THEMIS

Verzameling van bijdragen tot de kennis van het publiek en privaat recht

onder redactie van

Drs S. J. M. van Geuns, C. 0. Segers, J. Ph. Suijling, C. W. de Vries, Chr. Zevenbergen, Jos. H. P. M. van der Grinten, C. W. van der Pot

DRIE EN-NEGENTIGSTE DEEL

□ 1932 □

’s-Gravenhage BOEKH. VH. GEBR. BELINFANTE N.V.

1932

«IBUOTHEEK DER RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT.

Gedrukt bij

F. J. BELINFANTE voorh. A. D. SCHINKEL, te ’s-Gravenhage

MEDE-ARBEIDERS

INHOUD

Bladz.

Aanteekeningen over liomeinsch Procesrecht, door Prof. Dr Chr.

ZpjVENRERGEN, Hoogleeraar aan de Rijks-Universiteit te Utrecht l

Rechtshistorische aanteekeningen betreffende de overeenkomst tot het huren van dienstpersoneel, door Dr J. W. Bosch, Subst.-officier van Justitie bij de Arr.-Rechtbank te Amsterdam. Vervolg van Themis 1931, vierde stuk (blz. 418), 1932, eerste stuk, 92, 215

Twaalf brieven van Mr .1. R. Thorbecke, met inleidend woord van Prof. Dr C. W. DE Vries, Hoogleeraar aan de Nederl. Handelshoogeschool te Rotterdam, ’s-Gravenhage.....93

Norm en Feit Een kritische beschouwing naar aanleiding van het geschrift van Mr S. Rozemond over «Kant en de Volkenbond», door Prof. Dr H. Dooveweerd, Hoogleeraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam...........155

Dessins et Modèles, Conférence, donnée le 17 mars 1932 au Groupe Néerlandais de l’Association Internationale pour la Protection de la Propriété Industrielle, par Daniel Goppieters de Gibson, Avocat à la Cour d’Appel de Bruxelles, Délégué de la Belgique à la Conférence de La Haye en 1925 .........329

Het strafproces tegen dieren, door Mr Arn. van Praag, Amsterdam 345

Theorie en practÿk van de Kantonale Rechtspraak in Rurger-lijke Judicieele zaken, door Mr H. Judell, Advocaat-Procureur te Bergen (N.-H.).................376

Rrieven, geschreven door Mr J. R. Thorbecke aan C. T. Stork 389

Rrieven van Mr J. R. Thorbecke aan Mr H. H. 2'els. Gepubliceerd door Dr E. van Raalte .............421

Mr J. A. H. CooPS, Grondtrekken van het Nederlandsch Purger lijk Procesrecht. — Serie Publiek- en Privaat recht3. — Uitgevers-Maatschappij W. E. J. TJeenk Willink, Zwolle. — Tweede druk 1930; — beoordeeld door Mr L B. Gohen, Hoogleeraar aan de Rijks-Universiteit te Groningen.........105

Dr W. Ghjngler, Rechtsschöpfung und Rcchlsgcstaltung, dritte, neubearbeitete Auflage, München, Maidl. 1930; — beoordeeld door Prof. Dr A. Anema, Hoogleeraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, Haarlem..............109

VI

Bladz.

Dr F. J. Soesman, Inleiding tol de studie van de ci-iminologie.— N. V. Boekhandel vh. Gebr. Belinfante, ’s-Gravenhage 1929; — beoordeeld door Prof. Mr W. A. Bonger, Hoogleeraar aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam......112

Arresten van den Hoogen Raad der Nederlanden betreffende de Wet op de Inkomstenbelasting 1914 (Se halfjaar 1930). — N. V. Boekhandel vh. Gebr. Belinfante, ’s-Gravenhage 1931 ; — beoordeeld door G. S................113

Mr Dr F. W. J. G. Snijder van Wissenkerke en MrW. J. L. van Es, Het Wetsontwerp tot wijziging van de Auteurswet 191S met het oog op bemiddeling in zake Muziek-Auteursrecht. — Redevoeringen tot verdediging van het ontwerp, gehouden in de openbare vergadering, uitgeschreven door het Algemeen Neder-landsch Verbond, op 17 April 1931; — beoordeeld door Dr .1. J. Wijnstroom, Rechter in de Arr.-Rechtbank te Utrecht 115

Mr A. S. DE Blécourt, Kort begrip van het Oud-Vaderlandsch Burgerlijk Recht. — Derde druk. Eerste stuk 1930, Tweede stuk 1931. — J. B. Wolters, Groningen—Den Haag- Batavia;

• — nbsp;nbsp;nbsp;beoordeeld door Dr J. Pii. DE Monté ver Loren, Zeist . 117 /

De eerste kivarteeuiv der Kinderwetten, I December 1905—1930.

• — nbsp;nbsp;nbsp;A. W. SijthofUs Uitgevers-Maatschappij N. V. te Leiden; — beoordeeld door Mr Dr S. J. M. VAN Geuns, Proc.-Generaal bij het Gerechtshof te Amsterdam..........122

Mr J. C. VAN Oven en J. C. J. Waldorp, Huwelijksvoorwaarden in verband met Faillissement. — Prae-adviezen, uitgebracht voor de algemeene vergadering 1931 der Broederschap van Gandidaat-Notarissen in Nederland en zijne Koloniën ; — beoordeeld door A. R. DE Bruyn, Gand.-Notaris, ’s-Gravenhage . . 127

Mr H. .1. VAN Urk en Mr Th. G. Donner, onder toezicht van Prof. Mr Dr 1. II. P. VAN DER Grinten, De Ambtenarenwet i9S9.

• — nbsp;nbsp;nbsp;Uitgever N. Samsom, Alphen aan den Rijn; —beoordeeld door Mr T. A. VAN Dijken, Referendaris bij den Raad van State, ’s-Gravenhage..................140

De Wet op de Inkomstenbelasting en de wettelijke voorschriften betreffende de gnneentefondsbelasting, door Mr Dr J. H. R. SlNNiNGHE Damsté. — Vierde druk. — N. V. Uitgeversmaatschappij W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle. —Ing. f 12.50, geb. 13.40; — beoordeeld door C. S..........278

Dr VAN Hinloopen Labberton, De Angelsaksische Witena-Gemot en dtj Magna Carta Libi'rtatum. De middeleeutvsche oorsprong en geschiedenis van het Kngelsche Parlementaire stelsel. — Acad. Proefschrift. 191 pag. — Drukkerij Visser, Huizen; — beoordeeld door Dr S. Gargas, Privaat-docent aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam, ’s-Gravenhage . . . 284

• J. 11. Niekel, «Rationeele Maatschappij en Staatsleer». — Uitgegeven in het jaar 1931 bij N. V. Paul Brand’s Uitg. Bedrijf, Hilversum; — beoordeeld door Dr J. Valkhoef, Amsterdam 287

vn

Bladz.

Dr J. RoZENDAAL, neckten van derden ten aanzien van ongeldige besluiten en f^ntistalutaire handelingen bij de naamlooze vennootschap, 1931 ; — beoordeeld door Dr J. J. Wijnstroom, Rechter in de Arr.-Rechtbank te Utrecht........293

Mr H. J, WlJTEMA, Opperbestuur en algemeen bestuur over Nederlandseh-Indië, Suriname en Curaçao. — Proefschrift Leiden 1931 ; — beoordeeld door Prof. Dr J. Westra, Hoog-leeraar aan de Rijks-Universiteit te Utrecht.......290

De Gemeentewet voorheen en thans. Vergelijkende tekst in rood en zwart, — Uitgave N. Samsom, Alphen aan den Rijn, 1931 ; — beoordeeld door Prof. Dr Jos. H. P. M. van der Grinten, Hoogleeraar aan de R.-K. Universiteit te Nijmegen......299

Prof. Mr G. A. van Poelje, Osmose, een aanteekening over hel elkander doordringen van de beginselen van openbaar beshtur en particulier beheer. - N. Samsom, Alphen aan den Rijn, 1931; — beoordeeld door Prof. Dr Jos. H. P. M. VAN der Grinten, Hoogleeraar aan de R.-K. Universiteit te Nijmegen 300

Mr H. Mulderije, Aanvaring, Aanrijding en Hulploon. — Haarlem, De Erven F. Bohn, N. V. 1931 ; — beoordeeld door Mr A. Wolfsbergen, Advocaat-Procureur, Rotterdam . . . 303

Geschiedenis van de Radio-Wetgeving. Wetsontwerp, Gewisselde stukken en Beraadslagingen, alsmede Maatregelen tot Uitvoering, bewerkt door Mr A. J. Fokker, Advocaat te Amsterdam. — Uitgegeven door de N. V. Boekhandel vh. Gebr. Belinfante te ’s-Gravenhage, 1930; — beoordeeld door Mr H. J. Hellem A, Advocaat-Procureur, Amsterdam...........310

Dr Mr G. M. Greup, De Ilandelsnaamwet. — N. V. Uitgevers-Maatschappij W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1931 ; — beoordeeld door Dr G. J. van Br.akel, Kantonrechter te Arnhem 312

Prof. Mr E. J. J. VAN der IIeudej^, Handboek voor de naamlooze vennootschap naar Nederlandsch recht. — Tweede druk 1931. — W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle; —beoordeeld door Dr T. J. Doriiout Mees, Rechter in de Arr.-Rechtbank te Utrecht . . 314

Dr H. Dooyeweerd, De crisis in de humanistische staatsleer in Itet licht eener Calvinistische kosmologie en kennistheorie. — Amsterdam, Ten Have 1931, 209 blz.; — beoordeeld door Dr J. C. Baak, Subst.-griffier bij de Arr.-Rb. te Amsterdam 430

Fontes luiiis Gentium, Series A, Sectio 1, Tomus 1 : Handbuch der Entscheidungen des Stündigen Internationalen Gerichtshofs 1922—1930; Series A, Sectio 1, Tomus 2: Handbuch der Entscheidungen des Ständigen Schiedshofs 1902—1928 ; Series A, Sectio 2, Tomus 1 : Die Entscheidungen des deutschen Reichsgerichts in völkei'rechtUchen Fragen 1899—1929. — Garl Heymann’s Verlag, Berlin 1931 ; — beoordeeld door Prof. Dr G. W.

VAN DER PoT, Hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit te Groningen 440

VIII

Bladz.

Cour permanente de justice internationale, Dix ANS DE juridiction INTERNATIONALE (1922—1932). — A. W. Sijthofl, Leiden; — beoordeeld door denzelfde.............442

Mr D. Hazewinkel-Suringa, Mancipatio en traditio. Bijdrage tot de kennis van de Eigendomsoverdracht in het Romeinsche recht. Diss. Gem. Universiteit te Amsterdam. — N. Samsom, Alphen aan den Rijn, 1931, 244 blz.; — beoordeeld door Dr J. M. Nap, Referendaris bij den Raad van State, ’s-Gravenhage .... 443

Dr Frans Sciiaepman, Het Fascisme naar zijn beginselen beoordeeld. — N. V. Dekker en van de Vegt en J. W. van Leeuwen, Nijmegen-Utrecht 1931; — beoordeeld door Dr J. Valkiioff, Amsterdam...................447

Mr H. F. R. Dubois en Mr G. J. H. KuuK, Fenige vragen over inbreng en inkorting. Praeadviezen voor de algemeene vergadering 1931 der Broederschap der Notarissen in Nederland ; — beoordeeld door A. R. DE BRUYN, Cand.-Not., ’s-Gravenhage 4ö3

Dr Sigismund Gargas, Der oeffentliche Arbeitsnachweis in den Niederlanden. — Gebr. Belinfante, Haag 1930, 134 blz. ; — beoordeeld door Dr Marius G. Levenbach, Lector aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam, Amsterdam. . . 464

Mr CiiR. Zevenbergen, Aard en werking der goede trouiv in het Romeinsche verbintenissenrecht. Tweede druk. — N.V. Uitgevers-Maatschappij W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle 1931; — beoordeeld door Dr J. M. Nap, Referend. h. d. Raad van State, ’s-Gravenhage 466

Mr H. A. L. TEN Holder, De verbintenis in het fiscale recht.

Proefschrift Amsterdam. — N. V. „De Mercuur”, Hilversum 1931,141 blz.; — beoordeeld door Mr J. van der Poel, Inspect, der Directe Belastingen, Invoerrechten en Accijnzen te Middelburg 470

Mr Dr J. H. JoNUKERS Nieboer, Onteigeningsrecht. Serie Publieken Privaatrecht. — N. V. Uitgevers-Maatschappij W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle 1931; — beoordeeld door Prof. Dr Jos. H. P. M.

VAN DER Grinten, Hoogleeraar aan de R.-K. Universiteit te Nijmegen....................481

Mr Clara Meijer-Wichmann, Misdaad, Strafen Maatschappij.— Uitgave Erven J. Bijleveld, Utrecht, 206 blz.; — beoordeeld door Mr Dr S. J. M. van Geuns, Procureur-Genersal bij het Gerechtshof te Amsterdam.............484

Dr Ir H. A. W. Hacke, De sociaal-economische beteekenis der Arbeidswet. — J. B. Wolters’ Uitgevers-Maatschappij, Groningen, Den Haag, Batavia, 1931 ; — beoordeeld door Mr Dr A. A. VAN Rhijn, Referendaris bij het Ministerie van Economische Zaken en Arbeid, ’s-Gravenhage...........487

Aankondiging verschenen werken...........489

Inhoud van binnen- en buitenlandsche rechtsgeleerde tijdschriften ................149, 322, 401

THEMIS

veil Isle DE El. — EEKSTE STEK

(Het overnemen van den inhoud van dit nummer of van een afzonderlijk opstel daaruit is verboden. — Auteurswet i9i2, art. iS)

Aanteekeulngen over Romeinsdi Procesredit

Het gebeurt niet vaak, dat „Themis” haar lezers romeinsch-rechtelijke lectuur voorzet. Het laatst deed zij dit een viertal jaren geleden, toen zij in haar kolommen aan Mr. Nap een plaats inruimde voor zijn Historisch overzicht van het Romeinsch Staatsrecht tot het einde der Republiek. Daarom zal, naar ik veronderstel, niemand zich over een teveel beklagen, wanneer hij bij het opslaan dezer aflevering een gedeelte ervan ingenomen ziet door een verhandeling over Romeinsch procesrecht. Maar wel zal misschien deze of gene zich met eenige verwondering afvragen: waarom nu juist een onderwerp van Romeinsch procesrecht behandeld; waarom niet een van het Romein-sche materieele privaatrecht? Het laatste wint het toch in belangrijkheid verre van het eerste?

Wie zoo redeneert, vergeet, dat hij aldus de verhouding tusschen het formeele en materieele privaatrecht van modern standpunt beoordeelt. In de theorie van het hedendaagsche recht neemt het materieele privaatrecht inderdaad een veel belangrijker plaats in

Themis, XCIIl (1932), le st.

dan het formeele privaatrecht (1). En ik kan mij heel goed den student voorstellen, die zich met het laatste slechts oppervlakkig heeft heziggehouden, doch zieh niettemin behoorlijke kennis van het eerste heeft verworven. Hem echter, die ten aanzien van het Ro-meinsche recht dit bestaat, moet ik nog ontmoeten. Heeft ook niet Gaius van zijn, vier boeken omvattende, Jnstitutiones, het geheele vierde boek aan de behandeling van het burgerlijk procesrecht gewijd?

Vanwaar dit verschil? Kort gezegd hierdoor, wijl bij de Romeinen, anders dan bij ons, niet het vorderingsrecht, de actio in materieelen zin, doch de rechtsvordering, de actio in formeelen zin, op den voorgrond staat (2). Wanneer men eens nagaat de in de Pandekten overgenomen teksten uit de werken der klassieke juristen, dan zal men zien, dat het in de aan hen voorgelegde rechtsvragen voor hen steeds weer aankomt op de vraag: of er in het gegeven geval een rechtsvordering is (an actio danda sit) De rechtsvordering, de actio als procesrechtelijk begrip, niet het vorderingsrecht, de actio als materieelrechtelijk begrip, is bij hen primair.

Nog in ander opzicht komt de groote beteekenis der rechtsvordering in het Romeinsche recht tot uitdrukking. Heeft naar ons recht in beginsel elk vorderingsrecht een rechtsvordering, ontvangt het door een rechtsvordering zijn noodzakelijke aanvulling — naar

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. Wenger, Das Recht der Griechen und Römer, in Hinne-BERo’s Kultur der Gegenwart, Teil II, Abt. VII (1914), bl. 284: „Die Bedeutung des Prozesses im Rechtssystem ist im griechisch-römischen Altertum viel gröszer als in unseren Zeiten”.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. Chr. Zevenbergen, Aard en werking der goede trouw in het Romeinsche verbintenissenrecht (2e dr. 1931), bl. 19 en de op bl. 19, n. 2 aangehaalde literatuur, in het bijzonder Binder, Prozesz und Recht (1927), bl. 47 vlg..

Romeinsch recht heeft elk vorderingsrecht zijn eigen rechtsvordering (3). Wie b.v. terzake eener koopovereenkomst wil ageeren, komt niet slechts te staan voor de vraag of de praetor hem een rechtsvordering, heel in het algemeen genomen, al dan niet zal onthouden, maar de rechtsvordering, die bij de speciale rechtsverhouding, waarin hij tot de tegenpartij staat, past. Men kan iure Romano niet ageeren zonder nadere aanduiding van de verbintenis waaruit geageerd wordt. Men kan niet volstaan met te zeggen: die en die feiten hebben zich voorgedaan en nu vraag ik aan U, praetor, dat Gij den rechter bevelen zult, daarover vonnis te wijzen; op hem rust de taak om uit de bewezen feiten de rechtsverhouding te construeeren; om uit te maken of hier aanwezig is een verbintenis uit koop dan wel uit huur of bewaarneming; een wanpraestatie dan wel een onrechtmatige daad. De eischer moet zelf in en door de formula den rechtsgrond aangeven, waaruit hij ageert. Doet hij dat óf in het geheel niet óf foutief, dan zal hij in zijn vordering niet slagen. Elk vorderingsrecht heeft zijn eigen rechtsvordering. Bij het vorderingsrecht van den kooper past de actio (formula) empti, bij dat van den verkooper de actio (formula) venditi; de huurder heeft de actio (formula) conduct!, de verhuurder de actio (formula) locati.

Daarentegen is naar ons recht de band tusschen vorderingsrecht en rechtsvordering minder nauw. De rechter moet, zoo bepaalt art. 48 van ons Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, ambtshalve de rechtsgronden aanvullen, welke niet door partijen mochten zijn aangevoerd. Op hem, niet op de

(3) Verg. Wenger, t. a. p., Teil II, Abt. VII, bl. 284.

procedeerende partijen, rust de taak vast te stellen, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;

wat het ware karakter der aan hem voorgelegde rechtsverhouding is. Partijen kunnen volstaan met de feiten te stellen en te bewijzen; van een juridische constructie daarvan mogen ze zich onthouden en zoo ze het al doen en daarbij verkeerd inzicht toonen, heeft dit voor haar geen enkel nadeelig gevolg. Wie tegenwoordig procedeert behoeft niet te zeggen: ik ageer uit koop of uit huur of uit maatschap enz.. Wel hoort men nog vaak spreken van een revindicatie, een actio negatoria, een hereditatis petitio e. d., maar dit zijn niets dan naklanken van het Romeinsche recht, zonder eenige eigenlijke waarde.

Ik hoop door het voorgaande duidelijk te hebben gemaakt, de groote beteekenis, die aan het burgerlijk procesrecht in de Romeinsche civiele rechtsorde toekomt. Het staat in het middelpunt daarvan; het is het fundament, van waaruit grondige kennis van het Romeinsche recht moet worden opgebouwd. Wellicht zullen sommigen meenen, dat ik overdrijf en mij houden voor een procesrecht-maniak. Welnu, indien Gij door mij niet overtuigd zijt van de centrale beteekenis van het Romeinsche procesrecht, laat U dan overtuigen door een der grootsten onder de grooten op dit gebied, den man, die de wetenschap van het Romeinsche procesrecht gedurende gansch de 19e eeuw heeft beheerscht, Friedrich Ludwig von Keller. In zijn voorwoord tot zijn meesterlijke en baanbrekende werk Der römische Civilprozess (1852) zegt hij onder meer: „So stellt sich mir der Process für das Studium des römischen Rechtes als etwas Elementares dar, während Viele ihn für ein Arcanum der Hochgelehrten halten, und ich werde in jener Auffassung bestärkt nicht allein durch meine Er-

fahrungen an wirklichen Anfängern, sondern vorzüglich auch durch die öftere Warnehmung, dass ältere Studierende, denen es mit dem römischen Rechte nicht recht hat gelingen wollen, dieses erst durch den Process begreifen und lieb gewinnen, und dass Alle, welche erst später in den Process eindringen, das Gefül haben. Versäumtes nachzuhohlen und durch die Versäumniss sich viele vergebliche Plage verursacht zu haben”.

Het boven gezegde verklaart wel de belangrijke plaats van het burgerlijk procesrecht in het geheel van het Romeinsche ius civile, maar daardoor is nog niet duidelijk gemaakt, waarom daarvoor thans de aandacht van de lezers van dit tijdschrift wordt gevraagd. De reden daarvan is, dat op geen onderdeel van het Romeinsche recht de moderne onderzoekingen zooveel nieuwe opvattingen hebben voortge-, bracht als hier. „Kein Gebiet der Romanistik”, schreef Leopold Wenger in 1924, „ist so sehr in den Flusz neuer Forschungen hineingezogen worden, wie gerade der Zivilprozess” (4). En dat, terwijl hij nog geen kennis had kunnen nemen van Wlassak’s even tevoren verschenen werk „Der klassische Prozessformel”, waarin van de traditioneele opvatting aangaande de positie des praetors ten aanzien der formula zoo goed als niets over wordt gelaten. Het kwam mij niet ondienstig voor van de belangrijkste veranderingen in de opvattingen over het Romeinsche procesrecht sinds het eerste kwart der vorige eeuw een samenhangend overzicht te geven. Aan de, overigens weinig talrijke, Romanisten van professie in ons land zijn ze onge-

(4) Institutionen des römischen Ziuilprozessrechts (1925), Vorwort.

twijfeld bekend. Hem echter, wiens belangstelling voor het Romeinsche recht nog niet is verdwenen, doch die de gelegenheid mist zelf zich op de hoogte te houden uit de vakliteratuur, hoop ik hiermee een dienst te bewijzen.

* *

*

Tot voor ruim een eeuw geleden stond het er met de kennis van het Romeinsche procesrecht niet zeer gunstig bij. Wel hadden de Romanisten uit het begin der 19e eeuw en vroegere eeuwen de beschikking over Pandekten, Codex en Instituten van Justinianus. Maar men houde in het oog, dat het recht in Justinianus’ Codificatie samengevat, is Grieksch-Romeinsch recht, een omvorming van het zuivere Romeinsche recht, zooals het gevonden werd met name in de geschriften der klassieke juristen, in byzantijnschen geest. Het is van het grootste belang dit op den voorgrond te stellen, ik zou wel durven zeggen, voor het burgerlijk procesrecht nog meer dan voor het materieele privaatrecht. Immers geen deel van het klassieke Romeinsche recht heeft in de Justiniaansche wetgeving zoo’n radicale verandering ondergaan als juist dit. Zeker, van ouds bestaande instituten als in ius vocatio, editio actionis, litiscontistatio, satisdatio, — om slechts enkele te noemen — vinden daarin een regeling, maar hun karakter verschilt geheel van de gelijknamige instellingen van het klassieke procesrecht.

Ik zal, na dit alles, niet nader behoeven uiteen te zetten, van welk een geweldige beteekenis voor de ontwikkeling der wetenschap van het Romeinsche procesrecht geweest is het feit, dat de Duitsche historicus Niebuhr in 1816 in het Domkapittel te Verona een op een palimpsest geschreven exemplaar van de

Instituten van Gaius ontdekte. De inhoud van dit werk van den vermaarden jurist uit de 2e eeuw na Christus was wel voor een klein gedeelte bekend door aanhalingen eruit in de latere rechtsbronnen, in het bijzonder den z.g. West-Gothischen Gaius. Maar hetzij men met CoNRAT (5) aanneemt, dat wij hier te doen hebben met een geheel zelfstandige bewerking van Gaius’ Instituten door de met de samenstelling der z.g. lex Romana Visigothorum belaste commissie, hetzij men dit met Krüger (6) e. a. ontkent — in ieder geval is de West-Gothische Gaius een zeer sober uittreksel der Institutiones. Dit leerboek zelf was in de 6e eeuw spoorloos verdwenen en niettegenstaande velerlei na-sporingen nimmer meer teruggevonden. Geschreven in de 2e eeuw na Christus, midden in de z.g. klassieke periode, in een zeer helderen en bondigen vorm en van groote volledigheid, is het van buitengemeen belang geworden voor de kennis van het Romeinsche recht in het algemeen, maar toch vooral en in bijzondere mate voor de wetenschap van het Romeinsche procesrecht, waaraan het geheele vierde (laatste) boek is gewijd. Eerst door kennisname van dit werk is het den Romanisten mogelijk geworden zich een helder beeld te vormen van het burgerlijk procesrecht der klassieke en voor-klassieke periode, al zal straks blijken, dat het niet bij machte is geweest velerlei misverstand, vele verkeerde inzichten weg te nemen.

