instituut VOO!^ BESTUURSRECHT

taaiio

Vepzameling van bijdragen tot de kennis van het Pnbliek” en Privaatrecht

ONDER REDACTIE VAN

Mr. A. HEEMSKERK, Mr’M. DE PINTO, Mr. L. DE HARTOG, Mr. A. R. ARNTZENIUS, Mr. H. ZILLESEN,

Mr. D. SIMONS en Mr. S. J. M. VAN GEUNS.

ZES-EN-VIJFTIGSTE DEEL

1 s λ :;

’s-GRAVENHAGE, GEBROEDERS BELINFANTE.

189.5.

;OOR BESTUURSRECHT

0986 4384

iNsnruur vooR eesruuRSRECHT

MEDEARBEIDERS.

INHOUD.

Blz.

Aansprakelijkheid uoor onrechtmatige ambtshandelingen, door Mr.

A. R. Arntzenius, Griffier van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Hel venten van drukiverken in het openbaar, door Mr. J. Baron d’Aulnis DE BouRouiLL, Hoogleeraar te Utrecht

„Doen” plegen, door Mr. D. Simons, Advocaat en Procureur 1e Amsterdam

Conversie van Nederlandsche staatsschuld ; rechten van eigenaar en vruchtgebruiker, door Mr. A. P. Tii. Eyssell, lid van den

Hoogen Raad der Nederlanden, te ’s-Gravenhage

Het ontiverp van een nieuw strafwetboek voor Uri, door Jhr. Mr.

0. Q. VAN SwiNDEREN.....■

Le Droit Commercial en Roumanie, door Mr. Joan Bonn, Advocaat te Amsterdam (vervolg van Deel LV bladz. 646)

en van Deel LVI bladz. 192

Verplichting tot aangifte 1er itischrijving voor de militie en plaats van inschrijving, door L. P. G. P. Schreuder, Referendaris aan het Departement van Binnenlandsohe Zaken, te ’s-Gravenhage. . 203

Wetsminachting, door Mr. G. Wttewaal. Lid van de Arr.-Rechtbank, te Arnhem

Iets over appeUabUiteit bij objectieve cumulatie van vorderingen, door Mr. F. J. G. vAN Tricht, Kantonrechter te Enschede . . . 252

VI

Blz.

Oude Keuren van Vere, medegedeeld door Mr. L. M. Rolhn CoiiQUERQöE, Adj.-Commies bij het Dep. van Oorlog te ’s-Gravenhage. 263

/s ivijzigimj en aanvulling van onze strafwetgeving noodig, met betrekking tot het overtreden van de strafivet door jeugdige personen, en in tvelken zin? door Mr. G. S. P. Scheltema, Substituut-Offlcier van Justitie bij de Arr.-ßechtbank, te Arnhem 306

De reglsmagt onzer kantonregters in burgerlijke zaken en de daarover in 1895 aan de Juristenvereeniging uitgebragte prdeadviezen, door Mr. A. P. Th. Eyssell , Lid van den Hoogen ßaad der Nederlanden, te ’s-Gravenhage.............352

Naar aanleiding van het arrest van den Hoogen Raad van 11 Maart 1895, door Mr. D. Simons, Advocaat en Procureur, te Amsterdam..................389

Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche financiën. (Vervolg van „Themis” 1893, p. 458), door Mr. F. N. Sickenga, te Dordrecht....................413

Iets over de zvet van 2 Juni 1875 (Staatsblad n“ 95), tot regeling van het toezicht bij het oprichten van inrichtingen, wellie gevaar, schade of hinder kunnen veroorzaken, door L. F. G. P. Schreuder. Keferendaris aan het Ministerie van Binnenlandsche Zaken, te ’s-Gravenhage..................466

-Irt. 986 al. 3 B. W., door Mr. Cd. Reeling Knap, Advocaat en Procureur te Heerenveen

Benige Beschouwingen over de Firma, door Mr. G. Kirberger, Advocaat en Procureur te Amsterdam

De rechterlijke aansprakelijkheid van Ministers in Engeland en de „Petition of Bightquot; door Mr. J. W. H. M. Idsinga, Referendaris aan het Ministerie van Binnenlandsche Zaken, te ’s-Gravenhage . 550

Eene rei vindicatio van den vroegeren eigenaar?, door Mr. Henri Hijmans, Advocaat en Procureur, te 's-Gravenhage

Mr. J. D. Veegens. De Wet op het Faillissement en de Surséance van Betaling, ntel inleiding en aanteekeningen (Haarlem, H. D.

VII

Biz.

ÏJEENK Willink, 1894), door Mr. P. K. Feith, lid van den Hoogen der Nederlanden, te ’s-Gravenhage

Mr. J. Kappeijne van de Coppello herdacht door Mr. A. P.

Tii. Eyssell, Lid van den Hoogen Raad der Nederlanden te ’s-Gravenhage

G. M. W. Jellinghaus. De Stnat tegenovet' de landverhuizing, (’s-Gravenhage, Mouton amp;nbsp;Co., 1894), door Mr. A. Heemskerk, te ’s-Gravenhage

P. Elias. De Plaats van het Misdrijf, (Amsterdam, Holdert amp;nbsp;Co., 1894), door Mr. A. Heemskerk, te ’s-Gravenhage

Mr. Dirk Leccius de Ridder. De bevoegdheid der politie, inzonderheid in verband met de artikelen 4, 9, 157 en 158 der Grondwet, ’s-Hertogenbosch. (Verdedigd te Utrecht den 5 Juni 1894), door Mr. S. J. M. VAN Geuns, te Zieriksee

Zrf. 1944 B. W. en het indirect getuigenbewijs. Academisch proefschrift van J. R. Voute, Amsterdam 1894, door G. Brouwer Jz., Advocaat en Procureur, te Amsterdam

VARIA.

Verslap van de Rijkspostspaarbank over 1893

Archief van Handel en Nijverheid, Verzameling van wettelijke en admin. Voorschriften enz.............193,

De Begroeting van het Departement van Justitie voor 1896 . . . 659

Prijsvragen uitgeschreven door het Provinciaal Utrechtsch Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen

THEMIS

LVIste deel — EERSTE STEK.

Aansprakelijkheid voor onreclitmatigc ambtshandelingen.

Het is niet wel inogelijk de aansprakelijkheid voor onrechtmatige ambtshandelingen te bespreken zonder tevens het vraagstuk der burgerrechtelijke aansprakelijkheid voor onrechtmatige handelingen aan te roeren. Erkentenis van het verband tusschen de beide onderwerpen is geene ontkenning van het goede recht der onderscheiding tusschen publiek en privaatrecht. Integendeel; het schijnt mij een ijdel en onvruchtbaar streven deze onderscheiding , die sedert zoovele eeuwen bestaat, overal in de wetgeving der beschaafde Staten teruggevonden wordt en haar goeden grond vindt in het verschil tusschen de verhoudingen van de bijzondere personen onderling en die van de overheid tegenover de bijzondere personen, te ontkennen of te betwisten.

Die onderscheiding levert zonder twijfel hare moeielijkheden op. Zelfs in Erankrijk waar zij, — al is het dan ook op somtijds zeer betwistbare wijze — door de wetgeving en de jurisprudentie van het rechterlijke en het administratieve gezag met veel fijnheid is uitgewerkt en doorgevoerd, ontbreekt het niet aan netelige grens verschil) en. Dit kan echter tot het goede recht der onderscheiding niets afdoen. Wie zoekt naar een groot beginsel, dat niet tot vele, wellicht onoplosbare twijfelvragen aanleiding geeft, zal op het gebied der rechtswetenschappen te vergeefs zoeken.

Maar de onderscheiding is geene scheiding; zij beteekent niet, dat er tusschen de beide groote onderdeelen geene nauwe verwantschap en geene innige betrekking zou bestaan. Dit ondervindt

Themis, LVIste deel, 1e stuk. (1895). nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t

men in het bijzonder ten aanzien van de leer der schadevergoeding. Daarom beweegt zieh dit opstel ten deele ook op het gebied van het burgerlijke recht. Ik heb evenwel getracht zulke uitstappen buiten het terrein van het publieke recht zooveel mogelijk te beperken. Trouwens dit is niet de eenige beperking, welke de behandeling van het onderwerp ondervonden heeft. Had ik tijd en gelegenheid gehad te streven naar volledige behandeling, veel meer ruimte ware noodig geweest dan voor een tijdschriftartikel past.

I.

Hoe denkt men elders over de aansprakelijkheid voor onrechtmatige ambtshandelingen? Omtrent Engeland, Noord-Amerika, Frankrijk, België en Duitschland zij het volgende vermeld.

1 “. Engeland. In Dicey’s Lectures introductory to the study of the law of the constitution wordt als kenmerk van het Engel-sche recht vooropgesteld, dat niet slechts niemand staat boven het recht, maar dat iedereen van welken rang en positie ook , onderworpen is aan het gemeene recht en gebracht kan worden voor den gewonen rechter. // In Engeland //, zegt Dicey /zis het beginsel der rechtsgelijkheid of van de algemeene onderwerping van alle klassen aan het recht, bedeeld door den gewonen rechter, tot de uiterste grenzen verwezenlijkt. Bij ons is ieder ambtenaar, van den eersten Minister tot den politiedienaar of een ontvanger van de belastingen, evenzeer verantwoordelijk voor iedere onwettige daad als ieder ander burger. De jurisprudentie is vol van gevallen, waarin ambtenaren voor den rechter gebracht en persoonlijk veroordeeld werden tot straf of schadevergoeding wegens handelingen, gedaan als ambtenaar, maar met overschrijding van wettelijke bevoegdheid. Een gouverneur eener kolonie, een secretaris van staat, een officier en alle ondergeschikten, al voeren zij de bevelen van hunne superieuren uit, zijn even verantwoordelijk voor iedere daad, waartoe de wet hen niet machtigt, als eenig privaat persoon//.

Dicey maakt vervolgens eene zeer belangwekkende vergelijking tusschen het Engelsche recht en het Fransche droit administratif, een woord waarvoor, volgens hem, in de Engelsche taal geen aequivalent bestaat. Terwijl in Erankrijk ter zake van de verhouding van den Staat en zijne ambtenaren tegenover de ingezetenen een afzonderlijk rechtsysteem bestaat, kent Engeland ook op publiekrechtelijk terrein slechts de heerschappij van het gemeene recht. De schrijver schetst de leer van de scheiding der machten, zooals die in Frankrijk wordt verstaan, en herinnert hoe de onttrekking der geschillen tusschen uitvoerende macht en burgers aan den burgerlijken rechter reeds een kenmerk was van het ancien régime. In het moderne Engeland kent men geene administratieve rechtspraak, geniet de ambtenaar geenerlei bijzondere bescherming van Staatswege tegenover de ingezetenen, die hem bij den gewonen rechter komen vervolgen. Als voorbeeld wijst Dicey op acties ingébracht tegen ambtenaren van den //Board of trade.// De wet verplicht deze ambtenaren het uitvaren van onzeewaardige schepen te beletten. Men zou nu denken, dat zij, althans als zij bona tide gehandeld hebben, deswege niet kunnen worden aangesproken. liet tegendeel is waar. //Elke afwijking van de preciese termen der wet, het verzuim van de geringste formaliteit, doet aansprakelijkheid ontstaan en maakt den ambtenaar, die zich daaraan schuldig maakt, tot een misdadiger. //

Op deze beschouwingen is intussschen, naar het schijnt, wel een en ander af te dingen. Vooreerst dient opgemerkt, dat de schrijver alleen spreekt van de aansprakelijkheid van ambtenaren en niet van die van den Staat. De Staat, dat is naar Engelsch recht de Kroon, kan niet in rechten worden aangesproken en evenmin als in andere landen bestaat er eene rechts-verplichting voor den Staat om de schade te vergoeden, door de onrechtmatige daden zijner ambtenaren veroorzaakt. Todd, Parliamentary Government I bldz. 239, beschouwt dit als een gevolg van het prerogatief des Konings; Goodnow (professor te

New-York) Comparative administrative law II 149 v. als een uitvloeisel van den regel, dat de Souverein geen kwaad kan doen.

Gneist zegt dat de jurisprudentie steeds heeft geweigerd ten aanzien van den Staat de regelen van de aansprakelijkheid van meesters voor de daden van hunne dienaren toe te passen. En in een bij dezen schrijver aangehaalde rechterlijke uitspraak, eveneens vermeld in eene rede van den attorney-general in het Iluis der gemeenten van 26 Juli 1864, wordt op eene wijze, die meer aan Transche dan aan Engelsche geestesrichting doet deuken, beslist, dat //indien ieder onderdaan, die meent te eeniger tijd verongelijkt te zijn in het bestuur van civiele of militaire zaken, den souverein tot schadevergoeding kon aanspreken , daaruit vele verderfelijke gevolgen zouden voortspruiten (// the extent of pernicious result would be great //).

De eenige manier om den Staat in rechten aan te spreken, is eene petition of right aan den Koning in te dienen, waarbij men toestemming vraagt om de zaak voor den rechter te brengen. De Kroon beslist hierop na advies van den attorney-general, die voor dat advies alleen aan het parlement verantwoordelijk is. Maar dergelijke petitie wordt wel toegelaten, als de Kroon in het onrechtmatig bezit is van eigendom in strijd met een wettigen titel of van geld, verschuldigd wegens contract, doch niet op grond van onrechtmatige daden, gepleegd door staatsambtenaren, Dit levert, zegt Todd P. G. I. blz. 239, geen overwegend bezwaar op, omdat de ambtenaren zeken verantwoordelijk zijn.

Maar zijn de ambtenaren nu in die mate verantwoordelijk, als Dicey het voorstelt? 1) Ten aanzien van Ministers is dit zeker niet het geval. Bij rechtstreeksche schending van het recht

1) Vgl. Gneist Verwaltung, Justiz, Rechtsweg (1869) blz. 155—158, 216, 253, 273, 323, 429; Engl. Communalvcrfassung (1871) bldz. 503; Engl. Verwaltungsrecht (1883 bldz. 376—379). Met betrekking tot Ministers zegt Gneist in het eerstgenoemde werk: Auch für die

schijnt de aansprakelijkheid aangenomen te worden. Zoo is beslist ten aanzien van een Minister, die een algemeen bevelschrift had afgegeven tot opsporing en bemachtiging van den onbekenden schrijver van een smaadschrift en van zijne papieren. Maar buiten flagrante gevallen van onwettigheid deelen Ministers in de immuniteit der Kroon en zijn zij enkel verantwoordelijk jegens het parlement. De rechters verleenen hun eene bijzondere bescherming. Merkwaardig is de beslissing in zake Gidley versus Lord Palmerston. Een gewezen klerk van het departement van Oorlog eischte vau den Minister van Oorlog uitbetaling van eene gedeelte van zijn pensioen, door den Minister gebezigd tot betaling van schulden van Gidley aan derden. De rechter besliste, // dat naar beginselen vau public policy geene actie is toegelaten tegen personen, die handelen in een publiek ambt, omdat zulke handelingen hen uit den aard der zaak zouden blootstellen aan eene ontelbare menigte acties van allen, die zich verongelijkt mochten achten ; en dat, ofschoon mag worden aangenomen, dat ongegronde acties zouden worden afgewezen en gezegd kan worden, dat gegronde acties behooren te slagen, de aansprakelijkheid tegenover eene onbeperkte vermenigvuldiging van vorileringen naar alle waarschijnlijkheid ieder geschikt of voorzichtig persoon zou weerhouden eene publieke positie aan te nemen, als daaruit voor hemzelven zulk een gevaar moest voortvloeien.// (Todd P. G. I. 304.) Met dergelijke overwegingen is men inderdaad vrij ver verwijderd van het uitgangspunt van Dicey, dat iedereen, van welken rang of positie ook, de Ministers incluis, onderworpen zijn aan het gemeene recht des Eijks.

Civilklage kann der Grundsatz zur Anwendung kommen, das die Handlung extra jurisdictionem als Privatact coram non judice zu beurtheilen ist. Deze uitspraak komt echter niet meer voor in het laatstgenoemd werk, waar de schrijver (I bldz. 379) daarentegen zegt, dat regres-acties tegen Ministers onvoorwaardolijk zijn uitgesloten.

6

De lagere ambtenaren zijn daarentegen in meerdere mate verantwoordelijk. Maar ook hier valt toch op te merken dat een groot deel hunner enkel verantwoordelijk is, wanneer zij zich schuldig maken aan overschrijding van competentie, of, binnen de competentie, aan schending van essentieele vormen. Zoo is het recht bijvoorbeeld ten aanzien van de vrederechters. Eene civiele actie tot schadevergoeding was althans tot de uitvoering der wet li en 12 Vict. c. 44 slechts toegelaten, als de vrederechter geene jurisdictie had, zijne jurisdictie overschreed of essentieele vormen in die mate had geschonden, dat zijne beslissing nietig was. De genoemde wet gaf bovendien eene actio legis Aquiliae utilis wegens beslissingen, binnen de grenzen der jurisdictie dolo malo en zonder voldoenden grond genomen. De vrederechter kan zich echter tegen civiele acties dekken door in twijfelachtige gevallen een bevel van de Queen’s bench uit te lokken.

In het algemeen valt, gelijk Goodnow uiteenzet, te onderscheiden tusschen ambtshandelingen van judicial, executive (zooals deurwaarders) en administrative officers. De verantwoordelijkheid van judicial officers gaat, waar zij handelen als rechters en niet als administrateurs , het minst ver. Maar bij administratieve handelingen schijnt men ook voor onwettige daden binnen de competentie aansprakelijk te zijn, ofschoon de rechter eerbiedigt de discretie, welke de wet zelve den ambtenaar laat. Waar de handeling is gepleegd met overschrijding van competentie wordt zij beschouwd als gedaan coram non judice. Men kan zeggen dat zulke eene handeling niet is eene ambtshandeling en dat de dader, waar hij buiten zijn ambt gaat, als bijzonder persoon moet worden aangemerkt en behandeld. Beroep op het bevel van een hoogere macht zal in den regel niet baten. Men vindt intusschen geleerd, dat de Itegeering zedelijk verplicht is den ambtenaar, die veroordeeld werd wegens op haar bevel verrichte handelingen, schadeloos te stellen. Eenige indirecte verantwoordelijkheid van den Staat bestaat er dus wel.

2®. Amerika. Het Engel sehe recht is in groote trekken ook het Amerikaansche. De Engelsche regel, dat de Kroon in rechten niet aansprakelijk is, wordt geacht immuniteit te verschaffen aan den president der Unie, de Gouverneurs der Staten en zelfs aan die plaatselijke besturen, waaraan geen zelfstandig bestaan is toegekend en die beschouwd worden als agenten der centrale Ke-geering. Aangezien de uitvoerende macht in Amerika niet is de Souverein, vond men geene gelegenheid de petition of right over te nemen. In de Staten der Unie is zij vervangen door petities aan de wetgevende macht, die, indien zij de aanspraak op schadevergoeding erkent, een post tot betaling daarvan op de begroeting brengt. In den Staat New-York is er een adviseerend college yoor het onderzoek van vorderingen tegen den Staat; tegen de adviezen van dit college kan men in beroep komen bij het hoogste rechte) lijke gezag in den Staat. Maar de beslissing blijft aan de wetgevende macht zelve voorbehouden. Hel ontbreken van elk rechtsmiddel tegen den Staat schijnt geen groot bezwaar op te 1er eren, omdat de decentralisatie zeer groot is. Overigens zijn de ambtenaren verantwoordelijk, maar de Regeering kan hen, als zij veroordeeld worden, uit de Staatskas schadeloos stellen. Voor vorderingen tegen de Unie, steunende op eene wet of een contract heeft men een Court of Claims ingésteld, met hooger beroep op het Supreme Court. Deze rechters hebben echter geene jurisdictie over onrechtmatige daden. Intusschen bestaat er eene neiging die jurisdictie uit te breiden tot quasi-contracten. Zoo is beslist, dat inbezitneming van land door de Eegeering zonder wettigen titel impliceerde een contract om den prijs van het land te betalen ! Het Court of Claims beslist zonder jury over de feiten en het recht. Het heeft goed gewerkt en men heeft èene dergelijke jurisdictie voor vorderingen beneden zeker bedrag gegeven aan lagere rechters der Unie.

Ten opzichte van de, hoofden van departementen van algemeen bestuur en de overige ambtenaren gelden dergelijke regelen als in Engeland. Zie Goodnow II 149 v. en Bryce American Com-

monwealth I 320 v. Ten aanzien van de aansprakelijkheid van plaatselijke besturen bestaan bijzondere regelen, maar daarover zwijg ik, omdat ten onzent geen verschil bestaat tusschen de aansprakelijkheid van den Staat en die van provinciën of gemeenten. Zie omtrent Amerika Cooley’s Constitutional Limitations 240—250.

3®. Frankryk. Op welke wijze de /'scheiding der machten» in dit land begrepen wordt, blijkt uit de wet op de rechterlijke organisatie van 16—24 Augustus 1790, waarin is bepaald;

»Les fonctions judiciaires sont distinctes et demeureront toujours séparées des fonctions administratives. Les juges ne pourront à peine de forfaiture troubler de quelque manière que ce soit les opérations des corps administratifs ni citer devant eux les administrateurs pour raison de leurs fonctions''', en uit art. 3 van het decreet van 16 fructidor an 3 : »Défenses itératives sont faites aux tribunaux de connaître des actes administratifs de quelque espèce qu’ils soient.» Daarnevens gold vroeger de regel, dat strafrechtelijke en civielrechtelijke vervolgingen tegen ambtenaren niet konden worden ingesteld zonder voorafgaaande vergunning van het administratief gezag, maar deze regel verviel door een decreet van het gouvernement der nationale verdediging van 19 September 1870, afschaffende alle voorschriften »ayant pour objet d’entraver les poursuites dirigées contre les fonctionnaires publics de tout ordrequot;. 1)

Uit de beide teksten volgt rechtstreeks, dat de gewone rechter onbevoegd is te oordeelen over administratieve quaesties. Zoodra er in een burgerlijk geding een geschil is omtrent uitlegging

1) Dat dit besluit enkel betrekking heeft op de vergunning tot vervolging en dat daardoor in de competentie van den burgerlijken rechter geene verandering gebracht werd, is, in tegenstelling met het gevoelen van verschillende rechterlijke collégien, herhaaldelijk beslist door het Hof van Conflicten. Zie het breed gemotiveerd arrest van 26 Juli 1873 in de offlcieele verzameling; Ducrocq Droit adm. 7e uitgave II 1548 en Laferrière Traité de la juridiction administrative I bldz. 582.

of uitvoering van bepalingen van administratief recht, is de burgerlijke rechter ook naar het gevoelen van het Hof van Cassatie incompetent. Maar dit hof heeft meermalen staande gehouden, dat, als dergelijke quaestie zich niel voordoet, als bijv, de onwettigheid der daad onbetwistbaar is, art. 1384 Code Civil ook tegenover den Staat toepasselijk is. De Eaad van State heeft reeds in uitspraken van 1855 en 1858 aangehaald bij Sourdat, Responsabilité II 406 het tegendeel aangenomen en later heeft het Hof van Conflicten dezelfde zienswijze gehuldigd.

Deze beslissingen betoogen, dat de bepalingen van het burgerlijk recht omtrent onrechtmatige daden hier niet toepasselijk zijn. // Het burgerlijk wetboek regelt enkel de betrekkingen der individuen onderling. Zijne bepalingen gelden tegenover den Staat alleen, wanneer deze optreedt als vertegenwoordiger van zijn privaat domein en niet als Staatsgezag. Art. 1384 C. C. regelt de verantwoordelijkheid van bijzondere personen met betrekking tot de daden van hen, die handelen op hun bevel of onder hun toezicht, maar bepaalt niet de verhouding van den Staat tot de ambtenaren of beambten, noch de rechtsgevolgen, welke die verhouding kan hebben voor den Staat tegenover derden. De verdeeling der machten en bevoegdheden, de organisatie van den publieken dienst, de ondergeschiktheid van- en het toezicht op de ambtenaren en beambten worden geregeld door bijzondere wetten en reglementen, en om te beslissen bf en in welke mate de Staat verantwoordelijk is, moet men die wetten en reglementen toepassen in verband met de algemeene rechtsbeginselen. De verantwoordelijkheid van den Staat is noch algemeen, noch onbeperkt. Zij heeft hare bijzondere regels, die wisselen naar den aard van den publieken dienst en naar de noodzakelijkheid om de rechten van den Staat overeen te brengen met de rechten van bijzondere personen.// (Zie arresten van 8 Februari 1873 Blanco en Dügave tegen den Staat).

Wordt hier de beslissing gegrond op de stelling, dat de Staat

10

naar het burgerlijk recht niet verantwoordelijk is, in andere beslissingen wordt de competentie des burgerlijken rechters ontkend op grond, dat die rechter geene kennis mag nemen van quaesties van administratief recht. (Zie de arresten van het hof van conflicten van 25 Januari 1873 in zake Michel en Masson en van 20 Mei 1882.) Het laatste arrest betrof het volgende geval. Commiezen van de douanen trachten een rijtuig aan te houden wegens verdenking van smokkelarij. Men rijdt door. De Commiezen schieten en wonden het paard. Eene actie tot schadevergoeding wordt bij den gewonen rechter ingesteld tegen de ambtenaren en tegen den Staat. Het hof van conflicten overweegt, dat de burgerlijke rechter niet te beslissen heeft omtrent vorderingen gericht tegen den Staat ter zake van publieke diensten en verklaart den rechter onbevoegd, maar enkel met betrekking tot den Staat.

Het verleeneu van schadeloosstelling ten laste van den Staat wegens onrechtmatige ambtshandelingen kan, behoudens bijzondere wettelijke bepalingen, alleen geschieden krachtens beslissingen van den administratieven rechter, die in dezen handelt naar beginselen van billijkheid. Het is daarvoor een noodzakelijk vereischte dat de daad van den ambtenaar zij een »acte administratif// en niet een //fait personnel.// Deze onderscheiding komt evenzeer te pas, waar de vordering is gericht niet tegen den Staat of de gemeente, maar tegen den ambtenaar zelven.

In beginsel wordt erkend, dat eigenlijke bestuursdaden geene aanleiding geven tot acties wegens onrechtmatige daad, omdat de burgerlijke rechter zich heeft te onthouden van de beoor-deeling van bestuursdaden. Maar de burgerlijke rechter is geneigd aan te nemen, dat de daad wegens de begane wettigheid het karakter van bestuursdaad verloren heeft. Het administratief gezag daarentegen werpt vele conflicten op teneinde den ambtenaar en vooral den Staat tegen veroordeeling te vrijwaren, op grond dat de onwettigheid aan de daad het administratief karakter niet ot althans niet altijd ontneemt.

11

Het zon te veel plaats nemen hier vele van die conflicten, waarvan de kennisneming overigens belangwekkend genoeg is, te vermelden. Zie hier één voorbeeld;

Eene lucifersfabriek was door een préfet gesloten op bevel van den Minister van Einanciën. De Eaad van State vernietigt het besluit van den préfet, omdat niet de Minister van Einanciën , maar alleen dis van Handel bevoegd was het bevel te geven. De fabriekant vraagt nu bij den burgerlijken rechter schadevergoeding van den Minister en den préfet en de Rechtbank acht zich bevoegd. Zij oordeelt dat de rechter geene rekening te houden heeft met besluiten , welke vernietigd zijn wegens onwettigheid ; //qu’il importe peu , que, pour abriter un excès de pouvoirs, M.le préfet l’ait revêtu d’une forme administrative: la forme briseé, l’excès reste et la justice civile est juge des conséquences dommageables, qui en peuvent résultèr pour les tiers, sans que son auteur, sorti de la sphère des pouvoirs, que lui avait confiés l’Etat, puissse se couvrir de l’immunité administrative et décliner sa compétence.quot; Het hof van conflicten beslist daarentegen, dat de vernietiging, uitgesproken door den Raad van State, aan het vernietigde besluit niet ontneemt het karakter van // acte administratifquot; ; dat integendeel blijkens de beslissing van den Raad van State het vernietigde besluit was genomen ter uitvoering van een bevel vau den Minister van Einanciën in verband met eene wet en in het financieel belang van den Staat; dat de fabriekant zich niet beroept op eenige persoonlijke fout, welke de verantwoordelijkheid der gedaagde ambtenaren met zich zou kunnen brengen; dat de vordering in werkelijkheid gericht is tegen den Staat in de personen zijner agenten en dat de beslissing over zoodanige vordering behoort tot de bevoegdheid van de administratieve macht. De Staat werd later, toen de vordering was overgebracht bij den Raad van State, door dezen veroordeeld tot het het geven eener schadevergoeding van 53000 fr,, omdat de sluiting geschied was niet wegens de gevaarlijkheid der fabriek, maar in het fiscaal belang van den

12

Staat, ten einde dezen te ontslaan van de verplichting om die fabriek te onteigenen. 1)

In een ander conflict verklaart de Commissaris der Regeering ; v si l'acte dommageable est impersonnel, s’il revêle un administrateur, un mandataire de l’Etat plus ou moins sujet à erreur, et non l’homme avec ses faiblesses, ses passions, ses imprudences, l’acte reste administratif et ne peut être déféré aux tribunaux. Si au contraire la personnalité de l’agent se révèle par des fautes de droit commun, par une voie de fait, une imprudence, la faute est imputable au fonctionnaire et non à la fonction et l’acte perdant son caractère administratif ne fait plus d’obstacle à la compétence judiciaire.// Deze tegenstelling is niet zeer helder en de beslissingen, over de quaestie genomen, zijn met elkander niet altijd in overeenstemming. Men mag vragen, of de zwaarte van het verzuim, de aanwezigheid van dolus, beletten kan, dat de ambtenaar gehandeld heeft als administrateur of //mandataire de l’Etat.quot; Er loopen hier, dunkt mij, twee onderscheidingen door elkander ; de eene is : heeft de ambtenaar gehandeld binnen den kring zijner bevoegdheid; de andere is : heeft hij zich al dan niet schuldig gemaakt aan dolus of grof verzuim? Dat dit laatste hier in aanmerking genomen wordt, is denkelijk het gevolg van den invloed, welke op de beslissingen omtrent de aansprakelijkheid der administratie is uitgeoefend door hetgeen ten aanzien van rechterlijke ambtenaren is bepaald in art. 505 Code de Procédure Civile, volgens hetwelk rechters — behoudens bijzondere wetsbepaling — aansprakelijk zijn in geval van dolus, fraude, concussion en déni de justice.

Ten aanzien van het Eransche recht is nog op te merken, dat de Staat geacht wordt als openbaar gezag op te treden in

1) In een ander dergelijk geval weigerde de Raad van State schadevergoeding te verleenen, enkel aanvoerende dat de gepleegde handelingen: «n’étaient pas de nature à engager la responsabilité pécuniaire de l’Etat». Arrest van 23 Juni 1882 Larbaud.

13

vele gevallen, waarin men in andere landen aanneemt, dat hij optreedt als bijzonder persoon of fiscus. Zoo worden de handelingen van ambtenaren of beambten der tabaksregie en van Staatswapenfabrieken beschouwd als administratieve handelingen. 1)

4^. België. In dit land, waar geene eigenlijke administratieve rechtspraak bestaat, vindt men veel van de Fransche denkbeelden terug. Maar hier heeft de burgerlijke rechter, met name het hof van Cassatie, steeds erkend, dat de bepalingen van het burgerlijk wetboek niet toepasselijk zijn tegenover den Staat. In arresten van 24 April 1840 en 23 Februari 1850 wordt overwogen, dat, hoe algemeen de termen eener wetsbepaling mogen zijn, zij altijd moeten worden beschouwd in verband met het onderwerp, dat de wetgever heeft willen regelen ; dat, aaugezien het burgerlijk wetboek, uitsluitend handelt over de private belangen en hét burgerlijk recht der ingezetenen, de bepalingen van dit wetboek alleen betrekking kunnen hebben op personen, beheerscht door het burgerlijk recht en de handelingen , welke naar hare aard en hare gevolgen tot het burgerlijke leven behooren ; dat alzoo de algemeene aanduiding van »commettansv en //préposés//, gebezigd in art. 1384 C. C. moet worden beperkt tot de gevallen, waarin opdrachten zijn gedaan voor een privaat belang en voor handelingen van het burgerlijke leven en derhalve klaarblijkelijk niet toepasselijk is op opdrachten en publieke ambten, berustende op wetten en reglementen, die de publieke orde en het goede bestuur van den Staat betreden, (zie L. J. Peeters, Traité Général de la responsabilité des communes et de leurs administrateurs bldz. 17.) Het arrest van 2 Februari 1893 (W. v. h. 11. n*. 6349), handelende over schade, veroorzaakt door het onvoldoend onder-

1) Zie over de «actes de gestion» Laferrière Traite de la juridiction administrative I 436 en II 176. Zij, die omtrent Frankrijk nadere inlichtingen wenschen te verkrijgen, kunnen in dit werk zeer belangrijke beschouwingen vinden.

14

houd eener rivier, beslist, in dezelfden geest, dat de bevaarbare rivieren en bare sluizen een integreerend deel uitmaken van het publiek domein en dat de Staat daarvan heeft het beheer en de politie; dat de Staat krachtens zijn bestuursplicht en krachtens zijn recht van politie door zijne ambtenaren de hoogte der wateren in de rivieren en de beweging der sluizen heeft doen regelen ; dat de sluiswachters beambten zijn, belast met de vervulling van een publieken dienst; dat zij derhalve niet zijn //des préposés// in den zin van art. 1384 C. C., welke bepaling op den Staat alleen toepasselijk is, in zooverre hij handelt als bijzonder persoon.

Maar in België oordeelt men anders dan in Frankrijk over de vraag, wanneer de Staat als bijzonder persoon optreedt; zoo wordt de Staat bijv, verantwoordelijk geacht, wanneer hij spoorwegen exploiteert, voor de schade, door de wederrechtelijke handelingen of verzuimen zijner agenten veroorzaakt.

Met betrekking tot vorderingen tegen ambtenaren zegt professor de FooTZ, aangehaald bij Lafeerièee Traité de la juridiction administrative I bldz. 73/74 het volgende: De ambtenaren zijn niet verantwoordelijk voor schade, welke zij veroorzaken tengevolge van de onjuiste uitlegging der wet, wanneer die uitlegging rationeel en te goeder trouw is. Nam men dit niet aan, dan zou de administratie onmogelijk worden en de maatschappij gevaar loopen niet bestuurd te worden bij gebrek aan administrateurs. Eene dwaling van dezen aard moet gelijkgesteld worden met eene rechterlijke dwaling, begaan door den burgerlijken rechter. Lafereière voegt hieraan toe, dat de verantwoordelijkheid der ambtenaren wordt gelijkgesteld aan die der rechterlijke ambtenaren en dat de jurisprudentie de verantwoordelijkheid enkel aanneemt in gevallen van dolus, bedrog of grof verzuim.

5®. Duitschland. De in Duitschland geldende regelen zijn kort en duidelijk saamgevat door Gneist in eene noot op bldz. 379 van Das Englische Verwaltungsrecht, deel II. Hij zegt daar; //Naar de Duitsche opvatting van het gemeene recht

15

zijn de ambtenaren verantwoordelijk wegens onwettige uitoefening van hune ainbtelijke macht bij dolus of culpa naar de beginselen eener actio legis aquiliae utilis. De Pruisische wetgeving stelt den ambtenaar zelfs voor het // geringste v verzuim verantwoordelijk. Daarentegen erkent het gemeene recht geene aansprakelijkheid van den Staat wegens de fouten zijner ambtenaren, daar de Staat bij de aanstelling van publiekrechtelijke ambtenaren niet als //Discus // maar krachtens regeeringsrecht handelt ; daar de privaatrechtelijke verantwoordelijkheid van den lastgever voor zijn gevolmachtigde voor het publiekrechtelijke Staatsambt niet te verdedigen is.

//De Fransche opvatting daarentegen heeft reeds tijdens het ancien regime van het standpunt der // Staatsraison // en van het algemeen belang voor zulke klachten tegen koninklijke ambtenaren eene toestemming van den koninklijken Raad gevorderd. In de tijden der Revolutie vertoonde zich zelfs een wantrouwen en een tegenzin tegen de zelfstandige bevoegdheid der rechterlijke macht, omdat de radicale verandering der maatschappelijke orde in de rechtspraak en in de ambtelijke gewoonten der rechters een voornamen steun en een bolwerk van de oude maatschappelijke inrichting zag. Dit standpunt gaf aanleiding tot de zware strafbepaling, welke de rechterlijke macht verbood zich in te laten met handelingen der administratie, en tot de Fransche theorie van de zelfstandigheid der administratie, welke om verschillende redenen ook in Pruisen ingang vond. Ook in Duitschland was het te doen om invoering van groote sociale hervormingen, waarvoor de administratie de vrije hand wilde hebben. Hierbij kwam nog de bijzondere gestrengheid van het Pruisische Landrecht, dat de ambtenaren voor het geringste verzuim aansprakelijk stelt, zoodat eene zekere bescherming der ambtenaren niet onbillijk scheen. Niet zonder invloed bleef overigens defransch-rijnschejurisprudentie, waaruit het Fransche beginsel van de zelfstandigheid der administratie het eerst werd overgenomen, welk beginsel zelfs in

16

de beraadslagingen vau den Staatsraad eene rol speelt. Door dezen Transchen, in elk geval niet-Duitschen gedachtengang kwam men tot de Pruisische wet van 13 Februari 1854, welke ten aanzien van alle civile en poenale klachten tegen ambtenaren wegens eene ambtshandeling aan het hooger bestuur het recht gaf een conflict op te werpen, indien het meent, dat den ambtenaren eene voor gerechtelijke vervolging geschikte overtreding niet ten laste kon gelegd worden. Eene geenszins naar de beginselen van rechterlijke organisatie gevormde commissie, waaraan echter de naam van gerechtshof werd gegeven, had dan over de gestelde voorvraag te beslissen en sneed ingeval van ontkennende beantwoording den weg tot den rechter af. Ofschoon deze inrichting niet overeenkomt met de Duitsche rechtsbeginselen, konden toch de verbonden Eegeeringen (na de vorming van het Duitsche rijk) niet tot het besluit komen dit embargo op de verantwoordelijkheid der ambtenaren op te helfen. Tengevolge van de levendige tegenkanting der Commissie van den Eijksdag voor de Justitie is nog op het laatste oogenblik een compromis tot stand gekomen, zoodat nu het Eeichsgericht of eeu onafhankelijk administratief gerechtshof de voorvraag heeft te beslissen ; daarmede is aan den eisch van het recht voldaan. Men heeft deze voorafgaande beslissing noodig geacht om de ambtenaren tegen een overgroot getal vexatoire klachten of bedreigingen met klachten te beschermen; de vrees daarvoor was bij de tegenwoordige inrichting van het burgerlijk proces niet ongegrond, aangezien lichtvaardige klachten niet meer per decretum kunnen worden afgewezen.» 1)

Aan deze algemeene beschouwing kan worden toegevoegd, dat op den regel, dat de Staat niet aansprakelijk is, eeuige uitzonderingen bestaan. In beginsel wordt de aansprakelijkheid erkend in de Grondwet van Saksen-Coburg-Gotha van 3 Mei

1) Zie § 11 der Wet van 27 Jan. 1877 tot invoering van het Gerichtsverfassungsgesetz en § 114 van het Pruisische Landesverwaltungsgesetz.

17

1852 § 68, bepalende dat voor schade, welke een onderdaan door dolus of culpa lata van Staatsambtenaren, als zoodanig handelende, toegebracht wordt, de Staat — waar deze krachtens bijzondere wetten niet rechtstreeks verantwoordelijk is — dan aansprakelijk is, als de benadeelde geene schadevergoeding van den schuldigen ambtenaar verkrijgen kan. 1)

Voorts wordt in de Duitsche wetgeving de Staat verantwoordelijk gesteld ter zake van het Grundbuch-, Hypothekenen Depositenwesen en in Baden , Brunswijk, Oldenburg, Saksen-Altenburg en Hamburg bij onrechtmatig bevolen of verlengde hechtenis. Niet zelden heeft ook de rechter deze aansprakelijkheid op grond van algemeene rechtsbeginselen aangenomen. Zij werd reeds verdedigd in een advies van de Berlijusche juridische faculteit van 1848, volgens hetwelk de Staat voor onrechtmatige daden der ambtenaren verantwoordelijk is, niet als borg voor hunne handelingen en verzuimen, maar wanneer hij zijn verplichtingen tot bevordering van de individueele welvaart zijner onderdanen door middel van de daarvoor bestemde organen niet behoorlijk vervuld heeft. In eene beslissing van het Keichsge-richt werd gezegd: //Die amtlichen Vertreter sind mit den juristischen Personen, insofern es auf den Willen ankommt rechtlich zu identificireu, denn was sie innerhalb des ihren zugewiesenen Amtskreises als Vertreter derselben und in ihren Namen vornehmen, ist so auf zu fassen, als wäre es von der durch sie repraesentirten Person selbst vorgenommen worden.//

Maar eene vaste jurisprudentie bestaat niet. Integendeel, er heerscht ten deze zeer groote onzekerheid. Alleen schijnt de rechtspraak openbare lichamen in den regel aansprakelijk te stellen voor schade, veroorzaakt door gebrekkig onderhoud van

1) De Zwitsersche bondswet van 9 December 1880 bepaalt, dat bij het instellen van acties wegens schending van ambtsplicht aan de Eegeéring gevraagd moet worden, of zij voor de ambtenaren wil instaan. Zoo ja, dan gaat de aansprakelijkheid over op den Staat.

Themis, LVIste deel, 1e stuk. (1895). 2

18

wegen en andere openbare werken ; de aansprakelijkheid wordt dan gewoonlijk gegrond op het verzuim van de plichten, welke de openbare lichamen als eigenaars hebben te vervullen. Deze meening vindt men ook in onze rechtspraak terug.

Op het gebied der wetenschap zijn in Duitschland over het onderwerp hoogst belangrijke beschouwingen geleverd. Eene groote beteekenis heeft voor de nieuwere opvattingen gehad de verhandeling van Zachariae in het Zeitschrift für die gesammte Staatswissenschaft deel XIX (1863) bz. 582—652. Vroeger werd de quaestie meer bezien van een privaatrechtelijk standpunt.

Men paste op de verhouding van den Staat tot de ambtenaren de Romeinsch rechtelijke leer van het mandaat toe en verdiepte zich in beschouwingen over de analogie van de positie van den ambtenaar met die van den institor; men leerde dat derden slechts dan eene actie tegen den Staat hadden, wanneer dezen eene culpa in eligendo sive custodiendo ten laste gelegd kon worden. In deze eeuw begon eene meer staatsrechtelijke opvatting van de verhouding van den Staat tot de ambtenaren voor den dag te komen. Enkele schrijvers en enkele rechterlijke uitspraken kwamen op tegen de vergelijking van die verhouding met het mandaat en vonden dat de Staat wel degelijk voor onrechtmatige daden van zijne ambtenaren aansprakelijk kon worden gesteld. Een vasten grondslag verkreeg deze nieuwe leer door de verhandeling van Zachariae.

In zijne kritiek over vroegere opvattingen stelt deze schrijver voorop, dat men hier niet mag redeneeren uit analogiën, ontleend aan het gemeene of Romeinsche recht. Dit kan volgens hem wel geschieden, waar het geldt de verhouding van den Staat en zijne ambtenaren tot de bijzondere personen in privaatrechtelijke zaken, maar niet waar de ambtenaar als drager der Staatsmacht den tot gehoorzaamheid verplichten onderdaan schade toebrengt. Een mandaat bestaat er tusschen den Staat en zijne ambtenaren niet. Deze zijn de onmisbare vertegenwoordigers van den Staat; door hen wordt de Staatsmacht uitgeoefend en

19

worden de rechten en plichten van den Staat gevestigd. De uitoefening der Staatsmacht is geene zaak van willekeur, maar van plicht. De burgers kunnen het niet vermijden met de organen van den Staat in aanmerking te komen. Zij zijn in den regel verplicht aan de beschikkingen der ambtenaren gevolg te geven, al mochten die naar hun oordeel met de wet strijden. Voorts kan van culpa van den Staat onmogelijk sprake zijn. Een rechtspersoon heeft als zoodanig geen wil, kan dus niet zondigen en voor eigen culpa niet verantwoordelijk worden gesteld. Ïen opzichte van onrechtmatige daden van ambtenaren van culpa in eligendo sprekende, kan men slechts komen tot de verantwoordelijkheid van degenen, die geëligeerd of aangesteld hebben, maar niet tot die van den Staat zei ven.

Tot zijn eigene opvatting overgaande, vestigt de schrijver de aansprakelijkheid van den Staat op den volgenden grondslag. De Staat is een rechtspersoon, subject van rechten en plichten. Een rechtspersoon is onbekwaam tot willen en handelen en heeft dus noodig vertegenwoordigers, die voor hem willen en handelen en die voor hem door hunne handelingen zoowel rechten als plichten doen ontstaan. De vertegenwoordigers van den Staat zijn de Souverein en onder hem de openbare ambtenaren, binnen den hun aangewezen ambtskring. De handelingen, door ambtenaren als zoodanig verricht, zijn dus als handelingen van den Staat te beschouwen. Brengen onrechtmatige daden van ambtenaren aan daden schade toe, dan moet de Staat althans de garantie 1) voor het vergoeden van die schade op zich nemen. Dit geldt niet alleen tegenover administratieve ambtenaren , maar ook, binnen zekere grenzen, tegenover rechters en rechterlijke ambtenaren. Ook geldt de verplichting van den Staat evenzeer bij verzuimen als bij handelingen van ambtenaren.

1) Later, op den Duitschen juristendag, heeft Zachariae erkend, dat in dezen gedachtengang eeno garantie van den Staat minder goed past dan do erkenning van zijne rechtstreeksclie verantwoordelijklioid.

20

Weinige jaren na het verschijnen van dit opstel kwam het ontwerp in behandeling bij de Duitsche juristenvereeniging. Bluntschli gaf toen een kort praeadvies, waarin hij opkwam tegen de leer van Zachakiae. Hij erkende dat de verhouding van den Staat tot de ambtenaren niet is die van een lastgever tot lasthebbers, maar geloofde toch, dat de privaatrechtelijke leer van het mandaat hier analogisch kan worden toegepast. Hij gaf toe, dat de ambtenaren den Staat vertegenwoordigen. //Aber aus dieser repraesentativen Bedeutung des Amtes folgt doch nicht die Ersatzpflicht des repraesentirten Staates für ungehörige Handlungen und Unterlassungen seiner Repraesen-tanten. Dieselbe begründet die Amtspflicht und die Wirksamkeit der Amtshandlung für Jedermann, aber sie erklärt nicht die Verletzung der Amtspflicht und ändert nicht den natürlichen Rechtsgundsatz, dass wer ein Delict verübt, persönlich für Schadenersatz haftet, aber nicht ein Anderer lür ihn, auch nicht die Person, die er übrigens repraesentirt.// Als het staatsgezag zieh schuldig maakt aan aanstelling van blijkbaar onwaardige personen, zou op grond van die schuld de aansprakelijkheid van den Staat aangenomen kunnen worden. Overigens zou van zulke aansprakelijkheid alleen sprake kunnen zijn als er analogie met het Institoren verbal tnisz// en dus eene //Vertrauensbeziehung// tusschen Staat en burgers bestaat, zooals bij con-signatiën, inbeslagneming van zaken en exploitatie van bedrijven (Staatssporen, telegrafie enz). Ten slotte bétoogde Bluntschli, dat de erkenning eener algemeene verplichting tot schadeloosstelling den Staat veel geld zou kosten en uitloopen zou op eene n Staats Versicherung für Privatschaden.// De Duitsche Juristenvereeniging koos de zijde van Zachaeiae (1867) en sprak op voorstel van Gneist als hare overtuiging uit, dat de Staat en de gemeente aansprakelijk zijn te stellen voor de schade en de nadoelen, die door de overheid aangestelde ambtenaren tengevolge van opzettelijke of culpose schending van ambtsplicht aan derden toebrengen; zij behield zich voor nader

21

te onderzoeken, welke voorwaarden voor die verantwoordelijkheid gesteld behooren te worden. Eenige jaren later (1871) handelde de vereeniging over die voorwaarden, maar zij kwam niet verder dan tot het besluit, dat het stellen daarvan aan den wetgever behoorde overgelaten te worden. Eene op voorstel van ZACHiMAE aangenomen verklaring zeide andermaal, dat de Staat bij de wetgeving op het onderwerp het beginsel der rechtstreeksche verantwoordelijkheid van den Staat tot grondslag behoort aan te nemen..

Vóór de tweede behandeling der zaak in de Juristenvereeniging werd door de Oostenrijksche regeering een wetsontwerp omtrent de verantwoordelijkheid van rechterlijke ambtenaren ingediend, vergezeld van eene toelichting, welke ook ten opzichte van de aansprakelijkheid van administratieve ambtenaren zeer belangrijk mag genoemd worden. Dit ontwerp is geworden de wet van 12 Juli 1872. In de Oostenrijksche drukperswet was reeds eene verplichting van den Staat tot schadevergoeding wegens onrechtvaardigde inbeslagneming van drukwerk erkend. Art. 8 van de Grondwet van 21 Dec. 1867 over de algemeene rechten der Staatsburgers bepaalt, dat onwettig bevolen of verlengde hechtenis den Staat tot schadevergoeding verplicht. Art. 9 van de Grondwet van 21 Dec. 1867 omtrent de rechtelijke macht zegt, dat tegen den Staat of zijne rechterlijke ambtenaren wegens in de uitoefening van hun ambtelijke werkzaamheid veroorzaakte rechtskrenkingen, buiten de gewone rechtsmiddelen, eene klacht kan ingesteld worden en dat het recht van klacht bij bijzondere wet zal worden geregeld. Art. 13 van de Grondwet over de Itegierungs- und Vollzugsgewalt eindelijk bepaalt, dat de civielrechtelijke verantwoordelijkheid van administratieve ambtenaren bij de wet zal worden geregeld, maar zwijgt over de aansprakelijkheid van den Staat zelven voor onrechtmatige daden van deze ambtenaren.

Art. 1 der wet van 12 Juli 1872 luidt als volgt; //Als een rechterlijke ambtenaar in de uitoefening zijner ambtelijke werkzaamheid door overtreding van ambtsplicht aan eene partij

22

eene rechtskrenking en daardoor schade heeft aangedaan, tegen welke de gewone rechtsmiddelen geene hulp verschaffen, is de benadeelde partij naar de voorschriften van deze wet bevoegd tot vergoeding der schade den schuldigen rechterlijken ambtenaar alleen of den Staat alleen of beiden aan te spreken.//

Het standpunt der toelichting kan blijken uit de volgende aanhaling: //Durch diese Zwangsgewalt, durch das Imperium, welche den Beamten in ihren amtlichen Functionen den Parteien gegenüber zur Seite steht, wird der Beziehung der Parteien zu diesen Beamten die erste Grundbedingung eines privatrechtlichen VertragsVerhältnisses, nämlich die Freiheit des Willens, des Entschlusses in diese Beziehung zu treten genommen.

Vermöge dieses Imperiums, welches nur dem Staatsgewalt zusteht und nicht dem Beamten als einem selbstständig handelnden Rechtssubjecte, können auch die von den Beamten in ihrer amtlichen Stellung vorgenommen Handlungen Dritten gegenüber nicht als Handlungen des Beamten, sondern nur als Handlungen des Organes, des Trägers der Staatsgewalt angesehen werden. Der Beamte als Individuum tritt hierbei ganz in den Hintergrund. Sowohl die Sache als auch die Person des Beam ten werden der Partei aufgenöthigt und derjenige, von welchem diese Nöthigung ausgeht, der Staat, muss auch für alle Folgen dieser Nöthigung einstehen.//

In 1879 verscheen eene belangrijke verhandeling van E. LoENixVG : die Haftung des Staats aus rechtswidrigen Handlungen seiner Beamten. De schrijver stelt op den voorgrond, dat rechtspersonen geene delicten kunnen plegen, omdat het element van schuld alleen bij werkelijke personen aanwezig kan zijn. Indien rechtspersonen verplicht zijn tot schadevergoeding wegens onrechtmatige handelingen hunner organen, dan moet daarom die aansprakelijkheid bestaan niet wegens eigen schuld, maar wegens de schuld van anderen.

Ten opzichte van de stelling, dat de wil van rechtspersonen en van den Staat als fiscus ontstaat in den persoon van den vertegenwoordiger van het lichaam en dat diens wil dezelfde rechts-

23

werking voortbrengt, als ware hij de wil van het lichaam zelf, werpt hij tegen, dat de wilsverklaring der vertegenwoordigers slechts in zooverre werkt, als de vertegenwoordiger zijn wil heeft verklaard binnen de grenzen zijner volmacht. De bewering dat de handelingen der vertegenwoordigers beschouwd moeten worden als handelingen van het lichaam, is aanneming vau eene ongerechtvaardigde fictie. De vraag is steeds, of de vertegenwoordigers gebleven zijn binnen de grenzen der volmacht en zoodra er dolus of culpa is, overschrijden zij van zelf die grenzen. Hij erkent echter dat, naar de algemeene rechtsovertuiging, de wetenschap en de praktijk, rechtspersonen aansprakelijk zijn voor dolus en culpa van vertegenwoordigers bij het aangaan van overeenkomsten. Dit bewijst volgens hem, dat daarvoor een rechtsgrond moet aanwezig zijn. Deze rechtsgrond volgt nu echter niet uit het begrip van vertegenwoordiging of uit het begrip der rechtspersoonlijkheid, maar berust veeleer op de vordering der rechtvaardigheid, dat wie zich, omdat hij wil of moet, bij het sluiten vau een contract, van een vertegenwoordiger bedient, ook het gevaar heeft te dragen, dat voor hem, die bij die overeenkomst wederpartij is, ontstaan kan uit het feit, dat niet hij zelf, voor wien uit het contract voordeel of nadeel voortvloeit, zijn wil verklaart, maar daarentegen deze wilsverklaring vervangen wordt door die van een plaatsvervanger. //Het recht maakt het bestaan en het leven van rechtspersonen daardoor mogelijk, dat het uit de handelingen van de vertegenwoordigers rechtswerkingen voor en tegen den rechtspersoon doet ontstaan. Het recht vervult dus ook slechts eene vordering van de rechtvaardigheid, als het het vermogen van den rechtspersoon aansprakelijk stelt voor de gevaren, welke uit de eigenaardige rechtspositie der rechtspersonen voor derden, die met hen in verkeer komen, onstaan.//

De schrijver acht de rechtspersonen op dien grond niet alleen aansprakelijk voor dolus en culpa der vertegenwoordigers bij het sluiten van overeenkomsten, maar ook bij het uitvoereu

24

daarvan. Maar van verantwoordelijkheid van rechtspersonen voor onrechtmatige daden van organen wil hij niet weten. Physieke personen zijn voor * aussercontractliche » onrechtmatige daden van hun vertegenwoordigers wel verantwoordelijk wegens culpa in eligendo sive custodiendo, maar dit geldt niet tegenover rechtspersonen, want deze kunnen zich aan culpa niet schuldig maken. Overigens zijn physieke personen in den regel niet verantwoordelijk voor aussercontractliche onrechtmatige daden van hunne vertegenwoordigers, en de rechtvaardigheid vordert, dat aan rechtspersonen geene grooter verantwoordelijkheid worde opgelegd dan aan physieke personen. Wel kan in bijzondere gevallen aansprakelijkheid van den rechtspersoon billijk zijn, maar dan is dit niet het gevolg van het feit der rechtspersoonlijkheid, maar van den aard der rechtsverhoudingen. De grond der aansprakelijkheid ligt dan niet in de schuld , en de verplichting tot schadevergoeding kan dan juist daarom evenzeer gelden voor rechts- als voor natuurlijke personen. Zoo bestaat aansprakelijkheid voor schuld van anderen dan ook terecht voor schade, beloopen bij het gebruik van aan rechtspersonen beboerende spoorwegen en posterijen. Zij bestaat in dezelfden omvang, wanneer dergelijke ondernemingen aan een bijzonder persoon mochten toebehooren.

Ïen aanzien van onrechtmachtige ambtshandelingen kan volgens dezen schrijver in beginsel geene aansprakelijkheid van den Staat aangenomen worden. Die aansprakelijkheid te vestigen op den grondslag, dat de onderdanen aan het openbaar gezag gehoorzaamheid verschuldigd zijn, gaat niet aan, omdat er voor de onderdanen geene rechtsverplichting bestaat om aan onrechtmatige bevelen van ambtenaren te gehoorzamen. Evenmin kan de Staat verantwoordelijk gesteld worden, omdat de handelingen van de ambtenaren als de zijne zouden zijn te beschouwen. //Buiten twijfel bestaat ér een den wil van den Staat uitdrukkende rechtsregel, die het gebod bevat, dat alle ambtenaren hunne functies niet anders dan in overeenstemming met het recht zullen uitvoeren.// De Staat

25

verbiedt onrechtmatige handelingen. Hoe kan dan zulke eene handeling de zijne wezen ? // De op wet, verordening, beschikking berustende volmacht der ambtenaren om in de plaats van den Staat te handelen, wijst de grenzen aan, binnen welke zijn handelen in de plaats van het handelen van den Staat treedt. Deze volmacht strekt nooit tot handelingen in strijd met het recht. Elke onrechtmatige handeling van den ambtenaar is eene handeling tegen zijne volmacht.// Er is geene algemeene rechtsgrond, welke aanleiding zou moeten geven tot aansprakelijkstelling van den Staat. Maar er is ook geen rechtsgrond om diens aansprakelijkheid in alle gevallen uit te sluiten. Voor-zoover eene aansprakelijkheid aannemelijk is, moet zij niet rusten op de positie van het Staatsambt, maar op de // rechtliche Natur einzelner Functionen.//

Vervolgens in bijzonderheden afdalende, spreekt de schrijver vooreerst over het geval dat een ambtenaar een bevel geeft. De opvolging van zoodanig bevel kan geweigerd worden, indien het onrechtmatig is. Waar de Staat den burgers de bevoegdheid geeft onrechtmatige bevelen niet op te volgen, kan hij ook niet verantwoordelijk zijn voor de schade, welke voortvloeit uit het opvolgen van een onrechtmatig bevel. Het zou voor den bijzonderen persoon gemakkelijker en veiliger zijn ook aan onrechtmatige ambtsbevelen gevolg te geven en dan van den Staat schadevergoeding te vragen, maar het is de taak van den Staat niet de burgers te ontlasten van verantwoordelijkheid voor hunne handelingen en de Staat heft geene belastingen om schade te vergoeden, die de bijzondere persoon bij grootere kennis van het recht of bij het bezit van den noodigen moed had kunnen voorkomen door uitvoering van het bevel te weigeren.

Hoe, indien de ambtenaar zelf op onrechtmatige wijze handelt? Hij gebruikt dan niet slechts de ambtelijke autoriteit, maar ook de hem door den Staat toevertrouwde macht om eene onrechtmatige handeling te plegen. Ook hier is,, tegenstand ge-

26

oorloofd, waar de ambtenaar niet is in de rechtmatige uitoefening van zijn ambt. Dikwijls is intusschen de bijzondere persoon onmachtig om den ambtenaar wederstand te bieden. Ook dan is er geen rechtsgrond, welke dwingt om de aansprakelijkheid van den Staat aan te nemen : als iemand een ander een geweer voor de jacht levert, is hij nog niet verantwoordelijk voor de schade, die de leener opzettelijk of door onvoorzichtigheid met dat geweer veroorzaakt. Maar het is toch de vraag of de billijkheid niet eischt den Staat in zoodanig geval aansprakelijk te stellen. Die aansprakelijkheid kan in elk geval slechts subsidiair zijn; als de ambtenaar zelf de schade kan vergoeden, is er geene reden den Staat die vergoeding op te leggen. Intusschen moet de vraag nog van een anderen kant beschouwd worden. De onderdaan, die in den Staat bescherming van zijne rechten en de mogelijkheid van zijn welvaren vindt, moet ook de gevaren dragen, welke onafscheidelijk verbonden zijn met elke organisatie van den Staat. Daar de ambtenaren feilbare menschen zijn, is een van die gevaren, dat zij hunne macht misbruiken. Slechts dan, als in den regel verzet tegen de onrechtmatige handeling eens ambtenaars vergeefsch zal zijn en waar het eene zware, het burgerlijk bestaan bedreigende schade betreft, b. v. met opzet of door grof verzuim bevolen of verlengde onrechtmatige hechtenis, schijnt aanneming van eene subsidiaire verantwoordelijkheid van den Staat den schrijver gerechtvaardigd. Hier verlangt het rechtsbewustzijn zonder twijfel, dat de Staat de schade op zich neme, die de ambtenaar niet kan praesteeren. Hetzelfde geldt bij schade, veroorzaakt door uitvoering van onrechtmatige rechterlijke uitspraken. Zoolang eene rechterlijke uitspraak bestaat, kan uitvoering daarvan niet onrechtmatig zijn. 1) Eerst als een ge-

1) Een vonnis schept formeel recht tusschen partijen. Dit belet m. i. echter niet, dat, mot eerbiediging dor gewijsde zaak, de rechter, die zich als zoodanig aan dolose of culpose handelingen schuldig gemaakt heeft, en wegens zijne daad de Staat, aangesproken worde

27

wijsje naar de regels van het civiel of strafproces door een later vonnis is opgeheven, laat zich eene aansprakelijkheid van den Staat rechtvaardigen, namelijk wanneer de opheffing van het eerste vonnis geschiedt wegens daarbij gepleegde onrechtmatige handeling des rechters, omdat de Staat de burgers dwingt bij zijn rechters recht te zoeken en verzet tegen de uitvoering van een vonnis nooit geoorloofd is.

Ook waar de Staat de burgers niet vrijlaat in de behartiging van hunne bijzondere belangen, maar hen verplicht zich van de tusschenkomst van zijne ambtenaren te bedienen, vindt de schrijver grond den Staat aansprakelijk te stellen. Zoo behoort dan de Staat verantwoordelijk te zijn voor onrechtmatige daden van ambtenaren voor de hypotheken en het kadaster.

Met betrekking tot onrechtmatige verzuimen voert Loening aan, dat de bijzondere personen geen recht hebben van den Staat de vervulling van zijne plichten te eischen. Wetten en verordeningen worden gemaakt tot bevordering van het algemeen belang, niet tol bevordering van de bijzondere belangen der ingezetenen.

Een geheel andere leer wordt verkondigd in het werk van 0. Gierke: //die Genossenschaftstheorie und die Deutsche Rechtsprechung//. Leze schrijver, die op het voetspoor van Baehr, openbare en privaatrechtelijke zedelijke lichamen als soorten van één genus beschouwt, definieert het zedelijk lichaam als eene reale Ge-sammtperson, die als zoodanig niet slechts // rechts-// maar ook //wil-tot vergoeding der daardoor aan de partij, die het proces verloor, veroorzaakte schade. Voor beperking der Syndikatsklage tot de gevallen, dat gewijsden door eene Nichtigkeits- of Eestitutionsklage zijn opgeheven bestaat daarom m. i. geene reden. Bij zoodanige opheffing zal overigens in den regel de schade ook wel worden weggenomen. Zie Lr. K. Hafner, lieber die civilrechtlieho Verantwortlichkeit der Eichter, art. 505 Code do Procedure civile, art. 844 Wetboek van burgerlijke Eechtsvordering, en Gierke, Die Gonossonschafts-theorie und die Deutsche Eechtssprechung, die op bldz. 800 noot 1 van de meening van Loening eene onjuiste voorstelling geeft.

28

Ifens-« en » handlungsfähig quot;nbsp;is. Hij stelt zijne theorie 1) tegenover de meening, dat de rechtspersoon slechts eene fictieve persoonlijkheid heeft en, gelijk minderjarigen en krankzinnigen, slechts door eene naar analogie der voogdij ingerichte plaatsvervanging kan willen en handelen. Het zedelijk lichaam wordt zijns inziens niet geschapen door het recht, maar // vorgefunden v en slechts door het recht erkend en begrensd. De macht tot handelen en willen behoort tot het wezen van zedelijke lichamen en juist omdat het recht zedelijke lichamen beschouwt als dragers van een ondeelbaren en voortdurenden wil, erkent het hunne rechtspersoonlijkheid. De macht van willen en handelen is echter beperkt tot hetgeen binnen den kring der inrichting (Verfassung) van het zedelijk lichaam valt. Evenals individuen, handelen de rechtspersonen door organen ; bij personen zijn het » leibliche Organen//, bij zedelijke lichamen //Organen in Rechtssinne.» In die organen openbaart zieh het willen en handelen der lichamen. Men kan ten deze wel spreken van vertegenwoordiging, maar niet van plaatsvervanging of mandaat. Het is de rechtspersoon zelf, die wil en handelt door de organen.

De rechtspersonen hebben ook bewustzijn. Zij weten, of weten niet, door middel hunner organen. Zoo kunnen zedelijke lichamen te goeder of te kwader trouw bezitten, zich in dwaling bevinden, een eed doen.

De omvang, waarin vertegenwoordiging door organen rechtens mogelijk is, valt noodwendig samen met den omvang der rechtssfeer van het zedelijke lichaam. Buiten zijne rechtsfeer Jam het lichaam niet handelen. Het wil en handelt slechts als een // verfassungsmässiges // orgaan binnen zijne // verfassungsmässige // bevoegdheid in //verfassungsmässigen// vorm optreedt,

De rechtsorde laat, bij het begrenzen van het levensgebied der zedelijke lichamen, binnen dat gebied vrijheid van handelen.

1) Van die theorie wordt hier alleen mededeeling gedaan, inzooverre zij rechtstreeks in verband staat met het onderwerp van dit opstel.

29

Er moet echter onderscheiden worden tusschen de werking van de handelingen der organen naar huiten en hare gevolgen voor het inwendige verhand. Indien aan een orgaan zekere algemeene bevoegdheid tot repraesentatie van het lichaam gegeven wordt, kunnen beperkingen van die bevoegdheid, welke aan derden niet bekend zijn, tegenover die derden niet gelden. Heeft b. v. iemand als orgaan het recht voor rekening van het lichaam te koopen, maar wordt door een ander, hooger orgaan die bevoegdheid beperkt tot de hem ter beschikking gestelde gelden, dan is het lichaam tegenover derden toch gebonden door een dat bedrag overschrijdenden koop.

Zoodra men den juridischen personen eene door de rechtsorde slechts erkende en begrensde natuurlijke bekwaamheid tot willen en handelen toeschrijft, kan geen twijfel meer bestaan over de mogelijkheid van hunne //Delictsfahigkeit,// maar alleen over den omvang daarvan. In dit opzicht moet bet op zich zelf eenvoudige, maar in de toepassing dikwijls moeilijke beginsel gelden, dat door de grenzen, welke de rechtsorde stelt voor het gebied der handelingssfeer van het lichaam, ook de kring van de aan het zedelijk lichaam toerekenbare onrechtmatige daden begrensd wordt. Het lichaam pleegt slechts dan eene onrechtmatige daad, wanneer die daad valt binnen de levenssfeer van het lichaam. Terwijl men vroeger vaak niet op die grens lette, heeft men later dikwijls beweerd, dat door deze beperking der handelingsbevoegdheid naar het door het recht erkende doel der gemeenschap juist elk onrechtmatig handelen van het lichaam ónmogelijk wordt. Met evenveel recht zou men kunnen beweren, dat ook geene ondoelmatige handeling van een orgaan ooit aan het lichaam ware toe te rekenen 1 In waarheid laat de rechtsorde, waar zij het levensgebied eener gemeenschap bepaalt, toch de concrete handelingen op dit gebied over aan den vrijen gemeenschapswil. Zij beperkt wel de rechtsmacht, maar zij moet hier, gelijk overal, waar zij zich tot den vrijen wil wendt, eene macht geven, welke veel verder gaat dan de

30

rechtsplicht. Als zij een gemeenschappelijk levensdoel determineert, moet zij met de mogelijkheid dat doel in vrijheid te dienen, ook de mogelijkheid open laten dat doel door dwaling .niet te bereiken of met onzuivere middelen te vervolgen; zij kan aan eene gemeenschap evenmin als een individu plichten opleggen zonder mogelijkheid van schending en rechten toekennen zonder de mogelijkheid van misbruik van die rechten.

In elke competentie is de rechtsmacht begrepen plichten te verzuimen en rechten te misbruiken. Ook hier is in acht te nemen, dat, wanneer een orgaan naar buiten met eene zelfstandige bevoegdheid wordt bekleed, blijkbaar hiermede ook de kring wordt gefixeerd, binnen welken de rechtspersoon de schuld van het orgaan als de hare moet erkennen. In zooverre een zedelijk lichaam, dat met bepaalde organen aan het verkeer deelneemt, eene met de gewoonten van het verkeer overeenstemmende competentie moet laten gelden, wordt daardoor tevens aangewezen, voor welke onrechtmatige daden het lichaam aansprakelijk is. Voorts kan tegenover de leden eener openbare gemeenschap de competentie van een orgaan, door de autoritaire positie, welke der overheid toekomt, buiten zijn wettigen werkkring uitgebreid worden. Wanneer bepaaldelijk een ambtenaar als zoodanig, onder overschrijding van den kring zijner ambtelijke bevoegdheid, met gebruik van de hem door den Staat toevertrouwde macht, een onderdaan heeft benadeeld, zal de Staat zonder twijfel deze overschrijding van bevoegdheid voor zijne rekening moeten nemen in zooverre hij den benadeelde het recht tot onderzoek der competentie ontzegt of althans hem uidrukkelijk ontslaat van elke verplichting tot zoodanig onderzoek; hij zal zijne aansprakelijkheid zelfs dan niet kunnen ontkennen, wanneer naar de concrete omstandigheden den benadeelde wegens 'het ambtelijk gezag der overheid geen verwijt kan worden gemaakt, dat hij het bestaan der competentie aannam of zich naar de inbreuk op zijn recht meende te moeten voegen. Ook kan — altijd volgens Gieeke — aanmatiging van

31

bevoegdheid // offenbar // aansprakelijkheid van het lichaam doen ontstaan, al ligt de handeling geheel buiten de rechtsfeer van het lichaam. Als bijv, eeue stad in revolutionaire tijden eene rechtbank instelt en een door die rechtbank uitgesproken doodvonnis laat uitvoeren, is de stad als zoodanig aansprakelijk wegens aanmatiging van rechtsmacht, ofschoon van eene veroordeeling en terechtstelling in de beteekenis, die het recht aan die woorden geeft, geene sprake kan zijn, veeleer, afgezien van de usurpatie van het zedelijk lichaam, slechts een onrechtmatige doodslag door bijzondere personen is geschied.

Bestraffing van zedelijke lichamen is ook zeer wel mogelijk. Alleen is het ondenkbaar, dat de Staat zelf voor zijn eigen strafrechter verschijnt, zelfbestraffing eischt en de straf aan zichzelven voltrekt. De goederen van andere openbare lichamen kunnen strafrechtelijk aansprakelijk zijn. Een vonnis kan ook strekken tot vermindering der eer, tot verlies van bevoegdheden, tot opheffing van het lichaam. Opheffing wegens onwettige handelingen is in waarheid een straf, ook al wordt zij naar het geldend recht op klacht van het Staatsbestuur door den rechter bevolen. Het gezag is dan formeel partij, maar eigenlijk aanklager. In Beijeren geschiedt de opheffing inderdaad door den strafrechter; de vervolging wordt gericht tegen het bestuur, maar de opheffing treft het lichaam. Ook kunnen vermogensstraffen tegen het zedelijk lichaam worden uitgesproken.

Bij contractsbreuk en onrechtmatige daad is het zedelijk lichaam aansprakelijk wegens eigen schuld. Want de schuld van het orgaan is de schuld van het lichaam, zoolang de handeling of het verzuim ligt binnen de rechtsfeer van het lichaam.

Voor onrechtmatige daden, begaan met toepassing of niet-toepassing van publiekrechtelijke bevoegdheid zijn openbare lichamen privaatrechtelyk aansprakelijk. Dit volgt uit de stelling, dat in twijfel (?) de beginselen van het private recht ook op zedelijke lichamen toepasselijk zijn. Het geldt hier toch

32 juist schending van private rechten. Dat klachten tegen ambtenaren wegens onrechtmatige daad van burgerrechtelijken aard zijn, is nooit betwijfeld. Maar klachten tegen zedelijke lichamen steunen op hetzelfde fundament.

Men heeft dus tegen de openbare lichamen de gewone aqui-lische actie, zooals door vele rechterlijke uitspraken is erkend, tenzij de aansprakelijkheid bij uitdrukkelijke wetsbepaling is uitgesloten. Zoo zijn de openbare lichamen dan in de eerste plaats aansprakelijk wegens onrechtmatig gebruik van hun gezag (Zwangsgewalf), onverschillig of de bijzondere persoon benadeeld is door een inbreuk op de integriteit of de vrijheid van zijne persoonlijkheid of wel door onttrekking of vernieling van zaken. In de tweede plaats moet de Staat, inzooverre hij door zijne organen een voorzorg (Fürsorge) uitoefent in het belang der bijzondere personen inslaan voor gebrekkig beheer van openbare inrichtingen, dus voor schaden, veroorzaakt door fouten begaan bij de handhaving der volontaire jurisdictie, bij inschrijving van hypotheken enz. Eindelijk ontstaat voor de openbare lichamen aansprakelijkheid tengevolge van culpose verzuimen (Ünterlassung) van Hoheitsakten of voorzorgsmaatregelen, inzooverre het lichaam daarbij handelt in strijd met een tegenover bijzondere personen bestaande verplichting tot handelen, bijv, bij rechtsweigering; bij onthouding van de den onderdanen verschuldigde bescherming door de politie; bij gebrekkig onderhoud van wegen en andere openbare werken.

Dat Gierke de aansprakelijkheid voor onrechtmatige ambtshandelingen als eeue privaatrechtelijke verplichting beschouwt, maakt een eenigszins zonderlingen indruk. Waar met zooveel klem betoogd wordt, dat handelingen van ambtenaren zijn handelingen van den Staat, ware eer te verwachten dat de publiekrechtelijke aard van zoodanige daden zou geleid hebben tot eene ontkenning van burgerrechtelijke aansprakelijkheid. Nu is het waar, dat zeer vele Duitschers als van zelf sprekend aannemen, dat de ambtenaren wegens hunne als zoodanig

33

verrichte daden burgerrechtelijk aansprakelijk zijn, en Gierke beroept zich dan ook juist op dit algemeene gevoelen. Mijns inziens kan dit gevoelen slechts een gevolg zijn van de omstandigheid dat de burgerrechtelijke aansprakelijkheid der ambtenaren reeds zeer langen tijd door het positieve recht is aangenomen. Want als, gelijk Gierke beweert, de daden van ambtenaren beschouwd moeten worden als daden van den Staat, dan volgt daaruit m. i., dat van persoonlijke aansprakelijkheid der ambtenaren zelven tegenover derden moeilijk sprake kan zijn. Dit doet ook uitkomen Dr. A. Klewitz in // Die Entschädigungsansprüche aus rechtswidrigen Amtshandlungen (Berlin 1891), waarin overigens geene nieuwe gezichtspunten worden geopend. 1)

Na deze rondreis in het buitenland kom ik tot ons land.

In het Nederlandsche recht heeft men geene andere algemeene bepalingen omtrent onrechtmatige daden dan de artikelen 1401 en volgende B. W. Of die artikelen toepasselijk zijn ten aanzien van ambtshandelingen, zal nader te bespreken zijn. Volgens mr.

• 1) I n het ontwerp-Burgerlijk Wetboek voor het Duitsche Bijk (tweede lezing) vindt men de volgende bepalingen:

• § 762. nbsp;nbsp;nbsp;Ein Beamter, welcher die ihm einem Dritten gegenüber obliegende Amtspflicht vorsätzlich oder fahrlässig verletzt, ist verpflichtet dem Dritten den dadurch verursachten Schaden zu ersetzen. Fällt dein Beamten nur Fahrlässigkeit zur Last, so kann er erst in Anspruch genommen werden, wenn der Beschädigte nicht auf andre Weise Ersatz zu erlangen vermag.

Verletzt ein Beamter bei der Leitung oder Entscheidung einer liechtssache seine Amtspflicht, so ist er für den dadurch verursachten Schaden nur dann verantwortlich, wenn die Pflichtverletzung mit einer im Wege des gerichtlichen Strafverfahrens zu verhängenden öffentlichen Strafe bedroht ist.

Auf eine pflichtwidrige Verweigerung oder Verzögerung der Ausübung dos Amtes findet diese Vorschrift keine Anwendung.

• § 763. nbsp;nbsp;nbsp;Hat ein Beamter vermöge seiner Amtspflicht einen Anderen zur Geschäftsführung für einen Dritten zu bestellen oder eine solche Themis, LVIste deel, le stuk. (1895). nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3

34

Krabbe, de burgerlijke staatsdienst in Nederland, is art- 244 der wet van 1822 Stbl. n®, 38) de eenige bijzondere wetsbepaling , waarbij de Staat verantwoordelijk wordt gesteld voor de onrechtmatige daden zijner ambtenaren.

Verschillende wetsbepalingen stellen ambtenaren aansprakelijk voor onrechtmatige daden. Ministers zijn volgens art. 36 der wet op de ministerieele verantwoordelijkheid verantwoordelijk wegens handelingen in strijd met die wet verricht, doch niet dan nadat tegen hen eene poenale veroordeeling is uitgesproken. Zie verder ten aanzien van hypotheekbewaarders de artt. 1266 — 1268 B. W.; van griffiers en deurwaarders artt. 17, 58, 64, 91, 96, 474, 534, 722 B. R, art. 75 Regl. I en art. 14 Eegl. IV ; van rechters art. 852 R. R. Voorts art. 243 der alg. wet van 1822 (Stbl. n®. 38), art. 7, 19, 21, 24, 36, 42 en 73 van de notariswet en art. 352 W. v. Str.

Geschäftsführung zu beaufsichtingen oder bei derselbe durch Genehmigung von Rechtsgeschäften mitzuwirken, so erstreckt sich seine Verpflichtung zum Schadensersätze wegen Verletzung der Amtspflicht nicht auf den Schaden, dessen Entstehung nach den Umständen, welche er kannte oder kennen musste, ausserhalb des Bereichs der Wahrscheinlichkeit lag.

§ 30. Der Verein haftet für den Ersatz des Schadens, welchen der Vorstand, ein Mitglied derselben oder ein sonst verfassungsmässig berufener Vertreter durch eine in Ausführung der ihm zukommendon Verrichtungen begangene, zum Schadensersätze verpflichtende Handlung einem Dritten zufügt.

§ 77. Die Vorschrift des § 30 findet auf den Fiskus so wie auf den Körperschaften, Stiftungen und Anstalten des öffentlichen Rechtes entsprechende Anwendung.

In zijne uitgave van de tweede lezing licht dr. Reatz dit laatste voorschrift op de volgende wijze toe: Besloten werd in de invoeringswet te doen uitkomen, dat onaangetast bip ven de in de verschillende Duitsche Stoten bestaande bepalingen omtrent de aansprakelijkheid van Staat, gemeente on andere «Kommunalverbände» voor de schade, door

35

Voorbeelden van regresacties van openbare licbamen tegen bestuurders in privé vindt men in art. 124! der Prov. wet en artt. 213, 225 en 226 der gemeentewet. Zie ook art. 26, 3e lid van de wet van 1841 (Stbl. no. 40).

Art. 82 der Indische comptabiliteitswet luidt ; // Al wie . . . bevoegd is of gedelegeerd wordt tot het aangaan van schulden en tot de beoordeeling of verevening van vorderingen ten laste van den lande, alsmede tot de betaalbaarstelling daarvan, en als zoodanig den lande schade toebrengt, is verpligt die schade te vergoeden.

De vervolging van en het verhaal op ordonnateurs in Nederland , hunne erfgenamen of rechtverkrijgenden , geschieden volgens de regelen, bij de rijkswetten vastgesteld of vast te stellen.

Voor Ned. Indië wordt door Ons in dit onderwerp voorzien-// Aanhangig is een voorstel tot wijziging dezer wet, volgens

hunne ambtenaren in de uitoefening van hunne publiekrechtelijke be-bevoegdheid aan derden veroorzaakt. Dezen quaestio werd in do commissie uitvoerig’ besproken. Door de leden, die zoodanige verantwoordelijkheid aannamen, werd betoogd, dat de vraag van privaat-rechtelijken aard was, door de Rijkswetgeving behoort te worden opgelost en dat haro toestemmende beantwoording door de recht vaardigheid wordt gevorderd. Zij werd echter met 8 tegen 8 stemmen in ontkennenden zin beantwoord tengevolge van de beslissende stem des Voorzitters. De meerderheid meende dat de verhoudingen, bij welke van de aansprakelijkheid van den Staat, enz. sprake kan zijn, van zoo verschillenden aard zijn, dat het hoogst twijfelachtig ware, of eene algemeone rechtsbepaling kon worden vastge-stold, welke eene voor alle gevallen passende beslissing mogelijk maakt. Bovendien moest eene codificatie van het burgerlijk recht zich reeds daarom van regeling dezer materie onthouden, omdat do erkenning der aansprakelijkheid zeer diep in het publieke recht zou ingrijpen en eene moeilijk overzienbaren geldelijken last voor de Staten met zich brengen kan. (Zie omtrent do eerste lezing ook de officieolo uitgave der «Motive», bepaaldelijk deel II blz. 819 en volgende).

36 hetwelk het eerste lid van het artikel zou gelezen worden als volgt : // Alle landsdienaren, andere dan comptabelen, die door onrechtmatige handelingen of door het nalaten van de zorg, waartoe zij gehouden zijn, middellijk of onmiddellijk den lande schade toebrengen, zijn verplicht die schade te vergoeden.//

Over dit onderwerp zijn verder te raadplegen de belangrijke proefschriften van mr. Hartogh : de aansprakelijkheid van den Staat voor onrechtmatige daden zijner ambtenaren, en mr. Krabbe: de burgerlijke Staatsdienst in Nederland. Beide werken zijn te bekend en te gemakkelijk verkrijgbaar dan dat het noodig zou zijn een overzicht van den inhoud te geven.

De Nederlandsché rechtspraak omtrent de civielrechtelijke aansprakelijkheid voor ambtshandelingen is geneigd die aansprakelijkheid aan te nemen, maar toch slechts tot op zekere hoogte. Vooral bestaat die neiging bij de lagere rechtscollegies, in wier uitspraken men de aansprakelijkheid vaak meer als van zelf sprekend aangenomen, dan met grondige redenen aangetoond vindt. Het is ónmogelijk in een kort bestek een overzicht van de talrijke beslissingen te geven. Ik bepaal mij tot arresten van den Hoogen Raad; hier scheen eenige uitvoerigheid gepast.

lo. Arrest van 18 Februari 1853, W. v. h. R. no. 1415. Een veldwachter maakt een procesverbaal op wegens rustverstoring , waarin iemand wordt beschuldigd, die later bleek afwezig te zijn geweest. Op grond van dit verbaal wordt een bevel van gevaugenneining uitgevaardigd en de beschuldigde in hechtenis genomen. De man vraagt schadevergoeding van den veldwachter. De Raad overweegt, dat volgens art. 1402 B. W. eeue daad kan zijn rechtmatig en toch, wiegens onvoorzichtigheid , imputabel. De veldwachter was onvoorzichtig geweest en had dus de schade te vergoeden.

2o. Arrest van 18 Dec. 1857, W. v. h. R. no. 1917. Er wordt schadevergoeding gevraagd wegens onrechtmatige indiensthouding van een milicien. Het 0. M. meent dat, aangezien eene geldsom ge-

37

vorderd wordt, de Kaad competent is, maar daarentegen is de Raad // niet bevoegd // te onderzoeken of eene regeeringsdaad onwettig is. Ue rechterlijke macht staat nevens, niet boven de administratieve macht. De vordering is niet ontvankelijk, omdat de Raad niet mag treden in een onderzoek van het fundamentum petendi. De Raad beslist, dat de burg, rechter niet bevoegd is tot beoordeeling van administratieve daden ; dat hierin geene verandering wordt gebracht door het instellen van eene vordering tot schadevergoeding, omdat die onafscheidelijk is vau den eenigen grondslag, waarop zij wordt geëischt, en de actie niet kan worden beoordeeld zonder te treden in een onderzoek omtrent het rechtmatige of onrechtmatige der daad. De Raad verklaart zich ambtshalve incompetent.

3o. Arrest van 26 October 1860, W. v. h. R. no. 2218. Een schip stoot op een steen in de haven van Mcdemblik en zinkt. De Staat wordt aangesproken. De Raad overweegt, dat zedelijke lichamen geacht moeten worden animo et intellectu door hun bestuur te handelen ; dat het B. W. niet onderscheidt tusschen personen en zedelijke lichamen; dat volgens art. 1690 zedelijke lichamen worden vertegenwoordigd door de bestuurders tot het aangaan van burgerlijke handelingen ; dat er geen reden is hier te onderscheiden tusschen rechtmatige en onrechtmatige daden ; dat intusschen het stooten van het schip als een toeval is te beschouwen. De vordering wordt dus ontzegd. De Raad stelde, zonder te motiveeren, den Staat gelijk met andere zedelijke lichamen en behandelde niet de vraag, welke beteekenis de vermelding van de uitdrukking // burgerlyke v handelingen in art. 1692 B. W. ten deze hebben kon. (In denzelfden geest arrest van 23 Januari 1869, W. v. h. R. no. 3084.)

4o. Arrest van 22 Eebruari 1861, W. v. h. R. no. 2252. Een strandvonder bergt zaken uit een schip, welke niet zijn zeevonden, en hij liandelde buiten zijn district. De Staat wordt aangesproken. De Raad beslist dat, wat er zij van de toepassing van art. 1403 B. W., de verantwoordelijkheid van den Staat

38

zieh niet verder kan uitstrekken dan tot handelingen gelegen binnen den kring der aan zijne ambtenaren opgedragen werkzaamheden , waaromtrent tussehen den Staat en die ambtenaren als zoodanig rechtsbetrekkingen bestaan.

.5o. Arrest van 26 Juni 1863, W, v. h. R. no. 2498. De Raad beslist, dat de Staat niet verantwoordelijk is voor daden van een sluiswachter, daar die niet onrechtmatig waren geweest.

6o. Arrest van 26 Juni 1863, W. v. h. R. no. 2499. Een polderbestuur legt een dam in eene poldervaart. De Raad beslist, dat uit het dominium jure publico eigenaardige verplichtingen voortvloeien, waartoe een eigenaar jure private niet gehouden is. Derhalve pleegt een polderbestuur, dat eene vaart heeft, bestemd voor den openbaren dienst, eene onrechtmatige daad, als het die vaart afsluit. De artikelen 1401 en 1402 hebben betrekking op elke onrechtmatige daad; daaronder is begrepen elke door een openbaar bestuur gepleegde daad, waartoe het is onbevoegd en waardoor het schade heeft veroorzaakt. Deze beslissing gaat zeer ver; blijkens de motieven geldt het hier eene zuiver publiekrechtelijke quaestie.

7o. Arrest van 2 December 1864, W. v. h. R. no. 2646. Een gemeentebestuur laat op grond eener verordening een huis af breken. De gemeente wordt aangesproken. De Raad beslist dat er eene onteigening heeft plaats gehad en de verordening onwettig is. Nu was het gemeentebestuur wel verplicht die uit te voeren, maar de actie is gericht tegen de gemeente en deze is voor de gevolgen van onwettige verordeningen krachtens art. 1401 B. W. aansprakelijk. Of hier van onteigening sprake was, mag hoogst twijfelachtig worden genoemd. Als schuld wordt dus hier aangemerkt eene in elk geval zeer verschoonbare dwaling in het recht. § 707 van het ontwerp — Burgerlijk Wetboek voor het Duitsche rijk ontslaat van aansprakelijkheid , als de benadeelende handeling wegens verschoonbare dwaling — dat is ook rechtsdwaling — voor geoorloofd is te houden. Bij de tweede lezing is deze bepaling geschrapt als

39

overbodig, omdat iii zoodanig geval geene schuld aanwezig is.

