis quifc^,quorum pofleflio ali-cui data eft, pro haerede aut pro poffeflbre poffi» deat.'id ei, cui bonoru poflefliodata elb, reftitue-tedebeat. Pro haerede autem pofliderc uide-tur, qui putat fe haeredem efle. Pro pofleflb-re is poflidet, qui nullo iure rem hæreditariâ, uel ctiam totam haereditatem, feiens ad fe non per» lincre^poiTidct. Idcoauté adipifcendaepoffeflio» nis uocatur interdidumiquia ci tantum utile eft, qui nunc primum conatur adipifei rei pofleiTio» nem. Itaij fi quis adeptus pofleflîonem, amiferic cam : hoc interdidû ei inutile eft. Interdidum quoep, quod appellatur Saluianum, adipifeendsc pofleffionis caufla comparatû eft: coep utitur do minus fundi de rebus coloni, quas is pro merce» dibus

TIT. XV. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lO

dibus fundi pignori futuras pcpigifTet. Reti« nendæpoffeflionis cauflacomparata/unt inter« difta.VTl POS51DET1S,amp;: VTRVBl .-cu abutra^ parte de ptoprietate alicuius rei controuerfia fir; amp;nbsp;ante quæratur, utcr ex litigatoribus poITidcre, Ôcuter petere debcat. Nanlt;^nifi ante exploratii fucritjUtrius eorum poflèflîo ficnon poteft pcti-toria aâio inftituicqiua amp;nbsp;ciuilis amp;nbsp;naturalis ratio facit,ut alius polTideat A alius â poifidente petat. Et quia longe cómodius eftamp; potius poffidcre, quam petere; ideo plerun^ amp;nbsp;ferè fempct ingens exiftit contentio de ipfa poffeflione. Cômodum aureni poftidendi in eo eft,quód etiam fi eius res non fit,qui poflidet : fi modo aâor non potuerit fuam efleprobare.-remanetin fuo locopoffcffio. propter qua cauffam cum obfeura funtutriufij iura.contra petitorem iudicari folet. Sed inter diftoquidem VTl POSSiDETiS,defundiiielaedi urn poffeflione conrenditur; VTRVBi uero inter* diâo.de rerum mobilium poffeflione. Quorum uisaepoteftas plurima inter fe differentia apud ueteres habebat. Nam vti POSSIDETIS inter« difto is uinccbat, qui interdidi tempore poffidc« bat.fi modonec ui,ncc clàm.necprecariônaftus fucrat ab aduerfario poffeflionem ; etiam fi ali« urn uiexpuler3t,aut clam arripuetat aliéna pof« feffioné, aut precanö rogauerataliquem,utfibi poflidere liccrer. VTRV Bi ucro interdiflo is uincc bat.quimaiore patte eius anui,necuijieccläm.

nec

^70 INiTiTVT. LIB. nil.

nccfprccarió abaduerfario poflidebar. Hodii cumetj aliter obferuatur. Nam utriufcj inrerdi-di poteftas (quantum adpoffelTionem pertinet) exatquatacft.’uti illc uincat, ficin re foli,amp;in re mobili, qui poffeflîoné nee ui, nee dim, nee pre« cariöabaduerfariolitis eonteftatac temporede-tinet. PoiTiderc autem uiderur quifi^, non fo-lum fi ipfc poflïdcat,fed fic fi eius nomine aliquis: in poiTeiTione fit, lieet is eius iuri fubiedus nó fit, qualis cftcoloniis inquilinus. Per eos quoep, apudquos depofuerit quis,autquibus eommo« daueritjipfe poffidere uidetur. Et hoe eft,quod di citurjierinerepofleiTionepoffealiqucmperque» libet,qui eiusnomine fit in poiTeiTione. Quin etiam animo quo^ folo retineri poiTeiTione pla« eet ; id eft ut quamuis ne^ ipfe fit in poiTeiTione, nclt;5 eius nomine alius : tarnen fi non relinquen» dæ poffeffionis animo, fed poftea reuerfurus inde difeefferitjtetinere poiTeiTione uideatur. Adi-pifci uero poffefTioncm per quos aliquis poteft, ieeudo libro expofuimus.Nee ulla dubitatio eft, quin animo folo adipifci poiTeiTione nemopof-fit. Recuperadaepofleirioniseauirafolct inter* diel, fi quis tx poiTeiTione fundi ucl ædium ui de-iedus fuerit.Nam ei proponitur interdiâû vnde VI, per quod is, qui deiecit,cogiturei reftituerc pofleiTionem : licet is ab eo, qui ui deiecit, ui uel dim uel prccario poffideat. Sed cx conftitu-tionibus facris (ut fupra diximus) ft quis rem

per

TIT. XT.