Het laat zich begrijpen, dat de ontdekking van Gaius’ Instituten aanleiding was tot een stroom van

• (5) nbsp;nbsp;nbsp;Die Entstehung des Westgothischen Gaius in Verhandelingen der Koninklijke Academie van Wetenschappen te Amsterdam, Af-deeling Letterkunde, nieuwe reeks, deel VI, no. 4 (1905).

• (6) nbsp;nbsp;nbsp;Geschichte der Quellen und Litteratur des römischen Rechts (2e dr. 1912), bl. 354.

geschriften over Romeinsch procesrecht, waarin de resultaten van het aan de hand daarvan hernieuwde onderzoek waren vastgelegd. Ik noem slechts voN Keller (7), Zimmern (8), voN BETHMANN Hollweg (9), Bekker (10). En ook thans nog mag dit onderdeel van het Romeinsche recht zich in groote helangstelling verheugen. Namen als Wlassak, Naber, Wenger, Mitteis, Lenel, Girard, Costa en Cup mogen in dit verhand met eere worden genoemd. Ik geloof echter niemand te kort te doen, wanneer ik uit al deze namen twee naar voren breng: voN Keller en Wlassak. Von Keller heeft met zijn daarstraks reeds aangehaald werk de wetenschap van het Romeinsche procesrecht gedurende goeddeels de vorige eeuw be-heerscht. De wetenschap van het Romeinsche procesrecht sinds het begin dezer eeuw echter staat geheel onder den invloed van Wlassak, den Weenschen oud-hoogleeraar. Naar mijn smaak is Wlassak de grootste van hen beiden, een kenner van dat deel van het Romeinsche recht, zooals er bij mijn weten, nooit een geweest is; een, die het doorziet als geen ander. Hij is de grondlegger van vrijwel alle moderne opvattingen over het Romeinsche procesrecht, gelijk uit hetgeen volgt blijken zal.

* *

*

Teneinde voor een ieder, die van deze verhandeling wil kennis nemen, begrijpelijk te zijn, acht ik het

• (7) nbsp;nbsp;nbsp;Der römische Civilprozess und die Actionen in summarischer Darstellung (6e dr., bewerkt door Wach, 1883).

• (8) nbsp;nbsp;nbsp;Deel III van zün Geschichte des römischen Privatrechts bis auf lustinian (1829).

• (9) nbsp;nbsp;nbsp;Der römische Civilprozess (1864—1866).

• (10) nbsp;nbsp;nbsp;Die Aktionen des römischen Priuatrechts (1871—1873).

gewenscht een korte uiteenzetting te geven van eenige grondbeginselen van het Romeinsche burgerlijke procesrecht.

In het Romeinsche burgerlijke procesrecht der voorklassieke en klassieke periode treedt allereerst naar voren het beginsel, dat een proces uiteenvalt, gesplitst is, in twee phasen. Terwijl bij ons de rechter als staatsorgaan het geding van het begin tot het einde voor zich ziet afwikkelen en tenslotte zelf daarin een vonnis wijst, werden te Rome gedurende de genoemde perioden de voor de rechtspraak vereischte werkzaamheden verdeeld over twee personen: een staatsambtenaar (magistratus) en een privaat persoon (index privatus) en in verband daarmee het proces in twee stadia verdeeld. Het eerste stadium is dat van de behandeling der zaak voor den magistraat en wordt tegenwoordig kortweg genoemd de behandeling der zaak in iure, een uitdrukking, waarin „ius” de beteekenis heeft van de plaats waar de magistraat zitting houdt (11). De magistraat onderzoekt de door partijen aan hem voorgelegde feiten; gaat na, of een geval aanwezig is, dat den iudex ter beslissing kan worden doorgegeven. Komt hij tot een bevredigend resultaat, dan spreekt men van dare actionem ; in het omgekeerde geval heet het in de bronnen denegare actionem. Tot voor korten tijd placht men algemeen dit „dare actionem” te vertalen door: „het geven der actie, der formula”. Men was er immers rotsvast van overtuigd, dat van den jurisdictie-magistraat, in het

(ll)Verg. o. a. 1. 11 D. I, 1: Alla significatione ius dicitur locus in quo ius redditur, appellatione collata ab eo quod fit in eo ubi fit. Quem locum determinare hoe modo possumus: ubicumque praetor salva maiestate imperii sui salvoque more maiorum ius dicere constituit, is locus recte lus appellatur.

10

bijzonder van den praetor, in elk concreet proces de formula uitging. Maar in zijn jongste geschrift (12) stelt Wlassak daartegenover, dat deze bevoegdheid den magistraat niet toekomt; dat het de partijen zelf zijn die voor het proces dat zij wenschen te voeren de formula opstellen. Het is de taak van den magistraat toe te zien, of met die door partijen gekozen formula in het gegeven geval kan worden geprocedeerd. Meent hij van niet, dan kan hij de formula denegeeren, d. i. zijn bekrachtiging eraan onthouden. „Dare actionem” beteekent dus, volgens Wlassak, zooveel als: de door partijen gekozen formula bekrachtigen en den rechter bevelen op grond daarvan een vonnis te wijzen. Dit laatste, het z.g. iussum iudicandi (13), mag niet ontbreken. Ook zonder „Judicationsbefehl” zou wel kunnen worden geprocedeerd, maar de rechter ware dan niets meer en niets anders dan een scheidsrechter, een arbiter ex compromiso; zijn positie zou zijn van zuiver privaatrechtelijken aard. Eerst door het iussum iudicandi wordt er een publiekrechtelijk stempel op gedrukt; op den rechter rust thans een publiekrechtelijke plicht tot oordeel-velling. Al deze verrichtingen van den magistraat worden gewoonlijk samengevat onder den naam ius dicere (iurisdictio) (14).

De behandeling der zaak in iure vindt haar slot in de litiscontestatio, welke in vorm verschilde al naar

• (12) nbsp;nbsp;nbsp;Die klassische Prozessformel (1924). Verg, ook Lenel, Praetor und Formel (1926), bl. 8 vlg..

• (13) nbsp;nbsp;nbsp;Daarover uitvoerig Wlassak, Der Judikationsbefehl der römischen Prozesse (1921). Verg. Wenger, Praetor und Formel, bl. Q/l en Institutionen des römischen Zivilprozessrechts, bl. 25 vlg.; SoHM, Institutionen (17e dr. 1928), bl. 564, n. 9.

• (14) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. Steinwenter in Pauly-Wissowa^s Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. 10 (1919), s. v. iurisdictio.

11

gelang de procedure er een was per legisactionem dan wel per formulam. Een merkwaardig instituut, die litiscontestatio ! Zij vormt de afsluiting der phase in iure, doch tegelijkertijd is zij de grondslag van de procedure voor den rechter, de phase apud iudicem, gelijk men haar tegenwoordig vaak noemt (15). Thans eerst kan met recht heweerd worden, dat het proces he-gonnen is: lis inchoata est; kan de crediteur genoemd worden eischer, actor, in plaats van voorheen is, qui agere vult (verg. Gaius, Instit. IV, 83). Thans kan de werkzaamheid van den eigenlijken rechter, den iudex, een aanvang nemen, opdat hij straks in staat zij vonnis te wijzen (iudicare, sententiam dare).

Bestaat er, zooals we reeds opmerkten, tusschen de litiscontestatio in het proces per legis actiones en dat per formulas verschil in den vorm, in haar wezen vertonnen zij geen onderscheid. Het is wederom aan den arbeid van Wlassak (16) te danken, dat tegenwoordig hieromtrent vrijwel algeheele eenstemmigheid (17) bestaat. De litiscontestatio is een overeenkomst tusschen de partijen, waarbij zij haar geschil ter beslissing aan een rechter voorleggen. Een overeenkomst! Aldus wordt het duidelijk, waarom de Ro-

• (15) nbsp;nbsp;nbsp;Sinds VON Keller placht men te spreken van de phase in iudicio. Zie tegen deze terminologie Wlassak, Römische Processgesetze, Bd. I (1888), bl. 27 vlg., Bd. Il (1891), bl. 12 vlg.; Wenger, Institutionen des römischen Zivilprozessrechts, bl. 181, n. 1; Praetor und Formel, bl. 3, n. 1.

• (16) nbsp;nbsp;nbsp;Die Litiskontestation im Formularprozess (1889).

• (17) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. o. a. Schott, Das Gemähren des Rechtsschutzes im römischen Civilprozcss (1903), bl. 48 vlg.; Girard, Manuel de droit romain (IGc dr. 1918), bl. 1027 ; CuQ, Manuel des institutions juridiques des Romains (1917), bl. 877; Wenger, Institutionen des römischen Zivilprozessrechts, bl. 131, n. 17 en 18 en bl. 165 vlg.. Anders Naber, Observatiunculae de iure romano, in Mnemosyne, Bd. 49 (1928), bl. 153 vlg..

12 meinen niet, gelijk wij, spreken van agere contra aliquem, maar van agere cum aliquo; zoo ook wordt verklaarbaar, waarom de behandeling bij verstek in de phase in iure is uitgesloten.

In de tweede plaats moet er op worden gewezen, dat het proces gevoerd werd aanvankelijk per legisactio-nes en later per formulas. Volgens Gaius zouden de lex Aebutia en de leges Juliae de legisactiones hebben afgeschaft en de formulae daarvoor in de plaats gesteld.

Gaius, Institutiones, IV, 30:......per legem

Aebutiam et duas Julias sublatae sunt istae legisactiones effectumque est, ut per concepta verba, id est per formulas litigaremus.

Wat hebben we onder legisactiones in dezen zin (18) te verstaan? Niet anders dan: korte samenvattingen der partijbeweringen in vormelijke bewoordingen aan het einde der behandeling in iure. Legisactiones heeten zij, volgens Gaius, allereerst omdat zij berusten op de wet (en niet op het praetorisch edict) en vervolgens ook, omdat zij moesten worden aangepast aan de woorden der wet.

De legisactiones zijn wettelijk. Daaruit vloeit onder meer voort, dat zij alleen konden worden gebruikt

(18) In anderen zin wordt zü door Wlassak, Römische Process-gesetze, dl 1 (1888), bl. 30 aangeduid als de „modus agendi, der Rahmen, in dem das ganze Verfahren sich abspielt”. Aldus b.v. Gaius, Inst. IV, 12. Later indicium genoemd, Gaius, Inst. IV, 110. Verg, ook Karlowa, Des römische Civilprozess zur Zeit des Legis-actionen (1872), bl. 10; Jobbe-Duval, Etudes sur l’histoire de la procédure civile chez les Romains, dl 1 (1876), bl. 2 vig., die o. m. schrijft: „Si le terme legis actio s’applique proprement à la procédure suivie dans un cas particulier, il est également employé, pour désigner une des cinq procédures types, auxquelles on pouvait ramener toutes des autres” (bl. 4/5).

13

door cives Romani en niet door peregrini. Want de lex is een normen-complex, dat alleen geldt voor de cives, de Quirites. De lex werkt personeel; voor de burgers van den staat, waarvoor zij is gegeven. De peregrini worden beheerscht door hun eigen lex.

De legisactiones zijn ook vormelijk, gebonden aan een door de wet vastgestelden vorm. Beide partijen moeten ten leste haar beweringen samenvatten in woorden, zooals zij door de wet zijn voorgeschreven. Wie meent zich te dien aanzien vrijheden te kunnen veroorloven, zal aanstonds tot zijn schrik bemerken, dat hem dit op verlies van het proces komt te staan. Duidelijk wordt dit strenge formalisme geïllustreerd door het bekende voorbeeld, dat Gaius geeft. Het geval is als volgt. Tusschen twee buren ontstaat oneenigheid over het afsnijden van twijgen hangende boven het erf van den eenen buurman. Het komt tot een proces tusschen hen. En daarin begaat de eischer een fout. Wanneer hij zijn beweringen voor den praetor moet samenvatten in de door de wet geëischte woorden, spreekt hij van af gesneden twijgen (vites succisae). Maar de wet der Twaalf Tafelen kent die woorden niet; zij spreekt alleen van arbores (boomen). Gevolg derhalve: de eischer verliest het proces (19).

Wellicht zal iemand opmerken: ja, maar op die wijze bleef er van een rechtsbescherming niet veel over. De wet der Twaalf Tafelen regelde maar weinig gevallen en daarbuiten was een legisactio onmogelijk ! Die opmerking zou juist zijn, indien de Romeinen niet, op de bijzonder practische wijze, waarvan zij het geheim schijnen te bezitten, aan dat bezwaar voor een goed deel waren ontkomen. De jurisprudentes

(19) Inst. IV, 11. Verg, ook Fragmenta Vaticana, § 318.

14

brachten uitredding door hun z.g. interpretatio (20). Het bijzondere dezer interpretatio is, dat aan den letter der uit te leggen wettekst streng wordt vastgehouden, doch aan zijn inhoud een geheel andere, een veel ruimere beteekenis werd gegeven. Zoo werd de uitdrukking „arbores” door de lex XII Tabularum gebruikt, in zeer ruimen zin opgevat, zoodat daaronder ook vielen „twijgen”, „vites”. Een proces over afgesneden twijgen was dus zeer goed mogelijk, mits maar niet in de legisactio gesproken werd van „twijgen”, maar van „hoornen”. Op deze wijze wist men tal van gevallen onder de regeling der wet te brengen, die, streng genomen, daar niet onder vielen (21).

Waren partijen in het proces per legisactiones aan vormen gebonden, niet anders stond het met den praetor. Ook hij moest in de uitoefening van zijn iuris-dictio bepaalde vormelijke woorden uitspreken (ei quoque carmen compositum est, zegt Cicero) (22).

Het is een algemeen geconstateerd verschijnsel, hetgeen door voN Ihering (23) op boeiende wijze is uitgewerkt, dat primitief recht en formalisme onafscheidelijk samengaan. Maar niet zoodra is het recht eens volks aan de kinderschoenen ontgroeid, of het maakt zich zooveel mogelijk van de vormen los. Zoo ook het Romeinsche recht. Zoolang het Romeinsche volk nog een landbouwvolk was, met een primitief handelsverkeer en dus ook met een primitieve rechtsorde, kon

• (20) nbsp;nbsp;nbsp;Zie over deze z.g. Kautelarjurisprudenz Jöns, Römische Rechtswissenschaft zur Zeit der Republik (1888), bl. 80 vlg. ; VON Thebing, t. a. p. dl II, 2, bl. 416 vlg. en 580 vlg.. Verg, ook Stroux, Summum ius summa iniuria (1926).

• (21) nbsp;nbsp;nbsp;Andere voorbeelden geeft Kübler, Geschichte des römischen Rechts (1925), bl. 128/129. Verg, ook Sohm, Institutionen, bl. 54 vlg..

• (22) nbsp;nbsp;nbsp;Pro Murena, XII, § 26.

• (23) nbsp;nbsp;nbsp;T. a. p., dl II, bl. 441 vlg..

16 het zieh met dat formalisme zeer wel vereenigen. Maar Rome wordt al spoedig grooter en heeft zich omstreeks 200 j. voor Chr. door zijn overwinningen in den strijd tegen Carthago van den wereldhandel verzekerd. Tegelijk daarmee groeit de af keer van het formalisme, in dit verhand, de afkeer van de legis-actiones, die vormelijke procesmiddelen. Zij zijn, gelijk door Gaius uitdrukkelijk wordt vermeld, langzamerhand in discrediet geraakt (paulatim in odium venerunt).

Nog een andere factor werkte mee om dien tegenzin tegen de legisactiones te vergrooten. Ontstaan in een periode, waarin Rome nog onaanzienlijk en vrijwel zonder handelsverkeer was, hleken zij steeds minder in staat om den rechtzoekenden hulp te hieden naarmate dat verkeer in omvang toenam, zich zelfs ontwikkelde tot een wereldverkeer. Het enge schema der legisactiones liet ten leste in vele gevallen in den steek. Wel hood, zooals boven reeds werd uiteengezet, de door de juristen toegepaste interpretatio dikwerf uitkomst. Maar soms leidde deze methode tot allerlei spitsvondigheden, terwijl bovendien niet zelden geen uitweg te vinden was. Een verandering in de wijze van procedeeren werd steeds noodzakelijker. Tenslotte vond zij plaats, naar de vermelding van Gaius, hierboven aangehaald, door de lex Aebutia en de leges Juliae: zij vervingen de legisactio door de formula.

Omtrent deze zoo belangrijke proceshervorming wordt ons, behalve door Gaius slechts door Gellius in zijn Noc/es Atticae (24) iets meegedeeld en dat nog wel op een wijze, die niet geheel overeenstemt met Gaius’ bericht. Immers Gaius spreekt van de lex Aebutia en

(24) XVI, 10 § 8.

16

de leges Juliae, terwijl Gellius alleen de lex Aebutia noemt. Voorts kent Gaius aan die wetten tweeërlei werking toe: een opheffende en een invoerende (sublatae sunt......effectumque est), terwijl Gellius het slechts heeft over de opheffende werking der lex Aebutia. Dat Gaius als jurist van professie in zijn mededeelingen meer geloof verdient dan de leek Gellius, wordt door niemand betwist. Maar zelfs al houdt men zich aan Gaius, dan nog blijven vele vragen onopgelost. Met name deze: hoe kan Gaius spreken van een afschaffing der legisactiones en een invoering der formulae per legem Aebutiam et duas leges Julias, terwijl toch tusschen het totstandkomen dier wetten een tijdsverloop ligt van bijkans een eeuw?

Ik zal niet opsommen al de pogingen, die zijn aangewend, hiervan een verklaring te geven (25). Voor mij — en ik mag wel zeggen, voor zoo goed als alle tegenwoordige Romanisten (26) staat vast, dat de door Wlassak gegeven verklaring als juist moet worden aanvaard. Volgens haar gaf de lex Aebutia een facultatieve regeling; zij liet den burgers de keus tusschen legisactio en formula, hetgeen uiteraard er toe leidde, dat practisch de legisactio zelden meer werd gebruikt: een ieder gaf natuurlijk de voorkeur aan de formula. Deze feitelijke toestand werd door de leges Juliae wettelijk bekrachtigd. Zij bepaalden, dat voortaan slechts per formulas zou kunnen worden geprocedeerd, behoudens in enkele gevallen, vermeld in Gaius, Inst. IV, 31.

* * *

De magistraat, die bij uitnemendheid met de iuris-

• (25) nbsp;nbsp;nbsp;Zie daarover Chr. Zevenbergen, Karakter en geschiedenis der indicia bonae fidei (diss. V. U. 1920), bl. 68 vlg..

• (26) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. Chr. Zevenbergen, f. a. p., bl. 77, n. 1.

17 dictie belast is, is de praetor. Wot is die iurisdictie eigenlijk, die bevoegdheid om voor de rechtspraak te zorgen ?

Het antwoord hierop kan kort en bondig luiden: het is een der kanten van het veelomvattende imperium van den Romeinschen magistratus maior. De meening, vroeger wel eens verdedigd, als zouden imperium en iurisdictio streng te scheiden zijn en geheel onafhankelijk naast elkaar staan, is onhoudbaar. Mommsen heeft ons in zijn Römisches Staatsrecht (27) anders geleerd. „Die Civiljurisdiction ist, wie das Commando, ein nothwendiger Bestandtheil nicht bloss der königlichen und der ältesten consularischen Gewalt, sondern des Oberamts überhaupt”. En Steinwenter schrijft: „Die iurisdictio steht den magistratus maiores kraft ihrer imperium zu” (28). Elke z.g. magistratus major: dictator, consul, praetor, heeft iurisdictio, omdat hij Imperium heeft, omdat hij is magistratus cum imperio. En daarin onderscheidt hij zich van alle andere magistraten, die slechts potestas hebben: zij missen (in beginsel) de iurisdictio.

Vanzelf dringt zich nu een nieuwe vraag op, n.k, wat hebben we onder dat imperium te verstaan? Waardoor wordt het gekenmerkt? Het is voor ons niet gemakkelijk, ons daarvan een zuivere en heldere voorstelling te vormen. Wie daartoe een poging wagen wil — en een ieder, die het ernstig meent met zijn studie van het Romeinsche recht zal dat doen — zij

• (27) nbsp;nbsp;nbsp;Dl 1 (3e dr. 1887), bl. 188.

• (28) nbsp;nbsp;nbsp;Pauly-Wissowa, Real-Encyclopädie der classischen Alter-tumswissenschaft, s. v. iurisdictio. Verg, ook Wenger, Institutionen des römischen Zivilprozessrechts, bl. 28. Verg, overigens oVer deze materie ook LäuFER, Die Einheit des Gewaltgedankens im römischen Staatsrecht (1914).

Themis, XCIII (1982), le st.

18

vóór alles indachtig aan den welgemeenden raad door den origineelen Franschen romanist CuQ in zijn Les institutions jiirisdiques des Romains (29) gegeven in deze bewoordingen: „Pour compendre 1e rôle joué par ce Préteur, il faut faire abstraction de nos idées modernes et ne pas confondre le Préteur romain avec nos magistrats”. In overeenstemming hiermee zullen wij ons onthouden van een vergelijking met de tegenwoordige hoogere ambtenaren. Liever willen wij trachten U een juiste voorstelling van het imperium te geven door het, in navolging van JÖRS (30), te vergelijken met een instituut uit het privaatrecht: het eigendomsrecht. Het eigendomsrecht is de „Totalherrschaft”, de centrale macht over een zaak. Alle bevoegdheden, die ten aanzien van een zaak kunnen bestaan, komen in beginsel den eigenaar toe: het ius utendi, fruendi, alienandi, vindicandi, of welke men maar noemen wil. Evenzoo staat het met het imperium. De drager van het imperium is „almachtig”, d. w. z. hij heeft in beginsel alle publiekrechtelijke ge-zagsrechten, welke aan een magistraat kunnen toekomen: hij is opperbevelhebber; hij heeft de iuris-dictio; hij heeft het ius agendi cum populo (31).

• (29) nbsp;nbsp;nbsp;Dl I (1891), bl. 477. Verg. Kuhlenbeck, Die Entivicklungs-geschichte des Römischen Rechts, dl 1 (1910), bl. 125 vlg. en 143 vlg.. Op bl. 231 schrijft hü : „Der römische Beamte hatte eben von vorenherein eine andere Stellung als der Beamte der Neuzeit”.

• (30) nbsp;nbsp;nbsp;Römische Rechtsinissenschaft zur Zeit der Republik (1888), bl. 177/178.

• (31) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. Heumann-Seckel, Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts (9e dr. 1914), sub voce „Imperium”: „das Recht als Organ des Staats zu befehlen, die Befehlsgewalt über röm. Bürger und Untertanen mit prinzipiell unbeschränkter Kompetenz”. Evenzoo von Mayr, Römische Rechtsgeschichte, dl. I, 1 (1912), bl. 74: „Gleich der Königsgewalt, die sie verdrängte, war die repu-

19

Hoe verhoudt zieh dat imperium tot de wet? Is de magistraat cum imperio, is met name de praetor aan de wet gebonden? Staat hij onder of boven de wet? Ziedaar een vraag, die de geesten eeuwenlang heeft beziggehouden en die nog steeds geen eenstemmige beantwoording vindt. Eenerzijds wordt met vuur het pleit gevoerd voor een totaal ongebonden imperium; voor een praetor, die legibus solutus est. En hij wordt ons voor oogen gesteld als het type, het model van den vrijen rechtsvinder, waartoe velen den rechter willen promoveeren. Daartegenover nemen anderen niet minder krachtig het op voor het imperium als een door de wet gebonden macht van den magistraat; zij zien dien magistraat, met name den praetor, als een dienaar der wet. Op onderscheidene uitspraken in de bronnen doen zij een beroep, niet in het minst op die van Cicero: ut enim magistratibus leges, ita populo praesunt magistratus, vereque dici potest, magistra-tum legem esse loquentem, legem autem mutum ma-gistratum! De magistraat een lex loquens, een werktuig der wet! (32).

Hoe men over deze kwestie ook theoretisch moge oordeelen, vast staat dat practisch de praetor kan doen en laten wat hij wil. Hij heeft immers de hoogste macht in den staat, zij het dan tezamen met enkele andere magistraten. Niemand is er, die hem tot verantwoording kan roepen, zoo hij zich vermeet om blikanische Beamtengewalt zunächst einheitlich und unbegrenzt, Friedens- und Kriegsregiment zugleich, umfaszte sie die Gesamtheit des magistratischen Rechte”.

Verg, nog Rosenberg in Pauly-Wissowa’s Real-Encyclopädie, sub voce imperium.

(32) Verg, hierover van Kan, Vrÿe rechtsvorming in Rome (Inaug. oratie Leiden 1914).

20 zijn iurisdictio tegen de wet in uit te oefenen. Het eenige wat hij te duchten heeft is de intercessio eener par maiorve potestas. Zeker, het is juist, ius facere praetor non potest (33); hij is geen wetgever. Maar practisch staat hij met een wetgever gelijk; kan hij niet slechts het ius civile aanvullen, maar daarin ingrijpende wijzigingen aanhrengen. Men denke slechts aan zijn vervanging van de agnatio door de cognatio als grondslag voor het wettelijk erfrecht. Aan zijn bescherming van dengene, die niet is eigenaar naar het ius civile, doch slechts habet in bonis door een naar het voorbeeld van het ius civile gevormde eigen-domsactie: de actio Publiciana. Eindelijk aan de wijze, waarop hij den gedaagde, die naar ius civile gebonden is, van zijn verplichtingen bevrijdt indien billijkheid en goede trouw dit vorderen. Door hem een exceptie te geven, waardoor de actie van den eischer wordt krachteloos gemaakt, bereikt hij practisch hetzelfde als waneer hij wetgever ware geweest. Dit wordt door Paulus met zooveel woorden uitgesproken: Nihil interest, ipso iure quis actionem non habeat an per exceptionem infirmetur (34). Ik zou hiernaast nog op vele andere middelen kunnen wijzen, waardoor de praetor het wettenrecht wijzigt of buiten werking stelt. Over stipulationes praetoriae, missiones in possessionem, interdicta, restitutiones in integrum ware nog heel wat te zeggen. Maar ik geloof reeds voldoende te hebben doen zien, dat er, in de praktijk althans, van een gebonden imperium des praetors weinig te bespeuren viel.