8o, Arrest van 11 Januari 1867, v. n. IIonert Burg, recht XXXI bldz. 40. De Staat kocht eene steenplaats metlandhoofd in eene rivier; het lanJhoofd is vervallen; er bleven paalstompen. Een schip stoot daarop en de Staat wordt aangesproken. De Raad beslist, dat de Staat eigenaar is van de paalstomp ; dat die paal vroeger was aangeduid door een baken, die echter tijdens het ongeval niet meer aanwezig was ; dat zonder den paal het ongeval niet ware gebeurd en dit een gevolg is van een verzuim van den Staat. Deze wordt tot schadevergoeding veroordeeld.

9o. ilrrest van 19 Juni 1868, W. v. h. R. no. 3119. Eene gemeente heeft eene straat opgehoogd en daardoor schade berokkend. Als middel van cassatie wordt aangeveerd, dat de gemeente wel bevoegd is straten te verhoogen, maar alleen zoo, dat anderen daardoor niet worden gehinderd. De Raad beslist echter, dat de gemeente volgens de wet tot de daad bevoegd was en deze dus niet was onrechtmatig.

lOo. Arrest van 1 Juli 1869, W. v. h. R. no. 3016. De Raad beslist, dat de Staat, kribben aanleggende in eene rivier en daardoor afspoeling van grond veroorzakende, niet pleegt eene onrechtmatige daad. (Zie ook arrest van 31 Aug. 1869 W. v. h. R. no. 3140.)

llo. Arrest van 25 Maart 1870, W. v. h. R. no. 3198. Zieke schapen worden in beslag genomen en daarna verkocht. De Staat wordt aangesproken, omdat èn de inbeslagneming èn de verkoop onwettig waren. De Raad wijst op grond van de onwettigheid de vordering toe. Ten aanzieu van den verkoop wordt overwogen, dat het bevel tot verkoop miste een wettigen grondslag. Ongegrond is de bewering, dat, aangenomen al dat de rechter, op wiens bevel de verkoop is geschied, mocht hebben gedwaald, dan nog de Staat daarvoor niet zou zijn aansprakelijk, als zijnde die verkoop geschied op rechterlijk bevel; immers hoewel dit bevel is gegeven door den rechter-

40

commissaris, belast met de instructie van strafzaken, heeft deze rechter daarbij niet gehandeld als zoodanig, maar als gevende een bevel betreffende een maatregel van politie.

12o. Arrest van 5 Januari 1871, W. v. h. E. no. 3281 eu 3283. Een schip stoot op eene krib, die niet was aangewezen door een baken. De Staat wordt aangesproken krachtens art. 1402 B. W. Het 0. M. betoogt, dat er voor de aansprakelijkheid van den Staat noodig is eene verplichting ex jure civili ; dat ter zake van het domaine public slechts publiekrechtelijke verplichtingen bestaan; dat men in gevallen als het onderhavige kan klagen over slechte behartiging van algemeene belangen, maar de Staat niet tot vervulling van zulk eene verplichting kan worden gedwongen. Do Eaad beslist enkel, dat de baken er vroeger was geweest; dat niet gebleken was, hoe zij was verdwenen; dat nalatigheid of onvoorzichtigheid hier niet was bewezen.

13o. Arrest van 13 Januari, 1871 W. v. h. E. no. 3284. Een zeeofficier geeft een werkman een torpedo te herstellen. De man brengt hem bij het vuur. De torpedo springt. De man wordt gedood. Zijne vrouw vraagt schadevergoeding op grond van de daad van den zeeofficier, krachtens art. 1403 B. W. Het 0. M. spreekt in denzelfden geest als bij het vorige arrest vermeld werd. De advocaat-generaal Eömer betoogt, dat het Burgerlijk Wetboek alleen regelt de burgerlijke betrekkingen; dat de aansprakelijkheid, waarvan in art. 1403 wordt gehandeld , is een gevolg van overeenkomsten, uit het burgerlijke recht afkomstig; dat de betrekking tusschen den Staat en zijne ambtenaren is juris publici ; dat zij niet zijn zijne dienstboden noch zijne ondergeschikten in den zin van het artikel, maar de Hooge Eaad blijft van meening, dat art. 1403 ook tegenover den Staat toepasselijk is.

14o. Eene omkeering in de jurisprudentie werd aangebracht door de volgende arresten, in de eerste plaats door twee beslissingen van 6 Juni 1871, W. v. h. E. no. 3337 en 3340,

41

later gevolgd door een arrest van 4 April 1884, W. v. h. ß. no, 5020, alle handelende over beschadiging van schepen tengevolge van gemis van bakens. Hier besliste de ßaad, dat de beweerde verplichting van den Staat om in de rivieren door hem aangelegde werken van bakens te voorzien niet steunt op eenigen civielen rechtsband, maar op het algemeen belang en voortvloeit uit het publieke recht; dat hier dus geene privaatrechtelijke verplichting tegenover bijzondere personen bestaat en derhalve geen vorderingsrecht wegens uit het gemis van bebake-ning voorvloeiende schade. Over dit gemis kan geklaagd worden z/daar waar dit behoort,// maar niet bij den burgerlijken rechter. De Kaad nam dus hier in het standpunt, door het 0. M. verdedigd bij de zaak beslist door de arresten genoemd onder 12o en 13o.

15o. In denzelfden zin besliste de Raad met betrekking tot art. 1403 B. W. in de revisie der torpedozaak (Zie no. 13o); interlocutoir van 26 April 1872, W. v. h. R. no. 3451 en einduitspraak van 2 Januari 1874 W. v. h. R. uo. 3681. In de eerstgenoemde uitspraak beslist de Raad, dat het B. W. niet onderscheidt tusschen personae singuläres en morales; dat in de uitdrukking // men // van art. 1403 ook de Staat is begrepen; dat art. 140] het oog heeft op onrechtmatige, niet op strafbare daden; dat het 3e lid van art. 1403 ook van toepassing is op den Staat, wanneer deze zijne ambtenaren bezigt tot de bij dat artikel bedoelde verrichtingen van privaatrechtelijken aard, in welk geval de ambtenaren juist uit kracht van den hun gegeven last om zich met de privaatrechtelijke aangelegenheden van den Staat in te laten, de hoedanigheid hebben van ondergeschikten in den zin van dat artikel. In het arrest van 1874 leest men, dat er geene termen zijn terug te komen op de genomen beslissing omtrent het juridiek karakter, dat zeeofficieren aan eene rijkswerf vervullen, voorzoover zij daar belast zijn met de leiding van materieele werkzaamheden ; dat zij dan den Staat vertegenwoordigen als meester tegenover ambachtslieden ; dat zij

42

dus met betrekking tot het toezicht en zelfs tot het gezag, dat zij daarbij uitoefenen , staan op privaatrechte!ijk terrein , zoodat de opdracht, waarvan zij zich bij het vervullen van die functiën kwijten, rechtstreeks betreft hetgeen art. 1403 B. W. onder waarnemen van zaken verstaat.

16o. Arrest van 8 December 1871 , W. v. h. 11. no. 3412. Iemand had zijn hand- en spandiensten niet verricht en daardoor volgens de gemeentelijke verordening een zeker dagloon verbeurd. Daar hij dit niet betaalt, legert de gerneente-ontvanger op grond derzelfde verordening een krijgsman bij hem in, na verkregen machtiging van den kantonrechter, welke machtiging door den burgemeester voor gezien wordt geteekend. Bewerende, dat de inlegering onwettig was, vraagt de belanghebbende schadevergoeding van den gemeenteontvanger en van den burgemeester. De Raad beslist, dat de gemeente-ontvanger, ondergeschikt zijnde aan den gemeenteraad, de wettigheid der verordening niet had te onderzoeken, maar verplicht was haar uit te voeren ; dat de burgemeester volgens de wet verplicht was de machtiging des kantonrechters voor gezien te teekeuen ; dat hij krachtens art. 70 der gemeentewet wel vernietiging kan vragen van verordeningen, maar dit niet doende, volgens datzelfde artikel tot uitvoering der verordening verplicht is.

17o. Arrest van 17 October 1873, W. v. h. R. uo 3646. Iemand vraagt dat een waterschap, in strijd met eene keur, den aanleg van zekere werken gedooge en schadevergoeding geve wegens weigering, van vergunning tot den aanleg. Het Hof beslist, dat eischer de tusschenkomt der rechterlijke macht vraagt ter niet-toepassing van eene wettige verordening van het administratief gezag en verklaart zich onbevoegd. De Hooge Raad oordeelt anders; hij meent, dat de vraag juist is, of de verordening wettig is en beschouwt het geschil als een geschil over eigendom.

18o. Arrest van 5 Maart 1875, W. v. h. R. no. 3824. Iemand wordt in hechtenis genomen tengevolge van eene vergissing in den persoon. Hij vraagt schadevergoeding van den Staat. Met 0. M. be-

43

toogt weder, dat art. 1403 B, W. alleen toepasselijk is bij het bestaan van eene privaatrechtelijke verhouding tusschen den dader en den verantwoordelijk gestelden, en ook, dat hier gcene nalatigheid of onvoorzichtigheid was begaan. De Raad beslist dat er geene nalatigheid was gepleegd en voegt daaraan toe, dat het dus overbodig is te onderzoeken, of de Staat verantwoordelijk is der zake van de gepleegde handelingen.

19o. Arrest van 4 Juli 1875, W. v. h. R. no. 3863. Een ontslagen raadsheer van het Indisch hooggerechtshof vraagt van den Staat schadevergoeding wegens onwettig ontslag. De Raad verklaart zich onbevoegd. Benoeming en ontslag van Indische ambtenaren is opgedragen aan het administratief gezag ; wel is waar is het ontslag van leden van het hooggerechtshof afhankelijk gesteld van hunne toestemming, maar de beoordeeling der vraag of zoodanige toestemming aanwezig is, is niet overgebracht bij de rechterlijke macht. Verschil over de rechtmatigheid van zulk een ontslag behoort dan ook niet tot de geschillen, bedoeld in art. 148 der Grondwet van 1848 en art. 48 van het Indische Regeeringsreglcment. Hierin wordt geene verandering gebracht door de omstandigheid, dat de eischer bij deze vordering niet vraagt tenietdoening van het ontslag, maar alleen schadevergoeding , omdat ook die vordering onafscheidelijk is van haren grondslag, de beweerde onrechtmatigheid van het ontslag, welke niet door den rechter kan worden onderzocht of beoordeeld, daar het ontslaan van ambtenaren geheel behoort tot de bevoegdheid van het administratief gezag.

Dit arrest, dat zich aansluit bij dat van 1857, vermeld onder 2o, is zeer opmerkingswaardig, vooral wanneer men het vergelijkt met verschillende beslissingen eenerzijds omtrent de toekenning van wachtgeld of pensioen, anderzijds over de uit-keering van eenmaal toegekend pensioen of tractement. Tot toekenning acht de Raad zieh niet bevoegd: arrest van 1 April 1858 W. v. h. R. no. 1944: toekenning van wachtgeld is eene administratieve daad, liggende buiten den kring der attributen

44

van de rechterlijke macht; arrest van 28 October 1870 W. v. h. It. no, 3263 : toekenning van een pensioen aan een gemeenteambtenaar is eene daad van administratief bestuur, zoodat de rechter onbevoegd is in plaats van den Raad den gemeenteambtenaar als rechthebbende op pensioen te erkennen. Maar tot kennisneming van vorderingen ter uitbetaling van tractement of pensioen acht de Raad zich wèl bevoegd (zie arresten van 24 Februari 1865 W. v. h. R, uo. 2671, 12 Maart 1869 W. v. h. R. no. 3084, 6 Juni 1879

W. v. h, R. 4386), omdat deze vordering is eene schuldvordering. Dit motief is, zou men zeggen, ook toepasselijk bij acties tot schadevergoeding wegens onwettig ontslag of geweigerd pensioen.

20o, Arrest van 2 April 1880, W. v. h. R. no. 4516. De Staat beweert in het bezit te zijn gestoord door een dijkgraaf van een polderdistrict en stelt tegen den dijkgraaf in privé eene actie wegens die stoornis in. Te Staat werd in lager instantie niet-ontvankelijk verklaard, omdat de tegenpartij gecne stoornis in het bezit had bedoeld, maar gehandeld had als dijkgraaf, zoodat de Staat den dijkgraaf q. q. of wel het polderdistrict, maar niet den bijzonderen persoon had kunnen aanspreken. De Raad beslist, dat deze uitspraak niet strijdt met de wet; dat toch in het algemeen de handeling van een bestuurder vaneen zedelijk lichaam, werkzaam binnen den formeelen kring zijner bevoegdheid, als wettig orgaan van dit lichaam, niet anders kan worden beschouwd dan als eene daad van den rechtspersoon, waarin diens wil zich openbaart, niet als eene persoonlijke, op eigen verantwoordelijkheid gepleegde en hem in privé aansprakelijk stellende daad van den bestuurder. Art. 613 B. W. spreekt wel van //elk en een iegelijk,// maar hier pleegde volgens het vooropgesteld beginsel niet de materieele dader, maar de corporatie het feit.

21o. wirrest van 10 December 1880 W. v. h. R. no. 4583. Een polderbestuur graaft eene sloot in den buitenberm eener

45

kade en verhoogt die kade met de uitkomende aarde. De eigenaar beschouwt dit als eene onrechtmatige daad. De Eaad beslist, dat geene wet of verordening de verplichting oplegde het werk te dulden. De bewering van het hof. dat het polderbestuur binnen den kring zijner bevoegdheid handelde, omdat de Grondwet de zorg en verantwoordelijkheid voor waterwegen en waterwerken aan de polderbesturen opdraagt, wordt onjuist geacht en de beslissing van het hof vernietigd.

22o. Arrest van 29 April 1881, W. v. h. R. no. 4664. Een resident had iemand geweldadig ontzet uit het bezit van een eiland. De Indische Regeering beweerde dat het eiland behoorde tot het Staatsdomein en dat de districtshoofden van Menado, van wien de bezitter zeide het eiland gekocht te hebben, geen recht hadden daarover te beschikken, maar zij beweerde tevens, dat de resident tot de ontzetting niet bevoegd was geweest, omdat hij daartoe niet was geautoriseerd en zijne handeling dan ook dadelijk door haar was afgekeurd. De Raad beslist, dat de resident had gehandeld ter handhaving en bescherming der private rechten van den Staat en binnen den algeineenen kring zijner bevoegdheid, omdat in eene instructie voor residenten bepaald is, dat tot hunne bevoegdheid behoort de handhaving der private rechten van den Staat; dat door handelingen van den resident, hetzij dan rechtmatige of onrechtmatige, binnen dien kring verricht en waarvoor hij tegenover de Regeering publickrechtelijk verantwoordelijk is, de Staat verbonden wordt, zoodat deze privaatrechtelijk tegenover derden aansprakelijk is.

23o. Arrest in revisie van 19 Mei 1882 W. v. h. R. no. 4826. De Raad beslist, dat aan het openbaar gezag onderscheiden werkzaamheden zijn opgedragen, wier richtige vervulling publiekrechtelijk verzekerd is en die, juist omdat zij een zuiver staatsrechtelijk karakter vertonnen, geene aanleiding geven tot schadevergoeding, indien tengevolge van eenig verzuim schade door particulieren geleden wordt; dat de Staat en zijne ver-

46

schillende onderdeelen echter tegelijk vormen zedelijke lichamen, die, gelijk art. 1692 B. W. het uitdrukt, evenals particuliere personen bevoegd zijn tot het aangaan van burgerlijke handelingen : die derhalve, wanneer zulks geschied is, bevoegd zijn de hulp van den gewonen rechter in te roepen tot verzekering hunner rechten, maar van den anderen kant jegens derden aansprakelijk zijn voor de verbintenissen uit hunne overeenkomsten of onrechtmatige daden voortvloeiende; dat, wanneer men deze onderscheiding toepast op het onderhavig geval, behoort te worden aangenomen, dat de Staat, op wettige wijze algemeene vcor-schriften gevende voor den bouw van sproorwegbruggen en in het belang der algemeene veiligheid toeziende op de behoorlijke nakoming daarvan, handelingen zon verrichten, die hem als zoodanig zijn opgedragen en dus niet burgerrechtelijk aansprakelijk zou zijn, indien zulks op gebrekkige wijze geschiedde ; dat wanneer de Staat echter zelf tot de uitvoering overgaat en de brug bouwt, hij in niets onderscheiden is van cene particuliere maatschappij of een particulier, die een brug zou bouwen cn dus niet alleen voor zijne daarbij aangegane overeenkomsten aansprakelijk is, maar ook verder al die verplichtingen behoort na te komen, w’elke op eiken bouwer rusten. Verder voerde de Raad tegen de bewering // dat het nemen van voorzorgen ten behoeve der scheepvaart hoogstens zou betreffen een regeeringsplicht, waarvoor de Staat evenmin aansprakelijk zou zijn als voor het maken van leuningen aan eene brug ten behoeve van hen, die zichzelven niet kunnen helpen // aan : dat zulks echter onjuist is, daar het hier niet geldt de publiekrechtelijke zorg voor de instandhouding ven een bruikbaar vaarwater, maar de privaatrechtelijke verplichting van elk, die aan een publiek vaarwater of aan een publieken weg bouwt om zulks zoo te doen, dat zij, die bevoegdelijk van dat vaarwater of dien weg gebruik maken, door zijne nalatigheid bij het bouwen geene schade lijden.

24o. Arrest van 12 Januari 1883, W. v. h. R. no. 4868.

47

Eene actie wegens onrechtmatige daad wordt ingesteld tegen zekere personen als te zameii uitmakende het college van burgemeester en wethoulers eener gemeente en tegen die personen in privé, naar aanleiding van ambtshandelingen. De Raad beslist , dat burgemeester en wethouders in privé niet aansprakelijk zijn, omdat zij vormen een college, dat, zoolang het blijft binnen den formeelen kring zijner bevoegdheid, als orgaan van de gemeente of de provincie moet beschouwd worden; dat men om de leden persoonlijk aansprakelijk te kunnen stellen, zich zou moeten kunnen beroepen op eene daad door hen persoonlijk en niet in hunne qualiteit verricht; dat overigens het college van burgemeester en wethouders uit eigen hoofde geene burgerlijke handelingen kan verrichten of in rechten optreden. Eene actie tegen dat college ontvankelijk te verklaren is eene schending van art. ] der gemeentewet in verband met art. 1692 B. W.

25o. Arrest van 8 Januari 1885, W. v. h. R. no. 5140. De Raad beslist, dat de Staat, werken aanleggende in eene voor ieder toegankelijke (in easu gemeentelijke) haven evenals een bijzonder persoon verplicht is de schade te vergoeden, door nalatigheid of onvoorzichtigheid in de constructie veroorzaakt, en, als met het onderhoud belast en het toezicht uitoefenende, ook voor nalatigheid in het onderhoud aansprakelijk is. Hiertegen was in revisie aangevoerd, dat verzuimd was onderscheid te maken tusschen eigendomsrecht jure publico en jure private; dat wel op de Regeering de verplichting rust om voor het onderhoud van rivieren, havens en dergelijke te zorgen, maar aan haar de beoordeeling is hoe die Staatszorg vervuld zal worden. De Raad antwoordt hierop, dat de verplichting van den Staat om de hem jure publico toebehoorende wateren zooveel mogelijk in veilig bevaarbaren toestand te houden steunt op het publiek belang en dus voortvloeit uit het publieke recht, maar dit niet wegneemt, dat de Staat, ter nakoming van die verplichting werken oprichtende, de rechten van eigenaar uitoefent en dus ook gehouden is aan de plichten, welke het

48 burgerlijk recht aan eiken eigenaar tegenover derden oplegt; dat, indien een bijzonder persoon zoodanig voor het publiek bestemd werk zoo gebrekkig aanlegde of onderhield, dat derden, die er het gewone gebruik van maakten en die in de wettige uitoefening van hun recht verkeerden, daardoor schade leden, hij zekerlijk aausprakelijk zou zijn voor de door zijne nalatigheid geleden schade: dat hieruit volgt dat, indien de Staat zulke werkeu exploiteert, er geene reden is om zijne aansprakelijkheid tegenover derden voor handelingen of verzuimen, met die exploitatie samenhangende, anders op te vatten.

26o. Arrest van 18 December 1885, W. v. h. R. no. 5254. De Raad beslist, dat eene gemeente niet aansprakelijk is, als zij voorschriften geeft omtrent de veiligheid van havens en daarop toezicht houdt, maar wel als zij zelve een haven aanlegt en onderhoudt. De bij art. 179 r der gemeentewet genoemde werkzaamheden dragen een privaatrechtelijk karakter en dit wordt ook het geval met die, vermeld onder g en h van dat artikel, zoodra het verzuim zich openbaart in eene nalatigheid, die, indien de eigendom bij een particulier berustte, dezen tot schadevergoeding verplichten zou; zoodanige particuliere eigendom van wegen of wateren, voor den publieken dienst bestemd is toch zeer wel bestaanbaar en er bestaat geene reden, waarom, indien de gemeente zelve eigenares is, de rechtsverhouding anders zou zijn dan wanneer de eigendom berust bij een particulier, die zeker bij verzuim van behoorlijk onderhoud krachtens art. 1402 B. W. tot vergoeding der daardoor ontstane schade gehouden zou zijn.

Op grond van deze arresten schijnt gezegd te mogen worden, dat de tegenwoordige jurisprudentie van den Raad deze is.

De daden van bestuurders van openbare en niet-openbare zedelijke lichamen zijn daden van het lichaam zelf, zoo de bestuurders gebleven zijn binnen den kring hunner bevoegdheid; ambtenaren zijn persoonlijk alleen aansprakelijk, als zij dien kring hebben overschreden.

49

Voor onrechtmatige daden van ambtenaren zijn de openbare lichamen burgerrechtelijk alleen verantwoordelijk, als die daden een privaatrechtelijk karakter dragen en, in het geval van art. 1403 B. W., als de verhouding tusschen dengene, die de daad veroorzaakte en hem, die haar verrichtte, is van privaat-rechtelijken aard.

De arresten omtrent schadevergoeding wegens het gemis van bakens en wegens verzuimen bij aanleg en onderhond van werken, aan de openbare lichamen in eigendom toebehooreude, bewijzen, dat omtrent de vraag, welke verplichtingen van privaat-rechtelijken aard zijn, bij den Baad groote onzekerheid bestaat. Waren de eerstbedoelde vorderingen niet gericht geworden tegen het gemis van bakens, maar aangevoerd, dat do werken, die aanleiding gaven tot de berokkende schade, het eigendom waren van den Staat, belanghebbenden zouden, te oordeelen naar de onder 24—20 vermelde arresten, hun proces gewonnen hebben. Maar de opvattingen van den Iloogeu Raad omtrent de vraag, welke handelingen of verzuimen een privaatrechtelijk karakter dragen, mogen juist of onjuist zijn, in elk geval staat naar hare jurisprudentie in beginsel vast, dat, als de handelingen van publiekrechtelijken aard zijn, er geene burgerrechtelijke aansprakelijkheid bestaat.

Ten aanzien van de competentie werd beslist dat het eenvoudige feit, dat eene vordering tot schadevergoeding is eene schuldvordering, den burgerlijken rechter niet bevoegd maakt ; zulk eene vordering is onafscheidelijk van haren grondslag, de onrechtmatigheid der daad. Is nu de daad van administratieven aard, dan is de burgerlijke rechter ratione materiae onbevoegd.

II.

Bestaat naar Nederlaudsch recht eene rechtsverplichting om schadevergoeding te geven wegens onrechtmatige ambtshandc-

Themis, LVIsto deel, Isle stuk. (189.^). 4

50

lingen? Zij zou moeten voortvloeien uit art. 1401 v. B. W. en naar veler meening wordt dit artikel hier niet te vergeefs ingeroepen. Deze meeniug is, gelijk uit de aangehaalde wetsbepalingen blijkt, niet zonder invloed gebleven op onze wetgeving.

Belangrijk is in dit opzicht de geschiedenis van art. 36 der wet op de ministerieele verantwoordelijkheid, welk artikel bepaalt, dat de rechtsvordering tot vergoeding van schade, door een bij deze wet strafbaar gesteld feit geleden, alléén op eene veroor-deeling van den Hoogen Raad kan berusten, hetgeen dus eene zekere verantwoordelijkheid van ministers voor onrechtmatige ambtshandelingen vestigt. Uit de beraadslaging over het artikel blijkt, dat verscheidene leden van de Tweede Kamer in de bepaling eene beperking van de voorschriften van het Burgerlijk Wetboek zagen. Zoo betoogde de heer v. D. Linden, dat het artikel uit het wetsontwerp behoorde te vervallen, omdat het een privilegie verschafte aan Ministers, en een afwijking inhield van het gewone recht. De Minister van Justitie betwistte dit niet, maar voerde aan, dat het hier m’sdrijven geldt, welke alleen door een Minister kunnen worden gepleegd, en dat deze noch criminaliter noch civiliter een punt van onderzoek moesten kunnen uitmakeu dan met goedkeuring van de Tweede Kamer. De heer van Eck sloot zich aan bij het betoog van den heer v. d. Linden, en zeide te gelooven, dat de Staat niet het recht heeft een particulier te belemmeren in zijne rechten. Hij voegde hierbij, dat de bepaling niet zou baten, omdat, waar het niet geoorloofd zou zijn de Ministers tot schadevergoeding aan te spreken, men eene vordering zou instellen tegen den Staat. De heer Mackay vroeg vervolgens den Minister, of de benadeelde inderdaad den Staat kon aanspreken. De Minister verwees in zijn antwoord naar de zaak Boukbon. //Daar is de Staat gecondemneerd. En dat zal steeds het geval zijn in dergelijke omstandigheden.// Dit antwoord was onjuist, want in de zaak Bourbon was geen sprake van eene actie tot schadevergoeding wegens de onrechtmatige daad eens Ministers, maar gold het daarentegen de vraag in hoeverre de Staat verbonden wordt door

51 een contract, dat een Minister voor den Staat sluit (zie W, v. h. R., n®. 1058). Het antwoord des Ministers schijnt de Kamer echter bevredigd te hebben, want het artikel werd vervolgens zonder stemming aangenomen.

In de Memorie van Antwoord op art. 184—191 der gemeentewet had ïiiOEBECKE eenige jaren vroeger, met verwijzing naar art. 1402 B. W., opneming van bepalingen omtrent schade, geleden bij stoornis der openbare orde, in die wet niet raadzaam verklaard, omdat men dan aanleiding zou geven tot de gevolgtrekking, dat andere ambtenaren dan die der gemeenten bij plichtverzuim, waardoor nadeel aan bijzondere personen wordt berokkend, niet tot schadevergoeding zouden zijn gehouden. Ofschoon dit argument niet krachtig is, aangezien opneming van bedoelde bepalingen geene verandering kon brengen in de be-teekenis van de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek, zoo blijkt toch uit de gedachten wisseling, dat ook naar Thorbecke’s meening krachtens art. 1402 tegen ambtenaren acties wegens onrechtmatige ambtshandelingen kunnen worden ingesteld.

Dezelfde meening vindt men in verschillende uitspraken van den Iloogen Raad. Ik herinner slechts aan het arrest van 16 Februari 1853, waar de verplichting tot schadevergoeding wordt aangenomen ten aanzien van eene onvoorzichtigheid van een veldwachter, die een onschuldige in hechtenis had genomen.

ïVlvorens de gronden te vermelden, waarom eene tegenovergestelde opvatting mij toeschijnt de voorkeur te verdienen, wensch ik aan te stippen, tot welke gevolgtrekkingen de toepasselijkheid van art. 1401 op ambtshandelingen leiden moet.

Is dit artikel inderdaad op onrechtmatige ambtshandelingen toepasselijk, eene regeling der administratieve rechtspraak zou zoo goed als overbodig zijn. Want dan kon men bij den burgerlijken rechter schadevergoeding vragen voor bijna alle fouten, welke de administratie begaat. Meent b.v. iemand te weinig pensioen te hebben gekregen , hij zal ondanks het feit, dat in de pensioenwet bijzondere waarborgen zijn gesteld ten einde juiste bepaling

52

der pensioenen te verzekeren, de zaak bij den burgerlijken rechter kunnen brengen, zoo al niet door te vragen een hooger pensioen — want daartegen verzet zich de overigens mijns inziens in het stelsel der toepasselijkheid van art. 1401 niet onbetwistbare overweging, dat de rechter den Staat niet tot eene administratieve handeling kan veroordeelen (zie de bekende rede van mr. Kappeyne in de vergadering der Tweede Kamer van 25 Maart 1873) — dan toch door te vragen schadevergoeding wegens de onrechtmatige daad, bestaande in het verleenen van een te gering pensioen. Indien de politie eene vergadering doet uiteengaan zonder voldoenden wettelijken grond, zal hij, die de vergaderzaal gehuurd heeft, schadevergoeding kunnen vragen bij den burgerlijken rechter van den staat of van den ambtenaar, die de daad pleegde. Het is onnoodig meer voorbeelden aan te halen, en duidelijk genoeg, dat alle administratieve rechtsgeschillen, welke een vermogensrechtelijk element hebben, naar deze stelling bij den burgerlijken rechter kunnen worden aangebracht en door hem zouden moeten worden beslist.

Bij zoodanige opvatting zou zonder wijziging van art. 1401 eene afzonderlijke administratieve rechtspraak zoo goed als onmogelijk worden. Het zou moeilijk aangaan den administratie ven rechter uitspraak te laten doen over de wettigheid van administratieve handelingen en tevens den weg tot den burgerlijken rechter open te laten ten einde van dezen, zonder te letten op de beslissing van den administratieven rechter, schadevergoeding wegens onrechtmatigheid te vragen.

Dat het B. W. niet toepasselijk is op onrechtmatige daden van staatsrechtelijkeu aard volgt m.i. uit de volgende overwegingen. Het Burgerlijke Wetboek is naar titel en inhoud bestemd om regels te stellen ten aanzien van burgerlijke rechtsbetrekkingen. Het behandelt de burgerlijke rechten. Het doet in zijn eerste artikel uitdrukkelijk uitkomen, dat het genot der burgerlijke rechten onafhankelijk is van de staatkundige rechten. In art. 625 het recht van eigendom definiecrende, verklaart het dat

53

het gebruik van het recht ondergeschikt is aan wetten en verordeningen van staatsrechtelijken aard. In art. 720 vermeldt het dat rechten en verplichtingen, betrekking hebbende op openbare wateren, wegen en werken, bij bijzondere wetten en verordeningen zijn geregeld, welke vermelding van een feit niet anders kan beteekenen dan eene herinnering, dat dit onderwerp niet behoort tot het burgerlijk recht en dat het wetboek daaromtrent dus geene regelen heeft te stellen. Wel is waar gewaagt het in art. 1690 van zedelijke lichamen, welke op openbaar gezag zijn ingesteld of erkend, maar, aangezien het burgerlijke recht met rechtspersonen alleen te maken heeft als subjecten van vermogensrecht, spreekt het in art. 1691 alleen van de bevoegdheid der zedelijke lichamen tot het aangaan van burgerlijke handelingen. Heeft het Burgerlijk Wetboek dus betrekking op civiel recht en onrecht, dan kan de uitdrukking //onrechtmatige daad» in art. 1401 ook alleen bedoelen eene daad , welke naar het burgerlijk recht onrechtmatig is. Uit het voorafgaande is gebleken, dat deze beschouwingen in beginsel overeenstemmen met sommige beslissingen van den Iloogen Baad.

In andere gevallen zijn acties wegens onrechtmatige ambtshandelingen afgewezen op grond van de incompetentie van den burgerlijken rechter. Maar zijn deze beslissingen juist, indien moet worden aangenomen, dat art. 1401 van het Burgerlijk Wetboek ook betrekking heeft op onrechtmatige ambtshandelingen? Gesteld , in dat wetboek ware uitdrukkelijk bepaald, dat ambtenaren of de openbare lichamen, die zij vertegenwoordigen, aansprakelijk zijn voor de schade, veroorzaakt door onrechtmatige, binnen den kring hunner bevoegdheid verrichte daden, zou dan niet daaruit moeten worden afgeleid, dat naar de bedoeling des wetgevers de burgerlijke rechter bevoegd is om over die aansprakelijkheid te beslissen? Art. 1266 van het B. W. zegt dat de hypotheekbewaarders verantwoordelijk zijn voor zekere ambtsverzuimen. Betwijfelt iemand, of de burgerlijke rechter.bevoegd is over die verantwoordelijkheid te beslissen ? Ik geloof het

54

niet. Men moet dus m.i. aannemen, dat de quaestie der competentie afhangt van de vraag, of art. 1401 ook betrekking heeft op onrechtmatige ambtshandelingen.

In elk geval zijn de verklaringen van incompetentie, uitgesproken bij de arresten van 1857 en 1875 hierboven vermeld onder nos. 2 en 9, zeer opmerkenswaardig, omdat zij berusten op de scheiding van justitie en administratie. Ilerhaaldelijk verklaarde de Hooge Kaad den burgerlijken rechter bevoegd tot beslissing van eene vordering om uitbetaling van wachtgeld, traktement of pensioen, op grond dat dit eene schuldvordering is. Art. 165 der Grondwet van 1815 en art. 2 der wet op de rechterlijke organisatie werden, naar de letter, zoo opgevat dat het petitum voor de competentie beslissend was. Maar bij de aangehaalde arresten weigerde de Raad deze meening vol te houden ten aanzien van vorderingen tot schadevergoeding wegens onrechtmatige indienst-houding van een milicien en onrechtmatig ontslag van een lid der rechterlijke macht. De gevallen staan zeker niet gelijk. Quaesties over uitbetaling van tractement kunnen, ook naar de meening van verschillende Duitsche schrijvers, als privaatrechtelijke geschillen beschouwd worden. Twistgedingen over den dienst van miliciens eu het ontslag van rechters zijn zeker van publiekrechtelijken aard. liet feit, dat de letter van art. 165 de beslissing over alle schuldvorderingen bij den burgerlijken rechter brengt, belette den Hoogen Raad niet zich te herinneren, dat naar het in de Grondwet nedergelegd stelsel administratieve rechtsgeschillen niet door den burgerlijken rechter behooren te worden beslist; dat naar de leer der trias politica de uitvoerende macht staat nevens en niet onder de rechterlijke macht. In andere arresten, vooral waar het geschil den eigendom raakte, heeft de Raad weder vastgehouden aan de letter van art. 165, daarbij blijk gevende van het streven om de belangen der justiciabelen ook tegenover de administratie te verdedigen. Eene consequent vasthouden aan de letter van art. 165 zou den Raad vaak gebracht hebben op zuiver publiekrechtelijk terrein.

55

Een consequent vasthouden aan de leer der trias politica zou vele rechtsaanspraken onbeschermd hebben gelaten. De Raad laveerde van de eene opvatting naar de andere. De oorzaak ligt voor een goed deel in de Grondwet, bepaaldelijk in art. 165, dat een onjuist criterium stelt, als het beteekent, dat het object der vordering beslissend moet zijn voor de competentie. Niemand heelt m.i. duidelijker de onjuistheid van de leer, dat het petitum voor de competentie beslissend is, aangetoond als L. Hausee in ’zijn boekje over de duitsche Gerichtsverfassung (1879), waar hij de meening van hen bestrijdt, die bij rechtskrenking door administratieve handelingen onderscheiden, of de krenking betrekking heelt op publiekrechtelijke bevoegdheden of verplichtingen, dan wel private rechten betreft, win tegenstelling tot rechtskrenkingen van de eerste soort, betrekking hebbende op het burgerrecht van Staat of gemeente , op kiesrecht, belastingplicht, weerplicht, enz. wordt//zegt hij,//bij rechtskrenkingen der //private rechten// gesproken van inbreuken van de uitvoerende macht op //persoonlijke en vermogensrechten of //op de sfeer van het privaatrecht,//bepaaldelijk op den eigendom, bijv, wanneer door het omverhalen van een huis bij wijze van politiemaatregel een vermogensuadeel wordt veroorzaakt.

//Deze onderscheiding is bij rechtskrenkingen door administratieve handelingen niet vol te houden ; evenmin verschaft het voorwerp der krenking een beslissend gezichtspunt. Eenerzijds worden ook bij rechtskrenkingen, welke met betrekking tot publiekrechtelijke bevoegdheden of verplichtingen van vermelden aard plaats vinden, v persoonlijke of Vermögensrechten //, in het bijzonder de eigendom middellijk of onmiddellijk getroffen, bijv, door uitsluiting van een burger van het medegenot van het gemeentelijk vermogen of van gemeente-inrichtingen, door gedwongen inning vän belasting, door inlijving in het leger, enz. Anderzijds komt het eveneens aan op het bestaan of niet-bestaan van publiekrechtelijke verplichtingen, wanneer door handelingen der administratie over Vermögensrechten van bijzon-

56

dere personen voor publieke doeleinden of wegens de openbare veiligheid of het openbaar belang beschikt wordt. Als eigendom van bijzondere personen voor openbare doeleinden wordt gebezigd, bijv, paarden voor het leger moeten worden gerequireerd, dan komt het aan op het bestaan van een publiekrechtelijke verplichting tot afstand van eigendom. Wanneer de politie zaken als gevaarlijk voor de gezondheid in beslag neemt, of gebouwen wegens overtreding van eene verordening op het bouwen worden omvergehaald, is het eveneens de vraag of er zekere publiekrechtelijke verplichtingen van bijzondere personen tegenover de wettelijke bepalingen omtrent de publieke gezondheid of het publiek belang bestaan, en bij de handhaving van die bepalingen treedt het gezichtspunt van den eigendom der gevaarlijke voorwerpen geheel op den achtergrond. //

Deze overwegingen moeten, dunkt mij, leiden tot de conclusie, dat de vraag of eenig geschil van burgerlijken dan wel van administratieven aard is, afhangt van de vraag of de partijen tegenover elkander staan als bijzonder persoon tot bijzonder persoon, dan wel als overheid tot bijzonder persoon, maar niet van het voorwerp der vordering.

Thorbecke zag in art. 165 der Grondwet van 1815 eene strenge scheiding tusschen publiek- en privaatrecht. De uitspraak schijnt alleen juist, als men het woordje //strenge// wegneemt. Het was zeker niet de bedoeling van het artikel administratieve rechtsgeschillen aan de beslissing van den burgerlijken rechter te onderwérpen, maar integendeel zijne bevoegdheid ten aanzien van geschillen van burgerlijken aard te waarborgen. De grensomschrijving, die het artikel geeft, was echter gebrekkig. Indien de Hooge ßaad, ondanks de letter der bepaling, van tijd tot tijd vasthield aan de onderscheiding van publiek-en privaatrecht, dan mag overigens dit vasthouden worden aangevoerd tot versterking van de stelling, dat art. 1401 B. W. geene betrekking heeft op onrechtmatige ambtshandelingen. Als toch naar het Nederlandsch staatsrecht van 1815, gelijk van

57 1848, de beslissing van administratieve reclitsgescliillen aan de administratie behoort, is het immers niet aannemelijk, dat eene bepaling van het Burgerlijk Wetboek de meeste van die geschillen zou onderwerpen aan de kennisneming van den burgerlijken rechter.

Het spreekt van zelf, dat het recht den burgers de middelen behoort te verschaffen om hunne rechtsbevoegdheden tegen onrecht te handhaven. Een recht, dat onrecht toelaat, is in zichzelf verdeeld. Er zijn dus geen lange redeneeringen noodig om te komen tot de conclusie, dat hij, wien door een ander onrecht wordt aangedaan, herstel van dat onrecht behoort te kunnen verkrijgen. De verschillende acties van het burgerlijk recht hebben geen ander doel. Art. 1401 B. W. handelt over gevallen, waarin op onrechtmatige wijze schade wordt toegebracht; in andere bepalingen wordt de handhaving van zakelijke en contractueele rechten geregeld.

Aangezien het publieke recht ook recht is, kan niet betwijfeld worden, dat ook op dit gebied herstel van aangedaan onrecht behoort te kunnen worden gevorderd.

De vraag is echter, wie voor de schade, door eene onrechtmatige ambtshandeling veroorzaakt, verantwoordelijk moet zijn ; de ambtenaar, die haar pleegde, of het openbare lichaam, dat hij vertegenwoordigt. Vroeger heeft men te dien aanzien veelal geredeneerd met analogieën, ontleend aan het Komeinsche recht. Dit mag als een overwonnen standpunt beschouwd worden. Tegenwoordig kan, met betrekking tot de rechtspersonen, beschouwd als subjecten van vermogensrecht, en tevens met betrekking tot de rechtspersonen van het publieke recht, de vraag zoo gesteld worden : zijn de handelingen van vertegenwoordigers van rechtspersonen te beschouwen als handelingen van de rechtspersonen zelven ?

LoENiNQ noemt dit eene ongerechtvaardigde fictie. Volgens hem is het steeds de vraag of de vertegenwoordigers zijn

58

gebleven binnen de grenzen hunner volmacht ; zoodra er dolus of culpa is, overschrijden zij die van zelf. En ten aanzien van den vertegenwoordiger van openbare lichamen zegt hij, dat // de op wet, verordening, beschikking berustende volmacht om in de plaats van den Staat te handelen de grenzen aanwijst, binnen welken zijn handelen in de plaats van het handelen van den Staat treedt.

Mijns inziens is het identiticeeren van handelingen van vertegenwoordigers en van handelingen der zedelijke lichamen in geen anderen zin eeue fictie, dan wanneer men rechtspersonen personae fictae noemt. Wat is eigenlijk een rechtspersoon ? Niet anders dan een vereeniging van personen of zaken, welke door het recht als eenheid wordt erkend. Dit kan slechts geschieden, wanneer het recht tevens aanwijst de natuurlijke personen, wier wil als die van het lichaam zal gelden. Eene fictie is het inderdaad te spreken van eene volmacht van het zedelijk lichaam aan de bestuurders. Zoodanige volmacht bestaat hier evenmin als er eene volmacht van een krankzinnige bestaat op zijn curator. Er is in deze gevallen eene algeheele plaatsvervanging ; de wil van den vertegenwoordiger is de wil van den vertegenwoordigde ; dit is de noodzakelijke voorwaarde van het erkennen der rechtspersoonlijkheid. Zegt men, dat de wil van den vertegenwoordiger alleen geldt als wil van het lichaam bij rechtmatige, maar niet bij onrechtmatige handelingen, dan zou de rechtspersoon een belangrijk voorrecht verkrijgen boven andere personen, want die rechtspersoon zou dan bevoegd zijn zich te onttrekken aan de gevolgen van eigen wilsverklaring. Loenino meent dat zedelijke lichamen niet kunnen zondigen, omdat zij geen wil hebben ; maar zij zijn dan even onmachtig om rechtmatige als om onrechtmatige handelingen te verrichten; juist daarom geldt, in beide opzichten, de wil van den vertegenwoordiger als wil van het lichaam. Trouwens haberaus reum con-fitentem ; op de eene plaats zegt de schrijver: handelingen van vertegenwoordigers doen slechts dan rechtsgevolgen voor en

59

tegen den rechtspersoon ontstaan, in zooverre zij vallen binnen hunne volmacht, maar op eene andere plaats, waar hij betoogt, dat rechtspersonen verantwoordelijk zijn voor dolus en culpa van vertegenwoordigers begaan bij het sluiten van overeenkomsten , verklaart hij : // liet recht maakt het bestaan en het leven van rechtspersonen daardoor mogelijk, dat het uit de handelingen hunner vertegenwoordigers rechtsgevolgen voor en tegen den rechtspersoon doet ontstaan, l iet recht vervult daarom ook slechts eene vordering van de rechtvaardigheid, wanneer het het vermogen van den rechtspersoon aansprakelijk stelt voor de gevaren, welke uit de eigenaardige juridische natuur der rechtspersonen ontstaan voor derden, die met hen in vermogens-verkeer treden. // 1)

Op het gebied van het publieke recht laat de aansprakelijkheid van openbare lichamen zich op soortgelijke gronden verdedigen als ten aanzien van de burgerrechtelijke aansprakelijkheid van rechtspersonen werden aangevoerd. 2) Het doel der staatsrechtelijke vereeniging van personen kan niet anders vervuld worden dan door het geven van macht aan natuurlijke personen. Ook hier geldt de wil van die personen als wil van het lichaam. Als Loening vraagt: hoe is het mogelijk handelingen, die de Staat expresselijk verbiedt als handelingen van den Staat te beschouwen , dan antwoord ik dat geene andere beschouwing mogelijk is, waar de wil van de vertegenwoordigers van den Staat als wil van den Staat geldt. Kon de verwezenlijking van het doel van den Staat anders dan door middel van feilbare meuschen

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;De vraag of de aansprakelijkheid van vertegenwoordigden ook niet in andere gevallen van algeheele wilsvertegenwoordiging, zooals bij de vertegenwoordiging van krankzinnigen en kinderen, moet worden aangenomen, ligt buiten mijn bestek.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Terecht zegt Loening, dat do quacstie der verantwoordelijkheid naar het volkenrecht eene afzonderlijke behandeling vereischt. Daarvan wordt hier geheel gezwegen.

60

geschieden, er zou van onrechtmatige ambtshandelingen geen sprake zijn. De noodzakelijkheid der wilsvertegenwoordiging brengt daarentegen eene onvolkomene verwezenlijking van het Staatsdoel met zich, en de Staat, die rechtstaat wil zijn, behoort zich niet te onttrekken aan de aansprakelijkheid voor de ongerechtigheden, die zijne agenten begaan in de uitoefening van hun ambtelijke taak. Hij voldoet niet aan de eischen der gerechtigheid, als hij den verongelijkte heenzendt met eene actie tegen den schuldigen ambtenaar of bestuurder, die in menig geval niet vermogend genoeg zal zijn de veroorzaakte schade te vergoeden. Optredende als beschermer van elk onderdaan tegen het onrecht hem door andere onderdanen aangedaan, behoort de Staat zelf in te staan voor het onrecht gepleegd door zijn eigen vertegenwoordigers. Loening betoogt daarentegen, dat de onderdaan , die in den Staat bescherming van zijne rechten en de mogelijkheid van zijn welvaren vindt, ook de gevaren moet dragen, welke onafscheidelijk verbonden zijn aan elke organisatie van den Staat en tot die noodzakelijke gevaren zou dan ook behooren de feilbaarheid der ambtenaren en het daaruit voortspruitend verkeerd gebruik van hunne macht. Eene zonderling betoog!

De vraag is of de Staat behoort te vergoeden de schade door onrechtmatige ambtshandelingen veroorzaakt, opdat aldus het geleden onrecht worde hersteld en nu wordt daartegen aangevoerd , dat de onderdaan voor lief moet nemen de nadeelen, aan elke organisatie van den Staat verbonden. Maar dan wordt daarmede de aansprakelijkheid van den Staat geenszins bestreden ; immers het is alleszins mogelijk die aan te nemen.

Hiermede is nu volstrekt niet gezegd, dat de onrechtmatig handelende vertegenwoordigers, hun plicht in meerdere of mindere mate overtredende, niet verplicht zouden zijn tot de vergoeding der schade bij te dragen. Integendeel; feu aanzien van handelingen van ambtenaren moge onderscheiden worden, naarmate zij al dan niet als ambtshandelingen beschouwd worden, de dader is schuldig, hetzij hij als bijzonder persoon

fil

tegenover zijn naasten, hetzij hij als ambtenaar tegenover den Staat gezondigd hebbe. Wordt de Staat tot schadevergoeding verplicht, dan is hij dus alleszins bevoegd deswege den schuldigen ambtenaar aan te spreken. De schade in alle gevallen geheel op den ambtenaar te verhalen ware intusschen somtijds onbillijk. Waar men te doen heeft met een verdienstelijken en getrouwen staatsdienaar, die, belangrijke aangelegenheden behandelende, door eene onvoorzichtigheid of een abuis verkeerd gehandeld heeft, zou het zeker niet aangaan hem met al wat hij bezit voor zijne schuld te doen boeten. Wat men het recht van gratie zou kunnen noemen, dient hier niet uitgesloten te zijn.

In het voorafgaande is heengestapt over eene lastige onderscheiding, die evenwel gemaakt moet worden, de onderscheiding tusschen handelingen van ambtenaren of vertegenwoordigers van een rechtspersoon en handelingen als ambtenaar of vertegenwoordiger verricht. Het is duidelijk dat niet alle handelingen van een ambtenaar ambtshandelingen zijn en dat door handelingen, buiten het ambt verricht, het openbare lichaam niet aansprakelijk gesteld kan worden. Indien een burgemeester steelt, indien een rechter belasting gaat innen, indien een beul iemand zonder vonnis doodt, zal niemand een ander dan den dader voor die handelingen aansprakelijk willen stellen. Er dient, wil men het openbare lichaam kunnen aanspreken, een zeker verband te bestaan tusschen de daad en het ambt. Hoedanig moet dit verband zijn?

De Hooge Raad vordert, dat de daad zij verricht binnen den //algemeenen of formeelen kring van de bevoegdheid// des ambtenaars. Ik geloof niet, dat de bijvoeging van het woord: //algemeen// of //formeel// de gedachte, welke de Raad bedoelt uit te drukken, verduidelijkt of nader aanwijst. Met //kring van bevoegdheid// wordt aangeduid het gebied van gezag, dat den ambtenaar is toegekend; zoolang hij blijft binnen dat gebied.

62

wordt hij geacht als orgaan te hebben gehandeld. Voor sommige gevallen is deze omschrijving voldoende; indien bijv, een gemeentebestuur in strijd met de wet eene vergunning tot verkoop van sterken drank verleend heeft, is het duidelijk, dat het bestuur handelde onwettig, maar binnen den kring zijner bevoegdheid. In andere gevallen geeft de uitdrukking een zoo duidelijk antwoord niet. Men ziet het in de uitspraken van den Hoogen Raad zelven. Het arrest van 2 April 1880 beslist, dat een dijkgraaf, die, als zoodanig handelende, iemand stoort in zijn bezit, blijft binnen den kring zijner bevoegdheid; bij het arrest van 10 December 1880 werd daarentegen beslist, dat een polderbestuur niet blijft binnen den kring zijner bevoegdheid als het, tot bevordering van het waterstaatsbelang, gaat graven in iemands grond, zonder dat eene met of verordening den eigenaar verplicht dat graven te dulden.

De vraag is : wordt de kring der bevoegdheid niet aangewezen door het doel der handelingen? Zoolang een polderbestuur handelt tot bevordering van het openbaar waterstaatsbelang, blijft het dan niet binnen den kring der bevoegdheid, al is zijne handeling ook onwettig? Het is dezelfde vraag, welke, zooals hierboven vermeld werd, in Frankrijk tot velerlei beslissingen aanleiding gaf. Daar werd zij gedaan in dezen vorm ; wanneer is eene handeling acte administratif, wanneer fait personnel, en men zag ook daar in, dat een acte administratif kan zijn onwettig, zonder het karakter van bestuursdaad te verliezen. Wil men een ander voorbeeld? Als een zenuwachtig commissaris van politie eene menigte met den wapenstok doet uiteendrijven, zonder dat verstoring der orde daartoe aanleiding gaf, blijft hij dan binnen den kring zijner bevoegdheid ? Men kan toestemmend antwoorden, omdat de taak der politie is de orde te handhaven en eene verkeerde opvatting in het volbrengen van die taak wel is onwettig, maar tot de bevoegdheid niet afdoet. Maar men kan ook zeggen, dat de taak is te handelen bij rustverstoring en dat, waarrustverstoring niet aanwezig was, ook de bevoegdheid ontbreekt. Mijns inziens kan

INSTITUUT VOOR BESTUURSRECHT

63

het openbare lichaam aansprakelijk gesteld worden voor de schade, door zulk eene onrechtmatige daad veroorzaakt. De commissaris handelde hier niet buiten zijn ambt. Hij handelde inderdaad als orgaan van de gemeenschap. Daarom zou het, meen ik, beter zijn den eisch aldus te stellen, dat de ambtenaar of het bestuur gehandeld hebbe in de uitoefening van zijn ambt of gezag. In de aangehaalde verhandeling van Zachariae zegt de schrijver, dat de Staat niet verantwoordelijk is, als het ambt slechts gelegenheid geeft tot eene onrechtmatigheid, die met het doel der ambtelijke werkzaamheid niet te maken heeft of anders uitgedrukt, dat de Staat niet verantwoordelijk is voor daden, die slechts »neben einer amtlichen Function// zijn verricht, zonder dat zij op eenige wijze, ook slechts uiterlijk, als bestanddeel der ambtelijke werkzaamheid kunnen beschouwd worden. Deze laatste toevoeging is mijns inziens onjuist. Volgens Zachariae is het een groot verschil, of zaken, die een gerechtsdienaar krachtens zijn ambt moet bewaren, door hem verdonkeremaand worden, dan wel of hij bij gelegenheid eener inventarisatie een diefstal in hetzelfde huis begaat. Het moge waar zijn, dat de eerste daad uiterlijk samenhangt met de uitoefening van het ambt, mij dunkt, dat die handeling in waarheid ligt buiten het ambt en niets anders is dan diefstal, begaan door een ambtenaar. 1) Beter kan ik mij vereenigen met eene andere tegenstelling, die de schrijver maakt, waar hij zegt, dat het iets anders is of een ambtenaar, belast met de vervolging van misdrijven, eene gevangene geweld aandoet ten einde haar tot bekentenis te dringen of met haar onzedelijke handelingen pleegt. Het afdwingen van eene bekentenis is inderdaad

1) Volgens de dagbladen hebben de^ secretaris en de ontvanger der gemeente Bilt valsche obligaties vervaardigd op naam der gemeente. Do secretaris maakte daarvoor gebruik van den naamstempel des burgemeesters. Maar hij handelde niet in de uitoefening van het secre-taris-ambt.

64

een ongeoorloofd middel tot uitoefening der ambtelijke taak.

Ook GiEKKE breidt mijns inziens de aansprakelijkheid van den Staat te ver uit, waar hij die aanneemt, als de ambtenaar met gebruik van de hem door den Staat toevertrouwde mocht een onderdaan benadeeld heeft. Hij voert daarvoor aan, dat de Staat den onderdaan niet verplicht te onderzoeken, of de ambtenaar competent was. Dit argument schijnt mij niet krachtig. Al bestaat die verplichting tot onderzoek niet, de Staat kan toch moeilijk aausprakelijk zijn, alleen omdat de ambtenaar gebruik maakt van de middelen, welke de Staat hem verschaft tot het volbrengen van zijne ambtelijke taak. Op die wijze zou de Staat verantwoordelijk zijn, als een soldaat zijn bijzonderen vijand met het geweer van den Staat verwondt of een rijksveldwachter iemand, die zijne vrouw het hof maakt, met ’s Rijks hartsvanger doodt. Evenzoo gaat Gierke m, i. te ver, als hij bij aanmatiging van gezag door den ambtenaar of liet bestuur het openbare lichaam aansprakelijk verklaart. Als een gemeentebestuur in tijden van revolutie een rechtbank gelieft in te stellen en iemand wordt op grond van een vonnis van die rechtbank gedood, dan heeft die gerechtelijke moord niets te maken met de taak van een gemeentebestuur. Ik zou dus willen vasthouden, dat de onrechtmatige daad gepleegd moet zijn in de uitoefening van het ambtelijk gezag om aansprakelijkheid van het openbare lichaam te doen ontstaan.

Het is een feit, dat eene algemeene rechtsverplichting van de openbare lichamen tot vergoeding van de schalie, door de onrechtmatige daden van hunne organen veroorzaakt, zoo goed als nergens door het positieve recht is erkend. In Engeland verwachtte de rechter van zoodanige erkenning verilerfeUjhc gevolgen. Bluntschli meende haar te veroordeelen door haar eene Staatsversicherung für Privatschaden te noemen. De gevolgen van de erkenning der verplichting dienen onder de oogen gezien te worden.

Met betrekking tot dit punt kan in de eerste plaats opgemerkt worden, dat het begrip van onrechtmatige daad, zooals dit zich

65 in het burgerlijke recht ontwikkeld heeft, niet toepasselijk is in het publieke recht.

Indien het recht al niet is de beperking der vrijheid van ieder tot hare overeenstemming met de vrijheid van ieder ander, voor zoover dit naar eene algemeene wet mogelijk is, gelijk Kant zeide, dan is toch zoodanige beperking een noodzakelijk bestanddeel van het burgerlijke recht. Binnen de beperkte sfeer van ieders vrijheid kent dat recht zekere bevoegdheden toe. Maar in de praktijk kan het niet anders, of de uitoefening van die bevoegdheden kan zoo geschieden, dat de een de door het recht erkende vrijheid van een ander schendt. Jure suo uti kan zijn jus alienum laedere.

Naar de ontwikkeling van het West-Europecsche burgerlijke recht wordt tegenwoordig vrij algemeen aangenomen, dat wie het status quo verandert en daardoor een ander in de uitoefening van zijn rechten benadeelt, eene onrechtmatige daad pleegt, niet enkel als hij zonder of tegen het recht handelt, maar ook wanneer hij van zijn recht een ongepast, de gewone meat overschrijdend , gebruik maakt. Het recht van eigendom brengt mede uitsluitende beschikking over het voorwerp van dit recht. Het geeft mij de bevoegdheid b.v. op mijn grond een fabriek te bouwen, maar als de machines van die fabriek den grond doen trillen en daardoor het huis van mijn buurman invalt, is de uitoefening van mijn recht onrechtmatig, omdat het recht van mijn buurman, om zijn eigendom te gebruiken, daardoor wordt geschonden. Bestond mijn fabriek echter reeds, toen hij zijn huis bouwde, dan heeft hij geen recht van klagen, want niet ik, maar hij heeft het status quo veranderd. Totdat hij bouwde, werd door het trillen van den grond niemand benadeeld en streed mijne uitoefening van het eigendomsrecht niet met de bevoegdheden, welke de eigenaar van naburigen grond aan zijn recht ontleende. Met andere woorden : het recht impliceert gelijke vrijheid : de rechtsbevoegdheid van den een heeft gelijke aanspraak op bescherming als die van den ander en als twee rechtsbe-

Themis, LVIste deel, te stuk. (1895). 5

6(5

voegdheden in de uitoefening collideeren, is hij, die de collisie deed ontstaan door verandering van een bestaanden toestand, aansprakelijk voor de gevolgen.

Ik heb op het element van gelijkheid in de leer der onrechtmatige daden willen wijzen, omdat die gelijkheid op het gebied van het publieke recht niet aanwezig is. Hier staan niet tegenover elkander réchtsbevoegdheden van gelijke waarde, maar heeft men te doen met de openbare macht, die voor de belangen der gemeenschap optreedt, tegenover de individuen, die slechts bijzondere belangen hebben. Indien de Staat als beheerder der rivieren kribben doet leggen in eene rivier en er heeft dientengevolge aan den tegenoverliggenden oever eene afspoeling plaats, dan heeft de Staat van zijn recht'een gebruik gemaakt, hetwelk het recht van zekere oevereigenaars kan hebben vernietigd, maar het recht van die oevereigenaars is een geringer recht dan dat van den Staat, en de schade toebrengende handeling kan daarom niet als onrechtmatig worden beschouwd. Een weg kan zoodanig worden verhoogd, dat de eigenaars der langs dien wegliggende gronden gevoelig worden benadeeld. Ook hier is echter geen sprake van eene onrechtmatige daad, want de overheid handelde ter bevordering van het algemeen belang, in de rechtmatige uitoefening van hare taak. Waren zulke handelingen onrechtmatig, de benadeelden zouden tegen het volbrengen of voortzetten daarvan moeten kunnen opkomen, maar het hooger recht der gemeenschap staat aan de toekenning van zoodanige bevoegdheid in den weg. Hiermede is intusschen niet gezegd, dat het verleenen van schadevergoeding ten deze misplaatst zoude zijn. Integendeel, maar die vergoeding wordt dan niet gegeven wegens de onrechtmatigheid der handelingen, maar op grond dat het billijk is de schadelijke gevolgen van in het belang der gemeenschap verrichte daden te brengen, niet ten laste van den toevallig benadeelde, maar ten laste der gemeenschap 1). Dit

1) Sed quidni generaliter statuamus omne damnum, quod privati feront pro necessitate vel utilitate communi, commune et proinde ex

67

geschiedt overal met betrekking tot onteigeningen. Art. 152 der Grondwet zegt, dat, waar in het algemeen belang eigendom door het openbaar gezag moet worden vernietigd of hetzij voort-dnrend, hetzij tijdelijk moet worden onbruikbaar gemaakt, dit geschiedt tegen schadeloosstelling, tenzij de wet anders bepaalt. In Trankrijk wordt voor schade, rechtstreeks veroorzaakt door den aanleg van openbare werken, op ruime schaal schadevergoeding verleend, ten laste der gemeenschap.

Maar, gelijk gezegd, onrechtmatig zijn de daden, op grond waarvan zulke schadevergoedingen verleend worden, geenszins en het blijft waar, dat wat onrechtmatig is op het gebied van het burgerlijke recht, het nog niet is op dat van het publieke recht.

De burgerrechtelijke eisch, dat men aansprakelijk zij, wanneer men een ander benadeeld heeft door zijn recht te krenken of van eigen recht een gebruik te maken, dat de gewone maat overschrijdt, zou op het gebied van het publieke recht vervangen kunnen worden door den eisch, dat de gemeenschap verantwoordelijk zij voor de schade veroorzaakt door ambtshandelingen, welke niet als daden van goede bestuurders of ambtenaren kunnen beschouwd worden. Maar dan dient daaraan toegevoegd te worden, dat deze eisch in een publiekrechtelijk art. 1401 niet kan opgenomen worden. Wat past als beginsel van wetgeving, is nog niet geschikt om als grondslag van rechtspraak dienst te doen. Het gebied van het publieke recht is zoo groot, de verhoudingen en toestanden op dit gebied zijn van zoo verschillenden aard, dat het niet zou aangaan zonder eenige beperking aan het arbitrium der rechters de beslissing over te laten, of een bestuurder of ambtenaar goed dan wel verkeerd gehandeld heeft. Een voorzichtige wetgever zal, dunkt mij, dezen stap in het duister niet wagen

area publica resarciendum esse? vroeg reeds Bunkeeshoek, die echter de vraag ten aanzien van schade, veroorzaakt door inundatiën, gelijk door den oorlog, in ontkennenden zin beantwoordt. Zie het voorloopig Verslag der Tweede Kamer over het wetsontwerp ter uitvoering van art. 152, 2e lid. der Grondwet (Zitting 1889—1890, 79 no. 4.)

68

en in zooverre komt ook mij eene algemeene, allesomvattende aansprakelijkheid wegens onrechtmatige ambtshandelingen onaannemelijk voor.

Eene algemeene verplichting tot schadevergoeding kan en moet mijns inziens wèl opgelegd worden voor handelingen of verzuimen, waardoor bij de wet aan bijzondere personen gewaarborgde rechten zijn gekrenkt. Hier is een rechtsband tusschen de overheid en den bijzonderen persoon en blijft men binnen het gebied van de administratieve rechtspraak, zooals die ingericht behoort te worden naar de voorstellen der Staatscommissie, welke ten vorigen jare haar rapport uitbracht. Die commissie stelde voor om, in afwachting eener wettelijke regeling omtrent de aansprakelijkheid voor onrechtmatige ambtshandelingen , aan het administratief hooggerechtshof de bevoegdheid te geven tot betering van het geleden ongelijk eene geldsom toe te wijzen en deze bevoegdheid behoort mijns inziens, indien zoodanige wettelijke regeling tot stand komt, in eene verplichting veranderd te worden.

Ofschoon op deze wijze menige vordering tot schadevergoeding kan worden gedaan, zoo is het toch niet te ontkennen, dat de regeling geene hulp biedt voor vele gevallen, waarin in billijkheid op schadevergoeding aanspraak gemaakt zou kunnen worden.

Zoo valt buiten de regeling alle schade, toegebracht tengevolge van slecht beheer van openbare werken. Op dit gebied bestaan er geene rechtsverplichtingen van de openbare gemeenschap tegenover bijzondere personen ; niemand heeft het recht van den Staat of de Gemeente te vorderen, dat bijv, op eene bepaalde plaats een baken worde gelegd of dat een weg behoorlijk worde onderhouden. Maar het is een billijke eisch, dat openbare besturen voor den publieken dienst bestemde zaken zoo beheereu, dat het publiek bij gewoon gebruik van die zaken geene schade oudervinde tengevolge van plichtverzuim en zorgeloosheid. Leze overweging heeft, zou ik denken, grooten invloed gehad op de door den Hoogen Kaad en door Luitsche rechters aangenomen stelling, dat de openbare gemeenschap in zulke ge-

69

vallen als eigenares civielrechtelijk verantwoordelijk is. Het schijnt mij echter onhoudbaar de verplichting tot schadevergoeding af te leiden uit het eigendomsrecht. Immers het staat toch wel vast, dat de fout van liet beheervoerend bestuur even groot is, wanneer het openbare werk aan de gemeenschap, als wanneer het aan een bijzonder persoon toebehoort. Gevraagd mag worden, waar geschreven staat, dat eigendom verplicht tot onderhoud van — of zorg voor ten algemeenen dienste bestemde werken met zich brengt. Het komt hier niet aan op het eigendomsrecht, — gesteld, dat ten publieken dienste bestemde zaken daarvoor vatbaar zijn — doch op de bestemming tot algemeen gebruik. Met burgerrechtelijke verhoudingen heeft men hier niet te doen, maar er is mijns inziens voldoende grond om bij de wet de belangen der bijzondere personen te waarborgen en te bepalen, dat openbare lichamen aansprakelijk zijn voor schade, door gebrekkig onderhoud van openbare werken aan bijzondere personen toegebracht, in dien zin, dat gebrekkig onderhoud daardoor worde eene onrechtmatige ambtshandeling of ambtsverzuim. De klager zal dan te bewijzen hebben, dat de schade het gevolg is van de schuld der overheid.

Zoo wordt dan als onrechtmatig beschouwd, wat zulks zonder wetsbepaling niet zou wezen, en zal de als onrechtmatig gestempelde daad een rechtsband in het leven roepen tusschen de overheid en den benadeelde, welke zonder die wetsbepaling niet zou bestaan. Iets dergelijks zal kunnen geschieden ten aanzien van het in hechtenis nemen van personen, in strijd met de wet of zonder voldoende redenen, dat is in geval van schuld bij de overheid.

Voor menig onderdeel van het publieke recht kan dergelijke regeling raadzaam zijn. Hierbij zal dikwijls de vraag niet buiten rekening gelaten kunnen worden, of de zaken wel geschikt zijn voor rechterlijke beoordeeling. Het is bijv, mijns inziens niet te ontkennen, dat in beginsel schadevergoeding behoort verleend te worden, wanneer de politie zonder voldoende redenen den wapen-

70

stok gebruikt en iemand verwond wordt. Maar de vraag, of er voldoende redenen waren, zal steeds zeer moeilijk zijn te beantwoorden. Zij komt bij den strafrechter in behandeling, waar strafvervolging wegens verzet tegen de politie wordt ingesteld. Dit kan moeilijk anders, omdat men bezwaarlijk iemand veroor-deelen kan wegens verzet tegen een onrechtmatig ingrijpen in de vrijheid, maar het is nog iets anders eene actie tot schadevergoeding toe te laten en eiken benadeelde de 'gelegenheid te geven bij een rechterlijk gezag de vraag aanhangig te maken of de politie wel behoorlijk gehandeld heeft. Nog twijfelachtiger is de quaestie, of de gemeenschap aansprakelijk behoort gesteld te worden voor verzuim van bescherming van de bijzondere personen door de politie. Ten aanzien van oproerschade is zoodanige aansprakelijkheid van de gemeente in Frankrijk en in verschillende andere landen in meerdere of mindere mate aangenomen. (Zie de belangrijke dissertatie van Mr. Th. G. v. EcK //Vergoeding van oproerschade// 1888). Mijns inziens moet de vraag, in hoeverre de overheid ter voorkoming van schade bij oproer handelend behoort op te treden, geheel aan hare vrije beslissing overgelaten worden en ware het bedenkelijk een onrechtmatig verzuim aan te nemen, als zij het beter geacht heeft dat niet te doen. Wil men den benadeelden in zulke gevallen schadevergoeding geven, dan geschiede het op grond van het beginsel, in de aangehaalde plaats van Bijnkershoek vermeld. In het algemeen zou ik meenen, dat bij beweerde niet-uitoefeniug van ambtsplicht het vaak bezwaarlijk is het arbitrium van den rechter te stellen tegenover het arbitrium van de overheid. Opmerking verdient dat volgens het boven aaugehaalde ontwerp-Burgerlijk Wetboek voor het Duitsche Rijk, ambtenaren wegens zoodanige niet-uitoefeuing niet aansprakelijk zijn.

Bij de regeling der aansprakelijkheid voor onrechtmatige ambtshandelingen dient, naar het mij voorkomt, verder tweeërlei in het oog gehenden te worden.

Vooreerst, dat klachten wegens onrechtmatige ambtshandelingen

71

slechts dan toegelaten behooren te worden, wanneer de middelen om langs administratieven weg of door eene klacht bij den administratieven rechter de schade te voorkomen, zijn toegepast.

En in de tweede plaats behoort de aansprakelijkheid uitgesloten te zijn, waar den bijzonderen persoon van overheidswege geen dwang is aangedaan en hij enkel gehoorzaamd heeft aan een bevel, waarvan de onwettigheid hem bekend was ofkonzijn. De meening van Gierke, dat de burgers zich niet zouden hebben in te laten met de vraag of een ambtenaar competent is, komt mij niet juist voor, de Staat behoort de ingezetenen niet te behandelen als willenlooze dienaren van ambtenaren. Wie zijne vrijheid liefheeft, dient de middelen te kennen om haar te verdedigen. Tevens behoort voorkomen te worden, dat de burgers, die somtijds meer slimheid dan eerlijkheid aan den dag liggen, eenvoudig gehoorzamen om schadevergoeding te kunnen vragen.

Overigens zijn natuurlijk niet allen, die hunne betrekking aan eene benoeming van de overheid ontleenen, als organen der gemeenschap te beschouwen. Een voogd, benoemd door een kantonrechter, een notaris, een deurwaarder zijn niet personen, welke aan den der gemeenschap uiting geven. De bemoeiing der gemeenschap bepaalt zich hier tot aanwijzing van den persoon.

Zou men nu moeten vreezen, dat, met deze beperkingen, eene aansprakelijkheid van openbare lichamen voor de onrechtmatige daden hunner organen een al te zwaren last voor hunne financiën zou opleveren? Ik kan het niet gelooven. Het zou het geval zijn , indien onrechtmatigheid van handelingen van openbare besturen en ambtenaren de regel, en rechtmatigheid de uitzondering ware. Men mag het omgekeerde als waarheid beschouwen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in Duitschland, waar men wegens het geringste ambtsverzuim wel niet tegen het openbare lichaam, maar tegen de ambtenaren eene actie kan instellen, zulke acties zelden voorkomen, terwijl ook voorbeelden van Syndikatsklagen tegen rechters tot de zeldzaamheden be-

72

liooren. Men boude hierbij in het oog, dat de bewijslast van de schuld der overheid rust op den klager.

Zou de reden, waarom tot dusverre eene verplichting van de openbare lichamen tot schadevergoeding slechts in enkele gevallen werd aangenomen, ook wel gelegen zijn in vrees voor de financieele gevolgen? Is bier niet veeleer te denken aan een minder juist begrip van de hoogheid van den Staat, welke schijnt te verhinderen, dat hij voor den rechter worde gedaagd? Een bevestigend antwoord ligt voor de hand, waar men ziet, welke machtspreuken door sommige Duitschers worden aangevoerd. Zoo voert van Könne, Staatsrecht der Preuszischen Monarchie, 6e uitgave, III, § 267 voor zijne principieele ontkenning van de aansprakelijkheid van den Staat als zoodanig enkel aan, dat de Staat ,/Subject von Privatrechten oder Verbindlichkeiten gar nicht sein kann, // Zoo beweert von Sarwey, das öffentliche Kecbt und die Verwaltungsrechtspflege, blz. 304, dat de aansprakelijkheid van den Staat — behalve op civielrechtelijk terrein — // einfach dem Rechtsprincipe widerspricht. // Men beeft hier, geloof ik, vooral te doen met den invloed van de leer der trias politica, volgens welke administratieve handelingen niet onderworpen zijn aan rechterlijke beslissing. Als men echter komt tot het inzicht, dat in den rechtstaat de administratie ook justiciabel behoort te zijn, houdt dit theoretisch bezwaar op te bestaan.

Eene andere bedenking tegen de aansprakelijkheid der openbare lichamen is hierin gelegen, dat het gevaar eener veroor-deeling tot schadevergoeding zou leiden tot vermindering der zelfstandigheid van lagere ambtenaren en besturen, tot verscherping van het toezicht van het hooger bestuur. Gesteld, dat deze neiging aanleiding gaf tot het streven naar eene onge-wenschte centralisatie, men zou aan die neiging weerstand moeten bieden, daarbij bedenkende, dat boogere ambtenaren en besturen, evenzeer kunnen dwalen en zondigen als lagere. Hunne feilbaarheid zou met de uitbreiding der centralisatie toenemen.

73

Pe grootste moeilijkheid van eene regeling der aansprakelijkheid der openbare lichamen is naar mijn inzien gelegen in de behandeling van het regres van die lichamen tegenover de bestuurders en ambtenaren, die zich aan onrechtmatige daden hebben schuldig gemaakt.

Groot bezwaar levert de aanwijzing van schuld op bij handelingen en verzuimen, gepleegd door colleges ; ook bij handelingen, gepleegd door den een op bevel van den ander. Quaestieus zal dikwijls zijn, of de schade verhaald behoort te worden op den persoon, die naar buiten verantwoordelijk is. Men bedenke, welk een groot aandeel in de handelingen en verzuimen van Ministers, provinciale en gemeentelijke besturen de ambtenaren hebben, dan zulke handelingen hebben voor te bereiden. De zaak kan zoo liggen, dat het hoogst onbillijk zou wezen den verantwoordelijken dader te doen boeten en den ondergeschikte vrij te laten.

In Ned. Indië bestaat er eene algemeene regeling tot verhaal op ambtenaren, die den lande schade toegebracht hebben. Zij is vastgesteld bij Kon. Besluit van 27 Augustus 1880 (Ind. Staatsbl. no. 198) en heeft in de eerste plaats betrekking op hen, die bevoegd zijn tot het aangaan van schulden en tot de beoordee-ling en de verevening ten laste van den lande (art. 82 der Indische Comptabiliteitswet). Het Koninklijk besluit gaat echter verder dan de uitvoering dezer wet en is ook toepasselijk op alle schade, veroorzaakt door verzuimde of onjuiste naleving of toepassing van voorschriften betreffende de belastingen en de overige landsontvangsten. Het initiatief tot de uitoefening van het verhaal gaat volgens dit besluit in den regel uit van de Indische Rekenkamer, die de zaak aanbrengt bij den Gouver-neur-Generaal. Deze kan echter ook uit eigen beweging optreden. Meent de Gouverneur-Generaal, dat er termen zijn schadevergoeding op te leggen, dan wordt aan den belanghebbende of zijn erfgenamen mededeeling gedaan van het bedrag der vergoeding en van de gronden, waarop de meening van den landvoogd berust. De belanghebbende heeft voorts gelegenheid zich schrif-

74

telijk te verdedigen. Daarna beslist de Gouverneur-Generaal, den Kaad van Indie gehoord. Tegen dit besluit kan belanghebbende in beroep komen bij den Koning. De besluiten tot oplegging van vergoeding dragen aan het hoofd de woorden //In naam des Konings// en hebben — volgens het Koninklijk Besluit van 1880 — kracht van gewijsde. In eene circulaire van den Gouverneur-Generaal van 1 November 1880 (Bijblad tot het Indische Staatsblad no. 3795) is aan de hoofden der departementen van algemeen bestuur o. a. medegedeeld, dat schadevergoeding alleen kon worden opgelegd in geval van plichtverzuim, dat is verzuim van zoodanige zorg als waartoe de ambtenaar behouden is. Het slot der circulaire luidt : //Daar vele van de in het Kon. besluit bedoelde ambtenaren evenwel niet persoonlijk al het werk kunnen verrichten wat tot hunnen werkkring behoort zonder op andere wijze ’s lands belangen te verwaarloozen, kunnen, in weerwil dat de meest mogelijke zorg betracht is, feilen en fouten door hunne ondergeschikten worden begaan, die op schade voor den lande uitloopen. In zoodanige gevallen , waarin den betrokken ambtenaar noch opzet noch verzuim kan worden verweten, maar de schade een gevolg is van omstandigheden , van hem onafhankelijk en buiten zijn toedoen is ontstaan, zal de toepassing van het Koninklijk Besluit achterwege behooreu te blijven, dewijl volgens art. 82 der comptabiliteitswet alleen hij tot vergoeding verplicht is, die den lande schade toebrengt.»

Deze toelichting geeft aanleiding tot de onderstelling, dat de Indische Regeering geneigd is strenger op te treden tegen de lagere, dan tegen de hooge ambtenaren en in de praktijk schijnt dit ook inderdaad tot geval te zijn. De aansprakelijkheid wordt op die wijze lichter, naarmate de vervulling van het ambt meer zorg vereischt. Het behoeft geen betoog, dat hier evenzeer gevaar is voor te groote gestrengheid als voor te zachte beoordee-ling. Maar hoe men over de regeling oordeele, zij is in elk geval niet geschikt voor de toestanden in het moederland, omdat hier boven de ministers niet aanwezig is een centraal gezag, zooals

75

in Indie het geval is, waar boven de hoofden der departementen staat de Gouverneur-Generaal en boven dezen de Koning met den Minister van Koloniën.

Voor het moederland levert het verhaal van schadevergoeding op de Ministers bijzondere moeilijkheid op. Wel is waar spreekt art. 161 der Grondwet enkel van strafrechtelijke vervolgingen, maar, gelijk in Frankrijk, zal men, zooals reeds blijkt uit art. 36 der wet op de ministerieele verantwoordelijkheid en zijne geschiedenis, 1) geneigd zijn zich naar dat Grondwetsartikel te oogen ook voor vorderingen ter schadevergoeding van den Staat tegen een Minister. Het onderwerpen van zulke zaken aan de beslissing van den Hoogen Raad zou echter kwalijk strooken met de berechting van vorderingen tot schadevergoeding wegens onrechtmatige ambtshandelingen tegen den Staat door den administratieven rechter. Men zou wellicht aan de Rekenkamer kunnen opdragen het verhaal wegens door den Staat betaalde schadevergoeding aanhangig te maken bij het administratief hooggerechtshof, dat dan de bevoegdheid zoude kunnen erlangen bij wijze van disciplinaireu maatregel de betaling eener geldsom op te leggen niet slechts aan den Minister zelven, die de daad pleegde, waar ook aan zijne ambtenaren, indien daartoe termen bestaan, Ïen aanzien van de lagere besturen zou misschien het

1) In het ontwerp van 1851, waarin nog bepalingen over de geldelijke verantwoordelijkheid der Ministers tegenover den Staat voorkwamen, luidde het artikel: «De rechtsvorderingen van bijzondere personen tot vergoeding van schade, door de bij deze met omschreven ambtsmisdrijven geleden, worden voor den gewonen burgerlijken rechter ingesteld.» Het Verslag der kamer vroeg, «of de bijzondere persoon de rechtsvordering kan instellen onafhankelijk van de aanklacht van Konings-wege of van wege de Tweede Kamer of ook van het lot hetwelk de aanklacht heeft gehad.» Naar de meening van verscheidene leden kon de rechtsvordering alleen plaats hebben, nadat het ambtsmisdrijf ten volle was geconstateerd. De Regeering wijzigde daarop het artikel in den zin, gelijk het nu luidt.

76

initiatief tot het verhaal kunnen worden opgedragen aan Provinciale Staten, den gemeenteraad en de s. v. v. wetgevende organen der waterschappen, en tevens aan de hoogere besturen, die de begroo-tingen of rekeningen hebben te onderzoeken en die daaruit zien kunnen, welke schadevergoedingen wegens onrechtmatige ambtshandelingen door deze lichamen zijn betaald.

Maar al gelukte het niet eene doeltreffende regeling van het verhaal tegen de schuldige ambtenaren tot stand te brengen, dit zou allerminst het recht geven om den eisch der rechtvaardigheid los te laten, dat onrechtmatig geleden schade, welke aan organen van openbare lichamen te wijten is, door die lichamen worde vergoed.

Voordat te deuken valt aan het stellen van wettelijke regelen omtrent de aansprakelijkheid voor onrechtmatige ambtshandelingen , zal, als bet juist is, dat men hier niet te doen heeft met eene privaatrechtelijke quaestie, invoering eener administratieve rechtspraak afgewacht moeten worden.

Voorshands blijft het geven van schadevergoeding voor geleden onrecht, bij de bestaande jurisprudentie vandenHoogen baad, voor een goed deel afhankelijk van de vrije beslissing der openbare besturen. Maar het feit dat zij niet door den rechter kunnen worden gedwongen, behoeft niet te beletten, dat zij de eischen der billijkheid in acht nemen. Wel is waar verzet zich de Rekenkamer tegen het verleenen van schadevergoeding ten laste van den Staat, wanneer daartoe naar hare meening geene wettelijke verplichting bestaat, 1) een verzet, waartegen van het standpunt der Rekenkamer niets is in te brengen, maar dit comptabel bezwaar is door de inrichting der begroeting, desnoods door het uittrekken van een special en post voor elk bijzonder geval, te ontgaan. 2)

A. R. Akntzbnius.

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv, het Verslag der Rekenkamer over 1886.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Nadat dit opstel was geschreven, verscheen eene dissertatie over «de aansprakelijkheid van den Staat voor onrechtmatige handelingen zijner beambten» van Mn. M. Mendels, verdedigd te Leiden, den 21®*®“ Dec. 1894.

liet venten van drukwerken in het openhaar.

De kantonrechter van ’s Gravenhage heeft dezer dagen veine gehad.

Men herinnert zich dat ZEd. in Maart 1892 eenen beklaagde van rechtsvervolging ontsloeg, die zich niet bekreund had om een artikel in de Algemeene Politieverordening van den Haag, in hetwelk stond : » liet is verboden zonder vergunning van // den burgemeester geschreven of gedrukte stukken op de opeu-// bare straat aan te kondigen, te venten, te verspreiden of te zfkoop aan te bieden.//

Dit ontslag van rechtsvervolging werd door dien rechter gemotiveerd met een beroep op art. 7 van de Grondwet, alwaar staat dat niemand voorafgaand verlof noodig heeft om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid voor de wet.

Aanvankelijk echter mocht de kantonrechter zich niet in algemeene instemming bij de rechterlijke colleges verheugen. Althans de Eechtbank van ’s Gravenhage vernietigde zijn vonnis en sprak eene veroordeeling uit. Deze uitspraak was hierop gegrond , dat de bedoelde politiemaatregel, blijkens zijn inhoud en zijn verband met andere artikelen der verordening, was vastgesteld in het belang der orde en van het verkeer op de openbare straat, en dat de gemeenteraad bevoegd is hieromtrent voorschriften te maken, wijl immers art. 135 der gemeentewet aan den llaad opdraagt verordeningen te maken, //die in het // belang der openbare orde, zedelijkheid en gezondheid worden // vereischt. «

Dit vonnis weder is door den Hoogen llaad bij arrest van

78

7 Nov. 1892 vernietigd ; het bedoelde artikel werd verklaard in strijd te zijn met artikel 7 der Grondwet. En dezer dagen heeft ook het administratief gezag de opvatting van den Haag-schen kantonrechter gedeeld. Bij Koninklijk Besluit van 21 December 1894, genomen in overeenstemming met het advies van den Raad van State, is als in strijd met de G.ondwet vernietigd een raadsbesluit van Nijmegen, bij hetwelk verboden werd z/op de marktdagen Maandag en Donderdag tusschen tien zz uur des voormiddags en tien uur des namiddags en de overige zz dagen tusschen vier en tien nur des namiddags geschreven // of gedrukte stukken aantekondigen, te verspreiden, te venten // of te koop aantebieden. zz

De motieven van het Koninklijk Besluit zijn merkwaardig. Zij luiden ;

zzdat deze bepaling niet strekt om te waken tegen stoornis zz der orde door venters, in welk geval het onverschillig zou z/zijn, welke voorwerpen door hen werden gevent, maarbepaal-zz delijk betreft de wijze, waarop geschreven of gedrukte stukken zzter kennis van het algemeen worden gebracht;

zzdat, aangezien het recht om door de drukpers gedachten zz of gevoelens te openbaren in art. 7 der Grondwet gewaarborgd zzwordt, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet, zzhet nemen van alle maatregelen, die binnen de perken van 1/ dat grondwetsartikel ten aanzien van het drukken en ver-zzspreiden van geschriften kunnen worden genomen, eene zaak zz is van algemeen rijksbelang ;

zzdat art. 150 der gemeentewet voorschrijft, dat de plaatselijke zz verordeningen niet mogen treden in hetgeen van algemeen zzrijksbelang is;

zz dat dus voormeld raadsbesluit van Nijmegen betreffende het zz aankondigen, verspreiden, venten of te koop bieden van zz geschreven en gedrukte stukken in strijd is met art. 150 der zz Gemeentewet; zz enz.

Het is een verschijnsel, hetwelk voor leektn wel altijd on-

79

verklaarbaar zal blijven, hoe toch juristen zoo onder elkander van meening kunnen verschillen.

Paar hebben wij nu dit Koninklijk Besluit. Bevat het iets nieuws? Opent het een nieuw gezichtspunt? Formuleert het een nieuw argument ?

Neen, want de Advocaat-Generaal bij den Hoogen Baad had in zijne (door den Hoogen Baad niet bevestigde conclusie) het argument des Ministers van Binnenlandsche Zaken reeds besproken. //Bij pleidooi werd de opmerking gemaakt,// — zoo leest men in die conclusie, — // dat het ten deze wel degelijk te // doen was om de uiting van gedachten door middel der drukpers //te verhinderen, omdat wanneer men eenvoudig het vrije ver-//keer op de openbare straat had willen verzekeren, het verbod //zich niet bij het venten van geschreven of gedrukte stukken //had moeten bepalen, maar zich tot het verkoopen van alle // waren had moeten uitstrekken. Maar die opmerking is, zooals // ieder begrijpt, meer spitsvondig dan juist, want de gemeeute-// raad kan van oordeel zijn dat in het venten van andere waren //geen het minste bezwaar bestaat voor het vrije verkeer, dat // dat juist het te koop aanbieden van geschriften op de openbare // straat een bron van wanordelijkheden is. //

//Zooals ieder begrijpt,quot; — klinkt het hier.

De Minister van Binnenlandsche Zaken echter begreep het anders.

Ik kan mij met het gevoelen des Ministers geheel vereenigen. De aandacht van de lezers van dit tijdschrift waag ik een kort oogenblik voor mijn gronden te vragen. Wel is waar heeft in het voorgaande nummer Mr. H. Vos, advocaat te Leiden, een andere zienswijze verdedigd, evenals de onlangs te Utrecht gepromoveerde Mr. Gravestein van Hevst in zijn proefschrift; // Het venten van geschriften op den openbaren weg als strafbaar // feit beschouwd. // Er is vrij wat literatuur over de kwestie en bijna voortdurend kozen de schrijvers partij tegen den Hoogen Raad. Het zij mij daarom vergund iets tegen de bedoelde veror-

80 deniugen van ’s Gravenhage en Nijmegen te zeggen nopens hetgeen ik beschouw als de cardo quaestionis.