Jitr ui111 occupaucrit, fi quidem în bonis eins eft: dotninioeius priuat. fi alicnarpoft eius reftitutio iicm^etiam æftimationem rei dare uim paflb có pelhrur. Qui autem aliquem de pofleflione pee uim deiecerir.-cenetur lege Julia de ui priuata,aue de ui publica.fed de ui priuata, fi fine armis uin* fecerit. fin autem cum armis eumdepofleffio-ne ui expulerit : de ui publica tenetur. Armoriï autem appellatione non folum fcuta,amp; gladios, tc galcas.Ied Slt; fufteslapides fignificari intelli« gimus. Tertia diuifio interdiâorinn haec eft, quod autfimpliciafuut, aut duplicia. Simplicia funt.ueluti in quibus alter aftor, alter reus eft : qualia funt omnia reftitutoria aut exhibitoria. Nam aäor is eft,quidefidetat aut exhiberi.auc teftitui.rcus autem is eft,â quo defideratur.ut re« ftituat. aut exhibeat. Prohibitorior um autem interdiäorum alia fimplicia funt, alia duplicia. Simplicia funt.ueluti cum praetor prohiber in Io cofacro.uelinflumine publico ripaue eius ali» quid fieri. Namador eft.qui defiderat.ne quid fiat;reus eft, qui aliquid facete conanir. Duplicia fut.ueluti VTi POSSIDETIS interdidû.amp;VTRV^ Bi. ideo auté duplicia uocantur.quia par utriufcj litigatoris in his conditio eft, nec quifquam prae« cipuereus uel aftor intelligit.’fed unufquif«^ tarn rei, quäm aftoris partes fuftinet. De ordine amp;nbsp;üetere exitu interdiftorum fuperuacuum eft ho» die dicece. Nam quoties extra ordinem ius dici» tU£

INSTITVT. LIB, I III.

tur (qualia funthodie omnia * indicia) no eflne« ceiTe reddi incerdiâum : fed perinde iudicatur 11« ne interdiâis, ac fi utilis aAio ex caufla interdiâi ceddita fuilfet.

DE POENA TEMERE LI« tigantium. Tit. XVI.

NVncadmonendi fnmus, magnam curam egiflc eos, qui iura fuftinebât, ne facile ho« mines ad litigandum procederent.quod Su nobis Audio eft. Idc^ eo maxime fieri poteft, quöd te« méritas tam agentium, quâm corum, cum qui« bus agi tut, modo pecuniaria poena, modo iuris« iurandi religione, modo infamiæ metu coerce« cur. Ecceenim insiurandû omnibus, qui con« ueniuntur, ex côftitutionc noftra defettur. Nam teus non aliter fuis allegationibus utitur,nifi pri* us iurauerit,quôd putans fe bona inft antia uti,ad contradicendum peruenit. At aduerfus infici« anres,ex quibufdam cauffîs dupli uel tripli adio« conftituitur ; ueluti fi damni iniuriæ, aut legato« , tum locis uenerabilibus reliâorum nomine aga» tur. Statimautemab initio pluris, quâm fini» plieft aâio: ueluti furti manifefti quadrupli, nec manifefti dupli. Nam ex his amp;alr)s quibufdam cauftis ( fine quis neget,fiue fareat) pluris, quàm fimpli eft aâio. Item aâoris quolt;^ calumnia coëccetur.Nam etiam aâor pro calumnia iurare cogi '

TIT. XVI. • nbsp;nbsp;‘ VJ

cogitnr ex noftra conftitutionc. Vtriiifij eri-ampartisaduocatiiufiurandum fubeunt,quod alia noftra conftitutionc compraehenfum eft.