• (33) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. o. a. Gaius, Inst. III, 32: Quos autem praetor vocat ad hereditatem, hi heredes ipso quidem iure non fiunt . . nam praetor heredes facere non potest. Verg, ook Gaius, Inst. IV, 34 en 36.

• (34) nbsp;nbsp;nbsp;L. 112, D. L, n.

21

Wat zullen wij daarvan zeggen? Past het ons daarop critiek uit te oefenen? Ik geloof het niet! Integendeel, veeleer moet erkend worden, dat dit vrije en ongebonden imperium tezamen met de responsa der juristen het Romeische recht heeft groot gemaakt. Zonder deze factoren ware het alras versteend. Maar wel pleit het voor het hoogstaand karakter van deze magistraten, dat zij van hun vrijheid een dergelijk gebruik hebben weten te maken; dat zij, een enkele uitzondering daargelaten (men denke aan Verres) zich niet aan machtswellust zijn te buiten gegaan (35). Niet minder echter pleit het voor den fijnen takt van het Romeinsche volk, dat het dergelijke mannen tot zijn leiders heeft weten te kiezen. Ik zag onlangs in een werkje over proceshervorming de opmerking gemaakt, dat het geheim van alle proceshervorming daarin schuilt, dat uiterst scrupuleus gehandeld wordt in de keuze der rechters; dat voor dit gewichtige en verantwoordelijke ambt mannen worden aangewezen, die den rijkdom van het verstand paren aan die van het hart (36). Indien dit zoo is, hadden de Romeinen althans dit geheim ten volle doorgrond. Zij mochten overtuigd zijn aan hoogstaande mannen het toezicht over hun rechtswezen te hebben opgedragen. Zij stelden mitsdien vertrouwen in hun magistraten en deze hebben zich dat vertrouwen volkomen waardig gekeurd. Werkelijk, het Romeinsche volk en de Romeinsche magistraten — zij leveren het sprekend

• (35) nbsp;nbsp;nbsp;Verg. Kuhlenbeck, /. o. p., dl 1, bl. 144: .......standen auf dem römischen Staatsposten Charaktere und Persön-lichkeiten”.

• (36) nbsp;nbsp;nbsp;Bruck, Römisches Recht und Rechtsprobleme der Gegenwart (1930), bl. 6. Aldus ook Hellwig, Justizreform (1908), bl. 10: „Die Hauptsache ist das Richterpersonal”.

22

bewijs van de stelling, die ik bij Paul Jörs aldus omschreven vond: „lm letzten Grunde beruht aber jedes staatliche Gedeihen auf den sittlichen Grundlagen des Pflichtgefühls der sich dem Recht unterordnenden Behörden und des gegenseitigen Vertrauens zwischen Regierenden und Regierten” (37).

(37) T. a. p., bl. 159.

(Wordt vervolgd.)

Chr. Zevenbergen

Rechtshistorische aaiiteekeningen betreffende de overeenkomst tot het hnren van dienstpersoneel

(Vervolg van Themia 1931, vierde stuk, blz. 418)

Aanvang overeenkomst

Zien wij nu welk recht in ieder gewest afzonderlijk heeft gegolden.

44. Om de overgroote en in hun ongelijksoortigheid zoo verwarrende hoeveelheid der Hollandsehe bronnen zoo over-ziehtelijk mogelijk te behandelen, heb ik, onder samenvatting der meest kenmerkende eigenaardigheden van het contract, de chronologische volgorde zooveel mogelijk vast gehouden, echter met dien verstande, dat ik bÿ elkaar hoorende groepen van rechten, zooals de Leidsche groep en de Haagsche groep steeds te samen heb gehouden en ook het geheel op zich zelf staande Amsterdamsche recht zoo weinig mogelijk versnipperd heb. Toch maakt de onderlinge verscheidenheid, welke dikwijls vooral kleinigheden betreft, het zeer moeilijk om een direct overzichtelijk beeld te geven en tegelijk de ontwikkelingsgang niet uit het oog te verliezen. Vooral waar deze laatste soms anders en altijd zeer on gel ijk is.

Gevallen van continuïteit en ontwikkeling binnen dezelfde rechtskring heb ik zooveel mogelijk tot hun recht laten komen. Of ik echter in dit alles geslaagd ben?

Zooals wij reeds zagen, zwegen de HoUandsche rechtsbronnen aanvankelijk geheel over de vraag, of voor het tot stand komen der huurovereenkomst al dan niet het geven van een godspenning vereischt is. Het plakkaat van het Hof van Holland te Den Haag van 1608 legt uitdrukkelijk vast, dat het geven van een godspenning geen vereischte is voor het ontstaan van het contract. Er worden in dat stuk regelingen gemaakt betreffende de dienstlwden „die haer by yemandt hier inden Hage, ofte binnen den bedryve van dien, jegenwoordigh in dienst verbonden hebben, ofte hier naemaels in dienste verbinden sullen voor seeckeren tydt, ’t zy datse daer toe eenige Godtspenningh ontvangen sullen hebben ofte niet . . . .” (208). De Haagsche Magistraat nam dit in 1639

(298) Hof Den Haag 1608. art. 1.

24

over (29!)) en beide eollegieën (300) herhalen het nog eens in 1679 (301). Dit gold nog in 1823 (302). Hetzelfde beginsel vindt men te Botterdam (1638) (303), Leiden (1658), Haarlem (1610—1665—1693) (301), Delftland (1670) (305), Schieland (1611—1720) (306) en Gorinchem en het Land van Ark el (1713) (307). Het recht der stad Amsterdam staat in 1612 op hetzelfde standpunt (308). In 1003 kan men echter in de nieuwe keur van dat jaar lezen: „soo wanneer een dienst-meyd . ... bij iemand ’t sy meester ofte vrouw, om die te dienen haer besteed ofte verluierd ende Godspenning ontfan-

• (299) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag 27 April 1639, art. 1.

• (300) nbsp;nbsp;nbsp;Over de bevoegdheden en de jurisdictie van het Hof van Holland zie men Fucin: Den Haag en Batavia in Verslagen en Mededeelingen VII, p. 548; N. J. Pabon: Die Haghe als ambacht, parochie en waterschap tot het einde der 16de eeuw in Jaarboek van „Die Haghe” 1924, p. 70 en vooral p. 149; het slot der ordo'nnantie van 1 Mey 1608 en art. 11 van die van 29 November 1679; Provisionele Ordre tusschen ’t Hot en den Hage 27 Sep-temberl614, G. P. B. II, p. 1377; Resolutieboek van den Hove van Hollandt 5 September 1674—31 December 1685, Rijksarchlef Den Haag Hof 284, fol. 222: De Baljuw Rosa heeft op de vraag van den President van het Hof, dat hem voor zich had ontboden „wat redens hy hadde gehadt om een voetknecht van syne Hoog-heyt alsmede een knecht van den Heer Ouwerkerk te doen indagen voor den Haghe, daer deselve syn domestycquen van den Heer Stadhouder en dienvolgende notoire suppoosten van den Hove”, geantwoord: „dat hy ’t selve hadde gedaen met preallable kennisse van syne Hoogheyt, dat oock hy meynde dat sulx hadde moeten doen propter convenitatem causa, soo is hem daer op aengeseyt, dat die saecke soude hebben te laten varen, met welcke antwoorde hy ook is gedimltteerd”; Lijst van Suppoosten in Mr.

• P. Bobt: Alle de wercken ed. 1731, II, Tractaet van arresten p. 516; Nederlandsch Plakkaat en Rechtskundig Woordenboek, III en IV, p. 500 en vlg. en I en II, p. 305 en vlg.; de Riemer: Be-schryving van ’s-Graven-Hage 1739, II, p. 64—67, 76, p. 447, bijlage LXV en p. 467, bijlage LXXVI; dergelijk voorschrift voor Grand Conseil 27 September 1529 in Ordonnances Statuts, stile et manière de procéder laits et décrétez par le Roi Don Philippe II pour son Grand Conseil éd. 1721, p. 223.

• (301) nbsp;nbsp;nbsp;Hof Den Haag 1679, art. 3 en Den Haag 6 December 1679, art. 1.

• (302) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag 1823, art. 1.

• (303) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam, art. 1.

• (304) nbsp;nbsp;nbsp;Art. 1.

• (305) nbsp;nbsp;nbsp;Art. 78.

• (306) nbsp;nbsp;nbsp;Schieland 1644, art. 50 en 1720, art. 62.

• (307) nbsp;nbsp;nbsp;Gorinchem 12 Maart 1713, art, 3.

lt;308) Ordonnantie 7 Augustus 1642, art. 3. Noordkerk: Handvesten II, p. 448 en Rooseboom: Recueil éd. 1644 en 1656, p. 261, art. 29.

25 gen hebbende . . . .”. Een maand later verklaart de magistraat echter uitdrukkelijk: „hare intentie geensints te syn, om door dese laetste keure de penen en straffen bij vorige keuren tegens de dienstmeyden, minnemoers en knegten gesta-tueert te verminderen, maer veel eer om in haer geheel te laten” (309). Toen in 1758 alle „voorige willekeuren” werden afgeschaft en door een nieuwe vervangen, werd daarin weer duidelijk gesproken over dienstboden ,,2ig hebbende verhuurt, ’t zy een godspenning gegeeven zy of niet”. Dit is in 1785 zoo gebleven, toen de oude keur nog eens letterlijk opnieuw is afgekondigd (310).

Een vormloos contract treft men verder aan in Beemsterland (1624—1699—1735) (311), Dordrecht (1643—1774) (312) en in de aan die stad toebehoorende Vrije Baronie van de Mer-wede .(1786) (313), Delft (1673—1682—1716) (314), Alkmaar (1675—1805) (315), Hoorn (1683) (316), Enkhuizen (1692) (317),

• (309) nbsp;nbsp;nbsp;Noordkebk: Hantvesten enz., II, p. 449, Ordonnantie van 12 Januari 1663 en 9 Februari 1663.

• (310) nbsp;nbsp;nbsp;Noordkebk; Hantvesten enz., IV, p. 62, Ordonnantie van 31 Januari 1758, art. 1, en die van 28 Januari 1785 in het gemeente-archief te Amsterdam, art. 1.

• (311) nbsp;nbsp;nbsp;Beemsterlands Keuren, Wetten ende Ordonnantieën aangaande de civile regten, éd. 1698, p. 95, art. LXXV : de eerste keur van 13 September 1624 is geamplieerd op 22 Februari 1699; het is mij niet gelukt na te gaan welke de oorspronkelijke bepalingen zijn en wat er later aan is toegevoegd. Nadere Amplia-tieën: keuren op diverse tijden gearresteerd (zonder jaar), p. 5: Keur van 1 November 1735, art. 1: gods- of denkpenning.

• (312) nbsp;nbsp;nbsp;Keur van 13 Maart 1643, art. III gemeente-archief Dordrecht no. 2495 d, ook in afschrift in het gemeente-archief te Zierikzee; zij is gerenoveerd en geamplieerd op 29 September 1774 art. V gemeente-archief Dordrecht.

• (313) nbsp;nbsp;nbsp;Keur van Baljuw en Mannen van de Vrije Baronie en Heerlijkheid de Merwede 14 Februari 1786 art. V gemeente-archief Dordrecht; deze keur is geheel gelijk aan de Dordtsche van 1774.

• (314) nbsp;nbsp;nbsp;Keur van 5 Juni 1673, gedrukt exemplaar tusschen de folio’s 56 en 57 van het achtste Keurboek van Delft, gemeentearchief aldaar; ook in de verzameling Plakkaten Kon. Bibliotheek Fol. Portf. 54, art. I; Keur van 4 Augustus 1682 in het negende keurboek van Delft, fol.. 76 gemeente-archief aldaar, art. 1, gerenoveerd 17 Februari 1716.

• (315) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantieën en statuten der stad Alkmaar 1675—1724, gemeente-archief Alkmaar 2-111-4/2. Geamplieerde keur van 7 September 1676, p. 45, Tit. VII, art. I, (de datum van de oorspronkelijke keur is mij niet bekend) ; en Verzameling van Keuren en ordonnantieën binnen de stad Alkmaar: Keuren van 15 Mey 1806, éd. 1805, I, p. 39, Tit. VII, Van Dienstboden, art. 1.

• (316) nbsp;nbsp;nbsp;Keur van 30 Juni 1683, gerenoveerd 22 April 1748 en 17 Mei 1756, éd. 1783, art. 1 gemeente-archief van Hoorn en

26

Leiden (1703) (318), Rotterdam (1719) (319), Schiedam (1758) (320), Watergraafs- of Diemermeer (1760) (321) en Rijnland (1785) (322).

Óp dezen regel bestaan nagenoeg geen uitzonderingen. Alleen in liet toen nog niet bij Holland geïncorporeerde

• C. A. Abbing: Geschiedenis der stad Hoorn, gedurende het grootste gedeelte der XVIIde en XVIIMe eeuw, éd, 1841, I, p. 171; In de considerans van deze keur wordt gesproken over de vele klachten „niet tegenstaande voorgaande keure tegens de ongeregeltheeden der dienstboden . . . ,”. Deze oudere keur is mij echter niet bekend.

• lt;317) Willekeur van Enkhulzen 28 October 1692 in het keurboek in het gemeente-archief aldaar: art. 1 zegt dat zich niet van hun huur mogen ontslaan ot deze opzeggen „hetzy door het weder-brengen van den ontfangen Godspenning, of op eenlge andere wyze”, waaruit ik afleld, dat het contract ook op andere wijze tot stand kon komen, dan alleen door het geven van een Godspenning.

• (318) nbsp;nbsp;nbsp;Nieuwe keure op de dienstboden te Leyden, 8 Maart 1703, art. VI.

• (319) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie 25 Maart 1719, art. XIV in de Generale Keure en Ordonnantie van Rotterdam, 1732, II; ook afzonderlijk uitgegeven in 1725. Deze ordonnantie is een wijziging van die van 27 Januari 1680, welke echter niet meer is te vinden. Volgens de „Particuliere memorie op de geconcipieerde Generale ordonnantie” in het gemeente-archief te Rotterdam, p. 52, XVI, zijn uit die ordonnantie weggelaten „eenige saken die buyten practycq zyn, en toeschynen als nauwllkx practicabel”. Ook is hetgeen bepaald is over de ambachtsgezellen uitgevallen omdat hun „dienst van een geheel andere natuyr is” en vrijwel geheel beheerscht wordt door de ordonnantieën op de particuliere gilden. De ordonnantie van 1719 „reflecteert genoegsaem alleen op de huys-diensten en diergelyke”. De Particuliere memorie maakt verder nog melding van een keur betreffende „het mogen doen vertrekken van de dienstboden die rebelleren”, maar ook deze keur is niet meer te vinden.

• (320) nbsp;nbsp;nbsp;Renovatie der Keure en ordonnantie rakende de dienstboden, 24 Maart 1758, gemeente-archief te Schiedam, art. 1; art. 8 verklaart de keur ook van toepassing op de moeder en dienstmaagden der godshuizen; een oudere keur is mij niet bekend.

• (321) nbsp;nbsp;nbsp;Keuren van de Watergraalfs- of Diemermeer, p. 105. Keur van 7 Januari 1760, art. II; het is zeer begrijpelijk, dat in dit baljuwschap zeer uitgewerkte bepalingen betreffende dienstboden en knechts voorkwamen, wanneer men bedenkt, dat zeer veel voorname Amsterdammers daar hun buitenverblijven hadden liggen, waarvoor veel personeel noodig was. Cont. M. B. van Nieder : Het verheerlykt Watergraaffs- of Diemermeer by de stadt Amsterdam (1768).

• (322) nbsp;nbsp;nbsp;Keure van den Baljuw en Mannen van Rynland 16 Augustus 1785, éd. 1785, art. I, gemeente-archief te Leiden.

27

Vianen (323) gold de regel, dat voor liet tot stand komen van het contract het overgeven van een godspenning noodzakelijk was. In de statuten en costuimen van het land van Vianen en Ameyde van 1613 kan men lezen ,,dienstboden .... by yemandt gehuyrt weesende, ende daer op een goodts-penninck ontfangen hebbende . . . .” (324). Te Brielle (1614) huldigde men eenzelfde opvatting, maar deed de godspenning ten goede komen aan de armen: „dat van nu voortaen als de jonckwyffs ende dienstboden liaer aen hare meesters ofte vrouwen ver-huyert sullen hebben voor een jaer, sal gegeven werden date-lick aen den armen tot een godtspenningh twaelff stuvers, ende voor een halff jaer zes stuvers, daerop zy gehouden zyn . . . .” (325).

Het meest bestreden euvel in de vorige periode: het niet in dienst komen na zich te hebben verhuurd, is, als zijnde van alle tijden, blijven bestaan en talrijke, soms zeer strenge repressie-maatregelen zÿn onontlieerlijk gebleken.

Het eerst komen zÿ voor te Vlaardingen (1593) tegen den „huyrlingh (die) onwilligh is in het aengenomen werck ofte dienst te komen”. De werknemer mag ,,den onwilligen daer over .... beklagen aen den officier ende by soo verre hy in iemans anders werck is, sal hy ook deselve meester van de werck daer den onwilligen is, ofte die hem te werk gestelt heeft, hetselve werck mogen verbyden ende hem doen insi-nueeren, dat hy den onwilligen uyt syn werk laet gaen, metterdaet op de boete van V ’s heeren ponden doende voors. den onwilligen gebieden terstont te komen in syn huyr ofte eerst aengenomen werck”. Weigert hij dan nog, dan mag de officier hem op eigen kosten gijzelen tot hij wel in dienst wil komen, „ofte dat hy een ander in syn plaetse gestelt heeft daer den geïnteresseerde mede te vreden is”. Hy blijft echter gehouden den gedupeerden meester „te beteren, de coste, schade ende intereste, die door syn onwilligheyt gedaen ofte geleden syn”. Hÿ mag echter verzet doen tegen de gijzeling, waaromtrent door schepenen bÿ kort recht zal worden beslist (326).

• (323) nbsp;nbsp;nbsp;Geschiedkundige Atlas van Nederland; H. Brugmans: De Republiek der Vereenigde Nederlanden in 1648, p. 54.

• (324) nbsp;nbsp;nbsp;Statuta et Consuetudines Vianensis et Ameydensis 24 Januari 1613, éd. J. A. VAN DER Meulen, 1685, rubr. II, art, XIII, p. 67 ; misschien is hier invloed van het naburige Utrecht in het spel.

• (325) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie van 10 Mei 1614 noopende de dyenstbooden ende jonckwyffs schuersters ende wasters, art. 2. Navorscher 1900, p. 477.

• (326) nbsp;nbsp;nbsp;Keurboek van Vlaardingen 1582—1607, Inventaris Oud Archief no. 52, 64/65; verder no. 55, p. 225/26 en no. 56, p. 59/62.

28

Oudewater (1605) en Delft (1608) (327) bepalen hetzelfde met minder strenge sanctie’s. In deze laatste stad moet de meester „ingehuyr den dyenstboden” in dienst ontvangen op straffe van dezelfde boete als het weigerachtige personeel dat echter „mede uyt de stadt (moet) vertrecken”.

Het plakkaat van het Haagsche Hof van 1608 houdt een gelijke regeling in, maar met een zeer zware sanctie, welke niet alleen in 1630 en in de beide ordonnantie’s van 1679 voorkomt, maar waarvan in 1823 nog melding wordt gemaakt. Den dienstboden is het niet geoorloofd „sonder buyten wettige redenen daer nyt te ... . blyven .... of den G-odts-penningh weder te brengen” op verbeurte van boete „en dat sy daer en boven na gelegentheydt en exigentie van saken op de aen-klachten van haer heeren, meesters en vrouwen, met het spin-tucht-huys of anders arbitralyck (328) sullen werden ghe-straft ende sullen boven ende behalven de voorsz. poenen noch even wel gehouden wesen, en verbonden zyn de voorsz. dienst te presteren, sonder haer binnen den selven tydt aen andere te mogen verbinden, op poene datse by de officiers tot haren kosten datelick daer uyt de huysen gehaelt en tot haren eersten ofte vorigen aengenomen dienst geconstringeert sullen werden, sonder dat sy haer in de selve haren vorigen dienst daer over onbetamelyck, wederspannigh, baldadigh, ofte on-trouwelyck met woorden ofte wercken tegens haer heeren meesters vrouwen ofte yemandt van het huysgesin sullen vermogen te dragen, op poene van twintigh gelycke gulden, ende daer en boven gebracht te werden in het Spin of Tuchthuys van den Hage ofte andersints ter arbitrage van desen Hove, of van den gerechte deser plaetse”, zooals de bepaling in 1679 luidt (329).

In dat jaar is ook de slotzin aan de ordonnantie van 1608 toegevoegd.

Het Haagsche recht zwijgt over een door een sanctie ge-

• (327) nbsp;nbsp;nbsp;Keur 16 Maart 1608, vijfde keurboek stad Delft, fol. 232 en vo: dyenstboden uuyter huyre nyet mogen lopen; gemeentearchief Delft.

• (328) nbsp;nbsp;nbsp;Het spinhuis is er in 1679 ingevoegd, 1608 en 1639 spreken alleen over arbitraire correctie „Naer gelegentheyt ende exigentie van der saeoke”.

• (329) nbsp;nbsp;nbsp;Het is mij niet mogen gelukken na te gaan in hoeverre deze strenge straf in de praktijk is toegepast en of zij effect heeft gesorteerd. In het weinige, wat er van het archief van het tuchthuis in het gemeente-archief te Den Haag aanwezig is (R. A. 822—823 en 824) is daaromtrent niets te vinden; de lijsten van gevangenen, 1767—1771, maken geen melding van mannelijke of vrouwelijke dienstboden. Ook van elders is mij geen gegeven bekend.

29 steunde verplichting van den werkgevet om het eenmaal gehuurde personeel ook werkelijk in dienst te nemen.

Hetzelfde recht vindt men bÿ de geheele hierboven genoemde Ilaagsche groep. Ook in Schieland (1720) vinden wij de bedreiging met spin- of tuchthuis, maar waarschijnlijk wijs geworden door de ondervinding en gedachtig aan het spreekwoord met onwillige honden is het slecht hazen vangen, vinden wy daar aan de bepaling, betreffende het in dienst brengen van onwillige dienstboden met den sterken arm, toegevoegd, dat dit alleen zal gebeuren „ten believe van hare meesters of vrouwen” (330).

Ook voor wat de verplichting tot in dienst treden betreft heeft te Amsterdam het Middeleeuwsche recht tot 1663 gegolden (331). Eerst in dat jaar is het oude stelsel verlaten en vervangen door de bepaling dat zij die „op de behoorlike tyd niet in liaer huer komt” zal verbeuren ,,een vierde part van des selfs .... in een half jaer bedongen huerpenningen, den meesters ofte vrouwen by de Heeren commissarissen van de huwelikse saken te adjudiceren; en daer en boven na gelegen-heyd van saken op de klagten van de voorsz. meesters ofte vrouwen aen de heeren schepenen te doen respeotievelik met het spinhuys, tugthuys ofte anders tot discretie van de gesegde heeren schepenen sal of sullen werden gestraft” (332).

Dit alles blijft in hoofdzaak zoo in 1758; alleen kunnen door het personeel „wettige redenen van belet” worden aangeveerd en heeft men ook de zonderlinge bepaling betreffende het ophalen van onwillig personeel in de keur opgenomen. In 1785 is daarin geen verandering gekomen (333).

Komen te Vianen (1613) de gehuurde dienstboden niet in dienst, dan moeten zÿ aan de overheid als boete betalen „soo veel geldt als bedraeght een vierendeeljaers huyr daer voor

• (330) nbsp;nbsp;nbsp;Schieland 1720, art. 62.

• (331) nbsp;nbsp;nbsp;Nooedkebk: Hantvesten II, p. 498; Rooseboom: Recueil 1656, artt. 24 en 25.

• (332) nbsp;nbsp;nbsp;Hier vinden wij voor het eerst de bedreiging met spin-en werkhuis. Ik werd echter zeer teleurgesteld in mijn onderzoek in het archief van het spin- en werkhuis te Amsterdam: alleen de plaats van herkomst der tuohtelingen wordt opgegeven, niet hun beroep; verder wordt in verreweg de meeste gevallen alleen vermeld, dat zij zijn ingesleten „om syne bedelaerye” of in het geheel geen reden opgegeven. In de circa 25 eerste jaren na 1663 trof ik geen enkele knecht of dienstbode aan. Groot zal, naar ik meen, het aantal malen, dat deze zeer strenge straf werd toegepast, wel niet geweest zijn. Conf. Mr. W. F. H. Oldewelt: Inventaris van het arohief van het Spin- en nieuwe werkhuis tot 1870, no. 39 en vlg. en no. 118 en vlg.

• (333) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1758, artt. 2 en 3; zoo ook Amsterdam 1786.