Tusschen de voor- en de tegenstanders der verordeningen neemt het geschil zijn oorsprong in art. 135 der Gemeentewet: ff Aan den raad behoort het maken van verordeningen, die in // het belang der openbare orde, zedelijkheid en gezondheid // worden vereischt en van andere betreffende de huishouding ff der gemeente.//

Nu redeneeren velen aldus : mits eeue verordening maar gemaakt wordt in het belang der openbare orde, enz. mag de Kaad alles bepalen wat hij wil. Wel is waar, mogen volgens art. 150 de verordeningen niet treden in hetgeen van algemeen Kijksbelang is, — maar de woorden zijn zoo vaag, dat.... zij zich in nevelen verliezen. De Raad behoeft bovendien niet voor dat Rijksbelang te waken. Het Rijksbelang is iets, dat buiten de grenzen der gemeente ligt : is het immers anders ook geen rijksbelang, dat in iedere gemeente openbare orde, gezondheid en zedelijkheid bevorderd worden? In één woord: die zorg voor de openbare orde enz. is in veler oog le bon motif, dat alles dekt en met hetwelk alles goed gemaakt wordt.

Met die redeneering ben ik het oneens. Het motief eeuer gemeenteraadsverordening is mijns inziens volkomen onverschillig. Het komt aan op den materieelen inhoud der bepalingen. In art. 135 kan ik slechts een algemeene vingerwijzing voor de gemeenteraden lezen omtrent de richting, in welke zij hun taak moeten opvatten. Doch de korte redeneering: //eene verordening ff is gemaakt ter handhaving der openbare orde, dus is zij //geoorloofd,quot; — die redeneering zou ik alleen dan kunnen toegeven indien « priori de almacht des gemeenteraads vaststond om, door dit motief geleid, te bepalen wat hij verkiest.

Zoozeer meenen sommigen in dit motief de volkomen rechtvaardiging der verordening te zien, dat zij er op aandringen, dat het motief in een plechtigen considerans vermeld worde ; ja, zelfs zoeken zij het motief te doen uitkomen door de

81

plaatsing van de bepaling onder een zekeren titel. Nog verder ging de gemeenteraad van Nijmegen, welke, om toeh vooral duidelijk te zijn, het motief met huid en haar in de bepaling zelve schijnt te hebben ingelascht. Althans in het Koninklijk Besluit van 21 Dec. 1894 vindt men de bepaling geciteerd, en zij zou dan zijn een verbod worn op de straaten, in het »belang der openbare orde, bepaaldelyk ter beveiliging van »het openbaar verkeer en in het belang der huishouding »van de gemeente, op de marktdagen Maandag en Donderdag,// enz. En nu vraag ik aan de geachte lezers van dit opstel, wat ter wereld toch de plaats afdcet, waar een motief voor eene bepaling te lezen staat, zoolang het voor de geldigheid eener handeling des Raads aankomt op die handelieg zelve, doch geenszins op de beweegreden, die er toe geleid heeft?

Men heeft klaarblijkelijk, nu men meende dat de goede bedoeling in deze materie de wettigheid der verordening redden moest, zich eenigermate verlegen gevoeld door de tegenwerping dat de bedoelingen lichtelijk voorgewend worden, althans aan controle ontsnappen. Waarschijnlijk diende de curieuse inlassching te Nijmegen enkel om de goede en deugdelijke ernst van den Raad buiten twijfel te stellen. Het is onnoodig van mijn standpunt om te verklaren dat, aangezien het motief op zichzelf niet ter zake doet, het evenmin ter zake doet of men met ernst of met een voorwendsel te doen heeft.

Herleest men thans de conclusie van den Advocaat-Generaal des Hoogen Raads, het vonnis der Haagsche Rechtbank, het opstel van Mr. Vos en de dissertatie van Mr. Gravestein van Hevst, men zal zien dat in al die stukken het zwaartepunt wordt gelegd in de goede bedoeling des Raads en zijn oprechten wensch om voor de openbare orde te waken.

De Hooge Raad daarentegen heeft reeds opgemerkt, dat door een dergelijke politieverordening de vrijheid wordt verkort van openbaarmaking van gedachten of gevoelens door middel van de drukpers. Men heeft gemeend zich te kunnen redden, met Themis, LVIste deel, 1e stuk. (1895). nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6

82

te zeggen: //de openbaarmaking blijft vrij, behalve op straat// doch lag niet juist in die beperking het ongeoorloofde? De Hooge Raad overwoog dan ook : // dat nam men het tegendeel // in strijd met de duidelijke en algemeene woorden der Grondwet // aan, niets gemakkelijker zou vallen dan het grondwettelijke // voorschrift door rijkswetten en gemeenteverordeningen ieder op // zich zelve beperkt tot enkele daarbij aangewezen middelen // van openbaarmaking geheel te verijdelen. *

Neen, men erkenne het liever ronduit. De openbaarmaking van gedachten en gevoelens door middel van de drukpers is gevrijwaard tegen preventieve bepalingen en de aansprakelijkheid voor de openbaarmaking moet rusten op de wet. Zij is Rijksbelang geacht. Het treft nu voor de hierbedoelde gemeenteraden wel heel ongelukkig, dat zij met hun goede bedoelingen de Grondwet op hun weg vinden ; maar ik zie, juist in deze materie der drukpers, geen grond voor belangrijken twijfel. Veel moeilijke!' daarentegen wordt het geval, wanneer de gemeenteraden gaan tornen aan rechten en vrijheden der ingezetenen , die niet in eenige wet uitdrukkelijk zijn verzekerd. En zoo zijn er vele, zeer vele. De vrijheid van beroepskeuze, de vrijheid van vestiging en verhuizing, de vrijheid van huwelijkskeuze, de vrijheid van handeldrijven, zij zijn nergens door de wet bepaald, omdat men bij het maken der wet zich niet kon voorstellen dat zij ooit zouden worden bedreigd. In al die gevallen is de motiveering van eene vernietiging der die vrijheid beperkende gemeenteverordeningen veel moeilijker.

In het Algemeen Handelsblad van 9 Januari 1895 heeft Mr. J. A. Levy gewezen op de groote willekeur, welke de gemeenteraden, na de intrekking van de Patentwet en dus ook van het daarin voorkomende artikel 2, zich konden veroorloven in de beperking van de vrijheid van beroep en bedrijf. De vraag of eene verordening geldig is, bij welke de Raad de uitoefening van een bepaald beroep verbiedt, hangt, — zoo doet Mr. Levy opmerken, — voortaan uitsluitend af van de vernietiging door

83 het honger administratief gezag, en wel hiervan of dit gezag de uitoefening van zoodanig beroep zal achten van Kijksbelang te zijn. Welk een onzekerheid wordt hiermee geschapen ten opzichte van een der kostelijkste vrijheden onzer natie, tegenover kortzichtige gemeentebesturen !

Ik laat deze vraag thans rusten, doch wensch juist in geval van óZrzzfc/jers-aangelegenheden aan Nederland geluk, dat wij althans voor deze een uitdrukkelijk voorschrift in de Grondwet bezitten, hetwelk de gemeenteraden verbiedt zich met haar te bemoeien.

Staan dan de gemeentebesturen hulpeloos en machteloos tegenover de colporteurs?

Ik kan het niet inzien.

De fout onzer plaatselijke verordeningen is dat zij het karakter van overtreding hebben gezocht in het verkochte voorwerj).

De gedachtengang in die verordeningen is deze: Omdat het verkochte voorwerp een courant is, daarom is het venten er van in strijd met de openbare orde. Het gedrukte stuk maakt het misdrijf!

Geeft men echter zich rekenschap van de aanleiding tot de pogingen om door plaatselijke verordeningen den openbaren verkoop van gedrukte stukken aan beperkende voorwaarden te onderwerpen, dan blijkt dat wat de gemeentebesturen hebben willen tegengegaan eigenlijk geheel iets anders is. De verstoringen der openbare orde vloeiden niet voort uit het pak couranten, dat de colporteur droeg, doch uit de eigenaardige gedragingen, welke de colporteur zich veroorloofde.

Welnu, men stelle dat eigenaardig gedrag strafbaar, en dan is men op den goeden weg. Dan behoeft men ook in ’t geheel niet van // gedrukte stukken » in de verordening melding te maken, doch men kan in het algemeen het venten op de openbare straat regelen.

81.

Naar het schijnt, bestaat dit eigenaardig gedrag in het uitroepen van den inhoud van het blad op zoodanige wijze, dat zulks andersdenkenden of zelfs bepaalde personen beleedigt. Hetzelfde nu kan zich voordoen bij het venten van heiligenbeelden, photographieën, en andere reproductiën. Waarom echter kan men die bijzondere manier van venten niet verbieden ? Vermoedelijk is men eenigszins verlegen met de nauwkeurige omschrijving van de overtreding. Doch men kan de omschrijving zeer ruim nemen, het dan aan het beleid der politie overlatende of zal worden vervolgd, alsmede aan de beslissing des kantonrechters of de bewezen feiten onder de verordening vallen. Ïal van bepalingen uit onze politieverordeningen zouden zijn aantehalen, in welke eveneens de omschrijving der overtreding zeer ruim is en waar de vraag, of de beklaagde moet worden veroordeeld, in hooge mate afhangt van de appreciatie des rechters.

In de gemeente Utrecht heeft in September 1894 de Raad nog een andere bepaling genomen in denzelfden geest. Het was namelijk opgemerkt dat de colporteurs gaarne zich tot middenpunt maken van volksoploopen. Zonder nu de middelen, welke zij daartoe bezigen, strafbaar te stellen, — ’t geen m. i. de Raad had kunnen doen, — heeft de Raad bepaald: //Hij, aan //wien bij eeue volksverzameling op den openbaren weg door de //politie gelast wordt zich uit de volksverzameling te verwijderen, //is verplicht aan dien last onmiddellijk te voldoen.« In Utrecht is tot dusver bij de toepassing dezer bepaling geen bezwaar ondervonden. Naar ik verneem hebben de samenscholingen, welke door zekere venters werden veroorzaakt, opgehouden nagenoeg onmiddellijk nadat deze bepaling gemaakt was. Het is natuurlijk moeilijk te beslissen of tusschen deze beide omstandigheden een causaal verband bestaat. Doch ik veroorloof mij de Gemeentebesturen op deze bepaling te wijzen als op een wapen, dat hun tegen kwaadwilligen ten dienste staat en waarmee zij de vrijheid van drukpers niet raken.

Utrecht, Januari 1895. J. d’Aulnis de Bourouill.

nDOBN» PLEGEN,

door Mr. D. Simons, advocaat en procureur te Amsterdam.

In het begin van dit jaar trad ik voor de rechtbank te ’s-Gravenhage op als verdediger van een beklaagde, aan wien was te laste gelegd, dat hij valschelijk had doen opmaken een op zijn bedrijf betrekking hebbend kasboek en daarin verschillende, in de dagvaarding speciaal vernielde valsche posten had doen opuemen met het doel om het aldus vervaardigde kasboek meer iu het bijzonder tegenover zijn commanditairen vennoot als echt te gebruiken of te doen gebruiken.

liet valsche kasboek was vervaardigd door den boekhouder van beklaagde en deze boekhouder verklaarde ter terechtzitting, dat de geheele inhoud van het door hem saamgestelde kasboek een werk was van zijn eigene fantasie. Hij had, zoo beweerde hij, gehandeld op last van den beklaagde, zijn patroon en van dezen de opdracht ontvangen om den inhoud der kasboeken in overeenstemming te doen zijn met de uitkomsten van mede geheel gefingeerde balansen. Over den omvang en het meer of minder gedetailleerde der verstrekte lastgeving bestond verschil tusschen beklaagde en zijn boekhouder; zeker was het echter aan de eene zijde, dat de vervaardiging der valsche boeken iu het algemeen was volgens opdracht van beklaagde en in elk geval met zijn volkomen goedvinden geschiedde ; aan de andere zijde dat de boekhouder, de persoon dus, die de valschheid pleegde, er volkomen mede bekend was, dat hij boeken vervaardigde met geheel onwareu inhoud. Mijn juridièk betoog ten opzichte van dit punt der aanklacht bij pleidooi gehouden,

86 kwam nu eenvoudig hier op neer, dat dé beklaagde voor het aldus gepleegde feit niet strafrechtelijk aansprakelijk was.

Immers, zoo oordeelde ik, de bediende, die het materiëele feit pleegde handelde en connaissance de cause; hij wist dat de boeken, die hij maakte, valsch waren ; hij kon niet geacht worden te goeder trouw te zijn geweest en hetgeen hij deed gedaan te hebben in de gedachte dat hij zoo handelen mocht ; hij wist, dat de boeken gemaakt werden om als echt te worden gebruikt en hij was dus de dader en de verantwoordelijke dader van het gepleegde strafbare feit.

Die verantwoordelijkheid van den materiëelen dader sloot naar mijne opvatting de mogelijkheid uit om den beklaagde wegens // doen plegen ” te veroordeelen en daar verder geen der in art. 47, 2* Sw. genoemde gevallen in casu aanwezig was, moest m. i. de beklaagde van alle straf ten opzichte van dit gedeelte der aanklacht vrij blijven. Naar mijne bescheiden meening was dit juridieke betoog vrijwel onwederlegbaar. Toch ging de rechtbank bij haar op 1 Tebruari gewezen vonnis met mijn gevoelen niet mee. (Het vonnis is opgenomen in het Paleis van Justitie van het jaar 1894 n® 30). Zij verklaarde den beklaagde schuldig aan het doen vervaardigen van een valsch kasboek en oordeelde hem daarvoor strafrechtelijk aansprakelijk. Deze uitspraak moest haar steun vinden in de volgende overweging : // dat hij die als hoofd eener handelsonderneming door //zijnen ondergeschikten boekhouder een kasboek laat opmaken, //bevattende geheel verzonnen posten van ontvang en uitgaaf // en dezen daarvoor instructies geeft, in den zin der wet het //misdrijf van valschheid doet plegen en dus is de dader, ter-// wijl de ondergeschikte is zijn werktuig (manus ministra) en i,dat onverschillig of deze zelf al dan niet strafrechtelyk »verantwoordelijk is, in ieder geval niet wordt opgehet^en »de verantwoordelÿkheid van hem, die zieh van dit werk-» tuig bedient. '’

De beklaagde wenschte in dat vonnis te berusten en ik

87

mocht, hoe gaarne of ik ook de hier gegeven beslissing aan de critiek van den hoogeren rechter zou hebben onderworpen, nu de beklaagde het appel niet wenschte, hem daartoe niet dringen op gronden van wetenschappelijk belang, waardoor wellicht het zijne zou kunnen worden geschaad. Toch meen ik van mijne zijde mij bij de gevallen uitspraak niet te mogen neerleggen en daarvan te moeten appeUeeren door de gronden die tegen haar pleiten aan het oordeel van het rechtsgeleerde publiek te onderwerpen.

Ik erken, dat ik tot voor betrekkelijk korten tijd in de gedachte leefde, dat het voor eene veroordeeling wegens //doen plegen” een uoodzakelijk vereischte was, dat de materiëele dader slechts als het werktuig van den achter hem staanden persoon kon worden beschouwd en niet zelf als dader strafrechtelijk aansprakelijk kon worden gesteld.

Hij toch, bij wien zelf alle vereischten aanwezig zijn om als dader van het gepleegde delict te worden beschouwd, houdt op de manus ministra te wezen, maar komt als zelfstandig handelend persoon in aanmerking, ook al pleegde hij het misdrijf onder den invloed van een derde. De vraag, in hoeverre die derde mede-aansprakelijk kan zijn, vindt dan hare oplossing in het tweede nummer van art. 47. Deze opvatting had ik van de collegebanken meêgebracht en zij had in de te mijner kennisse gekomen uitspraken van de doctrine en rechtspraak hare bevestiging gevonden. In den laatsten tijd was dit echter niet geheel en al zoo gebleven en was het mij gebleken, dat ook eene andere zienswijze ingang vermocht te vinden. Dit was o. a. het geval in de conclusie van den advocaat generaal mr. VAN Maanen, voorafgaande aan het arrest van den Hoogen Itaad van 16 November 1891 (P. v. J. 1892 n® 21 W. nquot; 6108). In de zaak bij dit arrest beslist werd van de zijde van den requirant in cassatie beweerd, dat hij ten onrechte wegens het doen veroorzaken van eene overstrooming was veroordeeld. Die overstrooming zou namelijk zijn ontstaan door het weg-

88

nemen van de schuif uit den duiker, welke wegneming was geschied op last van den requirant door twee zijner knechts. De requirant beweerde nu dat hij ten onrechte voor die daad zijner knechts was aansprakelijk gesteld; dat toch het geven van last tot het plegen van eene strafbare handeling op zich zelf niet strafbaar is; dat het eerst dan strafbaar wordt als het gelijk staat met wdoen plegen”, dat is, wanneer de lasthebber is werktuig in de hand van den lastgever en om de eene of andere reden ontoerekenbaar handelt en dat dit laatste niet is vermeld in de dagvaarding veel min bewezen. De Ilooge Raad ging deze geheele beschouwing voorbij, omdat naar zijn oordeel de bekl. niet voor de handeling zijner knechts op zijn lastgeving geschied was veroordeeld, maar voor zijne eigene onvoorzichtigheid. Anders daarentegen was de opvatting van den advocaat-generaal. Hij trachtte de bezwaren van den requirant te weerleggen door een beroep op art. 47 en vervolgde, na den inhoud van dit artikel te hebben medegedeeld, aldus : // Nu is hier niet de vraag of de getuigen, die de schuif openden z/en de overstrooming feitelijk veroorzaakten in de termen van //art. 157 en 158 der strafwet vielen, maar of laatstgenoemd //artikel terecht op den requirant is toegepast. De requirant // heeft last gegeven tot hel strafbaar feit, dat is juist wat de // Wet onder doen plegen verstaat en de stelling, dat hij straffe-n loos zou zijn, wanneer zij, die . zelven de daad pleegden, //Strafbaar waren is eene onderscheiding, die op niets berust //en zeker geen steun vindt in de wet.” Op deze, zeker aan duidelijkheid niets te wenschen overlatende gronden concludeerde mr VAN Maaken tot verwerping van het beroep. Ik veroorloofde mij reeds toen bij de opneming van het arrest in het Paleis van Justitie (zie het bovenaangehaalde nummer) de bescheiden vraag of de leer, door den advocaat-generaal verkondigd, niet wat heel ver ging en ik trachtte met een enkel woord het stellen dier vraag te rechtvaardigen.

lutusschen, de Hoogen Raad, die ditmaal de quaestie niet

89 aanroerde, gaf eenigen tijd later eene beslissing die toonde, dat er tusscben dit college en den straks genoemden vertegenwoordiger van het 0. M. over de quaestie volkomen overeenstemming van gevoelen bestond. (Arrest van 4 April 1893, W. 6326, P. v. J, 1893 n® 36). Ditmaal gold het de toepassing van art. 4 j® art. 41 der wet van 10 April 1869 Stb. n® 65, op grond van welke artikelen éene vervolging was ingesteld tegen een beklaagde, die zonder de vereischte vergunning het lijkje van zijn in zijne woning overleden kind door den doodgraver op het Roomsch Katholieke Kerkhof zijner gemeente had doen begraven, bij welke handeling hij was tegenwoordig geweest.

Bij het vonnis van den Kantonrechter te Hoorn, bevestigd door de Arrondissements-Rechtbank te Alkmaar, was de beklaagde ontslagen van alle rechtsvervolging.

Bij dat vonnis werd overwogen, dat de doodgraver, die de daad van het begraven had verricht deswege per se strafschuldig was ; dat voorts hij, die eene zoodanige handeling door een ander doet verrichten, dan alleen strafbaar is als op den ander, die het feit tot stand bracht, de verantwoordelijkheid niet rust; m. a. w. als die ander is de manus ministra, wat van den doodgraver, die handelt, zooals in dit geval, niet kan worden gezegd; dat wijders niet is te laste gelegd, dat de beklaagde op den doodgraver heeft ingewerkt door een der middelen, opgenoemd in art. 47 2® Wetboek van Strafrecht en dat dus voor de verrichte begraving alleen de doodgraver aansprakelijk is. Deze beslissing werd bij het middel van cassatie bestreden en het vonnis, waarbij zij werd gegeven door den Hoogen Raad vernietigd, op grond van deze overweging, die ik wegens het belang der zaak hier in extenso overneem :

z/O. dat ingevolge art. 47 aanhef en 1® Wetb. v. Strafr. z/als daders van een strafbaar feit worden gestraft, niet alleen z/zij die het plegen maar ook zij die het doen plegen, welk plegen en doen plegen, verschillende handelingen zijn voor

90

//ieder van welke hij die ze verricht, verantwoordelijk is; dat // al moge in sommige gevallen hij die het feit pleegt niet //strafbaar zijn omdat hij is de mauns ministra van hem die //het doet plegen de wet geene bepaling inhoudt waarbij de //strafrechtelijke aansprakelijkheid voor het doen plegen wordt //opgeheven door de strafrechtelijke verantwoordelijkheid van //een ander voor het plegen van het strafbare feit,

// 0. dat derhalve in het hier aanwezige geval de al of niet //strafbaarheid van den doodgraver wegens het begraven van //geen invloed was op die van den gerequireerde voor het doen v begraven zonder het vereischt verlof.”

Men ziet het, de beslissing laat aan duidelijkheid niets te wenschen over. De leer van den advocaat-generaal mr. van Maanen, ook verdedigd in de aan laatstbedoeld arrest voorafgaande conclusie van mr. Gregory wordt door den Hoogen Raad zonder de minste beperking omhelsd en gevolgd. Ik acht die leer wetenschappelijk onjuist en met onze wet in beslisten strijd en ik meen alzoo geen onnuttig werk te doen door de gronden voor dat gevoelen nader te ontwikkelen en alzoo mede te ad-strueereu het niet ingestelde appel tegen het in den aanvang bedoelde vonnis der Haagsche Rechtbank 1).

Welke is de beteekenis van het //doen plegen” in art. 47 1® onzer strafwet? Al dadelijk meen ik er de aandacht op te mogen vestigen, dat die beteekenis niet zoo algemeen kan zijn als die woorden, op zich zelf beschouwd, misschien zouden kunnen doen aannemen. Immers ieder, die oorzaak is, dat een ander een misdrijf pleegt, kan gezegd worden dit misdrijf te hebben doen plegen en zoo zou bij deze opvatting ook de uit-lokker, die op een der in art. 47 2® genoemde wijzen een ander tot het plegen van een strafbaar feit heeft uitgelokt, reeds volgens het eerste nummer van art. 47 als dader kunnen worden gestraft. Een dergelijke gevolgtrekking is moeielijk aau-

1) Do leer van den H. R. werd reeds bestreden in de nota, gevoegd bij aant. 34 ad art. 47 Tijdschr. van Strafr. dl. 7, bl. 455,

91

neembaar en zoo ligt de conclusie voor de band dat aan de woorden // doen plegen ” eene méér beperkte beteekenis moet worden gegeven. Inderdaad was dit dan ook de bedoeling van den wetgever, die in de memorie van toelichting aangaf, welke beteekenis bij aan die woorden hechtte en met de daders, die zich door doen plegen aan een misdrijf schuldig zouden maken eene bepaalde categorie van personen op het oog had. (Smidt I bl. 404 en 405). Bij de toelichting van art. 47 van de strafwet wordt aangeduid welke personen als daders moeten worden beschouwd en daarbij wordt na eene omschrijving van de materieële daderschap omtrent het doen plegen, het volgende opgemerkt : // Dader is evenzeer hij die het feit pleegt niet per-//soonlijk maar door tusschenkomst van een ander, als werktuig //in zijne hand, wanneer die andere wegens de onwetenheid, //waarin hij verkeert, de dwaling waarin hij is gebracht of het // geweld waarvoor hij zwicht, handelt zonder opzet schuld of // toerekenbaarheid. Deze beteekenis heeft de uitdrukking ^ doen //plegen” in art. 271 der gemeentewet. In geen andere zin //moet zij worden opgevat in art. 57, 1* ter onderscheiding //van art. 57, 2® van dit ontwerp.”

Reeds deze uitspraak laat aan duidelijkheid weinig te wenschen over, doch zij wint nog aan scherpte en klaarheid, wanneer wij de aandacht vestigen op hetgeen even later wordt opgemerkt b’j de toelichting, aan het tweede nummer van het artikel gegeven. (Smidt t. a. p.) Daarbij wordt verwezen naar de Anstifter der Duitsche wet en de als medeplichtigen gequalificeerde auctores intellectuales van den Code en dan nog nader de grenslijn getrokken tusschen de uitlokking, strafbaar volgens het tweede nummer en het doen plegen volgens het eerste nummer van het artikel. Volgens art. 47, 2® is als dader strafbaar hij, die o. a. door geweld of door misleiding een ander opzettelijk tot het plegen van een strafbaar feit uitlokt. Nu kan dat geweld van tweeërlei aard zijn. Het kan van zoodanige kracht zijn, dat het den dader alle vrijheid ontneemt. In dit geval is de

92

materiëele dader natuurlijk niet strafbaar, doch wordt hij, die het geweld oefende, volgens het eerste nummer van het artikel als de materiëele dader beschouwd. Doch de mogelijkheid bestaat ook, dat het gepleegde geweld den materiëelen dader zijne vrijheid niet benam en deze dus strafrechtelijk aansprakelijk blijft. In dit geval is er geen sprake meer van doen plegen, maar van uitlokking volgens art. 47 2®. Eene zelfde onderscheiding neemt de memorie aan bij het middel van misleiding. Is die misleiding van dien aard, dat zij bij den misleide de strafbaarheid wegneemt, de misleider wordt dader volgens het eerste nummer van het artikel; heft de misleiding daarentegen de strafbaarheid van den materiëelen dader niet op, de misleider is slechts als uitlokker volgens het tweede nummer van het artikel strafbaar. In alle gevallen dus, waarin zoowel aan doen plegen als aan uitlokking kan worden gedacht, hangt het antwoord op de vraag welke qualificatie de juiste is hiervan af of bij den materiëelen dader eene strafbare handeling aanwezig is. Is deze ondanks den op hem geoefenden invloed strafrechtelijk aansprakelijk, dan is er naar de uitdrukkelijke uitspraak in de memorie van toelichting van //doen plegen” geen quaestie meer.

Bestaan er nu redenen om tegen die uitspraak in aan de woorden //doen plegen” een veel verdere strekking te geven? Ik zou meenen van neen. Veeleer bestaat er aanleiding om die uitspraak als juist en logisch te kenschetsen. Immers de wet stelt in het eerste nummer art. 47 hem, die doet plegen op eene lijn met hem die pleegt en beschouwt dus eerstgenoemde evenzeer als materiëelen dader. Eene dusdanige beschouwing kfm echter alleen gegrond zijn wanneer de tusschenpersoon, die de materiëele daad verrichtte het werktuig is in de hand van hem, die hem tot de daad aanzette en een zelfstandig karakter als dader mist. In dat geval staat de uitvoerder van de materiëele handeling met een levenloos werktuig gelijk en is het voor de beoordeeling van de daad van den aanzetter onverschillig.

93

dat het werktuig, waarmee hij de daad heeft verricht was een mensch als hij zelf. Was daarentegen die mensch een volkomen aansprakelijk, strafrechtelijk toerekeningsvatbaar individu, dan kan hij niet meer als werktuig worden beschouwd en al moge men ook dan nog den aanzetter als dader kunnen aanmérken, materiëele dader is hij zeker nooit. Deze opvatting, die bij den Neder-landschen wetgever voorzat toen hij die grenslijn trok tusschen het //doen plegen// en de strafbare uitlokking is volkomen in overeenstemming met de opvatting, door rechtspraak en doctrine gehuldigd bij de interpretatie der Duitsche Strafwet. De als intellectueele dader bij art. 47 2“ onzer Strafwet strafbaar gestelde uitlokker is de Anstifter der Duitsche wet. 1) Deze wet spreekt niet van hen, die door tusscheukomst van een ander een misdrijf //doen// plegen, doch zoowel de wetenschap als de rechtspraak kennen dezen vorm van daderschap wel. Anstiftung is er naar de positieve bepaling der Duitsche wet alleen dan, wanneer in de daad van den uitgelokte alle objectieve en subjectieve elementen van het strafbare feit vereenigd zijn en de uitgelokte dus als de dader van het gepleegde misdrijf kan worden beschouwd. 2) Is dit laatste niet het geval, dan kan de persoon, die door tusschenkomst van een ander het misdrijf deed plegen, niet meer als Anstifter worden beschouwd, maar wordt hij als de onmiddelijke oorzaak van het gepleegde misdrijf aangemerkt en als de materiëele dader gestraft. 3) In

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;§ 48 der Duitsche wet onderscheidt zich daarin van art. 47 2® dat de opsomming der middelen van uitlokking is enuntiatief.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;von Liszt bl. 224 en 225. Olshausen aant. 2 ad. § 48. Geijer in Holtzendorff’s Handbuch II hl. 338. Borchert De strafrechtliche Verantwortlichkeit für Handlungen Dritter bl. 53 vlg.

• 3) nbsp;nbsp;nbsp;Heeds Mittermaier in noot 1 op § 46 van Feuerbach’s Lehrbuch wijst op de beperking van de opvatting der Anstiftung tot hem «der einen andern zu einer Handlung bestimmt, die bei dem Thäter Verbrechen ist.» De tegenwoordige doctrine is in dit opzicht eenstemmig.

94

een dusdanig geval spreekt de Duitsclie wetenschap van mittelbare of fingirte Thäterschaft. 1) Over de grenzen tusschen mittelbare Thäterschaft en Anstiftug bestaat bij wetenschap en praktijk verschil van gevoelen en de een neemt mittelbare Thäterschaft aan in een geval waarin de ander nog van Anstiftung spreekt, 2) maar vast staat bij allen dat zoodra de uitvoerder van de materiëele handeling met zoodanig opzet heeft gehandeld, dat hij als de dader van het strafbare feit moet worden beschouwd, aan mittelbare Thäterschaft niet meer kan worden gedacht. 3)

Het is waar dat daarbij tevens wordt aangenomen dat de

Cf von Liszt bl. 220. Olshausen aant. 3 ad § 48 en aant. 5 Th, 1 Abschn. 3 Geijer t. a. p. bl. 340 vlg. en Grundriss bl. 137 Binding Grundriss bl. 724. Borchert t. a. p. bl. 100.

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;von Liszt t. a. p. bl. 221.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Dit verschil van gevoelen hangt samen met de vraag of de reden, die de strafbaarheid van den materiëelen dader uitsluit, niettemin eene strafbare handeling aan zijne zijde laat bestaan waaraan deelneming door Anstiftung of Beihülfe mogelijk is. Op die vraag wordt in vele gevallen door de schrijvers verschillend geantwoord o. a. in het geval dat het misdrijf is gepleegd door een kind beneden de 12 jaar (§ 55 der Duitsche wet) Olshausen aant. 0 ad. § 55 spreekt in dit geval van Anstiftung. Cf ook Borchert t. a. p. bl. 24. Daarentegen nemen von Liszt bl. 105 on Geijer I bl. 137 mittelbare Thäterschaft aan. Belangrijk is ook het verschil van gevoelen in het geval waarin wegens toepassing van § 59 vrijspraak van den dader moet volgen, omdat zijn opzet ten opzichte van een der elementen van het misdrijf ontbrak. Het arrest van 2 Juli 1880 E. dl 2 bl. 151 nam de mogelijkheid van Anstiftung en Beihülfe aan; anders Olshausen aant. 14 ad. § 59, Borchert t. a. p. bl. 27.

• 3) nbsp;nbsp;nbsp;Binding t. a. p. bl. 124. Borchert t. a. p. bl. 104: Erscheint «der physische Ausführer der That auch in subjectiver Beziehung als «Thüter derselben so kann derjenige, der ihn dazu veranlasst hat, «nur aus dem Gesichtspunkte der Anstiftung sich strafbar gemacht «haben».

95

strafbaarheid vau den tusschenpersoon de strafbaarheid van den uitlokker als mittelbare Thäter niet absoluut belet; ook dan wanneer dié tusschenpersoon wel opzettelijk handelde doch slechts met het opzet van een medeplichtige wordt mittelbare Ïhiiterschaft aangenomen. 1) Maar strafbaarheid van

1) Cf. Borchert t. a. p. bl. 100. Binding t. a. p. noot 1. Olshausen aant. 17 ad § 47 en aant. 3 ad § 48. Cf ook het arrest van het Reichsgericht van 10 Juni 1884. R. dl. 6 bl. 417. Het gold hier het geval dat een der beklaagden H. door tusschenkomst van zijn medeplichtige L. een aan een ander toebehoorenden hond had doen wegnemen. L. had niet het oogmerk zich dien hond zelf toe te eigenen en miste dus het opzet om als dader te worden veroordeeld. Het Reichsgericht beschouwde dus H. als den dader van den diefstal (Auch derjenige ist als Thiiter anzusehen welcher mit dem zum Thatbestande erforderlichen Dolus die äussere Handlung durch einen andern vornehmen lässt, sobald dieser andere sie zwar auch bewusst rechtswidrig, aber ohne denjenigen Dolus ausführt, welcher für den betreffenden Straffall erheischt wird.) Cf met deze beslissing het vonnis der rechtbank te ’s Hertogenbosch van 9 Mei 1889 W. 5731, waarbij de meester, die door zijn knecht aan een ander toebehoorende plaggen deed wegnemen met het oogmerk om zich die wederrechtelijk toe te eigenen als dader van het misdrijf van art. 314j’ art. 315 is veroordeeld, terwijl de knecht, die de plaggen wegnam, wetende dat die ten nadeele van den eigenaar ontvreemd werden als medeplichtige schuldig verklaard werd. Deze uitspraak wordt bestreden door Mr. v. Ittersum in Tijdschrift dl 4, bl. 243 tot 247, dio den knecht als dader, den meester als uitlokker (door middel van «misbruik van gezag») wonscht beschouwd te zien. Zoowel tegen het eene als tegen het andere bestaat m. i. bezwaar. De knecht had niet de bedoeling om zich de plaggen wederrechtelijk toe te eigenen en kon daarom niet als dader worden veroordeeld (Cf. de overweging in het geciteerde arrest van het Reichsgericht) en de meester, die zijn knecht last gaf het misdrijf te plegen, kon daarom nog niet worden gezegd het misdrijf door misbruik van gezag te hebben uitgelokt. Ik erken, dat het vonnis der Bosselier rechtbank ook op mij aanvankelijk een zonderlingen indruk maakte, doch bij nadere overweging schijnt mij de beslissing niet onjuist.

96

hem, die de materiëele handeling verrichtte als dader, is naast het aannemen van mittelbare Thäterschaft onbestaanbaar. 1) Het Duitsche recht is dus volkomen in overeenstemming met de opvatting in onze memorie van toelichting gehuldigd en men mag veilig aannemen dat onze wetgever toen hij de strafbaarheid van het //doen plegen// uitsprak, daarbij het oog had op de bij onze naburen gangbare leer omtrent de mittelbare Thäterschaft.

Meer verschil zou mogclijk zijn ten opzichte van de vraag of die zelfde leer ook reeds werd toegepast bij de interpretatie van den Code Pénal. Het is bekend, dat deze strafwet de uit-lokkers beschouwde als medeplichtigen, zoodat voor de strafbaarheid dier uitlokkers een vereischte was, dat er eene strafbare handeling was gepleegd, waaraan zij medeplichtig konden zijn. 2) Inderdaad werd dan ook dat vereischte gesteld, 3) doch daarnaast het beginsel gehuldigd, dat aan dit vereischte voldaan was indien de handeling van den uitgelokte objectief als een strafbare kon worden beschouwd. Ook al was de materiëele dader strafrechtelijk niet aansprakelijk, omdat hij krankzinnig was of zonder oordeel des onderscheids had gehandeld, de strafbaarheid van den uitlokker werd daardoor niet weggenomen, ja zelfs in het geval dat de materiëele dader te goeder trouw had gehandeld en op dien grond moest worden vrijgesproken,

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;von Liszt neemt mittelbare Thäterschaft aan, wanneer men een misdrijf doet plegen door een krankzinnige of een kind beneden do 12 jaar of wanneer de materiëele dader onvrij was. zonder opzet handelde of het bijzonder oogmerk miste door de wet als element van het misdrijf gevorderd, t. a. p. bl. 220 Cf. Olshausen aant. 3 ad § 48.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Deze qualificatie van de handeling van den uitlokker vond bij de Fransche doctrine nagenoeg algemeen afkeuring. Cf Chauveau et Hélie nquot;®. 637sqq. en vooral Kossi, Traité de droit pénal. Livre II ch. 24-26.

• 3) nbsp;nbsp;nbsp;Chauveau et Hélie n’. 697 Dalloz; voce complicité nos. 48 vlg. v. Deinse § 380.

97 werd medeplichtigheid door uitlokking bestaanbaar geacht. 1) Vooral door deze laatste opvatting werd aan de straf baarheid der uitlokking eene groote uitbreiding gegeven en bestond aan het aanuemen eener soort van mittelbare Thäterschaft minder behoefte. Toch zijn er arresten, die op een dusdanig begrip steunen en die buiten de grenzen, door art. 60 0. P. gesteld den lastgever, die door een te goeder trouw handelenden lasthebber het misdrijf deed plegen, als dader van het misdrijf beschouwen. 2)

De Memorie van Toelichting tot onze strafwet herinert aan

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;Dalloz t. a. p. n®. 53. «Celui qui provoquait un enfant ou un fou à commettre un homicide ne pourrait profiter de 1’ absolution prononcée quot;en faveur de celui—ci.» Chauveau et Helie n®. 703, v. Deinse § 389 en Schooneveld aant. 1 ad art. 59. Omtrent do medeplichtigheid (uitlokking is in de Belgische wet daderschap) wordt hetzelfde geleerd door Nijpels, Le code pénal Belge annoté I bl. 135. Over de vraag in hoeverre goede trouw van den materiëeleu dader en zijne daarop gegronde vrijspraak de mogelijkheid om den uitlokker te veroordeelen als medeplichtige ophief, cf. Dalloz t. a. p. n®. 53. Chauveau et Helie nos. 700 en 701 ; v. Deinse en Schooneveld t. a. p. Toch werd aangenomen, dat medeplichtigheid aan diefstal niet mogelijk was als «la sousstraction commise par 1’ auteur principal n’était pas frauduleuse » Dalloz t. a. p. n®. 59. H. R. 9 Januari 1843 W. 390.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Arresten van 27 Aug. 1867. W. 2944, 5 Mei 1868, W. 3006, 19 April 1853 W. 1534, 1 Juni 1858, VV. 1965 en 12 Mei 1873 W. 3598. Op het, arrest van 1 Juni 1858 beroept v. Deinse zich bij zijn betoog, dat hij, die een ander opdraagt een misdrijf te plegen, als auctor moralis aansprakelijk is, ook al is hij, die de last vrijwillig heeft ten uitvoer gelegd, medeaansprakelijk. Het geciteerde arrest handelt echter over een geval, waarin de derde door wiens tusschenkomst gehandeld is, volkomen te goeder trouw was en dus over een geval van mittelbare Thäterschaft. De strafbaarheid van den lastgever ten aanzien van het op zijn last gepleegde misdrijf wordt bestreden in Rechtsgel. adviezen dl. 5 bl. 248 vlg.

Themis. I.Viste deel, fe stuk. (1895).

7

98

de uitdrukking: »doen plegen// in art. 271 der Gemeentewet gebezigd en wijst er op dat die woorden ook bij de toepassing van dit artikel steeds in den zin, in de Memorie aangegeven, zijn geïnterpreteerd. Gebeel juist schijnt mij deze stelling niet; althans mij wil het voorkomen, dat in enkele arresten een andere opvatting doorschemert. 1) Maar over het algemeen zou ik aarzelen aan de doctrine en rechtspraak onder onze vroegere strafwet te groote waarde te hechten. De begrippen omtrent de intellectueele daderschap waren toen weinig helder en precies; althans het was mij uiterst moeilijk om uit de verschillende arresten van ons hoogste rechtscollege een scherp geformuleerde opvatting af te leiden. Ik zou daarom geneigd zijn bij de interpretatie onzer tegenwoordige strafwet meer beteekenis toe te kennen aan de scherp gepreciseerde beginselen der Duitsche wetenschap dan aan de weifelende uitspraken onzer vroegere practijk.

Aan ééne vraag moet intusschen nog een oogenblik aandacht worden geschonken. Gelijk reeds werd gereleveerd is naar de Duitsche wet Anstiftung een bijzondere vorm van deelneming aan een door een ander gepleegd misdrijf en draagt zij dus een accessoir karakter. Die opvatting van den Duitschen wetgever is wetenschappelijk levendig bestreden 2) en er bestaat aanleiding tot de meéning dat onze wetgever een andere zienswijze

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. de arresten van 2 Oct. 1855 W. n®. 1C97 en 9 Februari 1858 W. 1933. Men zie in verband daarmee het in de voorgaande noot aangehaalde advies en het daarop volgende t. a. p. bl. 253. In dit laatste advies wordt er op gewezen, dat de bediende die handelt op last van zijn meester, volgens art. 272 der Gemeentewet straffeloos moet blijven, doch dat de meester alsdan als intellectueele dader strafbaar is. Cf. arrest van 11 Maart 1862 W. 2366.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;VoN Bum lieber Causalität und deren Verantwortung bl, 131 vlg. Von Liszr bl. 217 vlg. Daartegen Bikkmeijer lieber llrsachenbe-griff und Causalzusammenhang im Strafrecht Gerichtssaal bd. 37 bl. 117 vlg.

99

heeft gehuldigd. Immers in art. 47 2® wordt de uitlokker als dader van het strafbaar feit strafbaar gesteld en daarmee aan zijne daad een zelfstandig karakter toegekend. Nu hebben wij gezien, dat juist het accessoire karakter der Anstiftung de basis is waarop in het Duitsche recht de grensbepaling der Anstiftung berust; valt dit accessoire karakter weg, dan kunnen alle gevallen van mittelbare Thäterschaft als Anstiftung worden beschouwd en wordt het resultaat dit, dat zonder dat de vraag, of de uitvoerder der materieele handeling zelf al dan niet aansprakelijk is voor hetgeen door hem verricht is, cenigen invloed heeft en dus met terzijdestelling van het onderscheid tusschen mittelbare Thäterschaft en Anstiftung, hij die den materieelen dader tot het plegen van zijne handeling heeft gebracht als mededader van het door die handeling gepleegde misdrijf met den materieelen dader of als eenige dader moet worden straf baar gesteld. Intusschen juist de noodzakelijkheid dezer conclusie wettigt het vermoeden, dat onze wetgever bij de redactie van art. 47 niet bedoeld heeft van de opvatting der Duitsche wet in die richting af te wijken. 1) Immers indien de wetgever inderdaad ook de uitlokking als een geheel zelfstandige daderschap van het in de materieele handeling gelegen strafbare feit had opgevat, dan was het volkomen onverschillig of er van de zijde van den uitgelokte een strafbaar feit was gepleegd of niet en dan was daarmee alle reden vervallen voor het naast elkander behandelen van het //doen plegen// en van het strafbare uitlokken. De wetgever had in

1) Anders mr. Cohen Térvaert in Tijdschrift voor Strafr. dl. 4, bl. 43.3 vlg., naar aanleiding van het arrest van den H. E. van 17 Juni 1889, W. 5749. Cf in verband daarmee de opmerkingen van de redactie van het Weekblad in No. 5842 en het antwoord van mr. Tervaert met het wederantwoord van de redactie in No. 5849. Tegen de opvatting van mr. Tervaert is ook het gevoelen van mrs Heemskerk en Polenaar aant. 23 ad art. 47. Anders prof. H. v. n. Hoeven in Rechtsgel. Magazijn, dl. 5, bl. 38.

100

art. 47, 2® klaarblijkelijk het geval op het oog — trouwens de reeds vroeger besproken toelichting bewijst het — dat de materieele dader zijnerzijds eene strafbare handeling pleegt, doch legde nu in de ten aanzien van de daad van den uitlokker aan -genomen qualificatie alleen zijn gevoelen neer, dat indien de strafbare handeling van den een dcor een ander is uitgelokt, diens handeling het karakter van daderschap draagt. 1)

Maar dat bij art. 47 2“ aan een strafbaar handelen van den materieelen dader werd geacht, bewijst ook de beperking die onze wetgever in de omschrijving der middelen van uitlokking heeft in acht genomen. Indien er een strafbaar feit is gepleegd waarvoor de materieele dader aausprakelijk is, bestond er naar het gevoelen van onzen wetgever alleen dan aanleiding om den uitlokker strafbaar te stellen indien kon worden aangenomen, dat het middel van uitlokking van zoodanigen aard was, dat de uitgelokte noodzakelijkerwijze onder sterken hem beheerschenden invloed van den uitlokker moet hebben gehandeld. Daarom is hij, die aan een volkomen en connaissance de cause handelend individu last geeft tot een misdrijf, niet voor dat misdrijf aansprakelijk volgens art. 47 2®. Anders daarentegen wordt het geval, indien het handelend individu als instrument van den lastgever kan worden beschouwd en dus, zelf op den achtergrond tredend, de causaliteit van de daad van den lastgever sterker op

1) En wel van intellectueelo daderschap, terwijl zij, die doen plegen, als materieele daders worden beschouwd. Bestaat er echter grond om den uitlokker, ook al handelt de uitgelokte als dader met het voor daderschap vereischte opzet, als mededader te behandelen, dan is er geen enkele reden om hem niet evenals deugene, die deed plegen, als materieelen dader te beschouwen. Er wordt dan immers tusschen zijne daad en het gepleegde strafbare feit een direct causaal verband aangenomen, niet onderbroken door de opzettelijke handeling van een toerekeningsvatbaar individu. voN LmzT bl. 217. Deze causaliteitsleer is echter zeker niet die van onze wet.

101 den achtergrond brengt. Maar vooral daarom is dan ook de uit ■ gebreide beteekenis, die men aan //doen plegen// geeft, geheel in strijd met de economie onzer strafwet. Hij die een misdrijf uitlokt door een ander middel dan in art. 47 3’ is genoemd, is volgens dat nummer niet strafbaar; de wetgever heeft die strafbaarheid niet gewild en zijn gevoelen in dit opzicht duidelijk uitgesproken 1). Wat is nu echter het gevolg van de nieuwe interpretatie, die men aan »doen plegen// geeft? Dat de daad, die niet strafbaar is volgens art. 47 2“ en naar de bedoeling van den wetgever niet strafbaar zou zijn, wordt gebracht onder art. 47 1° en aldus wel strafbaar wordt.

Gelijk ik reeds zooeveu opmerkte, wordt enkele lastgeving niet genoemd onder de middelen, waardoor strafbare uitlokking wordt gepleegd. De meester die zijn ondergeschikte, de patroon die zijn bediende last geeft een feit te plegen, waarvan de bediende het strafbare karakter volkomen kent en dat hij dus willens en wetens ten uitvoer brengt, is niet strafbaar volgens art. 47 2®, tenzij het geven van de last ouder zoodanige omstandigheden is geschied, dat daarin een ^misbruik van gezag kan worden gezien. Men moge dit gevolg van de limitatieve bepaling der wet betreuren 2), de wetgever heeft dit eenmaal gewild en eene uitbreiding van zijn strafrechtelijke voorschriften is ongeoorloofd. Toch is de jurisprudentie goed op weg dat ongeoorloofde te gaan doen. Immers, zoo wordt gezegd, de patroon, die een dusdanige last aan zijn bediende geeft, doet het door den bediende volvoerde misdrijf plegen en is dus volgens art. 47 1® dader, onverschillig of die bediende zelf strafrechtelijk aansprakelijk is of niet. 3) Daarmede is de ge-

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;Men vgl. de discussie over art. 47 tusschen inr, v. n. Webk en den minister bij Smidt I, bl. 410 vlg.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Heejiskeuk en Polenaar aant. 25 ad art. 47.

• 3) nbsp;nbsp;nbsp;Deze conclussie is nog bedenkelijker, wanneer men let op de bepaling aan het slot van art. 47 voorkomende, waarin de aansprake-

102

lieele beperking in bet tweede nummer van het artikel op zij geschoven en strafbaar verklaard wat de wetgever niet strafbaar wenschte. Tegen eene dergelijke wetuitlegging mag dunkt mij ernstig worden geprotesteerd. 1) Mr. v. Maanen zegt in zijne bovenaangehaalde conclusie dat de stelling, als zou de lastgever straffeloos zijn, wanneer zij die zelf de daad pleegden strafbaar zijn, is eene onderscheiding, die op niets berust en zeker geen steun vindt in de wet. Ik waag het tegenover deze stoutklinkende uitspraak te herinneren aan hetgeen de wet zelf, wanneer men hare bepalingen neemt in onderling verband, en hare geschiedenis leeren en ik meen op goeden gronden te mogen concludeeren dat de opvatting van den advocaat-generaal bij den Hoogen Raad stellig onjuist is. Niet minder onjuist schijnt mij de redeneering van het arrest van den Hoogen Raad, hierboven aangehaald. Volkomen waar is dat het plegen en het doen plegen verschillende handelingen zijn, waarvoor ieder die ze verricht verantwoordelijk is, maar onjuist is wat volgt dat de wet geene bepaling inhoudt, die de strafbaarheid van het doen plegen opheft wanneer een ander voor het plegen van het feit strafrechtelijk verantwoordelijk is, onjuist daarom omdat, naar ik meen te hebben aangetoond, de beteekenis, die aan de woorden z/doen plegen// moet worden gehecht, geene andere lixm zijn dan //doen plegen door een instrument dat zelf niet aan-kelijkheid van den intellectueelen dader wordt beperkt. Indien dus de wetgever den lastgevenden patroon als intellectueelen dader had strafbaar gesteld in art. 47 2”, ware zijne aansprakelijkheid geringer dan nu men hem buiten de wet om onder de materiëele daders van het eerste nummer rangschikt. Ook daardoor wordt het door den wetgever aangenomen stelsel geheel uit zijn voegen gerukt.

1) De door mij verdedigde opvatting van «doen plegen» wordt ook verdedigd door mrs. Polenaab en Heemskerk aantt. 8 tot 12 ad art. 47, door mr. de Leao Laouna in Rechtsgel. Magazijn dl. 7 bl. 253 en door mr. v. Itteksüm Tijdschr. I bl. 496.

103 sprakelijk is//. Doen plegen wordt met het materiëele zelf plegen gelijk gesteld en die gelijkstelling is alleen dan gewettigd wanneer de tusschenpersoon inderdaad niet anders is geweest dan het werktuig, waarmee het misdrijf is volvoerd. Hij, die deed plegen heeft in dit geval het feit zelf gepleegd. 1)

Als nu deze opvatting de juiste is, dan is daarmee ook het oordeel gesproken over het Haagsche vonnis, dat tot deze beschouwingen aanleiding gaf. Wel wordt daarin gezegd dat de ondergeschikte boekhouder, die volgens instructie van het hoofd eener handelsonderneming een kasboek opgemaakt heeft bevattende geheel verzonnen posten is het werktuig (manus ministra) van zijn patroon doch deze uitspraak schijnt mij onhoudbaar in een geval als het hier gold, waarin de bediende niet was een persoon, die zonder eigen inzicht in hetgeen hij deed handelde onder den invloed van zijn chef maar iemand, die naar zijn eigen verklaring buiten het kantoor de valsche boeken ging samenstellen, hun inhoud geheel fantaseerde en, zij het ook oplast van zijn patroon en volgens diens opdracht, verder geheel zelfstandig het misdrijf pleegde. Zulk een bediende is de strafbare dader van het gepleegde feit en houdt daarmee op werktuig of manus ministra te zijn. Want niet alleen dat hij de valschheid opzettelijk pleegde maar ook het oogmerk om de boeken als echt te doen gebruiken was bij hem aanwezig en dus zoowel naar de subjectieve als naar de objectieve zijde was hij de dader van het misdrijf.

De Rechtbank laat zijne strafrechtelijke verantwoordelijkheid in het midden doch indien die verantwoordelijkheid wel bestond

1) De opvatting van VoN Bum en zijne geestverwanten dat het voor de causaliteit der intellectueele handeling geen verschil maakt of de materiëele handeling die is van een opzettelijk handelend toerekeningsvatbaar individu of van iemand, die als werktuig kan worden beschouwd, blijft hier buiten beschouwing. Want ik herhaal, deze opvatting, zij moge theoretisch juist zijn of iriet, was stellig niet die van onzen wetgever.

104

kon de patroon niet meer, omdat hij het misdrijf zou hebben doen plegen, als de materiëele dader worden beschouwd. Zijnestrafrechtelijke aansprakelijkheid zou dan slechts aan nummer twee van art. 47 kunnen worden ontleend doch daar in deze geen misbruik van gezag had plaats gevonden 1), althans niet was te laste gelegd en geen der andere middelen van uitlokking in het artikel genoemd in casu gebezigd was, kon ook geene ver-oordeeling wegens strafbare uitlokking volgen. En ik voor mij kan dan ook nu tot geene andere conclusie komen dan die, welke ik in Januari met volkomen overtuiging verdedigde, dat het toen in de eerste plaats aan mijn cliënt te laste gelegde feit geene strafbare handeling was in den zin onzer wet. Ik herhaal wat er ook toen door mij werd bijgevoegd, dat indien men deze conclnsie betreurt, zij een gevolg is van het opzettelijk na rijpe overweging en contradictoir debat door den wetgever gekozen stelsel. Dat naar mijne meening ook de veroordeeling voor het tweede feit, aan den beklaagde toen te laste gelegd berustte op eene feitelijk onjuiste beslissing en dat uit hetgeen ten processe was gebleken moest volgen dat alle mogelijkheid van nadeel uit de geimputeerde gebruikmaking was buitengesloten, zij hier ten slotte in het voorbijgaan met een enkel woord geconstateerd.

En hiermee moet ik voor ditmaal eindigen. Gaarne had ik aan de hand der Duitsche doctrine en jurisprudentie voor onze wet nog nader de grens getrokken tusschen ons z/doen plegen// en de uitlokking van art. 47 2®. en in bijzonderheden onderzocht in welke gevallen van //doen plegen// en in welke van uitlokking sprake is 2) doch de tijd voor een dergelijke behan-

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;De enkele opdracht van den meester aan den bediende is m. i. geen misbruik van gezag wanneer de meester zijn overwicht niet gebruikt om den bediende tegen zijn wil tot het plegen van het feit te brengen.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;Bestaat er strafbare uitlokking of wel moet mittelbare Thilter-

105

deling ontbreekt mij. Ik bepaal mij dus thans tot eene herhaling mijner in deze bladzijden verdedigde conclusie : dat zoo de uitvoerder van de materiëele handeling als dader van het gepleegde misdrijf aansprakelijk is, hij die den dader tot het plegen van het misdrijf bracht, slechts als uitlokker kan worden gestraft, voor zoover hij een der in art. 47 2® genoemde middelen bezigde doch dat de toepassing van het eerste lid van het artikel te zijne aanzien is uitgesloten en van eene strafbaarheid wegens //doen plegen// geen sprake meer kan wezen.

Amsterdam, 14 December 1894.

schaft aangenomen worden, indien de dader van de materiëele handeling is ontoerekeningsvatbaar volgens art. 37 of niet straf baar volgons art. 38 Sw? Mrs. Polenaar en Heemskerk, aant. 5 ad art. 37 on aant. 8 ad art. 38, beantwoorden de vraag in eerstbodoelden zin en blijven dus in overeenstemming met de opvatting, onder den Code geschuldigd. Mon vergelijke in verband daarmee de in een anderen zin luidende uitspraak des ministers in het rapport aan den Koning (Sinni I bl. 36G.) Anders weer de M. v. T. ad art. 50 Smidt I bl. 416. Zie mr. v. Ittersum t. a. p. bl. 496 noot 3.

Conversie van Nederlandsche staatsschuld : regten van eigenaar en vruchtgebruiker.

Al geven de begrootingsdiscussiën geen aanleiding om dergelijk voorstel in 1895 te verwachten, lang zal het wel niet meer duren, of eene wet als N®. 102 van Staatsblad 1886 ons bragt, dat wil zeggen eene nieuwe conversie van Nederlandsche staatsschuld, staat te komen: de stand der koersen van onze 372 en 3 pets, wijst het aan.

Indien die nieuwe wet dengeen, die met schuld van een lager rentetype genoegen neemt, voor die verwisseling eene //vergoeding in geld // (zooals art. 9 der wet van 1886 de conversie-premie noemt) toezegt en een met vruchtgebruik bezwaard kapitaal wordt verwisseld, wie heeft dan aanspraak op dat geld : de eigenaar of de vruchtgebruiker ? Evengenoemde wet zegt het niet en heeft, blijkens hare geschiedenis, het niet willen zeggen.

Sinds 1886 heeft die vraag zich herhaaldelijk voorgedaan, doch tot regtspraak gaf zij, voor zoover ik weet, geene aanleiding. Toen ik q. q. met haar in aanraking kwam, bestond uitzigt dat de Hooge Raad tot hare beslissing zou worden geroepen ; waarschijnlijk is , evenals in het geval waarin ik gemoeid werd, de som, telkenmale bij de oplossing betrokken, niet groot genoeg geweest om de wijsheid van het // beter eene magere schikking dan een vet proces// te logenstraften. Omdat, bij de talrijkheid der met vruchtgebruik bezwaarde Nederlandsche staatsfondsen , de vraag zoo dikwijls moet voorkomen, ware misschien wenschelijk dat de aanstaande conversiewet (zoo zij eene premie uitlooft) door eene stellige uitspraak dit half gedwongen schikken, waardoor den werkelÿk geregtigde eene opoffering wordt opge-

107 drongen, afsneed. Voor dat geval kan het zijn nut hebben, dat ik de slotsom van mijn onderzoek openbaar maak ; laat men, evenals de vorige maal, het antwoord over aan het gemeene regt, dan is de poging, om tot een rigtig antwoord bij te dragen, misschien nog meer geregtvaardigd.

Dat werkelijk dit antwoord niet in de conversiewet van 1886 is te vinden, laat zich gemakkelijk aantoonen ; ik sta bij dit punt iets langer stil, omdat het feit, dat bij het ontwerp van 1886 de dito wet van 25 Junij 184i4 (Stb. 28) tot voorbeeld heeft gediend, aanleiding geeft om te verwachten, dat op hare beurt de nu jongste wet dienst zal moeten doen bij het ter wereld komen van een nieuw zusje.

Art. 9, bepalende dat bÿ verwisseling van 4 in 3^/2 ten honderd rentegevende schuld eeue vergoeding in geld wordt toegekend, zal niet ligt door iemand worden uitgelegd als die vergoeding toekennende aan dengeeu die de verwisseling feitelijk verrigt. Want dan zou de magtiging om te verwisselen en de vergoeding in ontvangst te nemen, door art. 11 verleend aan //ouders, voogden, curators, bewindvoerders en alle andere personen, met het beheer of toezigt over de personen of goederen van anderen belast, benevens de bestuurders van gestichten , zedelijke ligchameu en instellingen van allen aard// in zich sluiten de geregtigdverklaring van haast iedereen, die wettelijk met de zorg voor eens anders goed belast is, om twee percent van dat vermogen te steken in zÿn eigen zak. Doet zich dus, omdat, naar het B. W., bij vruchtgebruik beheer en genot, normaal althans, in ééne hand zijn, voor den genieter der opbrengst van cens anders goed de gelegenheid voor om de feitelijke verwisseling te bezorgen,!) dan volgt uit die ^efe^ew^e/t? geen regt op dé premie.

1) Eene reden, om meer dan voor negen jaren zich aan de zaak gelegen te laten liggen. Want de oude vier percents waren niet van staatswege gemobiliseerd, maar slechts door middel van certificaten

108

Van meer gewigt ten deze is het reeds aangehaalde art. 11 der wet: doch om buiten twijfel te stellen dat voor eéne aanspraak van den vruchtgebruiker geen munt te slaan is uit de conversiewet. Meer dan eenig van hare artikelen is juist deze bepaling, vergeleken met het oorspronkelijk ontwerp, gewijzigd. Zij onderging meer dan ééne verandering bloot van redactie, voornamelijk echter wijzigingen, strekkend om oplossing te geven aan een vrij belangrijk verschilpunt, gerezen naar aanleiding van den oorspronkelijken tekst : de mate van magt, toe te kennen aan de in den aanhef van het artikel bedoelde personen — de vertegenwoordigers van personae miserabiles betrokken bij de conversie — ten aanzien van te converteeren JMpitanl. Nu raakte de aanhef van den voorgedragen tekst ook aan de kapitalen met vruchtgebruik bezwaard, daar hij luidde : // Ouders, voogden, curatoren en alle andere personen, met het beheer of toezigt over den persoon of de goederen van derden belast, fidéicommissaire of usufructuaire bezitters.....enz. » Uit de afzonderlijke vermelding der // usufructuaire, // die anders overbodig zou zijn geweest, volgt alreeds dadelijk , dat het woord » allez/ in den aanhef geen regt geeft tot de bewering dat, zoo dikwijls een vruchtgebruiker beheert, dientengevolge de in het artikel verleende volmagt zich tot hem zou uitstrekken; de bijzondere voorziening voor vruchtgebruik, die volgde, toont aan dat de ontwerper (en zoo werd, blijkens de gedachtenwisseling over de hun toe te kennen magt, het ontwerp ook opgevat) met zijnen aanhef het oog heeft gehad op de vertegenwoordigers van derde eigenaren, als zoodanig het goed van laatstgenoemden beheerend. Maar die bijzondere bevoegdverklaring

der administratiekantoren eeno waarde aan toonder. De uitgifte van aan toonder luidende schuldbekentenissen regtstreeks van den Staat, in 1878 aangevangen, heeft zich juist door de conversiewet aanzienlijk uitgobreid, en daarmede de waarschijnlijkheid dat origineele 3*/, pets, schuld in handen van vruchtgebruikers gekomen is.

109

van den vruchtgebruiker verdween ; zij verdween niettegenstaande de verdediging van eenen jurist als den minister Heemskerk; zij verdween terwijl zelfs die verdediger, voor het geval van behoud, daaruit geen meerder regt voor den bruiker durfde afleiden dan handelen // zich verstaande met den eigenaar //; op voorstel van Mrs. DE Savornin Lobman en de Ranitz verdween 2'j gt;nbsp;op grond dat men ten aanzien van den vruchtgebruiker niet behoorde te raken aan het gemeene burgerlyke regt. En ofschoon het natuurlijk voor mij een genoegen is dat Mr. de Ranitz, door tevens uit te spreken dat burgerregtelijk de vruchtgebruiker geen aanspraak heeft op de twee percent, met zijn gezag gesteund heeft wat ik, toen onbekend met deze historia legis, even voor mijne uittreding uit de praktijk regtens achtte, zie ik de voorname beteekenis van ons onderzoek der conversiewet en hare geschiedenis hierin, dat de vraag, wie aanspraak heeft, blijkt uitsluitend beslist te moeten worden uit de algemeene regtsverhouding tusschen eigenaar en vruchtgebruiker.

Want van dit standpunt kan ik niet den minsten regtsgrond ten gunste van den vruchtgebruiker ontdekken, maar schijnt alles te pleiten voor het regt van den eigenaar. Voorbehouden s welligt (waarmede wij thans niet te doen hebben) diens verpligting om den bijslag rentegevend te maken en die rente over te laten aan den vruchttrekker.

In de eerste plaats leid ik des eigenaars regt hieruit af, dat het karakter der conversie krachtens de onderwerpelijke wet niet is eene vermindering van rente op bij den Staat uitgezet blijvend kapitaal, maar eene nieuwe belegging daarvan. De vier percent rentende schulden, in art. 1 der wet aangeduid, worden verwisseld in inschrijvingen of schuldbekentenissen, rentende 3^2 ten honderd ; verwisselbaar ook in schuldbekentenissen wordt gesteld de ingeschreven schuld, iu de eerste en voornaamste (omdat zij de hoofdmassa dier schuld uitmaakte) plaats de slechts in den vorm van inschrgving bestaande vier percents, dagtee-kenende van vóór 1878; ten behoeve van het 3^l2 pets, type

] lO

wordt (art. 8) aangelegd een nieuw Grootboek ; eindelijk wordt de oude schuld, welke men niet ingevolge uitdrukkelijke of (art. 2, lid 2) onderstelde verklaring verlangt in die nieuwe te ver-wisselen, te niet gedaan door middel van aflossing. Het kapitaal opnieuw beleggen of wel het regtsgeldig doen aflossen, dat kan naar het nog geldende regt alleen geschieden door den eigenaar. 1)

Kan de vruchtgebruiker uitbrengen de keus door art. 2 opengesteld? kan hij de aflossing vorderen? Blijkbaar neen; daarom stelde art. 11 van het regeringsontwerp eene uitdrukkelijke hevoegdverklaring daartoe voor, en het was juitt deze, waartegen het verzet der Kamer was gerigt. Wel verre dat de vruchtgebruiker den eigenaar kan noodzaken om zich te doen aflossen, opdat eene wederbelegging op voordeeliger voet dan S'/j percent gezocht worde, moet hij zich getroosten, al kost dit hem een achtste deel van zijn jaarlijksch inkomen, dat de eigenaar ver-wissele. Eene regtsvordering tegen dezen, dat hij zich doe aflossen, welken regtsgrond daartoe biedt hem de wet? Zij is te minder denkbaar, omdat zij zon moeten strekken tot veroor-deeling om niet stil te zitten, nu volgens art. 2 der wet reeds het stih-itten gedurende den (korten) optietermijn geldt als verkiezen van de conversie.

In dexen stand van zaken komt art. 9 iÿ(dat wil, naar het boven ontwikkelde, zeggen ingeval van) verwisseling toekennen

1) Vooral indien converteren ingevolge deze wet civielregtelijk valt onder het begrip van noveren: eene oude verbindtenis opheffen en eene nieuwe doen ontstaan door dezelfde regtshandeling, hier die van art. 144:9, N’. 1, B. W. Vraagt men, waar dan de wil om te noveren, die art. 1451 eischt, te vinden is, ik zou meenen te mogen antwoorden, dat die ten aanzien van den schuldenaar blijkt uit de van hem afkomstige wet, en ten aanzien van den schuldeischer uit het uitdrukkelijk of ondersteld verkiezen van verwisseling boven afbetaling (art. 1 extr. j’. art. 2 der wet). Noveren kan onwijfelbaar do vruchtgebruiker niet.

111

eene uitkeering in geld onder den naam van »vergoeding//. Het gebruik van deze aanduiding belet niet, dat in werkelijkheid art. 9 eene conversiepremie uitlooft : de Staat schuldenaar acht in zijn belang, dat de schuldeischers in kleinst inogelijken getale gebruik maken van het aangeboden alternatief der aflossing. Dus is de, ook blijkens de geschiedenis der wet daarop gerigte, uitloving gedaan aan dengeen, bij wien de keus tus-schen verwisselen en aflossen berust : aan den eigenaar van het kapitaal, niet aan den genieter van de vruchten ; aan den man — ook dit komt hier in aanmerking — die in geval van niet-conversie tot den schuldenaar komen, hem de begeerte naar aflossing kenbaar maken en de aflossingssom ontvangen moet.

Ja maar, zegt men (en op dit argument kwamen de vrucht-genieters eigenlijk als hun eenig steunpunt neer), het is toch van vergoeding dat hier gesproken wordt: en als degeen, die bovenal tot het ontvangen van vergoeding in aanmerking komt, is stellig hij te beschouwen, die voortaan een achtste van zijn inkomen derft. Te meer omdat de eigenaar volkomen schadeloos gesteld is, daar het nieuwe fonds vrij spoedig den koers van het oude bereikt en sinds behouden heeft.

» Voortaan een achtste derft. // Op dat woordje legge men, gelijk behoort, den klemtoon, en de bedenking verliest alle ge-wigt. De rentenvermindering treft ja aanvankelijk den vruchtgebruiker, maar reikt verder dan diens tijdelijk genot: zij is perpeüieel en als zoodanig treft zij niet alleen in de toekomst, maar wegens die perpetuiteit ook zwaarder, den eigenaar. Indien nu de bijslag moet vergoeden, kan zij uit dien hoofde nimmer behooren aan den vruchtgebruiker, want dan zou den blijkbaar minst beschadigde het voor den meest beschadigde bestemde equivalent in den zak worden gestopt. Voorts : de schuldeischer verkrijgt door de conversie eene geheel gelyksoortige vordering op denxelfden schuldenaar: dat wil zeggen de gegevens buiten het rentenbedrag, die de waarde zijner vordering bepalen, blijven onveranderd, en dan is uitteraard van dat re?itenbedrag de

112

betrekkelijke waarde der inscbuld afhankelijk : met andere woerden dan is rentevermindering een den eigenaar tredende vermindering van Jcapitaalswaarde. Zoo waar is dit, dat naar de driemaan-delijksche opgaven in den Economist de koers der 3*/2 pet. zich bewogen heeft: in 1886, derde kwartaal tusschen 99*/8 en 101'/^, vierde kwartaal 98—IOIV4; 1887 eerste kwartaal 97^/^—997/g, tweede kwartaal 98y4—99^/2. Wel klom sedert de koers, zelfs ongeveer tot dien, vóór de conversie door de oude Vieren bereikt; maar indien die Vieren eens waren blijven bestaan, zulks onder de aan hun opvolgers verleende zekerheid van in geen geval vóór 1896 aan rentevermindering bloot te staan, dan zou men, als gevolg der algemeene rijzing van eerste-rangs-waarden, heel andere koersen dan van 102 percent hebben gezien. Alleen de vergelijking met die koersen levert een juisten maatstaf voor het nadeel, dat de eigenaar, wien de kapitaalsrijzing toekomt gelijk hij den achteruitgang daarvan draagt, door de conversie ondergaan heeft. Die andersom redeneert, en den eigenaar onbeschadigd acht omdat zijne S'/j pets. thans den alouden koers der Vieren bedingt, zij consequent in dat stelsel ; dan neme hij in aanmerking dat alleen daarom de koers van voor tien jaren bereikt is trots de rentevermindering, omdat Aq rentestandaard gedaald is — en de geringere opbrengst van hetzelfde uitstaande bedrag is eene vermindering van vruchten, die drukt op den vruchttrekker, even goed als eene vermeerdering daarvan (bv. bij nieuwe verhuring van gewild vast goed) hem ten bate komt. Eindelijk, misschien ook voornamelijk; uit die koersverheffing mag niet geredeneerd worden, omdat zij is geweest eene aan de zaak verbonden bloote kans, die, onverschillig of zij loopt ten goede dan wel ten kwade, haren eigenaar raakt. Indien eens na 1886 een Europeesche oorlog ware ontbrand (en de dood van den Czaar was onlangs voor meer dan eenen leidenden staatsman aanleiding, om te verklaren dat herhaaldelijk gevaar daarvoor heeft bestaan), of indien maar de bezwaarde eigenaar in de noodzakelijkheid ware geweest om tusschen medio 1886 en 1887,

113

dus op de bovenvermelde koersen, het kapitaal te verkoopen, wie zou de schade hebben gedragen?

Noch de uitdrukking u vergoeding // in art. 9 der conversie-wet, noch de economische beschouwingen waartoe het gebruik van dat woord aanleiding geeft, kan dus aan de begeerten van vruchtgebruikers den steun geven , dien de algemeene beginselen omtrent den omvang van hun regt hun naar mijn oordeel weigeren.

Den Haag, Dec. 1894. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A. P. TH. EyssELL.

Themis, LVIste deel, le stuk. (1895),

Het Ontwerp van een nieuw Strafwetboek voor Uri door JiiR. Ma. 0. Q. van Swinderen.

Toen eenige jaren geleden de zoogenaamde internationale criminalistische vereeniging werd gesticht, sloten zich slechts enkele Neder]andsche juristen bij haar aan. De groote meerderheid hunner was gedachtig aan de spreuk op de voormalige poort van Doetinchem geplaatst : Bezint eer gij begint. Immers zóó doende ontgingen zij de onaangename noodzakelijkheid om, gelijk het geval is geweest met onderscheidene bekwame Duit-sche juristen, uit beginsel zich aan die vereeniging te onttrekken. Wat mij betreft, ik ben nimmer lid dier vereeniging geweest en zal dat ook nimmer worden, niet omdat zij, gelijk men heeft opgemerkt, het simplex sigiUum veri verloochent en zich van sesquipedalia verba bedient en evenmin omdat zij, gelijk ook reeds gezegd is, moeielijk tegenspraak kan verduren, maar omdat zij van onjuiste beginselen uitgaat, die ik in hooge mate verderfelijk acht, en vooral omdat zij tracht die in de strafwetgeving te doen verwezenlijken. Immers de bedoelde vereeniging huldigt het determinisme en ondermijnt zóó doende de beginselen waarop het strafrecht rust, door met name des menschen vrijen wil en persoonlijke verantwoordelijkheid te ontkennen. Wij hebben hier dus niet te doen met eene nieuwe leer of eene nieuwe richting op strafrechtelijk gebied, gelijk de voorstanders dier leer ons willen doen gelooven, maar met de oude leer van het determinisme, gehuld in een nieuw kleed. Wanneer men dan ook de geschriften barer aanhangers leest, met name die van Lombroso, Terri, Garofalo eu VON Liszt, dan staat men versteld over de onjuistheden en tegenstrijdigheden, welke daarin verkondigd worden.

115

Sterk steekt hunne redeneering dan ook af bij de logische en duidelijke betoogen van Lucchini, Stenglein, von Buei, Pfenninger en Pelisch, om maar niet meer namen te noemen, en naar mijn inzien hebben laatstgemelde schrijvers afdoende de onjuistheid van de theorie van eerstgemelde bewezen. Ik geloof daarom ook niet aan de levensvatbaarheid van de internationale criminalistische vereeniging, al moge het haar dan ook wellicht gelukken om aan enkele der denkbeelden, die zij verkondigt, voor korten tijd uitdrukking te doen geven in enkele strafwetgevingen. Op den duur kan zij niet slagen, omdat ten slotte het gezond verstand de onuitvoerbaarheid dier denkbeelden zal aantoonen. Reeds vertoonen zich teekenen van verval voor wie niet ziende blind zijn. Ten bewijze daarvan strekt ook het ontwerp van een nieuw strafwetboek voor Uri, waarop ik thans de aandacht wensch te vestigen. De bewerker van dat ontwerp, de hoogleeraar Pfenninger te Zurich, wiens naam ik reeds noemde en die zich zeer verdienstelijk heeft gemaakt voor de unificatie van het strafrecht in Zwitserland, heeft blijkbaar een open oog voor de gevaren, aan de verwezenlijking der wenschen van meergemelde vereeniging in de strafwetgeving verbonden.

Uit hetgeen ik omtrent de beginselen en het streven van meergemelde vereeniging in het midden heb gebracht leide men echter niet af dat ik den günstigen invloed uit het oog zoude verliezen, welken zij op de rechterlijke macht heeft uitgeoefend , daar deze ongetwijfeld meer dan vroeger op de persoonlijkheid en de toerekenbaarheid van beklaagden bij hare beslissingen let en zich veel angstvalliger dan vroeger de vraag stelt of in elk concreet geval de dader toerekenbaar is.

Alvorens tot de bespreking van meergenoemd ontwerp over te gaan, moet ik duidelijkshalve nog enkele punten in herinnering brengen.

Het thans in Zwitserland geldende strafrecht draagt een drieledig karakter. Het hondsstrafrecht regelt de onderwerpen, welke op den bond betrekking hebben, het kantonnale straf-

116 recht die onderwerpen, welke aan de bijzondere staten de gelegenheid verschaffen om zieh te mengen in de competentie van den bond, het strafrecht der kantons eindelijk omvat de strafwetgeving van het kanton, voor zooveel de bond zich daarmede niet inlaat. Behalve Uri, Nidwalden en Appenzell-Inner-Rhoden zijn alle kantons heden ten dage in het bezit van een strafwetboek. De wensch naar eenheid van wetgeving op strafrechtelijk gebied is in Zwitserland tegenwoordig vrij algemeen en de invoering van één strafwetboek voor geheel Zwitserland wordt reeds sedert eenigen tijd ernstig voorbereid, met name door den Zwitserschen criminalist Stooss , hoogleeraar te Bern.

Daar er intusschen nog eenige jaren zullen moeten voorbijgaan, alvorens dat denkbeeld zal kunnen worden verwezenlijkt, moet elke poging om ook in een enkel kanton een betere strafwetgeving te bekomen met ingenomenheid worden begroet, ook omdat zulk eene poging de invoering van één strafwetboek voor den geheelen bond zal kunnen bespoedigen.

Over de keuze van mijn onderwerp zal niemand zich verwonderen, die niet uit het oog verliest, dat het niet zoozeer de vraag is of het ontwerp, dat ik ter behandeling mij koos, de bestemming heeft om voor een groot grondgebied te gelden, maar veeleer of het belangrijk kan worden geacht, uit het oogpunt van wetgeving en practijk beschouwd. Doch thans ter zake!

In de inleiding tot het ontwerp wordt er met name op gewezen dat het vrederecht der oude rechtsbronnen, grootendeels nog gehandhaafd in het zoogenaamde landheek van Uri, het ontwerp beheerscht; dat het echter alleen mogelijk is om het oude recht in nieuwe verhoudingen te doen overgaan, wanneer men zich aan laatstgemelde overeenkomstig de eischen des tijds aansluit en aan de groote vragen van de wetenschap op het gebied der wetgeving recht laat wedervaren en eindelijk, dat een strafwetboek, zal het aan de eischen, w'elke men

117 daaraan stellen mag, beantwoorden, eenvoudig moet zijn en gemakkelijk toe te passen.

De grondbeginselen, waarvan het ontwerp uitgaat, zijn de volgende :

De gerechtigheid is de grondslag van den gezonden staat, van het gezonde recht, van het gezonde strafrecht.

Daaronder verstaat men, dat aan ieder het zijne toekome, niemand aan een ander het zijne ontneme, en dat hij die dit doet, daarvoor gestraft worde, opdat hij persoonlijk ervare, wat hij anderen deed.

De gerechtigheid eischt deze uitwissching van hetgeen misdaan werd door de straf. De gerechtigheid beschermt echter ook tevens deugene, aan wien leed of schade werd aangedaan, door te bepalen: Slechts dan wordt gestraft, wanneer het misdrijf is ontsproten uit wederrechtelijk willen en in bijzondere gevallen uit strafbare nalatigheid; wanneer de dader, toen hij het misdrijf beging, in hel bezit was zijner verstandelijke vermogens en zijn wil vrij was; in één woord: slechts hij wordt gestraft, die aan de daad schuldig is; de schuld is de grond zijner verantwoordelijkheid en de rechtvaardiging der straf.

Er is geen schuld, wanneer het gevolg in het leven trad zonder wederrechtelijk opzet of oogmerk of strafbare nalatigheid, maar slechts toevallig; wanneer de dader niet in het bezit zijner verstandelijke vermogens was of zijne vrije wilsbestemming door dwang was uitgesloten of hij een onwetend kind was.

De gerechtigheid bepaalt voorts, dat de mate der straf geevenredigd zij aan de grootte der schuld. Niemand mag worden gestraft zonder schuld of boven zijne schuld, noch de rechtvaardige straf ontgaan, wanneer hij aan een misdrijf schuldig is.

De wet bepaalt wat straf is, terwijl zij de strafmiddelen vaststelt, de uitvoering der straf regelt en bij de bijzondere misdrijven eene bijzondere strafbepaling voorschrijft.

De rechtvaardige mate der straf bepaalt de rechter volgens

118

de wet, waarbij hij in aanmerking neemt de omstandigheden waaronder de daad werd begaan en de persoonlijkheid van den dader, met name diens meerdere of mindere schuld.

De rechter is geroepen gerechtigheid te oefenen, door naar zijn beste weten volkomen vrij en onbevangen aan de hand der wet voor God en zijn geweten alle omstandigheden die betrekking hebben op den persoon en op de daad te wikken en te wegen.

De wet is de leidsvrouw des rechters. Zij geeft hem de bijzonderheden der misdadige handeling aan de hand, alsmede de op de daad gestelde straf, de omstandigheden, die in der daad beslissend zijn voor de mate der op te leggen straf en de beginselen, die aan hare voorschriften ten grondslag liggen.

Zij dwingt den rechter nooit en nergens tot eene onrechtvaardige uitspraak op grond van een woord of onverbiddelijk begrip of tot het opleggen eener te harde straf in strijd met zijne eigene overtuiging.

Maar dan moet het rechtvaardig vonnis des rechters ook onaantastbaar blijven en uitgevoerd worden en mag het niet krachteloos worden gemaakt, noch door macht, noch door willekeur, noch op veile utiliteitsgrondeu , noch uit zwakheid noch krachtens sofistische redeneeringen. Dat is gerechtigheid.

Hieruit volgt in de eerste plaats dat de wet met de meeste beslistheid de leer van het determinisme, die men thans nieuw noemt, verwerpt, daar die leer, de schuld en de persoonlijke verantwoordelijkheid ontkennende, den misdadiger slechts als een product van zijn aard, zijn afstamming en van de omstandigheden beschouwt, die niet gestraft moet worden maar verbeterd en onschadelijk gemaakt en niet zeer consequent tevens beweert, dat de staat zich op allerlei wijze mag verdedigen , naarmate dat hem nuttig voorkomt, zoodat hij den misdadiger de straf mag kwijtschelden, haar willekeurig verkorten als er hoop op beterschap bestaat en willekeurig verlengen, afgezien van de schuld, en eindelijk de dwaling ingang tracht

119 te doen vinden dat de straf zelve geen leed behoeft te zijn, maar gevangenissen verbeterings- en opvoedingsgestichten moeten worden.

Voor zoover dergelijke theoriën reeds in wetboeken gehuldigd zijn, moeten dezen, en dat is de tweede opmerking, daarvan gezuiverd worden.

Die zuivering van het strafrecht heeft plaats op den bodem der gerechtigheid en op dien van het grondbeginsel, dat des rechters rechtvaardig oordeel gehandhaafd en uitgevoerd worde. In de toepassing volgt daaruit, dat verwisseling van straf in verbanning wegens goed gedrag ontoelaatbaar is; dat de gratie niet tot een gewoon middel met hetzelfde doel mag worden gebezigd ; dat de voorwaardelijke invrijheidstelling bij goed gedrag wordt uitgesloten ; dat de rehabilitatie van den misdadiger niet wordt toegelaten. Er zijn andere middelen, die op rechtsgronden steunen. Wanneer men die gronden huldigt, dan moeten de klachtdelicten worden geschrapt en komt er eenheid in de behandeling van de recidivisten, van de jeugdige delinquenten, van de gronden der uitsluiting van straf en van de verjaring. Uit de in de memorie van toelichting voorkomende stelling dat de klachtdelicten moeten worden geschrapt, make men evenwel niet de gevolgtrekking dat het ontwerp geene klachtdelicten kent. Het tegendeel is waar, doch er wordt mede bedoeld dat private personen geen recht hebben éene vervolging in te stellen, al is ook in sommige gevallen de bevoegdheid van het openbaar ministerie om te vervolgen van eene klacht afhankelijk.

De gerechtigheid is de eenige grondslag der strafwet en hare handhaving de eenige roeping des rechters, wat niet uitsluit dat hij ook op verzachtende omstandigheden mag letten en dat de straf, als het vonnis rechtvaardig is, ook verbetering, genoegdoening en afschrikking kan bewerken.

De rechtvaardige straf zal slechts dan worden uitgesproken, als de rechter alles in aanmerking neemt, wat in den mensch,

120 in zijne betrekkingen en de omstandigheden zieh voordoet. Hij let op den mensch zooals hij daar staat in het leven en voor het gerecht ; hij oordeelt niet volgens eenvoudige formules of stijve begrippen. En de straf moet en zal als zoodanig gevolgen hebben, die ook aan andere doeleinden dienstig zijn ; met name kan hare vrucht verbetering zijn.

Maar de rechter moet slechts de rechtvaardige straf trachten te vinden en opleggen. Hij moet niet, omdat hij vermoedt dat eene lichtere dan de rechtvaardige mate der straf voor de verbetering voldoende is, eene geringere straf opleggen, noch vrijspreken als hij van oordeel is dat er geen vrees voor recidive bestaat.

De wet mag niet wegens de verbetering de straf uitstellen of de opgelegde straf laten verminderen, omdat verbetering bereikt schijnt te zijn ; de veroordeelde mag niet op vrije voeten worden gesteld, zoodra hij toont verbeterd te zijn.

Hetzelfde geldt van alle andere doeleinden der straf.

Het is rechtsverkrachting, wanneer wet en rechter op verschillende doeleinden en op het nut letten en daarnaar de straf bepalen, wanneer zij ter wille van het nut de gerechtigheid verknopen,

De straf moet een leed zijn en moet ook hard kunnen wezen. De discipline in dé gevangenis moet kunnen worden gehandhaafd zonder verkrachting van het vonnis. Het begin van elke verbetering, die niet slechts schijn is, moet de eerlijke erkenning van schuld zijn, het bewustzijn, dat de verdiende en rechtvaardige straf ten zoen van het misdrijf moet worden ondergaan, dat het hier geldt een onwrikbare wet, niet willekeur, die de misdadiger kan veranderen door oogendienerij. Dat is de ernst der gerechtigheid, de waarheid en het begin van alle goed.

De uitvoering der straf wordt niet door de verbetering bepaald , maar door de beschouwingen, welke de menschen heden ten dage over de straf als een leed en over hare uitvoering te onzent hebben. Deze beschouwingen komen hierop neder,

121

dat de gevangenen het niet beter moeten hebben dan de ärmsten der nietgevangenen onder het volk ; dat zij echter hebben moeten, wat zonder rechtstreeksche benadeeling der gezondheid niet kan worden geweigerd. En men beschouwt het als iets dat van zelf spreekt, dat gelet worde op den tijd waarop de gevangene ontslagen wordt, dat hij ook geestelijk voedsel ontvange, onderwijs en arbeid, opdat hij niet zedelijk te gronde ga. Men staat hem binnen enge grenzen eenige gunsten toe om hem aan te moedigen en zijn verblijf in de gevangenis dragelijker te maken, ten einde hem de gedachte aan vooruitgang niet te ontnemen.

Het grondbeginsel der gerechtigheid, waarvan de wet en de rechter uitgaan, verbiedt aan een mensch eene wettige straf op te leggen, als hij geen misdrijf heeft begaan en geene schuld op zich geladen.

Dat beginsel verbiedt schuldigen en onschuldigen voor onbepaald langen tijd in verzekerde bewaring te houden, van de vrijheid te berooven of naar goeddunken längeren of korteren tijd in hechtenis te houden, wilkeurig en op grond van allerlei doeleinden. Het verbiedt eveneens de strafinrichting tot een eenvoudig opvoedingsgesticht, een van den Staat uitgaand ver-zorgings-instituut te maken.

De strafwet en de strafrechter hebben niets te maken met maatregelen van en pogingen tot verzorging, voorzorgsmaatregelen in het algemeen belang, maatschappelijk beheer en armbestuur. Bepalingen over bewaarplaatsen voor kleine kinderen of vondelinghuizen, over opvoeding van verwaarloosde jeugdige personen, die geen misdrijf begaan hebben, over verzorging van behoeftige reizigers, dronkaardsasylen, geheelonthoudings-vereenigingen, krankzinnigengestichten, armenhuizen en inrichtingen ter verzorging van liederlijke personen en landloopers behooren niet in het strafwetboek en daarvoor is in het strafrecht geen plaats.

Als man, wien het algemeen belang ter harte gaat, kan en

122 moet men zulke pogingen toejuichen en ondersteunen. Deze moeten echter van andere grondbeginselen uitgaan en wel van die van liefde, hulpvaardigheid, vergevensgezindheid, verbetering van de maatschappelijke toestanden en zij worden het krachtigst gesteund door eene zich vrij bewegende administratie en politie, geregeld, beperkt en van krachtige waarborgen voorzien door op die onderwerpen betrekking hebbende bijzondere wetten.