Haec auteni omnia pro ueteris calumniæ adi one introdiida funt, quae in defuetudinem abijt: quia in partem decimam litis adores muldabat, quod nufquam fadum effe inuenimus. fed pro his introdudum eft Sc praefatum iufiurandum,0c ut improbus litigator,amp; damnum ôt impenfas li* tis inferre aduerfario fuo cogatur. Ex quibuf-dam iudicijs d.imnati, ignominiofi fiunt : ueluti furti,ui bonorum raptorum, iniuriaru, de dolo, item tufelae,mandati,depofiti,diredis,non con-trarijs adionibus. Item pro focio.quaeab utralt;j parte direda eft.-fle ob id quilibet ex foctjs co iudi« ciodamnatus,ignominia notatur. Sedfurti qui« dem.aut ui bonorum raptorum,aut iniuriarum, aut de dolo,non folum damnati notantur igno-minia, fed Sc padi, Sc rede. plurimum enim intereft,utrum ex delido aliquis,an ex contradii debitor fit. Omnium autem adionum infti« tuendarum principium,ab ca parte edidi profici« fcitur,qua praetor edicit deiniusuocando. Vtilt;5 enim in primis aduerfariusinius uocandus eft: ideftadeumuocandus,quiiusdidurus fit. Qua parte prxtor parentibus Sc patronis, item parent! bus liberis'q? patronorum Sc patronarum hunc pracftathonorem.ut non aliter liceat liberis liber

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S tisc^

»74 INSTITVT. LIB. irrr.

tistpcos in ius iiocare,quam fi id abipfo prafto* ' rc poftuJaiierintjamp;impetraucrint. EcfiquisaJi-teruocaueht.'in eiimpaenam folidorum quui« quaginta conftitui c.

DE OFFICIO IVDICIS. Tic. XVII.

SVpcrefl, ut de officio iudicis difpiciamus. Et quidem in primis illud obferuare debet iu* dex.nc aliter iudicer, quam legibus, autconftitiu tionibiis, aut moribus prodirum eft. Idcoq; ft noxali iudicio aditus eft ; obferuare debet, ut ft condemnandus uidetur dominus,ita debeat con demnare, PVBLIVH maevivm lvCio titio ’ IN DECEM AVREOS CONDEMNO, AVT NO» XAM DEDERE. Et ft in rem aâum fttcorim indice: ft ue contra petitorem ïudicauerit,abroluc re debet poiTefforem.-ftue contra pofleflbrem, iubere ei debet,ut rem ipfam reftituat cum frufti bus.Sed ft pofleffor neget in prxlenti fc reftituc» re poffe,flt fine fruftratione uidebitur tempus rc * ftituendicaufla petere; indulgcndum eft ci.'ut ramen de litis æftimarionc caueat cum fideiuffo-re,fi intra tempus,quod ei datum eft, non refti» tuerit. Etfi hæreditas petita ftt;eadem circa fru« dus interueniunt, quæ diximus interuenire de fingulasum rccum peticione.Illorum autem fru-ftuum.

TIT. xvir. , 0uum,qnosculpa fua pofleflbrnonpcrccperit: flue illorum,quos perceperit.in utracj aâione ea dem ratio pene habetur,fi prædo fuerit. Si uero bonæ fidei poffeflbr fuerit.-nó habetur ratio neq| côfumptorû, nc«^ non perceptorum. Poftinco« haram autem petitionem,ctiam illorum fruâu-um ratio habetur, qui culpa poflefforis pcrcepti non funt, uel percepti confumpti funt. Si ad exhibendum aâum fuerit.-nonfufFicit,fi exhibe» at rem is,cum quo adu eft.fed opus eft, ut etiarti rei cauffam debeat exhibere, id eft ut earn cauf» fam habcat ador, quam habiturus effet, fi cutn pnmum ad exhibendum egiffct, exhibita res fu-iffet. Idcofcp fl inter moras exhibcndi ufucapta fit res j poffefforc.nihilominus condemnabitur. Pratcerea fruduummedtj temporis, id eft eins, quod poft acceptum ad exhibendum iudicium, ante rem iudicatam intercefferit: rationemhabe re debet iudex. Quod fi neget reus, cum quo ad exhibendum adum eft,in prœfentife exhibere po(fe,0£ tempus exhibendi cauffa petat, idqj fine fruftrationepoftulare uideatur.dari ei debet,ut tarnen caucat fc rcftituturum.quod fi necj ftatim iuffuiudicisrem exhibeat, neeppoftea exhibitu» rum fe caueat.-condemnandus fit in id,quodadc» ris intererat, fi ab initio res exhibita effet. , Si familuT ercifciindæ iudicio adum fit.-fingulas res « finguüs hæredibus adiudicare debet. amp;nbsp;ß in al«