30

sy gehuyrt zyn, ofte èn sullen binnen een half jaer by nye-mant onder de heerlyckheydt van Vianen ende Ameyde in huyre ontfangen worden, het welck sal staan tot optie van den geenen die haer gehuyrt hadden . . . ., ten waere die dienstbooden eenigo wettige redenen ofte motiven hadden, waer deur sy refuseerden in die huyre te treden, hetwelck sal staen tot erkentenisse des Gerechts”.

Te Brielle (1614) moeten zij, die nalaten in dienst te komen, een hooge boete betalen „ende die geen geit hebben te geven, sullen daervooren drie dagen te water ende te broode geleyt werden, ten ware dat zy eenighe redenen hadden, die sy gehouden zyn voor den eersten Meye ende den eersten November respectieve den Magistraat te coemen verclaren, om deselve te examineren ende daerop te disponeren, off zy in hare huyre gehouden sullen zyn te gaen ofte niet” (334).

Het recht van Beemsterland (1624—1699) bepaalt dat de dienstbode, die niet komt, een kwart van het bedongen huurloon verbeurt en, op klacht van den bedrogen meester, tevens arbitrairlijk kan worden gestraft. In 1735 is daar nog aan toegevoegd, (behalve een vermeerdering van een kwart tot het halve loon) het verbod zich te mogen verhuren en zoo zij zich daaraan niet houden, de sanctie uit hun dienst te worden gehaald en tot hun eersten dienst te worden geconstringeert „zoo het den huurder gelieft” (335).

Dordrecht (1643) straft het niet in dienst komen met boete en het zoo noodig laten ophalen van de weigeraohtigen. In 1774 verscherpt de magistraat deze bepaling door een bedreiging met arbitraire correctie in geval van niet-betaling der boete en een verbod om zich bij eej ander te verhuren. Wettelijke redenen van verontschuldiging kunnen echter worden aangevoerd en het ophalen geschiedt alleen op wensch van den meester. In de Merwede geldt hetzelfde sedert 1786 (336).

In de Zes Hoofddorpen van Waterland volstaat men in geval van het hier besproken verzuim met het opleggen van een boete (1673) (337). Dit is in het algemeen ook in Waterland (1768) het geval (338).

Delft (1673—1682—1716) heeft weer wat ingewikkelder bepalingen. De nalatigen verbeuren natuurlijk een boete, maar zij mogen daarenboven ,,den tyt van ses maenden geduyrende

• (334) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, art. 3.

• (336) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXV en 1735, art. I.

• (336) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1774 en Merwede 1786, art. VI.

• (337) nbsp;nbsp;nbsp;Generale Keuren en Ordonnantleën van de Zes Hoofddorpen van Waterland .... zedert den jaaren 1673 en volgende gemaakt, éd. 1746, p. 38, art. XCIX.

• (338) nbsp;nbsp;nbsp;Generale Keuren en ordonnantieen van Waterland 21 April 1768, éd. 1768, art. DVII.

31 haer nergens anders ’tsy by den dagh, weeck ofte langer in dienst .... begeven” en moeten een reeds aangegane dienst verlaten op straffe van verdubbeling der boete. De meester kan verlangen, dat de dienst toch gepresteerd wordt. Zijnerzijds is de werkgever ook verplicht de dienstboden in den dienst te ontvangen of hen te betalen „een sesde part van de bedonge huyr-penningen waer mede sy ’t allen tyden sonder eenige redenen te geven sullen mogen volstaen”. Deze laatste bepaling is sedert 1683 vervallen (33amp;).

In de Baronie van Ysselteyn (1675) wordt wel gezegd, dat de dienstboden op tÿd in dienst moeten komen „alwaer ’t dat hy of zy in voorgaende dienst by andere wilde blyven”, maar een sanctie wordt niet genoemd (340).

Het Alkmaarsehe recht van 1675 beboet de onwillige dienstbode met een bedrag gelijk aan het halve bedongen dienstloon, dreigt tevens met arbitrale correctie en geeft den werkgever de bevoegdheid haar te laten ophalen, wanneer hÿ zulks wenscht. In 1805 is alleen een boete gebleven, versterkt door het verbod om zich ergens anders te verhuren gedurende den tijd dat hun eerst aangegane contract nog looigt;ende is. In geval van herhaling kan zij te water en te brood worden gezet. De werkgever mag zijn dienstboden alleen weigeren om redenen ten genoegen van den rechter. In andere gevallen betaalt hÿ de reeds gegeven godspenning benevens een vierde van het huurloon (341).

Het Hoomsche recht van 1683 is op dit punt gelÿk aan het oudste Alkmaarsehe recht. Te Enkhuizen wordt den on-wüligen dienstboden voor den tÿd van een half Jaar het recht ontzegd zich wederom te verhuren op straffe van een boete, welke moet worden voldaan door den meester, die willens en wetens een dergelÿke contractbreukige dienstbode heeft gehuurd (1693).

Leiden (1703) en Rijnland (1785) hebben ongeveer gelÿke bepalingen, welke boetebedreiging, arbitrale correctie en het met den sterken arm terugvoeren in den aangenomen dienst inhouden, benevens een verbod om zich aan anderen te verhuren.

Dit alles vindt men ook te Rotterdam (1719) (342) en te Schiedam (1758).

• (339) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1673, artt. I en II ; 1682—1716, art. I.

• (340) nbsp;nbsp;nbsp;Handvesten der stad en Baronnye van Ysselsteyn, éd. 1675 en met ampliatieen 1710, p. 39, art. X.

• (341) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1806, artt. 1 en 6.

• (342) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XIV, XV en XVI; gedurende den loopenden huurtijd wordt een nieuwe overeenkomst „gehouden voor kragteloos en van onwaerde”; het gebruikmaken van den sterken arm Is aan de prudentie van den werkgever overgelaten.

32

Te Watergraaffs- en Diemermeer (1760) verbeurt de weigerachtige dienstbode het huurloon en beloopt een arbitraire correctie.

Om te beletten, dat een huurcontract niet reeds in den aanvang door wanpraestatie niet behoorlijk wordt uitgevoerd, treft men in verschillende rechten nog bijzondere voorschriften aan, waarvan ik de voornaamste hier laat volgen.

Het oudste Leidsche recht van 1583 zegt: „ende niemand en zal dien persoon (die zijn werk of dienst niet heeft volbracht) te were mogen stellen, of in zynen dienst nemen, gewaerschouwet wezende van zyn voorschreve gebrec, op pene van gehouden te zyn de schade te beteren”.

Te Gouda (1592) beloopt hÿ daarenboven nog een boete. De rechten van Putten (1587) (343), Oudewater (1605) (344) en Rhoon en Pendrecht (1704) (345) zijn gelijk aan het Leidsche voorschrift.

Ook het Haagsche recht van 1608 verbiedt op straffe van boete dienstpersoneel in dienst te nemen zonder eerst te onderzoeken „of sy aen niemandt anders inde selve tyt met belofte van dienst te doen en zyn verbonden”, wat zoowel geldt voor den verhuistijd, als daarbuiten. „Ende al evenwel (zullen zÿ) niet mogen ghenieten den dienst vande selve boden, dienaers of jonghwyfs als vooren”. Hierin is in 1639 en 1679 geen verandering gekomen en nog in 1823 is een dergelijke bepaling in werking geweest (346). Hetzelfde kan men lezen te Rotterdam (1638) (347), Leiden (1658) (348), Haarlem (1640—1665—1693) (349), Delftland (1670) (350), Schieland (1644—1720) (351) en Gorinchem en het Land van Arkel (1713) (352).

De Amsterdamsche Keur van 1642 is met het bovenstaande in overeenstemming, maar in de latere keuren komt het voorschrift niet meer voor. Sedert 1682 moet het personeel, dat zich komt verhuren, vertoonen „een behoorlyck, klaar en omstandig geschrift (van den vorigen meester, waaruit moet blÿken) (dat de selven sig wel betanielyk en getrouw, ten genoege van zijn laatste meester) in haar dienst heeft ge-

• (343) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1687, art. 29, II.

• (344) nbsp;nbsp;nbsp;Oudewater 1605, art. 127.

• (345) nbsp;nbsp;nbsp;Rhoon en Pendrecht 1704, art. 3.

• (346) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag 1608, 1639 en 6 December 1679, art. 4; Hof 1679, art. 8; 1823, art. III.

• (347) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1638, art. 4.

• (348) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1658, art. V.

• (349) nbsp;nbsp;nbsp;Haarlem 1640, art. V; 1666 en 1693, art. IV.

• (350) nbsp;nbsp;nbsp;Delftland 1670, art. 82.

• (351) nbsp;nbsp;nbsp;Schieland 1644, art. 50, lid 5; 1720, art. 82.

• (362) nbsp;nbsp;nbsp;Gorinchem-Land van Arkel 1713, art. 8.

33 dragen”. Slaat de meester geen acht op dat stuk, dan betaalt hÿ 100 gulden boete en verzuimt de knecht het te geven, dan gaat hij voor 2 maanden op water en brood naar het tucht-of spinhuis. In 1758 is deze bepaling echter weer vervallen (353).

Te Vianen (1613) is het verboden om personeel, waarvan de werkgever weet, dat het reeds contractueel is verbonden, gedurende den termÿn van een half Jaar te huren.

„Ende opdat de lichtveerdighe dienstbooden ende meysens te minder oorsaecke ende occasie souden hebben” hun contract te verbreken bepaalt Brielle in 1614, dat niemand, op straffe van boete, met een contractbreukige een nieuw’ contract aangaan en van dergelijke diensten gebruik maken mag, tenzij het vorige contract is verbroken om „soufisante redenen, die by den magistraet sullen wesen geapprobeert” (354).

In Beemster (1624—169!)—1735) wordt hij beboet, die personeel huurt „ten sy alvoren by behoorlyk, klaar en omstandig geschrift off mondeling bescheyd van de Heer Meester ofte Vrouw (by wden soodanige laast gediend sullen hebben) sal blycken, off verstaan werden dat deselve sig wel, beta-melyk ende getrouw ten genoegen van soodanige laatste heer, meester ofte vrouw, in haar dienst gedragen hebben” (355).

Ook te Dordrecht (1643) is een onderzoek naar het al dan niet verbonden zijn van personeel, dat zich wal verhuren, voorgeschreven, w’elk gebod in 1774 is blijven bestaan en ook in de Merwede (1786) is te vinden (356).

De werkgever verbeurt te Delft (1682—1716) een boete van 6 gulden voor iederen dag, dat lip dienstpersoneel, waarvan hem is aangezegd, dat het op eenige wijze contractbreukig is, langer dan 24 uur in zijn dienst houdt (357).

In Putten (1684) is eveneens een onderzoek naar de beëindiging van het vorige huurcontract voorgeschreven en wel in hoeverre die „wel en met getrouwigheid tot vergenoeginge van den voorige heer (is) volbragt” (358).

Leiden (1703) (359), Schiedam (1758) (360) en Rijnland (1785) (361) hebben voorschriften, welke met de oude Haag-sche bepalingen overeenkomen.

• (353) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. IV: Recueil art. 30; 1682, art. 1.

• (354) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, art. 6.

• (355) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXVI; 1735, artt. HI en IV.

• (356) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. IV; 1778, art. IV; Merwede 1786, art. IV.

• (357) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1682—1716, artt. II en V.

• (358) nbsp;nbsp;nbsp;Putten, art. III. Keuren en ordonnantiën der landen van Putten 11 Juni 1722, ed. 1722, p. 37.

• (359) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, artt. VI, XI.

• (360) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam 1758, art. V.

• (361) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, art. V.

Themis, XCIU (1932), le st. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3

34

Leiden (1703) en Rotterdam (1719) beboeten zeer zwaar de dienstboden, die een verkeerde of valsche naam opgeven of iets verzwijgen of onjuist opgeven omtrent den dienst, welke zij tussehentyds verlaten hebben. Zÿ moeten koffers en kisten „en daer in hetgene dat tot liaer lyf noodig is” bij hun komst medebrengen (362).

In de Watergraafs- en Diemermeer moet de werkgever, alvorens een contract aan te gaan, eerst inlormeeren, of de huurling reeds eerder daar heeft gediend, zijn diensttijd heeft volbracht en of hij misschien nog jegens een ander is verbonden (1760) (363).

Nu rest mÿ nog na te gaan, wat het Hollandsche recht bepaalde omtrent den tijd der indiensttreding.

Te Delft worden in 1602 de verhuisdagen voor dienstpersoneel voor het volgende jaar vastgesteld op 1 Mei en 1 November en de gebruikelijke duur der overeenkomst derhalve op 6 maanden. Uit de aan deze keur toegevoegde overgangsbepalingen volgt, dat vóór dien tijd de overeenkomsten liepen tot Bamisse (1 October) (304). Deze data worden niet meer vermeld in de jongere keuren dier stad. Wel treft men daarin aan de vrijwel algemeen in Holland geldenden regel dat het personeel gehouden is ,,binnen den derden dagh, dat de huyr ingegaen sal zyn, in haren dienst te komen op peine van te verbeuren eene guide daegs voor yder dagh sie sy laeter in haer huyr treden sullen, welche boete ten behoeve van de meesters ende vrouwen geappliceert ende by deselve aen het bedongen loon gekort ende iugehouden sal werden” (1673— 1682—1716) (365).

In het algemeen geldt natuurlijk overal, dat het contract een aanvang neemt op „de bedongen ende gepraefigeerden

De hierboven genoemde Delftsche bepaling treffen wy reeds in 1608 en 1639 te Den Haag aan. Van de verhuisdata wordt dan echter nog niet gesproken. Deze blaken eerst in ’s Hofs ordonnantie van 1679, welke overigens niets aan het oude recht veranderen (366).

• (362) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XVII en XX.

• (363) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraaff- en Diemermeer 1760, artt. I en III.

• (364) nbsp;nbsp;nbsp;Keur van 1 September 1602: vijfde Keurboek van Delft fo. 244 vo. gemeente-archief.

• lt;365) Delft 1673—1682—1716, art. III.

• (366) Den Haag 1608 en 1639, art. 2; 1679, artt. 4 en 5; soms stelt het Hof ook andere verhuisdata vast, b.v. in 1795: 30 April en 1 Mey, in 1796 3 en4 Mey en in 1797 2 en 3 Mey, misschien meer met het oog op de ontruimingen van huizen, maar daardoor natuurlijk ook van belang voor de dienstboden. Rijksarchiel te Den Haag, Resolutieen Hof van Holland nos. 6040—6041 en 6042: 1795, fol.’s 419—459 en 461; 1796, fol. 317 en 1797, fol. 396.

35

Hetzelfde recht vinden wij bij de geheel Haagsohe groep (3G7).

Te Amsterdam is sedert 1642 aan het personeel de verplichting opgelegd om in dienst te komen „binnen den sesten dagh na Mey en November, respective”. In 1682 is dit veranderd in den vijfden dag; de meester is verplicht de gebruikelijke boete op het loon te korten: zÿ mogen hen niet ,,verschoonen om eenige oorzake, maar die metterdaad aan haar huur-penningen korten, op verbeurte van 25 guldens”. In 1758 wordt de oorspronkelijke termijn weer hersteld en is in 1785 behouden gebleven (368).

Het Brielsche recht van 1611 noemt als aanvangsdata 1 Meye ende 1 November ofte Alderheyligen. Op die data moeten zij in dienst komen „ofte ten uytterste twee dagen daernaer” op zware boeten (369).

In Beemsterland geldt geen andere bepaling, dan dat het personeel binnen den vijfden dag in dienst moet komen (1624— 1699^1735 (370).

Dordrecht (1643'—1774) en de Merwede (1786) sehrÿven voor dat het personeel uiterlijk op 4 Mei en 4 November moet komen in den dienst, welke geacht wordt op den eersten dier maanden respectievelijk een aanvang te hebben genomen (371).

Ook in Alkmaar (1675) zijn Mei en Alderheyligen de vervaldagen; men moet binnen 3 dagen in zijn huur zijn. In 1805 moet men „den eersten dag van den bepaalden tyd” in dienst komen. Blijft men langer dan 7 dagen weg, dan wordt men geacht weigerachtig te zÿn „alles, tenzy zodanige dienstboden

• (367) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1638, art. 2; Leiden 1658, art. 2; Haarlem 1640—1665—1693, art. 2; bij keur van 26 April 1757 werd te Haarlem de verhuisdatum van 1 Mei op 30 April verzet, omdat 1 Mei op een Zondag viel, welke keur in het algemeen betrekking heeft op het ontruimen van huizen. Verzameling Kon. Bibliotheek Pol. Portt. 55; Delftland 1670, art. 80, al. 1; Schleland 1644, art. 50, al. 2 en 1720, art. 63; Gorinchem en Arkel 1713, artt. 4 en 5.

• (368) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. 2; Recueil art. 28; 1682, art. 11; 1758 en 1785, art. 2.

• (369) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, artt. 1 en 2; op 25 April 1583 werd in den Briel en voor Voorne op straffe van boete bevolen, dat „volghende de placcate van de rétracté van de thyn daeghen, uit beginsel! van den jaere gheretracteert, dat allen booden, knechts ende meyssens, zoowel! te plattenlande als binnen deser stede, zullen blyven dienende totten elffden Meye nu eerst commende, sonder voor denzelven dach wyt haerluyder huyre te maeghen gaen”. De Navorscher 1900, p. 477.

• (370) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXXIV; 1735, art. XIH.

• (371) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1642, art. 2; Dordrecht 1774 en Merwede 1786, artt. V en VH.

36 de toestemming van hunne meesters of meesteressen mogten hebben verkreegen om een of meer dagen laater hunnen dienst in te treden, of wel dat zy eenige redenen mogten hebben, welke by den Regler worden goedgekeurd” (372).

Te Hoorn (1683) (373) en Enkhuizen (1692) (374) moet men uiterlÿk den vijfden dag in dienst komen op de gebruikelijke sanctie. In het baljuwschap Putten (1684) (375) worden 1 Mei en 1 November als verhuisdagen aange^vezen voor alle dienstboden, die op 3 Mei of 3 November in hun dienst moeten zijn. De bouwmeisjes en de bouwknechts verlaten hun dienst op 3 Mei en 3 November om den 5den daaraanvolgende in hun nieuwen dienst te komen.

Te Beverwijk (1700-—1731) moet de dienst worden aangevangen binnen den zesden dag na 1 Mei en 1 November op verbeurte van den gebruikelijken gulden (376).

Te Leiden (1703) (377) en Rotterdam (1719) (378) kan men slechts 3 dagen wegblijven alvorens in boete te vervallen. Dit is ook het geval binnen Rijnland (1785) (379quot;), waar de dienstboden in hun huur moeten komen „ten längsten op den derden dag met hun goed”.

Wanneer bij het toenemen der welvaart in de Republiek de behoefte aan allerlei soort dienstpersoneel steeds grooter wordt en zich vooral in de steden voortdurend meer personeel van allerlei gehalte gaat aanbieden, ontstaat op de arbeidsmarkt een groep tusschenpersonen, welke hun welhaast onontbeerlijke diensten bij het verhuren komen verleenen. Spoedig blijkt het dan ook noodig ten opzichte van de besteders en besteedsters regelend op te treden, De magistraat toch beschouwde deze personen als de oorzaak van de vele ongerechtigheden, welke zich bij het huren van dienstpersoneel voordeden. Zoo overweegt de Haarlemsche magistraat in 1693, dat de ,,ongeregeltheden der dienst-boden meest wert veroorsaeckt door opruytinge van de besteetsers ende voorloopers . . . .”. Reeds in 1608 wordt in Den Haag aan ,,besteetsters, voorloopers, ofte behulpers” verboden personeel, dat door hen reeds is besteed, weer opnieuw bÿ een ander te besteden voor het zijn tijd zal hebben uitgediend en evenmin personeel „te

• (372) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, artt. 2 en 8; 1805. art. 2.

• (373) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 2.

• (374) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 5.

• (375) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1684, art. IV.

• (376) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie ende keuren der stede van Beverwijk 6 Maart 1700, art. 180 en 8 September 1731, art. 187.

• (377) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, art. VIII.

• (378) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, art. XVIII.

• (379) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, art. II.

37 raden, loopen ofte helpen directlyek noch indirectelyck (hun contract te verbreken), nochte de selve uyt hunne huyren gheloopen wesende te assisteren, huysen ofte hoven” op straffe van boeten. Hetzelfde is in 1639 door de magistraat l)epaald en in 1679 zoo gebleven (380).

Soortgelijke bepalingen kan men bÿ de geheele Haagsche groep vinden (381).

In 1679 wordt het Haagsche recht uitgebreid met de bepaling, dat de besteedsters behoorlijk moeten informeeren naar ,,het comportement en gelegentheydt” van het aan te bevelen personeel en eveneens informatie moeten nemen of het zijn laatsten dienst heeft „uytighedient, en of sy in den selven haren dienst getrouw, eerlyck eiide betamelyck liaer hebben gedragen” met absoluut verbod om, in het tegengestelde geval dergelpk personeel verder behulpzaam te zijn (382). In Go-rinohem en in het land van Arkel treft men natuurlijk dezelfde bepalingen aan (1713) (383).

Een dergelÿk voorschrift kende men reeds te Amsterdam in 1642; dit is vrijwel onveranderd gebleven in 1758 en 1785 (384).

Dordrecht maakt in 1643 een regeling, waarbÿ alleen door de magistraat aangestelde en beëedigde besteedsters worden toegelaten en aan allen, die zidi daarmee bezig houden wordt gelast „hare namen binnen drie dagen ter secretarye alhier . ... te laten aenteyckenen . . . .”. Zy mogen alleen onverbonden personeel besteden en de contractbreukigen niet helpen. Behalve een verscherping der sanctie is daar in 1774 niets aan veranderd. In 1786 treffen wij in de baronie en heerlijkheid de Merwede hetzelfde aan (385).

Delft (167.3—1682 en 1716) (386) en Alkmaar (1675 en 1805) (387) hebben er zich, zÿ het dan ook in verschillende bewoordingen, alleenlijk toe bepaald den besteedsters het onderhuren te verbieden. In 1698 heeft Alkmaar zÿn recht

• lt;380) Hof 1608, art. V en 1679, art. 2; Magistraat 1639, art. V en 1679.

• (381) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1638, art. V; Leiden 1658, art. VI, conf. art. 4 Middelburg 1646; Haarlem 1665, art. VI en 1693, art. VII; Delft-land 1670, art. 83; Sehieland 1649, art. 60 en 1720, art. 65.

• (382) nbsp;nbsp;nbsp;Hol 1679, art. 1.

• (383) nbsp;nbsp;nbsp;Gorinchem en Arkel 1713, artt. 1 en 2.

• (384) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. 1, Recueil art. 27, 1758 en 1786, art. 1; 1682, art. 1; ook de besteedsters mögen niemand helpen, die niet voorzien is van een goed getuigschrift.

• (385) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. 1; 1774 en Merwede 1786, artt. I, II, III en XII.

• (386) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1673, art. X en 1682—1716, art. XI.

• (387) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, art. 4 en 1805, Tit. VII, art. 8.

38

nog aangevuld met de reeds besproken voorschriften van het Haagsche Hof van 1679 (388).

De stad Hoorn verbiedt op zware boeten den besteedsters om de dienstboden „uit hunne huuren te troonen ’tzy onder belofte van meerder loon, kermis en nieuwejaars-gifte, verval of andere voordeelen” (1683) (389).

Ik wees er reeds op, hoe heftig de Haarlemsche overheid in 1693 onstenid was over de gedragingen der besteedsters: zij verbiedt hen dan ook het personeel „aen te spreecken ende vraegen, of de selve verhuysen of niet, veel min solliciteeren, dat sy verhuysen souden”, waar dat ook gebeurt „op de straten ofte elders” op een boete van 250 caroli guldens met deze eigenaardige strafverzwaring, dat dit bedrag binnen 11 dagen moet worden betaald, zoo zij niet in het werkhuis willen terechtkomen. Deze straf wordt nog verzwaard tot 6 jaar „omme met haer handenarrebeyt haer kost tot discretie van de regenten te moeten winnen” en vervolgens met verbanning uit de stad „sonder oyt daer weder inne te mogen komen”, wanneer een dergelijk tusschenpersoon een contractbreuk uitlokt door „aen te raden ende te instigeren, om haer meesters ende vrouwen qualyck te bejegenen, ende alsoo een pretext te maecken, omme uyt de oude huure te geraecken”. Het bewijs der overtreding wordt geleverd „door de assortie ofte seggen alleen van soodanigen dienst-maegt, knecht ofte in dienst gebruyckt wordende persoon”. Ook het personeel, dat zich tot een dergelijke handelwijze laat overlialen, wordt beboet en wel met 500 gulden ten bate der armen. Of die er veel voordeel van zullen gehad hebben? (390)

Een systeem, dat aan het Dordtsche verwant is, zien wij in 1703 te Leiden (391) en in 1719 te Rotterdam (392) toegepast. Het aantal besteedsters wordt beperkt en zij worden door de regeering benoemd. In 1753 moet ook Haarlem dit stelsel overnemen om een eind te maken aan de „ongeregeltheden” der besteedsters en „particulier over de subomatien, die deselve menigmaal in het werk stellen om de dienstboden van hunne vrouwen af te troonen”. Derhalve moeten deze personen in het vervolg worden geadmitteerd en verplicht worden „zich heyliglyk te verbinden tot het nakomen van de ordonnantie d.d. 19 Dec. 1693” (393).