De rechter mag geen invloed uitoefenen op dit gebied volgens zijne grondbeginselen en evenmin de op dat gebied geldende beginselen overbrengen op de rechtspraak. Het zijn verschillende zaken, verschillende beginselen en vermenging van het eene gebied met het andere strekt beiden ten verderve. Daarom geldt ook hier scheiding van het strafrecht van eene zoogenaamde strafrechtelijke politiek, die in algemeen belang en philantropie opgaat.

De grens is het gepleegde misdrijf en de tijd van af den aanvang der voorloopige hechtenis of van het vonnis tot dien waarop de bij het vonnis opgelegde straf is ondergaan.

Daarvóór en daarna zijn alle pogingen van vereenigingeu, die in het algemeen belang de verheffing van de zedelijkheid des volks beoogen, hoogst verdienstelijk en het steunen daarvan door den staat en door particulieren zeer aan te bevelen, maar daartoe is het volstrekt niet noodig dat er eerst een misdrijf begaan zij.

Het toezicht op ontslagen gevangenen, de zorg voor verwaarloosde kinderen en volwassenen en zooveel mogelijk het verschaffen van arbeid en ondersteuning aan armen behooren tot de voornaamste verplichtingen van het Staatsbestuur.

In het gevangeniswezen zijn alle wenschelijke verbeteringen der bestaande gebreken bereikbaar, zonder dat het strafrecht zelf vernietigd of ter zijde gesteld wordt. Het strafrecht moet onaantastbaar blijven en elke vooruitgang op dat gebied is mogelijk met de middelen, waarover het zelf te beschikken heeft.

Op dezen grond steunt dit wetsontwerp. Het stelt deze tegen-

123

stellingen op den voorgrond, trekt daaruit de juiste conelusiën en laat aan het Staatsbestuur de handen volkomen vrij voor nuttige werkzaamheid op het gebied der staatszorg.

Uit den aard der zaak moest ik langer stil staan bij dat deel der memorie van toelichting, waarin de beginselen, waarvan het ontwerp uitgaat, worden besproken, dan dit noodig zal zijn bij dat deel dier memorie, waarin over de inrichting van het wetboek gehandeld wordt.

Op den voorgrond moet staan, zoo leest men verder in die memorie, dat een nieuw strafwetboek zich dient aan te sluiten aan het in het land, waarvoor het bestemd is, geldend recht; dat het derhalve de historische ontwikkeling dient te volgen, wat echter niet belet dat het niet aan zijne roeping zoude beantwoorden, zoo het niet uit andere strafwetgevingen werkelijke verbeteringen overnam en niet lette op de eischen der wetenschap.

De wet moet eenvoudig zijn, zal zij aan hare roeping beantwoorden en om dat te kunnen, moet men haar de volgende eischen stellen :

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;Doctrinaire en alle bestanddeelen, die geen strafrechtelijk karaktér dragen, belmoren te zijn uitgesloten.

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;Vereenvoudiging der begrippen en terzijdestelling van kunstmatige onderscheidingen, van talrijke qualifleatiën en van gezochte, bijzondere gevallen.

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;Zij moet worden samengesteld volgens werkelijk bestaande, duidelijk te begrijpen, met de volksovertuiging overeenstemmende gezichtspunten.

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;Spaarzaamheid in de middelen, zoodat met hetgeen voorhanden is en met wat de geschiedenis leert de oplossing van nieuwe eischen op het gebied van het strafrecht wordt nagestreefd.

• 5. nbsp;nbsp;nbsp;De grootst mogelijke spaarzaamheid _ in stellingen of paragrafen en in woorden.

• 6. nbsp;nbsp;nbsp;De gecompliceerde berekening met willekeurige en nauwkeurig schijnende bédrngen en bepalingen van straf zonder werkelijke beteekenis moet ophouden en vervangen worden

124 door eene eenvoudige en duidelijke schaal van straffen.

• 7. nbsp;nbsp;nbsp;De vereenvoudiging van de schaal der straffen, de opheffing der minima en eene andere oplossing van het vraagstuk van de mate der op te leggen straf brengen te weeg, dat onderscheidene begrippen, welke slechts in bijzondere stratbe-palingen , of afgeronde bepalingen omtrent minima en maxima van straffen, of zelfs absolute strafbepalingen steun vinden, vervallen of zich met verwante begrippen vereenigen.

• 8. nbsp;nbsp;nbsp;De wet moet naast duidelijk geformuleerde bijzondere begrippen den rechter de leidende beginselen aan de hand doen, welke haar beheerschen. Daarvoor is echter de vorm der oudere wetgeving niet voldoende, welke eene bepaalde voorkeur heeft voor algemeene stellingen.

• 9. nbsp;nbsp;nbsp;Eindelijk mag de wet niet vereenvoudigen, om alles aan de practijk over te laten, maar zij moet bepaaldheid met de vrijheid verbinden, in systematischen samemhang de genoemde en andere middelen aanwenden, om den rechter met zekerheid te leiden in den geest der gerechtigheid en volgens grondbeginselen, welke de groepen der misdrijven en de bijzondere bepalingen beheerschen.

Het ontwerp is systematisch gerangschikt en de bepalingen zijn niet slechts eenvoudig naast elkander geplaatst.

De strafbare feiten behooren niet te worden onderscheiden in misdaden, wanbedrijven en overtredingen, omdat die onderseheiding als grondslag en indeeling van een wetboek onbruikbaar is.

Het ontwerp bevat slechts 72 artikelen.

Het is in twee deelen gesplitst.

Het eerste deel (artikelen 1—21) omvat het zoogenaamde algemeene gedeelte, het tweede de bijzondere misdrijven (artikelen 22—72), en dit is weder in twee boeken gesplitst (artikelen 22—45 en 46—72).

Ik vestig thans meer in het bijzonder de aandacht op den inhoud van het ontwerp aan de hand van en naar de volgorde der artikelen.

125

De algemeene bepalingen handelen over de toepassing der wet, over de straffen, over de schuld en feit omvattende daad {schuldhafte That), over de toemeting en de uitsluiting der straf.

Volgens deze wet worden veroordeeld:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;misdrijven, welke door inlanders of vreemdelingen op het gebied van het kanton Uri begaan worden ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;misdrijven, welke door inlanders of vreemdelingen buiten het kanton begaan worden, mits aan de volgende drie voorwaarden voldaan zij :

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;het misdrijf moet tegen het kanton of een burger of ingezeten van het kanton begaan zijn;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;de andere staat moet nog geen vonnis geveld of straf toegepast hebben ;

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;de dader moet aan de macht van het kanton onderworpen zijn.

• c. misdrijven, welke bovendien door burgers of ingezetenen van het kanton buiten het kanton begaan worden, mits aan de volgende twee voorwaarden voldaan zij :

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;de burger of ingezeten van het kanton moet herwaarts gevlucht en de uitlevering geweigerd zijn;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;de beleedigde staat moet verlangd hebben dat de zaak hier zoude worden berecht en zijnerzijds van de vervolging hebben afgezien (T. I a. 1).

Ten aanzien vau de wederkeerige ondersteuning op strafrechtelijk gebied van de kantons gelden de volgende bepalingen:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;de burger of ingezeten van het kanton, die na het plegen eener strafbare daad uit een ander kanton naar hier vlucht, kau, mits waarborg gegeven worde voor het wederkeerig recht, uitgeleverd worden aan het kanton, waarin de plaats des raisdrijfs gelegen is;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer de dader in verschillende kantons verschillende misdrijven begaan heeft, die, afgezien van het plaatselijk verschil onder het begrip van samenloop vallen, dan kan de regeeringsraad met de andere kantons onderhandelingen openen, om bij wijze van tractaat of bijzondere overeenkomst:

126

• I. nbsp;nbsp;nbsp;de berechting en bestraffing van het op het gebied van het kanton Uri begane misdrijf aan den rechter van het andere kanton over te dragen;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;een op het gebied van het andere kanton begaan misdrijf gelijktijdig door den rechter van dit kanton te doen berechten.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer onderscheidene kantons op eene der aangegeven wijzen tot overeenstemming geraken betreffende de berechting van samenloopende misdrijven op verschillend gebied gepleegd, dan belast zich het kanton, op welks gebied het zwaarste misdrijf werd begaan, met de berechting volgens de beginselen van den samenloop en het wetboek van dit kanton, dat van het andere kanton aanvullende, wordt op alle misdrijven toegepast. Wanneer echter dergelijke gevallen successievelijk reeds in eenige kantons zijn gestraft geworden, dan kan, met het oog op de cumulatie der straffen, het gerecht van dit kanton de lichtste straf, die op het misdrijf gesteld is, toepassen (T. I a. 2).

Be tuchthuisstraf is:

• n. nbsp;nbsp;nbsp;levenslang;

• h. nbsp;nbsp;nbsp;tijdelijk van ten hoogste 25 jaren in de door de wet bepaalde gevallen ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;tijdelijk van ten hoogste 15 jaren in alle gevallen waarin alleen tuchthuis is voorgeschreven. De kortste duur bedraagt 6 maanden. Bij de tuchthuisstraf moet verlies van de burgerlijke eer of eervolle onderscheidingen en de burgerlijke rechten worden uitgesproken (T. Il a. 3).

Het arbeidshuis duurt ten hoogste 10 jaren. Het verlies der eer kan daarmede worden verbonden (T. II a. 4).

• a. Het verlies der burgerlijke eervolle onderscheidingen en rechten brengt te weeg:

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;ontzetting uit alle eervolle onderscheidingen, ambten en openbare bedieningen;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;verlies van de bevoegdheid om te stemmen en gekozen te worden ;

127

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;onwaardigheid om voor het vaderland de wapenen te dragen ;

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;onbekwaamheid om een eed of eene den eed vervangende belofte af te leggen ;

• 5. nbsp;nbsp;nbsp;onbekwaamheid om in politieke vergaderingen of schutters-bijeenkomsten te verschijnen.

b. De duur van het verlies der burgerlijke eervolle onderscheidingen en rechten, na het ondergaan der straf, mag bij tuchthuis de 10 jaren, bij arbeidshuis de 5 jaren niet overschrijden en niet korter zijn dan 1 jaar. De rechter bepaalt dèn duur volgens zijn geweten naar de omstandigheden, het karakter van de daad, den gemoedstoestand van den dader.

In geen geval wordt de door den rechter opgelegde straf veranderd behalve bij wijze van gratie (T. II a. 5).

De gevangenisstraf duurt ten hoogste 5 jaren. Zij bestaat in eenvoudige vrijheidsontneming. Ontneming der eer heeft niet plaats (1'. II a. 6).

Ten aanzien van de uitvoering der vermelde vrijheidsstratfeu gelden de volgende regelen:

Tuchthuis.

De gevangene begint zijne straf met 10 dagen arrest in eene donkere cel met schrale kost; hij brengt het eerste jaar in eenzame opsluiting door, de eerste 3 tot 6 maanden met ketens aan de voeten. Telken jare op den datum van het vonnis wordt 10 dagen arrest in eene donkere cel met schrale kost opgelegd. Bij goed gedrag kan dit arrest van jaar tot jaar tot 3 dagen worden verlaagd.

De gevangene wordt tot den zwaarsten arbeid gebezigd, aan eene strenge discipline onderworpen en draagt zwart en wit gestreepte tuchthuiskleeding.

Arbeidshuis.

Dë gevangene draagt gevangeniskleederen en is aan strenge discipline in de inrichting onderworpen. De eerste 6 maanden worden in eenzame opsluiting doorgebracht. Wanneer de duur der straf 2 maanden te boven gaat, begint zij met 3 dagen

128 arrest in eene donkere cel en schrale kost, bij straffen van längeren duur dan één jaar telkens op den datum van het vonnis jaarlijks herhaald.

Gevangenis.

11e eerate 3 maanden worden in eenzame opsluiting doorgebracht. De gevangene draagt zijne eigene of gewone kleeding ; hij mag binnen de perken der huisorde voor zijn eigen kost zorgen en zooveel mogelijk zijn arbeid kiezen.

Over de uitvoering der vrijheidsstraffen vindt men in het ontwerp de volgende bijzondere bepalingen :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;Eenzame opsluiting, als eerste trap van straf, wordt bij alle soorten van straf, gelijk boven reeds is vermeld, toegepast. De met de uitvoering belaste autoriteiten kunnen haar bij arbeidshuis tot één jaar, bij tuchthuis tot den gebeden , duur der straf uitbreiden.

Gemeenschappelijke opsluiting volgt als tweede trap van straf; zij bestaat in gemeenschappelijken arbeid met zwijgen. Des nachts worden de gevangenen in de cellen afzonderlijk opgesloten.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;Arbeid is voor alle gevangenen verplichtend; zooveel mogelijk zware arbeid bij zware misdrijven. Naar de omstandigheden wordt gelet op het beroep, op de ontwikkeling en bij goed gedrag op het verlangen van den gevangene.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;Naar opvoeding van den gevangene moet, wanneer de duur der straf het toelaat, worden gestreefd, zoowel door arbeid en tucht, als door onderricht, zedelijken en godsdienstigeu invloed.

Binnen de perken der huisorde ,zijn in geval van goed gedrag kleine gunstbewijzen en een aandeel in de opbrengst van den arbeid toegelaten (derde trap van de vrijheidsstraf).

• d. nbsp;nbsp;nbsp;Overigens moet de door den rechter opgelegde straf geheel uitgevoerd worden zonder vermindering, behoudens de bepalingen van artikel 11.

• e. nbsp;nbsp;nbsp;Aan eiken ontslagen gevangene wordt verzekerd dat er tot zijne bescherming toezicht op hem zal worden geoefend en

129 dat zorg zal worden gedragen om hem op eerlijke wijze voort te helpen. De regeeringsraad kan in overleg met vereenigingen, met autoriteiten in andere kantons of met den Bond hiertoe medewerken (koloniën, asylen).

f. De straf van jeugdige misdadigers wordt in bijzondere gestichten of tot het 20ste jaar in eenzame opsluiting ondergaan en de regeeringsraad kan, gelijk hierboven vermeld is, handelen in den zin van artikel 18 (T, 11 a. 7).

Geldstraf.

• a. nbsp;nbsp;nbsp;Zij mag, waar zij zelfstandig is bepaald, de som van 10000 franken niet te boven gaan. b. nbsp;nbsp;nbsp;Als bijkomende straf kan zij met elke vrijheidsstraf tot een bedrag van ten hoogste 1000 franken worden verbonden (T. II a. 8).

Wat de uitvoering betreft valt het volgende op te merken.

Eeue geldstraf moet altijd met het oog op het vermogen en het inkomen van den te straffen persoon worden vastgesteld en mag niet overmatig zwaar zijn tegenover de familie van den gestraften persoon. Zij kan in geval van onvermogen door arbeid in of buitens huis worden verdiend of bij gedeelten worden betaald. Wanneer de veroordeelde noch betaalt noch arbeid verricht, wordt de straf door gevangenis vervangen.

Eene tijdens het leven van den dader opgelegde en door hem niet betaalde boete wordt niet op zijne nalatenschap verhaald.

De berisping wordt in de eerste plaats toegepast op jeugdige personen en vervolgens op volwassenen bij geringe misdrijven gepleegd onder verzachtende omstandigheden, waar de wet het toelaat.

Wanneer in de rechtskrenking, welke de berisping ten gevolge heeft, eene bedreiging van het recht of van den persoon ligt of een dezer daardoor iu gevaar wordt gebracht, dan kan daarmede borgstelling voor het bewaren van den vrede verbonden worden.

Strenge gevolgen der berisping, waarmede bedoeld worden

Themis, LVIste deel, te stuk. (1895). 9

130 gevolgen der berisping, waarvan geene afwijking geoorloofd is, zijn:

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;De berisping geldt voor elk later misdrijf als grond van verzwaring van straf en is dus zelve als straf te beschouwen, door het ontwerp met den naam van Vorbestrafung aangeduid.

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;Eene tweede berisping kan binnen twee jaren niet worden uitgesproken, maar in dat geval moet eene zwaardere sooit van straf worden opgelegd (T. II a. 9).

Wat de wijze van uitvoering der berisping betreft zij opgemerkt, dat zij in tegenwoordigheid van het vergaderd gerecht in plechtigen vorm door den voorzitter wordt uitgesproken, dat daarvan procesverbaal wordt opgemaakt en zij met al hare gevolgen aan den dader wordt voorgehonden.

Met vrijheids- en geldstraffen kunnen de volgende bijkomende straffen W’orden verbonden :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;verbanning uit het land voor ten hoogste 10 jareu ten aanzien van vreemdelingen wegens misdrijven, waarop tuchthuis of arbeidshuis van meer dan 2 jaren gesteld is. Wie aldus uit een ander kanton verbannen is, is het ook uit Uri.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;1. ontzetting uit het ambt of den dienst ten aanzien van hen die in openbaren dienst zijn voor ten hoogste 10 jaren;

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;schorsing in het ambt voor het tijdperk gedurende hetwelk het ambt duurt en verlies van het tractement. Dit ziet dus op ambten, die uit hun aard een tijdelijk karakter dragen.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;verbod, om een bepaald beroep uit te oefenen voor ten hoogste 5 jaren, wanneer het misdrijf met de uitoefening daarvan samenhangt of in de uitoefening daarvan gevaar ligt.

• d. nbsp;nbsp;nbsp;het verbod om eene herberg te bezoeken voor ten hoogste 2 jaren, wanneer het misdrijf uit drankzucht, zucht om te twisten of liederlijkheid ontstaan is.

• e. nbsp;nbsp;nbsp;verbeurdverklaring der voorwerpen, welke als middelen zijn gebezigd om het misdrijf te plegen of voortbrengselen van het misdrijf zijn : Werktuigen, vervalschte of valsche voor-

131 werpen, geschriften of voortbrengselen der drukkunst, dit alles in ruimen zin opgevat (T. II a. 10).

De volgens wet en recht bij een onherroepelijk geworden vonnis opgelegde straf is onveranderlijk. Eene uitzondering heeft slechts plaats, wanneer de uitvoering niet mogelijk is of onvoorziens tot buitengewone hardheid zoude leiden of wanneer de staat zelf de beleedigde is. In deze gevallen kan :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;de rechter in plaats van de eerst opgelegde straf eene andere, die in de toemeting zooveel mogelijk gelijk is, opleggen {strafverwisseUng'). De lichter soort van straf duurt ’/^ langer dan die welke daarop het naaste in gestrengheid volgt. Eén dag gevangenis komt overeen met 5 franken geldboete;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;de hooge regeering de straf geheel of ten deele kwijtschelden (gratie). Gratie wordt slechts in buitengewone gevallen verleend, overeenkomstig de voorschriften der wet.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;bij staatkundige misdrijven kan de landraad;

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;de reeds uitgesproken straf opheffeu (gratie) en herstel (restitutio in integrum) toekennen ;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;het proces doen ophouden (abolitie), nadat het onderzoek is aangevangen;

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;vergiflenis (amnestie) uitspreken, vóór den aanvang van het onderzoek ;

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;de beslissing naar het bondsgerecht verwijzen (T. II a. II).

T. III D. I handelt over de aan schuld te wijten daad en de toemeting der straf en is bijzonder belangrijk omdat het ons een blik doet slaan in verschillende eigenaardigheden van het Zwitsersche strafrecht. Het omvat de artikelen 12 tot en met 17.

Het misdrijf wordt gestraft als volgt. De geheele omvang der daad van het begin van uitvoering af en ten aanzien van alle deelnemers geldt hierbij als maatstaf.

a. misdrijven, zonder opzet begaan (uit nalatigheid, onbezonnenheid) worden slechts gestraft, waar de wet het uitdrukkelijk bepaalt.

132

• b. nbsp;nbsp;nbsp;het begonnen maar nog niet voltooide misdrijf (poging) wordt gestraft naarmate de uitvoering minder of meer gevorderd is of naar de gevaarlijkheid of boosaardigheid der handeling.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;de deelneming aan het misdrijf wordt gestraft naar de mate der bijzondere medewerking. De zwaarste straf treft den dader en den opruier, geringere de helpers (met raad of daad).

• d. nbsp;nbsp;nbsp;de begunstiging na de daad, willens en wetens, tot het in veiligheid brengen van deu dader of van de door hem uit het misdrijf getrokken voordeelen, wordt lichter gestraft dan medeplichtigheid.

De toemeting der straf wordt bepaald volgens artikel 15.

In weinig beteekenende gevallen van poging, deelneming en begunstiging kan de rechter eene berisping opleggen en, waar bedreiging voorhanden is, borgstelling voor het bewaren van den vrede (a. 12).

De wet geeft de grenzen aan der strafbare handeling en bepaalt de straf daarop.

De rechter toetst de daad aan de wet en meet den misdadiger de straf toe, overeenkomstig de schuld, met ernst en mildheid.

De rechter let niet slechts op de zwaarte der daad, maar op alles, wat in het voordeel van den schuldige kan worden aangevoerd, zoowel ten aanzien van zijn persoon als van de omstandigheden.

De rechter oordeelt volgens de woorden en den geest der wet en naar zijn geweten met volkomen vrijheid van beoor-deeling, het recht ter eere en om het onrecht te keeren.

liet rechtvaardig vonnis is on verwrikbaar, behalve in geval van gratie (a. 13).

De rechter waardeert de gepleegde daad op grond van al hetgeen de behandeling der zaak aan het licht heeft gebracht als een geval van de zwaarste, middelste of lichtste soort naar aanleiding der wet.

Is dit vastgesteld, dan bepaalt hij den duur der vrijheidsstraf

133 naar de omstandiglieJen der daad en van den persoon met vrije taxatie.

llij is verder dan bepaald is niet gebonden aan een minimum, noch aan dwingende bepalingen betreffende de mate der straf volgens de zwaarte, de soort of het samentreffen der omstandigheden, want het leven regelt een en ander steeds op nieuw (a. 14).

Pe omstandigheden van de daad en van den persoon, die de rechter binnen de grens der straf van het zwaarste, middelste of lichte geval waardeert, voor zoover hij dat niet reeds gedaan heeft naar de bijzondere soort van het misdrijf, zijn :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;Verzwarend.

oneerlijke gemoedsstemming,

misdadige handelwijze,

misdadige neiging,

recidive,

vermetelheid,

ruwheid,

wraakzucht,

list,

lafheid,

vereeniging van misdadigers, handelen volgens een vooraf beraamd plan ,

gevaar voor derden,

schennis van bijzondere plichten,

belangrijk nadeel,

en andere omstandigheden.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;Verlichtend.

jeugd,

gebrekkige opvoeding,

groote nood en armoede,

te goeder naam en faam bekend zijn,

verleiding,

gelegenheid,

samentretfende bijzondere omstandigheden,

134

gemoedsaandoening, die op het geregeld denken van invloed is,

verzoeking,

opgewekte toorn,

vergoeding van schade,

lange preventieve hechtenis,

verloop van ettelijke jaren sedert de daad gepleegd werd en andere omstandigheden (a. 15).

Wanneer de dader reeds meermalen gestraft is geworden, dan heeft dit ten gevolge, dat de rechter de zwaarste op het misdrijf gestelde straf kan toepassen, naar gelang van de zwaarte der handelingen, van het volharden in handelingen die éen gelijksoortig karakter vertoonen en van de misdadige neiging (a. 16).

Wanneer de dader onderscheidene misdrijven heeft hegaan (samenloop), dan kan de rechter de zwaarste straf die op het zwaarste misdrijf gesteld is met een derde overschrijden en in zooverre de hoogere soort van straf kiezen. De duur der hoogste tijdelijke tuchthuisstraf van 25 jaren mag niet worden overschreden (a. 17).

De straf is uitgesloten, wanneer ten tijde der daad de bekwaamheid om het misdrijf en zijne gevolgen te beoordeelen, niet aanwezig was:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens voortdurende of voorbijgaande storing der geestvermogens ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens jeugdigen leeftijd.

Tot aan het 12de jaar heeft geen strafvervolging plaats, tenzij de boosheid aanvulle wat er aan den leeftijd ontbreekt.

Van het 12de tot het 16de jaar moet bepaaldelijk de vraag worden gesteld, of de dader ^het vereischte inzicht had.

Wanneer boosheid den leeftijd aauvult of tot aan het 16de jaar het vereischte inzicht voorhanden is, dan kan in het zwaarste geval slechts arbeidshuis worden toegepast, en moet de straf in eenzame opsluiting tot het 20ste jaar of in eene

135 bijzondere strafinrichting voor jeugdige personen worden ten uitvoer gelegd.

Heeft er geene vervolging plaats of volgt vrijspraak bij gebreke van inzicht, dan is het gerecht bevoegd, om de plaatsing in een dwang- en verbeteringsgesticht te gelasten.

Overigens geldt de jeugd als verzachtende omstandigheid (a. 18, 15 en 7).

De straf is uitgesloten :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens verdediging tegen een onrechtvaardigen aanval (noodweer)-,

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens beantwoording of afweer van eene sterke of krachtdadige provocatie of van een onrechtmatigen aanval met woord of daad; met uitzondering van zwaar lichamelijk letsel.

Wanneer de verdediging of beantwoording bovenmatig overschreden wordt, dan heeft de rechter'over'de straf baarheid'te beslissen; hij kan straffeloosheid uitspreken, wanneer de overschrijding van den noodweer uit vrees of schrik voortvloeide (a. 20).

De straf is uitgesloten :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens het ontbreken eener klacht, wanneer de rechthebbende geen klacht indient binnen 6 maanden nadat hij kennis bekwam van het misdrijf, of op zijn langst binnen 2 jaren nadat het begaan was. De klacht is ondeelbaar en onherroepelijk.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens verjaring der klacht, wanneer het misdrijf met geen hoogere straf dan 14 dagen gevangenis werd gestraft en 2 jaren verloopeu zijn, zonder dat er eene klachtje ingediend. Zwaardere misdrijven verjaren niet.

Een geveld vonnis sluit verjaring uit. Het verloop van ettelijke jaren na het plegen van het misdrijf tot aan het vonnis is eene verzachtende omstandigheid (a. 21, 15ó).

Naar aanleiding van den inhoud van het eerste deel veroorloof ik mij de volgende opmerkingen.

Daargelaten de vraag of het niet wenschelijk ware geweest op moord dé doodstraf te stellen, lijdt het naar mijn inzien

136 geen twijfel dat liet geen aanbeveling verdient, om versehillende soorten van vrijlieidsstralfen voor te schrijven en dat de bevoegdheid van den rechter om de eene vrijheidsstraf in eene andere te verwisselen derhalve ook verwerpelijk is te achten. Uitstekend acht ik daarentegen de berisping bij lichte misdrijven.

Afkeuring verdient het mijns erachtens dat de beslissing omtrent den duur der celstraf niet berust bij de rechterlijke macht, maar wordt overgelaten aan de met de uitvoering der straf belaste autoriteiten en dat men den leeftijd, waarop de strafbaarheid van jeugdige personen aanvangt, op 12 en niet op 11 jaren bepaald heeft en eveneens, dat de eerloosheid bij tuchthuisstraf niets facultatief is gesteld.

Overtollig en niet aan te bevelen voor de opname in een strafwetboek acht ik de den rechter gegeven voorschriften in de artikelen 13 en 15 en zeer onpractisch de lange lijst van verzwarende en verzachtende omstandigheden in artikel 15 te vinden, en dit in dubbele mate, nu er nog op volgt: on andere omstandigheden.

Ten onrechte nam het ontwerp de voorwaardelijke invrijheidstelling niet op; terecht gaf het geene omschrijving of definitie van de poging en wil hier het bedrag der boete doen afhangen van het vermogen en het inkomen van de beklaagde.

En hiermede ben ik genaderd tot het tweede deel, dat over de bijzondere misdrijven handelt.

Wie een mensch opzettelijk doodt, wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens moord als de daad met voorbedachten rade geschiedde.

Straf: levenslang tuchthuis, tuchthuis van ten hoogste 25 jaren in geval van verzachtende omstandigheden.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens doodslag, als de daad zonder voorbedachten raad geschiedde.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 25 jaren in de zwaarste gevallen, tuchthuis van ten hoogste 15 jaren in de middelste gevallen, arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren of gevangenis in lichte gevallen (T. I a. 22).

137

De zwaarste straf wordt toegepast, als de doodslag sehaii-delijk of oneerlijk was, tegen den plicht of den vrede gepleegd werd, bij het begaan van een ander misdrijf, als roof of verkrachting of met gemeengevaarlijke middelen of wreedheid.

Geringe straf wordt toegepast bij voorafgegane, zware provocatie , zware bedreiging, betrapping op schandelijke en onzedelijke handelingen in de eigene woning, bij verdediging van den vrede tegen den vredebreker.

Bijzondere bepalingen over doodslag.

Wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;doodslag van iemand, die daartoe zijne toestemming geeft, met arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren of gevangenis;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;doodslag in een duel met gevangenis;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;doodslag in eeue vechtpartij met tuchthuis voor den doodslager; met arbeidshuis voor allen, die den verslagene mishandelden, met gevangenis van ten hoogste 2 jaren of geldboete voor alle anderen, die aan den strijd deelnamen, terwijl zware straf wordt toegepast op hen die den vrede braken na driemalen te vergeefs te zijn vermaand om dien te bewaren ;

• d, nbsp;nbsp;nbsp;doodslag van het in onecht geboren kind door de moeder onder de opwinding der bevalling met arbeidshuis;

• e. nbsp;nbsp;nbsp;dooding of afdrijving der vrucht met arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren; met tuchthuis in zware gevallen, terwijl de zwaarste straf wordt opgelegd, wanneer de afdrijving door derden werd bewerkstelligd, zonder dat de zwangere vrouw daarvan kennis droeg en hare gezondheid er door benadeeld werd (Ï. I a. 23).

Wie zonder opzet een meusch doodt, wordt gestraft.

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens doodslag tengevolge van het toebrengen van lichamelijk letsel.

Straf: arbeidshuis, in lichte gevallen gevangenis.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens doodslag uit onvoorzichtigheid, wanneer onbezonnenheid het gevolg heeft te weeg gebracht.

Straf: gevangenis of geldboete (T. I a. 24).

1.38

Wanneer een doodslag wordt gepleegd, zonder dat het bewijs te leveren is dat de bedoeling om te dooden bestond, bij gelegenheid van het begaan van een ander misdrijf, als brandstichting, overstrooming, ontploffing, of andere gemeen-gevaarlijkc misdrijven, bij verkrachting, afdrijving, te vondeling legging, roof of bij verdediging van gestolen of geroofd goed, of om een misdrijf te verbergen of den dader in veiligheid te brengen, dan kan tuchthuis voor ten hoogste 25 jaren worden opgelegd, naarmate van de zwaarte van het misdrijf, de mogelijkheid om de gevolgen te voorzien en de omstandigheden der daad (T. I a. 25).

Wegens het toevoegen van lichamelijk letsel wordt gestraft wie een ander veroorzaakt:

ra. een blijvend nadeel, verminking, verlies van zijne geestelijke vermogens.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jaren of arbeidshuis.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;ziekte, onbekwaamheid om te arbeiden of eene voortdurende verzwakking.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren of gevangenis.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;kwetsingen, verstuiking, builen, bloedstorting.

Straf: geldboete, gevangenis of arbeidshuis van ten hoogste 14 dagen.

In alle deze gevallen moet het verbod om eene herberg te bezoeken worden uitgesproken, wanneer zich drankmisbruik, lust tot twisten, vechten en oneerlijkheid voordoen.

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer het oogmerk bestond om een zwaar letsel te veroorzaken, wanneer een letsel van welken aard ook werd toegebracht ten gevolge van een ander misdrijf, met messen of gevaarlijke instrumenten, bij nacht, in eene hinderlaag, met schennis van den vrede, door meer personen, tegen weerlooze of zwakke personen, op oneerlijke of laffe wijze.

Geringe straf wordt opgelegd, wanneer een zwaar toegebracht letsel buiten verhouding staat tot eene lichte feitelijkheid, als

139 de mishandelde de beginner was met booze woorden of werken (T. II a. 26).

Wegens mishandeling of aanval wordt gestraft hij die een ander ;

• a. nbsp;nbsp;nbsp;mishandelt door slaan, stooten, werpen, vechten, zonder dat daarvan lichamelijke sporen achterblijven;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;lichamelijk aangrijpt, ter aarde werpt, of anderszins op vijandige of beleedigende wijze aanvat.

Straf: geldboete van ten hoogste 50 franken of gevangenis van ten hoogste 8 dagen (T. 11 a. 27).

Bijzondere bepalingen over het toebrengen van lichamelijk letsel.

• a. nbsp;nbsp;nbsp;Het zware letsel wordt gestraft :

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;als het het gevolg is van een ander misdrijf, met tuchthuis of arbeidshuid;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;als het door onvoorzichtigheid is veroorzaakt, met gevangenis van ten hoogste 2 jaren ;

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;in een gevecht, overeenkomstig de bepalingen bij doodslag in een gevecht, dienovereenkomstig verzacht (a. 23 en 26);

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;in een duel met gevangenis van ten hoogste 2 jaren.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;1. Het lichte letsel in een duel, in een gevecht of uit onvoorzichtigheid, wordt gestraft volgens artikel 26c.

2. Licht lichamelijk letsel (artikel 26c), mishandeling of aanval kunnen bovendien aanleiding geven tot het vorderen van borgstelling voor het bewaren van den vrede (Ï. II a. 28).

Het vervolgen van het lichte letsel is eene private zaak. Slechts op klachte van den beleedigde heeft ambtshalve vervolging plaats, wanneer de handeling als vredebreuk straf baar , oneerlijk of onder verzwarende omstandigheden gepleegd is.

Ter zake van wederkeerige feitelijkheden en beleedigingen kan de rechter beide partijen of een harer staffen of straffeloosheid uitspreken.

T. III handelt over het in gevaar brengen van hulpelooze personen.

140

Wegens te vondeling leggen wordt gestraft hij die een hulpeloozen persoon te vondeling legt of, wanneer hij met het toezicht en de zorg over dien persoon helast is, hem verlaat, om zich van hem te ontdoen.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jaren in zware gevallen, arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren in de middelste gevallen, gevangenis van ten hoogste 2 jaren in lichte gevallen.

Hij die hulpelooze personen, zonder tot het toezicht op hen xelf verplicht te zijn, in gevaar verlaat, wordt met arbeidshuis of gevangenis van ten hoogste 6 maanden gestraft (a. 29).

Wegens verwaarloozing wordt gestraft:

• a. hij die aan lichaams- of zielsziekte lijdende personen, over welke hij het toezicht heeft, verwaarloost of in kommervoUen toestand doet geraken.

Straf: arbeidshuis in zware gevallen, gevangenis van ten hoogste 6 maanden in lichte.

• h. hij die bloed- of aanverwanten in strijd met zijn plicht verwaarloost of door liederlijkheid op grove wijze veronachtzaamt.

Straf: gevangenis van ten hoogste 14 dagen (a. 30).

Wegens het verzuimen van het verleenen van hulp wordt gestraft.

• a. nbsp;nbsp;nbsp;hij die bij gemeeuen nood door elementen of in openbaar gevaar geen hulp verleent, wanneer daartoe het bevel gegeven wordt of de burgerplicht het gebiedt;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;hij die bij geroep om hulp en dreigend gevaar voor lijf en leven niet te hulp komt.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden in zware gevallen, gevangenis of berisping in lichte gevallen (a. 31).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer er een nadeel voor de lichamelijke gezondheid of de geestelijke ontwikkeling is ingetreden, of van bijzonder plichtverzuim of gevoelloosheid blijkt. Geringe straf wordt opgelegd, wanneer er niet aan eigen schuld te wijten armoede, groot gevaar voor den persoon zelven of onvermogen bestond.

141

Ï. IV bespreekt de misdrijven tegen de vrijheid.

Hij die met geweld of list een mensch van de vrijheid berooft, wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens menschenroof, wanneer de vrijheidsberooving ten doel heeft, iemand over zee te brengen, in vreemden krijgsdienst te doen dienst nemen of aan publieke huizen te leveren.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jaren of arbeidshuis.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens schaking, wanneer hij op die wijze eene vrouw ontvoert, om haar tot ontucht of tot een huwelijk te brengen.

Straf: arbeidshuis in zware gevallen, gevangenis van ten hoogste 2 jaren in lichte gevallen.

Met de straf op schaking wordt gestraft hij die iemand beneden den leeftijd van 16 jareu met zijne toestemming aan de bescherming zijner ouders of voogden onttrekt.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wegens wederrechtelijke vrijheidsontneming, wanneer hij iemand gevangen gezet of op. andere wijze van de vrijheid beroofd heeft.

Straf : arbeidshuis in zware gevallen, gevangenis van ten hoogste 6 maanden of geldboete in lichte gevallen.

I)e zwaarste straf wordt toegepast, wanneer mishandelingen, erge ontberingen of nadeelige gevolgen voor het leven, de gezondheid of het levensonderhoud met vrijheidsberooving verbonden zijn, wanneer de vrijheidsberooving als middel dient om misdaden of wanbedrijven te begaan, wanneer bijzondere plichten door ambt of vertrouwen opgelegd geschonden zijn. De straf is gering, wanneer verzwarende omstandigheden ontbreken of wanneer de beleedigde genoegdoening of schadevergoeding bekomen heeft en wanneer het geweld gering is en de vrijheidsberooving van korten duur.

Wie zonder zijne eigene schuld, zelfs zonder dat de in het strafproces met de vervolging belasre ambtenaren zich aan bepaald plichtsverzuim hebben schuldig gemaakt, zijne vrijheid verliest, heeft aanspraak op schadevergoeding door den staat (a. 32).

142

Wegens dwang wordt gestraft hij die wederrechtelijk met geweld of bedreiging of door suggestie een ander dwingt om iets te doen of na te laten.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 2 jareu in zware gevallen, gevangenis of geldboete in lichte gevallen (a. 33).

Wegens beleediging wordt gestraft hij die een ander in zijne eer aanrandt :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;door woord, geschrift, afbeeldingen ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;door lichtvaardige praatjes of verspreiding van de eer aanrandende, ongegronde geruchten;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;door het verwijten of verspreiden van ware daadzaken, wanneer dezen beleediging ten doel hadden.

Straf: geldboete van ten hoogste 100 franken of gevangenis van ten hoogste 8 dagen.

De straf der beleediging treft ook dengeue, die met schending van het ambts- of beroepsgeheim mededeelingen doet, welke den goeden naain benadeelen (T. V a. 34).

Wegens laster wordt gestraft, hij die een ander zijne eer ontneemt, door hem tegen beter weten in een misdrijf te verwijten, of anderszins onware daadzaken beweert of verspreidt, die den beleedigde tot scliande strekken.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 2 maanden, geldboete van ten hoogste 500 franken in lichte gevallen.

In zware gevallen kan eereverlies voor ten hoogste 2 jaren worden uitgesproken (T. V a. 35).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer eene aanranding der eer na herroeping of nadat het mislukt is, het bewijs der w'aarheid te leveren, herhaald werd, wanneer zij achter den rug, voortdurend, volgens een vast plan gepleegd is, wanneer het verwijt of het nadeel ernstig zijn. De straf is gering, wanneer de schennis der eer na provocatie (a. 20), in toorn, tot bescherming van het recht plaats had. Wanneer de schennis der eer is verspreid geworden, dan kan openbaarmaking van het vonnis worden bevolen.

14-3

Bijzondere bepalingen over aanranding der eer.

Strafteloosheid treedt in :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer het verwijt waar was, uit een eerlijk gemoed voortkwam en met een op de handhaving des rechts gericht einddoel en niet alleen om te beleedigen en te beuadeelen werd geuit;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer ten overstaan van getuigen en van een ambtenaar eene schriftelijke herroeping^ plaats vindt en het daarvan opgemaakt procesverbaal aan den beleedigde ter hand wordt gesteld. Tevens moeten dan bepalingen worden gemaakt over den vorm eener eventueele openbaarmaking;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer geene private klacht wordt ingediend. De slotbepalingen van artikel 28 omtrent wederkeerige beleedigingen worden toegepast.

Wanneer eene lichte aanranding der eer tevens een vredebreuk in zich sluit, dan wordt die aanranding als vredebreuk ernstig gestraft. Wanneer eene zware aanranding der eer tevens een vredebreuk in zich sluit, dan moet die aanranding aldus worden vervolgd, dat de vredebreuk daarbij als verzwarende omstandigheid in aanmerking komt. Wanneer in dit geval vrijspraak volgt ter zake van de aanranding der eer, dan kan de vredebreuk afzonderlijk worden gestraft (a. 35).

Titel VI handelt over de misdrijven tegen het vermogen.

Wie door middel van geweld tegen den persoon of van bedreiging met een onmiddellijk gevaar voor lijf en leven eens anders goed wegneemt met het oogmerk om het zich wederrechtelijk toe te eigenen, wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens roof, wanneer op die wijze eenig voorwerp wordt weggenomen ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens afpersing, wanneer op die wijze eenig op geld te waardeeren voordeel wordt afgedwongen.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 15 jaren in de zwaarste gevallen, van ten hoogste 10 jaren in de middelste gevallen en van ten hoogste 5 jaren of arbeidshuis in lichte gevallen.

Met een roover wordt gelijk gesteld wie een ander bedwelmt en daarna iets wegneemt.

144

Wegens afpersing wordt niet arbeidshuis van ten hoogste 2 jaren gestraft hij die door middel van eene geringere bedreiging met toekomstige nadeelen iets afdwingt (a. 37).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer het geweld een zwaar letsel ten gevolge had (artikel 25), wanneer de bedreiging onder verzwarende omstandigheden plaats had (met wapens), wanneer de vrede van het huis, van de openbare straat, van den nacht verstoord is, of wanneer door meer personen aan het misdrijf werd deelgenomen. Eene geringe straf wordt opgelegd, wanneer er geen letsel is toegebracht, of er geene mishandeling heeft plaats gehad, of verzwarende omstandigheden zich niet hebben voorgedaan en wanneer er verzachtende omstandigheden aanwezig zijn.

Wie zonder geweld of bedreiging eens anders zaak wegneemt, wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens diefstal, wanneer hij de zaak uit eens anders bezit wegneemt ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens verduistering, wanneer hij de zaak in zijn eigen bezit heeft en ontkent haar te bezitten, haar verpandt, verkoopt of weg maakt.

Straf : tuchthuis van ten hoogste 10 jaren of arbeidshuis in de zwaarste gevallen, arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren in de middelste gevallen en arbeidshuis van ten hoogste 2 jaren in lichtere gevallen (a. 38).

De zwaarste straf wordt toegepast wanneer de dader een bijzonderen plicht van ambt of trouw schendt ; wanneer hij blijk gaf van bijzonder gevaarlijk te zijn door het herhaaldelijk plegen van een der vermelde misdrijven, door zich met anderen te vereenigen, door geweld tegen zaken, door list of vermetelheid ; wanneer hij de daad begaat bij nacht, bij algemeenen nood of op bevredigde plaatsen of tegen bevredigde zaken.

De straf wordt werkelijk bepaald volgens de waarde van het onttrokken goed. Eene geringe straf wordt opgelegd, waaneer de waarde gering is of vergoed wordt, wanneer verzwarende

145 omstandigheden ontbreken of bijzondere verzachtende voorhanden zijn.

Bijzondere bepalingen over diefstaf en verduistering.

Wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;familiediefstal onder bloed- en aanverwanten met arbeids-huis, gevangenis of berisping.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;diefstal en verduistering van een onbeteekenend bedrag zonder eenige verzwarende omstandigheid met gevangenis van ten hoogste 14 dagen; geldboete of berisping in lichte gevallen zonder herhaling.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;toeeigening van gevonden goed met gevangenis van ten hoogste 6 maanden of geldboete naar gelang van het bedrag en de omstandigheden.

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wederrechtelijke beschikking van in pand gegevene, in beslag genomene of met het recht van terughouding bezwaarde zaken, of boosaardige beschadiging daarvan met gevangenis van ten hoogste 6 maanden (a. 39).

Wegens heling wordt als een dief gestraft hij die uit winstbejag zaken, van welke hij moet aannemen, dat zij door een misdrijf verkregen zijn, aanneemt of ten eigen bate aanwendt, of uit winstbejag den dader begunstigt (a. 40).

De zwaarste straf wordt toegepast wanneer de heler van helen een beroep maakt of vroeger reeds ter zake van een misdrijf tegen het vermogen straf heeft ondergaan.

Wie met leugen en bedrog, om eenig voordeel te verwerven, anderen benadeelt, wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens bedrog, wanneer dit geschiedt door het voorspiegelen van valsche of door het onjuist voorstellen of verzwijgen van ware daadzaken.

Straf dezelfde als die op diefstal gesteld.

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens bedrieglijk bankroet, wanneer een faillissement is uitgesproken of verklaard is dat de schuldenaar buiten staat is om te betalen en alsdan blijkt, dat de schuldenaar bestand-deelen van zijn vermogen verduistert, verbergt, verdichte

Themis, LVIste deel, de stuk. (1895). 10

146 scliulden of gefingeerde handels- of andere operatiën heeft opgegeven of de op zijne zaak betrekking hebbende boeken vervalscht, in strijd met de waarheid gehouden of met het oogmerk om te bedriegen heeft weg gemaakt.

Straf dezelfde als die op bedrog gestelde (a. 41).

In de sub a vermelde gevallen wordt de zwaarste straf toegepast , wanneer eene bijzondere betrekking van ambt, plicht of trouw wordt geschonden, wanneer de schade groot was of de wijze, waarop het misdrijf gepleegd werd, van geslepenheid blijk gaf, wanneer het bedrog door middel van valschheid of vervalsching of van gebruikmaking van valscbe of vervalschte stukken gepleegd werd.

Wegens lichtzinnig bankroet wordt straf toegepast, wanneer, nadat een faillissement is uitgesproken of verklaard is dat de schuldenaar tot betalen buiten staat is, blijkt dat de schuldenaar anderen heeft benadeeld door verkwisting van geld of waren, overdrevene uitgaven, gewaagde speculatiën, beursspel, lichtzinnig schulden maken, of wanneer hij de door de wet voorgeschreven boeken niet of slecht hield.

Straf: gevangenis of arbeidsbuis van ten hoogste 2 jaren.

Het nalaten van het houden van ordelijke op de zaak betrekking hebbende boeken door hen die daartoe verplicht zijn wordt gestraft met geldboete van ten hoogste 500 franken (a. 42).

Wegens ontrouw wordt gestraft wie als raadsman, vertegenwoordiger of door ambt en beroep verplicht tot het behartigen van de belangen van anderen, opzettelijk deze belangen aanrandt en het vermogen benadeelt.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 2 jaren of geldboete (a. 43).

Wegens woeker wordt gestraft, wie, in het bijzonder bij het verleenen of het verlangen van crediet, onder gebruikmaking van den toestand van nood, van de lichtzinnigheid of de onervarenheid van een ander zich zelven of derden op geld waardeerbare voordeelen beloven of verschaffen laat, welke

147 volgens de omstandigheden van het geval tot datgene waartoe hij gehouden was in opvallende wanverhouding staan.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 2 jaren en geldboete van ten hoogste 5000 franken.

Dezelfde straf wordt toegepast op hem, die willens en wetens aanspraak op woeker maakt en die doet gelden (a. 44).

De zwaarste straf wordt toegepast, bij woeker waarvan men een beroep maakt, bij het plegen van dit misdrijf door ambtenaren, door personen die een bepaald vertrouwen genieten of met wissels of bedriegelijke stukken.

Wegens boosaardige beschadiging van den eigendom wordt gestraft, wie zonder het oogmerk van toeeigening het vermogen van anderen benadeelt door vernieling of beschadiging van goederen.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren in zware gevallen ; gevangenis van ten hoogste 6 maanden of geldboete in lichte gevallen (a. 45).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer het nadeel of het gevaar groot was, wanneer de benadeeling herhaald, op listige wijze gepleegd, des nachts of tegen den veestapel begaan werd. Lichte straf wordt opgelegd, wanneer de schade gering was, op eene ondoordachte of moedwillige wijze begaan werd en genoegdoening of schadevergoeding werd aangeboden.

Hier eindigt het eerste boek van het tweede deel. Met het volgend artikel begint het tweede en laatste boek van het tweede deel, tot de behandeling waarvan ik thans overga.

Titel I handelt over de misdrijven tegen den vrede.

Wegens vredebreuk wordt gestraft:

d. wie bij dreigende of begonnen feitelijkheden of bij eene vechterij den strijd niet staakt op de derde aanmaning : » Ik gelast vrede//, het zoogenaamde Friedgebot;

b. wie den voor den landammann beloofden of door dezen opgelegden vrede tot bescherming van den persoon of van den rechtstoestand met woorden of werken breekt.

148

Straf: geldboete van ten hoogste 100 franken, gevangenis of arbeidshuis van ten hoogste 2 maanden.

Ieder landsman, die in zijn persoon of in zijn recht bedreigd is, kan zekerheid verlangen door borgstelling voor den vrede. Deze vredebreuken worden op klachte ambtshalve vervolgd en gestraft (a. 46).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer hij die den vrede aanbood wordt aangerand, wanneer de vredebreker recidivist is. Aan recividisten of hun op wier woord en eerlijkheid geen staat valt te maken, kan het stellen van persoonlijke of zakelijke zekerheid worden opgelegd.

Wegens verstoring van den landvrede of bedreiging .wordt gestraft :

«. wie gewapenderhand in het kanton of van daar uit in het naburige gebied een inval doet of manschappen en wapenen tot dit doel verzamelt ; eveneens wie met anderen openlijk samenrot cn tegen personen of zaken gewelddadigheid begaat {breuk van den landvrede).

Straf: gevangenis van ten hoogste 2 jaren of arbeidshuis; geldboete in lichte gevallen.

Als deelnemer wordt beschouwd wie op het driemalen bij trommelslag aangekondigd gebod om den landvrede te bewaren, zich niet verwijdert of ter beschikking van de wettige macht stelt; ' b. wie met bedreiging met moord, brand, ontploffing de bevolking in angst in bezorgdheid brengt {zware bedreiging).

Straf: gevangenis of arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden.

c. wie den vrede van den enkelen persoon verstoort, doordieu hij door middel van woord, geschrift of eene met bedreiging gepaarde onderneming met een misdrijf bedreigt, in hinderlaag gaat liggen, messen of wapens trekt {bedreiging).

Straf: gevangenis van ten hoogste 14 dagen of geldboete; in lichte gevallen kan berisping en het stellen van borgtocht voor het bewaren van den vrede worden uitgesproken. De slotbepalingen van artikel 28 zijn ook hier toepasselijk (a. 47).

149

Wegens verstoring van den godsdienstvrede wordt gestraft :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wie den eeredienst of godsdienstige handelingen door geweld, onwelvoegelijkheid of gedruisch verstoord ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie eene door den staat erkende godsdienstige geloofsbelijdenis, haar leerstellingen, inrichtingen of gebruiken of voorwerpen harer vereering beschimpt en smadelijk bejegent of door grove lastering eene openbare ergernis verwekt;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wie aan den eeredienst gewijde voorwerpen ontwijdt of onteert ;

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wie zich vergrijpt aan gewijde plaatsen, kerken, kérkhoven, graven en kruisen of die schendt.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 2 maanden of gevangenis (a. 48).

Wegens huisvredebreuk wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wie in het huis, den tuin of de woning van een ander wederrrechtelijk binnendringt of in strijd met het herhaald beyel om zich te verwijderen daarin blijft ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie bij nacht boosaardiglijk voor eens anders huis onwelvoegelijke handelingen pleegt, smaadredenen uit, eischt dat de personen die zich in huis bevinden er uit komen, met steenen werpt of schade toebrengt.

Straf : gevangenis of arbeidshuis van ten hoogste 2 maanden ; in geringere gevallen geldboete van ten hoogste 100 franken(a. 49).

Wegens verstoring van den gerechtsvrede of den vrede der landgemeente wordt gestraft;

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wie zich van geweld, bedreiging of omkooping bedient, om invloed te oefenen op de verhandelingen voor het gerecht, den raad of de landgemeente;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie den gang der verhandelingen boosaardiglijk verstoort door die af te breken door gedruisch, door on wel voegelijkheid ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wie voor het gerecht, den raad of de landgemeente een ander door het bezigen van de eer krenkende woorden of feitelijk aanvalt.

Straf: gevangenis Aan ten hoogste 2 maanden of geldboete van ten hoogste 100 franken (a. 50).

150

Wie ten aanzien van personen, voorwerpen of plaatsen, die bevredigd zijn, eene op zich zelve strafbare handeling van geweld , beschadiging of ontvreemding pleegt, welke niet reeds als misdrijf tegen den vrede strafbaar is gesteld, met name ten opzichte van zaken der armen, wednwen en weezen, wordt ten strengste gestraft.

Hetzelfde geldt voor dengene die zich aan beschadigingen en ontvreemdingen schuldig maakt op plaatsen en van zaken, die onder de bescherming van het openbaar vertrouwen staan, op markten, stations, van openbare verzamelingen, gedenkteekenen, een ploeg op het veld, vruchten of bleekgoederen (a. 51).

Titel II handelt over gemeengevaarlijke misdrijven.

Wegens brandstichting wordt gestraft, wie ten nadeele of met gevaar voor anderen in brand steekt:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;kruitmagazijnen, bewoonde gebouwen of voorwerpen, die het vuur daaraan kunnen mededeelen.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 15 jaren;

• b, nbsp;nbsp;nbsp;onbewoonde gebouwen, welke tot tijdelijk verblijf dienen.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jaren of arbeidshuis;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;voorwerpen van gemeen nut, wouden, turfveenen, graanvelden, bruggen.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 5 jaren of arbeids-huis (a. 52).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer de schade of het gevaar voor den persoon en den eigendom groot is ; wanneer de brandstichting des nachts, met andere misdrijven verbonden of ter verberging daarvan, wanneer zij herhaaldelijk, uit wraakzucht of met gemeengevaarlijke motieven plaats had. Geringe straf wordt opgelegd, wanneer verzwarende omstandigheden ontbreken, schade en gevaar onbeteekenend zijn.

Bijzondere bepalingen over brandstichting.

Brandstichting wordt gestraft:

a. wanneer daarvan de dood of zwaar lichamelijk letsel het gevolg is, volgens de artikelen 25 en 28;

151

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer zij uit onvoorzichtigheid werd hegaan met gevangenis ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer de dader bluscht voordat er schade ontstond, volgens artikel 47.

Als brandstichting wordt niet beschouwd het aansteken van eens anders voorwerpen van eene andere soort of van eigen voorwerpen zonder gevaar voor anderen (a. 53).

Wegens eén misdrijf tegen de veiligheid van het verkeer wordt gestraft :

«, wie wegen, waarop het vervoer over rails geschiedt vernielt, beschadigt of onveilig maakt, of waar eene bijzondere verplichting tot zorgvuldigheid bestaat in een toestand geraken laat, dat er gevaar of schade ontstaat; insgelijks wie teekenen of signalen verplaatst of anders gevaar aanbrengende maatregelen neemt.

Straf : tuchthuis in zware gevallen, arbeidshuis in lichte gevallen.

Dezelfde straf ondergaat hij die soortgelijke handelingen begaat, waaruit gemeen gevaar of schade ontstaat, ten aanzien van openbare dijken of waterkeeringen.

b. wie openbare wegen, bruggen, borstweringen beschadigt en het verkeer in gevaar brengt of op openbare plaatsen wederrechtelijk ontplofbare stoften nederwerpt of legt.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden, gevangenis of geldboete in lichte gevallen (a. 54).

De zwaarste straf wordt toegepast wanneer het gevolg is geweest dat treinen op elkander zijn gestooten, dat ontsporing, uitbarsting, overstrooming heeft plaats gehad of menschen letsel hebben bekomen. Geringe straf wordt opgelegd bij gering gevaar, en bij jeugdige daders, wanneer voldoende huislijke tuchtiging plaats had.

Bijzondere bepalingen over misdrijven tegen de veiligheid van het verkeer.

Zij worden gestraft :

152

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer daarvan de dood of zwaar letsel het gevolg is, volgens de artikelen 25 en 28 ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wanneer zij uit onvoorzichtigheid begaan zijn, met gevangenis of geldboete ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;volgens bondsrecht, wanneer artikel 67 van het bondsstrafrecht of de wet regelende de politie op de spoorwegen toepasselijk zijn.

Weinig beteekenende beschadigingen zonder gevaar en boos oogmerk worden met eene poiitiestraf gestraft (a. 55),

Wegens een misdrijf tegen de openbare gezondheid wordt gestraft :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wie onder menschen willens en wetens eene besmettelijke ziekte verspreidt.

Straf : tuchthuis in zware gevallen, arbeidshuis of gevangenis in lichte gevallen.

De bondswet omtrent gemeengevaarlijke epidemiën van 2 Juli 1886 is hier toepasselijk;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie willens en wetens levensmiddelen met gevaarlijke stoffen vermengt of bedorven, schadelijke ten verkoop in voorraad heelt of ten gebruik aanbiedt.

Straf; Arbeidshuis. Wanneer de dood of een zwaar nadeel er het gevolg van is, dan worden de artikelen 25 en 28 toegepast ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wie voorwerpen van dagelijksch gebruik, kook- of eetgereed-schap, speelgoed, stoffen of tapijten in zulk een toestand brengt, dat zij voor de gezondheid gevaarlijk zijn, desgelijks wie die willens en wetens ten verkoop in voorraad heeft.

Straf: gevangenis of geldboete (a. 56).

Wordt gestraft:

a. wie willens en wetens besmettelijke ziekten onder het vee verspreidt.

Straf: arbeidshuis in zware gevallen; gevangenis of geldboete in lichte gevallen.

Van toepassing zijn de bondswetten en verordeningen van 8 Februari 1872, 19 Juli 1873 en 3 October 1873;

153

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie voeder of drinken voor het vee bestemd willens en wetens met schadelijke zelfstandigheden vermengt of die verkoopt.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 2 jaren in zware gevallen, gevangenis van ten hoogste 6 maanden of geldboete in lichte gevallen. Wie zonder het te weten op znlk eene wijze schade veroorzaakt, terwijl hij grond had, om zich over de gevaarlijke hoedanigheid zekerheid te verschaffen, wordt gestraft met gevangenis van ten hoogste 6 maanden of geldboete (a. 57).

De misdrijven tegen de openbare gezondheid worden met de zwaarste straffen gestraft, wanneer besmetting of vergiftiging beoogd is, wanneer wraakzucht, boosheid of winstbejag het motief was of wanneer de schade belangrijk is.

Titel III bespreekt de misdrijven tegen de openbare trouw en het openbaar vertrouwen.

Wie voor het gerecht willens en wetens iets wat onwaar is mededeelt, wordt gestraft :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens meineed, wanneer hij een valschen eed of eene valsche belofte aflegt.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jareu;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens valsche getuigenis, wanneer hij als getuige of deskundige eene valsche verklaring aflegt.

Straf : arbeidshuis of tuchthuis ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wegens valsche beschuldiging, wanneer hij iemand van een misdrijf, waarop tuchthuis of arbeidshuis gesteld is, beschuldigt en een onderzoek deswege uitlokt.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jaren; arbeidshuis iii lichte gevallen.

Wie een der genoemde misdrijven uit nalatigheid begaat wordt gestraft met gevangenis of geldboete (a. 58).

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer daardoor een onschuldige straf beliep, wanneer er een complot bestond, wanneer vervalschte stukken werden gebruikt, wanneer wraakzucht , winstbejag de beweeggronden of zware nadeelen voor het recht of de rechtsorde het gevolg waren.

154

Wegens vervalsching van munt of misdrijf ten aanzien van de munt wordt gestraft;

(ï. wie inlandsch of buitenlandsch geld namaakt, om het in omloop te brengen, of het in omloop brengen daarvan of van het hierna te melden geld bewerkt;

b. wie echt geld besnoeit, in waarde vermindert of daaraan den schijn van eene hoogere waarde geeft.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 10 jaren of arbeidshuis; verbeurdverklaring der voorwerpen.

Banknoten, papieren aan toonder en obligatiën worden hiermede gelijk gesteld.

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer de vervalsching moeilijk te ontdekken is, groote hoeveelheden vervalscht of in omloop gebraeht worden, of eene een duurzaam karakter dragende vereeniging de zaak drijft. Geringe straf wordt opgelegd , wanneer de nabootsing gemakkelijk te ontdekken of van geringe waarde was.

Wegens valschheid in geschrifte wordt gestraft wie geschriften, drukwerken, teekenen, welke tot bewijs dienen, uit winstbejag of om anderen te benadeeleu, vervalscht, valschelijk opmaakt of laat opmaken, of van vervalschte stukken willens en wetens gebruik maakt.

Straf; tuchthuis van ten hoogste 10 jaren of arbeidshuis, wanneer het stuk een openbaar karakter draagt, arbeidshuis, wanneer het een privaat karakter draagt.

Vervalschingen niet uit winstbejag of met het oogmerk om te benadeelen gepleegd worden met gevangenis van ten hoogste 6 maanden of geldboete gestraft (a. 60).

De zwaarste straf wordt opgelegd, wanneer er een nadeel is toegebracht, wanneer iemand daardoor in zijne vrijheid of eer is aangerand, of de dader ambtenaar of ëen persoon was in wden men vertrouwen moest stellen.

Wegens schennis van trouw en vertrouwen in het verkeer wordt gestraft :

155

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wie zonder gevaar voor de gezondheid waren of levens middelen vervalsoht of die willens en wetens ten verkoop in voorraad heeft.

Straf: gevangenis van ten hoogste 6 maanden, geldboete van ten hoogste 5000 franken;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie wederrechtelijk fabrieks- en handelsmerken namaakt of valschelijk gebruikt.

Straf: geldboete of gevangenis overeenkomstig de bondswet betreffende de bescherming der fabrieks- en handelsmerken van 24 September 1890;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wie zich afgeeft met bedrieglijke aanprijzingen, onware liquidatiën, voorafkoop op markten, kunstmatige prijsverhooging of bedrog, of bij openbare veilingen op onbehoorlijke of listige wijze handelt of anderen onbehoorlijk bevoordeelt..

Straf: geldboete van ten hoogste 500 franken;

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wie op oneerlijke wijze zich kennis verschaft van fabrieksgeheimen of met misbruik van vertrouwen die mededeelt.

Straf; geldboete van ten hoogste 2000 franken; gevangenis van ten hoogste 6 maanden in zware gevallen;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wie het openbaar vertrouwen in het ambts- of beroepsgeheim ten nadeele van anderen schendt, of het brievengeheim door opening of toeeigening van eens anders brieven aanrandt.

Straf: geldboetn of gevangenis van ten hoogste 14 dagen (a. 61).

Bijzondere bepalingen over valschheid en vervalsching :

Wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;vervalsching of verduistering van den burgerlijken stand, met arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren in zware gevallen, gevangenis van ten hoogste 14 dagen of geldboete in lichte gevallen ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;valsche aanmatiging van een ambtelijk karakter ten nadeele van anderen, met gevangenis van ten hoogste 14 dagen;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;vervalsching van bewijsstukken, dienstboeken, getuigenissen, of het gebruiken daarvan, met gevangenis van ten hoogste 14 dagen.

156

Titel IV. handelt over de misdrijven tegen de reinheid der familie en de zedelijkheid.

Wie de reinheid der zeden in de familie verwoest, wordt gestraft ;

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens bloedschande, wanneer bloedverwanten in de opgaande of nederdalende lijn, volle of half broeders en zusters geslachtsgemeenschap houden.

Straf: tuchthuis van ten minste 5 jaren of arbeidshuis;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens verleiding van aan hunne verpleging toevertrouwden, wanneer pleegouders, geestelijken, onderwijzers hun toevertrouwde jeugdige personen tot ontucht verleiden of ambtenaren eener inrichting den coïtus uitoefenen met hun toevertrouwde personen.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wegens echtbreuk, wanneer een getrouwd persoon of een ongetrouwd met iemand van wien hij weet dat hij getrouwd is den echt breekt.

Straf : gevangenis van ten hoogste 6 maanden.

De vervolging ter zake van echtbreuk heeft plaats op klachte van de beleedigde partij of ambtshalve, wanneer er eene openbare ergenis ontstaat.

Wie op echtbreuk betrapt wordt en letsel bekomt, kan deswege geene actie instellen maar moet dat dragen;

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wegens bigamie, wanneer een echtgenoot trots een bestaand geldig huwelijk een tweede sluit, of wanneer een ongehuwd persoon willens en wetens een getrouwde trouwt.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren (a. 63).

Wie door middel van geweld, misbruik of verleiding eene vrouw onteert, wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens gewelddadige aanranding der eerbaarheid, wanneer hij met lichamelijk geweld of dreiging;

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;tot den coïtus dwingt of dien door het verplaatsen in een toestand waarin de wilsbeschikking is ingesloten mogelijk maakt ;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;een jong persoon beneden de 15 jaren met geweld misbruikt.

Straf: tuchthuis van ten hoogste 15 jaren.

157

De zwaarste straf wordt toegepast, wanneer daarmede mishandelingen verbunden of zware gevolgen voor gezondheid en leven te vreezen zijn.

Misbruik van kinderen ook zonder geweld wordt gestraft als gewelddadige aanranding der eerbaarheid.

De straf op de gewelddadige aanranding der eerbaarheid ge-• steld wordt toegepast, als de persoon te slechter naam en faam bekend staat;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens verkrachting, wanneer hij zonder geweld;

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;een persoon die de vrije beschikking over zijn wil mist misbruikt, zonder dat hij dezen toestand op arglistige wijze teweeg bracht;

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;een jong persoon beneden de 15 jaren met zijn wil misbruikt.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 10 jaren;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wegens verleiding, wanneer hij met arglistig bedrog, gebruikmaking van eene dwaling, misbruikmakende van een toestand van nood of dwang den coïtus verkregen of afgedwongen heeft.

Straf ; arbeidshuis of gevangenis van ten hoogste 0 maanden (a. 64).

Wie openbare ergernis geeft door ontuchtige handelingen, geschriften, boeken, afbeeldingen wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens tegennatuurlijke ontucht, wanneer hij de geslachtsdrift met mensch of dier tegen de natuur bevredigt.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 5 jaren ;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens ontucht, wanneer hij tegen kinderen of met geweld tegen eerbare vrouwen ontuchtige of ergernis verwekkende handelingen, die geen zwaarder misdrijf opleveren, begaat of anderszins openlijk door ontuchtige handelingen ergernis verwekt.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden of gevangenis ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wegens het verspreiden van ontuchtige afbeeldingen of geschriften.

Straf: geldboete en verbeurdverklaring, gevangenis of arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden.

Wie zulke geschriften of afbeeldingen openlijk aankondig!, wordt met geldboete gestraft (a 65).

158

Bijzondere bepalingen over ontucht.

Wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;de koppelarij of het als beroep, uit winstbejag verschaften van gelegenheid tot het plegen van ontucht met arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;het als beroep uitoefenen der prostitutie met arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden, in zware gevallen verscherpt volgens artikel 4 ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;het concubinaat of wild huwelijk met gevangenis van ten hoogste 14 dagen (a, 66).

Titel V. handelt over de misdrijven tegen het land en de openbare orde.

Wegens landverraad wordt gestraft:

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wie bij het doen van opnamen in het gebied van de vestingen wordt aangetroffen of anderen tot het verraden van militaire geheimen aanwerft of gebruikt;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie als aanhitsspion in dienst van het buitenland tot misdrijven ophitst, aanspoort.

Straf; tuchthuis van ten hoogste 5 jaren of gevangenis.

Het bondsstrafrecht artikel 36 en vv. is toepasselijk (a. 67).

Wegens oproer wordt gestraft, wie met anderen zich blijvend verbindt en saraenrot en het oogmerk openbaart :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;om op gewelddadige wijze de grondwettige staatsinrichting te veranderen;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;de overheden tot beschikkingen te dwingen of de uitvoering harer beschikkingen op gewelddadige wijze te belemmeren.

Straf : gevangenis van ten hoogste 5 jaren in de zwaarste gevallen, gevangenis van ten hoogste 2 jaren in den middelste gevallen, gevangenis van ten hoogste 14 dagen of geldboete in lichte gevallen.

Als deelnemer wordt beschouwd, wie op driemaal herhaald bevel om den landvrede te bewaren en trommelgeroffel zich niet verwijdert of zich ter beschikking van de overheden stelt (a. 68).

De zwaarste straf wordt toegepast op een raddraaier, wanneer

159 de grondwettige staatsinrichting bedreigd is, wanneer gewield of wapenen gebruikt worden. Geringe straf wordt opgelegd, wanneer aan het bevel gevolg wordt gegeven, wanneer de deelname van geringe beteekenis wa.s.

Wie in strijd handelt met beschikkingen van een gerecht en van overheden, wordt gestraft :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wegens wederspaunigheid, wanneer hij met geweld of bedreiging zich verzet tegen de beschikkingen van eene bevoegde autoriteit.

Straf: arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden in zware, gevangenis in lichte gevallen;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wegens ongehoorzaamheid, wanneer hij geen gevolg geeft aan de beschikkingen eeuer competente autoriteit trots bedreigde verwijzing naar den strafrechter.

Straf: gevangenis van ten hoogste 2 maanden;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wegens bevrijding van gevangenen, wanneer hij die bevrijdt of in strijd met zijn plicht laat ontvluchten.

Straf : arbeidshuis van ten hoogste 2 jaren in zware, gevangenis van ten hoogste 2 maanden in lichte gevallen ;

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wegens het inbreuk maken op het bevel tot verbanning, wanneer hij als verbannen voor den tijd terugkeert.

Straf : gevangenis of arbeidshuis van ten hoogste 6 maanden ;

• e. nbsp;nbsp;nbsp;wegens overtreding van het verbod om eene herberg te bezoeken met eene geldboete van ten hoogste 50 franken;

• f. nbsp;nbsp;nbsp;wegens het losniakén of beschadigen van tot bewaring strekkende ambtszegels, ambtelijke teekenen of aanslagbiljetten.

Straf : gevangenis van ten hoogste 14 dagen of geldboete (a. 09). Wegens schennis der politieke rechten wordt gestraft:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;wie met geweld of bedreiging het houden van eene wettelijk geregelde verkiezing of de verhandelingen eener wettiglijke, tot behandeling van openbare aangelegenheden saamgeroepen vergadering verhindert (verg, artikel 50);

• b. nbsp;nbsp;nbsp;wie stembiljetten vervalscht of op andere wijze daardoor de uitkomst der stemming tracht te vervalschen;

160

• c. nbsp;nbsp;nbsp;wie door geweld, bedreiging, omkooping op een burger inwerkt, om op de vrije uitoefening zijner politieke reebten invloed te oefenen, insgelijks wie geschenken of beloften met dit doel aanneemt;

• d. nbsp;nbsp;nbsp;wie willens en wetens burgerlijke rechten onbevoegdelijk uitoefent.

Straf: gevangenis van ten hoogste 2 maanden (a. 70).

Wie als ambtenaar zich aan een misdrijf schuldig maakt of zelfs zijn ambt daartoe misbruikt, wordt zooveel te zwaarder gestraft, als de grootst mogelijke rechtschapenheid zijn plicht is.

De zwaarste straf wordt toegepast, waar het openbaar vertrouwen oudermijnd, groot nadeel veroorzaakt of winstbejag en genotzucht of beursspel de oorzaak is.

Wie zijn ainbts- of dienstplicht op andere wijze opzettelijk of uit nalatigheid schendt, of zijne positie misbruikt, wordt met gevangenis of geldboete (al of niet met schorsing te verbinden) gestraft (a. 71).

Wegens omkooping of wederrechtelijk invloed otfenen wordt gestraft :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;De ambtenaar, die geschenken, voordeelen, beloften wederrechtelijk aanneemt voor ambtshandelingen (omkooping).

Straf arbeidshuis en ontzetting, wanneer de handelingen in strijd met den plicht, gevangenis, wanneer zij het niet zijn;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;De ambtenaar, die wel niet voor ambtshandelingen, maar toch terwijl er ambtelijke betrekkingen tusschen hem en een ander bestaan, van dezen geschenken aanneemt (wederrechtelijk invloed oefenen).

Straf: geldboete van ten hoogste 1000 franken;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;de rechter, die buiten het proces van eene partij mede-deelingen of ophelderingen, berichten aanneemt (berichten).

Straf: berisping, geldboete.

In alle gevallen van omkooping of wederrechtelijk invloed oefenen wordt met den ombtenaar ook de deelnemer of, als gene onomkoopbaar is, deze alleen gestraft.

161

Pe geschenken of op geld te waardeeren yoordeelen worden aan de armen toegekend (a, 72).

Het tweede deel, dat over de bijzondere misdrijven handelt, geeft mij aanleiding tot de volgende opmerkingen.

Ïen onrechte beschouwt het ontwerp onware beschuldiging als laster. Mede ten onrechte stelt het strafbaar woeker, bloedschande, tegennatuurlijke ontucht, het uitoefenen der prostitutie als beroep en het concubinaat.

Hoewel niet in het ontwerp zelf opgenomen worden bij wijze van toelichting aan den rechter de gevallen aan de hand gedaan waarin het misdrijven van de zwaarste, middelste of lichtste soort heeft te zien en waarin hij diensvolgens eene zware, minder zware of lichte straf heeft toe te passen. Pit acht ik niet alleen overbodig maar ook schadelik. Overbodig, omdat de rechter in elk concreet geval met de persoonlijkheid van den dader en alle omstandigheden, die zich hebben voorgedaan, heeft te rekenen; schadelik, omdat het onmogelijk is elk concreet geval te voorzien. En dit klemt te meer, daar, gelijk ik aanvoerde, in het algemeen gedeelte lijsten van verzwarende en verzachtende omstandigheden worden gevonden, met de slotwoorden en andere omstandigheden.

In het algemeen gedeelte was dus den rechter reeds een leiddraad in handen gegeven en nadere toelichting was voor hem dus geheel overbodig, terwijl de bijvoeging der aangehaalde slotwoorden eigenlijk alle waarde aan die lijsten ontneemt, omdat zij niet alle gevallen omvatten en slechts als voorbeelden te beschouwen zijn.

Ik heb slechts op enkele punten die in het ontwerp en in de memorie van toelichting voorkomen gewezen, waarmede ik instemde of die ik meende te moeten afkeuren en opzettelijk stond ik niet bij alle onderwerpen in het bijzonder stil, in de eerste plaats, omdat het mijn hoofddoel was om op het belangrijk ontwerp van een nieuw strafwetboek voor Uri de aandacht der Nederlandsche juristen te vestigen en in de

Themis. LVIste deel, te stuk. (4895). tl

162

tweede plaats omdat ik dan alles zoude hebben moeten herhalen wat ik in mijn werk Esquisse du droit pénal actuel dans les Pays-Bas et à l'étranger, waarvan het eerste deel in 1891 verscheen en het tweede en derde deel in 1894 het licht zagen, reeds uitvoerig gezegd had.

LE DROIT COMMERCIAL EN ROUMANIE

VIII

Pai' son Dreptul Comercial AP Grigore V. Alanin nous met à même d’apprécier la méthode sûre des jurisconsultes roumains qui ont l’oeil attentif aux besoins du pays. Ils s’empressent d’y subvenir en fournissant au pouvoir législatif les matériaux scientifiques pour la confection des lois.

Il n’y a donc pas lieu de s’étonner que la Roumanie se soit déja occupée d’une nouvelle loi sur la faillite, quoique son code de commerce ne date que du 1®'’ Septembre 1887. — Depuis on a fait l’expérience, que le législateur d’il y a sept ans n’ait suivi de trop près le code italien, et qu’il importe de faire subir des modifi-cation.s importantes au III“® Livre du C. d. C. Roumain.

La Roumanie traverse une crise économique.

Aussitôt que les affaires ne marchent pas au gré de tout le monde, bien des intéressés s’en prennent au gouvernement et aux institutions du pays. C’est assez souvent injuste. Cependant on ne saurait perdre de vue les cas où les réformes proposées seraient d’une utilité efficace et générale. Il entre dans les attributs des pouvoir.s constitués de faire face aux exigences du temps.

La grande influence des lois se fait sentir chez tous

KH

les peuples, puisque elle pénètre les couches sociales dans toute leur étendue et profondeur.

Voilà pourquoi Son Excellence M. le Ministre de la Justice M® Alexandre Marghiloman a présenté l’an dernier au Sénat du royaume son Project de Lege pentre MoDIFICAREA MAI MULTOR ARTICOLE MN CoDÜL DE CoMERClü IN MATERIA DE FALIMENT.

Avant de continuer le compte-rendu de l’oeuvre de M® Maniu, il paraît opportun de faire connaître la nouvelle loi de l'énergique homme d’état roumain pour que les étrangers seraient à même de profiter de ses lumières.

A l’heure qu’il est la législation comparée jouit de la considération qui lui est due à cause de sa grande utilité incontestable. Donc nous avons comparé les articles roumains aux dispositions analogues des Code.s de Commerce Français, Belge, Italien, Portugais, Néerlandais, Allemand et Espognol.

Tout en nous réservant pour plus tard les réflexions qui résulteraient de l’étude de la loi dans son ensemble, nous nous permettrons quelques observations préliminaires sur trois articles qui semblent justifier une attention immédiate.

On s’appercevra de suite que l’article 718 du Code de Commerce devient l’art. 696 de la nouvelle loi.

Les dispositions de l’art. 718 de la loi en vigueur ont été placées ici dans l’intention d’éviter l’incertitude de la jurisprudence, si ses disposititions sont applicables seulement à la fixation et au changement de l’époque de la cessation de.s paiements ou bien aussi à la déclaration de l’état de faillite. L’article 696 s’appliquera ainsi à toutes ces hypothèses.

On a supprimé le mot „ruineux”, transcrit du Code de Commerce Italien, art. 715, pour limiter l’appréciation des instances de fond.

165

La modification de l'art. 709 tient à ce qui suit.

D'après l’article 92 de la nouvelle loi sur l’Organisation judiciaire du 31 août 1890, le juge d’instruction qui aura émis un mandat de dépôt ou d’arrestation sera tenu dans le délai de trois jours de référer au complet du tribunal qui décidera en chambre de conseil, après avoir entendu le rapport du juge, du procureur et le prévenu, s’il maintient ou non ce mandat.

Après un mois, depuis l’émission du premier mandat, le tribunal décidera à nouveau, observant les mêmes formes, s’il approuve ou non la prolongation de la détention préventive et ainsi de suite tous les mois jusqu’à l’émission de l’ordonnance définitive. On ne déroge pas en ceci aux dispositions du code de Procédure pénale relatives à la mise en liberté provisoire sous caution. En matière de crimes et de délits politiques, l’ordonnance de poursuite ou de non-lieu sera donné par le complet du tribunal et en séance publique.

L’art. 735 roumain, réproduction de l’art. 722 italien, doit sa formation à la générosité du juge roumain qui aime à obéir à la noble pensée qu’on ne saurait jamais assez largement rétribuer les jurisconsultes.

Cet article a pour but de rendre impossible la pratique des tribunaux qui souvent accordent des rétributions disproportionnées à l’actif et interprétant d’une façon large Part. 735 actuel, après avoir fixé une première rétribution, en accordaient une seconde sous le nom de supplément, sous motif que la faillite avait abouti à une liquidation ou bien considéraient la première rétribution comme un acompte en cas de concordat.

Ces modifications du projet ont été proposées par la Chambre de Commerce de Bucarest.

roi SUR LA FAIELITE

TITHE PREMIER

DA LA DÉCLARATION DE FAILLITE ET DE SES EFFETS

695. Tout commerçant qui cesse de payer ses dettes commerciales est en état de faillite.

Fr. 437. 2 Mars 89. 1. B. 437. 20 Juin 83.1. It. 683. P. 692, 130 SV. N. 764, 900 sv. E. 871, 874.

696 (718). Ee seul refus de paiement, fondé sur des exceptions qu’en bonne foi le débiteur croit fondé, ne constitue pas une preuve de la cessation des paiements, et de même le fait matériel de la continuation des paiements par des moyens frauduleux n’empècbe pas la déclaration que le commerçant a été réellement en état de cessation de paiement.

It. 705.

697 (696). La faillite est déclarée par un jugement prononcé, soit sur la déclaration du failli, soit à la requête d’un ou de plusieurs créanciers, soit d’office.

Fr. 440. B. l. 1. 442. It. 684. P. 696. N. 764, 766, 768. A. K. 0. 95. E. 8 75.

698 (697). La déclaration de faillite est prononcée par le tribunal de commerce dans le ressort duquel le débiteur a son principal établissement commercial.

167

Le tribunal est saisi de toute la procédure de faillite et il connaît de toutes les actions qui en dérivent, à moins que par leur nature celles-ci n’appartiennent à la juridiction civile.

Les formes de procédure sont réglées par les dispositions spéciales édictées au livre IV et par le Code de procédure civile.

Fr. 438. B. l. l. 440. It. 683. N. 766 A. l. l. 94, 95. 699 (698). Dans les trois jours de la cessation de paiements, y compris le jour dans lequel elle a lieu, le failli doit en faire la déclaration au tribunal de commerce désigné dans l’article précédent.

La déclaration doit être accompagnée du dépôt du bilan, lequel sera certifié sincère, daté et signé du failli et du dépôt de ses livres de commerce dans l’état où ils se trouvent.

Le bilan doit contenir l’indication et l’estimation approximative de tous les biens meubles et immeubles du failli, l’état de ses dettes et créances avec les nom, prénoms et adresse de chacun des créanciers, le tableau des profits et pertes et celui des dépenses pour lui et sa famille.

Fr. 439. B. 1. l. 441. It. 686. N. 765. A. 1. 1. 96.

700 (699). Tout créancier pour cause de commerce peut, en faisant la preuve de la cessation des paiements, demander au tribunal compétent la déclaration de faillite du commerçant son débiteur en établissant à son encontre la cessation des paiements.

Ne peuvent toutefois user de cette faculté les descendants, les ascendants ainsi que le conjoint du débiteur.

Fr. 440. B. l. 1. 442. It 687. P. 696. N. 766, 768. A. 1. 1. 97. F. 875.

701 (700). Le tribunal doit déclarer d’office la faillite, si la cessation de paiements de la part d’un négociant

168 est un fait notoire ou si elle résulte d’informations sûres ; mais il peut s’il le croit nécessaire entendre préablement le failli.

It. 688. N. 766. A. 9 7, 2°.

702 (701). Dans les sept premiers jours de chaque mois, les huissiers et juges de paix sont tenus de transmettre au président du tribunal de commerce de leur ressort ou du tribunal civil faisant fonctions de tribunal de commerce , un tableau des protêts faits pendant le mois précédent.

Cet état doit contenir la date de chaque protêt, les noms, prénoms et adresses des personnes auxquelles il a été fait protêt, ainsi que des requérants, l’échéance de l’effet protesté, la somme due et les motifs du refus de paiement.

Ces états rédigés sur un modèle fourni par le tribunal doivent être mis en liasse chaque mois et conservés au greffe afin que chacun en puisse prendre connaissance.

Tout huissier ou juge de paix qui ne se sera pas conformé à ces prescriptions sera puni d’une amende de 5 à 50 Leis, qui sera infligée par la chambre de conseil du tribunal.

Le fonctionnaire qui aura livré des copies de la liste des protêts, celui qui permettra d’en extraire des copies et celui par l’inadvertence duquel serait facilité la copie de ses listes sera passible d’une amende de 100 à 500 leis prononcée par le complet du tribunal de commerce, en chambre de conseil, en premier et dernier ressort et en cas de recidive au double de cette amende.

B. 1. 1. 443. It. 689.

703 (702). Le commerçant qui s’est retiré du commerce peut aussi être déclaré en faillite, mais seulement dans le.s cinq années qui suivent sa retraite et à la condition que la cessation des paiements ait eu lieu au cours de

169 l’exercise du négoce, tout au moins l’année suivante et pour des dettes motivées par ce négoce lui-même.

La faillite peut être déclarée aussi après le décès du commerçant, mais seulement dans l’année qui suit le décès.

Fr. 437, 2°, 3°. B. l. l. 437. li. 690. N. 767.

704 (703). Par le jugement qui déclarera la faillite, le tribunal devra:

• 1° Nommer dans son sein le juge-commissaire pour la procédure de faillite;

• 2° Ordonner l’apposition des scellés;

• 3° Nommer un syndic;

• 4quot; Établir un délai d’un mois au plus dans lequel les créanciers doivent présenter à la greffe du tribunal la déclaration de leurs créances ;

• 5“ Déterminer le jour et l’heure quand on procédera, à la résidence du tribunal, à la vérification des créances. Ce délai ne peut être plus éloigné qu’au plus de vingt jours à partir de l’expiration du délai, prévu dans l’alinéa précédent. Le jugement doit en plus contenir l’ordre au failli de présenter dans les trois jours le bilan dans la forme établi par l’art. 699 et ses livres de commerce s’ils n’ont pas encore été déposés.

Ce jugement, susceptible d’opposition et d’appel, est provisoirement exécutoire.

Fr. 451, 452. It. 691. N. 781, 791. A. Konkurs-Ordnung, 102.

705 (704). Si le commerçant, déclaré en faillite, possède des biens situés en d’autres lieux, le juge-commissaire devra s’adresser à l’autorité judiciaire de ces lieux pour ordonner l’apposition des scellés et dresser le procès-verbal établissant cette opération.

Fr. 457. It. 692. N. 795. A. l. l. 104.

706 (705). Un extrait, contenant les dispositions du jugement déclaratif de faillite, doit être inséré au journal des

170 annonces judiciaires et affiché dans la salle du tribunal.

Fr. 442.

707 (706). Le failli jugé à défaut et celui qui a été déclaré d’office, sans être appelé, ou celui qui, quoique étant appelé, a été jugé à défaut, a droit de faire opposition au jugement déclaratif de la faillite devant le même tribunal qtri l’a prononcé, dans les 8 jours de l’affichage de la copie du jugement à la porte du tribunal. Tout autre intéressé a droit de faire opposition au jugement déclaratif de faillite dans les 16 jours de raccomplissement de la même formalité. Le jugement d’opposition est poursuivi contradictoirement contre le syndic et est susceptible d’appel.

Fr. 580. It 693. N. 791. A. l. l. 101.

708 (707). Aussitôt rendu le jugement déclaratif de faillite, le procureur du roi doit prendre connaissance des documents contenus dans le dossier pour rechercher s’il y a lieu à poursuites pénales.

En ce cas, le président du tribunal de commerce est tenu de transmettre, dans les vingt-quatre heures, au procureur du roi une copie du jugement avec tous les autre.s actes et informations parvenu.s au tribunal.

Fr. 459. It. 694.

709 (708). Le tribunal de commerce ordonnera en même temps que le jugement déclaratif de la faillite, l’arrestation du failli contre lequel surgissent des indicés suffisant de fraude, spécialement en cas de disparition ou de défaut non justifié des régistres de commerce et du dépôt du bilan ; il pourra de même ordonner l’arrestation des autres coupables ou complices à la fraude.

Le tribunal de commerce, successivement en tout état de procédure de la faillite, ordonnera l’arrestation du failli contre lequel surgissent des indices suffisants de fraude. L’ordonnance d’arrestation doit être communiqué

171 immédiatement an procureur pour l’exécution. En ce cas la libération provisoire ne peut être accordée par le juge d’instruction chargé de l’instruction de l’affaire qu’après l’avis conforme du tribunal correctionnel.

710 (709). La procédure de la faillite devant la juridiction commerciale et l’instruction ou la procédure pénale auront cours indépendamment l’une de l’autre et sans interruption, sauf les cas prévus au chapitre III du titre IV.

Le juge d’instruction peut prendre auprès du tribunal de commerce, du juge-commissaire et du syndic tous renseignements ou informations dont il aurait besoin. Il peut aussi prendre connaissance des livres, ou requérir des copies et extraits des actes de la procédure de faillite ainsi que des livres et papiers du failli, mais il ne peut les enlever du greffe du tribunal de commerce.