S tj tecius

INSTITVT. LIB. UIL

terius perfona prægranare uideatiir adiudica« tio.’debetliuncinuicem cohæredj ccrta pcciuiia (ficutiamdidum eft)condemnare. Eoquoqg no mine cohæredi quif^fuo condemnaudus eft, quöd folus friidus hœreditarq fundi perceperit, autrem hæreditariam corruperit, aiit confum« pferit.Quæquidemfimiliter inter plures qiio«^, quàm duos cohæredes,fubfequuntur. Hadern interueniunt, amp;nbsp;fi communi diuidundo de pluribus rebus adum fit. Qtidd fi de una re, ue* luti de fundo.'fi quidem ifte fundus commode re gionibus diuifionem rccipiat : partes eins fin-gulis adiudicare debet. amp;nbsp;fiunius pars prægra-uare uidebitur ; is inuicem certa pecunia alrcrî condemnandus eft. Quod fi commode diuidi no pofTit.-ueluti fi homo fortc,aut mulus crit.de quo adum fit:tunc totus luii adiudicandus eft, amp;nbsp;is in uicem alteri certa pecunia condemnandus eft.

Sifinium regundorum adum fucrit:difpicc» re debet iudex,an necelTaria fit adiudicatio. qu« fané uno cafu ncceffaria eft, fi euidentioribus fi-nibus diftingui agros cómodius fit, quam olim fuiffentdiftindi. Nam tunc necefte eft ex alte« rius agro partem aliqua alterius agri domino ad-iudicari.quo cafu conueniens eft,ut is alteri cec ta pecunia debeat cödemnari. Eo quolt;^ nomi* nc condénandus eft quifqg hoc iudicio,quöd forte circa fines aliquidmaliciofe conunifitCueibigt^ tia

*77 ria) quia lapides finales furams ell.ucl arbores fi» «aies cxcidit. Conrumaciæquocp nonaine quifij eo ludido códenanatiir; ucluri fi quis iubenre in« dice nietiri agros paflus non fnerit. Qiiod aurem iftis indiciis alicui adiudicatu fuericid ftatini eins fit, cui adiudicatum eft.

DE PVBLICIS IVDICIIS. Tjc. XVIII.

PVblica indicia ne^ per adiones ordinantur, nei^omninoquidquana finaile habentcurn cacteris iudicqs,dcquibus locuri funaus.naagnafcß diuerfitas eorum eft, 6i in inftitucndo, Sgt;i in excr« t ccndo. Publica autem dida funt, quod cniuis ex populo exfecutio eorum pleriinqgdatur. Publi corum iudiciorum quaedam capitalia funt,quae» dam non capitalia. Capitaliadicimus, quae ulti» ’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mo fupplicio afFiciunt homines, ucl etiam aquae

Ceignis interdidione, uel deportatione, uel me» tallo. Caetera, fl quam infamiam irroganc cum damno pecuniario;haec publica quidem funt, non tarnen capitalia. Publica aurem indicia baecfunt. lex Iulia maieftatis.quae in cos,qui con tra Imperatorem uel rem publicam aliquid mo» liti funt,fuum uigorem extendit. Cuius pœna animae amiffïonemfuftinct,Se memoria rei eti« am poft mortem damnatur. Item lex Iulia de quot;nbsp;- ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S ii) adul

’173 INSTITVT. LÏB. UIL

adultedjs coércendis, quae non folum tcmcMto« res alienarnm nuptiarugladio punit; fed amp;nbsp;cos, qui cum mafculis nefandam libidinem cxercere fludent. Sed eadem lege Iulia etiam ftupri flagi« tium punitur, cum quis fine ui uel uirginem, uel uiduam honefte uiuentem ftupraueiit. Poenam auté eadem lex irrogatftupratoribuSjfihonefti funtpublicationem partis dimidiæ bonorum, fi humiles ; corporis coércitionem cum relegatio« ne. Item lex Cornelia de ficarijs, quæ homici-dasultore ferro perfequitur, uel cos, qui homi« nis occidendi cauflà cum telo ambulant. Telunr autem ( ut Gaius noftcr ex interpretatióe legum duodecim tabularum fcriptum reliquit)uulgo quidcm id appcllatur, quod ab arcu mittitur. fed amp;nbsp;omne fignificat,quod manu cuiuf*^^ iacitur.fe« quitur crgo,ut lignumA lapis,Slt; ferrum hoc no« mine contincatur;diâum ab eo,quod in longin-quû mittitur, à graeca uocc t«âoû figuratû. Et fie hanc fignificationé inuenirc pofliimns amp;nbsp;in græ« CO nomine, nam quod nos telûappellamus.illl ßsÄOij appellant. Admonent nos epigrâmata in Xerolopho urbis fauftiflima: feripta,*