• (388) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 18 November 1698, artt. 1 en 2 in Ordonnantieen en Statuten der stad Alkmaar 1675—1724, p. 314 gemeente-archief Alkmaar.

• (389) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 5.

• (390) nbsp;nbsp;nbsp;Haarlem 1693, artt. VI en VIII.

• (391) nbsp;nbsp;nbsp;Lelden 1703, art. 1, aanstelling van 6 besteedsters.

• (392) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, art. 2.

• (393) nbsp;nbsp;nbsp;Resolutie wegens het aanstellen van besteedsters 11 July 1763: Keuren en ordonnantieen van Haarlem, I, p. 282.

39

De hierboven genoemde Leidsche ordonnantie waarborgt aan de geadmitteerde besteedsters een monopolie, waarop alleen nabestaanden van een betrefckingzoekende tot in den vierden graad, benevens voogden voor hun kinderen, zusters, broeders, neven, nichten en weezen inbreuk moigen maken. Een „bordeke” moet de besteedster als zoodanig kenbaar maken. Zij moeten betreffende haar cliënten informatie’s inwinnen en daarvan zonder iets te verzwijgen „in alle opreg-tigheid rapport doen”. Natuurlijk mogen zij contractbreukig personeel niet behulpzaam zijn. Komt haar een dergelijk geval ter oore, dan zijn zij verplicht haar medebesteedsters te waarschuwen. Het is geheel en al in strijd met hun ambt om „eendge dienst-boden ten huyse, daar sy inwoonen te gaan aanspreeken, veel min eenige van deselve dienst praesenteeren op een ander, nog haer onderwinden de selve ’t sy onder belofte aan grooter of meerder loon of onder praetext, hoe ’t ook soude genaamt werden, uyt haren dienst te lokken, daartoe te raden of directelyk of indirectelyk te wege te brengen, dat de voorschreve dienstboden haren dienst niet behoorlyk uyt dienen”. Dit alles op straffe van boete, verbanning en ontzetting uit het ambt (394). De Kotterdamsche ordonnantie houdt vrijwel gelijke bepalingen in (395).

Schieflam maakt in 1758 een zelfde soort bepaling als Den Haag in 1679 (396).

Ten slotte zÿ de aandacht nog gevestigd op het nieuwe Haagsche Reglement van 1805, waarmee het recht dier stad wordt aangevuld. Er worden vier vaste besteedsters aangesteld, wier plichten en rechten vrijwel overeenkomen met de Leidsche en Rotterdamsche keuren. In geval van contractbreuk van het personeel moeten zÿ, wanneer de werkgever zulks verzoekt en daarvoor een gulden betaalt, de ambtge-nooten waarschuwen en is het haar verder verboden een dergelijke dienstbode te helpen. Zij moeten naar waarheid inlichtingen geven en mogen het personeel niet uit hun dienst lokken. Daartoe mogen zij de dienstboden niet in hun huis „tot eenige byeenkomste toe .... laten, veel min, koffy, thé, ofte ander drank .... schenken” (397).

• 45. nbsp;nbsp;nbsp;Ik wees er reeds op (398), dat het Haagsche recht van

• (394) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, artt. I, II, III, V en IV.

• (395) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. 2 tot 13, art. 8: de besteedsters mogen geen dienstboden, „geduurende de tyd van der selver dienst of verbintenisse logeren of van logement verzorgen”.

• (396) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam 1758, art. 6.

• (397) nbsp;nbsp;nbsp;Reglement voor de besteders of besteedsters van dienstboden in Den Haag 28 Maart 1805 Gemeente-archiel: artt. I—X.

• (398) nbsp;nbsp;nbsp;Cont. no. 3 en no. 44.

40 161)7 met onbeduidende wÿzigingen is overgenomen door het kwartier der Veluwe (1681), Doesburg (1730), Arnhem (1731) en Harderwÿk (1734) (399).

Op deze rechten zal ik dan ook niet meer in byzonderheden terugkomen, maar alleen zoo noodig wijzen op een werkelijk verschil.

De opvatting, dat het geven en aannemen van een gods-penning geen vereischte is voor het tot stand komen van de huurovereenkomst tusschen meester en knecht, vinden wij te Nÿmegen (1649—1668—1671) (400), in het stad- en landrecht van Kuilenberg (401) (1680—1742) (402), waar over inpenning wordt gesproken, verder binnen de steden Zutphen (1685— 1708—1742) (403) en Doesburg (1700) (404), welke beide het woord meedpenning gebruiken.

Het tegenovergestelde kan men opmaken uit het oudere Zutphensche stadrecht van 1615 (405), terwijl ook dat van Tiel (1659) duidelijk spreekt over „dienstboden, die haer aen yemandt hebben verbeurt ende daer op den inpenningh ont-

• (399) nbsp;nbsp;nbsp;Veluwe 1681, art. III, Doesburg 1730, art. II en Arnhem 1731, artt. 2 en 3 spreken niet over godspenning maar over mede-penning.

• (400) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie der stad Nieumegen op het bestaden, ver-huyren ende houden van dienst-boden, dienst-maeghden ende min-nemoers met den aencleven van dien, 3 Oct. 1649, drukken van

• 1649 en 1651, art. 6; zelfde ordonnantie’s van 5 Februari 1668, druk van hetzelfde jaar, art. VI en 6 September 1671, druk van hetzelfde jaar, art. VI; alles in het gemeente-archief van Nijmegen.

• (401) nbsp;nbsp;nbsp;In 1720 gekocht door de Staten van het kwartier van Nijmegen. Prof. Mr. Fockema Andbeæ: Bijdragen tot de Neder-landsche Rechtsgeschiedenis, IV, p. 314.

• (402) nbsp;nbsp;nbsp;stad- en Landrecht des Graafschaps Cuylenborg zoowel in de editie van 1680 als in die van 1742, p. 33, Cap. IX, art. 1.

• lt;403) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie „aldus gearresteert in Senatu in de 14 dagen voor Petri des Jaers 1685, druk zonder jaar, art. 1; gemeentearchief te Zutphen, Stadregt van Zutphen, éd. 1708, tit. 25, art. 4.

Gereformeerde en geampliëerde stadtrechten van Zutphen, éd. 1742, Tit. 25, art. 4. Er staat „nadat sy haar door huir aan hare heeren, meesters of vrouwen verbonden of daar van een mede-penninck ontvangen hebben”.

• (404) nbsp;nbsp;nbsp;Reglement voor deser stadts dienstboden, 1 Mey 1700, art. 2 : „die sich andersints voir knecht, meyt, minne off ambaghts gesell komt te vermeden, ’t sy met een meedpenninok off sender . . . .” in het Register van reglementen en instructiën van de Magistraat van Doesburg, no. 138, p. 38 in het archief dier gemeente.

• (405) nbsp;nbsp;nbsp;Gereformeerd Stadrecht van Zutphen 1615, éd. 1638, Tit. XXV, art. 4.

41 fangen, syn gehouden haer selve in die huere in te stellen . . . .” (406).

Het niet komen in den dienst of het terugbrengen van den reeds aangenomen godspenning wordt in vrÿwel alle Gelder-ische rechten gestraft. Reeds in 1615 heeft het terugbrengen van den meetpenning in de stad Zutphen tot gevolg, dat het overeengekomen loon wordt verbeurd en de nalatige voor de keus gesteld de overeenkomst na te komen of de stad te verlaten. De rechten van 1685, 1708 en 1742 werken dit voorschrift nader uit door te bepalen, dat aan den werkgever een half jaar van het gestipuleerde loon moet worden uitgekeerd en de dienstboden toch gehouden zijn hun tijd uit te dienen „sonder haar te mogen liehelpen met eenigerhande uytvlugten, van uyt de stadt te willen vertrekken of dierge-lyke, teiizy dat sy quamen te trouwen”. In de stad Nijmegen wordt de knecht, die niet in dienst komt, gestraft met arbitrale correctie en mag hij zich daarenboven gedurende jaar en dag niet meer binnen de statt en het schependom verhuren (104!)—1668—1671). Te Tiel (1659) verbeurt de nalatige dienstbode een vierdepart van haar huur, te deelen tusschen de heeren en de armen. Echter de dienstboden, die in hun loopenden dienst willen blÿven, kunnen dat doen, maar moeten den meester, met wien zÿ den tweeden dienst contracteerden, een maand voor den aanvang wederom opzeggen en den in-penning terugbrengen. Strenger is de sanctie te Doesburg (1700) (407), waar een vierde van het loon aan den bedrogen meester vervalt, maar tevens arbitrale correctie kan worden toegepast. Bÿ hun ouden meester mogen zÿ alleen blijven, wanneer zij van dat voornemen 6 weken voor den vervaartÿd aan den nieuwen meester kennis geven en een dubbele mee-pening restitueeren. Zÿ mogen zich daarna natuurlÿk evenmin aan een derde meester verhuren.

Het stadrecht van Zalt-bommel (1721) (408), het landrecht van de Tieler- en Bommelerwaard c. a. (1721) (409) en dat der Vier Boven Ambten van Nymegen (1780) (410), welke drie

• (406) nbsp;nbsp;nbsp;Rechten, costuymen ende gewoonten der stadt Tyel 31 Augustus 1659, Deel I, tit. 23, art, 1, éd. 1660, p. 97,

• (407) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, artt, 2 en 3,

• (408) nbsp;nbsp;nbsp;Statregt van Zalt Bommel 7 April 1721, éd, 1721, Cap, 33, art, XVIII,

• (409) nbsp;nbsp;nbsp;Landregt van Thieire en Bommelre weerden mitsgaders Herwaarden, voorts de Heerlykheden en gerichten daar onder resorterende als oook ’t ambt van Beest en Renoy 17 April 1721, éd, 1721, Gap, 35, art, XVIII,

• (410) nbsp;nbsp;nbsp;Ampliatie van den 30 titel van ’t Landregt der Vier Boven Ambten van het Nymeegschen Quartiers d,d, 11 November 1780, afzonderlijk uitgegeven 1780, art, XXI, Verzameling Koninkl, Bibl, porti, 171.

42

rechten woordelijk aan elkaar gelijk zijn, verbieden het weg-bljjven uit den gecontractueerden dienst of het terugbrengen van de in- of mypenning en het blijven in den ouden dienst op verbeurte van een vierde van de huur met bevel den nieuwen dienst toch uit te dienen. Tegenover de verplichting van den werknemer om in dienst te komen, staat die van den werkgever om het personeel, waarmee een huurcontract is gesloten, in dienst te nemen. De maatregelen getroffen om de handhaving van dezen plicht af te dwingen zijn echter veel minder talrijk.

Te Doesburg (1700) moet de nieuwe meester eerst onderzoeken, of de dienstboden, die zich aanmelden om te huren, werkelijk contractueel vrij zijn. Na het sluiten der huurovereenkomst mag de werkgever de nieuwe huurling alleen om wettige reden, b.v. ontrouw of oneerlijkheid, niet in huur nemen op straffe van een boete gelijk aan een vierde van de bedongen huur. Hij mag daarenboven het nieuwe contract verbreken, wanneer hij zijn vorig personeel in dienst wil houden, maar moet daarvan dan 6 weken voor den vervaar-tpd aan de nieuwgehuurde dienstboden kennis geven (411).

Ook te Nijmegen (1649—^1668—1671) wordt er tegen gewaakt, dat de dienstbode zich niet aan twee verschillende personen tegelijkertijd verhuurt. In een dergelijk geval blijft de eerst aangegane huur in stand en moet een boete worden betaald. De werkgever, die personeel huurt, waarvan hÿ weet, dat het reeds verbonden is, verbeurt dezelfde boete en de gesloten overeenkomst sorteert geen effect (412). Dergelÿke voorschriften komen ook voor in het stad- en landrecht van Kuilenburg (1680—1742) (413). De meester moet onder eede verklaren niets van een reeds gesloten overeenkomst te hebben afgeweten.

Eest ten slotte nog de tijd van indiensttreding. Nijmegen (1649—1668—1671) (414) bepaalt daaromtrent, dat de dienstboden op 3 Mei en 3 November in dienst moeten komen op verbeurte van een boete van 12 stuiver per dag te laat, te korten op het loon. Ongeveer hetzelfde vindt men te Kuilenburg (1680—1742) (415), waar de nalatige, die den derden dag na den ingang der huur niet ter plaatse is, één gulden per dag aan den meester verbeurt en daarenboven nog een strafrechtelijke boete „ten ware ziekte of andere wettelijke

• (411) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, artt. 1 en 4.

• (412) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1649, artt. 9 en 10; 1668, artt, 14 en 16; 1671, artt. 16 en 16.

• (413) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680 en 1742, Cap. IX, artt. II en III.

• (414) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1649, 1668 en 1671, art. 4.

• (416) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680 en 1742, Gap. 8, art. I.

43

reden van belet, by den Geregte aannemelyk”. De stad Zut-phen heeft in 1685 en 1708 1 Mey en 1 November ouden ,stÿl als vervaartijd aangenomen, maar in 1742 deze laatste bijvoeging laten vallen (416). Verzuim wordt met de gebruikelijke boete gestraft „ten ware by het ingaan van de huur anders bedongen was”. Ongeveer hetzelfde vindt men te Doesburg in 1700 en 1730 vastgelegd; in dit laatste jaar heeft men de boete moeten verhoogen (417). Het Arnhemsch recht wijkt daarvan niet af (1731) (418) en heeft hier dus een klein versehil met het gerecipieerde Haagsche recht.

In het gebied van Zalt-Bommel (1721) (419), de Tieler- en Bommelerwaard (1721) (420) en de Vier Boven Ambten (1780) (421) moeten de dienstboden den derden dag na St.-Peter, Mey of November in dienst komen onder de gebruikelijke sanctie „ten ware zy door wettige reedenen belet wier-den, tot erkentenis des gerichts”.

Behalve in de van het Haagsche recht afstammende or-donnantie’s, komen voorschriften omtrent besteedsters alleen voor te Nijmegen (1649—1668—1671) (422). De besteedsters „ende andere, die knechts ofte dienstmaeghden ende minne-moers in ’t verhuyren behulpich zyn” moeten behoorlijk informeeren naar het gedrag van hun sujetten en ook in hoeverre zij hun vorigen dienst behoorlijk hebben beeindigd. Onderhuur is natuurlijk streng verboden. Een kleine eeuw later echter moest het stadbestuur ondervinden dat „van tyd tot tyd verregaande ongereegeldheid en kwaade practycquen, binnen dese stad hebben plaats gevonden, omtrent het ver-huuren van dienstbooden, ter zake een jegenlyk, wien zulks gelustede, zich daar toe eigenwillig heeft koomen te begee-ven”. Om daaraan een eind te maken wordt in 1764 een geheel nieuwe ordonnantie op de besteedsters vastgesteld. Alleen geadmitteerde besteedsters worden toegelaten, welke zich door

• (416) nbsp;nbsp;nbsp;Zutphen 1685. art. 11: 1708 en 1742, Tit. 25, art. 5. Cont Dr. J. Smit: De invoering van de Gregoriaansche tijdrekening in de Noordelijke Nederlanden in Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, Reeks VI, Deel VIII, p. 135 en Groot Gelders Plakkaatboek, III, p. 27: hy plakkaat van 24 Mey 1700 is de nieuwe styl ingevoerd tegen 1 July oude styl aenstaende, „wanneer men schryven sal den twaelfden, wel-verstaende nogh-tans, dat hier mede niet sullen verkort ofte gepraejudiceert eenige . . . . huyren van huysen, landeryen en dienstboden . . . .”.

• (417) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, art. 5; 1730, art. IV.

• (418) nbsp;nbsp;nbsp;Arnhem 1731, art, IV.

• (419) nbsp;nbsp;nbsp;Zalt Bommel 1721, Cap. 33, art. XVI.

• (420) nbsp;nbsp;nbsp;Tieler en Bommelerwaard 1721, Tit. 35, art. XVI.

• (421) nbsp;nbsp;nbsp;Ampliatie Vier Bovenampten 1780, Tit. XXX, art. XIX.

• (422) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1649, 1668 ©n 1671, artt. 1, 2 en 3.

44

het aanbrengen van een bordje kenbaar moeten maken. De naaste familie en voo'gden zÿn vrij van deze voorschriften, in denzelfden geest als wij dat reeds in Holland zagen. De geadmitteerde besteedsters mogen ,in hun huizen geen dienstboden laten bijeenkomen en hen geen koffie, thee of andere dranken schenken. Voor het overige zÿn de bepalingen van de ordonnantie van 1649 gerenoveerd (423).

• 46. nbsp;nbsp;nbsp;Wat Zeeland (424) betreft, beschik ik eigenlek alleen over gegevens betreffende de tweede periode. Het zeer weinige, dat van ouderen datum is, heeft gedurende het tweede tijdvak zÿn geldigheid behouden. Zoo ben ik er dan ook toe gekomen om het Zeeuwsche recht, dat voor mijn onderwerp van belang is, eerst nu ter sprake te 'brengen.

Het verbod dat „geen knegts ofte joncwyf’s haer van nu voortaen twee mael verhueren mogen op poene van X p soo wie de selve te werck stelt ofte in huere aenvanckt wetende dat d’ selve te voren verhuert waren, sullen verbeuren de somma van XX schellingen vlaems” vindt men in 1518 zoowel te St. Maartensdijk als te Scherpenisse (425). Voor den werknemer alleen treft men het te Poortvliet (1528) aan (426), waar het voorschrift in 1727 en 1766 is blÿven bestaan (427).

Van het oudst bekende recht van Tholen en Schakerloo is den juisten datum mÿ niet bekend. De Voorgeboden doorlezende, kreeg ik den indruk, dat ze zeer wel een opteekening kunnen zÿn, gemaakt ingevolge een last der centrale re'gee-ring uit de tweede helft der XVIde eeuw om de rechtszekerheid en later de unificatie te bevorderen. Zooveel is zeker, dat het recht in 1670 nog is gedrukt en dus in de XVIIde eeuw nog absoluut geldend was. Omtrent ons onderwerp

• (423) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie Nijmegen 16 Augustus 1764, artt. 1—5 archief der gemeente.

• (424) nbsp;nbsp;nbsp;Speciaal voor Zeeland, noa. 46, 57, 68 en 79.

• (425) nbsp;nbsp;nbsp;Keur St. Maartensdijk en Scherpenisse 2 Mei 1518, art. 91 in het archief der gemeente Tholen; aan het slot van art. 61 der ordonnantie der heerlijkheid Scherpenisse van 1528 (Verslagen en Mededeelingen III, p. 432) treft men eveneens een verbod aan betreffende het huren van nalatige „knechts ofte joncwyffs” „sooverre tselve by haer (d. i. den meester) wete es”; het boete bedrag is echter anders; voor het overige handelt de bepaling over het aannemen van werk.

• (426) nbsp;nbsp;nbsp;R. Pbuin: Keuren van Poortvliet, art. XXIV. Verslagen en Mededeelingen VIII, p. 22.

• (427) nbsp;nbsp;nbsp;Voorgeboden van Poortvliet 23 November 1727 en 15 November 1766, art. 27 in het archief der gemeente Tholen; de boete is dan van drie ponden zwarten in 1628 op „VI £ zwarten” gebracht.

45

bevatten de keuren het voorschrift, dat de knechts en meiden in den aangenomen huur en de dienst moeten komen op verbeurte van een boete, wanneer zÿ de huur opzeggen en den godspenning terugsturen binnen acht dagen „naer de ghe-maeckte huere”. Deze boete wordt verdubbeld, wanneer zij dat doen na verloop van bedoelde acht dagen „ende indien sy het selvighe doen naer acht dagen voor dat sy in die huere souden moeten komen, sullen boven de verbeurte van XX schel, binnen den tydt van drie maenden daer naer geen huere mogen nemen binnen dese stadt ende jurisdictie van dien metten ambachte van Scakerlo op de verbeurte mede van hare 'bedonghen drie maenden huere te executeren met parate executie” (428).

Den HoUandschen invloed, welke zich in 1646 te Middelburg (429) en in 1664 en 1681 te Zierikzee (430) deed gelden, bespraken wij reeds (4.31).

Ook in Zeeland (432) is het contract vormeloos en kan de

• (428) nbsp;nbsp;nbsp;Voorgeboden ende keuren der stede ende lande van der Tholen metten ambachten van Schakerloo, Cap. 13, art. IX, éd. 1670, p. 49. De Heer archivaris van Tholen was zoo vriendelijk mij mede te deelen, dat deze keuren in 1670 te Middelburg gedrukt zijn bij JoHAN Missox ingevolge een door het stadsbestuur genomen resolutie van 13 Januari 1670, tevens strekkende om die keuren te „resumeren, corrigeeren en amplieeren”. Men kan dus aannemen, dat men te doen had met reeds lang bestaand recht. Later zijn de keuren nog meermalen opnieuw gepubliceerd, volgens de mededeeling van den Heer archivaris.

• (429) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op het hueren van de dienstboden, dienst-maegden en minnen deser stadt Middelburgh in Zeelandt, art. 1: twee drukken van 1646, ongeveer gelijke ordonnantie van 25 Januari 1670, art. V: drukken van 1670, 1671 en 1672, gerenoveerd

• 10 December 1689: twee drukken van 1689 en een van 1692; Ordonnantie van 12 Maart 1791, art. V, alles in het archief der gemeente Middelburg en in de Verzameling Kon. Bibl. Portf.’s 87 en 87 A.

• (430) nbsp;nbsp;nbsp;Ordo’onantie 24 April 1664, gerenoveerd 6 December 1681, art. IV in het archief der gemeente Zierikzee; over de ordon-nantle’s betreffende dienstboden te Zierikzee zie men ook een stukje van den Heer archivaris dier gemeente, P. de Vos, in het Nieuws- en advertentieblad voor Zierikzee en omstreken d.d. 21 Mei 1910, no. 125.

• (431) nbsp;nbsp;nbsp;Conl. no. 3 en no. 44.

• (432) nbsp;nbsp;nbsp;Terloops izij de aandacht gevestigd op een voorschrift voorkomende in niet te dateeren bepalingen betreffende de rechtspraak op Dulveland (Verslagen en Mededeellngen, V, p. 595, art. 47) dat betrekking heeft op „wie hem verhuert hadde by dachgelde oft in taswerck ende danof in gebreke valt te vul-commene die voorwairde, met hem gemaict”. Wordt hem dit met twee getuigen bewezen, dan zal hij „verbueren een pondt ende de

46

nakoming ervan reeds in den aanvang met behulp van den sterken arm worden afgedwongen, terwijl ook zware boeten aan den overtreder kunnen worden opgelegd. Reeds in 1670 (433) paste Zeeland’s hoofdstad haar overgenomen ordonnantie meer bij de werkelijkheid aan door aan het voorschrift omtrent het ophalen der onwillige dienstboden, de woorden: „de meester of vrouw sulks begerende” toe te voegen. De oudere bepaling schijnt in de praktijk derhalve niet te hebben voldaan.

De hierboven aangegeven opvatting vindt men verder te Goes (1681 en 1768) (434), Tholen (1727) (435), Zierikzee (1727) (436) en Vlissingen (1730) (437).

In afwijking met dit beginsel is de keur van Tholen van 1787 (438), waarbij wordt voorgeschreven, dat de dienstboden die zich verhuurd hebben „en daarop hebbende ont-fangen den bedongen huurpenning” verplicht zijn op den gestelden tijd in hun huur te komen. Komen zij niet op tijd, dan mag de meester een ander in hun plaats huren en is tevens bevoegd „terug te können eischen den gegeeven huurpenning”. Weigert de dienstbode absoluut in den aangenomen dienst te komen, dan verbeurt zij een boete en kan „door middelen van rechten” daartoe genoodzaakt worden te komen, zoo de meester zulks begeert. De nalatigen mogen zich te Tholen gedurende een jaar niet meer verhuren. Het meest frappante van deze bepaling is, dat op het einde der XVIIIde eeuw te Tholen de vorm, uitgedrukt door het verplicht geven van een huurpenning, plotseling verplicht is geworden.

scaede twiscatte; oft den persoon, die den welgereere gehuert heeft, sal mogen, dinokedt hem goedt, eenen anderen nemen in zyn plaetse tsynen ooste”. Verder heeft de bepaling vooral betrekking op het procesrecht en 'hoewel in de eerste plaats van belang voor het aannemen van werk op het platte land, zal zij ook wel gebruikt zijn tegen nalatig dienstpersoneel.

• (433) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1670, art. V.

• lt;434) Ordonnantie en reglement der stadt Goes 20 Januari 1681, éd. 1716, artt. 5 en 9; er wordt gesproken over een „belolt-pen-ning” en Nieuwe geredresseerde ordonnantie van 26 November 1768, artt. 2 en 13, beide in het archief der gemeente Goes.

• lt;435) Ordonnantie op de dienstboden binnen Tholen 6 Februari 1727, art. 1 in het archief der gemeente Tholen.

• (436) nbsp;nbsp;nbsp;Placcaat en Ordonnantie van Zierikzee 24 December 1727, gepubliceerd 12 Januari 1728, éd. 1728, art. IV in het archief der gemeente Zierikzee.

• (437) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op het besteden van de dienstboden, dienstmaagden en minnen binnen de stad Vlissingen 18 October 1738, art. III in het archief der gemeente Vlissingen.

• (438) nbsp;nbsp;nbsp;Reglement op de dlenstbooden in den ellande van Tholen 3 July 1787, artt. 1 en 4 (begin en slot) in het archief der gemeente Tholen.