L’instruction terminée le juge d’instruction doit décider s’il y a lieu ou non de renvoyer les inculpés devant la juridiction répressive.

La décision définitive de la justice pénale sera inscrite en marge du jugement qui a déclaré la faillite, et publiée comme le dit jugement.

Fr. 601—603. B. 1. l. 385. It. 696. N. 712-714. A. 1. 1. 93, 2^.

711 (710). Les nom et prénoms du failli seront inscrits sur un tableau exposé dans la salle du tribunal qui a déclaré la faillite, ainsi que dans les locaux de la bourse de commerce.

Les individus dont les noms sont ainsi affichés ne pourront entrer dans les locaux de la bourse. Cette prohibition doit être mentionnée sur le tableau.

Fr. 613. B. 1. 1. 592. It. 697. N. 703. A. 1. 1. 68.

712 (711). Jusqu’à la clôture de la procédure de faillite, le failli ne pourra s’éloigner de son domicile sans la per-

172 mission du juge-commissaire et devra se présenter au dit juge toutes les fois qu’il en sera requis. Toutefois si le juge reconnaît que le failli a de légitimes empêchements à se présenter en personne, il peut l’autoriser à comparaître par mandataire.

It. 698. A. 1. l. 99, 7«.

713 (712). A dater du jugement déclaratif de faillite, le failli est de plein droit dessaisi de l’administration de ses biens, même de ceux qui peuvent lui parvenir pendant l’état de faillite.

Le.s actions compétant au failli, à l’exception de celles concernant exclusivement ses droits personnels et ceux étrangers à la faillite, ne pourront être exercées que par le syndic.

A dater de la déclaration de faillite, toutes actions contre le failli concernant ses biens , meubles ou immeubles et tous actes exécutifs sur ses biens, ne peuvent être exercés ou poursuivis que contre le syndic.

Lorsque le tribunal le juge à propos, il peut permettre ou ordonner que le failli intervienne dans la cause, spécialement lorsque les intérêts de ce dernier sont en opposition avec ceux du syndic.

Le failli a le droit d’intervenir dans toutes les questions d’où peut résulter à sa charge une inculpation de banqueroute.

Fr. 443. B. l. 1. 444. It. 699. P. 700. N. 770, 771. A. l. 1. 5. F. 87S.

714 (713). Le jugement déclaratif de faillite arrête, à l’égard de la masse seulement, le cours de.s intérêts de toute créance non garantie par un privilège, par un gage ou pai’ une hypothèque.

Les intérêts des créances garanties ne pourront être réclamés que sur les sommes provenant de la vente des biens affectés au privilège ou à l’hypothèque ; mais lorsque, par suite de TinsulSsance de ces garanties, les droits des créanciers s’exerceront sur la masse chirographaire, le restant non

173 garanti de la créance se détermine, sans tenir compte des intérêts postérieurs à la date du jugement déclaratif de faillite.

Fr. 445. B. 451, 452. It. 700. P. 710. F. 884.

715 (714). Les dettes à échéance obligatoire à la charge du failli ainsi que les dettes dont l’échéance était abon-donnée à sa volonté deviennent exigibles par suite de la déclaration de faillite.

Du moment de la déclaration en état de faillite les créances contre le failli, en ce qui concerne la participation aux délibérations de la faillite, resteront fixés entre les mains du dernier porteur, antérieur à la déclaration en état de faillite; mais celles qui se trouveront en circulation à l’étranger resteront fixées entre les mains du premier porteur du pays antérieur à la déclaration en état de faillite.

Fr. 444. B. 450. It. 701. P. 710. N. 772. A. 1.1. 58. F. 883. 716 (715). Les loyers dûs par le failli ne peuvent motiver de.s actes d’exécution sur les effets mobiliers qui servent à son commerce pendant une période de trente jours à partir du jugement déclaratif de faillite, sans préjudice de toute mesure conservatoire et du droit qu’aurait le propriétaire, d’après une convention antérieure, de reprendre possession des lieux loués.

Dans ce cas, la suspension des actes d’exécution établie au présent article cessera de plein droit.

Fr. 450. B. 1. 1. 454. It. 702.

717 (716). Si le failli est locataire d’immeubles pour’ les besoins de son commerce et si le contrat doit continuer plus d’une année depuis la date de la déclaration de la faillite le syndic, avec l’autorisation de la majorité en sommes des créanciers dont les créances ont été vérifiées, peu demander la dissolution de ce contrat en donnant au propriétaire une juste compensation.

It. 703.

174

718 (717). Par le jugement déclaratif de faillite ou par jugement ultérieur, le tribunal déterminera, d’office ou à la requête de tout intéressé, l’époque à laquelle a eu lieu la cessation des paiements.

A défaut de détermination spéciale, la cessation des paiements est réputée avoir eu lieu à partir du jugement déclaratif de faillite ou à dater de la mort du failli, à dater du jour où il s’est retiré du commerce, si la déclaration a eu lieu à la suite d’un de ses événements.

En aucun cas, la cessation des paiements ne pourra être reportée à une date antérieure de trois ans avant les susdits événements.

Fr. 441. B. 442, 2°. It. 704. N. 769. Ä. 1. l. 100.

• 719. Contre le jugement qui détermine provisoirement la date de la cessation des paiements on peut former contestation devant le tribunal qui l’a prononcé, sous condition pourtant que cette contestation soit notifiée dans les 8 jours au plus tard depuis la vérification des créances.

Toutes les contestations contre ce jugement sont discutées contradictoirement avec le syndic et résolues par un seul et même jugement.

Après l’expiration de ce délai, ou lorsque le jugement qui s’est prononcé sur la contestation n’est plus sujet à appel, la date de la cessation des paiements reste irrévocablement déterminée relativement à tous les créanciers.

Fr. 580, 581. It. 706. A. 791. A. 1. 1. 100, 101.

72(1. Sont nuis et de nul effet tous actes et opérations du failli, ainsi que tous paiements qui auraient été faits par lui après le jugement déclaratif de faillite.

Sont aussi nuis relativement à la masse des créanciers :

• 1“ Tous actes translatifs de propriété à titre gratuit passés postérieurement à la date de la cessation des paiements.

• 2° Tous paiements de dettes non échues faits après

175 la date susdite, soit eu espèces, soit par cession, vente, compensation ou autrement.

Fr. 44fi. B. 448. It. 707. N. 773. A. l. l. 23, 2^.

• 721. nbsp;nbsp;nbsp;Tous actes, paiements et aliénations faits par le débiteur en fraude de ses créanciers, quelle que soit l’époque à laquelle ils aient eu lieu, devront être annulés en vertu des dispositions de l’article 975 du Code civil.

Fr. 447. B. 446. li. 708. P. 721. N. 777. C. 1377. A. 1.1. 24. F. 879.

• 722. nbsp;nbsp;nbsp;Sont réputés faits en fraude des droits des créanciers et, à défaut de preuve contraire, doivent être annulés, par rapport à la masse, s’ils ont eu lieu après la date de la cessation des paiements:

• 1“ Tous actes, paiements et aliénations à titre onéreux lorsque le tiers contractant connaissait l’état de cessation de paiements dans lequel se trouvait le commerçant, bien que celui-ci ne frit pas encore déclaré en faillite.

2“ Tous actes et contrats commutatifs dans lesquels les valeurs données ou les engagements contractés par le failli dépassaient notablement la valeur de ce qui lui avait été donné ou promis.

3° Les paiements de dettes échues et exigibles qui n’ont pas été faits en espèces ou en effets de commerce.

4° Les gages, antichrèses et hypothèques constitués sur les biens du débiteur.

La même présomption a lieu pour les actes, paiements et aliénations à un titre quelconque consentis dans les dix jours précédant la déclaration de faillite, même en l’absence des conditions ci-dessus spécifiées.

Fr. 447. B. 447, 2°. It. 709. N. 774— 776. A. 1.1. 23—25. E. 880.

• 723. nbsp;nbsp;nbsp;Les inscriptions hypothécaires prises en vertu d’un titre reconnu valable ne tombent pas sous le coup des

176

dispositions de l’article précédent, pourvu qu’elles soient antérieures au jugement déclaratif de faillite.

Fr. '448. B. 447. It. 710. N. 774. A. l. l. 27. E. 881.

• 724. nbsp;nbsp;nbsp;Dans le cas où des lettres de change auraient été payées après l’époque fixée comme étant celle de la cessation des payements, et avant le jugement déclaratif de faillite, l’action en rapport ne pourra être intentée que contre le dernier obligé par voie de recours, si toutefois celui-ci avait connaissance de la cessation des paiements à l’époque où la lettre de change a été tirée ou endossée.

Fr. 449. B. 449. It. 711. E. 882.

• 725. nbsp;nbsp;nbsp;Lorsqu’un commerçant aura été déclaré en faillite après son décès, ou lorsque le failli viendra à décéder après la déclaration de faillite, sa veuve, ses enfants et ses héritiers pourront se présenter ou se faire représenter pour le suppléer dans la formation du bilan, dans l’examen des livres et dans toute la procédure de faillite.

Fr. 478. B. 490. It. 712.

TITRE I

DE l’administration DE LA FAILLITE

• Chapitre I

Des jyersonnes chargées de l’administration de la faillite

• 726. nbsp;nbsp;nbsp;L’administration de la faillite est exercée par un syndic nommé par le tribunal sous la surveillance et sou.s la direction du juge-commissaire.

SECTION 1

DU SYNDIC

• 727. nbsp;nbsp;nbsp;Le syndic doit être choisi pai' le tribunal parmi les personnes ne faisant pas partie de la masse des créanciers et qui ne soient ni parentes ni alliées du failli jusqu’au quatrième degré inclusivement.

Fr. 462, ult°. B. 456. It. 714. N. 787, 2°. A. 70.

• 728. nbsp;nbsp;nbsp;Une liste avec le nom des personnes aptes pour la charge de syndic de faillite sera formée de 3 en 3 années pour chaque ressort de Cour d’Appel. Une commission composée de deux conseillers délégués par le pre-

Themis, LVIste deel, de stuk. (1895). nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12

180 mier président de la cour d’appel, le procureur-général, deux membres de la ville de résidence de cette Cour d’appel, délégués par cette chambre, le bâtonnier du corps des avocats et le président du tribunal de commerce de la même ville formeront cette liste et la transmettront à tous les tribunaux du ressort.

B. 455, 456. It. 716.

• 729. nbsp;nbsp;nbsp;Le syndic doit être choisi par le tribunal parmi les personnes comprises dans cette liste.

B. 456. It. 716.

• 730. nbsp;nbsp;nbsp;Les personnes qui seront inscrites dans la liste seront choisies parmi:

• 1“ nbsp;nbsp;nbsp;les commerçants roumains, patentaires de P” et de jpeme dagge, qui ont exercé le commerce au moins quatre années et qui n’ont jamais été faillis ;

• 2° nbsp;nbsp;nbsp;les anciens magistrats, a partir du rang de juge de paix, ayant un service d’au moins quatre années;

• 3° nbsp;nbsp;nbsp;les avocats titrés qui ont pratiqué effectivement au moins 4 années.

Fr. 462, 3°. It. 717. A. 79.

• 731. nbsp;nbsp;nbsp;La nomination du syndic doit lui être immédiatement notifiée.

Le syndic, qui n’a pas l’intention d’accepter les fonctions qui lui sont dévolues, doit déclarer son refus au tribunal dans les trois jours de la notification ci-dessus.

Passé ce délai, il peut encore demander d’être dispensé, mais il ne peut abandonner ses fonctions tant qu’il n’a pa.s régulièrement fait à ce dernier la transmission du patrimoine de la faillite et le compte-rendu de sa propre administration.

B. 458, 2°. It, 718. A. 73, 2°.

• 732. nbsp;nbsp;nbsp;Si les créanciers, dans la réunion dans laquelle on vérifie les créances ou postérieurement, demandent à subroger au syndic nommé par le tribunal un autre syndic.

181

et si cette demande est appuyée par la majorité, demandée pour la validité du concordat, ce remplacement doit être accordé. Dans ce cas le nouveau syndic doit être expressément désigné par les créanciers et seulement parmi les personnes comprises dans la liste même, si cette même personne a aussi un autre syndicat.

Fr. 46 7. B. 462, 2°. It. 719. A. 76.

• 733. nbsp;nbsp;nbsp;En tout état de cause, le tribunal peut révoquer ou remplacer le syndic, soit à la requête des créanciers, soit d’office, après l’avoir entendu en chambre du conseil.

Fr. 467. B. 462, F. It. 720. N. 788, F. A. 76.

• 734. nbsp;nbsp;nbsp;En principe, le syndic n’est pa.s tenu de donner caution, mais si cette précaution paraît indiquée par des motifs spéciaux tirés de la nature du patrimoine du failli ou par les conditions de l’administration de la faillite, le tribunal peut ordonner la caution soit par le jugement déclaratif de faillite, soit par un jugement postérieur ; il peut le faire d’office, ou à la requête d’un ou plusieurs créanciers.

Le montant de la caution est fixé par le tribunal.

It. 721. A. 720, 2°.

• 735. nbsp;nbsp;nbsp;Il appartient au tribunal seul de déterminer la somme de la rétribution due au syndic pour son travail et ses services. La rétribution ne peut être plus petite de 5 '‘j^ ni plus grande de 10 ®/o de l’actif fallimentaire ; en tout cas elle ne peut être plus grande de 2000 lei par mois pour tout le temps de la faillite, c’est-à-dire jusqu’à la définitive homologation du concordat ou jusqu’à l’homologation de la vente de l’actif fallimentaire.

Cette rétribution sera payée, les opérations de la faillite une fois finies, avec droit de créance privilégiée. Les accomptes sur rétribution et les suppléments de rétribution sont prohibés.

B. 461. It. 722. N. 863. A. 7 7.

• 736. nbsp;nbsp;nbsp;Les personnes inscrites peuvent être maintenues

182 dans la liste renouvelée. Les syndics des faillites ne cessent des fonctions qu’on leur a conférées, quoique leurs noms ne figurent plus sur la nouvelle liste faite à l’expiration de 3 années,

• 737. nbsp;nbsp;nbsp;La même personne ne peut obtenir deux ou plusieurs syndicats en même temps, ni obtenir le second syndicat qu’après le complet achèvement de tous les travaux de la première faillite et après avoir rendu compte de sa gestion ; pourtant, si, après avoir fait l’inventaire, on constate que la faillite n’a pas d’actif ou a un actif minime, le tribunal estimant peut nommer la même personne syndic dans une autre faillite sous condition que dans le premier il travaille à titre onorifique. Si le syndic refuse la charge de la faillite sans actif ou avec un actif minime, elle est donnée à une autre personne qui a déjà un autre syndicat sous la même condition.

• 738. nbsp;nbsp;nbsp;Le syndic, en ce qui concerne l’administration de la faillite, est assimilé à un fonctionnaire public.

SECTION II

DU JOGE-COMMISSAIRE

739 (740). Le juge-commissaire est spécialement chargé de diriger et d’accélérer toutes les opérations de la faillite. — Il prend d’urgence les mesures nécessaires pour la sûreté et la conservation des biens de la masse. Il nomme, sur la proposition du syndic, les avocats, mandataires, huissiers, experts, courtiers et gardiens dont le ministère est nécessaire dans l’intérêt de la masse. — Il détermine les frais, dépens et honoraires qui doivent être payés à ces derniers; il convoque les créanciers toutes les fois qu’il l’estime opportun ; il fait son rapport au tribunal

183 sur les litiges qui résultent de la faillite et qui révèlent de la juridiction commerciale; et il peut proposer, même d’office, la révocation du syndic.

Le tribunal peut, en tout état de cause, remplacer la juge-commissaire.

Fr. 452, F; 454,- B. 446 , 462, F; 463; It. 727.

740. Le juge-commissaire doit statuer dans le délai de 3 jours sur les réclamations proposées contre quelques-unes des opérations du syndic, sauf recours au tribunal dans le délai de 5 jours à partir de la prononciation (du juge-commissaire). L’ordonnance du juge-commissaire est exécutoire par provision.

Les requêtes des créanciers pour la révocation du syndic doivent être proposées au juge commissaire.

741 (743). Le juge-commissaire est autorisé à interroger le failli ainsi que ses commis ou employés, comme aussi toute autre personne, sur la formation et la vérification du bilan, et sur les causes et les circonstances de la faillite. Il est tenu de transmettre au procureur du roi les renseignements qu’il a recueillis.

Fr. 477. B. 485. B. 730. N. 805.

742 (745). Si le failli se trouve en état d’arrestation, le juge-commissaire peut, moyennant une demande adressée au juge d’instruction, l’entendre toutes les fois qu’il en a besoin ou qu’il en est requis par le syndic.

Fr. 488. B. 482, 2°. It. 732.

CHAPITRE II

Le l’apposition des scellés et de l’inventaire

742 (746). Immédiatement après la déclaration de faillite ou dans les vingt-quatre heures où l’avis lui en

184 est parvenu le juge-commissaire ou le juge de paix, à ce délégué, est tenu de procéder à l’apposition des scellés, tant en présence du syndic, s’il intervient, qu’en son absence.

Le tribunal de commerce peut même procéder à l’apposition des scellés, soit d’office, soit à la requête d’un ou de plusieurs créanciers, sans attendre la déclaration de faillite, toutes les fois que le débiteur a pris la fuite ou qu’il y a détournement de tout ou partie de l’actif.

Fr. 457. B. 470, 1°. It. 733. N. 793. A. 112.

744 (747). Les scellés seront appossés sur les magasins, comptoirs, bureaux, caisses-fortes, portefeuilles, livres, papiers, meubles et autres effets du failli.

Quand les scellés sont apposés par le ministère du juge de paix, celui-ci est tenu d’aviser immédiatement le tribunal ou le juge-commissaire.

Fr. 458. B. 470, 2°, 4°. B. 734.

745 (748). Les vêtements, bardes et meubles, nécessaires au failli et à sa famille, ne seront pas mis sons scellés, mais seront laissés à la disposition du failli après une description sommaire, sauf au juge-commissaire de statuer sur les réclamations de la part du syndic.

Fr. 409. It. 735. N. 808.

746 (749). On ne comprendra pas dans les scellés les objets dont la vente aura été autorisée et ceux qui sont indispensables à l’exercise du commerce du failli, si le syndic a été autorisé à continuer le commerce, à la condition que le syndic le demande, mais les dits objets devront être immédiatement inventoriés et prisés en présence du juge-commissaire.

Le procès-verbal de ces opérations devra être transmis au tribunal.

Fr. 470. B. 471, 3°, 4°. It. 736. N. 797, 2°. 809. F. 118, 2°.

747 (750). Les livres de commerce du failli ne seront

186 pas mis sous scellés, si le syndic le demande; mais ils devront être paraphés et il sera dressé un procès-verbal minutieux de l’état dans lequel ils se trouveront.

Ce procès verbal devra être conservé par le juge-commissaire ; les livres devront être remis au syndic qui sera tenu de les déposer sans retard au tribunal.

Le juge-commissaire peut autoriser le syndic à garder ou à se faire remettre les livres pour les besoins de l’administration de la faillite, mais cette autorisation ne sera valable que pour un temps limitativement déterminé.

Le délai imparti étant écoulé, les livres du failli devront être déposés au greffe et ne pourront plus être déplacés, sauf le cas où, par suite d’une accusation de faux, il deviendrait nécessaire de les mettre à la disposition de la juridiction pénale.

Le syndic, lorsqu’il est le dépositaire des livres du failli, doit les présenter et les remettre au tribunal commercial toutes les fois qu’il en est requis.

Fr. 471, F. B. 471, F. It. 7:17. N. 799, F.

748 (751). Les lettres de change et autres titres de crédit à courte échéance, susceptibles d’acceptation ou nécessitant des actes conservatoires, peuvent être remis au syndic pour qu’il fasse le nécessaire, moyennant l’autorisation du juge-commissaire et un procès-verbal de description. Le syndic remettra au juge-commissaire un bordereau signé des documents confiés à ses soins.

Fr. 4 71, 2°. B. 4 71, 2°. li. 738. N. 799. A. 118, 2°.

749 (752). Toutes les fois que l’inventaire des biens du failli paraît possible en un jour, le juge-commissaire peut ordonner qu’il y soit procédé immédiatement par le syndic sans qu’il y ait lieu d’apposer les scellés.

Fr. 435, 2°. B. 4(18. It. 739. N. 800.

750 (753). Dans les trois jours de sa nomination, le syndic demandra la levée des scellés et il procédera à

186 l’inventaire des biens du failli, lequel sera présent ou dûment appelé.

Fr. 479. B. 481. It. 740. N. 798. A. 119.

751 (754). L’inventaire sera exempt des formalités ordinaires et des droits d’enregistrement et de timbre; il sera dressé en double minute par le syndie avee le concours d’un ou de plusieurs créanciers lesquels seront désignés par le tribunal et en cas d’urgence par le juge-commissaire.

L’inventaire doit comprendre la description de toutes les facultés actives du failli et être signé par tous les participants à sa confection. Un des originaux de l’inventaire sera déposé dans les vingt-quatre heures au greffe du tribunal.

Il est loisible au syndic de se faire assister' d’une personne compétente, nommée par le juge-commissaire, pour la formation de l’inventaire et pour l’estimation des objets.

Lorsque des circonstances spéciales l’exigent, le tribunal peut prescrire des mesures particulières dans l’intérêt de la faillite et les précautions qu’il jugerait utiles pour la confection de l’inventaire.

Si les créanciers désignés ne se conforment pas aux invitations faites, l’inventaire sera dressé en présence d’un commissaire de police, dans les communes urbaines, et du maire dans les communes rurales.

Fr. 480. B. 489. It. 741. N. 800, 802. A. 113, 2°.

752 (755). L’inventaire terminé, le syndic doit, sur chacune des minutes, se constituer gardien judiciaire des marchandises, deniers, titres de crédit, livres, papiers, meubles et autres effets du failli.

Les sommes en caisse doivent être déposées à la Caisse des dépôts, et le certificat de dépôt sera remis au tribunal.

En ce qui concerne les livres et papiers du failli, si une instruction criminelle est ouverte pour faux, il y a

187 lieu d’appliquer les dispositions des articles 454 et 457 du Code de procédure pénale.

Fr. 484. B. 491. It. 742. N. 799, 2^. A. 114.

753 (756). En cas de faillite, déclarée après la mort du failli et avant qu’il ait été fait inventaire des biens de la succession ; comme aussi dans le cas où le failli viendrait à décéder après la déclaration de faillite et avant la clôture de l’inventaire, il sera immédiatement procédé à cette formalité : de la manière sus-indiquée, les héritiers présents ou dûment appelés.

Fr. 4 81. B. 49 0. It. 743. N. 804.

CHAPITKE 111

Des OPÉRATIONS relatives A l’administration DE LA FAILLITE

754 (757). Aussitôt aprè.s sa nomination, le syndic devra présenter requête au juge-commissaire ou au juge de paix pour apposer les scellés, si cette formalité n’a pas encore été accomplie.

En outre, à l’aide des indications du bilan, des livres et papiers du failli ou à l’aide de ses propres renseignements , il devra dresser la liste des créanciers du failli et envoyer à chacun d’eux une invitation spéciale, eu leur faisant connaître les dispositions du jugement de mise en faillite relatives aux déclarations des créanciers.

La liste des créanciers, avec l’indication approximative des créances respectives, doit être déposée au greffe du tribunal. Elle peut être rectifiée et complétée par le juge-commissaire avant la vérification des créances.

Fr. 482. B. 496, 2^. It. 744. N. 815-817. A. 69.

855 (758). Dans le cas où le bilan n’aurait pas été

188 déposé par le failli, le syndic, sons le contrôle du juge commissaire et du procureur, devra l’établir à bref délai à l’aide des éléments qu’il aura pu recueiller.

Si le bilan a été déposé par le failli, le syndic est autorisé à le vérifier et à faire toutes rectifications et additions qu’il jugera nécessaires.

Le bilan ainsi dressé ou rectifié sera déposé au greffe du tribunal.

En cas d’omission ou de négligence dans l’accomplissement des devoirs imposés par le présent article, le syndic sera tenu de dommages-intérêts, sans préjudice de la destitution dont il pourra être objet, et privé, en tout ou en partie de ses honoraires.

Fr. 476. B. 490. B. 745. N. 804. A. 114.

756 (759). Si le failli prouve qu’il a été malgré lui dans l’impossibilité de déposer son bilan et ses livres de commerce dans le délai fixé par l’article 698, et que le tribunal reconnaisse que tout soupçon de fraude doive être écarté, il peut être autorisé, par une ordonnance rendue en chambre du conseil, à présenter son bilan dans un bref délai.

Passé ce délai, il y aura lieu d’appliquer les dispositions de l’article précédent.

A cette fin le failli est autorisé à examiner ses livres de commerce dans le bureau du syndic ou au greffe du tribunal.

It. 746. N. 803.

7b7 (760). Le syndic appelera le failli auprès de lui pour examiner les livres, en reconnaître le contenu, en certifier l’état, les clôturer et les signer en sa présence.

Si le failli n’obtempère pas à l’invitation, il sera cité à comparaître dans les quarante-huit heures au plus tard devant le juge-commissaire.

Lorsque le failli se trouvera en état d’arrestation le

189

juge-commissaire peut l’autoriser à comparaître par fondé de pouvoir.

Fr. 475. B. 493. It. 747. N. 798, 20, 30. A. 123.

758 (761). Le syndic doit procéder au recouvrement des créances de la faillite en usant contre les créanciers des mesures de précaution, prescrites par le juge-commissaire, et il en donnera quittance.

Il lui appartient de faire tous les actes conservatoires des droits du failli contre ses débiteurs et de prendre les inscriptions hypothécaires qui n’auraient pas été prises sur les immeubles de ces derniers.

Les inscriptions seront prises au nom de la masse et l’on joindra aux bordereaux un certificat du greffier du tribunal de commerce, constatant la nomination du syndic.

Fr. 490. B. 48 7, F. 20. It. 748. N. 806, 814. A. 125.

759 (762). Les lettres et télégrammes adressés au failli devront être remis au syndic qui est autorisé à les ouvrir ; le failli a le droit d’assister à l’ouverture et il peut se faire remettre les lettres et télégrammes qui ne concernent pas la situation de ses affaires.

Pour ces derniers le syndic est tenu au secret.

Fr. 471, 30. B. 478. It. 749. N. 807. A. 111.

760 (763). Le syndic peut être autorisé par le juge-commissaire à vendre les objets sujets à dépérissement ou menacés d’une dépréciation imminente, aussi bien que ceux dont la conservation serait trop dispendieuse.

Il peut être autorisé à continuer l'exploitation du commerce du failli dans le cas où cette exploitation ne pourrait être interrompue sans dommage pour les créanciers.

La vente ne pourra être faite qu’après une préalable expertise ordonnée par le juge-commissaire et elle ne demeurera définitive qu’après homologation par le tribunal, donnée en chambre de conseil-

190

Le juge-commissaire déterminera les conditions sous lesquelles le commerce doit continuer, et prescrira les précautions nécessaires pour la sûreté des marchandises et la consignation du prix. L’ordonnance du juge-commissaire, tant pour la vente que pour la continuation du commerce, sera publiée dans la feuille des annonces judiciaires ou dans le journal officiel. Tout créancier et le failli ont droit de faire appel contre cette ordonnance devant le tribunal commercial dans le délai de 3 jours libres depuis la publication.

Fr. 470, 486. B. 477. It. 750. N. 809.

761 (764). Le syndic doit exercer en personne ses fonctions à moins qu’il n’ait été autorisé par le juge-commissaire à les déléguer à ses frais à d’autres personnes pour des opérations déterminées.

11 peut en outre être autorisé par le juge-commissaire à se faire assister dans l’exercice de ses fonctions par une ou plusieurs personnes payées par lui et sous sa responsabilité ; cette autorisation, lorsque des circonstances particulières la justifient, sera accordée, la commission entendue.

Le syndic peut de même être autorisé à se faire assister du failli pour administrer la faillite; en pareil cas les conditions du concours du failli sont arrêtées par le juge-commissaire.

Dans la réunion de la vérification des créances, les créanciers devront délibérer sur les diverses autorisations accordées au syndic, et sur les modifications dont elles paraîtraient susceptibles.

Fr. 488. B. 499. It. 751. A. 120.

762 (765). Le tribunal ayant pris l’avis du juge-commissaire sur proposition du syndic, peut accorder au failli pour lui et sa famille les secours nécessaires sur l’actif de la faillite, fixant la somme une fois pour toutes.

191

Après la vérification des créances aucun secours ne peut être accordé au failli et sa famille sans l'approbation de la majorité en nombre des créanciers vérifiés,

Fr. 474. B. 476, It. 752. N. 808. A. 120.

763 (766). Les deniers provenant des ventes et des recouvrements seront aussitôt déposés à la caisse des dépôts et consignations, déduction faite des sommes reconnues nécessaires par le juge-commissaire pour les frais de la justice et les frais d’administration, et le certificat de dépôt sera transmis au tribunal.

Le syndic est tenu de présenter' au juge-commissaire la preuve du dépôt dans les trois jours de la perception.

En cas de retard, le syndic devient débiteur des intérêts des sommes non déposées.

Fr. 489. B. 479. It. 753. N. 810.

764 (767). Tous deniers déposés par le syndic ou par-dès tiers pour le compte de la faillite ne pourront être retirés qu’en vertu d’rrne ordonnance dir juge-commissaire. S’il y a saisie-arrêt, le syndic devra préalablement en obtenir la main-levée.

Fr. 489, 2». B. 480. It. 754. N. 811.

765 (868). Le syndic est tenrr de présenter à la fin de chaqrre mois au juge-commissaire un apperçrr sommaire de son administration ; il y joindra la liste des dépôts effectués avec pièces justificatives. Le juge-commissaire, prenant en considération les circonstances de la faillite, peut autoriser le syndic à porter à trois mois la période sus-indiquée.

Fr. 566. B. 561, 20. It. 755. N. 811.

766 (769). Dans toute faillite, le syndic, dans la quinzaine de son entrée en fonctions, sera tenu de remettre au juge-commissaire un exposé sommaire des principales causes et circonstances de la faillite et de son caractère au point de vue de la juridiction pénale, ainsi que le compte sommaire de l’état apparent de la masse.

192

Le juge-commissaire veillera à l’accomplissement de cette obligation et il transmettra immédiatement au procureur du roi, avec ses observations, l’exposé et le compte du syndic.

Dans le cas où ces documents n’auraient pas été présentés dans le délai sus-indiqué, le juge-commissaire devra en aviser le procureur du roi en lui faisant connaître les causes du retard, et devra obliger le syndic, au besoin à l’aide d’une astreinte pécuniaire, à les présenter dans le plus bref délai.

Fr. 482. B. 494. It. 7.56. N. 842. A. 119.

7Q7 (770). Si le syndic vient à cesser ses fonctions avant la complète liquidation de l’actif, ainsi qu’il est prévu au titre IV, il devra remettre sans retard à son successeur l’avoir et les papiers du failli, et lui rendre compte de son administration.

Si l’inventaire n’est pas achevé, il interviendra pour qu’il soit fait état de tout ce qu’il a reçu.

Le rendement de compte n’est pas définitif tant qu’il n’est pas approuvé par les créanciers.

En cas de décès ou d’interdiction du syndic, ses héritiers ou représentants sont tenus des mêmes obligations.

La liquidation de l’actif terminée, les créanciers sont convoqués par le juge-commissaire pour délibérer sur le compte, rendu par le syndic.

Les assemblées de créanciers, ayant pour objet de délibérer sur ce compte rendu, seront tenues, le failli dûment appelé.

It. 757.

VARIA.

Archief van Handel en Nÿverheid, Verzameling van Wettelÿke en Administratieve Voorschriften, Mededee-lingen en Berichten omtrent Handel en Nyverheid, zoo luidt de titel vaii een nieuw tijdsclirift, waarvan dd. 15 Jan. 1895 bij Gebr. Belinpante te’s Gravenhage de 1e Aflevering verscheen.

Redacteurs zijn; Mr. J. C. de MarezOijens, administrateur, en Jhr. S. v. Citters, commies bij het Dept, van Handel en Nijverheid, voorts Mrs. A. J. Cohen Stuart en ÏH. Reepmaker, resp. secretarissen van de Kamers van Koophandel te Amsterdam en te Rotterdam. Het abonnement zal zijn f 3,60 per jaargang, waarvoor men den 15en van elke maand eene aflevering krijgt van ongeveer 3 vel, met aan ’t eind van den jaargang titel, inhoud en omslag. Afzonderlijke afleveringen, voor zoover beschikbaar, zullen duurder zijn, nl. 25 ets. per vel.

In afwachting van de inhoudsopgave aan ’t eind van den jaargang staat er voor de aflevering eene op de tweede bladzijde van den omslag, waaruit blijkt, dat er drie Rubrieken zijn en ook zullen zijn, nl. A. Wettelyke en Administratieve Voorschriften , B. MededeeUngen en Berichten, C. Statistiek. Die drie Rubrieken nemen thans in: 30 bl., 18 artikelen; 20 bl., 1.5 artikelen; 6 bl., 4 artikelen.

Aanvankelijk is de redactie dus ruimer dan zij belooft.

Jammer, dat de Inhoudsopgave (niet de tekst van de stukjes) tweemaal spreekt van //uitvoerrecht^' in plaats van //invoerrecht», zonder te denken aan het sedert wet 6 April 1877 verdwijnen van alle uitvoerrecht in Nederland.

Zich in den Prospectus ook bepaaldelijk voor Kamers van Koophandel aanbevelend, begint de Redactie haar Rubriek A.

194

dan ook met 7 bl., die het Reglement voor gezegde Kamers opgeven, tekstueel, zooals het nu in 19 artikelen luidt sedert Kon. Besluit dd. 10 Aug. 1894, 8tbl. no. 142. Dat dit Kon. Besluit noodig was door de afschaffing van de patentbelasting en dan ook sedert l Nov. 1894 het kiesrecht regelt, maar vóór l Juni 1896 weder zal moeten worden herzien, wordt mede vermeld. Uit den aard der zaak kan het voor het patent aangeslagen geweest zijn niet op den duur (zooals art. 9 doet) als vereischte worden gesteld voor het kiesrecht, wil men niet de nieuwe deelnemers aan handel en nijverheid uitsluiten. De thans geldende cijfers van dezen census, volgens art. 9 van het Kon. Besluit bij afzonderlijk Besluit voor elke Kamer te regelen, geeft het Archief nog niet op.

Bl. 8—10 zijn gewijd aan de opgave der 1 Jan. 1895 voor Nederland geldende tractaten voor handel en scheepvaart ; behalve de datums wordt vooral vermeld de gelijkstelling met meest begunstigde vreemde naties, die enkel in Spanje en Portugal nog eenigzins, altans voor sommige artikelen , schijnt te ontbreken.

Bl. 11—15 behandelen den industrieelen eigendom, de merken. Ïot de Internationale Overeenkomst van 20 Maart 1883 (zie Stbl. 1884 no. 189) is, te rekenen van 1 Oct. 1894, Denemarken toegetreden. Het wordt langzamerhand vrij algemeen, al ontbreken Duitschland, Oostenrijk en Rusland nog.

Wat er verder in 1894 bij Kon. Besluit bepaald werd, wordt, soms met woordelijken afdruk, soms enkel met vermelding van Staatscourant of Staatsblad, opgegeven voor : toezicht op stoomtoesteUen; uitvoer van bier met afschrijving van den accijns (vroeger 10 hectol. het minimum, nu 5 hectol.); vrijstelling van invoerrechten voor azijnaether en aether sulfuricus ter vervaardiging van rookzwak buskruid ; in- en doorvoer van planten ter zake de phylloxera (Kon. Besl. 26 Mei 1894, 5/W. no. 66); vervoer van ontplofbare stoffen, waar het Kon. Besl. 10 Oct. 1894, Stbl. no. 162, meer vrijheid gaf, dat van 1885, Stbl. no. 187, wijzigend, terwijl reeds bij Min. Beschikking van 29

195

December 1893 bet tarief van geleidekosten wat was verminderd (zie Stsct. 4 Jan. 1894); Rhijnvaart, wat de seinlichten betreft (Stset. 1894, no. 211); certificaten van onderzoek van scheeps-seinlantarens (Stsct. 1894, no. 153); Regeringstoeziebt op stoomschepen in O.-Indië, nl. nieuwe bepalingen omtrent examens voor officieren en machinisten ter koopvaardij, wat voor allen, blz. 26—28, met woordelijke aanhaling van het Reglement van 1894 wordt medegedeeld, maar voor de machinisten eerst 1 Juli 1895 in werking treedt.

De verordeningen van Curaçao, die daar in 1894 den accijns op wijn, bier en gedistilleerd , zoo ook de invoerrechten wijzigden, vormen ’t onderwerp van bl. 29 en 30, van de artikelen 17 en 18. Curaçao gaat meer op Europa gelijken dan vroeger in zijn entrepót-stelsel, maar is nog niet zwaar belast, wat dranken en invoer betreft.

Rubriek B wijdt 7 artikelen, bl. 31—41, aan de nog in vele landen vaak aan de orde komende douanekwesties. Vooreerst het ook door Min. Sprenger v. EuK, zoowel als door Min. PiERSON, in een wetsontwerp bestreden misbruik, om ons matig, naar de waarde geregeld tarief nog te ontgaan door te lage aangifte. Beiden willen benadering door de ambtenaren vergemakkelijken.

Verder Cochinchina, waar de Engelsche katoenindustrie in menig opzicht, in weerwil van een matig invoerrecht, de niets betalende Eransche fabrikanten overwint.

Transvaal schijnt (bl. 33—34) weldra zijn doorvoerhandel door de Kaapkolonie te verplaatsen naar Lorenzo Marquez en Durban. Eerstgenoemde haven kreeg 20 Oct. 1894 een spoorweg naar Pretoria; Durban krijgt er weldra een naar Johannesburg. Zie het rapport van den Ned. Consul te Port-Natal (Consul. Verslagen 1894, no. 37).

Tusschen Groot-Brittannië en Japan kwam 16 Juli 11. te Londen een handelsverdrag tot stand, dat de bedoeling beeft, Japan geheel te Europeaniseeren, wat toegankelijkheid en recht-

Themis, LVIste deel, Iste stuk. (189.5). 13

196 spraak over vreemdelingen betreft. Ook wil het nogal eenige invoerrechten volgens een protocol, dat hier geheel wordt medegedeeld, verhoogen van 5 pCt. der waarde op 10, 8, 7'/3pCt. Niet vroeger dan 16 Juli 1899 kan dat tractaat in werking treden. Zulks zal dan afhangen van den wensch der Japansche Regering. Of de verhooging der invoerrechten vroeger zal in werking komen, zal van de overeenkomsten met andere mogendheden, ook met Nederland, afhangen. Zie art. XHI tract. 26 Aug. 1858.

In afwachting van zulke bepalingen schijnt (bl. 43—45) de Japansche katoenindustrie toch reeds sinds 1887 meer en meer op eigen beenen te kunnen staan. De invoer van garens nam zeer af, de loonen bleven gering, nl. voor mannen ongeveer = 2 ets. per uur, voor vrouwen weinig meer dan de helft. Sedert 1 .luli 1894 is de invoer van ruwe katoen, die 5 pCt. betalen moest, geheel vrij.

In hun, naar men weet, over ’t algemeen hoog tarief hadden de Vereen. Staten enkele speciale bepalingen bij conventie met andere landen ingevoerd. Bij de Wilson-wet kwam Aug. 1894 hierin weer meer uniformiteit, wat ook andere landen sedert leidde tot intrekking hunner aan N. Amerika toegekende voor-deelen.

Hoogst belangrijk is in deze dagen de Jijst (bl. 33—41) van de invoerrechten op graan en meel. In geheel Europa zijn alleen Nederland, België, Engeland en Denemarken geheel van die rechten vrij. Rusland en Rumenië belasten enkel het meel, dus meer den molenaar dan wel den landbouw of de schatkist begunstigend. Zwitserland laat zemelen vrij, vordert van granen fr. 0.30 per 100 kilo, van meel of grutten daarentegen fr. 2.— per 100 kilo. Noorwegen laat haver vrij, overigens nogal belastend.

Moge bl. 42 de gelegenheid tot internationale inschrijving van handels- en fabrieksmerken, die te Bern bestaat, zoo noodig nog meer en meer bekend maken ! Zoo ook bl. 45 het Kon. Besluit dd. 12 Nov. {Moniteur Belge 1894, no. 321), dat in

197

België aan den titel van het Ministerie van Landbouw, Nijverheid enz. het woord //Arbeid// toevoegt en eene afdeeling er bij opricht om de kwesties van toe te passen of nieuw te maken wetsbepalingen omtrent den arbeid voortdurend te overwegen!

In Engeland is nu ook, in den geest van wat op 't vasteland bestaat, bij wet van 25 Aug. 1894 aan de spoorwegmaatschappijen verboden, verandering zonder Staatstoezicht te brengen in de tarieven, die 31 Dec. 1892 van kracht waren. De //Board //of Trade/' zal hebben te beslissen.

Hongarije (zie bl. 46—48) hééft sinds 1 Aug. 1889 een zonetarief voor de spoorwegen, dat, meer dan de schrijver voor Nederland weuschelijk acht, lange reizen begunstigt.

De Pruisische Staatsspoorweg-exploitatie (bl. 49—50), die 1 April 1895 met 20 directiën zal beginnen te werken, maar zonder inspectiën, werkt voor ruim 28,000 kilometer en levert (bl. 49) volgens dit tijdschrift een bruto-outvangst van ruim f 21,000 per kilometer, ongeveer het dubbele van wat in Nederland gemiddeld op de spoorwegen wordt ontvangen. In beide landen gaat van de bruto-ontvangsten ongeveer 60 pCt. aan exploitatiekosten. De Staat trekt dus in Pruisen ongeveer dubbel zooveel percentage van zijn aan spoorwegen besteed kapitaal als in Nederland (respectievelijk 3 en 172 pCt.). Deze berekening wordt in het Hrcte/op bl. 49 i. 1. eenigzins ontsierd door de fout, dat de som van f 21,000 ruim per jaarkilometer wordt gelijkgesteld met ongeveer M. 37,000, wat moet wezen ruim M. 35,000.

Ten slotte zij hier nog even vermeld Rubriek C, aan de Statistiek gewijd.

De cijfers van mond- en klauwzeer in 1894, provinciesgewijs en bij de maand (Mei—Nov.) opgegeveu, de hectarengetalleu der Staatsdomeinen in 1893, de indische spoorwegstatistiek, mede de stoomtrams en de kosten van aanleg betreffend, dat alles maakt de zes laatste bladzijden van dit eerste nummer eveneens niet onbelangrijk.

Volgens den Prospectus zullen mededeelingen omtrent Neder-

198

landsclic Kolonies op deu duur niet uitblijven. Een belangrijk en naar men hopen mag ook een veelgelezen tijdsebrift sehijiit het Archief te zullen wezen.

Over 1893 kwam het Verslag aan do Koningin-Weduwe betrekkelijk de Rijkspostspaarbank weder uit (1894) bij Gebr. v. Cleef te ’s Gravenhage. Het werd door den Minister van Waterstaat gedateerd op 23 Juni 1894 en onderteekend en telt 64 bladzijden, waarbij er dan nog 27 komen voor Bijlagen A—M, ouder toevoeging van nog 6 graphische voorstellingen (N—S), evenals (zie Themis 1894, bl. 148 e. v.) het vorige geschiedde.

Directeur bleef de Heer Armand Sassen; in den Raad van Toezicht kwam de Heer P. A. L. v. Ootrop te Amsterdam in plaats van den Heer A. D. de Marez Oijens aldaar. Het algemeen karakter bleef vooruitgang, evenals in Themis 1893, bl. 181 e. v. en 1894, bl. 148 e. v. voor 1891 en 1892 is besproken. Het getal boekjes in omlcop steeg weer (van 358,483 tot 401,046) in deu loop van 1893, en wel met toenamenaar gelang der bevolking in elke provincie, al bleven ook Groningen, Drenthe, Eriesland en eenigzins ook Overijssel naar verhouding tot de bevolkingscijfers verreweg ’t minst inleggen. De ingelegde som was f 17,651,588.84 (vorig jaar f 15,369,782.59), gemiddeld bedrag per iidage f 2 6,2 6, (vorig jaar f 24,8 7’72). Het getal inleggers was dan ook weer van 617,835 geklommen op 672.144. Terugbetaald werd in 1893 f 13,725,001.37, in 250,438 uitkeeringen. Die cijfers waren f 1,253,002.75 en 19,900 meer dan in 1892. Zamen met eenige toevoeging van renten deden die cijfers het saldo der inleggers in elke provincie iets stijgen, over ’tgeheele Rijk van f 27,562,101.8872 op 31 Dec. 1892 tot f 32,247,119.14 op 31 Dec. 1893. Tot nog toe schijnt dus de belegging door het Rijk met de noodige voorzichtigheid te

199 geschieden, de gemaakte renten worden trouwens voor een belangrijk deel niet opgevorderd, maar bijgeschreven. Anders zou het saldo minder toenemen.

Ook in 1893 waren er weer eenige kantoren, waar het saldo afnam. In 1891 was dat 350, in 1892 nog 296, in 1893 wat minder, nl. 260 in ’t geheele Kijk, waarvan de provincies respectievelijk 25, 28, 50, 28, 14, 9, 44, 5, 37, 14, 6 telden.

Het getal kantoren in ’t Kijk steeg weer wat, nl. van 1235 tot 1251.

Het wederzijdsch gebruik van elkanders bank met België nam in 1893 eerder wat af, maar de verhouding blijft altoos voor eenigen nuttig.

Ten slotte het financieel resultaat voor den Staat !

De door geldbelegging en prolongatie verkregen rente was in 1893 f 1,030,379.741/3, waarvan f 271,847.2673 aan den Staat kwam; in 1892 was zulks f 213,771.38*/j- 1'1 1893 was trouwens ook de verkregen rente weer iets gestegen, nl. van gemiddeld 3.16 pCt. op 3.25 pCt. Tegenover die schoone stijging van de bruto-winst staat intusschen weer een stijging der uitgaven; van f 139,011.18'/j in 1892 op f 151,530.19 in 1893. Ook de kans op verhoogde opvraag door de inleggers. Voorzichtigheidshalve worden dan ook op den duur de gelden wat in reserve gehouden nadat de voorschotten van den Staat zijn afgelost. Met een cijfer van f 11,642.64 is in 1893 het saldo afgelost van tusschen 1881 en 1891 gedane voorschotten ; die van 1892 laten een overschot van f 73,813.50 aan rentewinst uit de ontvangsten van dat jaar. Over 1893 zal, volgens de hierboven aangehaalde cijfers, f 120,317.07 73 voor den Staat overblijven. Dus na delging der genoemde voorschotten zamen ongeveer f 182,500 over tot op 1 Januari 1894.

Moge het Verslag op die wijze aangename lectuur blijven opleveren !

200

Van het in Themis reeds vaak besproken Zeitschrift f. d. ges. Handelsrecht is in 1894 weer het 43® Deel verschenen bij Derd. Enke te Stuttgart, nl. het 1® en 2® Heft, één baud. De redactie bleef dezelfde. Deze Hefte komen reeds tot 456 bladzijden, veel meer dan de helft van vroegere Deelen. Drie verhandelingen nemen dan ook 219 bladzijden in; aanhaling van rechtsbronnen 102 bh; van rechtspraak 67 hl. ; eeneafdee-liug, getiteld Literatur, 68 bh voor 29 recensies in’t Duitsch, waarvan enkele Engelsche, Italiaansche, Deensche en Noorsche onderwerpen betreffen en titels in de talen dier landen voeren.

Om te beginnen met de aanhaling der rechtspraak. Deze is de Duitsche, maar gaat niet deelsgewijs in het Zeitschrift. Het 42® Deel toch bevatte n®s. 1—187 van wat in 1892 en 1893 of in vroegere jareu beslist werd door Duitsche rechters ; het 43® Deel nu voegde daaraan toe n®s, 188—425 , bijeengebracht door den Amtsrichter A. Hertwig te Wanfried.

De Literatur ontvangt velerlei bijdragen van verschillende schrijvers en maakt dan ook van hare ruimte een nuttig gebruik. Nog altijd blijft het zaak, de nieuw uitkomende geschriften voor ’t publiek toe te lichten.

De Rechtsquellen loopen van bh 220—321. Na 47 bh over de Engelsche Partnershipwet van 1890 (53 amp;nbsp;54 Vict. cap. 39), van SpäiNO te Breslau, en 7 bh over het Noorsohe wetsontwerp omtrent vennootschappen in aandeelen van 1894, van Prof. M. Pappenheim te Kiel, kwam een Afdeeliug III, aanhalend de wetten en verordeningen van het Duitsche Rijk in 1893 en 1894 tot 1 Oct., nl. 128 nrs. ; Afdeeling IV, evenzoo omtrent de Duitsche Landswetten, 285 nrs. Daarna V, de Rljkswetgeving in Oostenrijk, 1893 en 1894 tot 1 Oct., 36 nrs. ; VI, de buiteulandsche wetgeving en tractaten in 1893 en 1894 tot 1 Oct. Zamen 113 nrs. De Nelerlandsohe wet van 30 Sept. 1893 omtrent de handels- en fabric ksmerken wordt daar vermeld met aanhaling van het Handelsarchiv 1894, bh 85 e. v. Zoo ook het Nederlaudsche handelstractaat met Spanje van 1893

201 en onze wet dd. 11 Jan. 1894 op de beetwortelsuiker. Het begrip van tractaten en wetgeving wordt over de geheele wereld uitgestrekt.

Nu ten slotte dat wat de 219 eerste bladzijden inneemt van dit n“. l en 2, 43o ' Deel.

Eerst komt Prof. Adolp Schaube , opperleeraar aan het gymnasium te Brieg, met een nadere uitwerking van wat hij in het Zeitschrift f. Rechtsgesch. XIV, German. Abth. bl. 111e. v. had geschreven over den tijd van aanvang der wissels. Reeds in de eerste helft der 13e eeuw schijnt dit rechtsinstituut, altans in Italië en Eraukrijk, in gebruik te zijn gekomen.

De tweede verhandeling, bl. 52—82, wordt door den assessor CoNRADES, te Göttingen , gewijd aaii de compensatie van schulden eener vennootschap onder een firma (offene Haudelsgesellschafl) met particuliere vorderingen van een der vennooten. Deze compensatie mag volgens schrijver niet worden erkend maar is door het Reichsgericht (zie Deel XXXI, bl. 81 e. v.) aangenomen, in zake een failliet, die crediteur was van de vennootschap, debiteur van den eenen vennoot. In Nederland zou dat aannemen wel niet zijn gebeurd, want (art. 1461) //twee personen weder-//keerig eUcanders schuldeischers zijndequot; enz. en tot nog toe is dat niet hierop toegepast, al hebben wij nu niet juist de bepaling van § 48 der Reichskonkursordnung, dat overdracht van eene vordering, zoo ze na het faillissement van den debiteur geschiedt, geen gevolg heeft. Het wordt bij ons wel eene overdracht, maar die geen compensatie doet ontstaan.

Op bl. 83 begint de derde verhandeling, van den Prof. Max Weber te Ereiburg in Breisgau. Tot blz. 219 loopt zij, behandelend de Duitsche Beursenquête, wier commissie 6 April 1892 het eerst en 11 Nov. 1893 het laatst bijeenkwam, en aanvankelijk 23, later 28 leden telde. Ïer beoordeeling van eventueele nieuwe wetten in Duitschland op beurswezen en makelaardij, biedt zulk een uitvoerige openlegging van een onderzoek allicht nog vrij wat hulp.

ADVERTENTIEN.

HEDEN VERSCHEEN: .

Beschouwingen

OVER

DE DOODSTRAF,

wenschelijkheid barer wederinvoering

EN OVER

Arfcl 200 van de Rwlitsplcgiiig dij dc Laiidmadit,

DOOR

Mr. O. VINJU,

Oud-Officier van Justitie te Aniboina.

Uitgave Pinna W. J. VAN HOOGSTRATEN, Den Haag.

Prijs 30 Cents.

THEMIS.

IA Isle (led — TWEEDE STUK.

Verplielitins tot Hanicifte ter inselirijvins voor de militie en plaats van insehrijvlng.

Het antwoord op de vraag, of en zoo ja waar iemand voor de militie ingeschreven moet worden, ligt niet altijd voor de hand. In menig geval laat de wet van 19 Augustus 1861 (Sthl. n”. 72) twijfel daaromtrent over of sluit zij verschil van gevoelen hij hare uitlegging niet uit. De administratieve weekbladen „Weekblad voor de Burgerlijke Administratie” en „de Gemeentestem” o. a. behandelden meermalen vraagpunten, de toepassing van de artt. 15—26, 161—166 en 181—183 van genoemde wet betreffende.

Bij de samenstelling van het overzicht, in de volgende bladzijden vervat, heb ik mij over het algemeen onthouden van het uiten van eigen gevoelen aangaande de oplossing van daarbij gerezen quaestiën. De bovenvermelde vraag staat ter onherroepelijke beslissing van den Commissaris der Koningin in de bij de zaak betrokken provincie; vandaar dat vestiging van eene jurisprudentie door den hoogsten administratieven rechter niet mogelijk is, tenzij in het zeldzame geval, bij art. 164, laatste lid, der militiewet voorzien. Ook de strafrechter kan geroepen zijn uitspraak te doen omtrent de vraag, indien ’t do toepassing van art. 183 dier wet geldt.

Opdat het overzicht niet eene al te groote uitbreiding zou verkrijgen, heb ik mij bepaald tot de vermelding van slechts eenige der talrijke Koninklijke besluiten, Themis, LV[ste deel, 2de stuk. (1895.) nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;13*

204 rechterlijke uitspraken en ministeriëele brieven, welke op de inschrijving voor de militie betrekking hebben. Waar bij het noemen van Kon. besluiten niet is aangeduid de bron, waaraan zij zijn ontleend, zij verwezen naar Belinfante’s uitgaaf „Raad van State, Afdeeling voor de geschillen van bestuur” en naar van Maanen’s Verzameling van wetten enz. betreffende de nationale militie; in deze laatste uitgaaf worden ook de opgegeven ministeriëele brieven aangetroffen.

Voor de militie moeten worden ingeschreven:

• 1”. alle mannelijke ingezetenen, die op 1 .Januari van het jaar hun 19de jaar waren ingetreden ;

• 2quot;. alle mannelijke personen, die eerst na 31 December van het jaar, waarin zij hun 18de jaar volbrachten, doch vóór het intreden van hun 21ste jaar ingezetenen zijn geworden ;

in een en ander geval mits zij niet zijn vreemdeling (1), behoorende tot een Staat, waar de Nederlander niet aan den verplichten krijgsdienst is onderworpen, of waar ten aanzien der dienstplichtigheid het beginsel van wederkeerigheid is aangenomen (2).

Ten aanzien van het hierboven sub 2°. vermelde, gegrond op art. 20 der wet, zij opgemerkt:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;dat gesproken is van „die eerst na 31 December van het jaar, waarin zij hun 18de jaar volbrachten”, omdat zij, die reeds op 1 Januari van het daarop volgende jaar ingezetenen waren, vallen in het vermelde sub 1®., gegrond op art. 15, eerste lid, der wet;

• b. nbsp;nbsp;nbsp;dat gesproken is van „doch vóór het intreden van hun 21ste jaar” in overeenstemming met het K. B. van 6 Juni 1882, n®. 8, waarbij verworpen is de vroeger, op

(l) Deze en de volgende, met nummers aangeduide noten zijn te vinden aan bet einde van dit overzicht, blz. 223 en volg.

205

grond van beweerde bedoeling van den wetgever, gegolden hebbende meening, dat art. 20 ook toepasselijk was op hem, die na het intreden van het 21ste jaar, doch vóór l .Januari van het jaar, volgende op dat waarin men het 21ste jaar was ingetreden, ingezetene was geworden. Dat K. B. overwoog: „dat, wat er zijn moge van het beweren, dat een juist begrip van de Grondwet eene andere bepaling zou vorderen, dan in art. 20 der wet op de nat. mil. is te lezen, art. 115, al. 2, der Grondwet medebrengt, dat de wet, zoolang zij bestaat, behoort te worden geëerbiedigd, zooals zij is geschreven ; dat het dus niet aangaat, bij de toepassing daaraan eene uitlegging te geven, alsof er woorden in stonden, die er werkelijk niet 'instaan; dat waar de woorden der wet duidelijk zijn, door uitlegging daarvan niet mag worden afgeweken; dat deze regel bovenal streng moet worden in acht genomen waar het geldt eene verplichting op de ingezetenen gelegd, tegen welker niet-nakoming de wet straf heeft bepaald ; dat art. 20 voornoemd, zooals het luidt, volkomen duidelijk is en hem, die eerst na het volbrengen van zijn 20ste jaar ingezetene wordt, niet verplicht zich ter inschrijving aan te geven.”

Hij, die reeds ingezetene was op 1 Januari van het jaar, volgende op dat waarin hij zijn 18de jaar volbracht, doch die niet voor de militie ingeschreven kon worden, omdat hij gehuwd of weduwnaar was en woonplaats buitenslands had, valt evenmin in de toepassing van art. 20 der militiewet, al komt hij vóór het intreden van het 21ste jaar in Nederland wonen (M. v. B. Z., 12 Mei 1894, n®. 879). Dit geldt ook voor hem, die niet ingeschreven mocht worden, omdat het bepaalde bij art. 17 aan inschrijving in den weg stond, al werd het beletsel vóór het intreden van het 21ste jaar opgeheven

206

(M. v. B. Z., 19 Mei 1892, n”. 698). In beide gevallen, toch, voldoet hij niet aan den eisch, gesteld bij art. 20, luidende: „Hij, die eerst na het intreden van zijn 19de „jaar, doch vóór het volbrengen van zijn 20ste, ingezeten „wordt, is verpligt, zich, zoodra dit plaats heeft, ter in-„schrijving aan te geven” enz.

Niettemin moet van hem, die na zijne inschrijving, doch vóór de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister — verandering van toestand na die sluiting komt in geen geval in aanmerking, tenzij het geldt overlijden van ingeschrevenen — geraakt is in een der gevallen, in art. 17 omschreven (zie hierna I sub 10. en 2».; II sub l”. en 2“. ; III sub 1®. en 2“. ; IV), de naam op het inschrijvingsregister worden doorgehaald, al wordt in art. 21 van het K. B. van 17 Dec. 1861 (Stbl. n». 127) de doorhaling bevolen van den naam alleen van den ingeschrevene, die vóór de definitieve sluiting van vermeld register overleden is of opgehouden heeft ingezetene te zijn volgens art. 15 der wet (M. v. B. Z., 20 Dec. 1881, n®. 1510).

ViKH’ ingezetene wordt gelinnlt;lcn en is aan inschrijving onderworpen: (¹)

• I. Het wettig, gewettigd of door den vader erkend natuurlijk kind (3), wiens vader ingezetene is volgens de wet van 28 Juli 1850 (Sthl. n®. 44) (4), mits:

• 1“. het niet is de in een vreemd Rijk achtergebleven (5) zoon van een ingezetene, die geen Nederlander is (art. 17, 1®.) ;

• 2'’. het niet is de zoon van een Nederlander, die ter zake van ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont (6) (art. 17, 3°.). (O'quot;').

/gt;c inschrijving van den militiepUchtige moet geschieden:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is: in de gemeente waar de vader (8) woont (9);

• h. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is en door den vader in het Rijk is achtergelaten (10) : in de gemeente waar hij woont (11) ;

• c. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij gehuwd of weduwnaar is: in de gemeente waar hij woont (9), (12);

• d. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij buitenslands woont (13) en de zoon is van een Nederlander, die ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land (14) woont: in de gemeente waar de vader het laatst in Nederland gewoond heeft.

¹

Mits men niet zij vreemdeling, behoorende tot een der op blz. 204 bedoelde Staten.

208 -

• II. Het wettig, gewettigd of door den vader erkend natuurlijk kind (3), wiens vader overleden is en wiens moeder (15) ingezetene is volgens de wet van 28 Juli 1850 (8tbl. nquot;. 44) (4), mits:

• 1“. het niet is de in een vreemd Rijk achtergebleven (5) zoon van een ingezetene, die geen Nederlander is (art. 17, 1“.) (16);

• 2“. het niet is de zoon van een Nederlander (17), die ter zake vau ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont (6) (art. 17, 3“.).

Du inschrymng van den militieplichtige moet geschieden :

• a. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is: in de gemeente waar de moeder (8) woont (9);

• h. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is en door de moeder in het Rijk is achtergelaten (10): in de gemeente waar hij woont (11);

• r. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij gehuwd of weduwnaar is: in de gemeente waar hij woont (9), (18).

(19).

• III. Het alleen door de moeder erkend (20) natuurlijk kind (3), wiens moeder ingezetene is volgens de wet van 28 Juli 1850 (Stbl. nquot;. 44) (4), mits:

• 1“. het niet is de in een vreemd Rijk achtergebleven (5) zoon van een ingezetene, die geen Nederlander is (art. 17, 1quot;.) (16) ;

• 2“. het niet is de zoon van een Nederlander (17), die ter zake van ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont (6) (art. 17, 3°.).

De inschrijving van den militieplichtige moet geschieden:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is : in de gemeente waar de moeder (8) woont (9);

• b. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is en door de moeder in het Rijk

209

is achtergelaten (10): in de gemeente waar hij woont (11);

c. zoo hij gehuwd of weduwnaar is: in de gemeente waar hij woont (9), (18).

(19).

• IV. Het wettig, gewettigd of door vader en moeder erkend natuurlijk kind (3), wiens ouders overleden zijn, alsmede het alleen door den vader (21) of alleen door de moeder (22) erkend natuurlijk kind (3), wiens vader (21) of wiens moeder (22) overleden is, in de drie gevallen zoo zijn voogd ingezetene is volgens de wet van 28 Juli 1850 (Stbl. n“. 44) (4), mits:

het niet is de in een vreemd Rijk verblijf houdende ouderlooze zoon van een vreemdeling (23), al is zijn voogd ingezetene (art. 17, 2°.) (24).

De wischrijving van den militieplichtige moet geschieden .-

• a. in de gemeente waar de voogd woont (9);

• h. zoo hij door den voogd in het Rijk is achtergelaten (10) : in de gemeente waar hij woont (25).

(26).

• V. Het noch door den vader, noch door de moeder erkend natuurlijk kind (27), wiens voogd ingezetene is volgens de wet van 28 Juli 1850 (Stbl. n”. 44) (4).

De inschrijving van den militieplichtige moet geschieden:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;in de gemeente waar de voogd woont (9), (18);

• b. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij door den voogd in het Rijk is achtergelaten (10): in de gemeente waar hij woont (11).

• VI . Het wettig, gewettigd of door vader en moeder erkend natuurlijk kind (3), van wiens ouders de langstlevende ingezetene was, alsmede het alleen door den vader of alleen door de moeder erkend natuurlijk kind (3), 14

210 wiens vader of wiens moeder tijdens zijn of haar overlijden ingezetene was (28), al is zijn voogd geen ingezetene, mits:

het binnen het Rijk verblijf houdt.

De inschrijving van den militieplichtige moet geschieden:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;in de gemeente waar de voogd woont (9);

• b. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij ongehuwd is en geen voogd heeft: in de gemeente waar hij woont (25);

• c. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij door den voogd in het Rijk is achtergelaten (10): in de gemeente waar hij woont (25);

• d. nbsp;nbsp;nbsp;zoo de voogd buitenslands gevestigd is: in de gemeente waar hij woont (25) ;

• e. nbsp;nbsp;nbsp;zoo hij gehuwd of weduwnaar is: in de gemeente waar hij woont (9), (18).

VII. Het wettig, gewettigd of door vader en moeder erkend natuurlijk kind (3), alsmede het alleen door den vader of alleen door de moeder erkend natuurlijk kind (3)., in al deze gevallen zoo het geen ouders of voogd heeft; wijders het noch door den vader noch door de moeder erkend natuurlijk kind (29), dat geen voogd heeft, mits: het gedurende de laatste achttien maanden, voorafgegaan aan 1 Januari van het jaar, volgende op dat waarin het zijn 19de jaar is ingetreden, of aan het tijdstip waarop het zijn 21ste jaar zal intreden, in Nederland verblijf hield.

Ue inschrijving van den militieplichtige moet geschieden: in de gemeente waar hij woont (30).

Uit het voorafgaande blijkt, dat aan inschrijving voor de militie alleen zij onderworpen zijn, die ingezetenen zijn in den zin van art. 15 der wet betrekkelijk de Na-

211 tionale Militie. Wie voor ingezetenen worden gehouden, bepaalt het tweede lid van dat artikel. Het derde lid wijst het geval aan, waarin een vreemdeling, al valt hij in cene der omschrijvingen van het tweede lid, niet voor ingezetene wordt gehouden. Art. 17 noemt de personen, die, ofschoon ingezetenen volgens het tweede lid van art. 15, evenwel voor de militie niet ingeschreven mogen worden.

De aangifte ter inschrijving van hen, die aan inschrijving onderworpen zijn, moet geschieden:

• a. nbsp;nbsp;nbsp;met betrekking tot hen, die op 1 Jan. van het jaar hun 19de jaar waren ingetreden en op dien datum ingezetenen waren, tusschen 1 en 31 Jan. van het jaar (art. 18, al. 1) ; en

• b. nbsp;nbsp;nbsp;met opzicht tot hen, die na 31 Dec. van het jaar, waarin zij hun 18de jaar volbrachten en vóór het intreden van hun 21ste jaar ingezetenen zijn geworden, zoodra zij het vereischte ingezetenschap hebben verkregen (art. 20).

De sub d bedoelde personen kunnen intusschen nog na 31 Jan. van het jaar, d. i. na de voorloopige sluiting van het inschrijvingsregister, op aangifte ingeschreven worden, zoolang het register niet definitief is gesloten (art. 22, in verband met art. 25, al. 2). Zij, die volgens de wet tot het in Jan. doen der aangifte verplicht waren, doch de aangifte niet in die maand deden, vervallen niettemin in eene boete van ten minste 50 cents en ten hoogste 100 gulden (art. 183 mil.wet (¹)).

De personen sub a en b vermeld, wier aangifte ter

¹

Alt. 483 luidt, in verband met art. 11, 4e lid, der wet van 15 April 1886 {Stbl. no. 64): «Met boete van ten minste vijftig cents en ten hoogste f 100 wordt gestraft de overtreding van de artt. 18 en 24». Art. 20 wordt alzoo niet genoemd. Al. 2 van dat art. zegt intusschen: «Daarbij gelden de bepalingen der 2de en 3de zinsneden van art. 18». Zie ook art. ld, Ie lid, der vermelde wet van 1886, art. 74 Wetb. v. Strafrecht en art. 2,54 Wetb. v. Strafvord.

212

inschrijving verzuimd is, worden evenwel door Burg, en Weth., althans zoo dezen het verzuim van aangifte ontdekken, ambtshalve ingeschreven (art. 21). Wat de sub a bedoelden betreft, kan die inschrijving niet geschieden dan na de voorloopige sluiting van het inschrijvingsregister. Is dat register eenmaal definitief gesloten, dan mogen ook geen der sub « vermelde personen ambtshalve worden ingeschreven (M. v. B. Z., 18 Febr. 1863, n®. 169). Inschrijving ambtshalve — waarvan aan de ingeschrevenen of aan hun vader, moeder of voogd terstond kennis moet worden gegeven — ontheft hen, die tot het in Jan. doen der aangifte verplicht waren, evenmin van de bij art. 183 bedreigde straf, zoo de aangifte door hen in genoemde maand werd verzuimd.

Zij, wier inschrijving ingevolge art. 20 geschiedt — de hierboven sub b bedoelden — worden ingeschreven in het register van het jaar, waartoe zij volgens hun leeftijd behooren (art. 20, 3e lid). Ten aanzien van dezen wordt, zoo hunne inschrijving niet plaats had op een tijdstip, dat deelneming aan de gewone loting toelaat, naloting bevolen door den Commissaris der Koningin in de provincie (art. 39, 2“. en artt. 40 volg.).

Voor de hierboven sub a bedoelde personen moet ter beslissing van de vraag, of zij aan inschrijving onderworpen zijn, en, zoo ja, waar deze moet worden gedaan, de 1ste Jan. van het jaar tot grondslag worden genomen, al zou, wat de plaats van inschrijving betreft, door verandering van woonplaats of door benoeming van voogden verandering in den toestand zijn gekomen (M. v. B. Z., 1 Mei 1871, n». 241; 25 Jan. 1883, n“. 114; 12 Mei 1894, n®. 879).

Zij, die op of na 1 Jan., doch vóór de voorloopige sluiting van het register overleden zijn of opgehouden hebben ingezetenen te zijn en niet reeds ter inschrijving aangegeven

213 waren, behoeven niet ter inschrijving aangegeven te worden, aangezien voor die aangifte de geheele maand Jan. opengesteld is. Overlijden van hen, die ingeschreven hadden moeten worden, of verlies door dezen van het vereischte ingezetenschap na 31 Jan. van het jaar, ontheft hen, die tot het in deze maand doen van aangifte verplicht waren, nochtans niet van de bij art. 183 tegen verzuim van aangifte bedreigde straf.

Van hen, die na hunne inschrijving en vóór de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister overleden zijn, opgehouden hebben ingezetenen te zijn, of geraakt zijn in een toestand, die, ware deze tijdens hunne inschrijving reeds aanwezig geweest, volgens art. 17 der wet aan hunne inschrijving in den weg zou hebben gestaan, moeten de namen ingevolge art. 21, K. B. van 17 Dec. 1861 (Stbl. n®. 127) op het register worden doorgehaald (M. v. B. Z., 20 Dec. 1881, n» 1510).

Zij, die te recht in eene gemeente ingeschreven zijn, blijven — voor zoover zij niet vóór de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister gekomen zijn in een toestand, die de doorhaling van hunne namen op het inschrijvingsregister vordert — tot de voor de militie ingeschrevenen van die gemeente behooren, al veranderen zij van woonplaats (art. 23 der w’et). Mitsdien moet b.v. hij, die op 1 Jan. van het jaar ongehuwd was en daarna huwt en zijne woonplaats buiten het Rijk vestigt, ingeschreven blijven, indien zijn vader, moeder of voogd ingezetene is gebleven.

De aangifte moet geschieden bij Burgemeester en Wethouders der gemeente, waar de inschrijving moet worden gedaan (art. 18, 1e lid). Dezen geven van do gedane aangifte een bewijs af (art. 18, 3e lid), waarvan het model (n®. 6) is voorgeschreven bij art. 17 van het

•214

K. B. van 17 December 1861 {Stbl, nquot;. 127}. Leidt de aangifte niet tot inschrijving, dan is het, om de toepassing van de artt. 161 en 183 der wet te voorkomen en die van art. 39, 1®, te verzekeren, wenschelijk toch een bewijs van de gedane aangifte uit te reiken; in dit geval zal in zoover van het model zijn af te wijken, dat het bewijs beknopt de reden vermeldt, waarom geen inschrijving plaats had.

Burg, en Weth. kunnen, om zich te vergewissen van den juisten tijd van geboorte van elk die moet worden ingeschreven, overlegging vorderen van een uittreksel uit het geboorteregister. Art. 16, K. B., 17 Dec. 1861 (Stbl. n”. 127).

•Jaarlijks in December geschiedt, ten minste tweemalen, door Burg, en Weth. van elke gemeente eene openbare kennisgeving, waarbij de verplichting tot het doen van de aangifte in de volgende maand Jan. wordt herinnerd (art. 19). Wat die openbare kennisgeving moet vermelden, is bepaald bij art. 15, K. B., 17 Dec. 1861 (Stbl. n®. 127).

De verplichting tot aangifte rust op hem, die voor de militie moet worden ingeschreven (art. 18, 1e lid). Bij ongesteldheid of afwezigheid echter is zijn vader, of, is deze overleden, zijne moeder, of, zijn beiden overleden, zijn voogd tot het doen van de aangifte verplicht (art. 18, 2e lid) {¹). Ingeval de aangifte moet worden gedaan door vader of moeder, naar de bovenvermelde onderscheidingen, geldt die verplichting evenzeer als de zoon gehuwd of weduwnaar is ; zelfs al woont deze in eene andere gemeente binnen het Rijk; in geen dezer opzichten maakt de wet eene uitzondering op haar voorschrift (M. v. B. Z., 12 Mei 1894, n». 879). Waar de wet den aangifteplicht oplegt aan den voogd of als

¹

Hierover wordt nader gehandeld bij de bespreking van art. 183.

215

gemeente van inschrijving diens woonplaats aan wij st, wordt daaronder in geen geval de toeziende voogd of de woonplaats van dezen begrepen. De toeziende voogd blijft ter bepaling zoowel van de inschrijvingsplichtigheid van den minderjarige als van de plaats van inschrijving buiten aanmerking (M. v. B. Z., 10 April 1863, n». 218). De gebondenheid tot het doen van aangifte wordt voor do aangiftepiichtigen niet opgeheven doordien bestuurders van gestichten en inrichtingen, in art. 24 der wet genoemd, n.l. die van krankzinnigen-, doofstommen-, blinden- en bedelaarsgestichten, die der koloniën van weldadigheid, van Rijkswerkinrichtingen en van gevangenissen, — of hoofden van ministeriëele departementen of militaire autoriteiten opgaaf ter inschrijving moeten doen (M. v. B. Z., 24 Mei 1880, BH; M. v. 0., 10 Sept. 1892, Vlle afd., n”. 139).

Niettemin maakt het voor den militieplichtige in do gevolgen verschil, of, onverminderd de te doene aangifte, tevens opgaaf te zijner inschrijving voor de militie moet geschieden. In dit laatste geval is, al werd de aangifte door hem, die haar moest doen, verzuimd, art. 161 der wet niet op hem toepasselijk (K. B., 20 Juni 1869, n®. 15), maar moet, zoo de inschrijving ook niet plaats had ten gevolge van gedane opgaaf, overeenkomstig art. 39, 1® en art. 40 naloting te zijnen aanzien worden bevolen, indien de lichting, waarvoor hij volgens zijn leeftijd had moeten loten, nog in dienst is. Zoo die lichting niet meer in dienst is, loot hij niet na, maar wordt hij van den dienst vrijgesteld. Art. 39, 1®., wil naloting bevolen hebben voor hen, die door verzuim van de betrokken overheid of van de in art. 24 bedoelde personen aan de gewone loting geen deel hebben genomen. Onder „de betrokken overheid” zijn begrepen Burg, en Weth., zoo dezen, ofschoon de voorgeschreven aangifte waar be-

216

hoort vóór de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister of zoodra het vereischte ingezetenschap verkregen is, gedaan werd, verzuimd hebben de irischrijving te bewerkstelligen (M. v. B. Z., 5 Jan. 1874, n®. 319), alsmede de hoofden van ministeriëele departementen en de militaire autoriteiten, die verzuimd hebben de bij K. B. of bij ministerieel voorschrift voorgeschreven opgaaf ter inschrijving te doen (M. v. B. Z., 21 April 1864, n®. 160).

De wet legt den militieplichtige of, in de bovenvermelde gevallen, aan zijn vader, moeder of voogd, naar de mede hierboven genoemde onderscheidingen, eene verplichting op, bij het vervullen waarvan niet alleen op den tijd, maar ook op de plaats te letten valt (M. v. B. Z., 18 Jan. 1868, n®. 236). De aangifte moet nl. geschieden: 1®. in Jan., voor hen, die op 1 Jan. van het jaar reeds ingezetenen waren (art. 18, 1ste lid), onverminderd de bevoegdheid om de aangifte nog vóór de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister te doen ; wijders voor hen, die op 1 Jan. van het jaar nog geen ingezetenen waren, maar vóór het intreden van het 21ste jaar het vereischte ingezetenschap verkregen, zoodra dit plaats had (art. 20); en 2°. in de gemeente, waar de inschrijving moet geschieden. Behoudens hetgeen hiervoren is gezegd met betrekking tot hen, te wier aanzien tevens opgaaf ter inschrijving moet worden gedaan, kan alleen door aangifte waar behoort vóór de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister of, in het geval van art. 20, zoodra het ingezetenschap verkregen is, de toepassing van art. 161 op den militieplichtige worden voorkomen, tenzij zijne inschrijving vroeger plaats had, dan in het jaar, waarin zij had moeten geschieden; in welk geval de ingeschrevene blijft behooren tot de lichting van het jaar, waarvoor hij heeft geloot (art. 166), althans zoo de fout niet ontdekt wordt voordat het inschrijvingsregister

217 onherroepelijk vaststaat en de naam van den te vroeg ingeschrevene niet dientengevolge op het register doorgehaald is.

Art. 25 wijst den tijd aan, waarop het inschrijvingsregister voorloopig en dien waarop het voor goed gesloten wordt. Het bepaalt wijders, dat na de definitieve sluiting geene personen meer ingeschreven worden dan de in art. 20 bedoelde, nl. de hierboven sub b vermelde. Het definitief gesloten inschrijvingsregister wordt met eene daaruit opgemaakte alphabetische naamlijst gedurende ten minste acht dagen op de secretarie der gemeente voor elk ter lezing nedergelegd, van welke nederlegging openbare kennisgeving geschiedt. Gedurende die acht dagen kan tegen register en lijst bezwaren worden ingébracht (*) bij den Commissaris der Koningin in de provincie, die daaromtrent ten spoedigste eene uitspraak doet (art. 26). Het bezwaar wordt ingediend door middel van een op ongezegeld papier geschreven, door de noodige bewijsstukken gestaafd verzoekschrift aan dien Commissaris, ondertee-kend door hem, die het bezwaar inbrengt. Het verzoekschrift wordt door dezen, tegen bewijs van ontvang, ingeleverd bij den burgemeester zijner woonplaats, die het terstond aan den Commissaris der Koningin opzendt (art. 99, al. 1 en 2).

Tegen het inschrijvingsregister en de alphabetische naamlijst kan niet in bezwaar worden gekomen dan binnen den tijd en op de wijze hierboven vermeld (K. B., 19 Dec. 1874, n”. 27 ; 2 Sept. 1883, n“. 16). Is de tijd van visie verstreken, dan kan het daarna ingébracht bezwaar geen gevolg hebben (K. B., 4 Juli 1874, n”. 25).

C) Wie hiertoe bevoegd is, zegt de wet evenmin als art. 4, K. B., 8Mei quot;1862 (Stbl. no. 46), doch blijkbaar is de bedoeling geweest, dat daartoe bevoegd zouden zijn de belanghebbende jongeling, zijn vader, zijn moeder en zijn voogd.

218

Het bezwaar kan o. m. betreffen de inscbrijving of doorhaling op het register, al of niet, van hem die het bezwaar inbrengt; de inschrijving of doorhaling op het register, al of niet, van een ander; de plaats, welke hij die het bezwaar inbrengt, of een ander, op de alphabetische naamlijst inneemt. Het inschrijvingsregister en de alphabetische naamlijst zijn, na afloop van den tijd, voor het indienen van bezwaar daartegen gegeven, voor goed vastgestelde stukken, waarin geen verandering mag gebracht worden dan krachtens de uitspraak omtrent tijdig ingediende bezwaren, behoudens het bij art. 5 van het K. B. van 8 Mei 1862 (Stbl. n°. 46) voorzien geval van overlijden van een ingeschrevene {M. v. B. Z., 24 Sept. 1875, n”. 38; 13 Oct. 1875, n» 45).

De Comm. d. Kon. doet omtrent ingebrachte bezwaren uitspraak in hoogste instantie. De vraag, of iemand aan inschrijving voor de militie onderworpen is en waar de inschrijving moet geschieden, staat mitsdien ter beslissing uitsluitend van den Comm. d. Kon. in de provincie (K. B., 7 en 21 .Juli 1875, Stbl. nos. 131 en 139; 2 Sept. 1883, n“. 16), tenzij op iemand art. 161 der wet wordt toegepast, in welk geval zoowel door Gedeputeerde Staten als, in beroep, bij Koninklijk besluit kan worden beslist, of en zoo ja waar hij ter inschrijving voor de militie aangegeven had moeten zijn (K. B., 8 -Jan. 1866, n». 51).

De wet bevat geen bepaling, waaraan het recht kan worden ontleend bezwaar in te brengen tegen eene inschrijving, krachtens art. 20 j°. art. 21 ambtshalve gedaan na de definitieve sluiting van het inschrijvingsregister; evenmin laat zij hoogere voorziening toe tegen het krachtens art. 40 gegeven bevel van den Comm. d. K. tot het houden van eene naloting (M. v. B. Z., 16 Febr. 1886, n». 199).

Omtrent hem, wiens aangifte ter inschrijving voor de

219

militie in het jaar en in de gemeente, waarin zij had moeten geschieden, verzuimd is en die ook niet vroeger werd ingeschreven dan in het jaar, waarin zijne inschrijving had moeten plaats hebben (art. 166), wordt, om het even of hij zelf, dan wel zijn vader, moeder of voogd de aangifte verzuimde (M. v B. Z,, 31 Dec. 1873, n“. 307), uitspraak gedaan door Gedeputeerde Staten der provincie, binnen welke de inschrijving had moeten plaats vinden (art. 161), ook al heeft hij tijdens de behandeling zijner zaak opgehouden ingezetene in den zin der militiewet te zijn (K. B., 15 Juni 1867, n°. 58). Moest echter, onverminderd de aangifte ter inschrijving, ook opgaaf ter inschrijving worden gedaan door de in art. 24 bedoelde personen of door hoofden van ministeriëele departementen of door militaire autoriteiten en werd deze opgaaf eveneens verzuimd, zoodat de militieplichtige aan de gewone loting geen deel heeft genomen, dan moet — het werd hierboven reeds gezegd — niet art. 161 toegepast, maar krachtens art. 39, 1“., naloting bevolen worden (K. B., 20 Juni 1869, n“. 15; M. v. B. Z., 21 April 1864, n°. 160).

Behoudens dit geval, wordt hij, wiens aangifte ter inschrijving verzuimd is en die gearresteerd en voorloopig in verzekerde bewaring gehouden kan worden (art. 181), zonder loting tot den dienst aangewezen, tenzij:

1quot;. hem vrijstelling van den dienst wordt verleend; (zoo hij, ware de aangifte ter inschrijving niet verzuimd, vrijstelling van dienst had kunnen erlangen, kan hem die, wordt zij met overlegging van de vereischte bewijsstukken ten dienenden dage bij Ged. Staten gevraagd, alsnog worden verleend, mits de reden van vrijstelling bij zijn verschijnen voor genoemd college nog besta (art. 162). Heeft hij den leeftijd van 40 jaren volbracht, dan geeft art. 182 hem uit dien hoofde recht op vrijstelling van den dienst);

Themis, LVIste deel, 2de stuk. (189.5.) 14*

220

• 2“. hij voor altijd van den dienst wordt uitgesloten op grond van art, 55;

• 3“, hij voor den dienst ongeschikt wordt bevonden wegens gemis van de vereischte lengte of wegens ziekelijke gesteldheid of gebreken (cfr. art. 47, 1® en 2®).

Hij, die tot den dienst aangewezen en bij de militie ingelijfd is, wordt gedurende de eerste twee jaren onder de wapenen gehouden (art. 165, al. 1), ook al was niet hij zelf tot het doen van aangifte ter inschrijving verplicht. Hem kan evenwel ingevolge art. 70 vergunning tot het stellen van een plaatsvervanger worden verleend.

Een ieder, aan inschrijving onderworpen, is verplicht zich daartoe niet alleen binnen den tijd, maar ook in de gemeente bij de wet aangewezen (M. v. B. Z., 18 Jan. 1868, n”. 236), aan te geven (art. 18, al. 1). Bij ongesteldheid of afwezigheid (¹) is zijn vader; is deze overleden, zijne moeder; zijn beiden overleden, zijn voogd, tot het doen van die aangifte verplicht (art. 18, al. 2). De overtreding van art. 18 wordt, volgens art. 183, gestraft met eene boete van ten minste 50 cents en ten hoogste f 100.

De strafbaarheid van den nalatigen aangifteplichtige hangt in de eerste plaats hiervan af, dat degeen, die ter inschrijving zou moeten zijn aangegeven, ingezetene was in den zin van art. 15 en niet viel in eene der uitzonderingen, in art. 17 vermeld. De H. R. besliste bij arrest van 23 Jan. 1882 (JE. -y. h. Recht n®. 4747), dat vermelding van het bezit van het ingezetenschap bij den militieplichtige in de dagvaarding een vereischte is voor de strafbaarheid van verzuim van aangifte ter inschrijving.

¹

De wet spreekt ook van ontstentenis. Ik heb gemeend hiervan te moeten zwijgen.

221

De Arr.-rechtb. te Groningen oordeelde bij vonnis van l April 1886 (Rechtsg. Bydr. en Bijbl., 1886/7, Afd. C, blz. 190), dat waar een inschrijvingsplichtige zelf gedurende een gedeelte van de maand Jan., waarin de aangifte ter inschrijving moest geschieden, volkomen gezond is geweest en gedurende het andere deel dier maand alleen verhinderd is geworden om te loopen, niet evenwel om zich van eenig vervoermiddel te bedienen, hij niet geacht kan worden door ongesteldheid verhinderd te zijn geweest zelf aangifte te doen, weshalve zijne verplichting daartoe ook niet op zijn vader, moeder of voogd was overgegaan. De H. R. overwoog bij arr. van 16 Juni 1868 (Schreuder, MUitiewetten, I, aant. 160), dat uit het verband van de artt. 15, 16 en 18 volgt: 1°. dat de verplichting tot het doen van aangifte nimmer op twee personen gelijktijdig kan berusten; 2“. dat die verplichting in de eerste plaats berust op den militie-plichtige zelven; 3°. dat bij ongesteldheid, afwezigheid of ontstentenis van den militieplichtige zelven, de verplichting tot het doen van aangifte overgaat op zijne ouders of voogden; en 4°. dat door afwezigheid bij de wet verstaan wordt: het zich niet bevinden in de gemeente, waar de inschrijving moet geschieden; wijders, dat de wetgever het bewijs niet heeft gevorderd, dat de ongesteldheid, afwezigheid of ontstentenis den militieplichtige volstrekt buiten staat stelde zich zelven aan te geven, maar integendeel aan den rechter heeft willen overlaten te beslissen, of de ongesteldheid, afwezigheid of ontstentenis van dien aard was gebleken, dat zij voldoenden grond opleverde om den militieplichtige van zijne verplichting tot aangifte te ontheffen en die op zijne ouders of voogden over te brengen.

Bij ongesteldheid of afwezigheid van den militieplichtige gaat de aangifteplicht in de eerste plaats over op den

222 vader. Naar de letter der wet — en hierop werd een beroep gedaan o. a. bij het reeds vermelde Kon. besl. van 6 Juni 1882, n“. 8, en bij dat van 2 Jan. 1895, n“. 4 — is de moeder eerst dan tot het doen van aangifte bevoegd en verplicht, zoo de vader overleden is, evenals eerst na het overlijden van den vader de vraag, of de zoon ingezetene is en waar hij moet worden ingeschreven, beantwoord mag worden naar den toestand van de moeder (M. v. B. Z., 24 Febr. 1886, n“. 243). Zoo ook komen, naar de letter de wet, de voogd — de toeziende voogd blijft in ieder geval buiten beschouwing (M. v. B. Z., 10 April 1863, n°. 218) — en diens woonplaats eerst in aanmerking, als vader en moeder overleden zijn (M. v. B. Z., 5 April 1864, L“. G, n®. 224). De Arr.-rechtb. te Rotterdam ontsloeg dan ook, bij vonnis van 2 Maart 1880 [Gemeentestem n”. 1554), van alle rechtsvervolging de wegens verzuim van aangifte van haren, door den vader niet erkenden natuurlijken zoon terecht gestelde natuurlijke moeder, omdat uiet gebleken was, dat de vader overleden was. De Arr.-rechtb. te Amsterdam besliste bij vonnis van 29 Oct. 1851 {Rechtsgel. Bijbl., 1851, 663—667), dat de bepaling, waarbij de voogd aansprakelijk wordt gesteld voor het ten behoorlijken tijde aangeven van zijn pupil ter inschrijving van de militie, evenzeer geldt ten opzichte van regenten van gestichten van weldadigheid in art. 421 B. W. bedoeld, als de gewone voogden, en dat in zoodanig geval regenten persoonlijk allen gelijkelijk aansprakelijk zijn. Wat dit laatste betreft is thans rekening te houden met art. 51 van het Wetboek van Strafrecht.