Sicarij autem appellanturifica,quod fîgnificat ferreum cultrum. Eadem lege ôtiienefici capi« te damnantur, qui artibus odiofis,tam uenenis, quâm fufurris magicis homines occiderint, uel mala

TIT. XVIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;X79

mala medicamenta publice uendidetint. Alia deinde lex afperrimum crimen noua poena per-fequitur,qu3c Pompeia de parricidqs uocatur: qua caLictur,ut fi quis parentis,aut filij, aut omni no adfinitatis eins,quae nuncupatione parentum continetur, fata praeparauerit( fine cb'injiue pa« lam id au fus fuerit) necnon is,cuius dolo malo id faäum eftjUel confcius criminis exiftit, licet extraneus fitjpcena parricidij puniatur ; öc nefj gla-diojiecj ignibus,nelt;5 ulli all] folenni pœnæ fubt| ciatur, fed infutus culleo cum cane,0c gallo galli-naceoA uiperaA fimia,amp; inter cas feralcs angu» ftias compræbenfus(fecundum quod regionis qualiras tulerit)uel in uicinu mare,ucl in amncin proijciaturrut omnium elementorum ufu uiuus carere incipiatA ei cælum fupetftiti^ôe terra mor tuo auferatur.Si quis autem alias cognatione uel adfiniratc perfonas coniunftas necauerit; poe nam legis Cornelix de ficatijs fuftinebit. nbsp;Item

lex Cornelia de falfis,quæetiam teftamentaria uocatunpoenam irrogat ci,qui teftamentum,uel aliud inftrumcntum falfum fcripferit,fignauerit, recitauerit, fubieccrit, uel fignum adulterinum feceritjfculpfcrit .exprcflcrit feiens, dolomalo Eius'q^lcgispoena infcruos,ultimum fuppliciu eft(quodetiaminlegede ficariisamp; ueneficis fer-uatur)in liberos ucro deportatio. Item Icxiu lia de ui publica fcupiiuata,aduerfus eosexoti«

S lit) tur

iSo INSTITVT. LIB. IIIL

tur,qni uim uel armatam,iiel finearmis cominu ferint-Scd ft quidem armata uis arguatur: depor-tatioci ex lege Iulia de ui publicairrogatur.fi ue* ro fine armis ; in terriam partem bonorum ftio« rum publicatio imponitur.Sin autem per uim ra ptus uirginis,uel uiduæ,uel fanâimonialis,uelal terius ftieritperpetratus.-tunc amp;raptores,ôcfi,qui Opernhuic flagirio dedetunr,capite puniuntur, fecundum noftræ conftitutionis deftnitionem, ex qua hoc apertius poffibile eft fcirc. Item lex Julia peculatus eos punir.qui publicam pecu« niam,uel remfacram,uel religiofam furati fue« rint.Sed ft quidem ipfi iudices tempore admini* ftrationis publicas pecunias fubtraxerint: capita» lianimaduerfione puniuntur ;amp; non folum higt; fed etiam qui minifterium eis ad hoc exhibne« tint,uelqui fubtraAas ab his feientes fufeepe» rint. Alij uero,qui in hanc legem inciderint : pce-na: deportationis fubiugentur. Eft amp;nbsp;inter pù blica indicia lexFlauia deplagiarijs,quæ inter-dum capitis poenam ex facris conftitutionibus irrogat, interdu m leuiorem. Sunt præterca publica indicia, lex Iulia de ambitu, lex Iulia re* petundarum,amp;lex Iulia de annona,amp;lex Iulia dereftduis,quædecertis capitulis loquuntur:amp; animæ quidem amifliönem non irroganr.altjs autem poenis eos ftibtjciunt,qui præcepta eamm neglexerint. Seddepublicis iudieijs hxc eX'

pofui

TIT. XVIir. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Kti

pofuimus, ut uobis poflTibilc fît fumftio di'gfto,8e quafî per indicem ea tetigiße. alioqui diligentioc eorumfcientia uobis ex latioribus Digeftorui» feu Pandedarum libris deo propitio aduentuiaeft.

INSTITVTIONVM SEV ELEMEN-torum D.IuftinianifacratiffîmiPnn cipis libci quatuor finiunt.

NOR.EMBER.GAE APVD IO.

Petreium, Anno O. XXIX.