47

Vergelijkt men deze bepalingen met die, welke ik hierboven als in de XVIIde eeuw geldende besprak, dan valt op hoeveel strenger de voorschriften in 1727 en vooral in 1787 zÿn geworden.

De werkgever moet ook op straffe van boete wel acht geven, dat hij niemand in zijn dienst neemt, die reeds tegenover een ander is verbonden en evenmin een persoon, aan wien wegens contractbreuk het recht ontzegd is om zich gedurende een jaar of korter binnen een bepaald rechtsgebied te verhuren. Een dergelijke bepaling heeft Middelburg in 1646 overgenomen en na haar gedurende eenigen tijd te hebben afgeschaft, in 1791 weer hersteld (439).

Verder treffen wij een en ander aan te Zierikzee (1664— 1681) (440), Goes (1681—1768) (441) en Tholen (1787) (442).

In 1680 werden te Zierikzee de verhuisdagen voor meiden en knechts vastgesteld op 1 Mei en 1 November (443). Deze data werden in het volgende jaar ook aangenomen te Goes „in plaats van tot den eersten October, gelyck alhier tot noch toe qualydc in gebruyck is geweest”. In 1768 is dit zoo gebleven (444). Middelburg neemt in 1791 6 Mey en 6 November als verhuisdagen aan (445). Op straffe van een op het loon te korten, per dag oploopende, boete, moest het personeel binnen een bepaalden tijd den dienst aanvangen. Vrijwel overal is dit uiterlijk den zesden dag (446). Aldus te Middelburg (1646—1670—1689 en 1791) (447), Goes (1681—1676) (448), Vlissingen (1738) (449) en Tholen (1787) (450). Den vijfden dag treft men aan te Tholen (1727) (451), den vierden te Zierikzee (1661—1681), wat in 1727 veranderd werd in den derden dag (452).

• (439) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. III en 1791, artt. VI en VII. (440) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1664 en 1681, artt. IV en V.

• (441) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681, art. 3 en 1768, art. 5.

• (442) nbsp;nbsp;nbsp;Tholen 1787, art. 5.

• (443) nbsp;nbsp;nbsp;Extract uyt de Notulen van den Raed der stad Zierikzee 6 Mey 1680 in het gemeente-archief aldaar.

• (444) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681 en 1768, art. 1.

• (446) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1791, art. IX.

G46) Uit den aard der zaak moeten „bewaarsters en minnen presyselyok op den besproooken tyd” komen: Zierikzee 1664 en 1681, art. III en 1728, art. VII.

• (447) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. II, 1670 en 1689, art. VII en 1791, art. IX.

• (448) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681, art. 7; 1768, art. 3.

049) Vlissingen 1738, art. III.

• (450) nbsp;nbsp;nbsp;Tholen 1787, art. 4^

• (451) nbsp;nbsp;nbsp;Tholen 1727, art. 3.

• (452) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1664 en 1681, art. III en 1727, art. VII.

48

Alleen in de grootere Zeeuwsche steden (453) treffen wij voorschriften over de besteedsters aan. Aanvankelijk kan te Middelburg iedereen zich als zoodanig vestigen (1646) (454), Later (1670—1689—1791) (455) moeten zij worden geadmitteerd en beëedigd door het stadsbestuur. Dit is eveneens het geval te Zierikzee (1664—1681 en 1727) (456) en te Vlissingen (1738) (457). Strenge straffen bedreigen hen die inbreuk op dit monopolie maken. De besteedsters mochten geen personen aanbevelen, die niet op wettige wijze ontslagen waren, of wier gedrag geen waarborg bood voor een behoorlijke plichtsvervulling. Zij mochten contractbreukige en weggeloopen dienstboden niet „assisteeren of huysvestinge .... verleenen, op poene van suspensie van haar employ te tyd van een jaar en ses weecken, met interdictie het selve binnen die tyd te exerceeren op privatie en in cas zy daar toe aanleydinge ende raad gegeven hadden, defacto cassatie voor altoos”, zoo-als de bepaling te Zierikzee in 1727 luidt (458). De andere hier genoemde rechten bezitten soortgelijke, hoewel niet altijd zoo strenge bepalingen (459). Alleen de rechten van Zierikzee spreken over het loon, dat de besteedsters kunnen vorderen. Aanvankelijk ziet de wetgever het, naar zijn zeggen, dagelijks voorkomend geval onder oogen, dat de dienstmeiden ,,der besteedsters hulpe en arbeyt hebben gebruickt, om haar ergens een huure te versorgen, sy even wel naderhant haar selfs komen te besteden, weygerende in sulcken cas de besteedsters, die alreeds veel moeyte met hem hebben gehad, haar gewoonlycke en redelycke loon haar te onthouden”, in dat geval nu zal de besteedster op haren eed worden geloofd en het bedrag invorderbaar zijn met „gyselregt” (460).

• (463) nbsp;nbsp;nbsp;In de kleinere steden worden geen afzonderlijke bepalingen betreffende de besteeders en besteedsters aangetroffen; wel vindt men daar een in het algemeen en tegen iedereen gericht verbod van onderbuur, b.v. Goes 1681, art. 2 en 1768, art. 7; Tholen 1727, art. 4.

• (454) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. IV.

• (455) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1670—1689—1791, artt. I, II en eed.

• (456) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1664—1681—1727, art. 1 en eed.

• (457) nbsp;nbsp;nbsp;Vlissingen 1738, artt. XI, XII en eed.

• (458) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1727, artt. II en III.

• (459) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. IV; 1670—1689 en 1791, art. III; Zierikzee 1664—1681, art. I; Vlissingen 1738, artt. XIII en XIV; art. I bevat het verbod van onderhuring door besteedsters; billijkheidshalve is de besteedster alleen verplicht naar het gedrag in den vorigen dienst te Informeeren, wanneer het betreft dienstboden, welke, „binnen dese stad en resorte van dien woonagtlg zyn en gedient hebben”.

• (460) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1664 en 1681, art. II.

49

Later wordt bepaald, dat, indien een besteding geen gevolg heeft, omdat zij gesloten is ten opzichte van contractbreukig personeel, de besteedster zal hebben de helft van de bedongen penning of zooveel minder of meer als zij met de dienstboden zal zijn overeengekomen. Verder vindt men in dezelfde ordonnantie een herhaling van het oude, hier reeds besproken artikel met de toevoeging „ende genieten voor het besteeden . . . .”. Merkwaardig genoeg is het bedrag in het origineele keurboek niet ingevuld (461). Eerst in November 1753 diende „Janna Schaaleeven, als door E. A. begunstigt zynde om voor besteedster van knegts en meyden binnen deese stadt te moogen fungeeren”, een request in opdat „eenen vasten en convenabelen penning voor hun moeyte niogte werden ge-fixeert”. Na verhoor van requestrante en gelet op art. II der resolutie van 1727 wordt dit bedrag vastgesteld op 4 p. vl. voor een geslaagde en de helft daarvan voor een niet geslaagde besteeding, in gevallen van onwilligheid met gijzelrecht te innen (462).

• 47. nbsp;nbsp;nbsp;In de provincie Utrecht is het contract in de Vilde en in de VlIIste eeuw, zoowel op bet platte land, als in de steden vormelijk. Knechten en melden, ,,die haar in dienst van yemand verbonden, ende daar toe een handpenning ont-fangen hebben” moeten in hun dienst komen en dien uitvoeren op straffe van arbitrale correctie en ophaling door de politie, zeggen de ordonnantie’s der stad van 1671 en 1734 (463). Hetzelfde vinden wij te Amersfoort (1678) (464) en in de plakkaten op het platte land der provincie (1681—

• (461) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1727, artt. III en XI.

• (462) nbsp;nbsp;nbsp;Extract uit de notulen van den Raad Ordinair der stad Zierikzee d.d. 8 en 23 November 1753 in het archief der gemeente Zierikzee.

• (463) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie 1 Februari 1671 der stad Utrecht, art. 1, V. D. Wateb, III, p. 578, afzonderlijk gedrukt; op deze ordonnantie bestaat een commentaar door W. van der Muelen: Costumen, usantien, polllcien ende styl van procederen van Utrecht, éd. 1709, p. 316 en vlg. ; Ordonnantie ter renovatie en ampliatie van de vorige d.d. 15 Maart 1734, art. 1: drukken van 1734, 1748, 1766 en 1800 in het archief der gemeente Utrecht en Verzameling Kon. Blbl. Portf. 43.

• (464) nbsp;nbsp;nbsp;Resolutie 18 Februari 1678, art. 1 Resolutieboek der stad Amersfoort 1676—1678, XXV, in het archief der gemeente, drukken van 1678 en 1709; verder ook besproken door A. F. van Beurden: „Amersloortsch dienstbodenrecht” in de Eembode d.d. 23 April 1929, no. 7.

Themis, XCIII (1932), le st.

50

1780—'1790) (465), waarvan de laatste nog in 1822 van kracht was (466).

Te Montfoort (1665) moet hij, die zieh als knecht verhuurd heeft, op den overeengekomen tijd in dienst komen ,,alwaer ’t dat hy of sy in syn voorgaenden dienst bij andere wilde blyven” (467). In de hierboven aangehaalde artikelen vinden wij zoowel voor de steden Utrecht en Amersfoort, als voor het platte land van het Sticht aan het personeel de verplichting opgelegd op tijd in dienst te komen. In ieder geval mochten zij niet later, dan den derden dag komen op straffe van de gel)ruikelijke boete (468). Neemt de meester het gehuurde personeel, dat een handpenning heeft ontvangen, niet in dienst, dan moet hij een achtste deel van het jaarloon als schadevergoeding betalen. In 1681 bedroeg dit bedrag op het platte land een half jaar huurloon; een eeuw later werd het teruggebracht tot een zesde van dat loon. In 1796—1822 bedroeg die som een vierde van de huur ,,tenzy (de meesters) daartoe wettige gegronde reedenen bybrengen” (469).

Voor dezelfde rechtskring bedreigde het recht van 1681 zoowel den werkgever, als den werknemer nog eens uitdrukkelijk met een boete voor het geval dat een nieuw contract werd aangegaan voordat het oude behoorlijk was beëindigd (470). In 1681 zoowel als in 1780 wordt den dienstboden nog eens het verbod ingescherpt zich tegelijk aan meerdere meesters te verhuren. In 1796—1822 wordt de sanctie nog verzwaard (471).

• (465) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie van 15 Januari 1681, art. 1: weigeren de dienstboden den dienst ook na het terugbrengen, dan bepaalt het plakkaat, dat zij zullen worden opgesloten in het werkhuis „om aldaar met werken de kosten ende boete, mitsgaders schade en interesse van haar meester, of vrouw te verdienen”, v. n. Wateb, I, p. 620, druk van 1684; 14 November 1780, art, 1, druk 1780, Verz. Kon. Bibl. no. 227; 17 Juni 1796, art. 1; de ordonnantie van 1681 is ook opgenomen in het commentaar van van der Muelen, éd. 1709, p. 316 en vlg.

• (466) nbsp;nbsp;nbsp;Luttenbebo’s Register, I, p. 77, sub 2 en Bijvoegsel Staatsblad, IX (1822), p. 1098; de ordonnantie is In de verzameling opgenomen „op verschillend aanzoek” en zal dus in de praktijk nog herhaaldelijk zijn toegepast.

• (467) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie der stede Montfoort 24 October 1665, éd. 1665, Rub. 4, art. 8.

• (468) nbsp;nbsp;nbsp;Utrecht 1671 en 1734, art. III; Amersfoort 1678, art. III; Platte land 1671, art. III; 1780, art. III: ingeval van verzuim is de werkgever niet verplicht de dienstbode aan te nemen; 1796, art. III.

• (469) nbsp;nbsp;nbsp;Utrecht 1671 en 1734, art. II; Amersfoort 1678, art, II; Platte land 1681—1780—1796, art. II.

• (470) nbsp;nbsp;nbsp;Platte land 1681, art. VIII.

• (471) nbsp;nbsp;nbsp;Platte land 1681, art. IV; 1780, artt. VU en VIII; 1796, artb. VU en VUI.

51

Om de verwarringen, welke ontstaan waren door verschil in vervaartÿd tusselien de stad Utrecht en de Hollandsche steden, te voorkomen, werden in 1675 l Mey en l November als verhuisdata aangenomen, welke publicatie in 1700 nog eens werd herhaald (172). Ook Amersfoort zag zich in 1678 genoodzaakt te bepalen: „dat de vervaertyt van Paesschen sal wesen den 1st May en van gelycken in plaetse van Vietoris (173) .... alderheyligen, beyde naer den nieuwen styl in yder jaer” (171). Het verschil in verhuistijd met de groote steden Utrecht en Amsterdam was in de praktik te bezwaarlijk gebleken. De in het algemeen in oudere rechten voorkomende data vindt men ook in 1681 op het Stichtsche platte land, waar bepaald is, dat de knechts zullen verhuizen op 10 October en de dienstmaagden op 1 November van ieder jaar (175). Het is niet onwaarschijnlijk, dat men deze voor mannen en vrouwen verschillende data heeft genomen om wanordelijkheden en ongerechtigheden tusschen meiden en knechten te voorkomen. In 1706 werd dit veranderd in den vierden Zaterdag van October voor de knechten en den derden Zaterdag in November voor de meiden, welke een dienstbetrekking buiten de steden hadden (176). Het verschil met de steden is ten slotte op het platte land toch hinderlijk geworden, want in de ordonnantie van 1780 (177) lezen wij, dat door de meiden en knechten „tot bouwery of melkery dienende” met l)etrekking tot de eerste categorie den eersten November en met betrekking tot de tweede categorie de Vrijdag voor den zoogenaamden boerenzaterdag als vervaartijd zal dienen en voor de overige dienstboden op het platte land 1 Mey en 1 Nm^ember zullen gelden „ten zy onderling anders ware bedongen”. In 1706 en 1822 is dit zoo gebleven (178).

Aanvankelijk kent het recht 'der steden Utrecht (1671— 1731) (170) en Amersfoort (1678) (180) met betrekking tot de besteedsters alleen het ook elders geldende verbod van onder-huring en hulpverleenen aan contractbreukig personeel. Eerst in 1731 gaat de stad Utrecht, naar Hollandsch voorbeeld.

• (472) nbsp;nbsp;nbsp;31 Mei 1676 en 19 October 1700, v. d. Water, III, p. 578.

• (473) nbsp;nbsp;nbsp;10 October.

• (474) nbsp;nbsp;nbsp;Resolutieboek der stad Amersfoort 1676—1678, XXV, in het gemeente-archief van Amersfoort.

• (475) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie 25 Januari 1681, art. X, v. n. Water, I, p. 620; druk van 1684.

• (476) nbsp;nbsp;nbsp;Resolutie 22 Januari 1706, n. d. Water, I, p. 621,

• (477) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie 14 November 1780, art. X, Verz. Kon. Biblio. Portf. 227.

• (478) nbsp;nbsp;nbsp;Platte land 1796, art. X.

• (479) nbsp;nbsp;nbsp;Utrecht 1671, art. VII; 1734, art. 9.

• (480) nbsp;nbsp;nbsp;Amersfoort 1678, art 8.

52

over tot een strengere regnleering der besteedsters. Alleen zij, die als zoodanig zijn geadmitteerd en kenbaar door een bordje aan hun huis, mogen zich met het besteden bezig houden (481). Zÿ moeten een onderzoek instellen naar het personeel, dat zij aanbevelen, en den meester waarschuwen, wanneer zjj ontdekken, dat het verhuurde personeel zich misdraagt. Dit mag dan niet meer door een andere besteedster worden geholpen (482). Het verbod van onderhuring en hulp aan contractbreukigen blijft natuurlijk gehandhaafd (483). Ten slotte is het hen verboden „om eenige dienstboden t’ haren liuyse tot eenige byeenkomste toe te laten, veel min koffy, thee of andere drank te schenken, of toe te laten dat aldaar gehaalt of gedronken worde” (484).

• 48. nbsp;nbsp;nbsp;Voor zoover politieke en godsdienstige toestanden geen ingrijpende veranderingen noodzakelijk maakten, heeft in het algemeen het recht, dat geldig was in het in den aanvang der XVIIde eeuw van het eigenlijke Vlaanderen (485) afgescheiden deel, weinig van zijn oorspronkelijk karakter ingeboet. De nieuwe Heeren: de Staten-Generaal wenschten zooveel mogelijk aan het bestaande aan te knoopen en daarop voort te bouwen.

Daar een groot gedeelte van het in Zeeuwsch-Vlaande-

• (481) nbsp;nbsp;nbsp;Utrecht 5 July 1734, art. 1.

• (482) nbsp;nbsp;nbsp;Idem artt. II, III, V en VI.

• (483) nbsp;nbsp;nbsp;Idem art. IV.

• (484) nbsp;nbsp;nbsp;Idem art. VIII ; verder nog eenige strafbedreigingen en de bepaling, dat aan iedere besteedster een reglement zal worden verstrekt; artt. VII, IX en X.

• (485) nbsp;nbsp;nbsp;Ter vergelijking met Zuid-Nederlandsche opvattingen na de afscheiding kunnen de volgende opgaven dienen: voor Brugge en Dendermonde cont. no. 3 en Costume van de stede en ambachte van Assenede 1619, Rub. VII, art. IV ed. 1621; Costumen ende Usantien van Eecloo ende prochie van Lembeken, Rub. V, artt. XXVI en XXVII, ed. 1621; Voorgeboden ende ordonnantiën van Eecloo 24 Maart 1660, artt. LXXI en vlg. ; in Quartier de Bruges: Coutumes des petites villes et seigneuries enclavées, II, p. 644; Reglement van Eecloo 14 Maart 1769, idem II, 708; Costumen ende usantien der stede van Nieupoort 12 April 1616, Rub. XIII, art. IX; Ordonnantie 21 Maart 1768 van dezelfde stad in Quartier de Furmes, V, p. 285 en vlg.; Poperinge: Statut sur les étrangers et forains 27 Januari 1611, idem VI p. 383; Costumen der stede, casselrye ende vassalrye van Berghen St. Winox, 29 Mey 1617, Rub. VII, artt. XXXII en vlg. ed. 1675; Costumen van Hont-schote 29 Mey 1617, Rub. XII, artt. I en II, ed. 1675; Règlement de Police pour le pays et la ville de Nevele 1704 en 1712, resp. artt. 19 en 23 Coutumes des seigneuries enclavées dans le Vieux Bourg de Gland, III, p. 513 en 522.

53

ren (486) geldende recht reeds hierboven is besproken, kan ik mÿ in de behandeling er van zeer beperken.

Waar, zooals ik reeds opmerkte, in Vlaanderen de huurovereenkomst van dienstpersoneel op vormelijke wijze tot stand kwam, behoeft het ook niet te verbazen, dat, wanneer de stad Hulst in 1722 behoefte gaat voelen aan een nieuwe ordonnantie op dat stuk, zij niet het Haagsche, maar het recht der stad Utrecht van 1671 letterlek heeft gerecipieerd. Ik kan dus volstaan met daarnaar te verwijzen (487). Wat Hulsterambacht betreft, het daar geldende recht is neergelegd in de reeds behandelde keur van 1605, welke in 1667, 1671 en 1678 onveranderd is gerenoveerd (488). Ten slotte kan ik afzien van een nadere beschouwing van de ordonnantie van Axel en Neuzen (489) van 1760, omdat deze ordonnantie vrijwel in haar geheel is overgenomen van de Vlissingsche keur van 1738. In Staats-Vlaanderen heeft men het echter niet noodig geacht voorschriften omtrent de liesteedsters over te nemen en de daarop betrekking hebbende Vlissingsche artikelen laten wegvallen. Merkwaardig is, dat door deze receptie de overeenkomst in het vervolg niet meer op vormelijke wijze behoeft te worden gesloten (490).

De nog resteerende rechtsbronnen van Staats-Vlaanderen betreffen de stad Sluis (1620) (491) en de stad en het schepen-

• (486) nbsp;nbsp;nbsp;Speciaal voor Staats-Vlaanderen nos. 48, 59, 70 en 81.

• (487) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie van de stadt Hulst over de dienstboden

• 15 Mey 1722. Verzameling Kon. Bibüo. Port Fol. no. 112; cent no. 47; artt. 7 en 8 wijken wat af.

• (488) nbsp;nbsp;nbsp;Voorgeboden ende ordonnantieen politique van oude tyden geobserveert geweest hebbende binnen den Lande van Hulster Ambagt en wederom gepubliseert in ’t jaer 1678. Tit. van Dienstboden: Rijksarchief Middelburg. Archief Hulsterambacht, no. 89; cont. nos. 17, 24, 32 en 41.

• (489) nbsp;nbsp;nbsp;Tot 1572 behoorde Terneuzerambacht tot Asseneder-ambacht; in dat jaar werd de jurisdictie van Terneuzen en Terneuzerambacht opgedragen aan Axel en Axelambacht. Conl. Meerkamp van Embden: Archieven van Zeeuwsch Vlaanderen 1447—1796, p. 46.

• (490) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op het verhuuren van de dienstboden, knegts, dienstmaagden en minnen 30 December 1760. Ja.n Scharp: Geschiedenis en costumen van Axel, ed. 1788, HI, p. 307; vervallen zijn het slot van art. I en de artt. XI—XIV der Vlissingsche Ordonnantie van 1738, welke betrekking hebben op de besteed-sters; de artt. II, XIII en XIV der ordonnantie van Axel verschillen van de correspondeerende Vlissingsche artikelen, omdat Axel geen klein gerecht had en dergelijke zaken door burgemeester en schepenen werden berecht. Conf. no. 46.

• (491) nbsp;nbsp;nbsp;Costuymen ende statuyten van de stad Sluys 21 July 1620, Rub. VIH, artt. XVI en XVIH, ed. 1712 en Quartier de Bruges: coutumes des petites villes et seigneuries enclavées, IV, p. 662 en 664,

54

doiii van Aardenburg (1681) (492). Zÿ bepalen dat de werknemer op den overeengekomen plaats en tijd in dienst moet komen op straffe van boete, terwÿl zij tevens tot het nakomen van hun contract kunnen worden „geconstringeert”, terwijl de werkgever zijnerzijds verplicht is het gehuurde personeel aan te nemen, behalve, als hij heeft „merckelycke redenen van refus”. Ontbreekt een dergelijke verontschuldiging, dan moet hij een schadevergoeding betalen gelijk aan de helft van de huursom, waammor hÿ den versmaden knecht voor den met hem overeengekomen tijd heeft gehuurd. En ten slotte de ordonnantie van 1684 voor het Vrije van Sluis, waarin wordt bepaald, dat niemand zonder consent van den werkgever in wiens dienst zij zijn, ,,ymand anders casteleynen, ofte caste-leynsters, dienstboden nog in dienst synde” mag huren op straffe van een flinke boete voor den werkgever en voor den werknemer „twee maenden huere en bovendien een uer in den blok te thoon gesteld te werden”. Verder moet het personeel een getuigschrift of attestatie medebrengen van den vorigen werkgever „met by-voeginge van de gebreken waer-omme sy deselve hebben doen verhuysen, ’t sy hoerery, dievery, dronkenschap, luyheyt, vuyligheyt, of andre gebreken”, zoodat de nieuwe meester wist, waar hij aan toe was. De nieuw gehuurden zullen ,,den vyfden dag, immers binnen den sesden dag” in dienst moeten 'komen, op straffe van de gebruikelÿke boete. Over een hand of godspenning wordt in de ordonnantie niet gesproken (493).

• 49. nbsp;nbsp;nbsp;Waar de ordonnantie’s van Breda (1677 en 1803) van Utrechtsche oorsprong zijn, zal ik er verder over zwijgen (494).

Voor het overige is het mij mij gebrek aan gegevens niet mogelijk om eenig bepaald aanknoopingspunt te vinden met het weinige, wat ik omtrent het oud-Brabantsche recht naar voren kon brengen.

Laten de beide oudste ordonnantie’s van Den Bosch (1675

• (492) nbsp;nbsp;nbsp;Coustumes en Privilegien der stad en schependomme van Aardenburg 29 September 1681, Rub. VI, artt. 13 en 15, ed. 1743 en bovengenoemde Belgische uitgave, I, p. 366, De redactie der costuimen van Sluis en Aardenburg is onderling een weinig verschillend, maar vertoont duidelijk het Vlaamsche type.

• (493) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie van het Vrije van Sluis 3 October 1684, artt. I, II en XIV in het Rijksarchief te Middelburg: Archieven van het Vrije van Sluis nos. 279 en 662, conf. Inventaris Meerkamp van Embden, p. 37 en 64.

• (494) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. nos. 3 en 47.

55

en 1707) (495) de vraag in het midden, die van 1764 (496) stelt het geven van een godspenning uitdrukkelyk als eisch voor het richtig tot stand komen der overeenkomst. Dit is ook te Eindhoven (1805) (497) het geval. De dienstboden moeten in dienst komen binnen den zesden dag van Mei of November op straffe van boete, arbitrale correctie en onder bedreiging in geval van nalatigheid van overheidswege tot hun dienst te worden gecontringeerd, zegt het Bossche recht van 1675 en 1707. In 1764 is deze regeling nader gepreciseerd door den verhuistijd te bepalen op 1 Mei en 1 November met de bepaling, dat de dienstboden den derden dag na dien datum uiterlijk in dienst moeten komen, tenzij in geval van wettige verhindering. Dit geldt natuurlijk niet, wanneer een bepaald tijdstip voor den aanvang der dienstbetrekking is overeengekomen. Voor het overige is er in het oudere recht geen verandering gebracht, behalve, dat de wijze praktijk in het voorschrift betreffende het brengen van onwillige dienstboden in hun betrekking de woorden „des gerequireert werdende” heeft ingelast. De dienstbode, die clandestien uit de stad gaat zonder in dienst te komen, mag zich gedurende drie jaren niet meer verhuren (498). Dergelijke voorschriften vindt men eveneens te Eindhoven (499).