L. F. G. P. Schreuder.

• 1) nbsp;nbsp;nbsp;Onder »vreemdeling” is niet te begrijpen hij die Nederlander (zie noot 4, laatste lid) is, al behoort hij tot een der in de volgende noot genoemde Staten. M. v. B. Z., 27 Feb. 4866, no. 211. Vreemdelingen, die ingezetenen zijn volgens art. 15, 2e lid, der wet, en niet tot een dier Staten behooren, zijn aan inschrijving onderworpen, zoo zij niet vallen in een der uitzonderingen, vermeld in art. 17. M. v. B. Z., 24 Juni 1868, no. 21Ü.

• 2) nbsp;nbsp;nbsp;De hier bedoelde Staten zijn: Vereenigde Staten van Amerika; België, Brazilië, China, Denemarken, Duitsche Rijk (bestaande uit de Staten : Pruissen met Lauenburg, Beijeren, Saksen, Wurtemberg, Baden, Hessen, Mecklenburg—Schwerin, Saksen—Weimar, Mecklenburg—Strelitz, Oldenburg, Braunschweig, Saksen—Meiningen, Saksen—Altenburg, Saksen-Koburg—Gotha, Anhalt, Schwarzburg—Rudolstadt, Schwarzburg—Sondei-hausen, Waldeck, Neuss oudere Linie, Neuss jongere Linie, Schaumburg— Lippe, Lippe, Lübeck, Bremen, Hamburg) ; Frankrijk, Griekenland, Groot-Britannië en Britsch-Indië, Italië, Japan, Kaap' de Goede Hoop, Oostenrijk, Portugal, Rusland, Spanje, Turkije, Zweden (niet Noorwegen), Zwitserland.

Vreemdelingen (zie noot 1), die tot een dezei' Staten behooren, mogen niet worden ingeschreven, al geven zij zich daartoe vrijwillig aan. M. v. B. Z., 12 Feb. 1866, no. 327. Evenniin zij, vermeld in art. 17 der wet.

• 3) nbsp;nbsp;nbsp;Om het even of het ongehuwd, gehuwd of weduwnaar is. M. v. B. Z., 12 Mei 1894, no. 879. .

• 4) nbsp;nbsp;nbsp;Art. 15, tweede lid lo, der militiewet spreekt van : hij, wiens vader, of, is deze overleden, wiens moeder, of, zijn beiden overleden, wiens voogd ingezeten is volgens de wet van 28 Juli 1850 {Stbl. no. 44). Art. 3 dezer laatste wet bepaalt in het 1e en 2e lid wie gevestigd of ingezetenen zijn. In het 3e lid zegt het: »Nederlanders, die ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land (7a) wonen (zie al. 2 van noot 9), worden voortdurend (Ib) als ingezetenen beschouwd”. Dat de militiewet ook de laatstbedoelden heeft willen begrijpen in de uitdrukking: »ingezeten is”, blijkt uit art. 16, 4o. Vollediger, wegens de in art. 3 der wet van 1850 gemaakte onderscheiding, ware geweest, indien in art. 15, tweede lid lo, der militiewet was gesproken van : hij, wiens vader.....ingezeten is of voortdurend als ingezeten wordt beschouwd volgens de wet van 28 Juli 1850 (Stbl. no. 44).

Volgens art. 3 der wet van 1850 zijn gevestigd of ingezetenen:

• lo. nbsp;nbsp;nbsp;de vreemdelingen, die binnen het Rijk in Europa hebben gewoond gedurende de drie laatste jaren ;

224

• 2o. nbsp;nbsp;nbsp;de vreemdelingen, die binnen het Rijk in Europa hebben gewoond gedurende achttien maanden na aan het bestuur hunner woonplaats het voornemen tot vestiging te hebben verklaard ;

• 30. nbsp;nbsp;nbsp;de Nederlanders, die gedurende de laatste achttien maanden hunne woonplaats binnen het Rijk in Europa hebben gehad.

Nederlanders, die ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land (7«) wonen (zie al. 2 van noot 9), worden voortdurend (Ib) als ingezetenen beschouwd.

De wet van 22 Juni 1893 (Stbl. no. 91) bepaalt: »Voor zoover voor de toepassing der wet betrekkelijk de Nationale Militie, ter aanwijzing wie ingezetene is of wie voor ingezetene wordt gehouden, de bepalingen gelden, voorkomende in artikel 3, eerste, tweede en derde lid, der wet van 28 Juli 1850 (Slbl. nO. 44), gewijzigd bij de wet van 3 Mei 1851 (Stbl. no. 46), blijven die bepalingen daarvoor van kracht”.

De vraag, wie Nederlander is, moet beantwoord worden uit de wet van 28 Juli 1850 (Stbl. no. 44), gewijzigd bij de wet van 3 Mei 1851 {Stbl. no. 46), indien voor de beantwoording teruggegaan moet worden tot een tijdstip vóór 1 Juli 1893 — M. v. B. Z., 10 Jan. 1863, no. 245 — en anders uit de met 1 Juli 1893 in werking getreden wet van 12 December 1892 (Stbl. no. 268).

• 5) nbsp;nbsp;nbsp;Als hij, na in een vreemd Rijk achtergebleven te zijn, eenigen tijd in Nederland gewoond heeft, en daarna naar zulk Rijk teruggekeerd is, valt hij niet in deze uitzondering. M. v. B. Z , 3 Juni 1887, no. 962.

• 6) nbsp;nbsp;nbsp;»Woont” op te vatten in den zin van »zieh bevinden, verblijf houden”. Bevindt de hier bedoelde Nederlander zich niet in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën, dan heeft de werking van de uitzonderingsbepaling opgehouden, al is hij niet uit ’s lands dienst ontslagen. Woont hij, zij ’t tijdens genot van verlof, in Nederland, dan geldt voor de plaats van inschrijving van den zoon het vermelde bij I sub a, 6 of c. M. v. B. Z., 29 Jan. 1867, no. 195; 20 Dec. 1884, no. 1607.

Wonen hij en de zoon niet in het Rijk en zouden de woorden »in een vreemd land” in art. 16, 4o, ook opgevat kunnen worden in den zin dat daaronder ’s Rijks overzeesche bezittingen en koloniën begrepen zijn (zie hieromtrent noot la), dan zou het vermelde bij I sub d op de inschrijving toepasselijk zijn. Vat men echter de woorden »in een vreemd land” niet in bovenaangeduiden zin op en woont de vader niet in het Rijk, dan kan geene gemeente van inschrijving voor den zoon worden aangewezen, zoo deze niet valt in het vermelde bij I sub b of c. Wordt het woord «achtergelaten” opgevat niet alleen in den zin van «verlaten; abandonné” (zie noot 10), maar ook in dien van «achtergebleven” (zie noot 13), dan geldt voor dit laatste geval evenzeer het vermelde bij I sub b.

(fibis) Art. 17, 3°, is bij M. v. B. Z., 17 April 1893, no. 607, ook toe-

225 passelijk geacht op den door den vader erkenden natuurlijken zoon van een Nederlander als hier bedoeld.

Het geldt echter niet voor den ouderloozen jongeling, wiens voogd ter zake van ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont. M. v. B. Z., 2 Febr. 1871, no. 161.

• (7) nbsp;nbsp;nbsp;a. De woorden «in een vreemd land» zijn, op het voetspoor van M. v. B. Z., 28 Juni 1862, no. 177, bij M. v. B. Z. van 27 Juni 1875, no. 14, opgevat in den zin dat daarmede bedoeld wordt elk land dat niet behoort tot hetgeen als «binnen het Rijk in Europa» in de eerste zinsnede van art. 3 der wet van 1850 is aangeduid, onverschillig of het een vreemd grondgebied, dan wel de koloniën of bezittingen van het Rijk in andere werelddeelen geldt. Deze uitlegging, waarnaar bij de tweede al. der voorgaande noot verwezen is en welke tengevolge heeft dat het ingezetenschap ook van Nederlanders, die ter zake van ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën wonen, krachtens art. 3, voorl. lid, der wet van 1850 kan voortduren, is van verschillende zijden bestreden. Zie overigens noot 9, al. 2.

• b. Art. 3, voorl. lid, der wet van 1850 spreekt van: «worden voortdurend als ingezetenen beschouwd». Om deze reden moet voor de toepassing van die bepaling vaststaan, dat de hier bedoelde Nederlander ingezetene was tijdens hij ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land ging wonen. Dan alleen toch kan zijn ingezetenschap «voortduren». M. v. B. Z., 20 Dec. 1884, no. 1607; 28 Jan. 1889, no. 131; K. B., 12 Jan. 1891 (Stbl. no. 25).

• (8) nbsp;nbsp;nbsp;Ook als een ander de voogd is over den militieplichtige. M. v. B. Z., 5 April 1864, no. 224, G.; 15 April 1882, nO. 562; 1 Febr. 1892, no. 120. (9) nbsp;nbsp;nbsp;«Woont» op te vatten in den zin van het hebben van «wettige woonplaats (domicilie)» naar het Burgerlijk Wetboek. M. v. B. Z., 4 Febr. 1862, no. 162; M. v. J., 9 Sept. 1874, no. 122, 2e afd.

Geldt het personen, die tot openbare bedieningen worden geroepen, dan zij men bedacht op art. 77 B. W., bepalende : «die tot openbare bedie-«ningen worden geroepen, behouden hunne woonplaats, indien zij het «tegenovergestelde voornemen niet aan den dag hebben gelegd». Deze bepaling maakt geen uitzondering voor de Nederlanders, die van hieruit ter zake van ’s lands dienst hetzij naar een vreemd land, hetzij naar ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën gaan tot het aldaar bekleeden van eene openbare bediening.

• (10) nbsp;nbsp;nbsp;«Achtergelaten» op te vatten in den zin van «verlaten (abandonné)». M. v. B. Z., 10 en 13 Jan. 1883, nrs. 28 en 65. (Zie evenwel noot 6 en 13). (11) nbsp;nbsp;nbsp;«Woont» op te vatten in den zin van «verblijf houden». M. v. B. Z., 4 Maait 1882, no. 223.

Indien echter de militieplichtige ingevolge art. 421, 553 of 554 (art. 8, 15

22«

wet van 26 April 1884, Stbl. no. 93) onder voogdij staat, schijnt hij, naar art. 78 B. W. de woonplaats van den voogd volgende (K. B., 48 ,Iuni 1872, no. 49), aldaar te moeten worden ingeschreven. Woont de voogd van den «achtergelatene» niet binnen het Rijk, dan geldt, naar deze laatste opvatting, de volgende noot.

• (42) nbsp;nbsp;nbsp;Woont hij niet binnen het Rijk, dan kan geene gemeente van inschrijving worden aangewezen, tenzij hij valt in het vermelde bij I sub d, M. v. B. Z., 42 Mei 4894, nO. 879. Zie de volgende noot.

• (43) nbsp;nbsp;nbsp;Volgens M. v. B. Z., 3 April 4894, no. 425 E, moet de militie-plichtige, ook al verblijft deze in Nederland, ingeschreven worden in de gemeente waar de vader het laatst in Nederland gewoond heeft, en niet in die waar de militieplichtige woont of verblijf houdt. Beschouwt men art. 46, 4°, als ondergeschikt aan de twee voorgaande nummers en kon tevens aan het woord «achtergelaten» eene dubbele beteekenis gegeven worden, n.l. die van «abandonné» (zie noot 40) en die van «achtergebleven» (art. 47, 4°; zie ook noot 6), dan zou de inschrijving mogen geschieden van den ongehuwde in de gemeente waar hij woont (art. 46, 3°.) en voor den gehuwde of weduwnaar de regel kunnen gelden van art. 46 2“, nl. inschrijving in de gemeente waar hij woont. Wordt niet alleen art. 46, 2°., maar ook art. 46, 3», toegepast op in Nederland wonende of verblijf houdende zoons van Nederlanders, die ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land wonen, dan hebben ile woorden t buiten 's lands wo-nendeniy in art. 46, 4°, beteekenis, omdat daardoor dan inschrijving mogelijk zou zijn gemaakt van hen, voor wie anders geen gemeente van inschrijving zou zijn aangewezen.

liet woord «achtergelaten» in den zin ook van «achtergebleven» (zie noot 5) opvattende, mist men evenwel toch wettelijke voorziening voor het geval zoowel dat de niet binnen het Rijk geboren zoon door den buitenslands wonenden vader van daar hierheen gezonden en dus in letterlijken zin niet »achtergebleven» is, als dat de zoon met den vader van hier naar het buitenland vertrokken, doch later door dezen hierheen gezonden is.

• (44) nbsp;nbsp;nbsp;Indien men aanneemt, dat de woorden »in een vreemd land” (zie noot 7a) ook hier ’s Rijks overzeesche bezittingen en koloniën omvatten, dan geldt voor den zoon van een Nedei lander, die ter zake van ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont, het bepaalde bij art. 47, 3°, der wet. Zie, in verband hiermede, het vermelde bij I sub 2“. en de noot 6.

• (45) nbsp;nbsp;nbsp;Hierbij wordt, wegens het bepaalde bij art. 339, eerste lid, B. W., uitgegaan van de onderstelling, dat, geldt het een door den vader bij het leven van de moeder erkend natuurlijk kind, dit ook door deze laatste erkend is en hiervan op wettige wijze blijkt.

227

Wanneer dit laatste het geval niet is of de vaderlijke erkenning plaats had na het overlijden van de moeder (art. 339, tweede lid, B. W.), nan is er in wettelijken zin geen moeder en zal, na het overlijden des vaders, de voogd, indien er een is (zie IV), in aanmerking komen, zoo men niet, aan de letter der wet vasthoudende, het ten deze onmogelijk bewijs vordert van het overleden zijn van de moeder. Verg, de noot 20 en 21. Zoo de jongeling geen voogd heeft, geldt VII.

• (16) nbsp;nbsp;nbsp;De woorden »achtergebleven zoon van een ingezetene, die geen Nederlander is” worden ten deze geacht ook betrekking te hebben op hem, wiens wettige of natuurlijke moeder ingezetene, maar geen Nederlander is.

• (17) nbsp;nbsp;nbsp;Met »Nederlander” wordt hier bedoeld de wettige of natuurlijke moeder, die ter zake van ’s lands dienst in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont. Zie ook noot 6bis.

• (18) nbsp;nbsp;nbsp;Woont hij niet binnen het Rijk, dan kan geene gemeente van inschrijving worden aangewezen.

• (19) nbsp;nbsp;nbsp;Hier is niet, zooals bij I, vermeld de zoon van den Nederlander, die ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land woont. Wel kan de wettige of natuurlijke moeder ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land wonen, doch art. 16, 4“, spreekt uitsluitend van »zijn vader of voogd”. Bij het overleden zijn of het in wettelijken zin ontbreken van den vader en het leven van de wettige of natuurlijke moeder blijft de voogd buiten aanmerking en behoeft dus niet onderzocht te worden, of de moeder al dan niet de voogdij heeft. Zie noot 8.

• (20) nbsp;nbsp;nbsp;Naar de letter van art. 15, tweede lid 1“., valt een alleen door de moeder erkend natuurlijk kind niet in die bepaling, omdat daar, evenals in art. 16, 1®. en art. 18, 2e lid, aan het noemen van de moeder voorafgaan de woorden »is deze (de vader) overledenquot;. In wettelijken zin is er geen vader. Niettemin is tot dusver een alleen door de moeder erkend natuurlijk kind, zoo deze laatste ingezetene is, aan inschrijving voor de militie onderworpen geoordeeld, indien het niet valt in eene der uitzonderingen in art. 15, laatste lid, en in art. 17 vermeld. C. d. K. in Limburg, 23 .luni 1863; M. v. B. Z., 16 Juli 1863, no. 165. De arrond.-rechtbank te Rotterdam besliste intusschen bij vonnis van 2 Maart 1880 (Gemeentestem no. 1554; zie ook de n^s. 1561 en 1562): dat bij art. 18, al. 1, der mili-tiewet ieder, die volgens art. 15 behoort te worden ingeschreven voor de militie, verplicht is zich daartoe aan te geven bij Burg, en Weth. tusschen 1 en 31 Januari; dat daarop bij al. 2 eene uitzondering wordt gemaakt voor het geval van ongesteldheid, afwezigheid of ontstentenis, en alsdan die verplichting wordt opgelegd aan zijn vader of, zoo deze is overleden, aan zijne moeder of, zijn beiden overleden, aan zijn voogd; tegen overtreding van welk voorschrift bij art. 183. der wet straf is bedreigd; dat

228

alzoo de moeder van dengene, die voor de militie moet worden ingeschreven, alleen dan tot de aangifte verplicht is, zoo diens vader overleden is; dat ter terechtzitting niet is gebleken, dat dit geval ten deze aanwezig is, en dat het ten aanzien der beklaagde (de moeder) als bewezen aangenomen feit niet is voorzien bij art. 18 van vermelde wet en daartegen ook bij geene andere wet of wettige verordening straf is bedreigd. Deze in faro poenali niet te wraken letterlijke opvatting der wet vindt steun in het K. B., 2 Jan. 1895, no. 4. Daarbij is, in zake een ander onderwerp dan de militie, aangenomen, dat waar de bepaling van de wet duidelijk is, een onderzoek naar de redenen, welke daarvoor bestaan, als overbodig, achterwege kan blijven. Zie ook het K. B. van 6 Juni 1882, no. 8, vermeld op blz. 204.

• (21) nbsp;nbsp;nbsp;Art. 15, tweede lid 1°., spreekt, evenals art. 16, 1° en art. 18, 2e lid, van: »zijn beiden ('vader en moeder) overleden”. Bij het hier vermelde is uitgegaan van de meening, dat de voogd evenzeer in aanmerking komt, indien het een alleen door wijlen den vader erkend natuurlijk kind geldt. Zie ook al. 2 van noot 15 en noot 20.

• (22) nbsp;nbsp;nbsp;Ook hier is uitgegaan van de meening, dat de voogd van een natuurlijk kind in aanmerking komt, zoo het alleen door wijlen zijne moeder erkend werd en alzoo in wettelijken zin geen vader heeft, zoodat niet van het overlijden van den vader gesproken kan worden. (Zie ook noot 20).

• (23) nbsp;nbsp;nbsp;»Van een vreemdeling” is hier opgevat in den zin dat vreemdeling was de langstlevende der ouders, of wijlen de vader die alleen, of wijlen de moeder die alleen het natuurlijk kind erkend had.

• (24) nbsp;nbsp;nbsp;Art. 17, 2°, geldt ook dan, aks de jongeling Nederlander is. M. v. B. Z., 4 Maart 1884, no. 271.

• (25) nbsp;nbsp;nbsp;»Woont” op te vatten in den zin van »verblijf houden”. M. v. B. Z., 4 Maart 1882, no. 223.

• (26) nbsp;nbsp;nbsp;Hier zou, naar art. 16, 4°, moeten volgen: »zoo hij buitenslands woont en de zoon is van wijlen een Nederlander, die ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land (14) gewoond heeft: in de gemeente waar de voogd het laatst in Nederland gewoond heeft. Eene hiermede overeenstemmende omschrijving vindt men evenwel niet in art. 15. Daar wordt in het 2de lid sub 3° wel gesproken van hem, »van wiens ouders de langstlevende ingezetene was” — hetgeen het geval kan geweest zijn met den vader — Nederlander of met de moeder —■ Nederlander, die tijdens het overlijden ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land woonde — »al is zijn voogd geen ingezetene, mits hij (de jongeling) binnen het Hijh Dwoontquot; (zie VI). Is de voogd geen ingezetene, dan is de buiten het Rijk wonende pupil naar art. 15 niet voor ingezetene te houden en mitsdien niet aan inschrijving onderworpen, al is hij de zoon van een Nederlander, die tijdens het overlijden ter zake van ’s lands dienst in een vreemd land

229 woonde. Alleen zoo de voogd een Nederlander is, die ter zake zan ’s lands dienst in een vreemd land of in ’s Rijks overzeesche bezittingen of koloniën woont en voortdurend als ingezetene in den zin van art. 3, voorl. lid, der wet van 1850 moet worden beschouwd (zie noot 7) kan de pupil ingeschreven worden, en wel ter plaatse waar hij — de pupil — woont, niet krachtens art. 16, 4“, maar overeenkomstig art. 16, 3». Zie daaromtrent de noot 13.

• (27) nbsp;nbsp;nbsp;In wettelijken zin is hier noch vader, noch moeder, zoodat naar de letter (zie noot 20) art. 15, 2e lid 1°, art. 16, 1“ en art. 18, 2e lid, niet toepasselijk zouden zijn. Nochtans is bij M. v. B. Z., 2 Febr. 1871, La. E., aangenomen, dat een in een vreemd Rijk verblijvend, door geen der ouders erkend natuurlijk kind, dat volgens zijne geboorteakte geboren was uit eene Nederlandsche vrouw, krachtens art. 15, 2e lid 1°, ingeschreven moest worden, zoo het een ingezetene tot voogd had.

Naar deze opvatting zal een vondeling, wiens ouders onbekend zijn gebleven en die een ingezetene tot voogd heeft, op grond van dit laatste evenzeer aan inschrijving onderworpen zijn.

• (28) nbsp;nbsp;nbsp;Hierbij is uitgegaan van de stelling, dat het woord »ouders” de toepassing van art. 15, 2e lid 3°, niet belet waar het geldt een natuurlijk kind, dat alleen door wijlen den vader of alleen door wijlen de moeder erkend is.

• (29) nbsp;nbsp;nbsp;De door geen der ouders erkende natuurlijke kinderen, die geen voogd hebben, zijn bij M. v. B. Z., 7 Feb. 1863, no. 256; bij C. d. K. in Limburg, 23 Juni 1863 en bij M. v. B. Z., 16 Juli 1863, nO. 165, 4 Maart 1882, no. 223, en 25 Jan. 1883, no. 114, gerekend te behooren tot degenen, die omschreven zijn in art. 15, 2e lid 2°, en art. 16, 3“, als geen vader, moeder of voogd hebbende, en die, zoo zij aan het vereischte ten aanzien van het ingezetenschap voldoen en art. 15, 3e lid, niet op hen van toepassing is, ingeschreven moeten worden in de gemeente waar zij wonen; en wel — M. v. B. Z., 4 Feb. 1879, L. D. — om het even of zij Nederlanders zijn dan wel vreemdelingen; in het laatste geval mits zij niet behooren tot een der Staten, in noot 2 genoemd.

Naar deze opvatting zal een vondeling, wiens ouders onbekend zijn gebleven en die geen voogd heeft, evenzeer aan inschrijving onderworpen zijn, indien hij gedurende den tijd, in art. 15, 2e lid 2°, bedoeld, in Nederland verblijf hield.

• (30) nbsp;nbsp;nbsp;Zoo hij gehuwd of weduwnaar is, zie noot 9; zoo hij ongehuwd is, zie noot 25.

Wetsuitnachflng.

Bij de bespreking van het vraagstuk, gewoonlijk aangeduid door „wil of vertrouwen?” verklaarde Mr. Hamaker, dat de oplossing, wat het positieve recht betreft, niet door redeneering uit dogmatische en philosophische begrippen, doch wel langs inductieven weg moest gevonden worden. „Men zou in de eerste plaats moeten nagaan, „welke feiten voor het positieve recht in gevallen, als „die ons bezighouden en waarin we spreken van eene „overeenkomst, als onmisbaar geëischt worden voor het „ontstaan van de verbintenis”. (1) Nu zoude men verwachten, dat de schrijver de beteekenis der „toestemming”, vermeld in art. 1356 1®. B. W., trachtte af te leiden uit de wet in haar geheel, uit de geschiedenis der wetgeving, uit de bronnen, die de wetgever gebruikte. Dit ware echter veel te ouderwets ! „Men zou zich .. . feiten „moeten denken, die naar de algemeene overtuiging, „zooals die uit het praktische leven en de rechtspraak „blijkt, aan het begrip overeenkomst beantwoorden en „dan ook den rechter, indien men ze in rechten bewezen „had, de verplichting zouden opleggen het bestaan van „eene overeenkomst te erkennen”. De rechter zoude dus verplicht zijn recht te spreken, niet naar de wet, doch naar de ^algemeene overtuiging, zooals die uit het praktische leven en de rechtspraak blijkt.

De inductieve methode, aldus opgevat, vond een warm aanhanger in Mr. Houwing, een der schranderste onder de jongere rechtsgeleerden (2). Bij dezen Schrijver komt

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;Themis. 1881 bl. 297.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Dissertatie: Dwaling bij overeenkomsten naar Ncderlandsch recht, loeiden bl. 127.

231 de minachting voor het geschoven recht reeds duidelijk uit. Na beweerd te hebben, dat de rechtspraak art. 1358 B. W., handelende over dwaling, stelselmatig als niet geschreven beschouwt, vervolgt hij : „Zij bracht eenvoudig „in toepassing wat haar billijkheidsgevoel haar aan de „hand deed, zonder er zich veel over te bekommeren, „dat zij hierdoor tot beslissingen kwam, die met de „stellige woorden der wet niet wel waren te rijmen. Eu „zij kon dat met gerust geweten doen, omdat zij zich „bewust mocht zijn, aan het recht te vergoeden, wat zij aan het wetboek te kort deed” (1).

Kort na het verschijnen van Mr. Houwing’s keurige dissertatie, zond Mr. Hamaker in het licht : Het recht en de maatschappij. Thans klonk het duidelijk : „De wet „is in de handen van den rechter niet meer dan een „leiddraad, dien hij gebruikt, zoolang hij zijne leiding „vertrouwt, maar zonder gewetensbezwaren laat liggen, „indien hij meent zelf den weg beter te kennen” (bl. 101).

In een Ütrechtsche dissertatie werden deze woorden met instemming aangehaald, (2) en, wat meer zegt, een tweeden Utrechtschen hoogleeraar, Mr. Naber, schreef; „Het op zijde schuiven van onbruikbare wetsartikelen door den rechter is enkel een quaestie van tijd, geen voorwerp van goed- of afkeuring. (3)

Deze aanhalingen zijn ongetwijfeld voldoende om het bestaan te bewijzen eener krachtige richting, die den rechter niet aan de wet gebonden acht. Het geldt niet wetsuitlegging, wel wetswegschuiving’

Het hoofd dezer richting is Mr. Hamaker; minder door het geven van den eersten stoot, dan wel door de wijsgeerige ontwikkeling zijner denkbeelden in bovenver-

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;T. a. p. bl. 102.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. L. M. RoLLiN CocQUERQL'E. Tweeërlei dogma, bl. 116.

• (3) nbsp;nbsp;nbsp;Rechtsgeleerd Magazijn 1893, bl. 609.

232 meld werk. Alleen hij heeft rekenschap gegeven van zijne wetsminachting.

Ofschoon zijn geschrift door uitnemend bevoegde personen werd besproken (1), is het punt waarop ik de aandacht wensch te vestigen, slechts ter loops behandeld. De rijke inhoud gaf aanleiding tot velerlei beschouwingen.

De gedachtengang worde in de eerste plaats weergegeven, liefst met de eigen woorden des Schrijvers.

„Wat we de menschen zien doen komt ons grootendeels „natuurlijk voor en het is voor ons zoo weinig vreemd „dat we in den regel in staat zijn uit de handelingen „der menschen de omstandigheden af te leiden, waarin zij „zich bevinden ; gelijk omgekeerd de waarneming dezer „laatsten ons met vrij veel zekerheid voorspellen doet, „hoe er gehandeld zal worden”, (bl. 1) „De verklaring is „niet moeilijk; zij is daarin te zoeken, dat wij menschen „met ons omdragen een aantal begrippen van mensche-lijke handelingen, de wetenschap van een aantal regelen „van menschelijk doen en laten, een deel van het maat-„schappelijk leven in één woord, en dat hetgeen we „telkens waarnemen in die begrippen past, onder die „regelen valt” (bl. 1). „Er is overeenstemming, niet zon-„der uitzondering maar in de overgroote meerderheid „der gevallen, tusschen onze rechtsbegrippen en het maat-„schappelijk leven der menschen en die overeenstemming „is slechts te verklaren door de onderstelling, of dat de „eerste de scheppers zijn van het laatste, of dat het laatste „de eersten voortbrengt” (bl 3).

De Schrijver kiest den laatsten term van het dilemma.

(l) Mr. P. VAN Bemmelen in Weekblad No. 5653; Mr. W. van der Vldgt in den Gids 1889 (September, October en November); Dr. B. H. C. K. VAN der WiJCK in Rechtsgeleerd Magazijn 1889, bl. 491 seq.

In dit Tijdschrift werd het werk tot heden niet besproken.

233

Hij meent dat het maatschappelijk leven der menschen onze rechtsbegrippen voortbrengt. Na eenige rechtsgeleerde theoriën besproken te hebben, die volgens hem van de omgekeerde stelling nitgaan, ontwikkeld hij zijne denkbeelden. „Naar de beschouwingswijze, die ons thans „bezig houdt, zijn de begrippen van moraal en recht de „weerschijn van het maatschappelijk leven der menschen „in onzen geest, is ons zedelijk en rechtsbewustzijn niets „anders als de samenstelling van onze kennis van de „wijze, waarop menschen zich tegenover menschen ge-„dragen” (hl. 75).

Deze opvatting voert onvermijdelijk tot de gevolgtrekking, dat recht en moraal identiek zijn met gewoonte. „Zij (namelijk de richting des Schrijvers) stelt, dat onze „begrippen van moraal en recht niets anders zijn als „voorstellingen omtrent de wijze waarop meestal gehan-„deld wordt, door eigen waarneming of door mededee-„lingen van anderen verkregen” (hl. 66). „De gewoonten „van het maatschappelijk leven, samengevat in algemeene „regelen, zijn het recht” (bl. 114).

Deze algemeene regelen zouden door den wetgever gecodificeerd zijn. De wetgeving „kon nooit meer zijn „dan een bericht aangaande het recht” (bl. 93). Wet en recht verhouden zich als „het portret en het origineel.

Hieruit wordt de gevolgtrekking gemaakt: „De in de „maatschappij zelve liggende gedragsregelen zijn het recht „en worden door de rechters aan hunne beslissingen ten „grondslag gelegd” (bl. 115).

„De wet is hem (den rechter) niet meer dan een leid-„draad, een raadgever, dien hij in den regel wel ver-„ trouwen kan, doch wiens raad hij verwerpt, zoodra die „hem onjuist blijkt” (bl. 108).

Deze schakel van denkbeelden wordt met onberispelijke logica uit de grondstelling afgeleid. Een dergelijke pha-

234

lanx kan aangevallen worden door de onjuistheid aan te toonen of van de grondstelling af van een der afgeleide denkbeelden. Ik zal aanvangen met het laatste te beproeven; alzoo met een flankaanval.

Wij weten reeds : de maatschappelijke gedragsregelen zijn het recht. Wat is de rechtspraak dan? „Zij is de „daad, die aan ieder duidelijk maakt, hoe gevaarlijk het „is van den regel af te wijken, hoe slecht dergelijke „afwijkingen geduld worden” (hl. 109).

De vadermoordenaar, de persoon, die een kennis op straat niet groet, de priester, zich opofferende voor de melaatschen, handelen allen tegen de gewoonte. Volgens Mr. Hamaker zoude het allen langs gerechtelijken weg duidelijk gemaakt moeten worden, hoe slecht men dergelijke afwijkingen duldt.

Tot deze ongerijmde gevolgtrekkingen zoude de Schrijver moeten komen, omdat buiten de gewoonte hem iederen maatstaf ontbreekt. Men denke niet, dat afwijking van de gewoonte slechts op gerechtelijken weg zoude tegengegaan worden, indien zij kwade gevolgen teweegbracht voor anderen. Dit is het standpunt van het door den Schrijver bestreden utilitarianisme. Aan deze richting wordt juist verweten, dat zij wil beoordeelen, wat in het algemeen belang behoort gedaan of niet gedaan te worden (1).

De Schrijver kent niets anders dan den „regel” en de „gewoonte”. Nog een paar aanhalingen ten bewijze. Het plichtgevoel komt neer „op een aanleg, eene neiging van ons wezen om te handelen in overeenstemming met den regel” (bl. 68). „Heeft in de gegeven omstan-„digheden de beklaagde anders gehandeld, dan men „pleegt te doen en dan derhalve ook in dit geval met

(I) T. a. p. bl. ‘24 en ■126.

235 „grond verwacht mocht worden”, dan verrichtte hij eene onrechtmatige daad (bl. 99).

Hoe is de Schrijver er toe gekomen, met deze vraag gaan wij over tot den frontaanval, om alles : plicht, recht, wet, rechtspraak, te doen steunen op de gewoonte?

Hiertoe werd hij gedwongen door zijn uitgangspunt: het maatschappelijk leven der menschen brengt onze rechtsbegrippen voort.

Indien dit juist ware, dan zoude de mensch geen rechts-oordeel bezitten. De Schrijver zegt dan ook van zijne rechts-beschouwing : „dat deze een recht in den zin van een „begrip, omtrent hetgeen behoort te geschieden, niet „kent” (bl. 113). Hij moest een steunpunt voor het recht zoeken buiten den mensch. Het eenige, wat daartoe dienst konde doen, was de gewoonte, in ieder rechtsstelsel een belangrijke factor.

De grondstelling acht ik valsch. De mensch heeft iets in zich, wat invloed heeft op zijne rechtsbegrippen, ja zonder hetwelk hij even als het dier geen rechtsbegrip zoude bezitten.

Laat de eerste organische cel door eene gelukkige verhouding van bewegende stof ontstaan zijn ; laat de mensch zich uit zulk een cel, steeds door stof in beweging, ontwikkeld hebben; onomstootelijk blijft het feit, dat de mensch iets bezit buiten zijne vijf zinnen, buiten zijne hartstochten en buiten het waarnemend, combineerend en redeneerend verstand. Men noeme het zedelijkheidsgevoel, rechtsgevoel, plichtsbesef, of, in aansluiting aan de laatste mode, sociaal gevoel. De meest overtuigde materialisten moeten hét erkennen en erkennen het ook, zooals dezer dagen weer Berthelot in de Revue de Paris.

Een uiting van dit gevoel is het oordeel, dat wij vellen over onze daden en over die van onze medemenschen. Wij prijzen en laken; oordeelen een daad rechtvaardig

Themis, LVIste deel, 2de stuk. (1895.) 15*

236

of onrechtvaardig; voelen ons of achten een ander verplicht om iets te doen of te laten.

Al moge er individuen zijn, die dit etisch gevoel en oordeel missen, toch hlijft het een algemeen menschelijke hoedanigheid, even als het zien, niettegenstaande er hlind geborenen bestaan.

Dikwerf wordt de mensch in zijn etisch oordeel door de maatschappelijke gewoonte geleid, doch niet altijd. Hij acht nu eens het al of niet opvolgen eener gewoonte van geen beteekenis; dan weder het breken met de gewoonte eene lofwaardige daad. Ook bestaat, er menigmaal geene gewoonte, waarna hij zijn oordeel kan richten.

Welk een meester Mr. Hamaker ook moge zijn in de toepassing der deductieve methode (1) en met welk eene stale consequentie hij ook alles terugbrenge tot den regel en de gewoonte, gluurt toch hier en daar de miskende werkelijkheid om den hoek. Zoo schrijft hij, dat de misdadiger valt „als offer voor het heil der maatschappij” (bl. 109). Het heeft er veel van alsof het verworpen utilitarianisme hier aan het woord ware! (2)

De rechter wordt aangespoord om niet naar de wet (het portret), doch naar de maatschappelijke gedragsregelen (het orgineel) recht te spreken. De schrijver ontkent echter, en van zijn standpunt zeer terecht, „dat „recht en moraal machten zijn, die den mensch in be-„weging brengen” (bl. 76). Fraai, maar hoe komt nu de rechter ten behoeve van dit recht in beweging?

Eigenlijk wil de Schrijver waarschuwen tegen „eene slechte, onpraktische, onbillijke rechtspraak” (bl. 101).

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;Prof. VAN DER WlJCK wees op de deductieve neiging van dezen voorstander der inductieve methode. T. a. p. bl. 533.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook op deze tegenstrijdigheid heeft Prof, van der WiJCK reeds de aandacht gevestigd. T. a. p. bh 525.

237

Hij heeft zieh slechts een wijsgeerigen mantel van zonderling snit om de schouders geworpen.

Al moge hij te kort zijn geschoten in de verdediging van zijne wetsminachting, daarom is de vraag door hem en zijne volgelingen aan de orde gesteld : mag de rechter de wet ter zijde schuiven, nog niet beantwoord.

Tot verzet tegen de wet wordt de mensch op verschillende wijzen geprikkeld. Thans hebben wij uitsluitend te maken met het geval, dat de rechter het wetsvoorschrift niet overeenkomstig het recht acht.

Of is wellicht een strijdt tusschen recht en wet niet mogelijk? Volgens Mr. Hamaker wordt dit ontkennend beantwoord door hen die huldigen „de leer van het „positieve recht, want haar grondbeginsel is de identiteit „van recht en wet” (bl. 19). Wel staat des wetgevers „denken „onder den invloed van verschillende factoren”, „doch eerst de doorgang door den geest des wetgevers „maakt ze tot recht”.

De wetgever denkt het recht De verwijzing naar de gewoonte of naar de handelwijze van een goed huisvader, het niet geven eener definitie van onrechtmatige daad, zoude in tegenspraak met dit stelsel zijn (1).

Ik geloof niet, dat er iemand is, die zulk een „leer van het positieve recht” zal onderschrijven. De scheeve voorstelling van het gevoelen der tegenstanders hier en op meerdere plaatsen is ook een gevolg van het onheil-barende dilemma, waar het boek mede aanvangt. Des Schrijvers tegenstanders wordt de stelling opgedrongen, dat onze rechtsbegrippen het maatschappelijk leven der menschen voortbrengt. Als nu aan den Staat den rol wordt opgedragen om te bepalen wat recht is, dan zoude de wet niet mogen verwijzen naar maatschappelijke ge-

(1) T. a. p. bl. 97 seq.

238 bruiken, omdat volgens het opgedrongen uitgangspunt deze gebruiken zich zouden regelen naar het recht, dat is naar de wet.

Werkelijk zijn volgens sommigen recht en wet identiek. Buiten de wet zoude er slechts billijkheid, geen recht bestaan. Al moge in eenige gevallen de maatschappelijke gewoonten in den rechtskring worden opgenomen, in andere gevallen veel aan het inzicht van den rechter overgelaten, het geschiedt krachtens den wil van den Staat. Buiten dien wil geen recht.

Voorwaar een verlokkend standpunt voor hem, die de gebondenheid van den rechter aan de wet wenscht te betoogen ! Ik kan mij er echter niet op plaatsen, — en ga met schroom over tot de beknopte mededeeling mijner ver van nieuwe denkbeelden over de onderlinge verhouding van recht, wet en rechtspraak.

Volgens ScHLOssMAN is de bron van het recht de enkele mensch (1). Dit uitgangspunt van den Duitschen wetsminachter, wiens invloed hier te lande groot is, neem ik over.

De mensch beoordeelt de daden van zich zelve en van zijne medemeuschen. Hij oordeelt wat gedaan en gelaten moet worden; wat de plicht voorschrijft.

Tot nu toe spreekt hij slechts een moreel oordeel uit. Behoort echter naar zijn gevoelen iemand door de overheid rechtstreeks of door bedreiging van straf gedwongen te worden iets te doen of na te laten, dan treedt hij op het gebied van het recht. Het moreel oordeel wordt dan bovendien een rechtsoordeel (2).

Handelt hij overeenkomstig zijn rechtoordeel, dan ver-

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;Der Vertrag. § 26, das Rechtsgefühl als Rechtsquelle.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Het gebied van het recht omvat niet uitsluitend de zwaarste overtredingen der moraal. Onder algemeene instemming wordt in Nederland het erimen nefandum niet en het rijden op de kleine steentjes wel gestraft.

239 richt hij een rechtsdaad; een daad namelijk waartoe volgens hem de overheid hem zoude mogen en moeten dwingen.

Ook spreekt de mensch een rechtsoordeel uit, als hij verklaart, dat de overheid ten onrechte dwingt.

De overheid dwingt door de rechtspraak en de executie van het vonnis. Meestal hij publiek recht op eigen initiatief, bij privaat recht op verzoek van een individu.

De rechtspraak steunt op het gewoonterecht, het geschreven recht of op het rechtsgevoel van den rechter. Het gewoonte- en het geschreven recht, te samen vormende het positieve recht, dragen den stempel der overheid.

Het positieve gewoonterecht wordt gevormd door de uitspraken van den rechter, door de overheid benoemd (1). Het geschreven recht ontvangt den stempel rechtstreeks.

Het is thans de gelegenheid niet om deze stellingen in het breede toe te lichten en te verdedigen (2). Enkele woorden slechts.

Het rechtsoordeel van den mensch steunt op de meest uiteenloopende gronden. Wel spelen bij de vorming do maatschappelijke gewoonten en de voorschriften van het positieve recht dikwerf een beslissende rol, doch ook de godsdienstige en wijsgeerige denkbeelden zijn van invloed. De stelling evenwel, dat de mensch de bron is van het recht, kan samengaan met het strengste en uitgebreidste geloof aan geopenbaarde godsdienst en gedragsregelen. Als de Calvinist leert : God is de bron van alle recht, dan moet

• (■1) Ik gebruik hier het woord overheid in den ruimsten zin. Als de rechters, zooals in Noord-Amerika, door het volk gekozen werden, dan oefenen de kiezers eene macht uit, hen door de gemeenschap opgedragen.

• (.2) Het volkenrecht wordt volgens deze opvatting buiten het positieve recht geplaatst; zelfs de verdragen.

Wel kan het, evenals de maatschappelijke gewoonten, gedeeltelijk in het positieve recht worden opgenomen. Zoo door art. 8 W. v. Strafrecht.

24Ü

hij tevens erkennen, dat God slechts door den mensch op de rechtsorde inwerkt.

Om in eigen oogen een rechtsdaad te verrichten, behoeft men niet te meenen, dat het positieve recht er toe zoude kunnen dwingen. Men kan zelfs van het tegendeel overtuigd zijn, mits men maar oordeele dat het positieve recht er toe behoorde te dwingen. Het order- en toonder-papier word in de 17de en 18de eeuw door den handel gebruikt niettegenstaande de onverschillige, ja soms vijandige houding van het gewoonte- en geschreven recht Menig koopman betaalde, omdat hij een wissel had geaccepteerd of een toonderpapier geteekend, in het volle bewustzijn, dat de rechter hem nimmer tot betaling zoude dwingen. Hij erkende het recht van den houder en keurde het positieve recht af.

Personen, onder dezelfde levensomstandigheden ver-keerende, zullen vele rechtsovertuigingen gemeen hebben ; hoe nauwer de kring, hoe meer. Er bestaan maatschappelijke gewoonten in overeenstemming met algemeene rechtsovertuigingen. Het positieve gewoonterecht steunt voor een belangrijk deel op de maatschappelijke gewoonten. Do wetgever houdt niet alleen rekening met de rechtsovertuigingen van het volk, doch deelt haar in vele opzichten, als behoorende tot het volk. Omgekeerd oefent het positieve recht ook invloed uit op de rechtsovertuiging der individuen, zoodat er meer dan een faktor werkzaam is om harmonie tusschen beiden te brengen.

Evenwel wordt deze harmonie nooit volledig bereikt. Steeds zijn er personen, die deelen van het positieve recht onrechtmatig achten.

Deze afkeuring is van tweeërlei soort. Vooreerst kan men meenen dat het positieve recht ten onrechte niet dwingt. Spelers bijvoorbeeld hebben de gewoonte speelschulden te betalen en wel onmiddelijk. Ongetwijfeld

241 acht de groote meerderheid van hen de wetsbepaling onrechtvaardig, die voor een speelschuld geene rechtsvordering toestaat. Zoo wenschen velen dat de eenzijdige belofte eene rechtsvordering geve.

In de samenleving handelt een vertrouwbaar man bij dergelijke gevallen overeenkomstig zijne rechtsopvatting. De speler betaalt, de belover vervult. Men handelt als of het positieve recht niet bestond.

Bedenkelijker gevolgen heeft de afkeuring van het positieve recht, indien men meent, dat het ten onrechte dwingt. Zij kan voeren tot wetsonduiking, lijdelijk verzet, geweldadig verzet.

De houding van den mensch tegenover door hem afgekeurd dwingend positief recht verschilt naar de reden en de hevigheid zijner afkeuring, naar zijn eerbied voor overheid en wetgeving. Tusschen rechtsgeleerden bestaat over de aan te nemen gedragslijn groot verschil van gevoelen. De eisch van absolute onderwerping wordt evenwel zelden meer gehoord. Zelfs de Katholieke Kerk acht in sommige gevallen lijdelijk verzet geoorloofd en plichtmatig.

Het resultaat waartoe ik kom is, dat de burger op grond van zijn rechtsgevoel nu eens moet handelen, als of het positieve recht hem dwong, dan eens zich niet behoeft te onderwerpen aan de wet. Tot zoover ga ik met de wetsminachters mee.

Wat den burger vrijstaat is dat ook den rechter geoorloofd ?

Deze vraag behoeft uitsluitend beantwoord te worden met het oog op den Nederlandschen rechter. Daarom wordt de verhouding van den rechter tot het positieve gewoonterecht buiten bespreking gelaten. Wij hebben alleen te maken met het geschreven recht: de wet en de wettelijke verordeningen.

16

242

De rechter wordt aangesteld en betaald door den Staat.

Hij is Staatsdienaar. Nu behoort het toch tot de algemeen erkende rechtsbegrippen, dat de dienaar, zoolang hij dient, zich moet voegen naar den wil van den meester.

Wij lezen in art. 11 A. B. : „De regter moet volgens „de wet regt spreken; hij mag in geen geval de inner-„lijke waarde of billijkheid der wet beoordeelen”.

Schuift de rechter de wet ter zijde dan komt hij niet alleen in botsing met dit artikel, doch overtreedt tevens een elementair rechtsbegrip. Wil hij het voorschrift niet opvolgen, dan dient hij ontslag te nemen. Zoo de Katholieke rechter, die het niet met zijn geweten kan overeenbrengen tot eene echtscheiding mede te werken.

Zoo de socialistische rechter, die de deelnemers aan een socialistische opstand niet wil straffen. Zoo eindelijk de rechter, wiens rechtsgevoel zoo abnormaal krachtig ontwikkeld is, dat hij de in zijn oog onrechtvaardige wetsbepaling niet kan of wil toepassen.

Ten onrechte stelt Mr. Trbub het voor als of art. 11 A. B. een uitvloeisel ware van de tijdens onze codificatie heerschende leer der trias politica (1). Geen wetgever, die zieh respecteert, welke staatsrechtelijke begrippen hij ook moge hebben, kan gedoogen dat zijne voorschriften door zijn rechter in den wind worden geslagen.

Zelfs Mr. Hamaker stemt dit tot zekere hoogte toe. „De wetgever beveelt eene bepaalde wijze van handelen „en gelast zijn rechters ieder, die zich aan het gebod „niet stoort, tot een aangewezen straf te veroordeelen „(bl. 110). Het is echter slechts een beperkt gebied, dat „zij (de overheid) op deze wijze beheerschen kan. Het

(,1) Weekblad voor Notaris-aiiibt en Registratie, iio. 1271 en 1272.

243

„gaat niet verder dan wat men gewoonlijk noemt het „terrein der administratie: praestaties van de onderdanen „aan de overheid (belastingen, militiedienst en dergelijke), „dat alles, wat we als politie plegen samen te vatten, „en, ten slotte, in het private verkeer in acht te nemen „vormen” (hl. 111).

De bepalingen, die hier buiten vallen, en daaronder het geheele private recht minus de vormen, zouden bestemd zijn „de in de maatschappij gangbare regelen van doen en laten te beschrijven”, en den rechter niet binden.

Laten wij nu een oogenblik stilstaan bij een soort van bepalingen, waar de wetgever zijn wil het minst opdringt, namelijk bij hot zoogenaamd aanvullend recht. Het geldt slechts als partijen niet anders zijn overeengekomen of als een persoon niet heeft verklaard anders te willen, bij testament bijvoorbeeld. De wetgever verwacht niettemin de toepassing zijner regels door den rechter, als de uitzonderingen niet aanwezig zijn.

Zoude het ooit bij den wetgever opkomen om zijne bepalingen te verdeden in de zoodanige, die wel en die niet door den rechter behooren opgevolgd te worden?

De wet is geen „leiddraad”. Hoogleeraren schrijven leiddraden, de wetgever beveelt.

Laat ik mij vergist hebben, laat plicht en welvoegelijkheid den rechter niet voorschrijven den wet getrouw te blijven, dan dienen Mr. Hamaker c s. toch nog de wenschelijkheid te bewijzen, dat de rechter zich stelle boven de wet. In afwachting van dit bewijs, zal ik trachten het tegendeel te betoogen.

Als eene onbestreden stelling mag aangenomen worden dat in Nederland en in vele andere rijken ter vermeerdering der rechtsgelijkheid en ter vermindering der rechtsonzekerheid het gewoonte- en geschreven recht zijn vervangen door wetboeken. Niettegenstaande onze

244

grootouders zieh illusiën hebben gemaakt over de mate van rechtszekerheid, die zoude-verkregen worden, schrijdt de codificatie aanhoudend voort. In Duitschland is deze beweging in vollen gang. Engeland codificieert voortdurend, zij het op bescheidener schaal dan het Vasteland.

Stelt men den rechter boven de wet, dan reageert men tegen den historischen loop der dingen. Een der twee beweegredenen voor codificatie is toch vermindering van de macht des rechters ten einde tot grootere rechtszekerheid te komen. Vooral de houding van Engeland is gewichtig. Moge in Duitschland bij den drang tot codificeeren de rechtsongelijkheid op den voorgrond staan, in Engeland ongetwijfeld de rechtsonzekerheid.

Uit het bovenstaande meen ik een vermoeden, ten na-deele van de tegenpartij, te mogen putten.

Stel nu dat algemeen aangenomen werd : de wet is den rechter niet meer dan een raadgever, wiens raad hij verwerpt, zoodra die hem onjuist blijkt (1).

Alles hangt dus af van het subjectieve rechtsoordeel van den rechter. Het objectieve positieve recht is losgelaten. De poging van Mr. Hamaker om een toetssteen te vinden in de maatschappelijke gewoonten mislukte. Wel houden de aanhangers van eene geopenbaarde godsdienst en zedenleer in hunne oogen objectieve regelen over, doch mijne tegenstanders zullen zich niet onder hen scharen.

De rechtsopvattingen hangen veeltijds ten nauwste samen met godsdienstige, wijsgeerige, politieke, sociale begrippen. Het verschil van gevoelen tusschen de menschen is wellicht grooter dan ooit te voren. Een krachtig en militant geloof, steunende op goddelijke openbaring, naast een even krachtig en even militant-matérialisme en pantheisme.

(1) Mr. Hamaker, t. a. p. bl. 108.

•245

Stond voorheen eigendom en familie bniten de twisten der godsdienstige en staatkundige partijen, thans worden de pijlen van socialisten en anarchisten juist hiertegen gericht. Waarlijk niet het werk van enkele droomers en booswichten. Het Duitsche Rijk telt hen bij millioenen; te Parijs, te Marseille vormen zij de meerderheid.

Enkele grepen slechts. Den katholijken rechter moet het hoogst onrechtvaardig voorkomen dat de eene echtgenoot den ander koude dwingen tot echtscheiding, of dat de priester gestraft zoude worden, die een paar kerkelijk trouwde, alvorens het burgerlijk huwelijk voltrokken werd. De radikaal acht vele bepalingen uit het huwelijksrecht onrechtvaardig, waarin anderen juist de hoogste wijsheid zien. De socialist beschouwt onze geheele wetgeving als een samenraapsel van onbillijkheden.

Een vreemd oogenblik om het subjectivisme ten troon te verheffen !

Ook al laat men de diepgaande meeningsverschiUen buiten rekening, dan blijven wij, juristen toch wanhopig verdeeld. Het is wel merkwaardig, dat menschen van ongeveer denzelfden stand, opvoeding en algemeene zienswijze vragen van recht en billijkheid zoo verschillend beantwoorden. Elke Juristen-vergadering bewijst het. En wat zoude daar nog grootere verdeeldheid heerschen, indien men zieh niet tot hoofddenkbeelden bepaalde, maar, even als de wetgever, tot détailvragen afdaalde ! In het systeem van Mr. Hamaker c. s. zoude de discussiën der .Turisten-vergaderingen, meer verscherpt, overgebracht worden in de raadkamers der rechterlijke collégien.

Tot nu toe spreken wij van rechts-regelen. Bijvoorbeeld om de ontbindende voorwaarde van art. 1302 B. W., die volgens onze wet ea: tune werkt, slechts ex nune te doen werken. In het eene geval zal echter de ontbinding ar tune en in het andere ez nune billijker zijn. Nu eens

246

zal bij de overschijving eener akte in de openbare registers het negatieve stelsel, dan eens het positieve stelsel rechtvaardiger gevolgen opleveren. Moeten dan de rechters voortaan zich losmaken van rechtsregelen?

Deze vraag dienen Mr. Hamaker c. s. bevestigend te beantwoorden. De rechter vonnist volgens hen overeenkomstig zijn rechtsgevoel. Hij is geen wetgever, die een rechtsregel door een betere vervangt, maar het instrument om de rechtvaardigheid te doen zegevieren. Zoo is ook vrijwel de opvatting van Mr. Naber (1).

De rechtzoekenden komen zoodoende in eene minder aangename positie. Zij weten niet of de rechter de wet zal toepassen. Ja, zij staan er aan bloot, dat de zelfde rechter een rechtsregel, in de eene zaak aangenomen, in de andere op zijde schuift.

De bedenkelijkste gevolgen van ’s rechters souvereiniteit zullen zich echter in het maatschappelijk verkeer openbaren. Het positieve recht heeft een grooten invloed op de handelingen der menschen. Wij hebben gezien dat zelfs Mr. Hamaker dit, zij het voor een beperkt gebied, toegeeft.

Hoe moet de burger handelen, als het positieve recht ophoudt een vertrouwbaren steun te zijn? Regelt hij zijne daden naar de wetsvoorschriften, dan staat hij er aan bloot dat de rechter die op zijde schuift. Wie kan berekenen wat een onbekende rechter rechtvaardig zal achten! Een rechter, die in civielè zaken, (tot dit gebied beperkt zich de strijd grootendeels) meestal slechts gebrekkig op de hoogte der feiten is.

0, zegt Mr. Hamaker, „voor willekeurige rechtspraak „behoeft daarbij geen vrees te bestaan. Het zijn alleen

(1) De vormende kracht van het Romeinsche recht bl. 10 seq. Begrip of etiket. Rechtsg. Mag. 8ste jaarg. bl. 22.

247

„bekwame rechters, die door de wet heen de maatschappij „zelve weten te zien en dat wat zulk een rechter stelt „in de plaats van de gebrekkige wet, is niet een hersen-„schimmig meenen, maar een betere wetenschap” (bl. 103).

De lezer gelieve zich te herinneren hoe sterk de cory-pheeën onzer wetenschap, blijkens de Juristen-Verga-deringen, verschillen over de eischen der Maatschappij.

Hieruit mag veilig afgeleid worden, dat de eene „bekwame” rechter de maatschappij anders zal zien, dan de andere.

Verder koestert de Schrijver de zonderlinge illusie, dat uitsluitend de bekwame rechters de wet zouden schenden. Over rechtvaardigheid heeft ieder zijn oordeel : de hoog-leeraar in de rechten, maar ook zijne keukenmeid. In snelheid van oordeelen wint zij het zelfs van haar meester. Zoo zal de bekwame rechter, die meer en verder ziet, nog twijfelen of hij de wet al of niet als „leiddraad” zal houden, als zijn minder begaafde collega allicht reeds met zijn de wet veroordeelend rechtsoordeel gereed is.

Juist den minder bekwame moet het ignoreeren der wet aanlokken. Wat zoude het gemakkelijk zijn om, in plaats van de wet te bestudeeren, de jurisprudentie en de schrijvers na te slaan, de bronnen te raadplegen, uit eigen rechtsgevoel de beslissing te putten!

Nu zullen mijne geleerde, meerendeels radikaal getinte tegenstanders wel wenschen, dat de rechter in zeer beperkte mate van zijn vrijheid gebruik make. Zij willen zeker de sluizen slechts op een kier zetten ter besproeiing hunner akkertjes. Jammer maar, dat de Katholieken, de Calvinisten, de Oud-Liberalen, de Socialisten, de warhoofden, de domme lieden, de deuren wijder zullen open duwen.

Ik voorzie de volgende tegenwerping. Wat bazelt gij toch over schadelijke gevolgen onzer leer! De vrijheid.

248 die wij den rechter tegenover de wet willen schenken, bezit hij in Engeland en in Noord-Amerika tegenover het positieve gewoonterecht, zonder dat er klachten vernomen worden.

De rechter, namelijk de rechtelijke macht van vroeger en van thans, maakt het positieve gewoonterecht. Hij heeft voor dit recht formeel dezelfde macht als de wetgever voor het geschreven recht. Hij geeft de rechtsregelen aan die tot de beslissingen voeren. De bestaande regelen worden door hem gewijzigd, aangevuld, ingekrompen, nieuwe geschapen, naar de ingeving van zijn rechtsgevoel. Verder mag hij niet gaan. Het staat hem niet vrij om met negatie van rechtsregelen ieder geval naar zijn billijkheidsgevoel te beslissen, want het gebouw, waar hij aan werkt, is juist een samenstel van rechtsregelen.

Ik heb reeds getracht te betoogen, dat als de Neder-landsche rechter, vrij is van de wet, hij geen anderen band kent dan zijn rechtsgevoel. Het vonnissen naar den indruk van het oogenblik met negatie van rechtsregelen, de gevaarlijkste bron van willekeur in het stelsel mijner tegenstanders, staat den Engelschen ' en Amerikaanschen rechter niet vrij.

Vervolgens houde men in het oog, dat het gewoonterecht veel inniger met het volk verbonden is, dan het geschreven recht. De rechter, deel uitmakende van de natie, zal minder neiging hebben om zich ver van het bestaande gewoonterecht te verwijderen.

Ten slotte zij nog opgemerkt, dat althans in Engeland (voor de Vereenigde Staten mis ik de noodige kennis) blijkens de voortdurende codificatie des rechters vrijheid niet bevalt.

Is het waar, wat Mr. Hamaker schrijft: gebruikt de Nederlandsche rechter „van ’s wetgevers wijsheid juist

249 zooveel, als daarvan bruikbaar is?” (bl. 103). Ook Mr. lIouwiNG stell het voor, alsof de rechter, althans bij dwaling, zich niet aan de wet stoort (1).

Uit den aard der menschelijke natuur volgt, dat de rechter de neiging heeft om, wat hij voor recht houdt, in de wet te lezen. Het is even natuurlijk als onweder-sprekelijk, dat er nu en dan vonnissen geveld worden, die op slechten voet met de wet staan. Nadrukkelijk ontken ik echter met van Bemmelen, dat de Neder-landsche rechter — eene enkele uitzondering daargelaten — willens en wetens de wet schendt (2).

De abstracte en aprioristische vorm, waarin Mr. Hamaker zijn boek schreef, sloot bewijsvoering uit. Daarentegen trok Mr. Houwing zijn besluit uit eenige door hem medegedeelde gewijsden (3). Naar mijne meening paste hij toen de inductieve methode niet gelukkig toe.

De niet talrijke gewijsden hadden betrekking op dwaling, zoowel in het Fransche als in het Nederlandsche recht een zeer duister onderwerp, waarbij de rechter ge-inakkelijk ter goeder trouw op verkeerde wegen konde geraken. Verder komt het mij voor dat niet al de vonnissen de beschuldiging of, op het standpunt van den Schrijver, den lof verdienen van in strijd met de wet te zijn gewezen.

De opvatting van Mr. Hamaker houdt ik grooten-deels voor een gevolg van het denkbeeld : „wetsuitleg-„ging is genoemd, en volkomen terecht eene reconstructie „van de gedachten des wetgevers” (hl. 100).

Alhoewel het mijn voornemen niet is om de methoden van wetsuitlegging te onderzoeken, stip ik toch even

(1) Dissertatie bl. 102.

(‘2) Weekbl. no. 5653.

(3) Zie zoowel zijn dissertatie als het opstel in Rechtsgeleerd Magazijn 1890.

250 aan, dat deze te eng is. Vele vragen van uitlegging ontstaan juist, omdat de wetgever niet of niet genoegzaam doordacht. Op zijn standpunt ziet Mr. Hamaker den rechter reeds buiten de wet treden, als deze volgens mij en anderen haar slechts uitlegt.

Men kan ook omgekeerd handelen door wetsuitlegging te noemen, wat wetswegschuiving is. Daartoe schijnt Mr. ÏREUB eenige neiging te gevoelen. Hij wenscht eene „onder thans verouderde omstandigheden” gemaakte wetsbepaling niet „slaafsch” te volgen, maar de „vermoedelijke bedoeling” van den wetgever op te sporen, „gesteld dat hij de huidige omstandigheden gekend had” (1). Vooral in verband met zijn afkeer van het voorschrift, hetwelk den rechter verbiedt de innerlijke waarde of billijkheid der wet te beoordeelen, acht ik deze methode van wetsuitlegging suspect.

De rechter behoeft niet altijd de oogen te sluiten voor de gevolgen van het vonnis. Bij uitlegging van onduidelijke wetsbepalingen zal somwijlen de billijkheid of het verkeersbelang den doorslag geven.

Verder hoede zich de rechter om tegen opgroeiende rechtsinstituten eene vijandige houding aan te nemen. Men redeneere niet bijvoorbeeld : de wetgever heeft de crediet-hypotheken niet gekend, dus staan zij buiten de wet. De nieuwelingen behooren eerder welwillend bejegend te worden.

Bovenal wachte men zich om een rechtsgeleerd dogma de kracht te geven eener wetsbepaling.

Met Mr. A. A. de Pinto acht ik den rechter verplicht om de wet „naar zijne vrije overtuiging met een ruimen „blik op de eischen van het maatschappelijke verkeer „uit te leggen en toe te passen” (1). Zelfs heb ik er geen

(l) Weekblad v. N. en R. no. 1287.

251 bezwaar tegen om de stelling over te nemen van Mr. Treub: „het verdient afkeuring, wanneer de rechter er „niet naar streeft bij de toepassing van wetsartikelen „zoodanig te werk te gaan, dat deze bij veranderde toe-„standen zoolang mogelijk bruikbaar blijven” (2). Echter, hoe past men de woordjes: „zoolang mogclijk” toe? Wetsuitlegging worde niet wetsverdraaiing.

Arnhem, 18 Mei 1895.

G. Wttewaall.

N A S C H R I F T.

Nadat dit opstel aan de Uitgevers was gezonden kreeg ik in handen de omvangrijke studie: De verhouding van den rechter tot de wet, van Mr. van Ittersum, in het Rechtsgeleerd Magazijn. Ik vreesde, dat het gras mij voór de voeten was weggemaaid, doch de lezing stelde mij vrijwel gerust.

De hooggeachte Schrijver raakte slechts even aan, wat voor mij hoofdzaak was, en omgekeerd. Wel heeft het den schijn, alsof het grootste deel van zijn betoog tegen wetsminachters gericht ware, maar inderdaad loopt, althans naar mijne meening, het verschil tusschen hem en de Hoogleeraren Molengraapp, Drucker en Moltzer over wetsuitlegging. Deze drie Geleerden staan aan deze en hunne Ambtgenooten Hamaker en Naber aan gene zijde van den Rubicon.

Het is mij een waar genoegen op de overeenstemming te kunnen wijzen van mijne resultaten met die van den Magistraat, welke in mijn studententijd reeds het rechtersambt uitoefende G. W.

• (l) nbsp;nbsp;nbsp;Weekblad no. 6514.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;W. v. N. en R. no. 1271.

Themis, LVIste deel, 2de stuk. (1895.) nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;16*

lets over appellabiliteit hij objeetleve eiiiimlatle van vorderingen

door Mr. F. J. G. van Tricht, Kantonrechter te Enschede.

Den 24sten April 1894 werden voor het kantongerecht te Groenlo twee vorderingen aanhangig gemaakt, waarvan de gronden bij de dagvaarding omschreven waren als volgt ;

dat eischer in het najaar van 1893 door tusschenkomst van zijn schoonzoon I. B. Kamps met den gedaagde is overeengekomen, dat voor gedaagde’s rekening bij eischer in kost zou worden besteed de persoon van Gerkit Aalbers, metselaar te Gendringen, tijdens deze werkzaam zou zijn aan het nu door gedaagde bewoonde, toen in aanbouw zijnde, woonhuis te Aalten ;

dat als vergoeding voor de dienvolgens te genieten kost en inwoning door gedaagde aan eischer moest worden betaald fO.65 per dag;

dat voormelde Aalbers die kost en inwoning ten huize en vanwege den eischer heeft genoten van 9 October 1893 tot en met 22 December daaraanvolgende, gedurende 68 dagen, namelijk in de eerste week 6 dagen, in de tweede 7, in de derde 6, in de vierde 6, in de vijfde 6, in de zesde 7, in de zevende 6, in de achtste 6, in de negende 6, in de tiende 6, in de elfde 6, alzoo 68 dagen, en dat gedaagde mitsdien aan eischer daarvoor is schuldig geworden à 65 cent per dag f 44.20 ;

dat gedaagde met betaling dier som in gebreke is gebleven ondanks minnelijke aanmaning;

dat eischer verder van gedaagde te vorderen heeft eene

iNSmuUT yoofi BESTUURSRECHT

253

som van f 11.64 ter zake van door eischer aan gedaagde verstrekt logies, eten, drinken en wegens verdere gedane leverantie tusschen 10 October en 24 December 1893 ;

dat gedaagde bereids specificatie daarvan heeft ontvangen, doch eischer bereid is en aanbiedt desverlangd nogmaals eene specifieke rekening aan gedaagde te geven ;

dat gedaagde ook met betaling dezer som in gebreke is gebleven, niettegenstaande minnelijke aanmaning ;

met conclusie : L dat de gedaagde moge worden veroordeeld om tegen behoorlijk bewijs van kwijting aan den eischer te betalen de som van £44.20 met de renten daarvan enz., II. dat de gedaagde moge worden veroordeeld om tegen behoorlijk bewijs van kwijting aan den eischer te betalen de som van f 11.64 met de renten dier som enz.

De steller der dagvaarding had juist dezen vorm gekozen en opzettelijk de motieven en de conclusie’s zijner vorderingen streng uit elkaar gehouden, omdat hij meende daardoor de appeUabiliteit van het te wijzen vonnis te kunnen uitsluiten.

De behandeling dezer zaak bracht mede, dat de kantonrechter zelf over die appellabiliteit zijn oordeel moest uitsproken. Immers, de gedaagde erkende de juistheid der feiten ten aanzien der tweede vordering ad f 11.64 gesteld, maar ontkende die feiten voor zooverre zij met betrekking tot de eerste vordering in de dagvaarding voorkwamen, waarop de eischer aanbood ten dien aanzien door alle middelen rechtens speciaal door getuigen het noodig bewijs te leveren en tot die bewijslevering toegelaten werd. De kantonrechter had nu te beslissen: of de af te leggen verklaringen der getuigen op de wijze, bij artikel 110 B. R. V. bedoeld, dan wel in den vorm, bij artikel 111 van dat wetboek voorgeschreveu, zouden

254 worden geconstateerd. Hij achtte in casu een afzonderlijk proces-verbaal niet noodzakelijk en gaf daarmede dus te kennen, dat z. i. het hooger beroep der boven omschreven vorderingen uitgesloten was. Eene meening, die de rechtbank te Zutphen niet deelde, toen zij de namens den eischer-geappelleerde opgeworpen exceptie van uitsluiting van hooger beroep aldus bestreed :

„Overwegende, dat blijkens het relaas daarvan in de „overgelegde grosse van het vonnis van den kanton-„regter van 8 Mei 1894 (geregistreerd), eischer bij dag-„vaarding van den kantonregter heeft gevraagd veroor-„deeling van gedaagde om aan den eischer tegen kwijting „te betalen 1“. de som van f 44.20; 2“. de som van „f 11.64 met de renten dier sommen van de dagvaarding „af, de eerste som wegens inwoning en kostgeld van G. „Aalbers voor rekening van gedaagde, van 9 October „tot en met 22 December 1893, en de tweede som wegens „logies, eten, drinken en verdere leverantie door eischer „aan gedaagde verstrekt tusschen 10 October en 24 „December 1893; dat dus eischer van gedaagde bij ééne „dagvaarding heeft gevorderd een gezamenlijk bedrag van „f55.84, hetwelk in den loop van het geding is verminderd „tot f 52.44, door den gedaagde aan eischer uit verschil-„lenden hoofde verschuldigd ; dat dus meer dan f 50 bij de „dagvaarding wordt geeischt, zoodat de vordering voor „dat hooger bedrag ingesteld, volgens de wet aan hooger „beroep is onderworpen ;

„dat daarbij niet afdoet, dat die som in de dagvaar-„ding is gesplitst in twee gedeelten, ieder lager dan f 60, „noch dat de vordering slechts wordt betwist voor een „gedeelte lager dan f 50, daar voor de beoordeeling der „appellabiliteit alleen in aanmerking komt welke som in het „geheel van den gedaagde bij de dagvaarding is gevraagd”.

De rechtbank gaf daarmede eene beslissing in een

255 vraagstuk van zeer leerstelligen aard en het is daarom te betreuren niet de overwegingen te kunnen lezen, welke de rechtbank tot die beslissing geleid hebben. De zinsnede toch : „dat bij de beoordeeling der appellabili-„teit alleen in aanmerking komt welke som in het geheel „van den gedaagde bij dagvaarding is gevraagd,” is een dictum in den vorm eener overweging, doch geene moti-veering van de niet-ontvankelijkheidverklaring. En volgens mijne bescheiden meening zou die motiveering niet overbodig geweest zijn. Immers, geene enkele bepaling onzer wet regelt expressis verbis het leerstuk der objectieve cumulatie van rechtsvorderingen en omtrent den invloed, dien zij op de bevoegdheid en appellabili-teit uitoefent, vindt men nergens eene regelende bepaling.

Toch deed zieh reeds in den Romeinschen tijd de vraag voor, die ik aan het hoofd van dit opstel schreef, en het moge uit de volgende citaten blijken hoe het onderscheid tusschen verschillende zelfstandige actie’s en ééne actie met meerdere posten daarbij duidelijk gevoeld werd. „Si idem cum eodem pluribus actionibus agat, „quarum singularum quantitas intra jurisdictionem judi-„cantis sit, coacervatio vero omnium excedat modum „jurisdictionis ejus, apud eum agi posse Sabino, Cassio, „Proculo placuit, quae sententia rescripto imperatoris „Antonini confirmata est (1).

„Si quis, quum una actione ageretur, quae plures species „in se habeat, pluribus summis sit condemnatus, quarum „singulae notionem principis non faciunt, omnes autem „conjunctae faciunt, poterit ad principem appellare” (2).

Ook in verschillende wetgevingen van den lateren tijd vindt het hierbedoeld onderwerp zijne regeling, al

• (l) nbsp;nbsp;nbsp;L. Il D. de junsdietione U.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;L 10 § 1 D. de appel! XLIX.

‘256

is deze ook niet altijd op de strenge theorie gebouwd.

Zoo lezen wij in § 6 der Duitsche Civilprozessordnung dat voor de berekening der bevoegdheid en appellabili-teit bij objectieve cumulatie het bedrag der vorderingen zamen moet geteld worden en dan dit gezamenlijk bedrag beslist. Eene bepaling, waaraan geene wetenschap-])elijke gedachte ten grondslag ligt en waarbij Dr. Adolf Wach (1) dan ook aanteekent: „Der Grund ist nicht in „der Einheitlichkeit des Thatbestandes, Konnexität der „Klage, geschweige denn in der Nothwendigkeit materiell-„einheitlicher Entscheidung zu suchen ; denn alles das „sind nur mögliche, nicht nothwendige Erfordernisse der „Klagenhäufung. Der Grund liegt lediglich in der for-„mellen Einheit des Verfahrens und des Urtheils (2).

En niet anders is het gesteld met de wet van 11 April 1838, die in Frankrijk dit onderwerp regelt; ook dààr sluit de wet mogelijkheid uit, dat bij cumulatie van vorderingen elke actie hare eigen regeling van appellabili-teit kan volgen, maar ook dààr is het eene formeele regeling, die op geen theoretisch beginsel steunt.

Waar Boitard (3) dan ook een voorbeeld van objectieve cumulatie geeft, laat hij niet na op te merken : „dans ce cas, on pourrait dire que chacune des demandes „étant séparée, détachée, pouvait et devait former, par „sa nature, la matière d’un litige et d’un procès distinct, „et que la réunion accidentelle, fortuite, dans un exploit „commun, de deux demandes parfaitement isolées n’em-„pêche pas que le tribunal ne statue sur chacune d’elles sans „appel, comme il eût certainement statué sans appel, si on „les lui avait soumises successivement et séparément”.

• (l) nbsp;nbsp;nbsp;Handbuch des Deutschen Civilprozessrechts 1 Bd, pag. 380.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Vergelijk Friedrich Hellmann, Lehrbuch des Deutschen Civilpro-zeszrechtes pag 26 eu 719c.

• (3) nbsp;nbsp;nbsp;Leçons de procédure civile par Boitard Tome 11, pag. 55.

257

In de Belgische wet van 1876 vinden wij eindelijk de juiste regeling: „Si la demande a plusieurs chefs qui „proviennent de la même cause”, zoo lezen wij daar, „on les cumulera pour déterminer la compétence et le „ressort. S’ils dépendent de causes distinctes, chacun des „chefs sera, d’après sa valeur propre, jugé en premier ou „en dernier ressort”. De hepaling is streng wetenschappelijk in hare onderscheiding; zij doet op de zelfstandigheid der vordering niet van invloed zijn dat de dagvaarding, waarin zij is neergelegd, nog meerdere vorderingen kenhaar maakt. Zij bindt het wezen der vordering niet aan vereischten, welke aan haar bestaan vreemd zijn. De „leer” (?) dat in den uitwendigen vorm van een afzonderlijk zegel een gemakkelijk criterium ligt voor hetgeen men in de praktijk ééne zaak pleegt te noemen, moet hier wijken voor de juiste meening, die het begrip vordering aan geheel andere vereischten bindt.

De geciteerde regeling kan weinig bewondering wekken bij den oud-hoogleeraar Mr. R. van Boneval Faure (1), die bij de vele bezwaren, welke hij bij de toepassing eener dergelijke bepaling tegemoet ziet, vooral het zwaartepunt legt in de moeielijkheid om uit te maken of een eisch al dan niet op „causes distinctes” berust.

Dit bezwaar verliest volgens mijne bescheiden meening veel van zijn gewicht, wanneer men nagaat dat bij de redactie vau eene dagvaarding, welke vorderingen op verschillenden grondslag inhoudt, wel van zelf die verschillende gronden zullen moeten worden aangegeven, wil men voldoen aan het voorschrift der wet: dat de vorderingen in eene omschrijving der middelen en het onderwerp van den eisch hare motiveering moeten vinden.

(1) Opmerkingen betretfende de rechterlijke bevoegdlieid in burgerlijke zaken. Rechtsgeleerd Magazijn XIU, all. 2.

17

258

Eene waarheid, welke het Hof van Appel te Brussel bij zijn arrest van 25 November 1887 zelfs erkende voor het geval : dat de steller der dagvaarding die verschillende gronden opzettelijk had willen vermommen (1).

Maar wat daarvan ook zij, de grieven welke in bovenbedoelde studie ontwikkeld worden, betreffen de praktijk der wet en de strenge kritiek leidt alleen tot het betoog: dat eene dergelijke regeling moeielijk in de uitvoering zal zijn ; het juist wetenschappelijk beginsel dat er aan ten grondslag ligt blijft onaangetast.

De hoogleeraar erkent zelf : „Zeker, er is uit een weten-„schappelijk oogpunt wel iets tegen om vorderingen, die „niets met elkander te maken hebben, maar van welke, „omdat ze alle een geldelijk bedrag tot voorwerp hebben, „het gezamenlijk voorwerp tot ééne geldsom kan worden „gebracht, als ééne vordering te behandelen” (2).

Uitdrukkelijke regelingen als de hierboven bedoelde kent onze wet niet; zij bepaalt omtrent de bevoegdheid van den kantonrechter slechts in het algemeen : dat deze onder meer kennis neemt van de louter personeele rechtsvorderingen, zoo in burgerlijke- als in handelszaken, en wel zonder hooger beroep, indien de vordering niet meer dan f 50 beloopt (3).

Wij hebben dus slechts na te gaan welke bepalingen der wet den inhoud van het begrip rechtsvordering regelen, om te kunnen zien of de Zutphensche rechtbank voor hare bovenomschreven beslissing een grondslag in de wet vinden kan.

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;»Quelque déguisement qu’y mettent les conclusions, il faudra bien, »comme elles doivent être motivées, que les diH'érentes causes produisant »la somme totale réclamée par le demandeur, se révèlent au moins dans »les motifs». [P. de Paepe, études sur la compétence civile, no. 27 pag. 184], (2) nbsp;nbsp;nbsp;t. a. p. pag. 207.

• (3) nbsp;nbsp;nbsp;R. 0. art. 38.

259

In de artikelen l tot 18 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering zijn meerdere vereischten zoowel van materieelen als van formeelen aard opgesomd, waarbij nog te voegen zijn de voorwaarden, neergelegd in de artikelen 3 der wet van 3 October 1843 (no. 47) juncto artikel 3 der wet van 31 Mei 1856 (no. 165), in artikel 20 der wet van 22 Primaire VII, en in de artikelen 11 en 12 van het reglement no. IV op de organisatie en den dienst der deurwaarders en verdere rechtsbe-dienden.

Wij lezen ten aanzien dezer vereischten hieruit, dat de rechtsvordering in eene dagvaarding moet worden kenbaar gemaakt, waarin te vermelden is : 1°. de naam, voornaam, woonplaats en gekozen woonplaats des eischers ; 2“. de naam en woonplaats des gedaagden ; 3°. de middelen en strekking van den eisch in eene duidelijke en bepaalde conclusie ; d”. de rechter, die van de zaak moet kennis nemen ; 5°. de tijd, waarop de gedaagde verschijnen moet.

Wij vinden er verder verschillende voorschriften gegeven omtrent de wijze van het exploiteeren, waaronder het bij de wet van 3 October 1843 (no. 47) juncto artikel 3 der wet van 31 Mei 1856 (n°. 165) bepaalde: dat voor de dagvaarding, zoo voor het oorspronkelijk stuk als voor de afschriften gezegeld papier moet worden gebruikt. Nergens lezen wij daarbij als voorwaarde gesteld : dat voor elke zelfstandige rechtsvordering één afzonderlijk zegel zal moeten dienen en ééne dagvaarding niet meerdere rechtsvorderingen zal mogen inhouden. Welnu, de twee boven omschreven vorderingen, welke bij ééne dagvaarding aan de kennisneming van den kantonrechter te Groenlo onderworpen werden, voldeden ieder afzonderlijk aan alle vereischten hierboven voor zelfstandige vorderingen opgesomd en geheel ten onrechte

260

dus werden zij bij de berekening der appellabiliteit als ééne zaak beschouwd.

liet behoeft toch geen betoog dat de middelen en het onderwerp van beide actie’s geheel verschillende zijn en elke vordering op een afzonderlijken grondslag rust.

Dit volgt reeds uit den niet gelijken tijdsduur over welken de bij dagvaarding omschreven verbintenissen loopen, maar dit blijkt vooral uit het bijzonder karakter der verbintenis, waarop de eerste vordering steunt.

De eischer stelt toch daar dat hij met den gedaagde is overeengekomen om aan een derde eene praestatie te doen. Men heeft in eene dergelijke overeenkomst het beding willen lezen bij artikel 1353 B. W. bedoeld, doch daartegen is aangetoond dat slechts in schijn, niet in werkelijkheid een dergelijk contract ten bate van derden werkt.

Men heeft er toch op gewezen dat juist het eigenaardige eener dergelijke overeenkomst hierin gelegen is: dat de praestatie wel aan een derde geschiedt, doch de zulks bedingende partij er een persoonlijk belang bij heeft dat dit aldus zal geschieden en derhalve de nakoming der verbintenis door den eenen contractant den anderen tot bevrijding strekt (1).

De bijzondere aard der eerste vordering, zoo geheel afwijkende van den gewonen inhoud der tweede kan hiermede geacht worden voldoende te zijn aangetoond.

Was het stelsel der rechtbank trouwens juist, zoo zou elke eischer, die meerdere vorderingen tegen een gedaagde heeft, deze in strijd met de wet van zijn natuurlijken rechter kunnen aftrekken en zou hij door eenvoudige cumulatie zijner vorderingen de geheele be-

(1) Verg. PoTHiER § 58; Asser en van Heusde, Uandl. burg, redit, UI deel, pag. 259.

261 voegdheid van een rechter, of diens rechtspraak in het hoogste ressort, kunnen uitsluiten. Deze beslissing der rechtbank (1), die derhalve geen steun vindt in de wet en, voor zoovere zij op beginselen van leerstelligen aard mocht heeten te berusten, gewraakt wordt door alle hierboven geciteerde schrijvers, strijdt dan ook met de rechtspraak van don Hoogen Raad. Dit college verwierp reeds den 23sten Maart 1855 eene voorziening in cassatie tegen een arrest van het hof te Amsterdam en argumenteerde die verwerping in de volgende overwegingen : (2)

„Overwegende dat als éénig middel van cassatie is „voorgesteld schending of verkeerde toepassing van arti-„kel 54 alinea 2 R. 0., alsmede schending van artikel „53 der voornoemde wet en artikel 332 B. R. doordien „het Hof den eischer niet ontvankelijk heeft verklaard „in zijn hooger beroep, niettegenstaande de door de ver-„weerders tegen hem ingestelde personele rechtsvordering „tot betaling strekte eener som van meer dan f7()0;

„Overwegende daaromtrent dat het hof bij het be-„klaagde arrest heeft uitgemaakt dat de verweerders „(geinsinueerden) tegen den eischer (appellant) 2 vorde-„ringen hebben ingesteld, ieder groot 1354.16®;

„dat de ééne geheel afgescheiden is van de andere;

„dat de ééne vordering is van den eersten verweerder „(geïnsinueerde) jegens den eischer (appellant) en de

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;Verg, eene dergelijke beslissing der rechtbank te Arnhem dd. 10 Mei 1841 (W. no. 194), waarbij Mr, L. G. Greeve in zijn »ontwikkeling »van het recht betreuende de kantongerechten« op pag. 229 aarzelend aanteekent:

«Misschien echter moet men onderscheid maken of de sommen van al »die schuldvorderingen in een enkel bedrag vereenigd, dan ieder afzonder-»lijk gesplitst, gevorderd worden ; daar in het eerste geval eene enkele »vordering, die op verschillende titels berust, gedaan wordt, maar in het »andere geval meerdere vorderingen naar gelang der afzonderlijke titels».

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;W. 1685.

262 „andere eene vordering van den tweeden verweerder (ge-„insinueerde) mede tegen den eischer (appellant);

„dat beide deze vorderingen geheel afzonderlijk hadden „kunnen worden ingesteld, en dat ook tegen dezelve „afzonderlijke defensien hadden kunnen worden inge-„bracht”;

„Overwegende dat die beslissing van het Hof als rus-„tende uitsluitend op het onderzoek der dagvaarding van „zuiver feitelijken aard is, waarvan de beoordeeling aan „den judex facti is verbleven en waarop in cassatie niet „kan worden teruggekomen”.

De Hooge Raad maakte door Hof’s beslissing van feitelijken aard te achten implicite uit dat wetsbepalingen of algemeene rechtsbeginselen noch verbieden om in ééne dagvaarding meerdere zelfstandige vorderingen kenbaar te maken, noch verhinderen dat de in dien vorm neergelegde vorderingen hare eigen regeling van appellabiliteit volgen. En nog niet lang geleden gaf dit college bij zijn arrest van 20 October 1892 (1) eene beslissing van gelijke strekking.

Het is waar, het betrof daar gevallen van subjectieve cumulatie, maar dezelfde ratio geldt voor de hierbedoelde

OBJECTIEVE.

Het komt mij op bovenstaande gronden voor, dat hetgeen de Zutphensche rechtbank eene hereeniging van eene in twee gedeelten gesplitste som noemde in werkelijkheid was eene juridisch geheel onjuiste zamenvoeging van twee geheel zelfstandige vorderingen.

lt;1) W. 6254.

Oude Keuren van Vere,

medegedeeld door Mr. L. M. Rollin Couquekque.

Onder de merkwaardige handschriften, op het Rijks-archief voor Zeeland te Middelburg berustende, behoort ook een klein boekdeeltje in 8quot;. Het bevat eene copie van vier keuren van Vere, zijnde, volgens eene later daarin gehechte inhoudsopgave:

1“. Nieuwen Cuere van der Vere in 57 artikelen, voorafgegaan door die tafele.

2quot;. Ordinanche ende kuere van der weeskinderen, voechden ende weesmeesteren binnen der vriheit van der Vere.

3quot;. Ouden Cuere van der Vere voorafgegaan door die tafele.

4quot;. Afschrift van het privilege of groot Charter van Maria van Bourgondie, voorafgegaan door die tafele in 70 artikelen.

De oudste keur werd reeds medegedeeld door Prof. Pols in de Verslagen en Mededeelingen 0. V. R. I, pg. 302 v., doch zonder vermelding van het feit, dat zij de oudste is. Als ouderdom stelt Z.H.G. de 13® eeuw, eene periode, die ook mij zeer aannemelijk voorkomt. Het door mij gebruikte handschrift vertoont echter afwijkingen in tekst en spelling, die doen vermoeden, dat deze copie ouder is. Volledigheidshalve, ten einde deze drie keuren bij elkander te behouden, heb ik gemeend de Oude Keur opnieuw, volgens mijne lezing, bij de twee volgende te moeten doen afdrukken.

Belangrijker zijn de Nieuwe Keur van 1483 en de

264

Ordonnantie op de Voogdij en de Weeskamers, die, voor zoover mij bekend, nog niet waren gepubliceerd en vrij uitvoerig de oude costumen van Vere mededeelen. De Magna Charta meende ik veilig te kunnen achterwege laten. Deze toch is voldoende bekend en ziet niet in het bijzonder op Vere.

Het handschrift zelf is goed, duidelijk geschreven op zwaar HoUandsch papier. De initialen en opschriften der artikelen zijn, evenals vele letters en cijfers in den tekst, met rooden inkt geschreven. De opschriften der Oude Keur zijn met rood onderstreept, terwijl het woord „finis”, aan het slot daarvan, met rood is omlijst. De folio’s zijn ongenummerd Ter onderscheiding, heb ik bij het einde van eene pagina in het handschrift een verticaal streepje tusschen het eindwoord dezer en het beginwoord der nieuwe bladzijde doen drukken. Het handschrift is goed bewaard, de bladen zijn gaaf en worden slechts hier en daar ontsierd door eene vlak, vermoedelijk ontstaan door vocht, dat den inkt deed afvloeien. De eerste bladzijde is onbeschreven : eene latere hand maakte op de r“. zijde, zoools wel meer in oude handschriften voorkomt, eenige berekeningen. Folio 2 rquot;. vangt aan met de Nieuwe Keur. Daarna volgt de Keur der Voogdij en daarachter komt de Oude Keur, terwijl het slot wordt gevormd door de Magna Charta. Gemakshalve heb ik een en ander in chronologische volgorde doen zetten.

De origineelen der keuren heb ik niet kunnen opsporen. Zij berusten, volgens met groote welwillendheid gedane mededeeliug door den Burgemeester, niet op het archief der gemeente Vere. Aldaar zijn slechts aanwezig de wees-boeken van af 1455 tot 1790 en eenige copiën van ordonnantiën uit de tweede helft der vijftiende eeuw.

Hier begliîiil ilie tafele van der onder euere van der Vere etc.

Van denghenen die strijt roerdt. /

Van wonden ghedaen met moortwapene.

Van hoeft wonden of van doorsteken.

Van ghewont binnen der core thalene.

Van vechten binnen vreden of laghen.

Die strijdt roert ende hunysukinghe mede doet. Die solve strijdt roert ende hunysukinghe up hem ghedaen wordt.

Die strijdt roert ende den scheyders quetst.

Van striderlycker saken te halene.

Van slaene met laghen of met verrade of mordadelike of binnen vrede.

Van vechten onderlinghe binnen vrede.

Van mesdoene teghens scoutaten ende ’s heeren knapen.

Wie yement vlouket of vrespreket in felheden.

Die syn mesdaet niet ghelden en mach.

Die vrede ontseit.

Van die schepenen begheren ter oorconden.

Daer die stridelycke sake eenen schepenen aengaet ende ghemaent wordt.

Die schepenen wederseit in de vierscare.

Van scouden voren of na te betalen, wat daer of recht es.

Van oerconden te XXX st. toe of beneden.

Van scoude sender oerconden.

Van schonden te beclaghene binnen der choere.

Van gueden te aresterene.

Van ballinghe te husene.

266

Van dieften of van trensoneren (1).

Van coemanschepe.

Van der stede te wachtene.

Van backen ende van oven to bewarene.

Van valsche maten.

Van metten ghelaghe t’ontgaene.

Van schepen die niet en comen als se die scontate ontbiet om recht met hem te vorderen.

Van te varen metten heere.

Van te setten yemant in ’t scoutaten stede om recht te vorderen.

Van recht te hebbene by deser chore ende te nemene.

Van scoutaten ghebooden.

Van te valschene eenighen dranc.

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;Fan denghenen die strydt roerdt.

Soe wie die strijdt roerdt met slaene of met stekene of oec met worpene ende sijn helpers verwonnen worden met schepenen, die sullen beteren hare misdaet den-gheenen, daer sy se up mesdoen twyscatte ende beteren eerlijc den heere een pont ende den schepenen ende scoutate VI st. ende dat sy weder mesdoen dat sullen sy beteren eenscatte ende eerlijc den heere X st. ende den schepenen VI st.

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;Van wonden ghedaen met moortwapene.

Soe wie dat yement wont met moortwapene eest knijf of priem, eist lombaertsmes, eist cordeyse, colve of eyst aecx, hy saelt beteren dien hy ’t doet ende den heere X pondt.

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;Van hoeftwonden of van doersteken.

Soe wie ghewont wort in sijn hoeft ende men hou wet

(1) Dit woord is minder goed leesbaar. Prof. Pols leest: «Van rovene of van dyeften»; vgl. pag. 293, no. XLIX.

267 in sijn lichame, dat hy dore ware, men soudt den man beteren, als ’t recht ware ende den heere vijf pondt.

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;Fan ghewonden binnen der chore talene.

Soe wie dat ghewont wordt binnen der chore, hy nioet den schepenen tooghen sijn wonden. Eist den schepenen condt, die se hem / ghedaen heeft, men sal se (1). Eist schepenen niet condt, hy sal se metter custinghe houden up denghenen, die hy se tijt. Ende die gheene maghe hadde in ’t graefschip, hy soud se halen daer hy se hadde ende ghehouden sijn te halen. Ende es hy ballinc, daer syne maghen wonen, hael ze selve met zes eede.

• 5. nbsp;nbsp;nbsp;Van vechten binnen vrede of lag hen.

Soe wie die yemande met laghen of mordelycke of met verrade van binnen binnen vrede sloughe, hy sonde beteren dien hy ’t dede vierscatte ende den heere X pondt.

• 6. nbsp;nbsp;nbsp;Die strydt roert ende huuysukinghe doet.

Soe wie strijdt roert ende huysinghe (2) mededoet, hy of sijn hulpers sullen ’t beteren, die huuyssukinghe als ’t recht es, ende wat sy inwaert doen ende aen ’t huuyse te scaden, sullen sy beteren vierscatte ende dat men uuytwaert doet, sal men beteren eenscatte.

• 7, Die selve strydt roert ende huuysukinghe up hem ghedaen wordt.

Soe wie die strijdt roerdt, al dede men huuyssukinghe up hem, men sou ’t hem niet beteren ende die misdaet, die daer geschiedde, die zoude men beteren uuytwaert

• (l) nbsp;nbsp;nbsp;Blijkbaar is hier iets weggevallen. VIg. H. S. van den waterklerk bij Pi'of. Pots: «hem doen gelden».

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Vermoedelijk moet hier gelezen worden: «huuysukinge». Aldus ook bij Prof. PoLS, waar echter no. 6 en 7 vereenigd zijn.

l'hemisj LViste deel, 2de stuk. (1895.)

268 ende inwaert twiscatte. Ende die den vrede breket, die sal men beteren gheen huuyssukinghe ende wat sy misdoen ende die hem stercken, sullen ’t beteren vierscatte ende dat men theghens hem mesdoet, dat sal men beteren eenscatte. Waer dat sake, / dat yemant huuysu-kinghe dede an yemends huuys, die selve gheen rechtere en ware, men soude hem beteren zijn huuysukinghe ende wat men te scade dede aen sijn huuys, soude men hem beteren vierscatte. Soe waer dat men huuysukinghe doet, hoe dat men se doet, die ghene die se doet, zy sullen ghemeenlycke den heere beteren X pondt boven alle boete.

• 8. nbsp;nbsp;nbsp;Die strydt roert ende den scheyders quetst.

Soe wie die coempt te stryde, den strijdt te scheydene ende aldore scheyden blivet, ghecrighet hy smerte, men sal se hem beteren vierscatte. Soe wie vermaent van scoutaten of van schepenen om met hem te gane, dies niet en dade, hy sou ’t boeten VI st. der (1) ende den scoutate ende schepenen, indien dat sy ’t kennen by haren eede.

• 9. nbsp;nbsp;nbsp;Van stridelycke saken te halene.

Soe waer dat stridelycke sake es, daer mach men up elcken man halen die stryder es eenen slach ende eenen val tijdt men hem meer, claer se hem met synen eede of met ghelde.

• 10. nbsp;nbsp;nbsp;Fan slaene met lay hen.

Soe wie dat yement sloughe met laghen of mordelijc of met verrade of binnen vrede, hy salt ’t hem beteren vierscatte ende den heere X pondt.

• (l) nbsp;nbsp;nbsp;Hier is ruimte voor een woord opengelaten: II. S. waterklerk : “straten».

269

• 11. nbsp;nbsp;nbsp;Fan vechten onderling he binnen vrede.

Soe waer dat die van der Vere of die sijn van der vriheit als die van der Vere onderlinghe vechten, men sal ’t berechten of ter Vere ware gheschiet. /

• 12. nbsp;nbsp;nbsp;Van misdoene jeghens scoutaten ende ’s heeren knape.

Soe wat die binnen der chore wonen mesdoen jeghens den scoutate of jeghens ’s heeren knapen, dat sullen sy beteren toot mijns heeren zegghen ende guetduncken ende dat sy weder mesdoen zullen sy beteren desghelycke.

• 13. nbsp;nbsp;nbsp;Van vlonckene.

Soe wie die vloucket yemende of verspreket in felheden of in nide, hy sal ’t hem beteren, alsof hy hem eenen slach gave of hadde ghegheven.

• 14. nbsp;nbsp;nbsp;Van die syne mesdaet niet ghelden mach.

Soe wie dat mesdoet ende niet ghelden en mach van armoede, die sal men slaen in den stoc drie daghen. Ende soe wie die se uuytdade sonder vonnisse, hy soude ghelden hare buete ende haer misdaden denghenen, die sy smerte ghedaen hebben.

• 15. nbsp;nbsp;nbsp;Die vrede ontseyt.

Soe wie die vrede ontseyt den scoutate of den schepenen of des heeren knapen of den waerdt, hy soude den beere gheven vijf pondt ende dien hyne ontseyt hevet X st. ende wie dattene daerna sterckede of den vrede met dulre talen belettede, die zoude boeten den heere X st. van sijnre verbuernisse.

• 16. nbsp;nbsp;nbsp;Van die schepenen begheren ter oerconden,

Soe wie die schepenen begheren te hebbene of te / hoeren om orconscape, die scoutate sal se hem doen

270

hebben. Soe wie die overhorich ware, by soude den scoutate boeten V st.

• 17. nbsp;nbsp;nbsp;Daev die stridelycke sake eenen sehepene aengaet ende ghemaendt wordt.

Negheen sehepene mag vonnisse segghen van stryde-lycke saken daer ’t hem aengaet. Waer ’t dat men eenighe schepen weerde van den schepenen rade, die schepenen souden segghen den anderen schepenen by des scoutaten maninghe syne beste wetenthede van der saken ende gaen van den raede.

• 18. nbsp;nbsp;nbsp;Die schepenen wedersej/de.

Soe wie dat schepenen wedersegghet in ghebanre vierscare ende by ghemaenden eede, hy sal den schepenen beteren drie pondt ende die schepenen vonnisse wederseit buten der vierscare, hy sal ’t beteren XV st. Soe wat men sekert voer schepenen, dat sal men be-dinghen ter vierscare.

• 19. nbsp;nbsp;nbsp;Van scouden voren of na ter vierscare te betalene.

Soe wie syne scoude niet en goude eer die scoutate ende die schepenen toot synen huuys quamen, hy sou ’t boeten den scoutate ende den schepenen III st. ende die clagher sal hebben anderhalfscatte pande ende die sal men verbieden drie sondaghe.

• 20. nbsp;nbsp;nbsp;Van oerconden toot XXX st. of beneden.

Drie wittachtighe mannen, die huuys ende hof hebben binnen der Vere, moghen orconden i segghen toot XXX st. too ende daer beneden met vreemde lieden

271

• 21. nbsp;nbsp;nbsp;I an smide sonder oorconde. (1)

Van scoude, daer negheen kennesse af en es, mach men voerstaen metten eede, die claghere sal gheveu Illl d. doet hy den eedt.

• 22. nbsp;nbsp;nbsp;Van sculde te bedaghene.

Soe wie die beclaghet wordt van sculde binnen der choere, waer dat hy ware, men soude hem sijn scult doen ghelden, die men up hem beprouven mach metter wet ; heyschede men hem meer, soe sal hy daervoer staen met synen eede. Dade hy’s niet, men soude hem ende sijn guet rasteren des hy ’t ghedaen hadde.

• 23. nbsp;nbsp;nbsp;Van gueden te rasteren.

Soe wie yemands gued rasteerde t’ onrechte of dede rasteren, hy soude den man beteren sijn scade ende den scoutate ende schepenen VI st.

• 24. nbsp;nbsp;nbsp;Van balUnghe te hugsene.

Soe wie eenighe ballinghe liaelde in sijn huuys, die ter vierscare ghebannen ware, hy soude boeten den heere van elcker nacht een pondt.

• 25. nbsp;nbsp;nbsp;Van diepten.

Soe wie van diefteu of van roéven of van dieven t’ onthoudene verwonnen wordt, hy sal ’t beteren vier-scatte ende den heere thien pondt ende die met dieften wordt bevaen, men sal hem doen sijn recht.

• 26. nbsp;nbsp;nbsp;Van coomanschepen.

Soe wat coemanschepe dat men maket wittelike I ende

(1) hl margine staat met rooden inkt: «difs d’onde manyere», vermoe-delijk door dezelfde hand geschreven.

‘272 openbare ende daer men Godspennick up gheeft ende drie wettighe mans kennen, die huuys ende hof hebben binnen der chore ende sijn maghe niet en sijn, die sal stade bliven sonder van guede daer clagten of quame ende men gheprouven mochte dat hem ghestolen ware, die soude den coopéré gheven sijn ghelt ende nemen sijn guet.

• 27. nbsp;nbsp;nbsp;Para der stede te wachtene.

Soe wie die wachten sal up die Vere, die moet wesen XV jaer out of daerboven. Vint men hem slapende toot buys, hy sal boeten X st. ; slaept hy up die strate, hy sal boeten V st.; dese boete heeft ghegheven den armen mede te verschoenene, die gheen costen inoghen doen.

• 28. nbsp;nbsp;nbsp;Van backene ende van ovene te venvaerne.

Soe wie die sijn oven niet en verwaert als den scoutate ende schepenen redelijck sal duneken, hy sal den heere boeten I pondt, omdat hy die Vere vreest.

• 29. nbsp;nbsp;nbsp;Van valsche maten.

Soe wie verwonnen wort met valscher maten, hy sal se te stecken slaen voer den scoutate ende die schepenen ende hy sal den heere boeten een pondt ende den scoutate IIII st.

• 30. nbsp;nbsp;nbsp;Van metten ghelaghe t’ ontgaene.

Soe wie met synen ghelaghe ontgaet ende des ander daghes niet en eoempt ende ghelt, mach men ’t gheprouven met drie wittachtighe mannen, hy sal ’t ghelden vierscatte.

‘273

• 31. nbsp;nbsp;nbsp;ram schepenen, die niet en comen aise die scontate ontbiet. j

Soo wat schepenen die niet en quame toot den scouth, als hyne ontbode om recht te doene ende te vorderene, hy sou ’t beteren V st. den heere, hem en ware yet lettende.

• 32. nbsp;nbsp;nbsp;ram te vaerne metten fteere.

Soe wie die scontate neempt met mijn heere te vaerne daghelijcx, waer hy dies niet en dade, hy sou ’t den scouth beteren III st. ende die huere van oenen man sonder die vischeren, die haer zeevaert daerby Verliesen souden ende dat moeten sy tooghen den scontate, dat hy andere lieden nemen mach ende die achterbleve met scalchede, hy soude ghelden huere ende boete.

• 33. nbsp;nbsp;nbsp;ram den scout, dat hy yemant in syn stede selten mach.

Die scoutate mach nemen eenen man in sijn stede om recht te vorderene ende mijns heere oorbor te doene.

• 34. nbsp;nbsp;nbsp;Van recht te hebben by der choere.

Soe wie die recht hebben wille by der choere, die sal weder recht hebben van der chore.

• 35. nbsp;nbsp;nbsp;Van scoutate ghebode.

Soe wat die scoutate ontbiedt, dat sal van mijns heeren weghen ghestade bliven.

• 36. nbsp;nbsp;nbsp;ram te valschene eenighen dranc.

Soe wie eenighen dranc valscht, waert bier, wijn, ael oft mede ende daerinne yet anders dade dan van den-selven ende men dat gheprouven mochte, die verbuerde X pondt ende dat ghedurende toot mijns heeren weder-segghen.

FINIS.

18

Hits die tafele van der iiîewer euere van der Veren, giiemaeet in ’t jaer ons heeren fflCOCC ende VXXXIII.

• I. nbsp;nbsp;nbsp;Van den scout of van den rechtere, die partien recht weygherde.

• II. nbsp;nbsp;nbsp;Van den scout of rechtere, dat hy die schepenen drie daghen die weke up der stadthuys sal moghen ontbieden om partien te expedierene ende om criminael saken altyts.

• III. nbsp;nbsp;nbsp;Schepen sullen alle jare hueren eedt doen ende sullen viere in ghetale sijn om een diffinitijf vonnisse te gheven.

• IV. nbsp;nbsp;nbsp;In alle cleyne saken toot XL rijnsguldeu ende daeronder sal men procederen hy monde ende vonnis of gheven binnen VIII daghen.

• V. nbsp;nbsp;nbsp;In saken boven XL gulden sal men dinghen in ghescrifte eeyst van noede.

• VI. nbsp;nbsp;nbsp;Als die verwerer eens ofte tweewerf es ghedaghet ende niet en coempt, soe sal men in die costen wisen ende voert versteken van alle exception declinatorie.

• VII. nbsp;nbsp;nbsp;Derdewerf sal men noch daghen ende dan sal hy zyne diffaute moghen purgieren, coempty te rechte. Quame die verwerer ter darden daghinghe niet, soe sal men hem condempneren in den heysch van den aenleg-ghere, updat die actie puer personae! ware. Ende waer die actie reael, zoe sal nochtans die ghebruuycsamicheit ghenomen / sijn, maer binnen den jare sal hy (1) noch

(l) Boven den regel staat «die verwerer» met eene latere hand geschreven,

275 ontfanghelijc sijn te ageren up die proprieteyt van den guede.

• VIII. nbsp;nbsp;nbsp;Partien ghehoert sijnde, die verwerer hem absenterende, sal men den verwerer wysen in de costen noch van dien termyne, ende noch eens doen daghen. Indien hy coempt, men sahen noch hoeren, uplegghende die costen. Ende of hy niet en coempt, die heyscher sal moghen procederen toot synen heysch ende voert toot pandinghe toot eyghendom ende scattinghe na ouder costume ende binnen drie daghen ’t goet vercoopen toot een scatteghelde ende wettelycke costen.

• IX. nbsp;nbsp;nbsp;Als die- heyscher hem solve ten eersten rechtdage absenteert, eer hy aensprake ghedaen heeft (1).

• X. nbsp;nbsp;nbsp;Als die heyscher h^m absenteert, beyde parti en ghehoert sijnde in aensprake ende in verantworden (2).

• XI. nbsp;nbsp;nbsp;Schepenen sullen par tien recht doen na allegation van partien ende gheleghentheit der waerheit, welche waerheit men sal moghen doen by duechdelicke tughen of brieven.

• XII. nbsp;nbsp;nbsp;Schepenen, by ghebreke van duechdelycke prou-ven, sullen den verwerer quite wysen sender eedt. Maer na duechdelycke redone ende presumptie sullen sy den verwerer toelaten toot synen cede.

XIIL Als die heyschere duechdelycke prouve heeft van eenen tughe ende presumptie, sal men den heyschere toot synen cede ontfaen. /

XIIII. Item die eedt ghepresenteert wordt, moeten doen ofte men sal den anderen daertoe ontfanghen. Hoe elc sijn brieve ende recht sal mueten sterken met eede.

• 0) nbsp;nbsp;nbsp;In margine staat: «ante litem contestatara» met latere hand geschreven.

(2) In margine staat met dezelfde hand als nt. I : «post litem contes-tatams.

276

• (XVl) . XV. (1) Item den ghecondempneerden sal men condempneren in de costen van den winner ’tzy van moutcoste oft anders.

(XVII), XVI. Coopluyden van buten sal men sonder vertrec of scrifture recht doen, ten ware dat die sake ware boven XL lib. (2) of van erve of dat partye consenteerde.

• (XVIII) . XVII. Partien sullen nioghen repliceren ende dupliceren zonder meer vertreck.

(XVIIll). XVIIL Van arestemente te doene.

• (XX) . XVIlII. Als yeraent toot versoucke van den Heere ghearesteert wort.

• (XXI) . XX. Als yement tooten handen of in den handen van den Heere ghelevert wordt.

• (XXII) . XXI. Van crimineele saken sal die Heere den ghevanghen ticht gheven binnen den derden daghe.

• (XXIII) . XXII. Die ghearesteert wort toot versoucke van partien, mach eedt begheren de calumpnia.

• (XXIV) . XXIII. Van yement t’ onrechte te aresteren.

(XX V). XXIV. Wie ghearesteert wort ende wechloopt of ghearesteerde gueden ontvoert.

• (XXVI) . XXV. Schepenen sullen alle sterfhuysen berechten.

• (XXVII) . XXVI. Die gheboden sal men des dinxen-daghes doen.

(XXVIH). XXVII. Van testamenten te makene.

• (XXIX) . XXVHI. Van testamenten te condeghen.

• (XXX) . XXIX. Van gueden in sterfhuyse, daer ca-laenge om comen mochte, te bescermene.

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;De nummering is foutief. No. XV van de keur zelve komt in de lijst niet voor, wel no. XVl, dat hier XV genummerd is, enz.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;In margine hiernaast: «st.»

277

XXXI (1). Die yemande van den gherechte misseyde.

• XXXII. nbsp;nbsp;nbsp;Die up yemande van den gherechte een mes trocke.

• XXXIII. nbsp;nbsp;nbsp;Die den anderen om rechs wille quetste of misseyde.

• XXXIV. nbsp;nbsp;nbsp;Soe wie den Heere of schepenen vrede wey-gherde.

• XXXV. nbsp;nbsp;nbsp;Aen wien men vrede hegheren sal.

• XXXVI. nbsp;nbsp;nbsp;Soe wie vrede hreect, wat hy verbuert.

• XXXVII. nbsp;nbsp;nbsp;Die onsculdighe maghen sullen altijts bevroedt sijn.

XXXXVIII Van kiveno wijf of man

XXIX A hui met eender vuyst te slaene.

• XL. nbsp;nbsp;nbsp;Van een mes te treckene.

XU. Van yemant te quetsene.

XIjIL Met een stocke yemant te slaene.

XLIIL Die stede te vreesene van brande metten oven of viere.

XLHII. Van valsche maten of ghewicten.

• XLV. nbsp;nbsp;nbsp;Van eenen quaden eedt te doene.

XLVI. Van huyssouckinghe.

XLVIL Van duere up te loopene.

XLVIII. Van yemande uploep te doene sonder woerden.

XLIX. Van yemant ’t syne fortselijc te nemene.

• L. nbsp;nbsp;nbsp;Van by nachte brueke te duene.

• LI. nbsp;nbsp;nbsp;Van te verweerne of men yemende uploep dede.

• LIL nbsp;nbsp;nbsp;Van tughen te hoerne.

(1) Het nummer XXX ontbreekt in de lijst en zoo komt de telling weer in het reine.

278

LUI. Van tnghen bat te examineren.

TJIIL Van yemande toot rade van schepenen te ronpen.

IjV. Noch van yemande toot rade van schepenen te nemen.

LVI. Hoe men alle jare schepenen up dese punten sal eeden ende henlieden overlesen. Ende wes punten hierinne niet begrepen en sijn, men sal procederen na alle oude eueren ende castumen. / (1)

Want alle rechtvorderinghe ende juditien na rechte gheschien ende onderhouden worden by drie personagen, te wetene: den rechter of rechters, heysscher ende ver-werer, diewelcke dicwil luyden sijn van coemanschepe of ander neringhe, in den rechten niet wel gheleert. Ende die lantrechten, statuten ende castumen vele di-versche, duyster ende onseker sijn, soe eist oorboer een zekere sommierlycke instructie ende ordonanchie te makene ende in 't licht te brenghene. Na derwelcker die voersz. rechters, heysschers ende verwerers ende huere procuruers ende taelmannen hemluyden sculdich sullen wesen te houden ende te regieren, welcke ordonanchie ende instructie sal alsoe na ende conforme wesen den voersz. lantrechte, statuten ende castuymen, als sy na rechte ende redene, na gheleghentheit van der materien dineken sal te behoerne.

Eerst alsoe men na ghemeen generael lantrecht ende castume die rechters of rechter binnen allen desen landen ende hier omtrent bysonder in den steden ende haneken ordinaere ghenaempt sijn schepenen, die in ghetale sijn V1I of meer, diewelcke nochtans gheene exsecutie van

(1) In de eigenlijke keur volgt nog een no. LVII.

279 jurisdictiën en hebben noch vierscare of rechtbannen noch houden en moghen, dan in ’t bywesen van den bailiu of scout of hueren stadthouderen, den heere van der plecken of van den lande representerende. Soe dat / die rechters sijn die scepenen ghequalifieert by der auctoriteyt ende maninghe van den bailiu ende heere ghelijc dat castumelijc is daghelix te gheschiene in civile saken ende in crimineele, hoewel dat in crimineele die heere selve of sijn stadhouder die dachte ende aensprake doet, bysondere den bloede roerende ende lijf of let aen-gaende. Mids ’twelcke in sulcken saken die heere of sijn stadhouder staet in die stadt van den aenlegghere ende accusatore, soe is ’t van noede, van elcken van den personagen voersz. wat te verclaren om eenen yghelycken hem daer na te rechtene; ende eerst van den Heere.

1. De bailliu, scout of stadhoudere sal vierscare bannen ende recht manen toot versoucke ende presentatie van partien ten daghe ende stonde als men ghewoenlijc is recht te doene te houden ende vierscare te bannen, daerof nemende synen behoerlycken loen. Waert dat hy ’t weygherde ten behoerlycken daghe ende stonden, soe dat die vierscare of recht by sijnre faute of negligentie toot versoucke als boven niet ghehouden en worde, hy soude dat beteren partie haer interest ende den heere na gheleghentheyt van der saken.

H. Item sal die bailiu of scout vierscare moghen bannen ende recht ende vierscare houden in die weke, soe dicke hem dat ten behoerlycken daghe gelieven / sal ende die schepenen upten huse moghen ontbieden ende te minsten drie daghen die weke, te wetene ’s dinxendaghes, ’s vri-daghes ende saterdaghes guets tijts voer der noenen van welcken rechtdaghen voersz. den saterdach dienen sal toot ’s heeren saken. Wel verstaende, dat die Heere of

280

sijn stadhouder van crimineele sak en vierscare sal moghen bannen ende recht heyschen naer oude castume toot allen bequamen daghen in die weke als ’t hem belieft.

ni. Item sullen die scheepenen alle jare haren behoer-liken eedt doen ende als die scout vierscare houden ende bannen wil binnen die weke, wesende vier schepenen of meer in ghetale, anders en souden sy gheen vonnisse en moghen gheven diffinitive ende endelic.

IIII. Item sullen schepenen in alle cleyne saken, te wetene van XL rijnsgulden eens wechdraghende of daer beneden, procederen simpelic by monde partien te hoeren ende recht te doene, sonder dat sy die sake meer dan eens sullen moghen uuytstellen ende dat den tijt van VIII daghen, ten ware dat partie daer voordere inne consenteerde of duechdelijc absent ware of by andere noetsaken.

• V . Item in alle groete saken, te weten boven XL rijnsgulden eens wechdraghens, sullen die schepenen doen dinghen by ghescrifte, als hem dat oerboorlijc dincken sal ende bysondere toot versoucke van den verwerere, ende dan denselven VIII daghen gheven, nadat die heyscher synen heysch in ghescrifte / overghegheven heeft ende hy copie ghehadt sal hebben om hem daer-binnen wel te beraden ; of meer dan VIII daghen, indien daer eenighe bysondere redene toe dienen. Ten welcken daghe dieselve verwerer syne andwoerde oic in ghescrifte overlegghen sal, indien hy dinghen ende contenderen wille of anders bekennen den heysch. Anders souden die scepenen hem wysen ende condempneren in de costen van dien daghe ende voert wysen hetghoent dat hierna volghef.

• VL nbsp;nbsp;nbsp;Item es te wetene, indien die verwerer niet en compareert of en coempt, duechdelijc gheroupen wesende

281

ende een kenlycke wete ghehadt hebbende ten eersten terinyne ofte oec ten tweesten termine boven gheroert, soe sullen die schepenen ten versoucke van den heyschere om ’t ghebrec van den voersz. verwerer, denselven ver-werere wysen in die oosten als voren ende hem voert versteken van alle exception ende renuvie, die hy soude moghen begheren, dats te wetene, dat denselven verwerere daerna comende ende comparerende en sal niet moghen begheren elders te rechte te staene of gherenvoyeert te syne, dan voer den voersz. schepenen. Ende (1) men sal den voersz. verwerer noch eens doen daghen ende een wete doen voer alle dylaye aen syn persoen of toot synen huyse, indien hy te voren een kenlycke wete ghehadt hadde, / omme ten naesten acht daghen (2) te comen of ghemachticht te senden voer den voersz. ghe-rechte, sonder meer vertrex omme voert te procederen teghens den voersz. heyschere. Ende indien die verwerer dan niet en coempt, soe sal hy ter causen van dien ghewesen worden in den oosten by denselven heyschere gheleden ten zegghen ende taxatie van den gherechte. Ten ware of hy die faute duechdelijc purgierde ende hem daervan onsculdichde, den gherechte ghenuch wesende ende dat binnen den voersz. VIII daghen.

VII. Item ten welchen daghe voersz., indien die verwerer hem noch absenteert ende niet en coempt noch yement van hem ghemachticht, soe sullen die scepenen ontfanghen die prouve ende verificatie van den heyschere ende indien hem blike van der intentie ende vermete van den heyschere wysen aen ende in die goeden daer recht up ghesproken ende ghepant is. Ende indien die

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;In margine staat: «dits die darde reyse».

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Kr staat «ten naesten recht dagiien«. Eene latere hand schreef boven «recht» «11. acht».

282

actie puer personeel ware aen of in dien ghereedsten gueden van den verwerer toot zynen ghebreken toe mitten oosten ende indien de verwerer voer dit vonnisse niet en quaine ende compareerde, sal men hem altijts hoeren, mids die costen uplegghende van den heyschere, Maer indien hy eerst quame na den vonnisse, soe en sal men hem niet hoeren, ’t vonnisse en ware vulcomen ende die heyschere voldaen. Ende indien die actie reael ware / te wetene van arve (1), sal men hem hoeren up die proprieteyt binnen tsjaers ende daeromme sullen schepenen in sulcke reale saken wysen in den eyghen-dom ten ware of die verwerer quame mit beteren rechte binnen sjaers.

VILT. Itéra ende in ghevalle of die verwerer hera absenteerde nadat partyen over beyden zyden ghehoert syn, sal raen hera wysen in de costen van dien termine ende noch eens toot zynen huse of herberghe doen daghen om voorder te procederen jeghens den heyschere na rechte, ende, indien hy compareert, men sal hem noch hoeren, uplegghende den heyschere syne voersz. costen. Ende indien hij niet en compareert, zullen die schepenen noch condempneren in die costen als voren ende toelaten den heyschere, indien hy ’t hegheert, voert te procederen toot pandinghe ende eyghendom ende scattinghe naer ouder costumen, uytghenomen, dat men van sculden niet meer toescatten en sal den heyschere dan synen heysch ende scult bedraghet metten costen van den processen. Ende daeromme sal men terstondt na den vonnisse binnen drie daghen ’t guet vercoopen mit verhoeghen. Ende daervan sal die bode een open-baer uuytrupinghe doen, dat men sulc guet of erve vercoopen sal ghelijc dat ghewoenlijc es. Ende indien ’t/ meer

(quot;1) Boven den regel staat «of hus» met latere hand geschreven.

‘283 waerdich es, dat sal men gheven den verwerer of die van synen woghen daertoe gliemacliticht es of by glie-breke van dien sal men dat onder ’t glierechte legglien, ten ware of men den heyschere van synen gbebreke mochte helpen mids vercoopinghe een deel van der erven, huse of guet, ’twelke men alsdan doen sal, ten minsten quetche van den verwerer, sonder scade of preiuditie van den heyschere.

• IX. nbsp;nbsp;nbsp;Item ende indien die heyschere hem ten eersten daghe absenteert ende niet en quame, soe sal die verwerer hebben oorlof van den gherechte ende sijn costen ter taxation van schepenen.

• X. nbsp;nbsp;nbsp;Item ende indien die heyschere hem absentcerde nadat beyde de partien ghehoert sijn in aensprake ende in verantwoorden, sullen die schepenen toot versoucke van den verwerer of synen procuruer ende taelman den voersz. heyschere condempneren in die costen van dien daghe ende den voersz, eysscher eens voer al dach-vaerden ende een wete doen toot synen huyse of her-berghe ende, indien hy coempt, sal men hem hoeren mids uplegghende den verwerer zijn voersz. costen ten segghen ende taxatie van den gherechte. Ende indien hy niet en quame noch yemant ghemachticht van synen weghen, sal men den heyscher versteken van ’tgoont dat hy ghedaen soude hebben, te wetene van synen toene, prouve of / betoech. Ende indien die verwerer sijn fayte of betalinghe prouven ende thoenen wil mit brieven, instrumenten, ghetughen of andersins duechdelijc, zullen die schepenen hem toelaten ende dan absolveren ende vri ende quijt wysen.

• XI. nbsp;nbsp;nbsp;item sullen die schepenen, partien ghehoert ende ter maninghe van den heere of sijn stadthoudere recht doen na die allegatie van partien ende gheleghentheit Themis, I.Visie deel, ‘2de stuk. 11895.) nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;18*

284 van der waerheit, die voor hemlieden ghecomen is, welche waerheit sal wesen alsoewel by twee of drie wettighe mannen ghetuyghen sijn, sijn sy poorters of andere niet wraecbaer of reprochabel van der wederpartie als by wettighe schepenen brieven of duechdelike obligatien of instrumenten by partien of notarijs bekent of ander duech-delijc bewijs.

XII. Item in ghebreke van wettighe tuyghen bekende brieven, obligatien of instrumenten of ander duechdelijc bewijs, sullen die schepenen den verwerer absolveren ende quijt wysen, sonder eenighen eedt. Maer als daer redene toe dient ende die heyschere gheen prouve en heeft, te wetene van eenen wettighen tughe noch andere duechde-lycke presumptie, den redite ghenuuch sijnde, soe sullen sy den verwerer toelaten toot zijnre onscult by synen eede.

XIIL Item ende als die heyschere helpe van prouve heeft, te weten van eenen wettighen thuge of ander presumptie ende vermet, den rechte ghenuuch / wesende toot zijnder intention ende vermet dienende. Maer met volcomelijc sijn vermet bewisende, sullen schepenen den-selven heyschere toelaten toot synen eede om die vol-brenghinghe van der volcomen waerheit ende prouve ende toot liulpe van dien.

XIV. Item sal die heyschere of oec verwerer, den heysch ghedaen wesende, moghen die sake stellen ten eede van sijnder wederpartie, te wetene die heyschere ten eede van den verweerdere ende die verweerdere ten eede van den heyschere, ende indien eenich van hem beyden, die ten eede gheroupen of ghemaent wordt, niet zweren en wilde, die schepenen souden dan ghehouden sijn den anderen toe te lateno toot zynen eede, alsoeverre als daer gheen

285 andere dueclidelycke prouve of verificatie en ware, den rechte ghenuuch wesende.

• XV. nbsp;nbsp;nbsp;Item inaer als die heischer sijn saken ’tsy obligation of andere daer hy hem ende synen heysch up fundeert, na ouder costumen pleech te sterken met synen eede, ten wysen van schepenen, zal men voertaen dien eedt doen als den schepenen dat dincken sal toe te beboeren in vormen van eedt de calumpnia, te wetene dat die heyscher recht mitten brieven of sijn saken sprekende meent guede rechtvaerdighe zake te hebben ende dat hy niet en spreect om den verwerer of yement / onghelijc mede te doene, ghelijc dat na rechte behoort.

• XVI. nbsp;nbsp;nbsp;Item sullen die schepenen nu voortaen ghe-meenlijc den verwonnen condempneren in den oosten bij den winre ghedaen ende dengheenen daer ’t vennesse voren gaet, sijn costen toewysen tot hueren segghen ende taxatie, in welcke taxatie rancosten comen sullen, die costen van der partie, van den procureurs, taelman ende tughen, ghelijc dat hier naer gheordoneert sal werden.

• XVII. nbsp;nbsp;nbsp;Item sullen die van den gherechte allen coop-luyden van buten sommierlijc sonder merckelijc vertreck recht doen sonder eenich scrifturen of scriften te maken, ten ware of die sake ware van grooter prejuditie ende over XL pondt groote ghedraghende of meer of van erve of dat partye anders consenteerde.

• XVIII. nbsp;nbsp;nbsp;Item dat partien sullen moghen antwoorden, repliceren ende dupliceren sonder meer vertrec te makene.

• XIX. nbsp;nbsp;nbsp;Item want men na ghemeen costume ghewoenlijc is luyden van buyten of die men beducht hem te ab-senteren om alrehande saken te aresteren, soe is gheordoneert, dat van nu voortaen toot versoucke van den aenlegghere die bailliu, scout of sijn stadhoudere sal

286

moghen aresteren in die jeghewordicheit ende by wesen van eenen schepene denghenen, die d’anlegghere begheert ’tzy binnen huyse of buten staende, sittende of gaende, behoudelijc dat die aenlegghere eenen duechdelycke sake allegieren sal voer den voersz. bailiu of synen stadhouder ende schepene, welc ghearesteerde persoen sal borghe moghen setten ende begheren eenen dach van rechte / ten naesten rechtdaghe of desselve daghes ghelijc dat costuimelijc es ende ghewoenlijc. ’t Welcke men na ten eersten rechtdaghe teykenen sal ten coste van partien in ’t regijster. Ende hierof sal die bailiu, scout of stad-houdere hebben sijn loen, te wetene II gr. ende die schepenen IIII gr, daer die schepene, die over d’areste-ment staet, hebben sal eenen grooten ende die secretarijs van der stede eenen grooten voer sijn teykenen, als dat ghebueren sal ; ende als die arestatie ghedaen wordt by den gherechte ende schepenen te rechte sittende of, als men buten der stede in die vriheit die wete of d’ares-tament doen moet, sal men die wete doen doen by den bode ende als dan ghenen na der ouder costumen.

• XX. nbsp;nbsp;nbsp;Item als yement toot versoucke van den heere ghearcsteert wort, sal die arestatie ghedaen worden by twee schepenen, daervan elc van hen tween hebben sal eenen grooten ende d’ander vier groote die ander schepenen tsamen. Ende die bode, die die wete doen sal moeten, als die man te soucken is of buten der stede, ghebuert eenen grooten, na der ouder costumen. Ende desghelijcx als men den bailiu, scout of stadhoudere niet ghevinden en can, sal men oec die arestatie moghen doen doen by twee schepenen ende betalen als boven.

• XXI. nbsp;nbsp;nbsp;Item als yemant in handen van den bailiu of zynen stadhoudere ghearesteert of ghevanghen ghelevert wordt, sal die wederpartie, dien doet vanghen, spreken

287

of cautie stellen voer die oosten terstout, indien hy van binnen is, of, is hy van huyten, binnen XXIIII / uren. Anders en soude die bailiu of scout hem met sculdich wesen te houden ten ware van crimineel saecken ende dat ghelijc men voerder daerup ordineren sal.

XXII. Item van welche crimineele saken, die bailiu, scout of stadhoudere den ghevanghen ticht gheven sal binnen drie daghen ten ware of die sake by eenighe merckelycke redene voorder verteech behuufde, het ware by helighe daghe of ander redene.

XXIII. Item sal voert dieghene, die gearresteert wort, terstondt opten eersten rechtdaghe moghen begheren, dat die aenlegger eenen eedt doe, dat hy die arestatie niet en deet of en heeft doen doen om den anderen of yemande onghelijc of moynisse mede te doene dan om der sake wille, die hy daer verclaert ofte verclaert heeft, daeromme die arestatie gheschiet is. Ende indien die heyscher ofte aenlegghere dien eedt niet doen en wilde, men soude terstondt den anderen ghearesteert costeloos ontslaen.

XXIV. Item soe wie yemende met onrechte ende uuyt bedroch of arch ende list dede aresteren, het ware als coopluyden of schippers, die reysen wilden om alsdan meer te ghecrighen of andersins ende hy daerinne bevonden worde by den gherechte, die sal den anderen ghehouden wesen alle sijn costen, scaden ende iutereest uuyt te reyken ter taxatiën van den gherechte na ghe-leghentheit van der saken, indien zy haest begheren tselve gherechte terstont toot versoucke van den gheares-teerden persoon ofte gueden doen procederen sal sonder oirden van rechte, / ten ware of die sake by redene verteec ende proces behuufde of partie daer anders in consenteerde.

288

XXV. Item wie duechdelijc ghearesteert wort ende daer en boven wech trect en d’arestement breect, die sal anghetast worden, indien die bailiu ofte stadhouder hen verreeken ende betrapen can ende ghevanghen ghehouden worden ter tijt toe dat partie rechtelijc of anders vernughet is van haren ghebreken mitten scaden ende interest eude den heere dat ghebetert heeft profi-telijc of andersins in sijn persoen na der gheleghentheit van den persoen ende van der saken by guetduncken van schepenen. Ende desghelijcx die eenighe ghearesteerde gueden of schip uten areste voerde of dede voeren, die sonde men vanghen in der manieren voersz. ende ghevanghen houden ter tijt toe dat hy die gueden, alsoe dieflijc ontvoert, weder in areste ghebrocht hadde ende sijn vonnisse ende correctie daervan verwacht ende vol-comen of anders partie ende den heere voldaen ende vernuucht soude hebben, al na gheleghentheit van der saken.

• XXVI. nbsp;nbsp;nbsp;Item alle saken van versterfnissen ende sterf-huysen zullen schepenen berechten naer ouder costumen behoudelijc dat men die gheboden doen sal ghelijc dat hiernaer verclaert is.

• XXVII. nbsp;nbsp;nbsp;Item men sal voertaen alle gheboden doen, die men pleech te doene upten sonnedach up eenen wercdach, te weten des dinxendaghes indien ’t wercdach is ende is ’t dan heylich dach, des werckendaghes daer / aen eude voert toot allen daghen alsoe des behouflic ende gheordoneert sal wesen.

• XXVIII. nbsp;nbsp;nbsp;Item alle testamen te ende uyterste wille, die binnen der vriheit van der Vere ghemaect sullen worden hetsy ghescreven by notarijs of by den pastoer of synen capellaen of schepenen of oec niet bescreven maer alleen-lijc by monde van den testamentmakeren verstandich

289 van sinne besproken sullen ghevesticht of besproken worden voer den pastoer of synen capellaen of notarijs ende twee gueden mannen als tughen of by ghebreke van den capellaen of notarijs in bare stede twee andere guede mannen, schepenen of inwonende van der stede, soe datter dan in als vier tughen zullen moeten wesen, anders en soude ’t testament, waerlycke saken aengaende, van gheender waerden wesen, behoudelic als yemant sijn testament selve scrijft mit sijns selves hant ghetey-kent wesende ende by hem selve beseghelt of toeghe-sloten sijnde, dat sal van waerden wesen met twee tuyghen.

XXIX. Item sullen alle testamenten ende uyterste willen, ’t sy by monde of in ghescrifte ghemaect, binnen XXX daghen na den overlydene van den doeden worden ghecondicht ende openbaert voer den gherechte upter stadhuuys of up ’t graft ende aldaer gheopent, indien ’t bescreven ende toe beseghelt is. Anders en soude die-ghoone, by wiens sculden ’t selve testament of utersten wille alsoe niet / gheopenbaert en waren, gheen profijt moghen nemen by denselven testamente, maer soude dat Verliesen ende den anderen in ghelycken gheghoet zynen even naesten aencomen oft voerder gaen als ’t recht ware.

XXX. Item als daer yement sterft, van wiens gueden ende erfnisse men beduchtende is merckelycke questie ende gheschil te vallen, sullen die scepenen by twee of drie van hemluyden ende by den ghesworen clerc ende secretarijs van der stede toot versoucke van der partie alle die gueden doen inventorieren ende in ghescrifte stellen ende doen die gueden die kijflijc ghescapen sijn te worden bewaren of laten ghebruycken d’apparenten ende verschenen erfghenamen up cautie na gheleghent-heit van der sake.

19

290

XXXI. Item soe wie yemande van den gherechte, te rechte sittende, injurie seyde of messeyde, die sal dat beteren den heere ende den persoen daer hy ’t toe ghe-seit hadde, den gherechte eerlijc ende profitelijc, den heere met X ponden parisisen ende misseyde hy en om rechs wille ende te recht sittende of niet of dreyghende woerden sprake om rechs wille, soude dat beteren eerlijc als boven ende profitelijc den heere mit LX ponden; ende die ’t niet en heeft te betalene, die sal ’t beteren in synen lyve toot wille van den heere en van den gherechte.

En soe wie yemande van den gherechte quetsure dede om rechs wille, die sal / verboeren lijf ende guet ende partie beteren voer al vierscatte.

XXXII. Item soe wie theghen yemende van den gherechte om rechs wille een mes trocke om te steken of te slaene, die sal verbueren teghens den heere sijn rechter hant of LX gouden ryders daervore.

XXXIIL Item soe wie den anderen generaellijc quetste om rechs wille, die soude hem dat beteren vierscatte ende den heere LX poudt; ende misseyde hy den anderen alleenlijc mit woerden om rechs wille, die soude dat beteren eerlijc die partie ende den heere mid vijf pont parisisen.

XXXIV. Item soe wie den bailiu, scout of stadhouder of schepenen na ouder costumen vrede weygherde of versweghe, by denselven bailiu, scout, stadhoudere of schepene begheert, die sal verbueren LX pondt parisisen, welcke vrede sy sullen moghen begheren in de jege-woerdicheit van tween poorteren of inwonende van der stede. Ende dien alsoe gheweyghert wesende, sal die bailiu stadhoudere of schepene noch eens die begheren ende legghen in die jegewoerdicheit als boven ende, indien die partie dat noch weygherde, versweghe of

291

jeghens seyt, die sal verbueren noch tweewerve LX pont ende men sal dan ’s heren weghen den vrede legghen ende bevelen te houden ende hem daertoe vanghen ende ghevanghen houden ter tijt toe dat hy vrede ghe-gheven ende den heere van der bruecke vernughet sal hebben. / Maer begheert hy rechtelic ghehoert te wesen, men sal hem eenen dach van rechte stellen ende hoeren.

XXXV. Item men sal voertan vrede moghen begheren ende legghen alsoewel daer partien te faite ende ghe-vechte ghegaen sijn als oec dat sy sonderlinghe quade woerden toot feyten dienende ghesproken hebben ende generaellijc waer men by redenen vermoet, dat yement van den partyen den anderen soude willen slaen of crencken ende den vrede, alsoe gheleyt ende ghegheven wesende, sullen partien verscheiden te ghysel gheleyt worden ende gaen daer men hem terstont dat ordineren sal by denghenen die, den vrede gheleyt heeft ende daer sijn gheselscap houden up die bdete van XXX pont parisisen. Ende die heere sal hem moghen soucken alsoe dicwil als ’t hem ghelieft ende voert procederen ende daerinne doen ten eynde van paise na ouder costumen.

XXXVI. Item soe wie vrede brake, dats boven vrede den anderen stake of sloughe of uploep dede ofte anders wachte om te slaene of om te misdoene, die sal verbueren sijn rechterbant ende LX gouden ryders of lijf ende guet na gheleghentheit van der mesdaet ten guet-duncken ende wille van den gherechte.

Maer seyde hy alleene quade ende onduechdelycke injurieuse woerden, welcke woerden ghemeenlijc een be-ghinsel sijn van uploope ende ghevechte, die soude dat beteren eerlijc als boven ende met / LX pont parisisen den heere ende daertoe toot gueduneken van den gherechte.

292

XXXVII. Item als d’eeii den anderen misdoet, ’tzy van live ter doet brenghet of niet, sullen die vrienden ende maghen die daervan onsculdich sijn, hetsy vader broeder ofte andere ombelast ende bevreet wesen ende bliven in aider manieren of daer eenen vrede tusschen gheleyt ware, ende waer ’t tsake, datter een van der partie van den doeden of dien misdaen ware den on-sculdighen maech daerenboven misdede of sloughe, dat sal men houden ende corrigieren als vredebrake.

• XXXVIII. nbsp;nbsp;nbsp;Item soe wie kijft ofte den anderen vlouct in gramschepe, verbuert jeghens den heere een pont parisisen ende jeghens schepenen X grooten.

• XXXIX. nbsp;nbsp;nbsp;Item soe wie den anderen mit eenen vuyst slaet in arren moede ende niet en bloet, verbuert III pont parisisen ende slaet men hem dat hy bloet, verbuert vijf pont parisisen.

• XL. nbsp;nbsp;nbsp;Item soe wie een dagghe trect in erren moede upten anderen, verbuert oec vijf lib. paris.

• XLI. nbsp;nbsp;nbsp;Item soe wie eenen wont mit eender dagghen of andere wapene, verbuert XV pondt paris.

• XLII. nbsp;nbsp;nbsp;Item soe wie eenen anderen slaet met eenen stecke, die verbuert X pondt.

XLIIL Item soe wie die stede van der Vere vreest met synen ovene of mit brande, die sal den heere ghelden XX pondt.

XLIIII. Item soe wie verwonnen wordt mit valscher maten of ghewichten, verbuert een pondt ende die mate of ghewichte. /

• XLV. nbsp;nbsp;nbsp;Item soe wie eenen quaden eedt doet ende daervan verwonnen wort, die sal mit eenen mitre van pampiere up een kake of scavot staen een ure lanc up een martdach ende vandaen barvoets gaen mit een

293 wassen kaersse van eenen ponde ende die offeren voer ’t helich waerdich sacrament, doende aldaer sijn ghebet ende biddende Gode ghenade ende sal daertoe verbueren IjX pondt parisisen, half toot proffite van der fabriken ter Vere ende half toot profyte van den heere.

XfjVG. Item soe wie yemende souct toot synen huyse, herberghe, ofte woninghe om te slaene, al en slaet hys niet, die sal verbueren teghens den heere LX gouden ryders ende coemt hy toot slaeiie ofte stekene, men sal hem daerenboven crimineelic corrigeren na der ghele-ghentheyt.

XTjVJI. Item soe wie eenighe duere of veinstre mit crachte upstoet of slaet teghens danc ende wille van denghonen die binnen den huyse sijn, die sal insghelijcx verbueren LX ryders ende daertoe ghecorrigeert wesen crimineelijc by den heere ende wet na gheleghentheit van der saken.

XLVIII. Item soe wie yemende onbekent of sonder woerden aenvecht, smijt ofte uploep doet, die sal verbueren LX ryders ende daertoe ghecorrigeert wesen als boven.

XLIX. Item soe wie yemande ’t sijn fortselijc neempt of afdreycht ende transineert, dat sal wesen lijf ende guet of ’s heeren wille. /

L. Item soe wie eenighe brueke of misdaet doet, die sal hy beteren dubbel daer hy by daghe die simpelijc ende eenvout beteren zoude.

LL Item soe wie van yemende aenghevochten wort ende niet wel sonder sorghe vlien of dat bescatten mach dan mids hem feytelic te verweren, die sal ontfanghen worden ende onderhouden in syne defensie ende be-scherme. Ende indien hy daerinne overgaet ende exce-

294

deert, dat sal staen iia der gheleghentlieit vau der sakeu ende guetduncken van den lieere ende gherechte.

LU Item schepenen sullen die ghetughen by partien beleet of die zy uuyt machte van horer offitien hoeren willen, moghen doen hoeren by een of II van hemlieden mitten secretarijs ofte clerc van der stede, die de ghe-tughenisse in ghescrifte stellen sal mitten qualiteyteu ende ghelegheutheit van den tnyghen ter materie dienende, daeraf nemende haren redelycken loen, te weten in grooten sakeu twee schepenen metten clerc ende in cleyne eenen schepen niet suspect wesende mitten clerc.

Ende sullen die schepenen voer elcken tuych, wiens ghetughenisse in ghescrifte ghestelt sal werden in grooten saken van der partie, die se beleyt, nemen IIIl grooten ende die clerc HIT groote ende den armen om Gods wille.

LUI. Item als die schepenen bevinden sullen die tughen niet volcomelijc ghehoert ende gheexamineert, zullen / zy voer die sententie diffinitive diesel ve tuyghen moghen nocli eens doen hoeren ende recoleren bisoudere up eenighe fayten, daer sy niet wel up gheexamineert en sijn gheweest ende up die circumstautien ende ghele-ghentheit van dien ende dat sonder yet daervau te nemen.

LIIII. Item sullen schepenen toot haren rade, byson-dere in groote ofte sware saken, moghen nemen eeneu assessuer. ende raedsman om die saken rechtvaerdelijc te dirigeren ende te stieren, diewelc sal sijn ghepractizeert in eenighe notable waerlycken hove eiide ten redelycken costen van partien na. guetduncken van schepenen.

LV. Item sullen oec die voérsz. schepenen, als die zaken vol beleyt eiide in state van wyseue sijn, moghen readt soucken aen eenighe gheleerde ende bysoudere

295 aen mijns heeren rade ende hoir avijs nemen in ghe-scrifte of by monde ende zullen oec die scriften van partien moghen doen raportoron ende verhalen in hoeren heymelycken raedt by eenighe van hunluyden of van den raedsman of assessuer, die daertoe gheroupen ende gheëedt sal wesen ende al ten redelycken oosten van partien als boven.

LVI. Item alle saken ende punten, boven verclaerdt, sal men alle jare den schepenen in ’t aeneomen van hoir schependom oft ten daghe dat men se verniewen sal of byalsoe sy na hore offitie ghecontinueert worden, van woerde lesen om die te besweren ende / die na te volghen na huere gherechte wetentheit ; ende van anderen punten, hierinne niet verclaert, sullen sy procederen na andere guede eueren ende costumen duechdelijc tot hiertoe onderhouden, welverstaende dat sy by redenen na gheleghenheit ende nature van der saken up al sullen moghen modereren ende provisie doen, ghelijc ter materie dienende ende beboeren sal.

LVil. Item ende indien in de voersz. puncten of eenighe van dien eenighe duysternisse gheviele of breeder verclaernisse of voordef provisie behoufde, dat sal altijt staen ende wesen toot interpretatie ende verclaringhe van den heere ende gherechte.

Ordinanche ende kuere van den weeskinderen, voech-den ende weesmeesteren binnen der vriheit van der Vere, na derwelcker van nu voertaen alle voechden van weeskinderen ende weesmeesteren henlieden stellen, voughen ende regieren sullen ende ghestelt, gheregiert ende ghevoucht sullen worden. Alsoewel die alsnu voechden ende weeskinderen sijn, als die hier namaels ghestelt ende gheordoneert sullen worden.

296

I. Eerst als man ofte wijf sterft, wettighe kint ofte kinderen van hen beyden ghecomen achterghelaten, die beneden haren jaren sijn, te weten knechtkens beneden XVIII jaren ende meiskens beneden XV, soe sal die overblivende vader ofte moeder binnen ses weken / na den overlidene van den andere comen voor den weesmeesters van der stede ende begheren daer aen te nemene die voechdie van synen weeskinde of kinderen, met hem brenghende by gueder verclarenissen alle die gueden in ghescrifte, die sy te samen ghebruyct ende beseten hadden, roerende ende onroerende, have, erve, leen, eyghen, scult ende uuytscult niet onghesondert, ende die stercken mid haren eede. Ende versoucken met hem eenen voghet gheordineert te wesen van des doeden naeste magheii, nut ende bequame daertoe wesende, ’t welcke die voersz. weesmeesters alsoe vulcomen ende den maech doen rupen ende daertoe stellen ende ordineren sullen sonder eenich merckelijc vertrec, indien hy by huuys es of, waer hy buten, alsoe gheringhe als hy thuuys quarae.

IL Item ende of eenighe van den voersz. beddeghe-noeten ware van huuys ende bysondere die man ende vadere van den weeskinderen, als die moeder oflivich worde, soe sonde dan die naeste maech van des doeden zyde ten bende van den VI weken voersz. comen ofte ontboden worden by den weesmeesteren om die voersz. voechdie van den weesen aen te nemene, ende daer en binnen soude die weesmeesters dat oghe upten kinderen en hueren gueden hebben ende dieselve gueden by den clerc doen inventorieren ende toeseghelen, waer ’t van noede, daerover roupende drie ofte vier van den naesten ghereetsten maghon van beyden syden.

111. Item welcke voechdie alsoe aenghenomen ende/

297

ghestelt wesende, sullen die voechden terstondt ghelooven ende hueren eedt doen voer twee schepenen ende wees-meesteren, die weeskinderen ende huer guet wel ende trouwelijc te regieren ende te ghebruycken ten oorbere ende ten profyte van den weeskinde ofte kinderen ende die gueden voer twee schepenen in die jeghewoerdicheit van denselven weesineesteren deuchdelijc binnen der vriheit van der stede verborghen. ’t Welc die voersz. weesmeesteren suilen doen stellen ende teykenen in ’t regijster daervan wesende.

IIII. Item waer ’t tsake, dat die overlevende van man ofte wive, binnen den voersz. VI weken by huuys wesende, die voerseyde voechdie niet en versochte ende die gueden in ghescrifte in der manieren voersz. niet ane en brochte, die soude verbueren die eerste reyse XX ponden parisysen ende die weesmeesters souden hem noch eenen redelycken corte dach, te wetene een maent ten lauesten, stellen om dat te doene, up die buete van XL ponden parysisen. Ende waer hy noch in ghebreke, hy soude daertoe verbueren die voechdie van synen kinderen voersz., diewelcke dan upten naesten maech van syuer syden gaen ende comen zoude. Welcke naeste maech alsdan metten anderen van des dooden zyden dieselve voechdie aenveerden ende die gueden van den weeskinderen binnen XIIII daghen daerna in ghescrifte stellen ende onder den voerseyden weesmeesteren brenghen soude ende ghelofte ende burchtoft doen in der manieren boven verclaert, anders / souden die weesmeesters uuyt erachte van huerlieden macht voerder daerinne voersien.

V. Item desghelijçx sullen die voechden die gueden van den weeskinderen, die denselven binnen den tiden van der voechdien aencomen by versterffonisse, coope of

298 anders, oec binnen VT weken ten boneke in ’t regijstre by andere huer gueden doen setten up die voerseyde bmeke van XX ponden parisisen.

VI. Item als die weeskinderen vader of moeder en hebben, sullen dan die twee naeste maghen als gherechte voechden, te wetene van elcke syde die outste sculdich ende ghehouden sijn, die voersz. voechdie binnen die voersz. VI weken na den overlyden van den laetsten ghestorven, te wetene van vader of van moedere, aen te nemen ende die gueden over in ghescrifte te brenghen in der manieren ende up die boete boven verdaert.

VIL Item ende byalsoe vader ofte moeder ofte andere naeste inaech in ghebreke ware binnen den voersz. tyden alle die voersz. gueden in ghescrifte over te bringhen, maer eenighe gueden of sculden wetende niet en stelden ende achterhilden, die soude verbueren sijn deel van dier saken ende gueden, welc deel gaen sonde een derdendeel aen den weeskinderen boven hoer paerdt ende deel, dat sy te voren belioerden te hebben, een dordendeel aen die heere ende dat dorde dordendeel aen die camere van den weesen. /

VITl. Item als die naeste niet en comen binnen den voerseyden tyde onde binnen der vriheit van der Vere niet en wonen, sullen dan die voersz. weesmeesters, als upwaertste voechden, zelver daerinne voersien ende by den gherechte voechden begheren ende doen stellen eenen of twee, na gheleghentheit van der saken, ende die gueden selver doen inventorieren ende in ghescrifte stellen ende die denselven voocht of vouchden overleveren, van hem nemende cautie ende borchtochte, ghe-lijc dat boven verdaert is, ende hem toevoughende eenen redelycken loen na der gheleghentheit ende state van de weesen.

299

• IX. nbsp;nbsp;nbsp;Item sullen alle voechden by rade ende avise van den weesmeesteren scheydinghe ende deelinghe doen van den gueden ende sterfhuyse, in presentien van tween schepenen, als dat nut ende oerbaer wesen sal na den rechten ende costumen van der stede ende dieselve deelinghe sullen sy doen stellen te boucke ende regijstre van den weesen binnen XXX daghen.

• X. nbsp;nbsp;nbsp;Item ende sullen die voechden eens sjaers duech-delike ende vulcomen rekeninghe doen van den weesen guede ende, indien sy over ’t jaer vertoefden sonder die te presenteren te doene, sullen dan die weesmeesters huerlieden vermanen ende ghebieden dieselve rekeninghe te doene binnen XXX daghen, die eerste reyse up die buete van X pont parisise / ende die tweede reyse up die buete van XX ponden parisisen. Ende alsdan souden die weesmeesters by den gherechte voerder daerinne voersien ende den ghebrekelycken voghet of voechden ofstellen ende corrigieren als ter materie dienende ende beboeren soude. Welche rekeninghe ghedaen, by den weesmeesters ofte hueren clerc ghestelt sal werden ten regijstre mitten overscote ende proffyte.

• XI. nbsp;nbsp;nbsp;Item sullen die voechden die kinderen doen houden by vader ofte moedere ten meesten oorbore ende minste quetse van denselven kinderen, by avise ende guetduncken van den weesmeesteren, om een redelycken penninck na die qualiteyt ende gheleghentheit van den kinderen ende huere persoenen. Ende sullen haer gueden wel ende trouwelijc regieren ende, es daer ghelt, have of silver, ten profyte by den weesmeesteren vercoopen ende ’t ghelt ter winninghen anderen uuytgheven, ghe-lijc dat van weeskinderen guede castumelijc es, sonder dat onder te houden in eenigher manieren, sonder oec dat dieselve voechden eenighe erfgoeden ofte husen van

Themis, LVIste deel, 2de stuk. (1895.) 19*

300

den weeskinderen vercoopen ofte beswaren sullen moghen, ten ware by guetduncken van den voersz. weesmeesteren ende consente ende auctoriteyt van den gherechte; anders sonde dien coop ofte belastinghe van denselven huysen ofte erfgueden van onwaerden / wesen, waer die gheleghen mochten wesen, binnen der voerseyder vrybeit ofte daerbuten, ende die scade, die de weesen daervan hadden, soude comen ten laste van den voechden.

XII. Item in welcke voechdie die voersz. weeskinderen staen ende bliven sullen toot sy out sijn die knechtkens XVIII jaren ende die meyskens XV jaren, ten ware ofte die meyskens daerenbinnen te huwelycke tooghen by consente van hoeren voechden, vrienden ende maghen, in welcke ghevalle haer voechdie mids den huwelycke uuytgaen soude ende cesseren.

XIII. Item sullen die voechden hoer voechdie in der manieren boven verclaert of oec by den overlydene van den weesen te niete gaende, wesende binnen VI maenden daerna, hoir laetste rekeninghe van den reste van den tyde, daer gheene rekeninghe af ghedaen ende ghepas-seert en is, behoerlycke rekeninghe bewysende ende vulcomen betalinghe doen van allen den voersz. weesen gueden metten wasdomme ende proffyten van dien ende, indien sy daervan in ghebreke sijn, men sal se daertoe bedwinghen.

XIIII. Item als eenich van den voechden aflivich wordt, sal sijn medegheseUe, die in die voechdie mede was, of, by ghebreke van dien, die naeste maghe Van den weesen, binnen VI weken daerna aen den gherechte ver-soucken eenen anderen voghet in die stede van den doeden ghestelt te hebben / up die buete van X der voersz. ponden. Na welcken tyde die voersz. weesmeesters souden datselve beheeren.

301

• XV. nbsp;nbsp;nbsp;Item gheen vroupersoen en sal voghet sijn van eenighen weeskinderen, ten ware die nioedere ofte oude-moedere, als sy daartoe nnt ende bequame by den ghe-rechte ende weesmeesters bekent ware.

• XVI. nbsp;nbsp;nbsp;Item vader ofte moeder, oudevader ofte oude-moeder en sullen niet langher voechden sijn van hueren kinderen dan ter tijt toe dat sy toot anderen huwelycke, dan daer die kinderen af ghecomen ende gheboren sijn, ghegaen sullen hebben, want sy alsdan niet bequame daertoe wesen en soude, ende souden sculdich wesen die goeden ende die handelinghe van dien over te gheven ende begheren eenen anderen in synen stede ghestelt te hebben binnen VI weken, up die buete van X ponden parisisen; anders soude die ander medevoecht, indien daer yement ware, of die weesmeesteren datzelver doen in der manieren boven verclaert.

XVII. Item die weeskinderen, ghelijc sy sonder ’t consent van hueren voechden gheene contracten of voer-waerden maken en moghen, soe en sullen sy oec gheen huwelijc doen moghen, tenzy by denselven hoeren voechden ende daertoe by wete ende consente van horen vrienden ende maghen. / Anders soude dieghoene, die daermede te hylike quame, zy man ofte vrouwepersoen, als bedriechlijc ghedaen, verbueren teghens den heere LX ponden ende daertoe een dordendeel van des weesen guet, welc dordendeel comen soude aen die weesmeesters om, indien daer kinderen af quamen, totten kinderen proffite dat te comen, ende en quamen daer gheen kinderen na der doet van dien persoen te gane aen den rechten arfghenamen, ghelijc dat beboeren soude. Ende dat weeskint, dat soe verleyt ofte te hylycke ghegaen ware, soude bliven in voechdien toot hy of sy XV jaren out waren, sonder eenighe handelinghe te hebben van synen

302 guede. Ende soe wie eenich weeskint boven de XV jaren heymelijc of anders ewech leydde van horen vrienden, voechden ofte maghen, die zoude verbueren tweewerf LX pond parisisen ende daerenboven soude hy ghecor-rigeert wesen by den heere ende wette na gheleghent-heit van der saken. Ende insghelijcx sullen verbuere alle dieghoene, die elcx van hemlieden, die daertoe raedt ende daet ghegheven hebben ende in vaert ende velde gheweest souden hebben.

XVIIL Item soe wie man ofte wijf onnuttelycken of qualycken hem regierende ende haer guet qualijc ewech brenghen ende eenighe van den vrienden ende maghen dat te kennen gaven / ende claechden der wet, dien man ofte dat wijf zoude men der stede kint maken ende hoer guet stellen in der weeskinder boucke ende verbieden aen hem openbaerlijc hy ordonanche van den heere ende wette hy der doeken ofgheroepen die handelinghe, ver-vremdinghe ende belastinghe van huere gueden ende men soude daertoe voechden, regierders ofte momboren stellen om die te bewaren ende te regieren up cautie ende rekeninghe ghelijc dat boven van den weeskinderen guede verclaert es.

XIX. Item die weesmeesters sullen twee in ghetale wesen, elc out XXXVI jaer of daerover ende gheguet een yghelijc van hem toot hondert ponden grooten eens ofte daerenboven, van denwelcke weesmeesteren men alle jare den eenen verlaten sal ende eenen anderen in sijn stede stellen ten tyde als men die wet vermaken sal, soedat niement langher weesmeester bliven en sal dan twee jaren d’een an d’andere, ten ware ofte den heere ende wette oerboer dochte denselven weesmeester of weesmeesteren noch een jaer of langher daerinne te continueren ende te laten.

303

• XX. nbsp;nbsp;nbsp;Item welcke weesmeesteren by den lieere ende wette up hoeren eèdt ghecoron ende ghestelt wesende, luieren behoerlycken eedt doen zullen in mijns heeren handen en sweren in der / manieren hierna volghende :

„Wy sweren alle der weeskinderen goeden, als „ons aenghebrocht wordt in ghescrifte, te nemen „ende d’oghe daerup te hebben, die te bewaren ende „duechdelijc te regieren na onser alderbeste wete ende „vroescappe toote kinderen oirboir ende proffyte ; ende „dat en sullen wy niet laten om eenighe gunst, ghelt „ofte myde of proffijt van den voersz. weesen hoeren „voechden of anders yemende. Ende sullen voert al „doen, dat guede weesmeesteren van der Vere scul-„dich sijn en beboeren te doene. Soe moet ons God „helpen ende alle heylighen”.

• XXI. nbsp;nbsp;nbsp;Item, die voersz. weesmeesteren sullen hebben voer sallarijs, loen ende arbeit metten clerck behalven den loen van Gode, van den haefelycke ende roerende gueden, den weeskinderen toebehoerende, van elc pondt groot vlaems II groot ende boven desen sullen sy hebben elcx vijf ellen lakens of vier scheUinghe grooten voer elcke elle, die mijn heere betalen sal.

• XXII. nbsp;nbsp;nbsp;Item sullen die bailiu, scout, burgh meesteren ende schepenen ghehouden sijn, den voersz. weesmeesteren in alle dese voersz. artikelen hulpsamich te wesen ende raet ende daet te gheven, updat sy ’t aen hemlieden ver-soucken ende begheren. /

• XXIII. nbsp;nbsp;nbsp;Item sullen die weesmeesteren steun ende wesen in ’t excerceren ende ghebruycken van hoir offitie in alsulcke beschermenisse ende staet, als die van den gherechte sijn, te weten: die yemende van henlieden ter cause van hoir officie misdede of misseyde, dat soude men corrigeren of dat in den persoen van eenighen

304

van den gherechtc ende om redis wille ghebuert ware.

XXIIII. Item alle boeten, die verbuert sullen worden, toecomende ende spruytende uuyt deser jeghewoerdigher weeskinderen-ordonauche, daer hiervoren gheen ver-claringhe of en staet, sullen gaen in drien, te wetene d’een helft aen den heere ende d’ander helft in tween, d’een helft van dien aen die fabrycke van der kerken ende d’andere aen die camcre van den voersz. weesen, daervan die voers. weesmeesters jaerlijcx horen ontfanek ende reken inghe mede doen sullen, als dat behoert.

XXV. Alle welche punten ende artikelen boven ghe-screven by den guede luyden van onser wet van der Vere ende andere gheleerde van onsen rade, daerover gheroupen, ghevisiteert ende overghesien ende gecorri-geert wesende,

Wy Wolfaert van Borsselc, grave van Grantpré ende van Bouchern, heere van der Vere ende van Zandenburch, van Vlissinghe etc. met onser voersz. wet ende gheleerde van / onsen rade ter eereu Gods ende welvaren van onser voersz. stede ondersaten endo andere coopluydeu ghestatueert, ghewillecuert ende ghe-ordoneert hebben, statueren ende ordoneren, willecueren ende ordoneren om dieselve punten ende articulen alsoe-wel aengaende die voersz. ordonanche ende manière van der rechtvorderinghe, kueren, broeken; correctien ende punitien, alsoec weeskinderen, voeebden ende weesmees-teren ende elckon bysondere van nu voertaen ten eeuwighen daghen guet, vast ende van waerden te wesene, te blivene ende te onderhoudene van den meesten tooten minsten ende van den eersten tooten laetsten, wel verstaende, byalsoe eenighe van den voersz. punten ende artikelen hiernamaels by contrarie usagie, privilegie of anders niet onderhouden en worden. Nochtans soe

305 soude deze voersz. ordonauche, instructie ende constitutie in allen anderen punten ende artikelen van waerden bliven ende onderhouden werden.

Ende hebben daeromme dieselve ordonanche ende artikelen in der manieren voersz. overghesien, gheinven-teert ende ghecorrigeert wesende, doen stellen in dit jeghewoerdighe quayer van fynen parkemente, houdende en groet wesende twintich bladeren, medegherekent die eerste ende laetste bladeren onbescreven, ende die te samen doen binden met ghgroender syden met twee uuyt- / hangenden storten ende aen den eenen metten anderen ghevoucht doen hanghen onsen seghel ende beghere aen onsen voersz. burghemeesteren en schepenen van der Vere der voersz. onser stadt-zeeghel oec om meerder vasticheit aen den anderen stert te willen lianghen.

’t Welc wy, Pieter Heynderixsz. ende Merc Symonsz. als afgaende ende oude burchmeesters, Laureys Jansz., Adriaen Pietersz., Wouter Piersz. ende Jacop Cor-nelissz., als oude schepenen, ende wy, Pieter Heyn-dericxsz. voerghenoempt ende Andries Noyt, alsnu burchmeesters, Cornelis Willemsz., doctoer in medicine, Cornelis .Jacopsz., licentiaet in den rechte ende Jacop Jansz., meester in arten, Jan Hughesz., Symon Pietersz., Adriaen Pietersz. voern. ende Jan Grypsz., alsnu schepenen ghestelt ende gheordoneert wesende, in teykene, dat dieselve ordonanchie ende willecuere by onsen voersz. lieven heere ende ons in der manieren boven verclaert, alsoe gheschiet ende ordonneert is, alsoe met onser stadt-seghel upter stadthuuys mede ghedaen ende beseghelt hebben upten XXVIIIsten dach in Januario in ’t jaer ons heeren duysent CCCC drie ende tachtich na scriven des hoefs van Utrecht.

EXPLICIT.

20

Is wijzijj^ing en aaiiv’iilliiig van onze strafwetgeving nnodig, met betrekking tot het overtreden van de strafwet door jeugdige personen, en in welken zin ?

floor Mr. G. S. P. Sciieltema,

Substituut-Orticier van Justitie bij do An'.-Rochtbank to Arnhem.

Ik ZOU er in de verste verte niet aan gedacht hebben, over bovenstaande vraag, die sub. 11 ter behandeling gesteld is op de a. s. vergadering der Nederlandsche .luristenvereeniging, — en die zich alzoo ter behandeling bij hare bekwame prae-adviseurs thans reeds in zóó uitstekende handen bevindt, — ook mijne gedachten mede te deelen, wanneer ik daartoe niet de vereerende uit-noodiging ontvangen had van de redactie van dit tijdschrift, en wanneer niet die vraag, beperkt als zij is tot onze bestaande strafwetgeving^ eene beknopte behandeling had mogelijk gemaakt.

Trouwens de vraag is gewichtig genoeg, om in hooge mate de belangstelling op te wekken van hen, die zich met de dagelijksche toepassing van ons strafrecht bezighouden; want misschien is juist in hare oplossing wel het middel gelegen om het getal, ook der volwassene misdadigers, tot een veel lager cijfer terug te brengen.

Immers, ook al is het ten opzichte van onze bestaande middelen van repressie een bemoedigend feit, dat een geleerde als Mr. M. S. PoLS in zijne boven mijn’ lof

307 verhevene studiën over „de Criminaliteit in Nederlandquot; (1) is gekomen tot een voor ons land zóó gunstig resultaat, wat betreft de groote misdrijven; voor vele anderen blijft het een verontrustend verschijnsel, dat, wat aangaat de minder groote misdrijven, nog jaarlijks een zóó groot aantal kortere gevangenisstraffen door den rechter moet worden opgelegd. Zij, die zich daarover bezorgd maken, hebben het zich afgevraagd, of de oorzaak van dit verontrustend verschijnsel ook gezocht moet worden in de onvoldoende wijze, waarop de strafwetger de berechting van jeugdige delinquenten geregeld heeft.

Treedt overeenkomstig die thans bestaande strafwetgeving de strafrechter misschien onpractisch tegen hen op?

Ontneemt hij hun door de wijze van procedeeren misschien den eerbied voor den rechter en door kortstondige straffen de vrees voor den kerker? Brengt hij hen, door opsluiting in de gewone gevangenissen, misschien in slecht gezelschap en bederft hij door dit alles te zamen wellicht den moreelen zin van het kind in die mate, dat het, volwassen zijnde, van zelf gaat behooren tot die groep van menschen, die deze veelvuldige en herhaalde straffen noodig maken ?

Toen eenmaal dit vermoeden onder de strafrechts-hervormers had veld gewonnen en zij in de gebrekkige wetgeving den oorsprong van deze soort criminaliteit, ook bij volwassenen, meenden ontdekt te hebben, toen is van zelf de drang naar hervorming onzer strafwetgeving op dit gebied ontstaan, die wij thans waarnemen en die zich over enkele maanden met luider stemme zal doen hooren in de 26ste vergadering van onze .1 uristenvereeniging.

(1) Zie Mr. M. S. Pols »De stand der Criminaliteit in Nederland”. Tijdschrift voor strafrecht deel VI bldz. 159 en vg. btdz. 225 en vg.

308

Ten einde nu eene poging aan te wenden, om aan het tot mij gerichte verzoek te voldoen, stel ik me voor, kortelings te vermeiden, welke de voorschriften onzer strafwetgeving zijn, die speciaal betrekking hebben op de jeugdige wetsovertreders ; daarna aan te stippen, welke gebreken die bestaande strafwet thans aankleven en ten slotte te onderzoeken, op welke wijze ten opzichte van die gebreken verbetering zoude kunnen worden aangebracht.

De artt. 38 en 39 van ons wetboek van strafrecht, waarbij de berechting van jeugdige delinquenten geregeld wordt, verdoelen hen naar den leeftijd in twee groepen, waarvan de eerste beneden den 10 jarigen leeftijd niet en de tweede van den 10 tot 16 jarigen leeftijd wel strafrechterlijk kan vervolgd worden. Omtrent die eerste groep van kinderen, beneden de 10 jaren, die niet strafrechterlijk kunnen worden vervolgd, zegt ons art. 38 het volgende:

„Valt het door dit kind begane feit in de bepaling „van een misdrijf, waarop gevangenisstraf gesteld is, en „dat niet alleen op klachte vervolgbaar is, of in die der „overtredingen, omschreven in art. 432, dan kan de „burgerlijke rechter op de vordering van het openbaar „ministerie gelasten, dat het kind in een rijksopvoedings-„gesticht zal geplaatst worden, ten hoogste tot den leef-„tijd van 18 jaren. Dezelfde rechter kan altijd het ontslag „gelasten.”

Hoe in dat geval tegen dat kind geprocedeerd wordt, is aangegeven bij do artt. 5 en 12 der wet van 15 .Januari 1886 [Sthl. n“. 7) waarbij bepaald wordt, dat de rechtbank, tenzij reeds dadelijk blijke, dat de vordering niet voor toewijzing vatbaar is, het verhoor zal bevelen van het kind, van zijn’ wettigen vertegenwoordiger en van alle personen, wier verhoor wenschelijk voorkomt, en dat dit alles zal plaats hebben in de raadkamer voor

309

burgerlijke zaken. Volgens ons thans geldend recht ondervinden alzoo kinderen beneden de 10 jaren wegens het plegen van overtredingen en lichtere misdrijven van het gezag, gelegen buiten den familiekring, nimmer eenig onaangenaam gevolg en wordt alleen tegen hen repressief opgetreden, wanneer zij misdrijven plegen, waarop gevangenisstraf gesteld is öf wanneer zij vallen onder het bereik van art. 432 Strafw. Dit komt echter uit den aard der zaak slechts weinig voor. Uit de statistiek blijkt, dat gedurende het jaar 1893, art. 38 Strafw. slechts zeven maal toepassing vond. Kinderen daarentegen, tusschen den 10 en 16 jarigen leeftijd, zijn strafrechterlijk vervolgbaar voor alle door hen gepleegde strafbare feiten. Art. 39 Strafw. bepaalt echter ten hunnen opzichte, dat de rechter in ieder concreet geval moet onderzoeken, of het strafbare feit al dan niet met „oordeel des onderscheids” gepleegd is. Blijkt dit niet het geval geweest te zijn, dan wordt op het kind geene straf toegepast. Valt echter dan het begane feit toch in de bepaling van een misdrijf, waarop gevangenisstraf gesteld is, en dat niet alleen op klachte vervolgbaar is, of in die der overtredingen, omschreven bij art. 432 Strafw., dan kan de rechter gelasten, dat het kind in een rijksopvoedingsgesticht zal geplaatst worden, ten hoogste tot den leeftijd van 18 jaren, terwijl ook hier dezelfde rechter altijd het ontslag gelasten kan. Volgens ons geldend recht wordt dus het kind van 10—16 jaar, dat niet met „oordeel des onderscheids” blijkt gehandeld te hebben, volkomen gelijk gesteld met het kind beneden 10 jaar. Beide groepen van kinderen kunnen slechts in een rijksopvoedingsgesticht geplaatst worden. Alleen in de wijze van procedeeren bestaat verschil. Zij, die zijn beneden de 10 jaren, worden opgezonden op last van den burgerlijken rechter, terwijl de met hen gelijkgestelden van 10—16 jaren worden opgezonden op last van den straf-

310

rechter. Heeft het kind tusschen den 10™ en 16 jarigen leeftijd wel met „oordeel des onderscheids” gehandeld, zegt art. 39 eindelijk, dan wordt het maximum der hoofdstraffen, op het strafbare feit gesteld, in het algemeen met een derde verminderd, en in sommige, met name genoemde, gevallen gewijzigd. Het is dus ten slotte alleen deze derde categorie van kinderen, — de 10—16 jarige, die met „oordeel des onderscheids” hebben gehandeld, — die voor alle door hen gepleegde strafbare feiten kunnen worden veroordeeld. Hoe ingenomen men ook aanvankelijk met deze door het tegenwoordige Strafwetboek ingevoerde, nieuwe regeling moge geweest zijn, de ondervinding heeft aangetoond, dat daaraan verschillende bo-denkelijke gebreken verbonden zijn

Vooreerst is het gebleken, dat de onderscheiding in kinderen met en kinderen zonder „oordeel des onderscheids” in de toepassing niet bruikbaar is en slechts verwarring en rechtsonzekerheid tengevolge heeft; ten tweede is het gebleken, dat het ongetwijfeld eene zeer groote fout is, dat door art. 39 de weltoerekenbare kinderen van 10—16 jaar, ten opzichte van de strafwet, met de volwassenen, behoudens een verlaagd strafmaximum, volkomen gelijk gesteld worden en daardoor èn dezelfde wijze van procedeeren èn hetzelfde stel van straffen op hen toepasselijk gemaakt worden. Het begrip „oordeel des onderscheids” wordt voor de praktijk niet bruikbaar geacht, omdat eigenlijk niemand, en dus ook de rechter niet, juist weet, wat er mee bedoeld wordt. De Memorie van Toelichting verwijst te dien opzichte naar eene Duitsche definitie, welke die uitdrukking nog onbestemder en nevelachtiger maakt dan ze op zich zelve reeds is, en nergens in het Strafwetboek, ook niet in den IX‘’™ Titel, handelende over „de beteekenis van „sommige in het wetboek voorkomende uitdrukkingen”.

311

wordt aangegeven, wat men er onder te verstaan heeft. Daardoor is de rechter in de praktijk genoodzaakt, zieh op eene andere wijze te behelpen en hij doet dit dan ook. Bevindt hij, dat de omstandigheden, waaronder het kind thuis verkeert, van dien aard zijn, dat zij zijne toekomst in gevaar brengen, dat het verwaarloosd wordt of kennelijk groote behoefte heeft aan beter dage-lijksch toezicht, dan maakt hij dikwijls uit, dat zonder „oordeel des onderscheids” gehandeld is, en gelast hij plaatsing in een rijksopvoedingsgesticht. Zijn daarentegen die omstandigheden gunstiger, ontbreekt het dagelijksch toezicht niet, en is er van eene bestraffing volgens zijn oordeel heil te verwachten, dan beslist hij dikwijls, dat het kind met „oordeel des onderscheids”, gehandeld heeft en legt hij hem de straf op, die hij wenschelijk oordeelt. Als middel tot wegneming van dit gebrek wordt door velen aanbevolen, de uitdrukking „oordeel des onderscheids” in onze wet eenvoudig te schrappen en den rechter uitdrukkelijk de bevoegdheid te geven te handelen, zooals hij nu toch reeds doet, opdat hij voortaan den ruiterlijken weg kunne bewandelen en niet langer gedwongen worde door een kunstmiddel langs de wet om, het door hem daarvoor geschikt geoordeelde kind in een opvoedingsgesticht geplaatst te krijgen.

Tot verbetering van het tweede en grootste gebrek onzer strafwetgeving „de gelijkstelling van toerekenbare kinderen van 10—16 jaren met volwassenen” wordt door alle deskundigen, zonder onderscheid, aanbevolen eene geheele wijziging van het bestaande systeem, zoowel wat betreft het formeel- als het materiëel strafrecht en dan het eerste in te richten op een spoediger proces en het laatste op het vaststellen van voor kinderen meer doelmatige straffen. Omdat men nu over het formeel recht zooveel beter oordeelen kan, wanneer

312

men over het materieel recht zijne meening reeds gevestigd heeft, zal ik bij mijne beschouwingen over de „in jure constituendo” aan te brengen wijzigingen en verbeteringen in de eerste plaats de aandacht vestigen op die straffen zelve. Deze toch is de gewichtigste, maar zeer zeker ook de moeielijkste zijde van het vraagstuk.

De eerste moeielijkheid, waarop men stuit bij het vaststellen van een strafstelsel voor jeugdige delinquenten, is het bepalen van de grens, welke voor de strafrechterlijke verantwoordelijkheid van het kind moet gesteld worden en beneden welke zijne strafrechterlijke vervolging geheel behoort te zijn uitgesloten.

Onze wetgever heeft de strafrechterlijke verantwoordelijkheid en vervolgbaarheid van jeugdige delinquenten doen afhangen van hunne „toerekeningsvatbaarheid” en deze daardoor gemaakt tot den grondslag, waarop de ge-heele leer van uitsluiting der strafbaarheid van kinderen beneden 10 jaar gevestigd is.

Nu wordt „toerekeningsvatbaarheid” in het Duitsche advies van geleerden, dat is overgelegd bij de Memorie van Toelichting van het Duitsche wetboek van Strafrecht, (1) omschreven als: „das Vermögen, die Gesetzwie-„drigkeit einer Handlung einzusehen und die Freiheit „des Willens zur Ausübung oder Unterlassung derselben” of in verstaanbaar HoUandsch; „als het vermögen om de onrechtmatigheid eener handeling in te zien, vereenigd met de vrijheid van wil, om die onrechtmatige handeling te doen of na te laten.

Het constateeren van de „toerekeningsvatbaarheid” komt dus neer op het constateeren van „de vrijheid van wil” ; en nu behoeft men slechts te denken aan de tal-looze omstandigheden, die in het dagelijksch leven de

(1) Zie Smidt, geschiedenis deel t blz. 3fiO.

313

„vrijheid van wil” kunnen in den weg staan, en aan de dikwijls aangeboren of hereditaire „onvrijheid van den wil” ten opzichte van sommige feiten, om tot de slotsom te komen, dat het vaststellen van de „werkelijke toerekeningsvatbaarheid” hoogst moeielijk is. De wetgever heeft echter voor de praktijk der strafrechtspleging het vaststellen der „toerekeningsvatbaarheid” bij de wet wenschelijk geacht, en daarom heeft hij bij art. 39 aangenomen, dat zij bestaat op den 16 jarigen leeftijd.

Dit echter is, men voelt het, slechts eene fictie, utilitatis causa in de wet opgenomen, en die er den wetgever toe had moeten brengen, om beneden de 16 jaar die „toerekeningsvatbaarheid” niet aan te nemen.

Toch heeft hij bepaald, dat zij op den 10 jarigen leeftijd ook moet worden aangenomen, maar dan onder de voor waar de, dat aanwezig zij het „oordeel des onder-scheids.”

Eene voorwaardelijke „toerekeningsvatbaarheid” dus, afhankelijk van een hulpmiddel, dat door onzen wetgever mede ontleend is aan het reeds door mij vermelde Duit-sche advies, dat hieromtrent zegt: „das selbst in den „Fällen, wo die Zurechnungsfähigkeit jugendliger Indivi-„duen (van 12 jaar) nicht ausgeschlossen werden kann, „doch das Vorhanden sein des Unterscheidungsvermögen „in Frage kommen musz.” 0p deze wijze kwam onze wetgever nu van zelf tot de slotsom, dat beneden den 10 jarigen leeftijd de „toerekeningsvatbaarheid” geheel behoorde te worden uitgesloten.

In onze thans geldende strafwetgeving berust dus de rechtspleging, betreffende jeugdige delinquenten op bij de wet aangenomen ficties aangaande hunne „toerekeningsvatbaarheid.”

Sedert de invoering van ons Strafwetboek zijn er echter reeds weer een aantal jaren verloopen.

314

De ervaring, in die jaren opgedaan, heeft doen zien, dat men het hier zoowel als in het buitenland over die onderste leeftijdsgrens volstrekt niet eens is. Griminalistische schrijvers, zooals prof, van Hamel, mr. Rethaan Macaré en mr. Josselin de Jong (1) hebben, evenals hunne buitenlandsche collegas, in hunne geschriften betoogd, dat het begrip „oordeel des onderscheids” voor de praktijk niet bruikbaar is, en op buitenlandsche congressen, die te Berlijn en te Antwerpen, is in beginsel aangenomen, dat dit onbruikbare begrip, dat de strafrechtspleging van jeugdige delinquenten bederft, zoo spoedig mogelijk uit iedere strafwet behoort te verdwijnen.