Algemeen geldt ook de bepaling, dat de meester een eenmaal gehuurde dienstbode ook moet ontvangen. In 1675 en 1707 mocht te Den Bosch de teleurgestelde dienstbode de handpenning behouden. In 1764 werd daarenboven bepaald, dat, wanneer men in een dergelijk geval den opzegtennÿn niet in acht nam, de meester, behalve de handpenning, een half vierendeelsjaars huur promptelijk had te voldoen (500). Te

• (495) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op de dienstbooden van 18 Juni 1675 en 15 April 1707. beide in de Bibliotheek van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant te ’s-Hertogenbosch : art. 2 spreekt over „die haer in dienst van yemant verbonden en daar op een hantpenning ontfangen hebben”, zoo ook art. 3; art. 4 daarentegen spreekt over „alle dienstboden .....haar in dienst verbonden hebbende of als noch sullende verbinden ’t sy dat sy een hantpenning ontfangen hebben of niet”.

• (496) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie en reglement voor de dienstboden binnen de hoofdstadt ’s-Hertogenbosch 1 Februari 1764, artt. 10, 11, 21, 22 en 23 in dezelfde Bibliotheek; Jhr. Mr. A. van Sasse van Ysselt: Reglenienteering van de rechten en verplichtingen der dienstboden in den ouden tijd. Taxandria 1925, p. 273.

• (497) nbsp;nbsp;nbsp;Resolutie van het gemeentebestuur van Eindhoven 11 Februari 1805, artt. 1 en 2 in dezelfde Bibliotheek.

• (498) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1676 en 1707, art. 2; 1764, artt. 8 en 10.

• (499) nbsp;nbsp;nbsp;Eindhoven 1805, artt. 1 en 3.

• (500) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1676 en 1707, art. 3; 1764, art. 11.

66

Eindhoven (1803) betaalt men behalve de handpenning, een gulden voor lederen dag, dat de werkgever de gehuurde dienstbode belet in dienst te treilen (501). De Bossche ordonnantie van 176-1 heeft een streng verbod opgenoinen tegen het huren van dienstboden, waarvan de meester weet, of heeft kunnen weten, dat zij in eens anders dienst verbonden zijn (502).

Behalve Breda heeft ook de hoofdstad het noodig gevonden een bijzondere regeling betreffende de besteedsters te maken. Aanvankelijk (1675—1707) was deze nog weinig ingrijpend: de besteedster mag niet onderhuren of weggeloopen dienstboden helpen of onderdak geven. Zij moet naar het gedrag van haar cliënten in den vorigen dienst l)ehoorlijk infor-meeren. Sedert 1764 heeft men alleen geadmitteerde besteedsters, kenbaar door een bordje aan hun huis, die op strenge straffen de ge-wone plichten van hun ambt moeten vervullen en de lasten er van dragen (503).

• 50. nbsp;nbsp;nbsp;In het XVIIde en XVIIIde eeuwsche Overijssel komt het huurcontract van dienstboden alleen tot stand door het gea^en van een handpenning. Wanneer een knecht ,,sich by yniande in huyre begeven, ofte versecht heft, ende daarop een Godts-penninck ontvangen, die sal dienen den ghenen daar van hy den G-odts-penninck ontvangen heft” en niemand anders op straffe van verbanning zegt het recht van Kampen in 1604 (504). Dit beginsel is in 1751 (505) gebleven; alleen is de nalatige gehouden een half jaar van zijn bedongen loon te laten „ter dispositie van diegeene, aan wiens dienst hy sig heeft verbonden” en wordt hem het dienen voor een half jaar verboden op straffe van verbanning en arbitrale correctie. In het Landrecht van 1630 is bepaald dat de weigerachtige dienstbode in geval van een met een mede of gods-penning gesloten overeenkomst met een derde van het loon wordt beboet (506). Dezelfde opvatting kan men vinden te

• (501) nbsp;nbsp;nbsp;Eindhoven 1805, art. 2.

• (502) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1764, art. 7.

• (503) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1675 en 1707, art. 1; 1764, artt. 2, 3, 4, 5 en 6.

• (504) nbsp;nbsp;nbsp;Statuut 21 Februari 1604 in het Boek van rechten der stad Kampen en het Gulden hoek, p. 251.

• (505) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie tegen de ongeregeltheden van dienstboden te Kampen 8 November 1751, art. 1. Archief dier gemeente: Diges-tum Novum 1700—1782, fol. 114, ook afzonderlijk uitgegeven. Reeds in 1747 en 1748 schijnt men de behoefte aan een nieuwe ordonnantie te hebben gevoeld, maar nog geen nieuwe resolutie te hebben gemaakt. Archief der gemeente Kampen: Resolutien Raad en Meenten 1744—1782, fol. 47.

• (506) nbsp;nbsp;nbsp;Lantrecht van Overyssel 1630, Boek II, tit. IX, art. XVII; DE Blécourt: Bewijsstukken, II, p. 61; het Overijsselsche Land-

57

Deventer (1612 en 1759) (507), op het platte land (1761) (508) en in het stadrecht van Zwolle (1794) (509). Al deze rechten gebieden veelal op straffe van een boete ter grootte van een deel van het loon het personeel op tÿd in dienst te komen. Soms is er ook het verbod om zich gedurende zekeren tÿd te verhuren en arbitrale correctie aan toegevoegd. Uitdrukkelijk wordt te Zwolle in 1794 verklaard, dat een voorgenomen huwelijk of de wensch om in een vorigen dienst te blijven geen geldige excises zÿn om den nieuwen dienst te verzuimen (510). Dit laatste is wel het geval geweest in het Deventer recht van 1642, waar de dienstbode, die in den ouden dienst wenschte te blijven, niet verplicht was in den nieuwen te komen: zÿ mocht „den meede penninck wederomme brengen, den nieuwen dienst opseggen” ; zÿ moet dit echter vier weken voor den verhuisdatum doen. In 1759 is deze bepaling vervallen (511).

In tegenstelling met het Overÿsselsche landrecht van 1630 (512) en het Deventer stadrecht van 1642, welke Paschen en St. Michiel nog als vervaartijd aannamen, gold na 1700 „tot meerder gemak van de ingezetenen” in Overÿssel 1 Mey en 1 November als verhuistijd (513). Hetzelfde vinden wÿ

recht gold tot 1791 in de stad en de heerlijkheid Koevorden, waar het in dat jaar door het Drentsche is vervangen, Conf. Magnin: Overzicht van de besturen in Drenthe, stuk 3, II, p. 246 en Verslagen en mededeelingen, II, p. 387.

• (507) nbsp;nbsp;nbsp;Stadrecht van Deventer 30 Maart 1642, ed. 1644, p. 117, III, tit. XI, art. XI. Ordonnantie ende reglement 16 Februari 1759, artt. III en IV. Archief der gemeente Deventer: Publlcatie-boek der stad 1749—1766, fol. 110. Reeds In 1717 en 1720 was er sprake geweest van een nieuw reglement, dat echter niet meer is terug te vinden; de voorbereidingen voor het reglement van 1759 zijn in 1756 begonnen op aandrang der Gezworen Gemeente.

• (508) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 11 April 1761, artt. 1 en 2.

• (509) nbsp;nbsp;nbsp;Stadrecht van Zwolle 1794., deel III, tit. 13, art. XXV.

• (510) nbsp;nbsp;nbsp;Zwolle 1794, art. XXV voormeld.

• (511) nbsp;nbsp;nbsp;Deventer 1642, Deel III, tit. XI, art. XI.

• (512) nbsp;nbsp;nbsp;Overijssel 1630, art. XX; de Blécoubt: Bewijsstukken, II, p. 62.

• (513) nbsp;nbsp;nbsp;Notificatie 15 April 1700 van Ridderschap en Steden in Landrechten van Overijssel met nadere reglementen, ed. 1724, p. 86, no. 47; in het resolutieboek 1696—1703 van Ridderschap en Steden in het gemeente-archief te Kampen staat aangeteekend „Maendag den 15 April 1700 Goetgevonden, dat generalyk in dese provincie de huire van de dienstboden sal ingaen met den len Mey ■nieuwe styl en len November mede nieuwe styl, sullende beginnen met den len November 1700, ’twelk al om by placcaet bekent gemaakt sal worden”, conf. Smit in Bijdragen 1929, p. 135.

58

te Kampen (1751) (511). In Deventer (1759) (515), op het platte land sedert 1761 (516) en te Zwolle (1794) (517) gelden weliswaar dezelfde data, maar men laat liet personeel nog drie dagen om in dienst te komen veelal op straffe van de gebruikelijke, op het loon te korten boete.

Alleen de beide jongste rechtsbronnen: die van Deventer (1759) (518) en van Zwolle (1794) (519) treden regelend tegen de besteedsters op. Ilaar is natuurlijk het onderhuren en •weglokken uit de nog loopende huur verboden. Zij mogen haar tusschenkomst niet verleenen aan personeel, dat zich in den dienst niet behoorlijk gedraagt, of het contract niet overeenkomstig de wetteljjke bepalingen heeft beëindigd.

• 51. nbsp;nbsp;nbsp;In Friesland (520) doet zich het in onze Republiek zoo zeldzame verschijnsel voor van eenheid van recht. In 1671 maken de Staten een ordonnantie met betrekking tot „alle dienstboden eiide arbeiders soo ten platte lande als in de steden” (521). Deze ordonnantie is vrijwel letterlijk in de statuten en ordonnantiën van 1723 en 1770 overgegaan (522).

Het nieuwe recht vertoont duidelijk de sporen van „het goed gebruik en observatie in verscheidene naburige Provinciën ende steden gepractiseerd”, vooral Utrecht, waarbij de Staten te rade zijn gegaan.

Wÿ treffen dan ook hier de verplichting van den werkgever aan om, alvorens het contract te sluiten, te informeeren, of het aan te nemen personeel niet reeds aan een ander is verhuurd. Helaas aan dit voorschrift schijnt slecht de hand te zijn gehouden, want Hamerstbr klaagt over de ,,lossigheit van veele, die in ’t huuren van knegten en meiden doorgaans handelen, als of er deze wet niet en was” (523). Zijn partijen het eens geworden, dan moet de nieuw gehuurde in haar dienst komen en daarin door den meester worden opgenomen „’t sy deselve daer op eenig hand- of ortelpenning hebben

• (614) nbsp;nbsp;nbsp;Kampen 1751, art. 2.

• (515) nbsp;nbsp;nbsp;Deventer 1759, art. IV.

• (516) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 1761, art, 2.

• (517) nbsp;nbsp;nbsp;Zwolle 1794, art. XXV.

• (518) nbsp;nbsp;nbsp;Deventer 1759, artt. I en II.

• (519) nbsp;nbsp;nbsp;Zwolle 1794, artt. XXX, XXXI en XXXII.

• (520) nbsp;nbsp;nbsp;M. P. D. VAN Habikxma thoe Slooten: De Contractu dominum inter et famulum ex jure antique Frisiaco 1830 Groningsche dissertatie.

• (521) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 24 Maart 1671; Plakkaat en Charterboek van Vrieslandt, V, p. 805.

• (522) nbsp;nbsp;nbsp;Statuten, Ordonnantiën, reglementen en costumen van rechte van Prieslandt, T4t. XX, 1723, p. 75 en 1770, p. 53.

• (523) nbsp;nbsp;nbsp;Art. IX; Hamebster (Verklaring ed. 1741, I, p. 336).

59 ontvangen ofte niet” (524). Die penning mag het personeel „buiten wettige redenen” niet terugbrengen (525). De gewone tÿd van verhuizen brengt mee, dat de dienstboden op straffe van boete „binnen den derden dag van Mey, November ofte anders sodanigen tyd, als hare huir ingaet” in dienst moeten treden. Sedert 1701 waren der verhuisdata 12 Mey en 12 November in verband met de ingevoerde verandering van den kalender (526).

Ook in het Friesche recht treffen wij de gebruikelijke sanctie’s aan als: schadevergoeding ter groote van een gedeelte van het bedongen loon, boeten, gedwongen indiensttreding met hulp der overheid, ja zelfs in geval van herhaling tucht- en werkhuis (527).

Besteedsters moeten nauwkeurig acht geven, dat zij geen reeds gehuurd personeel besteeden (528).

De tot ons gekomen stemmen uit de praktik klinken echter heel wat milder, dan die van den wetgever. IIlbbr zegt uitdrukkelijk bij de behandeling van dit onderwerp: „het bur-gerlyk gebruik van dese dingen valt seiden soo streng; niettemin ist wel van nooden, dat de wet in syn kracht werde gehouden, om de dienstboden (die meerendeels onbequaem zyn, om haer vryheyt, die nae heedendaagse gewoonten, insonder-lieyt hier te lande haer gegunt wordt, wel te gebruiken) in

• (624) nbsp;nbsp;nbsp;Het verschil in redactie tusschen de artt. I en IV eener-zijds en III anderzijds heeft aanleiding gegeven tot eenig mee-ningsverschil tusschen Binckes (Verklaring, I, p. 408), Hamebster (Verklaring, ed. 1741, I, p. 332) en van Habinxma, p. 25. Bij gebrek aan kennis van de jurisprudentie, waarop ook geen dier schrijvers een beroep doet, is het niet mogelijk uit te maken, hoe het recht in werkelijkheid werd toegepast. Daar echter het geven van een ortelpenning, welke het eigendom der dienstboden werd (HuBER, Hedendaegsche Rechtsgeleerdheyd, ed. 1768, p. 61, Kap. XIII, no. 12 en Hamebster, p. 332), hoewel niet verplicht, wel algemeen gebruikelijk schijnt te zijn geweest (Huber, nos. 12 en 13), zal de quaestie In de praktijk wel niet tot veel moeilijkheden aanleiding hebben gegeven.

• (525) nbsp;nbsp;nbsp;Binckes geeft in zijn Verklaaringe, I, p. 404, als wettige reden op: bijstand van hulpbehoevende ouders, maar onthoudt zich van het opgeven van voorbeelden of gevallen uit de jurisprudentie.

• (526) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 1671, Statuten 1723 en 1770, artt. IV en X; conf. Smit, Bijdragen 1929, p. 135.

• (527) nbsp;nbsp;nbsp;Niet bij sententie, maar bij ordonnantie van het gerecht en voor onbepaalden tijd; aldus Hamesteb: Verklaring, ed. 1741, I, p. 331.

• (528) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 1671, Statuten 1723 en 1770, artt. I, II, III, IV, IX en XI; speciaal voor landarbeiders, art. VIII.

60

toom ende tot haer plicht te houden” (529). En ook Hamerstbr zegt in zijn commentaar, dat men het „in ’t algemeen niet op ’t nauwste met de dienstboden behoorde te nemen” (530).

• 52. nbsp;nbsp;nbsp;Gaan wij nu van Friesland naar Groningen. Het Om-melander Landrecht van 1601 bepaalt dat „dienstboden die op eeiien dienst seker handtpenninck ofte wyncoops-pen-ninek (531) hebben ontvangen, die sullen den selven ange-nomen dienst uytdienen . . . .” (532). Dit recht stelt zich dus op het standpunt, dat het tot standkomen van het contract, behalve van den consensus, afhankelijk is van het geven en aannemen van een godspenning. De rechten der Beide Olt-ambten (1618) en van Selwert (1673) zwijgen echter geheel over deze verplichting, welke men moet aannemen, dat zich in Westerwolde heeft gehandhaafd (533). Deze is eveneens tot uitdrukking gebracht in het voor de Ommelanden geldende plakkaat van 1781, waar men kan lezen over dienstboden, „die haar hebben verhuurt om iemant te dienen, en een handpenning hebben ontvangen . . . .” (534). In afwijking daarvan bepalen de beide ordonnantiën voor Stad en Ommelanden (1702 en 1703) (535) uitdrukkelijk het tegenovergestelde met de woorden „dienstboden, die haer hebben ver-huyrt om yemandt te dienen hetzy dat sy een hantpenningh helïben ontfangen ofte niet . . . .”.

• (529) nbsp;nbsp;nbsp;U. Hubeb: Hedendaegsche Rechtsgeleerdheyt soo elders als in Prieslandt gebruïkelyk; Kap. XIII, no. 21, ed. 1768, p. 61.

• (530) nbsp;nbsp;nbsp;Hamersteb: Verklaring, ed. 1741, I, p. 333.

• (531) nbsp;nbsp;nbsp;In Groningen ook wel toehaecken genoemd; conf. Sententien Hoofdmannenkamer 1701, fol. 66 in Rijksarchief te Groningen; het betreft een vordering „voor 8 dal. met twee dal. toehaecken dienstbodeloon”; van eenig extra geschenk boven het loon, behalve de handpenning is mij nooh in Groningen noch elders ooit iets gebleken; conf. Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, X (1930), p. 335, noot 5) : opmerking van Mr. R. P. Clevebinqa.

• (532) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelander Landrecht, V, art, 34, ed. 1679, p. 101; de Blécoubt: Bewijsstukken, 1, p, 194.

• (533) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. no. 14.

• (534) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat Ommelanden 12 July 1781, art. 1.

• (535) nbsp;nbsp;nbsp;De bepalingen der Stad van 6 Februari 1702 op het stuck van de dienstboden gerelormeert werd op 3 Maart 1703 zonder ingrijpende wijzigingen voor de Ommelanden afgekondigd, art. 1. Het Ommelander plakkaat bevindt zich in het Rijksarchief te Groningen; de stedelyke bepalingen maken deel uit van de Ordonnantiën op alderhande conventien, en contracten, koop en verkoop, naerkoop en naerpacht, verhuyringe van huysen, landen, dienstboden, sociëteit, enz., enz.....bij borgemeesteren ende raadt, oudt en nieuw, met taalmannen en gesworen gemeenst gearresteerd den 25 April 1701 ende den 6 Februari 1702 . . .”, opgenomen in het Corpus der Groninger Rechten 1735, I.

61

Uit het bovenstaande valt af te leiden, dat het platte land voor het grootste deel het vormelijk contract heeft aangenomen, hoewel niet bij voortduring en dat in de stad het tegenovergestelde het geval was (536).

Het recht der beide Oltambten (1618) straft het niet in dienst komen van een gehuurde dienstbode met een boete van het volle beloofde loon (537).

Iets dergelijiks vindt men te Selwert (1673) (538), in de Stad en Ommelanden (1702 en 1703) (539) wat in deze laatste landstreek, in 1781 (540) is herhaald.

Het 'was de bepaling van 1703, welke een werkgever in 1736 meende, dat was overtreden, toen hij een reeds gehuurde dienstbode, die haar huurpenning had teruggezonden, maar tevens „genoegzamer tyd” voor Allerheiligen had laten weten, dat zÿ wilde gaan trouwen, ging dagvaarden. Zij werd gesommeerd om van haar gedrag verklaring te geven of bij gebreke daarvan den dienst te aanvaarden of anders door rechtsmiddelen daartoe te worden geconstringeerd. De Hoofdmannenkamer stelt de dienstbode in het gelpk en de kosten worden gecompenseerd. De door die dienstbode opgegeven reden heeft de rechter klaarblijkelijk billÿk geoordeeld en is daarmee dus van het strenge recht afgeweken. Overigens bleef men met die beslissing getrouw aan het beginsel, dat was neergelegd in het oude Groninger stadboek, waarop verweerster zich had beroepen (541).

In de eerste helft der XVIIIde eeuw nam de jurisprudentie voor het Oltambt aan, dat het bleven in den ouden dienst voor een knecht voldoende reden was om een nieuw gesloten contract niet na te komen (542).

Tegenover de verplichting van het personeel om in dienst te komen, staat die van den meester om zijn dienst ook open te stellen (543). Volgens het Ommelander recht (1601) mag

• (636) nbsp;nbsp;nbsp;Van Swindbben: p. 13; Themis 1871, p. 597.

• (537) nbsp;nbsp;nbsp;Land-recht der beyden Old-Ambten, Boek II, art. VII, ed. 1722, p. 41.

• (538) nbsp;nbsp;nbsp;Landt-recht des Gerichts van Selwerdt Boek IV, tit. 7, art. LUI, p. 84; op straffe: „of de huisheer mag haar zo veel loon met recht by mandaat yan XXI afwinnen, als zy zouden verdient hebben in de versprokene tydt”,

• (639) nbsp;nbsp;nbsp;stad 1702, art. 1 en Ommelanden 1703, art. 1.

• (640) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, art. 1.

• (641) nbsp;nbsp;nbsp;A. S. DE Blécoubt: Sententien van de Hoofdmannenkamer van stad en Lande, no. 167; Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, VI, 1925, p. 382; Stadboek Groningen 1425, art. CLXX, ed. Telting, p. 60.

• (642) nbsp;nbsp;nbsp;Van Swinderen, p. 47.

• (543) nbsp;nbsp;nbsp;Themis 1871, p. 601; van Swindeben, p. 28.

62

deze laatste alleen om „billicke oorsake” zijn dienstbode weigeren; ontbreekt een dergelijke oorzaak, dan moet hÿ bet volle overeengekomen loon betalen (544). Hetzelfde staat in het Oldambster landrecht (1018) (545) en in het Selwerder recht (1073) (546). In het XVIIIde eeuwsche recht wordt van die verplichting van den heer geen melding meer gemaakt. Volgens het Ommelander recht van 1781, moet de meester, die een dienstbode heeft gehnnrd, welke haar verplichting tegenover haar eersten meester niet is nagekomen, op de eerste gerechte] (jke aanzegging namens den eersten huurder, een boete ter grootte van het loon met de gerechtskosten inhouden „ten voordeele der diaconie, alwaar de eerste verhuuringe, als niet uitgedient zynde, stant hadde moeten houden, zonder dat zich de nieuwe inhuurder, met een inhuuring by den dag of week zal mogen behelpen, maar het altoos gehouden worden, dat de inhuu ringe voor een jaar of een half jaar gedaan is” (547).

Geen andere provincie biedt een ,zoo verwarrende en bonte staalkaart van verhuisdata en vooral van data van indiensttreding (548). Het Olda raster recht (1618) noemt uit-drukkelÿk „Victoor” (10 October) als aanvangsdatum (549). In 1703 werden naar Groninger voorbeeld 1 Mei en 1 November als verhuisdata aangenomen. Hetzelfde was reeds bepaald voor de Stad en de Ommelanden (1702 en 1703) (550).

In verband met de verandering in de tijdrekening wordt dit in 1723 op 12 Mei en 12 November gebracht, welke data wÿ in het plakkaat van 1781 natuurlek ook aantreffen (551).

Zoo niets anders is bepaald, moet het personeel op den overeengekomen tijd in dienst treden (552). Natuurlijk zal de rechter wel rekening hebben gehouden met billijke verontschuldigingen, zooals in 1646 is geschied ten opzichte van een dienstmaagd, die te laat kwam, omdat zy haar zeventig-

• (644) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1601, Boek V, art. 35.

• (545) nbsp;nbsp;nbsp;Oldambt 1618, Boek II, art. VIII.

• (546) nbsp;nbsp;nbsp;Selwert 1673, Boek IV, art. LIV.

• (547) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, art. 1.

• (548) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. in het algemeen Laman: Anleiding, ed. 1764, p. 12, vr. 2; Themis 1871, p. 598 en vlg. ; van Swindeben, p. 91 en vlg. ; Smit: Bijdragen 1929, p. 136.

• (549) nbsp;nbsp;nbsp;Óltambt 1618, Boek II, art. IX; in de Sententieën der Hoofdmannenkamer 1701, fol. 99 komt een vordering voor, betreffende dienstbodenloo-n „van Paeschen 1685 tot Santganh” (10 October).

• (650) nbsp;nbsp;nbsp;stad en Ommelanden 1702—1703, artt. I en XII; Themis 1871, p. 599.

• (551) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, art. 1.

• (552) nbsp;nbsp;nbsp;Laman: Anleiding, p. 12, vr. 2; v.an Swindeben, p. 23 en vlg.; Themis 1871, p. 698.

63

jarige moeder behulpzaam had moeten zijn (553). Zooals ook elders, wordt aan het Groningsche personeel eenige dagen ais vacantie en ter verhuizing gegund en wordt de gebruikelijke boete eerst van het loon afgetrokken, wanneer zij pas na een wettelÿk bepaald aantal dagen in dienst komen. Zoo mag men in het Oltambt (1618) drie dagen na den verhuisdatum komen (554). Sedert 1702—1703 gold in de stad en de Ommelanden de regel, dat de dienstboden in dienst moesten komen ,.binnen den derden dagh nae den eersten Sondagh in May of in November respectivé” (555). In verband met de invoering van den nieuwen stijl werden deze data in 1723 voor de stad veranderd in den derden dag na den eersten Zondag na 12 May of November. In 1743 werd dit ook in het Oltambt en de Ommelanden aangenomen. Zonderling doet het aan, deze eenheid in 1748 weer te zien verbreken, daar in dat jaar in de Ommelanden 5 Mei en 5 November als verplichte data voor indiensttreding werden aangenomen. In 1754 echter zien wij de Stad, voor wat haar rechtsgebied betreft, weer terugkeeren tot de regeling van 1723 (556).

liet Ominelander plakkaat van 1781 bepaalt, dat het personeel in dienst moet komen binnen den vÿfden dag na den Zondag, welke na 12 Mei of 12 No'vember valt (557).