De vraag echter is, of dit laatste, bij een op „toerekeningsvatbaarheid” gebaseerd stelsel als het onze, wel mogelijk is. Het „oordeel des onderscheids” is de wederhelft, het complement van die „toerekeningsvatbaarheid”, welke onze wet door hare fictie verbindt aan den 10 jarigen leeftijd. Het is een hulpmiddel om te onderzoeken, of de bij de groep van 10—16 jaar door de wet gefingeerde „toerekeningsvatbaarheid” wel werkelijk bestaat; en hoe moet men dit dan te weten komen, wanneer men dat hulpmiddel wegneemt?

Men moet een ander hulpmiddel in de plaats daarvan zoeken, antwoorden de schrijvers en de congressen. Men moet bij die groep van 10 — 16 jaar nagaan en afleiden uit de omstandigheden, wat voor den daartoe behoorenden delinquent het beste is : dwang-opvoeding of straf, en dan dienovereenkomstig handelen. Maar dan verbreekt men immers het systeem der wet, dat gebaseerd is op „toerekeningsvatbaarheid”; dat wegens afwezig-

(1) Prof. VAN Hamel. Tijdschrift van Strafrecht, deel VIII bldz. 185.

Mr. Rethaan macaré. Verslag zedelijke verbetering der gevangenen over 1892 bldz. 20.

Mr. JosSELiN DE JoNG. Tijdschrift voor Strafrecht deel VIII bldz. 325.

315 heid daarvan beneden 10 jaar de strafrechterlijke verantwoordelijkheid uitsluit, wegens aanwezigheid daarvan het 10 jarige kind met volwassenen gelijkstelt en dat geheel geschonden en verward wordt, wanneer men bij de groep van 10 — 16 jaar nu eensklaps de strafrechterlijke verantwoordelijkheid gaat afhankelijk maken van de strafmaatregelen, die men voorhanden heeft en voor het kind dienstig oordeelt. Dan hangt immers de strafrechterlijke verantwoordelijkheid voor deze groep, waarop men toch dagelijks straf toepast, theoretisch geheel in de lucht!

Men kan aan den rechter wel opdragen, om voor die groep in ieder concreet geval een onderzoek in te stellen naar de „toerekeningsvatbaarheid” in plaats van naar het „oordeel des onderscheids”, maar daarmede komt men niets verder. Hij zou dan „expressis verbis” bij zijn vonnis moeten beslissen, niet dat „oordeel des onderscheids”, maar dat „toerekeningsvatbaarheid” aanwezig was, en dat kan hij evenmin. Hij kan, wanneer het tegendeel niet blijkt, hare aanwezigheid wel veronderstellen, maar daaromtrent eene positieve beslissing in het vonnis geven kan hij niet, en in de praktijk zou hij zich van die moeielijkheid af maken op dezelfde wijze, als hij het thans doet betreffende het „oordeel des onderscheids”, nl. haar aannemen, wanneer hij straf wenschelijk acht en haar verwerpen, wanneer hij aan opvoeding de voorkeur geeft.

Dit alles geeft te denken en doet, al is ’t na eenige aarzeling, de vraag op de lippen komen, of men èn in Duitschland èn bij ons wel op den goeden weg was, toen men als basis voor de strafrechterlijke vervolgbaarheid van jeugdige delinquenten eenige leeftijdsgrenzen in de wet neerlegde, als ficties voor „toerekeningsvatbaarheid’’.

Het hulpmiddel, dat men in de plaats wil stellen voor Themis^ LVIste deel, 2de stuk. ('1895.) 20*

318

het onbruikbare begrip „oordeel des onderscheids” nl. „het onderzoek naar den strafmaatregel, die het meest in „het belang van het kind is, doet zelfs de vraag rijzen, „of men niet beter deed, „in jure constituendo” de strafrechterlijke vervolgbaarheid van den jeugdigen delinquent te regelen in verband met de strafmaatregelen, die men voorhanden heeft en geschikt oordeelt, en niet in verband met de „toerekeningsvatbaarheid”, die daarvoor even onbruikbaar is als „het oordeel des onderscheids”.

Immers uit het systeem onzer tegenwoordige strafwet en de toepassing daarvan blijkt, dat met deze beide benamingen begrippen worden aangeduid, die met elkander zeer veel overeenkomst hebben. Volgens dat systeem toch moet men in ieder concreet geval onderzoeken, of de door de wet op lU jarigen leeftijd gefingeerde „toerekeningsvatbaarheid’’ wel werkelijk bestaat; en men heeft gevonden hetgeen men zoekt, wanneer het resultaat van dat onderzoek oplevert, dat er bestaat...... „oordeel de onderscheids.”(?)

Vindt men geen „oordeel des onderscheids”, dan stelt men den delinquent gelijk met en rangschikt hem onder die kinderen, die missen.....„toerekenings-„ vatbaarheid. ”(?)

Volgt daaruit niet, dat, wanneer „oordeel des onderscheids” uit do wet moet verdwijnen, omdat het de strafrechtspleging bederft en omdat het voor de praktijk niet helder en duidelijk genoeg is, dat dan ook het daarmede veel overeenkomsthebbende begrip „toerekeningsvatbaarheid” niet helder en duidelijk genoeg is om „het kenteeken” te zijn voor de strafrechterlijke „vervolgbaarheid” van den jeugdigen delinquent?

Hoewel de „toerekeningsvatbaarheid” voor de toewijsbaar-heid van iedere strafactie eene „conditio sine qua non”

317

is, kan men haar bestaan slechts veronderstellen, maar nimmer met beslistheid vaststellen, en daarom moet men die beslissing, voor de concreete gevallen ook niet van den rechter vorderen. Omtrent haar bestaan kan men geene voldoende zekerheid verkrijgen, om daarvan te doen afhangen, of men opvoeding dan wel straf toepassen moet ; en als maatstaf voor de keuze tusschen deze beide is zij niet geschikt, want opvoedingsstraf kan zeer ge-wenscht zijn, ook al veronderstelt men in een concreet geval het bestaan van „toerekeningsvatbaarheid”.

Zou ook niet het feit, dat op verschillende buiten-landsche congressen werd uitgemaakt, dat moet worden prijsgegeven. ; „het oordeel des onderscheids” als middel om „de toerekeningsvatbaarheid” op te sporen, als een voorteeken te beschouwen zijn, dat ook in het buitenland de overtuiging zich begint baan te breken, dat men het stellen van leeftijdsgrenzen in de wet, als ficties voor „toerekeningsvatbaarheid”, moet nalaten en naar een’ anderen basis voor de rechtspleging tegen jeugdige delinquenten moet uitzien? En zou als zoodanig niet kunnen worden uitgegaan van de strafmaatregelen, die men voor hen dienstig oordeelt? Dat men de leeftijdsgrenzen voor de „toerekeningsvatbaarheid”, niet bepalen kan, blijkt bovendien uit de historie, van de geboorte der daarop betrekking-hebbende wetsbepalingen af tot heden toe. Het Crim. Wetboek van 1809 nam daarvoor den leeftijd van 12 jaar aan, het ontwerp van 1814 dien van 10 jaar, evenals de ontwerpen van 1827 en 1840.

De Duitsche wet stelt die grens op 12 jaar, onze wet op 10 jaar, op het congres te Berlijn in 1893 (1) slingerde zij van 12—16 jaar, het Zwitsersche Avant-projet neemt

(D Men zie het verslag dèr Internationale Criminalistische Vereeniging, te vinden in het «Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft» ISe deel.

81lt;S

daarvoor 14 jaar en enkele kantons bepalen haar op 16 jaar. Alle historische bewijzen, dat men de juiste grens niet stellen kan!

Ilet Zwitsersche Avant-projet poogt het te doen, door het normaal ontwikkelde kind van 14 jaar als model van „toerekeningsvatbaarheid” aan te nemen, en dan in ieder concreet geval te doen nagaan, of het te onderzoeken kind wel met dat normale kind van 14 jaar overeenkomt.

Prof. VAN Hamel betwijfelt echter in zijn aan dat Avant-projet gewijde opstel (1), of deze poging wel als gelukt mag beschouwd worden, omdat een normaal kind van 14 jaar, dat men als monster gebruiken wil, niet voorhanden is.

Deze geleerde schrijver zegt dienaangaande t. a. p. verder het volgende:

„De eenige bruikbare maatstaf is de practische maatstaf „der maatregelen van opvoeding of straf, die kunnen „worden aangewend. Daarop zal het, mocht dit ontwerp wet worden, dan ook in Zwitserland neerkomen. Maar „om die reden zouden wij dien wetgever willen aanraden, „dit eenvoudige standpunt dan ook maar oprecht en ruiterlijk te kiezen!”

Welnu, die raadgeving van Prof, van Hamel zou ik ook willen doen strekken voor den wetgever in Nederland.

In die raadgeving toch ligt opgesloten de wensch, dat de wetgever tot grondslag eener eventueele nieuwe regeling moge maken : „de strafmaatregelen, die men voorhanden heeft” en niet langer, zooals thans „de toerekeningsvatbaarheid.”

Laat hij die „toerekeningsvatbaarheid” toch laten blijven, wat zij is : een moeielijk te bereiken ideaal van den strafrechter, waarnaar hij bij alle delinquenten steeds

(1) Tijdschrift vau Strafrecht, deel VIII bldz. 182.

319 moot streven, maar laat hij het niet ondernemen, in de strafwet leeftijdsgrenzen voor haar bestaan aan te nemen.

Zij is een leerstellig begrip evenals „opzet” als „schuld” en behoort als zoodanig tot het gebied der wetenschap, maar niet tot dat der ivet. Waar de strafwet geene ficties keut over „opzet” of „schuld” behoort zij die ook niet te kennen over „toerekeningsvatbaarheid”.

In beginsel komt het mij dan ook heel wat juister voor, om als regel, afgescheiden van leeftijd, tot aan-wezigheid van „toerekeningsvatbaarheid” te besluiten bij al die individuen, die van hare a/wezigheid geen blijken gegeven hebben, omdat het mij zooveel juister voorkomt, om de vrijheid van wil, die van haar bestaan de kern uitmaakt, aan te nemen in al de gevallen, waarin van de onvrijheid van wil niet gebleken is.

En te bepalen, dat in een concreet geval de wil van het misdadig individu tegenover een bepaald feit niet ■vrij was, is voor den strafrechter zeer goed uitvoerbaar, en doet zich in de praktijk ook niet zelden voor.

Nog dezer dagen stond een 44-jarig man, die reeds 20 jaren gevangenisstraf ondergaan had wegens misdrijven tegen de zeden, voor de rechtbank te Arnhem opnieuw voor een dergelijk feit terecht. Hij had tijdens het ondergaan zijner ■vorige straf reeds de wensch uitgesproken, nog maar langer gevangen te mogen zitten, omdat hij overtuigd was, dat hij, wanneer hij in vrijheid kwam, zich opnieuw aan gelijk feit zou schuldig maken. De verwijdering van een dergelijk individu uit het maatschappelijk verkeer is noodzakelijk, maar de plaats voor hem is niet de cellulaire gevangenis.

In zulke gevallen behoorde de rechter „niet toerekeningsvatbaarheid” aan te nemen, maar moest hij ook de bevoegdheid hebben, om, wanneer verwijdering uit het maatschappelijk verkeer noodzakelijk geacht werd, op-

320 sluiting te gelasten in een speciaal voor zulke wezens ingericht gesticht.

„Toerekeningsvatbaarheid” moet als regel worden verondersteld, tenzij uit de omstandigheden het tegendeel blijke, en daarop behoort de strafrechter steeds te letten. Zij moet echter niet uitmaken de speciale basis van de rechtspleging voor jeugdige delinquenten en vooral niet, wanneer men het doel, dat daarmede thans beoogd wordt, even good langs een’ anderen weg kan bereiken.

En dat kan men m. i. ongetwijfeld.

Dat doel toch is: 1e te zorgen, dat het kind beneden de onderste leeftijdsgrens bewaard blijve voor de nadeelen van eene aanraking met den strafrechter, en 2e te zorgen, dat op dat kind niet worden toegepast strafmaatregelen, die voor hem niet dienstig zijn.

Wanneer men nu echter voor jeugdige delinquenten vaststelt eene wijze van procedeeren, waarbij vervallen de thans bestaande nadeelen van het in aanraking komen met den strafrechter, en men tevens in de strafwet bepaalt, dat op het kind beneden de thans aange-nomene onderste leeftijdsgrens geene andere straffen mogen worden toegepast dan dwangopvoeding en schoolstraf, dan bereikt men immers beide doeleinden evenzeer!

Dan verkrijgt men eene strafrechtspleging zonder onhoudbare ficties; dan kan men zonder inconsequentie het begrip doen vervallen van „oordeel des onderscheids”, W’aarmede men anders verlegen zit; dan doet men door de schoolstraf de strafrechterlijke verantwoordelijkheid van het kind feitelijk aanvangen op het oogenblik, dat het de school gaat bezoeken; en moest dan het misdrijf worden toegeschreven aan verwaarloosde opvoeding, dan bleef men als straf toepassen de opzending naar een rijksopvoedingsgesticht.

In het bij onze tegenwoordige strafwet gehuldigde

321 stelsel is die maatregel geene straf en kon bij bet niet zijn, omdat bij bij kinderen beneden 10 jaar, ingevolge art. 38 Strafw. door den burgerlijken rechter gelast wordt en deze nu eenmaal geene straf opleggen kan. Voor ben, die een stelsel als het tegenwoordige, zij het dan ook uitgebreid of ingekrompen, blijven aanbevelen, is hij het evenmin en oin dezelfde reden. Zij betoogen het dan nog in beginsel bovendien door aan te voeren, dat het een maatregel is van opvoeding, en opvoeding geene straf is; m. i. echter ten onrechte, want zij laten zich daarbij misleiden door de klank van het woord „opvoeding”. Zeer zeker is opvoeding in normale omstandigheden, niemand zal het tegendeel beweren, geene straf, maar die, verkregen door plaatsing in een rijksopvoe-dingsgesticht, is geene opvoeding in normale omstandigheden. Zij treedt eerst in na het begaan van een strafbaar feit en zij voldoet aan alle kenmerken en alle vereisch-ten, die bij de straf worden aangetroffen of gesteld. Zij is een dwangmiddel, omdat zij door den rechter gelast wordt; zij is een leed, omdat zelfs de verstoktste ouders en kinderen door de gedwongeue verwijdering van elkander leed ondervinden, en zij dient tot verbetering van den delinquent. Zij is slechts op opvoeding gericht, omdat deze bij jeugdige delinquenten het bijna eenige verbeteringsmiddel is, dat men voorhanden heeft, 'frouwens een maatregel, welke met den hierbedoelden veel overeenkomst heeft „de opzending naar eene rijks-werkinrichting”, is bij ons strafwetboek reeds onder de straffen opgenomen.

Wil men voor het kind beneden 10 jaar volstrekt alle strafvervolging uitsluiten en dus de thans in de wet vastgestelde grens behouden, men doe het dan op grond der overtuiging, dat elke straf op hem een’ nadeeligen invloed hebben zal, en niet op grond van het ontbreken 21

322 der „toerekeningsvatbaarheid”, want deze onzekere basis voor de berechting van jeugdige delinquenten behoort m. i. voor goed te worden verlaten, omdat zij in de praktijk steeds moeielijkheden zal blijven veroorzaken.

Uitgaande van het beginsel, dat alléén de strafwet behoort te regelen de toe te passen maatregelen, welke het gevolg zijn van begane strafbare feiten, en er te dien opzichte van eene regeling door de burgerlijke wet eerst sprake zijn kan, wanneer die krachtens de strafwet toegepaste maatregelen verandering brengen in de burgerrechterlijke betrekkingen van het kind, welke regeling noodig maakt, zou ik art. 38 en de wet van 15 Januari 1886, {Sthl. 11“. 7), geheel willen doen vervallen, alsmede art. 39 Strafw.

Ik zou alle jeugdige delinquenten, zonder onderscheid, willen doen terechtstaan voor den strafrechter, echter niet op de openbare terechtzitting, maar in de voor het publiek niet toegankelijke raadkamer van strafzaken.

Verder zou ik, beginnende bij den schooltijd, de jeugdige delinquenten willen verdoelen naar den leeftijd in verschillende groepen, bijv. : van het 6e jaar tot en met het 9e, van het 10e tot en met het 12e, van het 13e tot en met het 15e en van het 16e tot en met het 19e jaar. Daarna zou ik willen nagaan, welke strafmaatregelen er „in jure constituendo” voorhanden zijn en welke van deze, zonder gevaar op te leveren voor physiek of moreel, voor ieder dezer groepen geschikt geacht kunnen worden. Wilde men echter de bij art. 38 Strafw. aange-nomene grens van 10 jaar blijven behouden, dan vervalt natuurlijk de eerste groep.

Welke zijn nu de strafmaatregelen, die men „in jure constituendo” voorhanden heeft? Onder de verschillende sclirijvers, die zich daarmêe bezig hielden, heerscht niet bepaald een „communis opinio,” maar toch bijna allen

323 bewegen zidi in de richting daarvoor aangegeven door het Avant-projet van het Zwitsersche Strafwetboek.

Geschikt voor de eerste groep, van 6 tot en met 9 jaar, treft men daarin aan:

• 1®. Schoolstraf voor hen, die lichtere feiten gepleegd hebben ;

• 2®. Opzending naar een opvoedings- of liefdadigheidsgesticht en uitbesteding in particuliere gezinnen voor hen, bij wie de oorzaak van de meerdere herhaling der lichtere feiten of het bedrijven der zwaardere, moet gezocht worden in verwaarloosde opvoeding, slecht voorbeeld, gebrek aan toezicht of grootere verdorvenheid.

Omdat nu deze maatregelen voldoen aan de moderne vereischten van straf en niet zoo streng zijn, dat zij schadelijk kunnen werken op het zoowel physiek als moreel nog zwakke kind van 6 tot en met 9 jaar, zou ik ze voor die categorie bijzonder geschikt oordeelen.

Daarom zou men dan ook „expressis verbis” in de wet moeten bepalen, dat jeugdige delinquenten, behoo-rende tot deze categorie, met geene andere straffen kunnen gestraft worden dan met de bovenvermelde.

Wanneer men den thans reeds bestaanden algemeenen regel vóórop gesteld had, dat de rechter de bevoegdheid heeft, om in een asyl of geneeskundig gesticht die jeugdige delinquenten te doen opnemen, die lijdende zijn aan gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke storing der verstandelijke vermogens, of die om andere redenen niet „toerekeningsvatbaar” geacht worden, dan zou de door mij bedoelde wetsbepaling bijv, het volgende kunnen inhouden :

„Zij, die verheeren in den leeftijd van 6 tot en met 9 jaar kunnen gestraft worden: a. met schoolstraf, wegens politieovertreding ; b. met dwangopvoeding van Staatswege (plaatsing in een opvoedingsgesticht) wegens tweede of

324 derde herhaling van overtreding of wogens het plegen der misdrijven, omschreven in het tweede boek van hot Wetboek van Strafrecht.”

Ifad men op deze wijze de strafpositie der onderste groep van jeugdige delinquenten aangegeven, dan zou men eene niet al te groote schrede verder moeten gaan en moeten onderzoeken, welke straffen, zonder schade voor moreel of physiek, kunnen worden toegepast op de groep van 10 tot en met 12 jaar.

Daarvoor zouden natuurlijk in de eerste plaats in aanmerking komen de straffen, bepaald voor de onderste groep, welke men iiu echter zou kunnen vermeerderen met de straf van het „verbeteringshuis” volgens het Zwitsersche Avant-projet, eene inrichting, gelijk aan het opvoedingsgesticht, maar met verscherpte tucht.

Ook dit zou men uitdrukkelijk in de wet moeten o[)-nemen, bijv, door eene bepaling als:

„Zij, die verkeeren in den leeftijd van 10 tot en met 12 jaar, kunnen gestraft worden : a. mot do straffen, vermeld bij de vorige bepaling voor do overtredingen en misdrijven, zooals daarbij omschreven is;

b. met de straf van het „verbeteringshuis” bij grootore verdorvenheid”.

Eene derde schrede verder gaande, zou men moeten onderzoeken, welke straffen, zonder voormelde schade, zouden kunnen worden toegepast op delinquenten van 13 tot en met 15 jaar.

Daarvoor zouden m. i. in aanmerking komen, behalve de straffen der vorige groepen, eene korte celstraf met oen vast fixum van 14 dagen en eene kleine geldboete met vervangende celstraf in plaats van hechtenis, beide eveneens met een vast fixum. Voor do celstraf zou ik niet meer, maar ook niet minder dan 14 dagen willen aanbevelen, opdat die korte, maar scherpe straf op hot

325

gemoed van den delinquent den gewensehten indmk achterlatc, en niet zooals thans, bij enkele dagen in gemeenschap doorgebracht, hem volkomen onverschillig late en een’ demoraliseerenden invloed op zijn moreel, door verkeerd gezelschap, teweegbrenge.

Die straf zal m. i. geen blijvend nadeel voor de gezondheid te weeg brengen en kan zeer nuttig zijn daar, waar op hot kind gevoelig moet worden ingewerkt.

De geldboete zoude ik bij de wet uitsluitend willen zien toegepast op die delinquenten, die een vast week-of dagloon verdienen, omdat dan de boete uit eigen verdiensten zou kunnen worden voldaan, en de mogelijkheid bestond, om de vervangende celstraf door opoffering van loon te ontgaan.

De delinquent voelde dan de straf voor het begane feit door schade in zijn’ eigen’ zak.

Een fixum voor boete en vervangende celstraf, voor alle gevallen, komt mij wenschelijk voor, omdat boven of beneden dat fixum de goede eigenschappen dier straffen ten opzichte van den delinquent verloren gaan.

Voor deze groep zou dit een en ander ook „expressis verbis” in de wet moeten bepaald worden, bijv. :

Zij, die verkeeren in den leeftijd van 13 tot en met 15 jaar kunnen gestraft worden: a. met de straffen, in de vorige artikelen bepaald; b. voor overtredingen, met geldboete van ƒ 3 of 6 dagen vervangende celstraf; echter alléén voor hen, die een vast week- of dagloon verdienen; c. voor misdrijven, met cellulaire gevangenis van 14 dagen.

Als laatste groep van jeugdige delinquenten zou ik willen nemen die van het 16e tot en met het 19e levensjaar, en wel om dezelfde reden, als het Zwitsersche Avant-projet aanvoert, nl. dat er altijd het belangrijke tijdperk binnenvalt, waarin de puberteit zich vestigt. Voor

326 deze groep komen schoolstraf en opvoedingsgesticht niet meer in aanmerking en zouden de overige straffen m. i. moeten zijn :

a. Voor overtredingen, uitsluitend voor geld verdienenden, eene boete van f3—flO, subsidiair zes tot twintig dagen celstraf en verder voor misdrijven; b. het verboteringshuis voor gevallen, waarin, met voorbijgang van gevangenisstraf, langere opsluiting noodig is ; c, celstraf van minstens 14 dagen en hoogstens 3 maanden ; d. voor de met name in de wet te noemen zeer ernstige misdrijven als moord, doodslag, enz. enz. de gewone gevangenis-straHen met verminderde maxima.

Een dergelijk strafstelsel, gebaseerd niet op „toerekeningsvatbaarheid”, maar op de strafmaatregelen, die voor jeugdige delinquenten geschikt geacht worden, acht ik voor uitvoering zeer goed vatbaar. Daarbij worden, ik erken het gaarne, ook leeftijdsgrenzen aangenomen, maar slechts om aan te geven de geschiktheid van bet kind voor het verdragen van dezen of genen strafmaatregel, en niet om daaraan te verbinden eene fictie voor het al of niet bestaan van de zelfs in een concreet geval zoo moeie-lijk te constateeren „toerekeningsvatbaarheid”. Trouwens bij de door mij aangegevene leeftijdsgrenzen heeft men niet noodig nog bovendien een hulpmiddel als het „oordeel des onderscheids”, terwijl men in het bestaande stelsel voor de eerste groep van strafrechterlijke vervolgbare, kinderen een dergelijk hulpmiddel steeds zal behoeven. Daarin nu is juist voor mij een groot bezwaar gelegen tegen het bestaande stelsel.

Heel wat onderdeden, waarvoor in een opstel als dit geene plaats is, zouden zeer zeker nog afzonderlijke regeling behoeven. Was men het echter eens over het stelsel, dan zou ook de regeling dier onderdeden geene bezwaren opleveren. Hadden kinderen beneden het 15e levensjaar

327 eene overtreding of misdrijf gepleegd in vereeniging met volwassene delinquenten van 20 jaar of daarboven, dan zou ik deze omstandigheid willen doen strekken tot verzwaring der schuld van die volwassenen, maar het kind zelf straffeloos laten, of voor hem slechts toelaten de straf, aangewezen voor de groep, waartoe hij behoort.

Eene vereeniging van celstraf met dwangopvoeding zou ik niet noodzakelijk achten, waar men in het strafstelsel, behalve het opvoedingsgesticht ook het „verbeterings-huis” had opgenomen.

Moest toch, behalve opvoedend ook streng op het kind worden ingewerkt, dan had men daarvoor gevangenisstraf niet noodig, maar kon men dat doel bereiken door toepassing van het „verbeteringshuis” met de daaraan verbondene strengere tucht.

Over de inrichting der gestichten zal ik niet uitweiden, omdat dit onderwerp niet ligt opgesloten in de vraag, aan het hoofd van dit opstel gesteld, en mij daarvoor trouwens de vereischte gegevens ontbreken.

Voordeelen van een strafstelsel, als het aangegevene, zouden ongetwijfeld zijn : 1® dat men bevrijd bleef van wettelijke ficties over de „toerekeningsvatbaarheid” die in iedere wetgeving verschillend zijn en steeds zullen blijven, en bovendien, dat men bevrijd bleef van een in de praktijk zoo moeielijk te gebruiken begrip als „oordeel des onderscheids.” 2® dat men een strafstelsel had verkregen, waarbij waren behouden, al is het op andere wijze, de waarborgen, dat de delinquent op lateren leeftijd geene nadeelen ondervinden zal van de hem in zijne jonge jaren opgelegde straf, en waarbij was vervallen de gelijkstelling met den volwassene, die onder het tegenwoordige stelsel ten gevolge heeft, dat op het kind straffen worden toegepast, die hem in den grond bederven en tot recidivist doen opgroeien. Ook zou het nog een voordeel zijn, dat

328 men ook tegen zeer jeugdige kinderen repressief kon optreden, wat blijkens de praktijk noodig is, en dat men alle strafmiddelen in één wetboek vereenigd bad en telkens kon aanvullen, wanneer men een beter strafmiddel gevonden had.

Bij de voorstanders van een systeem als dat onzer tegenwoordige strafwet is de neiging waar te nemen, om de grens der strafrechterlijke verantwoordelijkheid nog op te schuiven, boven den leeftijd van 10, tot dien van 12, 14, ja 16 jaren, en moet dan in dat systeem, beneden eene zóó uitgebreide grens, de repressie worden uitgeoefend alléén door den burgerlijken rechter?

En hoe zal het in dat stelsel gesteld zijn met de schoolstraf? Deze toch is cone straf en zou, naar mijne bescheidene meening, als zoodanig moeten worden vermeld in het wetboek van strafrecht. In een land als het onze, waar leerplicht nog behoort tot de „pia vota”, is eene regeling daarvan zeer zeker niet gemakkelijk. Echter onmogelijk komt ze mij niet voor.

Had men een nieuw hoofdstuk van het wetboek van strafrecht gewijd aan de straffen voor jeugdige delinquenten, op de wijze als ik in zeer ruwe trokken aangaf, dan zou men in een nieuw hoofdstuk van het wetboek van strafvordering, voor die schoolstraf regelen kunnen opnemen.

Men zou bijv, de ambtseedige processen-verbaal, waarbij betreffende kinderen beneden 15 jaar, politieovertredingen werden geconstateerd, door de politie kunnen doen opzenden, bij schoolgaande kinderen aan de schoolcommissie, die de straf vaststelde en de uitvoering daarvan opdroeg aan het hoofd der school, terwijl het proces-verbaal, betreffende niet schoolgaande kinderen, kon worden opgezonden aan den betrokken ambtenaar van het openbaar ministerie, die dan bij het ontvangen van eene tweede

329 ainbtseedig proces-verbaal, evenals van eene tweede mede-deeling der schoolcommissie van geëxecuteerde schoolstraf betreffende hetzelfde kind, behoorde te overwegen, of er termen bestonden, om op hem toe te passen de straf van dwangopvoeding.

In dat zelfde hoofdstuk zou men dan ook moeten nederleggen de overige bepalingen, die men tot verbetering van de wijze van procedeeren tegen jeugdige delinquenten noodig oordeelde.

De gelijkstelling van jeugdige delinquenten met volwassene, voortvloeiende uit art. 39 onzer geldende strafwet, heeft ten gevolge, dat de langzame en omslachtige wijze van procedeeren, vastgesteld voor volwassene, ook geldt voor die jeugdige delinquenten. Ook dit is een groot gebrek der tegenwoordige regeling, want daardoor volgt bij het kind de straf veel te laat op het door hem begane feit, en daardoor is ook het kind blootgesteld aan al de nadeelen van de openbare terechtzitting.

De straf volgt veel te laat op het begane feit, omdat, wegens den langen weg, dien het proces-verbaal heeft af te leggen, voordat het den ambtenaar van het openbaar ministerie bereikt, het kind, evenals de volwassene, gewoonlijk eerst drie weken na het plegen van het feit gedagvaard wordt, om voor den rechter te verschijnen en dan nog 12 dagen tijd heeft, om aan die dagvaarding te gehoorzamen.

liet kind, onderhevig aan zooveel nieuwe indrukken, is in die 5 weken, benoodigd alleen om hem voor den rechter te brengen, het begane feit reeds weder bijna geheel vergeten en niet zelden ziet men het dan ook gebeuren, dat het in die tijdruimte reeds weder nieuwe

330 feiten gepleegd heeft, volkomen gelijk aan het eerste, waarvoor het nog moet terechtstaan.

Tn het bestaande stelsel duurt echter, na de vijf weken, die noodig zijn voor de terechtstelling, het toepassen der opgelegde gevangenisstraf op zijn minst nog vier weken en der vervangende hechtenis bij geldboeten op zijn minst nog drie maanden.

Immers, vóórdat aan de toepassing der straf kan begonnen worden, moeten er nog verloopen : 1 week voor de uitspraak van het vonnis, 2 weken, om kracht van gewijsde daarvoor te verkrijgen en gewoonlijk 1 week weder voor de oproeping tot het ondergaan der straf, terwijl er bij de vervangende hechtenis nog bijkomen : 2 maanden, ingevolge art. 23 Strafw.

Tusschen het begane feit en de executie der daarvoor opgelegde straf verloopen alzoo minstens 9 weken en bij subsidiaire hechtenis minstens 4 maanden. Dit alles is door het voorloopig onderzoek en de bij de wet gestelde termijnen in het gewone strafproces tegen volwassenen niet te vermijden.

Bij de volwassenen, zoo redeneeren sommigen, heeft dit alles echter redenen van bestaan, want het zijn waarborgen voor de rechtsweldaden, welke do wet toekent aan hem, tegen wien eene strafactie wordt ingesteld.

Bij hen geldt het meestal zwaardere misdrijven en do daarvan verdachte heeft er belang bij, dat de tijd voor het voorloopig onderzoek niet te kort zij, dat de termijn, om de verdediging voor te bereiden, tusschen dagvaarding en terechtstelling, ruim gesteld zij, en hom na het vonnis de tijd niet outbroke, om de al of niet wenschelijkheid van het hooger beroep te overwegen.

Maar, vragen zij, welk nut heeft dit ten opzichte van het kind, dat voor de zwaardere feiten in den regel wordt opgezonden naar een opvoedingsgesticht?

331

Voor de meestal onbeduidende misdrijven, door hem gepleegd, heeft hij aan al die rechts weldaden geene behoefte, zij bederven slechts de uitwerking der straf.

Kinderen worden bij die feiten bijna altijd op heeter-daad betrapt en het voorloopig onderzoek is bijna altijd voor hen het ambtseedig proces-verbaal, waarbij het begane feit gerelateerd wordt. De termijn voor voorloopig onderzoek vervalt dus, die ter voorbereiding der verdediging eveneens, want bij heeterdaad valt weinig te verdedigen, en de termijn voor appèl of cassatie insgelijks, want waar het op heeterdaad betrappen muurvast staat, geeft eene uitspraak van den hoogeren rechter slechts uitstel, maar zelden verandering van vonnis.

liet terechtstaan op de openbare terechtzitting werkt, volgens hen, demoraliseerend op het kind, omdat het daardoor in aanraking komt met het publiek dier terechtzitting, en dit allicht op het kind eenen verkeerden invloed uitoefent. Dat publiek toch bestaat uit personen, die denzelfden dag moeten terechtstaan en uit vrienden of kennissen, die uit nieuwsgierigheid of belangstelling komen luisteren. Dat er onder dat publiek velen zijn, die behooren tot het bezinksel onzer samenleving, spreekt van zelf, en eveneens, dat uit hunne gesprekken doorstralen : ontevredenheid met de maatschappelijke toestanden, gebrek aan eerbied voor den rechter en minachting voor eenen onberispelijken levenswandel. En toch tot het aanhooren van die gesprekken wordt het kind, dat op de openbare terechtzitting verschijnt, gedwongen gedurende de uren, die het dikwijls wachtende «loorbrengt, voordat het zijnen naam door den deurwaarder hoort uitroepen, om voor de groene tafel te verschijnen.

Zij, die aldus redeneeren, bevelen dan voor het

Themis, LVIste deel, 2de stuk. 0895.) 21*

332 procesrecht der toekomst voor kinderen de volgende beginselen aan :

1“. de tegen kinderen ingestelde vervolging behoort onmiddellijk na het begane feit te worden aangevangen en zoo spoedig mogelijk te worden voleindigd, opdat de straf zonder eenig verwijl op het begane feit volge.

2'’. kinderen beneden de 16 jaar, behooren steeds voor den burgerlijken rechter, en nooit voor den strafrechter noch op de openbare terechtzitting terecht te staan.

Laat ons nu eens nagaan, of in do praktijk de vervulling der sub. 1“. geuite wensch wel voor alle feiten mogelijk is en die der sub 2“. vermelde wel noodig is.

Tusschen het strafprocesrecht en het materieele strafrecht bestaat dit verband, dat het eerste gegeven is in het belang van het laatste.

De vormen, voorgeschrtwen bij de strafvordering, dienen om aan te wijzen de meest geschikte „modus agendi”, om de feiten, die bij het materieele strafrecht als misdrijven worden omschreven, te vervolgen en tot klaarheid te brengen, ook al dienen zij tevens tot waarborgen voor de belangen der delinquenten.

Men moet dus het strafprocesrecht niet op zich zelf beschouwen, maar in verband met de bij de strafwet omschrevene delicten.

Bij het concipieeren van nieuwe regelen voor de strafvordering kan men dus niet op zich zelf staande eischen stellen, waaraan die regelen in de eerste plaats moeten voldoen, in het belang van de personen der misdadigers, maar moet men in tegengestelde richting te werk gaan. Men moet beginnen met zich de misdrijven voor oogen te stellen, die men te berechten heeft, zich dan afvragen : welke vormen en rechtsmiddelen heb ik noodig, om voor die bepaalde misdrijven eene strafvervolging in te

333 stellen en deze tot een goed einde te brengen, d. i. de schuldigen te straffen?

Eerst wanneer men dat gedaan heeft, kan men zich gaan bezighouden met de bijzondere belangen der bepaalde misdadigers, die men op het oog heeft; maar door de behartiging hunner belangen mag men zich nooit laten verleiden, om de vormen en rechtsmiddelen op te offeren, die men behoeft voor het tot klaarheid brengen der misdrijven.

Wil men dus nieuwe regelen van strafvordering vaststellen, betrekking hebbende op de berechting van jeugdige kinderen, dan behoort men zich m. i. van te voren af te vragen; welke misdrijven worden in den regel gepleegd door jeugdige kinderen?

Stelt men nu daaromtrent een onderzoek in, bijv, over het jaar 1893, dan ziet men uit de gerechtelijke statistiek van het Koninkrijk der Nederlanden, dat er in dat jaar voor de arrondissements-rechtbanken van ons land werden vervolgd 1119 kinderen beneden de 16 jaren (1).

Men ziet verder, dat er onder de misdrijven, waarvoor deze kinderen vervolgd werden, 270 strooperijen en 563 diefstallen waren, zoo zware als eenvoudige, en dat de overige 286 misdrijven behoorden tot nagenoeg alle categoriën, die bij het Strafwetboek worden omschreven, terwijl men daarbij betrekkelijk hooge cijfers waarneemt voor mishandeling, smokkelarij, vernieling, oplichterij, verduistering en brandstichting.

Wat blijkt nu uit dezen vluchtigen blik op de statistiek, die ik wel is waar slechts nam over 1893, maar die, waar het slechts op de verhouding der cijfers aankomt, toch wel den toestand over het algemeen zal aan-

(1) In het verzamelcijfer van de gedrukte statistiek van dat jaar is kennelijk eene drukfout ingeslopen. In plaats van 1119 drukte men 419.

334

geven? Mijns inziens dit, dat bij een groot gedeelte der misdrijven, welke door kinderen bedreven worden en die behooren tot de competentie der rechtbanken, onmogelijk zal kunnen voldaan worden aan den wensch, om onmiddellijk na het plegen van het feit de strafvervolging te doen aanvangen en haar zeer spoedig te doen eindigen.

Zij, die dezen wensch uitspraken, betoogden de mogelijkheid zijner vervulling door te beweren, dat het meerendeel van de misdrijven der kinderen zoo onbeduidend is, dat daarbij voorloopig onderzoek niet voorkomt en voor hen slechts bestaat in het ambtseedig proces-verbaal, waarin het op heeterdaad waargenomen feit gerelateerd wordt.

Men ziet echter uit de statistiek, dat voor een groot deel der door kinderen gepleegde misdrijven deze rede-neering niet opgaat, want een ieder, die met het vervolgen van misdrijven eenigszins bekend is, zal mij wel toegeven, dat bij de eenvoudige en zware diefstallen, (uitgenomen die, welke ik tot de strooperij zou willen rekenen), bij mishandeling, oplichterij, verduistering, smokkelarij, brandstichting, enz. enz. bijna nimmer het bewijs verkregen wordt door een ambtseedig procesverbaal, maar dat steeds een voorloopig onderzoek en het hooren van getuigen noodig is.

Voor al die misdrijven acht ik eene spoedigere berechting dan wij tegenwoordig hebben eenvoudig niet te verkrijgen, want daarbij zal ook een behoorlijke termijn na de dagvaarding, om zich op de verdediging voor te bereiden, en na het vonnis, om de al of niet wensche-lijkheid van het appèl te overwegen, wel steeds eene noodzakelijke vereischte blijven.

Eene bespoediging der berechting acht ik alléén mogelijk voor die feiten, die behooren tot de competentie

335 van den kantonrechter, want daarvoor blijft het argument, dat bijna steeds het ambtseedig proces-verbaal daarvoor het eenige bewijsmiddel is, zijne volle kracht behouden.

En nu geloof ik, dat verschillende feiten, die thans belmoren tot de competentie van de rechtbanken, in jure constituendo, zonder bezwaar zouden kunnen gebracht worden tot de competentie van den kantonrechter, nl. alle strooperijen en een groot deel der diefstallen, welke door kinderen gepleegd worden.

Er bestaat, dunkt mij, niet het minste bezwaar, om de zoogenaamde gequaliticeerde strooperij, waardoor thans zoovele kinderen voor de rechtbank worden getrokken, in het vervolg te brengen tot de competentie van den kantonrechter, en dan dit begrip van strooperij zoodanig uit te breiden, dat daar ook onder vallen de diefstallen van boomen, bewerkt hout en voortbrengselen van het veld, ook al zijn die op hoopen gesteld.

Handelde men op die wijze, dan zou men vermoedelijk het getal der door de rechtbanken berechte misdrijven van kinderen tot over de helft van het tegenwoordige cijfer zien dalen, want dan had men, ons aan de cijfers van 1893 houdende, de 270 strooperijen geheel, en waarschijnlijk de 563 diefstallen voor de helft, aan de rechtbanken onttrokken en overgebracht naar de kantongerechten.

Kon men dan voor de kantongerechten eene zeer spoedige berechting der daar aangebrachte zaken verkrijgen, dan had men ook aan een groot deel van de misdrijven der kinderen eene spoedige berechting verschaft, en langs dezen weg althans voor een deel voldaan aan het verlangen van hen, die deze bespoediging zoo noodig achten.

Over de wijze, waarop die eenvoudigere en spoedigere

336 berechting van strafzaken bij de kantongerechten behoort geregeld te worden, zal ik niet uitweiden. Die regeling is reeds vroeger in eene vergadering der Ned. .Juristen-vereeniging, bij het behandelen van het Strafbefehl, besproken en uit het feit, onlangs door de dagbladen medegedeeld, dat een wetsontwerp, die regeling bevattende, bij het betrokkene Departement reeds in gereedheid zoude zijn, mag men afleiden, dat die behandeling destijds niet zonder invloed geweest is.

Idet eerste middel tot verbetering der berechting van jeugdige delinquenten, de bespoediging hunner vervolging, terechtstelling en executie, is alzoo, geloof ik, alleen mogelijk voor de zaken, behoorende tot de competentie der kantonrechters en kan, wat aangaat de zaken, thans behandeld door de rechtbanken, verkregen worden door een groot en daarvoor vatbaar gedeelte daarvan over te brengen tot de competentie van de kantonrechters.

Hoe is het nu met het tweede middel, dat bestaat in het bevorderen, dat kinderen beneden de 16 jaren niet in het openbaar voor den strafrechter, maar steeds voor den burgerlijken rechter zullen terecht staan?

De wenschelijkheid hiervan wordt betoogd door de bewering :

1“. dat de openbare strafzitting en het daarop aanwezige publiek schadelijk werken op de moreel van het kind.

2“. dat de straf eene onuitwischbare smet werpt op den vooral voor de toekomst van een kind zóó nood-zakelijken ongeschonden naam.

3“. dat de plaatsing in een opvoedingsgesticht geene straf is, maar een maatregel van opvoeding, en deze, evenals de daarbij noodige ontzetting uit de vaderlijke macht of voogdij, tot het gebied van het burgerlijke recht behooren.

337

De juistheid vau de eerste bewering geef ik gaarne toe, maar ik betwijfel, of de bereiking van bet daarbij beoogde doel eene berechting door den burgerlijken rechter wel noodzakelijk maakt.

Zou dat zelfde doel niet kunnen bereikt worden door in hot wetboek van strafvordering te bepalen, dat de jeugdige delinquent nimmer mag terechtstaan op de openbare strafzitting, maar steeds moot gedaagd worden voor de raadkamer van het college, dat met de behandeling van strafzaken belast is?

Ook dan had men hem bewaard èn voor do schadelijke werking der openbare terechtzitting èn voor den nadeeligen invloed van het daarop aanwezige publiek, want die raadkamer is evenmin als de burgerlijke voor dat publiek toegankelijk.

De gegrondheid van het tweede argument meen ik echter te moeten betwijfelen.

Men gaat daarbij wel uit van de gedachte, dat, wanneer de delinquent niet terechtstaat voor den strafrechter, hem door dezen ook geene straf opgelegd wordt en hem dus ook geene smet of schande wordt aangedaan, die hem in zijn volgend leven benadeel en kan.

Die gedachte is volkomen juist, maar als beginsel voor een systeem moeielijk vol te houden, want zij zou leiden tot de leer, dat het beste middel om de nadeelen der straf weg te nemen is......de straf zelve weg

te laten.

Bovendien volgens de vaststaando leer wordt de smet of schande te weeg gebracht door het begane feit, maar niet door de straf en zeer zeker niet door den rechter, die van het feit kennis neemt.

Dingt de delinquent op lateren leeftijd naar eene betrekking, en heeft hij zijne kinderjaren in een gesticht doorgebracht, of heeft hij andere straf ondergaan, dan 22

338 wordt door hem, die over de betrekking beschikt, in den regel een onderzoek ingesteld naar het feit, dat die opzending of straf veroorzaakt heeft en dan hangt de beslissing gewoonlijk af van het feit, dat blijkt gepleegd te zijn; maar ook dan zal het wel weinig verschil maken, of de raadkamer van burgerlijke, dan wel die voor strafzaken destijds van het feit kennis nam.

Alleen de militaire autoriteit laat het opnemen in de militaire gelederen afhangen van de qualificatie, die door den strafrechter aan het feit gegeven is, maar dit is toe te schrijven, niet aan het onteerende van de straf, maar aan de voorschriften, uitgaande van het Departement van Oorlog, die m. i. op dit gebied zoo spoedig mogelijk behooren gewijzigd te worden.

Daar althans dient men uit te gaan van het humane beginsel, dat hij, die in zijne jeugd misdreef, op lateren leeftijd in de gelegenheid moet gesteld worden om te toonen, dat hij door de ontvangene correctie werkelijk verbeterd is. Alleen bij hoogst ernstige feiten komt mij eene afwijzing voor den militairen dienst gegrond voor.

Ik kom alzoo tot de slotsom, dat door opdracht der berechting van jeugdige delinquenten aan de raadkamer voor strafzaken, alle nadeelen zouden worden ontgaan, verbonden aan eene behandeling op de openbare strafzitting, en dat alzoo, om dat doel te bereiken, eene berechting door den burgerlijken rechter niet noodzakelijk is.

Daar ik bij de behandeling der straffen reeds getracht heb aan te toonen, dat de opzending naar een opvoedingsgesticht voldoet aan alle kenmerken, die de straf als zoodanig eigen zijn, rest mij thans nog slechts te bespreken de vraag, of de door die opzending somtijds wenschelijke ontzetting uit de vaderlijke macht of voogdij.

339 van den burgerlijken, dan wel van den strafrechter behoort uit te gaan.

Thans bestaat bij ons de ontzetting uit de vaderlijke macht, als bijkomende maatregel in het belang van het kind, wiens plaatsing in een opvoedingsgesticht gelast is, niet.

Toch springt de wenschelijkheid daarvan in het oog, wanneer men die opzending niet voor alle gevallen wil doen duren tot aan de meerderjarigheid toe.

De ontzetting uit de vaderlijke macht bestaat als op zich zelf staande maatregel in ons burg, wetboek evenmin. In sommige gevallen behelpt men zich door krachtens art. 437. B.W. aan den langstlevenden der ouders de voogdij te ontnemen. Dit echter staat met de ontzetting niet gelijk en mist van zelf elke toepassing, waar beide ouders in leven zijn.

Wij kennen de ontzetting uit de vaderlijke macht slechts in ons strafstelsel en wel als bijkomende straf, volgens art. 30 strafw. le ten opzichte van ouders, die met de onder hun gezag staande kinderen aan eenig misdrijf opzettelijk deelnemen en 2e ten opzichte van ouders, die tegen een’ aan hun onderworpen’ minderjarige eenig misdrijf plegen, omschreven in de Titels XIIl, XIV, XV, XVIIl, XIX en XX van het Tweede Boek.

Volgens art. 31 der Strafwet is die ontzetting echter slechts tijdelijk, uitgezonderd bij levenslange gevangenisstraf, en die tijdelijkheid maakt haar, volgens Mr. R. VAN Boneval Faure, zoo ongeschikt, dat zij als bijkomende straf uit ons strafwetboek geheel behoort te verdwijnen.

Salva omnia reverentia, zou ik echter liever zien, dat zij in het strafwetboek niet geheel werd prijsgegeven, maar daarin werd behouden, onder voorwaarde, dat men

340 art 31. Strafw. wijzigde, en bepaalde, dat zij, werd zij eenmaal uitgesproken, bij welke straf ook, zoude duren tot aan de meerderjarigheid.

Ik kan niet inzien, dat dit voortduren der ontzetting tot aan de meerderjarigheid een onteerend karakter aan de hoofdstraf zou geven, en vooral niet, omdat art. 31. dit voortduren tot 5 jaron na de hoofdstraf reeds kent, en de wetgever daardoor getoond heeft, aks beginsel aan dat voortduren na het einde der straf, geen on teere ml karakter gehecht te hebben. (1)

Bovendien kan het argument, ontleend aan de Memorie van Toelichting, bij de behandeling der onteerende straffen niet opgaan, omdat hier de ontzetting uit de vaderlijke macht niet rechtstreeks aan de hoofdstraf verbonden is, maar door den rechter als eene bijkomende straf afzonderlijk kan worden uitgesproken.

Waar die ontzetting dus vormt een opzichzelfstaand strafmiddel, dat kan, maar niet altijd behoeft te worden toegepast, kan zij nimmer als een onteerend gevolg van de hoofdstraf beschouwd worden.

Gaarne echter geef ik het dien geleerden schrijver toe, dat die ontzetting in ons strafwetboek niet voor alle gevallen voldoende gerechtvaardigd is. Zij zou ook m.i. behooren te vervallen in de gevallen, bedoeld bij art. 92 j». 106; 108 j». 144; 115 j». 120.

Kende men dan in de strafwet, wegens misdrijven, begaan door de ouders, slechts ontzetting uit de vaderlijke macht voor den geheelen duur der minderjarigheid, dan behoorde men ook in het B.W. bepalingen op te nemen, welke diezelfde ontzetting mogelijk maakten voor het geval, dat geen misdrijf gepleegd was, maar de minderjarigen zóódanig verwaarloosd werden door hunne

(l) Zie hierover het opstel van Mr. R. van Bonevai, Kaure. Rechtsgeleerd magazijn 1893 hblz. 94.

341

ouders, dat liuurie ontzetting wenschelijk was, ten einde te voorkomen, dat de verwaarloosde minderjarigen opgroeiden tot die gevaarlijke categorie van misdadigers, waarover men zich terecht zóó bezorgd maakt.

Zooals ik reeds zeide, bevat ons geldend B.W. te dien opzichte geen enkel voorschrift, maar gelukkig voorziet hierin het „Ontwerp tot herziening van het Burgerlijk Wetboek”, dat op 28 Kebr. 1880 aan den Koning is aangeboden.

Art. 344 van dat ontwerp toch luidt:

„Door den burgerlijken rechter kan ontzetting uit de „vaderlijke macht worden uitgesproken wegens:

le bekend slecht levensgedrag.

2e verregaande verwaarloozing van de verplichting tot onderhoud en opvoeding.

3e het uit winstbejag noodzaken van het kind tot overmatigen arbeid.

„Zij kan gevraagd worden door den anderen der „ouders, door de verwanten van het kind tot den derden „graad ingesloten, en door het openbaar ministerie”.

Voorzieningen omtrent de kinderen zelf der ontzette ouders ontbreken echter ten eenenmale. Wel wordt door de wet van 26 April 1884 Stbl. no. 93, voorzien in de voogdij dier kinderen, maar deze voorziening is niet voldoende, omdat zij de kinderen laat, waar ze zich bevinden.

Men kan hen echter niet laten inwonen bij de ontzette ouders, want daardoor zou het nut van die ontzetting geheel verloren gaan. Zij zouden blijven óf onder den-zelfden misdadigen en slechten invloed óf in denzelfden staat van verwaarloozing. Men kan hen evenmin op straat laten staan, want dan zouden zij in eenen niet minder treurigen toestand verkeeren.

Daarom zijn ook in dit opzicht voorzieningen dringend

342 noodzakelijk, want waar niemand zich het lot aantrekt van de kinderen, die door de wet hunne natuurlijke beschermers verliezen, dient de wet zelve iets anders daarvoor in de plaats te stellen.

Als wegwijzer voor de regeling van dit onderwerp zou ik willen aanbevelen de Fransche Wet van 24 .Juli 1889:

Bij die wet, welke nader behandeld is in eene prijzens-waardigc desertatie van Mr. Goenen en in de uitstekende beoordeeling daarvan door Mr. Karsten, (1) wordt onder veel meer, dat ik hier stilzwijgend voorbij ga, bepaald, dat, bij ontzetting uit de vaderlijke macht der ouders en ook bij het openvallen der gewone voogdij, wanneer geene geschikte gewone voogden voorhanden zijn, op beslissing van den rechter, de voogdij zal overgaan op eene staatsinstelling : „l’Assistance publique”, wier hoofdzetel is in het Seine-departement en wier afdeel ingen, de „Commissions hospitalières” in de overige departementen gevestigd zijn. Dit lichaam moet die voogdij behouden, maar heeft het recht, het kind zelf toe te vertrouwen aan particuliere personen, liefdadige instellingen of gestichten. Deze kunnen dan weder na verloop van zekeren tijd en na vervulling van zekere bij de wet gestelde voorwaarden, van den rechter ontvangen de „tutelle officieuse” over het aan hen toevertrouwde kind.

Men voelt het: ook wij kunnen het buiten een zoodanig lichaam niet langer stellen, wanneer wij althans in den bestaanden toestand op deugdelijke wijze verbetering wenschen aan te brengen.

Bovendien zou zulk een lichaam groote diensten kunnen bewijzen bij de toepassing der dwangopvoeding, zooals die in het Avant-projet van het Zwitsersche strafwetboek bedoeld wordt, nl. bij de plaatsing in een

(l) Ïhemis 1893 bladz. 53Ü en volgende.

343 opvoedingsgesticht of bij particulieren en liefdadige instellingen.

Bij artt. 38 en 39 onzer geldende strafwet is bepaald, dat de plaatsing in een opvoedingsgesticht door den rechter zal kunnen worden gelast ten hoogste tot den leeftijd van 18 jaar, en dat dezelfde rechter altijd het ontslag gelasten kan.

In de praktijk worden deze bepalingen door den rechter opgevat, alsof zij bevatten een imperatief voorschrift, om die plaatsing te doen duren steeds tot aan de volkomene bereiking van het 18e levensjaar.

Mij is althans geen enkel geval bekend, dat de rechter haar ook voor een korteren tijd gelastte, uitgenomen natuurlijk het eenigszins vervroegd ontslag dat, met het oog op ’t geschikt geoordeelde jaargetijde, in sommige gevallen bepaald wordt.

De rechter gaat daarbij uit van de paedagogisch juiste gedachte, dat men, wanneer men het kind in een gesticht eene goede opvoeding wil verschaffen, het dan ook daarin moet laten blijven gedurende de geheele tijdruimte, noodig voor de voltooiing van die goede opvoeding, en dat deze eerst dan kan voltooid geacht worden, wanneer het eenig handwerk voldoende geleerd heeft, om hetzelve na zijn ontslag te kunnen uitoefenen.

Hoe juist echter deze opvatting, uit een paedagogisch oogpunt beschouwd, ook zijn moge, toch acht ik twijfel gerechtvaardigd, of daarmede het doel niet voorbijgestreefd wordt, dat met dezen maatregel beoogd wordt, en of daarbij niet uit het oog verloren wordt de beweegreden, welke dien maatregel in het leven geroepen heeft.

Opvoeding van kinderen is als zoodanig geene regeerings-zaak. De Staat trekt zich die door middel van den rechter slechts aan uit noodzaak en na gepleegd misdrijf, ten einde te voorkomen, dat het kind, ’t welk reeds

344

eenmaal een misdrijf pleegde, op dien weg blijve voortgaan en van kwaad tot erger vervallen zonde.

Heeft de Staat zich het kind eenmaal wegens een begaan misdrijf aangetrokken, dan stelt hij zich ten doel, het te verbeteren en te genezen van zijne misdadige neiging, maar verder strekt zijne plicht niet en behoort zijne bedoeling ook niet te gaan.

Bij volwassenen tracht hij dat doel te bereiken door toepassing van gewone strafmiddelen, maar deze zijn voor kinderen niet geschikt.

Omdat bij hen verbetering slechts mogelijk is door verbetering der opvoeding, plaatst hij hen in een opvoedingsgesticht ; maar omdat hij dit deed, heeft hij nog niet de plicht op zich geladen, om zijne zorg zoolang te doen duren, dat het kind zal geworden zijn een in alle opzichten, in het een of ander vak, geper-fectionneerd werkman.

Wil men die verplichting aan den Staat opdragen, dan moet de thans gevolgde gedragslijn ook in de toekomst gevolg worden, ja dan is er zelfs veel vóór te zeggen, om den duur van het verblijf in de gestichten, jure constituendo, nog uit te breiden tot aan de meerderjarigheid.

Volgens mijne bescheidene meening valt men dan echter van het eene uiterste in het andere, want dan gaat men het kind, alleen omdat het een misdrijf pleegde, eene weldaad bewijzen, die ook kinderen, welke nimmer eenig strafbaar feit pleegden, wel zouden willen ontvangen; dan neemt men aan ouders, die zich weinig aan hunne kinderen lieten gelegen liggen, eene moeielijke taak van de schouders, waarvan ook oppassender ouders wel zouden willen ontslagen zijn en „last not least” dan maakt men, door het langdurig verblijf van iederen op-voedeling, een groot aantal gestichten, ieder met groote

345 capaciteit, en daardoor groote Staatsuitgaven tot eene noodzakelijke vereischte.

Bij eene nieuwe regeling van dit onderwerp verdient het daarom m. i. ongetwijfeld overweging, of men ook, betreffende het verblijf in de gestichten, niet eenige beperkende bepalingen in de wet behoort op te nemen.

Wel dikwijls, maar lang niet altijd, heeft het kind, welks opzending naar een gesticht, krachtens art. 39 Strafw., gelast wordt, ouders van erkend slecht levensgedrag, die zijne opvoeding op verregaande wijze ver-waarloozen.

Somtijds zijn het oppassende menschen, wien het door eene drukke werkkring aan tijd ontbreekt, om het noo-dige toezicht te houden.

Somtijds ook ontbreekt het hun noch aan tijd noch aan goeden wil, maar hebben zij niet de noodige gestrengheid, die voor het kind vereischt wordt, en somtijds ook ontbreekt het hun aan dit laatste niet, maar had het begane feit een zoo ernstig karakter, dat, terwijl langdurige gevangenisstraf niet gewenscht was, toch een indrukmakende maatregel moest worden toegepast.

In die gevallen is het noodig, dat het kind tijdelijk uit den familiekring verwijderd en in een opvoedingsgesticht geplaatst wordt, maar komt mij een verblijf daarin tot aan de volkomene bereiking van het 18« jaar niet noodzakelijk voor.

Een verblijf van 2 of 3 jaar onder geregeld toezicht en goede discipline zal dan in den regel bij het kind een’ voldoenden indruk achterlaten, om het voor het vervolg te verbeteren. De opvoeding is dan nog wel niet geheel voltooid, maar dat is ook niet noodzakelijk : ouders, als door mij bedoeld, kunnen, waar een dergelijk begin gemaakt is en het kind inmiddels ouder geworden is, die dan zelf wel tot een goed einde brengen; want

346 men vergete niet, dat de jaren van 10—14 de moeielijkste zijn. Iii die jaren moet op een kind met slechte neigingen steeds toezicht gehouden worden, en moet het in al zijne handelingen steeds worden nagegaan.

Ouders, die hiertoe niet in staat waren, zullen misschien de opvoeding van datzelfde kind op meergevorderden leeftijd zeer goed kunnen leiden, en zeer zeker, wanneer door het gesticht in die moeielijke jaren een goed begin gemaakt is.

Zijn echter de ouders van een bekend slecht levensgedrag, hebben zij het kind op verregaande wijze verwaarloosd en zonder toezicht gelaten, dan is, bij gepleegd misdrijf door het kind, een langduriger verblijf in het gesticht noodzakelijk, omdat van zulke ouders voor de toekomst van het kind niets te wachten is.

Ook dan echter zou ik een verblijf tot aan de meerderjarigheid nog niet noodig achten, maar zou men, had men eene instelling als „l’Assistance publique”, met een verblijf tot het 18® jaar of korter kunnen volstaan.

Als regel zou ik daarom in „jure constituendo” in de wet wenschen te zien opgenomen : plaatsing in een opvoedingsgesticht voor niet korter dan één jaar en niet langer dan drie jaar, terwijl zij slechts bij uitzondering tot het 18® levensjaar bij de wet moest zijn toegestaan, wanneer door den rechter bij het vonnis was bewezen verklaard, dat de ouders van bekend slecht levensgedrag waren, of het kind op verregaande wijze verwaarloosd of zonder toezicht gelaten hadden.

Ten einde den rechter in staat te stellen, die beslissing te geven, was dan het 0. M. genoodzaakt, omtrent die bijomstandigheden de noodige bewijzen bij te brengen. Die omstandigheden gingen daardoor een afzonderlijk punt van onderzoek uitmaken, en daardoor had men dan voorkomen „sit venia verbis” het „over een’ kam

347 scheren” van alle kinderen, wier opzending naar een opvoedingsgesticht gelast werd.

Bij dat zelfde vonnis moest dan de strafrechter aan het 0. M. opdragen, de tusschenkomst van den hurger-lijken rechter in te roepen, om de ouders uit de vaderlijke macht te ontzetten en de voogdij over het kind op te dragen aan eene instelling als „l’Assistance puhlique”.

De strafrechter kon die ontzetting zelf niet uitsproken, omdat de hierhedoelde ouders geen misdrijf gepleegd hadden en hij, 'waar dit ontbreekt, tot ingrijpen geene bevoegdheid heeft.

Was echter art. 344 Ontw. B. W. eenmaal wet geworden, dan zou die ontzetting door den burgerlijken rechter echter niet het minste bezwaar opleveren.

Op deze wijze kwam men over de ontzetting uit de vaderlijke macht dan van zelf tot het volgende stelsel :

Bij enkele misdrijven, gepleegd door de ouders, wordt zij uitgesproken door den strafrechter als bijkomende straf, en bij sommige misdrijven, gepleegd door kinderen, op wie dwangopvoeding wordt toegepast, wordt zij uitgesproken door den burgerlijken rechter, evenals in die gevallen, waarin zij zonder misdrijf, bij verwaarloozing, door de burgerlijke wet bepaald is, in het belang der kinderen.

Had de bovenbedoelde instelling de voogdij over het kind verkregen tot aan diens meerderjarigheid, dan kon zij den 18 jarigen opvoedeling, na diens ontslag uit het gesticht, behulpzaam zijn, om zijn’ verderen weg in de maatschappij te vinden, en den nadeeligen invloed der ouders af te wenden.

Bezat men dus eene instelling als „l’Assistance publique”, dan behoefde, ook in de ergste gevallen, de opvoedeling niet tot aan de meerderjarigheid in het gesticht te blijven, en behalve de gewone taak, haar bij

Themis, LVIste deel, 2de stuk. (1895.) 22*

â48 de Fransche wet opgedragen, zou zij dus ook bij de dwangopvoeding, toegepast door den strafrechter, van groot nut kunnen zijn.

Die gewone taak is: het zorgen voor die kinderen, wier ouders door tusschenkomst van den burgerlijken rechter uit de vaderlijke macht ontzet zijn, in gevallen als vermeld bij art. 344, Ontw. B. W. en voor die kinderen, die langs den gewonen weg geene geschikte voogden kunnen bekomen ; en zij vervult die taak door de voogdijrechten aan zich te houden en het kind zelf toe te vertrouwen aan particulieren, liefdadige instellingen en gestichten.

Welnu, uit deze wijze van zorgen voor minderjarigen volgt onmiddellijk, dat, wilde men ook bij ons, na begaan misdrijf, eene dwangopvoeding toepassen als die, bedoeld in het Zwitsersche Avant-projet, nl. door uitbesteding bij particulieren of liefdadige instellingen, weder het vermelde lichaam bijzonder geschikt zou zijn om daarin behulpzaam te zijn, want in haren gewonen werkkring doet zij het reeds.

Tk zal niet tracliten aan te geven, op welke wijze een dergelijk lichaam bij ons zou kunnen verkregen worden.

Men zou daarvoor meer in bijzonderheden de wijze moeten kennen, waarop „l’Assistance publique” in Frankrijk hare roeping vervult, en bovendien Mr. Rarsten heeft dat reeds op verdienstelijke wijze beproefd in zijne door mij aangehaalde beoordeeling van liet werk van Mr. COENEN.

Wil echter de wetgever, behalve repressief ook preventief ten opzichte van jeugdige delinquenten optreden, dan kan hij ook naar mijne overtuiging zonder zulk een lichaam zijne plannen niet behoorlijk verwezenlijken.

Itesumeerende hetgeen ik bij deze regelen neerschreef.

849 kom ik, ter beantwoording der vragen aan het hoofd van dit opstel gesteld, tot de volgende stellingen :

1“. Ten opzichte van jeugdige delinquenten is niet slechts wijziging van het bestaande, maar vaststelling van een geheel nieuw strafstelsel wenschelijk.

2“. Toerekeningsvatbaarheid behoort gelijkelijk bij alle individuen te worden verondersteld, zoolang het tegendeel niet blijkt in de concreete gevallen en omdat jeugdige leeftijd niet oplevert eene constante oorzaak van ontoerekenbaarheid, behoeft toerekeningsvatbaarheid niet te vormen een’ specialen grondslag voor de rechtspleging van jeugdige delinquenten.

3quot;. De grondslag van een strafstelsel voor jeugdige delinquenten behoort te worden gezocht in de strafmaatregelen, die men voorhanden heeft.

4“. Ten einde dit doel te bereiken, behooren de jeugdige delinquenten naar den leeftijd in verschillende groepen verdeeld te worden, en moet bij de wet worden vastgesteld, welke dèr voorhanden strafmaatregelen, met uitsluiting van alle andere, op ieder dier groepen van toepassing zijn.

5°. Bij het toepasselijk verklaren van de verschillende straffen op de verschillende groepen, behoort de wetgever te onderzoeken, welke der voorhanden strafmaatregelen, zonder schade voor physiek of moreel, op de tot deze of gene groep behoorende delinquenten kunnen worden ten uitvoer gelegd en tot hunne verbetering kunnen strekken.

lt;1“. Wil men eene onderste groep van alle strafvervolging uitsluiten, dan behoort de grond dier uitsluiting in theorie te zijn, dat er voor die groep geene strafmaatregelen, aan voormelde vereiscliten voldoende, in het strafstelsel voorhanden, zijn.

7“. de straffen behooren te zijn:

a. Schoolstraf.

350

• b. nbsp;nbsp;nbsp;Dwangopvoeding, bestaande in plaatsing in een opvoedingsgesticht en ook in uitbesteding bij particulieren of liefdadige instellingen, wanneer daarvoor de noodige maatregelen zullen genomen zijn.

• c. nbsp;nbsp;nbsp;Verbeteringshuis.

• d. nbsp;nbsp;nbsp;Geldboete met vervangende celstraf voor delinquenten met een vast dag- of weekloon.

• e. nbsp;nbsp;nbsp;Korte celstraf van 14 dagen.

ƒ. Langere celstraf van minstens 14 dagen en hoogstens 3 maanden.

(j. De bij het strafwetboek bepaalde gevangenisstraf met verlaagd maximum voor enkele met name te noemen zeer ernstige misdrijven, als moord, doodslag, enz,

• 8quot;. Waar eenig bij het strafwetboek omschreven feit gepleegd is, belioort nimmer de burgerlijke rechter, zoo-als thans volgens art. 38 Strafw., maar steeds de strafrechter van de zaak kennis te nemen.

• 9quot;. Jeugdige delinquenten belmoren nimmer op de openbare terechtzitting, maar steeds in de raadkamer voor strafzaken, te worden terechtgesteld.

• 10“. Bespoediging der berechting kan slechts worden verkregen voor de zaken, behoorende tot de competentie van den kantonrechter Deze kan echter worden uitgebreid.

• 11quot;. Waar dwangopvoeding wordt toegepast, behoort ontzetting uit de vaderlijke macht of voogdij door den burgerlijken rechter te worden uitgesproken, alléén wanneer bij het strafvonnis geconstateerd is, dat de ouders of voogden van erkend slecht levensgedrag zijn, of het kind op verregaande wijze verwaarloosd hebben.

• 12 \ Ten einde het ontstaan van jeugdige delinquenten zooveel mogelijk tegen te gaan, behoort in de burgerlijke wet te worden getroffen :

a. Eene regeling van de ontzetting uit de ouderlijke

351 macht, wegens verregaande verwaarloozing van de verplichting tot onderhoud en opvoeding der kinderen.

b. Eene regeling van de gevolgen dier ontzetting en van de behartiging van de belangen van het kind, in den geest, als is aangeveven bij de Fransche wet van 24 Juli 1889.

ArnJiem, 30 Mei 1895.

He l■(‘quot;(snlas^ onzer kantonresters in b nr eerlijke zaken en de daarover in 1^05 aan de .luristenvereeniging nilgcbragte praeadviezen.

door Mr. A. P. Ta. Eyssell,

Lid van den Iloogon Raad der Nederlanden, te ’s-Oravenhage.

Te eer ben ik geneigd om ditmaal ten aanzien van bet bovenvermelde onderwerp de taak te vervullen, tot welke de Themis, na het verschijnen dor praeadviezen aan de J. V., telken jare eenen medewerker roept, omdat ik, ofschoon nog lid van het bestuur der Vereeniging, door ongesteldheid verhinderd was deeltenemen aan de keus der in 1895 te behandelen onderwerpen. Onbeschroomd en onbevangen kan ik dus mijn oordeel zeggen.

En dan begin ik met eene kritische opmerking, die geen verdienste meer heeft, omdat, indien mijne medebestuurders adviezen als die van den Leidschen hoog-leeraar Fockema Andreae en van den Amsterdamschen raadsheer Vogel onder de oogen hadden gehad, het goed regt daarvan ook hun niet had kunnen ontsnappen. Wat eigenlijk gevraagd wordt is veeleer verscholen, dan ronduit gevraagd in de formule van het onderwerp, luidende ; „Behoort de competentie van den „K. in burgerlijke zaken te worden uitgebreid, met „wijziging, voor zooveel noodig, van zijn verderen werk-« kring?”

353

Immers schijnt mij, als ik afga op den inbond van het antwoord der praeadviezen, eigenlijk bedoeld te vragen, of wenschelijk is eene uitbreiding van des Kan-tonregters competentie zóó ver reikende, dat zij, in plaats van burgerlijke regtsmagt bij uitzondering — voor de kleinste zaken — worde wat thans de regtbank is : gewone regtsmagt voor den eersten aanleg. Alzoo, in den concreten vorm van opdragt dier regtspraak aan een van hare hier reeds voorhanden organen, aanvaarding van bet beginsel, in 1870 door Mr. M. J. Pijnappel, thans voorzitter der J. V., als eerste conclusie van het eerste haar verstrekte praeadvies voorgestaan : regtsbe-deeling in eersten aanleg door eenen alleen regtspreken-den regter in alle of bijna alle civiele zaken. Dan ware, al sloot men dat niet uit, geenszins bedoeld om antwoord uit te lokken op de vraag, die evenzeer onder bot begrip van uitbreiding der kantonregterlijke bevoegdheid valt, maar die [Mr. Pijnappel zeide het al voor 25 jaren] eene vraag noch van beginsel noch van heel veel gewigt is : of bij behoud van eene organisatie, waarin de regtspraak van den unicus judex uitzondering is en ten civiele slechts de beregting van „bagatelzaken” hem opgedragen wordt, verschuiving van zijne bevoegdheid van 50 op 75, van 200 op 300 gulden wenschelijk is? Maar heeft men de werkelijk principieele en gewigtige vraag, zij het in den aangeduiden concretcn vorm, in debat willen brengen, dan laat do vorm der vraagstelling dit zóózeer in het onzekere, dat men alligt een antwoord slechts op hot betrekkelijk onbetoekenendo punt bad kunnen bekomen ; en blijkens den aanbef van zijn advies heeft Mr. Vogel over de eigenlijke bedoeling geaarzeld. Maar gelukkig beeft bij zich niet laten weêr-houden en beeft, evenals Mr. Andreae, gepraeadviseerd in den zin van antwoord op do vraag, of onze kanton-

23

354 regier gewone regier ien civiele moet worden. Het doet mij te meer genoegen, omdat dientengevolge veel van het multum non multa, van meer algemeen standpunt door Mr. Pijnappel al zóólang tot de J. V. gebragt, in hare debatten eindelijk tot zijn regt zal komen.

Niet minder verheugt mij dat de twee adviezen, die op het hoofdpunt lijnregt tegenover elkander staan, afkomstig zijn van mannen, bij wie eigen ervaring omtrent de beide soorten van regtspraak zamengaat met theoretische kennis : want even als Mr. Vogel heeft, vóór de aanvaarding van zijn tegenwoordig ambt, de Leidsche adviseur het kantonregterschap in eene kleine plaats vervuld en als lid eener regtbank deelgenomen aan de collegiale regtsbedeeling.

Het advies des laatstgenoemden tot leiddraad nemend, omdat van zijne zijde de voorstellen tot principieele verandering komen, ga ik thans overzien wat van beide kanten wordt aangevoerd en daaraan mijn eigen opmerkingen toevoegen.

I.

Waarover de adviseurs ook verschillen mogen, hierover niet, dat noch in de extrajudicieele werkzaamheid des kantonregters, noch in zijne strafregtelijke bevoegdheid, wijziging van beteekenis moet worden gebragt. Van ganscher harte, bovenal ten aanzien der strafregtspraak, (1) stem ik met deze conclusie in. Het verdient, dunkt mij, te worden opgemerkt, dat daarmede, zoolang de civiele bevoegdheid van den unicus judex niet wordt uitgebreid, bij bet kantongeregt blijven, doch niet vermeerderd worden

(l) Helaas bezwaard met die over den «keimelijken staat». Doch het uitzigt om van die wettelijke beteugeling — lucus a non lucendo — van het drankmisbruik verlost te worden schijnt mij steeds geringer te worden.

355 de zoo wat eenige zaken, welke ten platten lande de oplossing van netelige regtsvragen vereisclien. Immers is het de toepassing der polder-, gemeente- en provinciale politieverordeningen, waardoor vragen als die van de grondwettelijke of wettelijke verbindbaarheid en de grens tusschen publiek en privaatregt aan de orde komen, terwijl de regtspraak krachtens de artt. 38—42 R. Org. bijna nimmer zooveel fijnheid van den kantonregter vordert (2).

Een ander punt, waarover de adviseurs het, naar mij voorkomt (3), eens zijn, is dat, afgescheiden van opdragt van het geheel of het grootste deel der nu bij de regtbankeii berustende civiele regtspraak aan den kantonregter, de alleen regtsprekende regters in onze drie grootste steden van een deel hunner tegenwoordige taak ontlast moeten worden. Mn. Vogel doet opmerken dat thans onze zeven unici aldaar méér burgerlijke zaken beregten, dan al hunne 99 collega’s elders, terwijl zij bovendien met negentiend’halt duizend strafzaken, of 'li van onze gansche kleine straf-rechtspraak, gezegend zijn. Die overdrukke werkzaamheid maakt hen, ofschoon de wet zich deze magistraten voorstelt als van type gelijk aan hunne ambtgenooten elders, tot (als ik het zoo zeggen mag) bniten-model kantonregters. Want het schijnt mij buiten kijf dat, al geeft deze schilderij niet dan met retouches ons het portret van den kantonregter in onze

(‘2) Strekt die regtspraak zich over vele zaken uit, ja dan wordt de kans groot, dat zich daaronder af en toe een juridiek moeilijk geval voordoet: doch hoe gering is zij in do veertig kantongeregten, die jaarlijks ten hoogste ‘25 of 50 burgerlijke vonnissen wijzen ? Men zie Vogel noot 10. Op dien grond zonder ik de aanzienlijke zetels uit. Art. 43 R. Org. komt niet in aanmerking, omdat dit (cf. Vogel hl. 72) bijna nimmer wordt toegepast.

(3) Mr. Vogel bl. 65/6 zegt het teu nadrukkelijkste, on wat ik bl. 11 volg, bij Mil Andreae vind, doet mij meenen dat deze evenzoo denkt.

356 middelgroote steden, de wetgever zieh den unicus in hoofdzaak (4) voorstelt naar het door Mn. Vogel (bl. 64) ontworpen beeld van den plattelands-kantonregter : „Van „juridische werkzaamheid buiten de strafzittingen en de „boedelscheidingen slechts een spoor; een luttel aantal „civiele vonnissen, en zeer weinigen, die eenige inspan-„ning of studie vereischen. Maar als „opperste voogd” „door menschen van allerlei slag vaak om raad envoorUch-„ting verzocht. Ook dikwijls niet slechts vrede-regter, maar „ook vredestichter bij de tallooze kleine veeten., waaraan „menschen in een kleinen kring, naar het schijnt onvermijdelijk, moeten lijden” — zulks met aanhaling van de uitspraak eens Duitschers dat „die volkommenste „Erledigung eines Rechtstreits nicht das Urtheil ist, „sondern der Vergleich”.

Is dit zoo, dan luoet ook in eene groote stad de kan-tonregter iemand kunnen zijn, die tijd genoeg heeft om, nadat hij vaak onbeholpen raadvragers van allerlei slag rustig heeft aangehoord, als oppervoogd de verlangde voorlichting te geven, en om ter zijne civiele zitting werkelijk „het proces te leiden of in het regte spoor te „brengen ; om over eedsopdragten en onsplitsbare beken-„tenissen zijne meening te zeggen; om don crediteur „tegenover eenen onmagtigen debiteur zachter te stemmen ; „om transactiën voor te stellen met dceling van de „kosten” (5). Het zijn maar hoogst enkelen, die, 30 nieuwe zaken op hunne rol vindende, in de combinatie van vlugheid, humor en eigenaardige bruskheid van wijlen onzen Greeve het vermogen bezitten, om desniet-

(4) Imincis slechts een spoor van jiuidischc wcrkzaamheiil ten civiele is tn. i. wel wat heel Hauw voorgesteld ; eveuzoo het zonder eeiih/c iiispau-ning geven van vonnis in het burgerlijke.

(S') Aldus ongeveer VoGEi. hl. 68.

357 temin op voorzegde wijs de burgerlijke regtsinagt van den kantonregter uitteoefenen.

Door deze praemittenda acht ik het te verkennen terrein vrij genoeg geworden, om het plan van Mk. Andreas behoorlijk te overzien.

Met behulp van eenige statistieke gegevens begint hij te betoogen, dat geen belangrijke uitbreiding van het aantal kantonrogters noodig zou zijn, om de overbrenging der regtspraak van de regtbanken bij hen mogelijk te maken : aanstelling van nog 20 titularissen zou voldoende zijn, om ieders taak [behalve in de drie groote steden, waar dit getal tot 300 zou stijgen] te doen bestaan in het wijzen van ongeveer 200 burgerlijke eindvonnissen ; hiervan 50, doch voor ^/s verstekvonnissen, in oude regt-bankzaken. Gaarne neem ik voetstoots de statistische mogelijkheid aan : doch niet dan onder opmerking dat alsdan het met den kapitalen factor der verdeeUng van het werk er anders zal uitzien dan ons wordt voorgecijferd.

Waarom hebben thans 40 van onze 100 kantonregters maar uiterlijk vijftig en 30 andere niet moer dan honderd civiele eindvonnissen te wijzen? Omdat het onmogelijk is de circa 0200 zaken uit de drie groote steden, zegge ruim de Ii.elft van het gansche aantal der thans voor de kantongeregten gobragte, over de 99 andere kantons te verspreiden. Door aanstelling van een aantal regters, evenredig aan den arbeid aldaar, zal men binnen die steden zelve de zaken kunnen verdeden in zoo groote of kleine portiën als men begeert, doch verder reikt des wetgevers magt niet: anders gezegd, tegen een te groot maximum van werk waar ook kan hij waken, maar zorgen voor eene gelijkmatige verdeeling van den voorhanden arbeid, of voor een gepast minimum overal, dat is hem onmogelijk. Niemand zal betwijfelen dat, aangenomen zelfs in het digtst

358 bevolkte gedeelte van ons land waren kantons te maken met zoo wat evenveel civiele zaken, dit in sommige streken b.v. van ons Oosten ondoenlijk is — tenzij met aanwijzing van zóó groote ressorten, dat dan de „opperste voogd” voor velen haast onbereikbaar wordt en het bovenomschreven, moreel gewigtigste, deel zijner werkzaamheid onherstelbare schade lijdt. Zet alle schroomvalligheid om de grenzen der tegenwoordige kantons te wijzigen op zijde, en toch zult ge, den kantonregter opper-voogd en vredestichter willende laten, het nimmer brengen tot groote verandering in den voormelden toestand van weinig civiel werk in het meerendeel der ressorten. En al is het misschien in wat mindere mate, zullen de hinderpalen tegen de gelijkmatige verspreiding van het werk zich ook opdoen bij het verdoelen van de taak der regtbanken: een enkele blik in de tabel (blz. 11—15) van Ma. Andreae toont het aan. In 1893 wezen Zierik-zee geen 30, Almelo, Winschoten, Heerenveen en Tiel geen 80 eindvonnissen ; op Amsterdam kwamen er daarentegen 1001, op Rotterdam 651, op den Haag 521, en de op deze cijfers naastvolgende zijn 334 voor Utrecht, 218 voor Arnhem. (6) Dat men nimmer Rotterdam en Zierik-zee beiden heeft gebaat door, ofschoon ze aan elkander grenzen, nooit iets van den overvloed benoorden de Maas too te deelen aan den met „werkeloosheid” bezochten regtbankzetel ten zuiden, is een tastbaar bewijs dat de voorstelling Andreae, als bereikte men met aanstelling van eenige kantonregters meer en eene ƒ 60.000 ver-

(6) Dus, voorbij de cijfers der drie grootste steden, eene daling met tiveclionderd cii oinniddellijk hierna met nog eens honderd vonnissen. Die onmiddeltjke en hoogstaamienlijke vermindering in de tusschencijfers, tusschen die van de standplaatsen met. overladen en met bijna geen werkzaamheid, spreken mij nog wel het sterkst voor de onmogelijkheid om te geraken tot eene min of moer gelijkmatige verdeeling van den regterlijken arbeid.

359 hooging der begrooting het vestigen van geregten, bijna overal belast met een paar honderd zaken, eene illusie is, omdat die voorstelling als oplossing in hoofdzaak van het aanhangige vraagstuk aanziet een rekenkunstige deeling der totaalsom van zaken door het totaal van de (bestaande of te vormen) ressorten.

Hoe zal in het stelsel Andreae de verdere organisatie er uitzien ? liet punt is te gewigtig om er niet een kort kritisch woord aan te wijden, al vergen andere onderdeden van het vraagstuk m. i. bovenal de aandacht. Het appel van de burgerlijke vonnissen der kanton-regters wil de praeadviseur (blz. 40) laten of brengen bij de Hoven, zoo die er zijn, want in zijne organisatie zal de regtbank wel een andere maar geen hoogere regter zijn. Blijven, om de eischen der strafregtspraak, de Hoven, dan leidt de toepassing van het stelsel dus tot vergrooting van hunnen arbeid, omdat zij dan, behalve de appellen van de tegenwoordige regtbankzaken, ook die van de aan beroep onderworpen kantonregters-vonnissen zullen moeten uitwijzen : eene uitbreiding van hunnen civielen werkkring die, ten aanzien van de hoeveelheid werk, onbedenkelijk schijnt, maar die noodig maakt het brengen van prul-zaken [en van het beroep der kantonregterlijke beschikkingen op request] naar slechts vijf plaatsen in ons land. Hat de hoogleeraar bij dit punt niet is blijven stilstaan, (7) verwondert mij minder dan dat hij, daarover zwijgende, den schijn op zich laadt van eene veel belangrijker vraag te verwaarloozen : de vraag namelijk of in zijn stelsel de regtbanken niet geheel van karakter zullen veranderen. Immers zullen die, slechts in enkele burgerlijke zaken regtsprekende (blz. 372 beneden), eigenlijk

(7) Zelfs niet dan met twee woorden beveelt hij aan, om ook in hooger beroep alle zaken te doen beslissen door éénen raadsheer. Voorwaar geen angstvallig hervormer !

860

niet worden mmineele regtbanken (8), die af en toe een burgerlijk vonnis wijzen ? Werk voor eene afzonderlijke burgerlijke kamer leveren die zaken niet op, zelfs zoo goed als geene stof voor elk der leden om zich met andere dan strafregtspraak bezig te houden ; hecht men aan de lang gevestigde meening dat uitoefening uitsluitend of bijna uitsluitend van deze den regter te eenzijdig en te „crimineel” maakt, dan eischt de voorgestelde hervorming beslist een correctief hiertegen. Wat daarentegen, zoo de bedoeling van het strafregt geene Hoven meer vorderde ? Dan zou Mr. Anukbak niet verlangen ze te behouden voor de burgerlijke regtspraak in hooger beroep, maar deze willen opdragen of aan den Hoogen Raad of aan drie vereonigde kantonregters. De laatste voorslag schijnt onvereenigbaar met hetgeen de hoog-leeraar, volkomen logisch, zelf verlangt : dat in appel niet alleen een andere, maar ook een hoogere regter uitspraak doe. En dat opdragt aan den Hoogen Raad geene zoo eenvoudige zaak is, daartoe verwijs ik naar de lijdensgeschiedenis van dç organisatie Godepkoi en haar zeven voorgangsters die het Staatsblad niet bereikten : kan, om slechts twee dan optelossen vraagpunten te noemen, die opdragt zamengaan (ofschoon de oplossing dezer vraag vergemakkelijkt is door de wijziging, die het oude art. 162 heeft ondergaan) met het door art. 165 der Grondwet voorgeschreven toezigt? zal de dan noodige instelling van meer dan ééne kamer voor hooger beroep niet tweeërlei regtspraak van hetzelfde collegie ten gevolge hebben ? Doch niet meer over de hoogere install tiën.

(8) Men herinnert zich hel bestaan in de jaren 1838—1841 van een in naam zoowel als wezen gelijksoortig collegie te Amsterdam, hetwelk, althans naar praktikale overlevering, niet tot ile sieraden van Themis’ tempel behoorde.

361

Evenmin als bij deze sta ik lang stil bij de kosten der hervorming, volgens den hoogleeraar ongeveer f 60000 (blz. 35). Zijne schatting acht ik te laag, zelfs al komt men uit met de berekening van maar twintig kanton-regtors meer, want’ zij houdt geene rekening o. a. hiermede, dat op menige plaats de overbrenging ook der belangrijke wederzijds te bepleiten zaken naar het kantongeregt voorziening in betere localiteit ten gevolge moet hebben. Te laag ook, omdat, wanneer den kantonregters eene bezoldiging van f 3000 tot f 5000 wordt toegekend, het lidmaatschap eener regtbank niet met f 2200, dat van den lloogen Raad niet met f 5000 betaald kan blijven. Doch omdat wij hier te doen hebben met eene onbetwistbare zaak der „gemeenschap,” tevens van het allerhoogste gewigt, zou ik de kostenvraag tot de zelfs zeer ondergeschikte rekenen, indien bleek, dat wij, Mr. Andreae volgende, een goed eind nader komen aan het ideaal van eene goede regtsbedoeling : bereikbaar snel en goedkoop, zonder opoffering van deugdelijkheid.

IT.

Ten aanzien nu van deze hoofdzaak is de hoogleeraar vol schoone verwachtingen. De regtsbedeeling, waarover hij onze regtbanken complimenteert, zal in hoedanigheid niet behoeven achteruit te gaan, wanneer zij komt van kantonregters, en in snelheid en goedkoopheid zal zij belangrijk winnen.

lleel veel sneller‘l Mr. Vogel herinnert (noot 60) al dadelijk aan den emmer koud water, reeds in het advies Pijnappel over deze verwachting gegoten, en teregt. Bij het kantongeregt vervalt het rondgaan der stukken en het delibereeren over inhoud en redactie van het vonnis ; maar de hieruit voortspruitende vertraging van dagen,

3(52