De besteedsters (558) worden het eerst genoemd in de rechten van stad en Ommelanden van 1702 en 1703, waarin haar wordt verboden andere personen te besteeden, dan die welke voorzien zijn van goede getuigenissen en na te hebben ge-informeerd, of zij zich niet reeds tegenover een ander hebben verbonden (550). Ongeveer hetzelfde door boete gesanctioneerde voorschrift is in 1781 blijven bestaan (500).

• (553) nbsp;nbsp;nbsp;Van Swinderen, p. 27.

• (554) nbsp;nbsp;nbsp;Oltambt 1618, Boek II, art. IX.

• (555) nbsp;nbsp;nbsp;Stadt en Ommelanden 1702 en 1703, artt. I en II: boete één car. gulden per dag verzuim. Het plakkaat der Ommelanden luidt: „binnen den derden dach van den eersten Sondach na haere respectieve vervaertyd”, in verband met art. III. De ordonnantie van 1702 is dus niet steeds letterlijk gevolgd door de Ommelanden, zooals een opmerking van Dr. J. Frima: Het strafproces in de Ommelanden tusschen Eems en Lauwers van 1602 tot 1749, p. 14, zou doen vermoeden.

• (556) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 4 November 1723, van Swinderen, p. 20—22; Themis 1871, p. 599—600.

• (557) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, artt. I en II.

• (558) nbsp;nbsp;nbsp;Laman: Anleiding, p. 12, vr. 9; van Swinderen, p. 48; Themis 1871, p. 609.

• (559) nbsp;nbsp;nbsp;Groningen en Ommelanden 1702 en 1703, art. XIV.

• (560) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, art. XVII.

64

• 53. nbsp;nbsp;nbsp;Zoowel het in Drenthe (561) niet ingevoerde Landrecht van 1608, als dat van 1614, hetwelk wel gelding heeft gehad, stellen zich op het standpunt, dat voor het tot stand-komen van het contract het geven van een wijnkoopspenning noodzakelijk is (562). Sedert 1621 is de vervaartijd in het Landschap vastgesteld op 1 Mey en Aller Ililligen dach „om haer te conformeereii met d’ordre, die by de nabuirige provinciën ende quartieren gemaecht iss .... omme voer te coemen dat d’ingesetenen deser landtschap niet ontryft ofte gediscommodeert worden noepende den dienst van knechten ende maechden, gelyck albereits daervan by eenige exempelen iss gebleecken” (563). Deze data zijn weer terug te vinden in het plakkaat van 1707, maar het tot stand komen van het contract is dan niet meer aan eenige vorm gebonden: ieder, die zich verhuurd heelt, met of zonder handpenning, moet op tijd in dienst komen op straffe van boete voor iederen dag verzuim, of van verlies van het geheele loon, dat verdiend zou zijn, wanneer de gehuurde in het geheel niet komt. Het verlangen om in den ouden dienst te blijven is in Drenthe geen verontschuldiging voor het niet nakomen van zijn verplichting (564).

• 54. nbsp;nbsp;nbsp;Voor Limburg staan mij alleen voor de XVIIde en XVIIIde eeuw eenige niet zeer samenhangende gegevens ten dienste (565). Waar het Land- en Stadrecht van het Eoer-mondsche Overkwartier van 1619 voor het grootste deel aan

• (561 ) Voor Koevorden conf. no. 50.

• (662) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. M. 0. Gbatama: Het landrecht van Drenthe van 1608, art. 38, p. 78, en Mr. Joostinq: Drenthsche Plakkaatboek, I, p. 191, art. 44.

• (563) nbsp;nbsp;nbsp;Drenthsch Plakkaatboek, I, p. 263. Behalve, dat de schulten moesten zorg dragen, dat de nieuwe verhuisdata „nae gedaene predicatie” in de kerken werden afgekondigd, moesten zij alle ingezetenen van hun ressort „huiss by huis sender emant voerby te gaen” deze wetswijziging doen aanzeggen.

• (564) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 22 September 1707 ingevoegd in het Landrecht van 1712 als art. 50 en daarvan onder 1—2 en 6.

• (565) nbsp;nbsp;nbsp;Voor wat betreft de deelen van Limburg, waar Duitsch recht heeft gegolden, met name dat van Gulik en Kleef, kan ik volstaan te verwijzen naar Könnecke, p. 195 en 196, en passim en voor Pruisen naar het Allgemeines Landrecht 1794, Theil II, Tlt, V: von den rechten und pflichten der Herschaften und des Gesindes, ed. Koch 1886, III, p. 497 en vlg.; eenig verband met de zuidelijk en westelijk gelegen rechten van Luik en Loon vermocht ik niet te ontdekken; conf. Coutumes du Pays de Liège, 3 deelen, en Coutumes du Comté de Looz, de la seigneurie de Saint Trond et du comté impérial de Reckheim, 3 deelen.

65

het Antwerpsche van 1608 is ontleend, kan ik het verder buiten bespreking laten (566).

Uit het Maastrichtsche recht van 1698 blijkt, dat zij „die haar in dienst van ymandt verbonden, ende daer toe een handt of nieei)enningh ontfangen hebben” op den gewonen en vastgestelden tÿd in dienst moeten komen, waarin zij door hun meester moeten worden ontvangen, tenzij om een ,,gefon-deerde oorsaeck” ter beoordeeling van de burgemeesters. Behalve met arbitrale correctie, worden de nalatigen gestraft met het verbod om zich gedurende den verzuimden huurter-mÿn aan een ander te verhuren (567). Omtrent het al dan niet op vormelijke wijze tot stand komen van het contract staan m(j voor Limburg geen verdere gegevens meer ten dienste (568).

Ook te Maastricht (1698) moest men wel achtgeven, dat de dienstbode, waarmee men wilde contracteeren, niet reeds aan een ander was verhuurd (569).

Te Meyel gold sedert 1716 het verbod om uitheemsche dienstboden te huren, tenzij voor hun goed gedrag een cautie van niet minder dan 300 gulden werd gesteld „faute dyer dat haere meesters daervoor sullen responsabel”. Een dergelÿke bepaling kan wijzen op een ongemeenen overvloed van dienstpersoneel of op een soort bestrijding der werkeloosheid (570). Het landrecht der Vrije Kijksbaronie van Petershem en Lanaken (571) stelde er zich in 1781 mee tevreden, dat vreemd personeel alleen werd toegelaten, wanneer het aan den drossaard een goed certificaat kon laten zien (572).

Te Maastricht (1698) moest men onder de gewone sanctie

• (566) nbsp;nbsp;nbsp;Roermond (1619), art. 2, gelijk aan Antwerpen (1608), art. 36, alleen met een andere boeteverdeeling en een minder hoog bedrag.

Roermond (1619), art. 2, en Antwerpen (1608), art. 37, zijn vrijwel gelijk. Conf. no. 3 en 23.

• (567) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op de dienstboden 9 Juni 1698, artt. I en III, in Recueil der Recessen, ed. 1719, p. 339.

• (568) nbsp;nbsp;nbsp;In de politieke ordonnantie van het in het Loonsche gelegen Hasselt van 1716 wordt gesproken over: „knechten ende dienst-maeghden, di sigh in dienst van iemandt verbonden, ende daer toe den weirrel ofte handt-pennick ontfangen hebben”. Coutumes du Comté de Looz, III, p. 204.

• (569) nbsp;nbsp;nbsp;Maastricht 1698, art. II.

• (570) nbsp;nbsp;nbsp;Ceuren en Breucken op de peel dezer vryheerlyckheyt Meyel 31 (?) April 1716, art. 23; J. Habeas; Limburgsche Wys-dommen, p. 242.

• (571) nbsp;nbsp;nbsp;Geschiedkundige Atlas van Nederland: A. A. Bfmman: De Republiek in 1795, p. 56.

• (572) nbsp;nbsp;nbsp;Reglement van Policie 12 December 1781, art. 85; Publications Limbourg 1890, p. 409.

Themis, XCIII (1932), 1e st

66

drie dagen na den vastgostelden tijd in dienst komen. Deze bepaling bleef in 1733 gehandhaafd, maar tevens werd toen vastgesteld, dat de verhuistÿd l April en l October zou zyn (573). Het feit toch, dat voordien geen datum was vastgesteld, had aanleiding gegeven tot veel moeilÿkheden ,,dewyl veele borgers haare niet wilden ontslaan, dan na dat deselve een jaar of anderhalf vol uytgedient hadden, te rekenen van den dag dat zy in haare huyre waaren gekomen : welke veel-tyts verschillende, eenige dagen, jae weeken, de dienstbodens sig op den behoorlyken tyd niet in haare huyre konden begeven tot groot ongerief der geene, die inmiddels haare do-mestycquen hadden laaten gaen” (574).

Ten slotte gaf in 1732 het feit, dat vele dienstboden zich verhuurden als keukenmeid, zonder echter over eenig culinair talent te beschikken, aanleiding tot het instellen van een arbeidsovereenkomst op proef.

Bleek toch na een of twee weken, dat de nieuwe dienstmaagd een volslagen vreemdelinge in de edele kookkunst was, dan kon zij direct worden ontslagen „sonder aen de selve helder of duyt loon te geven, dan alleen den Mey-penning”, want dit gebrek strekt „tot groot ongemaCk en wan-order van die familie, aen welckc eene kook-meyd dagelyx noodig is”. Het dient eerbiediglijk te worden erkend, dat de commissarissen deciseurs van Beyde Genadige Heeren en Princen kenners des levens waren, begaafd met buitengewone werkelijkheidszin (575).

Alleen Maastricht (1698) spreekt over besteedsters, maar legt dit beroep niet op eenigerlei wijze aan banden. Alleen de gewone verboden van onderbuur en hulp aan contract-breukig personeel worden vermeld (576).

Rechten en plichten werkgever

Tot zoover dan wat de beschikbare bronnen on.s leeren over den aanvang der huurovereenkomst van dienstpersoneel. Zien wy nu op welke wÿze de rechten en verplichtingen van den werkgever geregeld waren.

• (573) nbsp;nbsp;nbsp;1 October of Sintermeys (St. Remigius) was ook de ver-huistijd te Schinnen, volgens het door H. Puls medegedeelde in de Bijdrage tot de geschiedenis van de voormalige Heerlijkheid Schinnen in Publications Limbourg 1929, p. 114, echter zonder opgave van bron of tijd; de dienstbetrekking werd voor een jaar aangegaan.

• (574) nbsp;nbsp;nbsp;Maastricht 1698, art. IV, en Notificatie 26 Januari 1753 in voornoemd Recueil, p. 606.

• (575) nbsp;nbsp;nbsp;Naeder Resolutie op het stuck van den dienstboden 8 October 1732, Recueil, p. 473.

• (576) nbsp;nbsp;nbsp;Maastricht 1698, art. IX.

67

• 55. nbsp;nbsp;nbsp;Over de voornaamste en meest vanzelfsprekende verplichting van den werkgever: het uitbetalen van het loon, zÿn de gegevens bijzonder schaarsch niet alleen in Holland, maar ook elders. Te Leiden (1583) vindt men deze verplichting aldus uitgedrukt, dat de werkgever verplicht is hem, die „in dienst aengenomen” is ,,de zelve van haer verdiende loon, op haren dach, ende andersins, volgende haer gedaen beloften ende aen-neminge, (te) voldoen op pene mede van daer toe, mitsgaders inde costen, schaden ende interesten, by cort recht te werden gecondemneert”. Wÿ vinden deze bepaling natuuriyk ook in het Baljuwschap Putten (1587), te Gouda (1592), Oudewater (1605) en in de heerlijkheid Ehoon en Pendrecht (1704) (577). Voor het overige zwijgen de keuren en ordonnantie’s over de betaling van het loon. Men beschouwde dit zoo vanzelf sprekend, dat men een bepaalde vermelding ervan overbodig heeft geacht. Bÿ mijn onderzoekingen betreffende de jurisprudentie heb ik niet den indruk gekregen, dat de werkgevers zich in dit opzicht slecht van hun plicht hebben gekweten. Als voorbeeld memoreer ik hier de resultaten betreffende een onderzoek in het archief der schepenbank van den Haag gedurende het derde kwart der XVIIIde eeuw. Uit de kleine rolle van dat college van 6 Maart 1769 tot 30 October 1782, dus gedurende den tÿd vooraf gaande aan den Vierden Engelschen oorlog en het begin daarvan, blijkt, dat er in dat tijdvak zijn gevoerd 3 processen over een godspenning (578) en 3 over minne- en bakerloon (579). In 1769 zijn gevoerd 6 processen over loon, dienstloon, loon van een domestique en huurloon; in 1770 en 1773 in ieder jaar 3 over huurloon; in 1774 3 over gedane dienst en huurloon; in 1775 4 over verdiend loon, huurloon en loon; in 1777 2 over huurloon en verdiend loon; in 1778 1 over verdiend loon; in 1780 4 over huurloon en verdiend loon als knecht. Dus in ruim 13 jaren slechts 39 processen, welke echter lang niet alle betrekking hebben op loon verdiend door mannelqke en vrouwelqke dienstboden. Het

• (577) nbsp;nbsp;nbsp;Rhoon en Pendrecht 1704, Tit. VII, art. 3.

• (578) nbsp;nbsp;nbsp;Archief der gemeente te Den Haag R. A. 278, Kleine Rolle 1771/1772, fol. 230, 11 September 1772: er wordt geeischt een bedrag van fl. 3 wegens een ontvangen godspenning; zoo ook fol. 250, 6 November 1772 om 11. 2—10; R. A. 279 Kleine rolle 1773/1774, fol. 64, 19 Augustus 1773 om fl. 2—8.

• (579) nbsp;nbsp;nbsp;Zelfde archief Kleine rolle 1773/1774, lol. 96, 27 December 1773, 11. 4 wegens een maand minne loon; R. A. 280 Kleine rolle 1775/1776, lol. 136, 13 Mey 1776, II. 2 wegens bakerloon; R. A. 281 Kleine rolle 1777/1778, lol. 19, 12 Maart 1777, per reste van minneloon 11. 11.

68 rechtsgebied van het Hof is hier natuurlijk niet onder begrepen (580).

(580) Mijn onderzoek betreft alleen de Haagsche Schepenbank; de correspondeerende rollen van het Hof van Holland konden mij niet worden geleverd. In het zaak-register op de civile sententiën van het Hof van 1600—1810 komt geen proces betreffende een arbeidscontract voor; in de indices op de memorialen van het Hot van 1628—1648 en 1513—1735 komt slechts een geval voor, dat in de verte met dit onderwerp verband houdt: het is een autorisatie van 27 July 1725 (19de Memoriaal J. Thiebby: lol. 240) om aan een dienstmeyt een gedeelte van het achterstallige huurloon te betalen uit een legaat; het loon was in 15 jaren miet uitbetaald en opgeloopen tot 750 gulden. In de registers van civile vonnissen gewezen door de Haagsche Schepenen van 1743—1811 komt slechts één proces voor betreffende huurloon. De beslissing is van 26 Mei 1786 (Register E 1786—1795, fol. 6) : met andere bedragen wordt de gedaagde veroordeeld tot betaling van f 50 voor een half jaar huurloon aan zijn knecht, verdiend sedert Loos-duinsche Kermis 1767 tot Vrouwedag 1768 en twee bedragen van f 100 en 2 ducatons van Vrouwendag 1768 tot Vrouwendag 1769 en voor denzelfden termijn 1769—1770.

R. A. 277 Kleine rolle 1769—1770, fol. 18, 6 Maart 1769: weegens verdient loon; fol. 22, 13 Maart 1769, idem; fol. 69, 26 July 1769: weegens in avant betaeldt dienstloon; fol. 75, 7 Augustus 1769: weegens verdiende loon als domestique; fol. 91, 8 September 1769; weegens huurloon; tol. 137, 27 December 1769: tot restitutie van huyrloon, die te veel betaelt is; lol. 204, 13 Juni 1770, tol. 227, 6 Augustus 1770, en fol. 267, 7 November 1770; alle drie wegens huurloon. In eenlge dezer zaken wordt de vrouw als getuige gehoord.

R. A. 278 Kleine rolle 1771—1772, fol. 189, 29 Mey 1772: twee processen over f 46 voor een half huurloon; fol. 167 en 268, belde 23 November 1772: over huurloon.

R. A. 279 Kleine rolle 1773-1774, fol.’s 27, 28 en 29, 19 en 21 April 1773: 4 processen over huurloon; lol. 166, 2 November 1774: 2 processen over huurloon; fol. 106, 14 Februari 1774: per reste van gedaane dienst.

R. A. 280 Kleine rolle 1776-1776, fol. 35, 31 Mei 1775; lol 89, 6 November 1776; lol. 89, 15 November 1775; lol. 91, 22 November 1775: alleen over verdient loon ol per reste van verdient loon;

lol. 97, 18 December 1775: weegens huurloon; lol. 98, 28 December 1775: wegens loon.

R. A. 281 Kleine rolle 1777-1778, Iol. 33, 12 Mey 1777: per reste van huerloon; foi. 34, 14 Mey 1777; lol. 191, 9 November 1778: over verdiend loon en per reste van verdiend loon.

R. A. 182 Kleine rolle 1779—1780, fol. 122, 2 Februari 1780; f 20 weegens een vierde jaars loon ais knecht; fol. 183, 31 July 1780; fol. 184, 3 Augustus 1780: beide wegens huurloon: twee bedragen van f 40; fol. 216, 29 November 1780: twee bedragen van f 2.14 en f 2 wegens verdiend loon.

69

Het loon moet uit den aard der zaak integraal worden uitbetaald. Ik wees echter reeds op het recht van den werkgever om een zeker bedrag op het loon te korten voor lederen dag verzuim bÿ de indiensttreding.

Wanneer in de XVIIde eeuw de Fiscus onder den naam van „Heeregelt” een belasting gaat vragen voor de „domes-tique-dienstboden, die loon trecken” benevens voor de „bouwknecht ofte bouwmeyt”, dan wordt uitdrukkelijk bepaald, dat de belastingplichtige heeren het verschuldigde bedrag moeten betalen „sonder ’t selve hare voorsz. dienst-boden aen haer loon te mogen korten” (581). Toen zal zich echter, evenals thans, de economische wet niet door Hunne Hoog Mogende hebben laten dwingen en zullen zoowel de loonstandaard, als vraag en aanbod in ongunstigen zin door dergelijke fiscale maatregelen zijn beïnvloed, zoodat de voormelde genereuze bepaling ook toen niet heel veel anders dan boerenbedrog zal zijn geweest.

In de ordonnantie van het Haagsche Hof van 1608 vinden wÿ nagenoeg niets over ’s meesters rechten en plichten vermeld; alleen is daar zeer scherp het verbod van onderhuur geformuleerd: „dat mede niemant van wat conditie ofte qualiteyt hy zy, hen vervorderen sal” eenig personeel buiten hun eigen meesters om „uyt hare diensten te debaucheren of te suborneren, omme die te verlaten”......om wat pretext dat oock sy, alwaer ’t met belofte van meerder loon of anders” op straffe van zware boeten. Dit is binnen Den Haag zoo'wel in het rechtsgebied van het Hof als in dat der schepenen recht gebleven (582). Natuurlijk treffen wij gelijkluidende voorschriften aan in de rechtskringen, waar het Haagsche recht was overgenomen (583).

Als Amsterdam in 1612 het eenwen oude recht gaat vernieuwen, dan wordt ook het verbod van onderhuur (584)

• (581) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op ’t Heere ot dienstbodengeit zedert den jare 1636, tot den jare 1653 geheven en verpacht tot den jare 1678, incluis d.d. 1679, G. P, B., III, p. 877; Ordonnantie op hetzelfde onderwerp 3 Mei 1680, G. P. B., III, p. 878; Ordonnantie van 1683, G. P. B., IV, p. 807; Ordonnantie van 1699, G. P, B., IV, p. 808; conf. no. 43.

• (682) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag Hof 1608, all. 6 en 1679, art. 9; Magistraat 1639, art. 6 en 1679; 1823, art. IV.

• (583) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1638, art. 6; Haarlem 1640, art. VII, 1665, art. VII en 1693, art. VIII, met bedreiging van een boete van f 500; Schieland 1644, art. 50, all. 7; 1720, art. 66; Leyden 1668, CXXXVII, all. 7; Delftland 1670, art. 84 en Gorinchem en Arkel 1713, art. IX.

• (584) nbsp;nbsp;nbsp;Het kwaad schijnt zeer algemeen verbreid te zijn geweest; zie b.v. een notarieele aanzegging betreffende het onderburen van knechten 9 Juni 1611, in van Dillen: Bronnen Bedrijfs- en Gilde-wezen, Amsterdam, I, p. 712, no. 1196.

70

daarin opgenomen. Na de renovatie van 1663, werd in 1682 de sanctie verscherpt door de bepaling, dat men eens anders personeel niet uit den dienst mocht „troonen, ’t ®y onder belofte van meerder loon, kermis en nieuwejaars giften, verval of andere voordeelen” op straffe van zware boeten „en dat daar en boven de selve dienstboden in die huur niet sullen mogen treden, of ingetreden zynde, aanstonts die moeten verlaten”. Deze laatste sanctie is in 1758 vervallen. Aan den werkgever is in dat jaar de verplichting opgelegd op verzoek een getuigschrift af te geven. In 1785 is dit alles onveranderd gebleven (585).

Het verbod van onderbuur wordt verder aangetroffen te Brielle (1614) (586), versterkt met het verbod om, van door onderhuur verkregen, diensten gebruik te maken; verder in de Beemster i'Kül—Kibb—1735) (587), te Dordrecht (1643— 1774) (588) en in de heerlijkheid de Merwede (1786) (589), in de Zes Hoofddorpen van Waterland (1673) (590), te Alkmaar (1675—1805) (591), Hoorn (1682—1748—1756) (592), in Putten (1684) (593), te Enkhuizen (1692) (594), Leiden (1703) (595), Schiedam (1758) (596), in de Watergraaffs- en Diemermeer (1760) (597), Waterland (1768) (598) en ten slotte in Rhÿn-land (1785) (599). Merkwaardig is dat het voorschrift met betrekking tot meesters uit de Rotterdamsche keur van 1719 is verdwenen.

Ten slotte zij opgemerkt, dat het verbod van onderhuur in vrijwel alle hier behandelde rechten algemeen is gesteld en niet alleen den meester betreft.

Ter kenschetsing van de positie van den werkgever in het

• (586) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. V; Rooseboom, Recueil 1644, p. 261, en 1656, p. 263, art. 31; 1682, art. 9; 1758 en 1785, artt. 7 en 10. (586) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, art. 6.

• (587) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXXI; 1735, art. X.

• (588) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. V en 1774, art. X.

• (589) nbsp;nbsp;nbsp;Merwede 1786, art. X.

• (590) nbsp;nbsp;nbsp;Hoofddorpen Waterland, art. XCIX; bij deze keur staat aangeteekend : „De Heeren van Lantsmeer protesteeren hier tegen; Lantsmeer consenteert hier in; de Heeren Zuyderwoud contrarie”.

• (591) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, art. 4; 1805, art. 8.

• (592) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 5, gerenoveerd 1748 en 1756; de meester wordt met een boete van f 100 bedreigt.

• (693) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1684, art. V.

• (594) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 3.

• lt;595) Leiden 1703, art. XI.

• (596) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam 1758, art. 7.

• (597) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraaffs- en Diemermeer 1760, artt. I, HI en VII.

• (598) nbsp;nbsp;nbsp;Waterland 1768, art. LVHI.

• (599) nbsp;nbsp;nbsp;Rhynland 1796, art. V.

71

huurcontract met dienstpersoneel volgens thans nog eenige min of meer op zich zelf staande bepalingen.

In Beemsterland (1624—KüH)—1735) zal de eed van den meester volkomen geloofd worden, wanneer in rechte eenige „quade bejegeninge” door de dienstboden dien meester aangedaan, moet worden -bewezen. De dienstboden worden dan „sonder eenige oogluykinge” gestraft (600).

Binnen Delft (1682—1716) is het op straffe van boete aan een ieder verboden „eenigerhande stipulatien, bedingen ofte toeseggingen contrarie den innehoude van dese keure aan te gaan ofte te doen”, welke daarenboven „voor kragteloos ende van onwaarden” zullen worden gehouden (601).

Doet zich te Leiden (1703) het geval voor, dat „goederen, effecten of gelden” worden vermist en de meester zijn personeel daarvan verdenkt, ,,ende (de meesters) goedvinden mogten zulx haare dienst-boden aan te seggen, en op te tygen”, dan is het herhaaldelijik voorgekomen, dat die dienstboden „de stoutigheid hebben, van hare heeren .... daar over als in cas van injurie voor de heeren Vredemakers der stad te dagvaarden”. De Magistraat acht dit „ten hoogste onredelyk” en bepaalt, dat die dienstboden hun meesters niet over zoodanige zaken mogen dagvaarden op een boete van 25 gulden „ende dat sy luyden, schoon hare heeren .... niet quamen te compareren, a limine judicii sullen moeten werden gerepelleert ende afgeiwesen”. In het algemeen is de meester, die met zijn dienstboden procedeert, niet verplicht in persoon ter terechtzitting te verschijnen, maar kan hy zich laten vertegenwoordigen, behalve iwanneer hÿ een eed moet afleggen. Dit laatste echter zal nog al eens het geval geweest zÿn, omdat de meester, ingeval van misdraging door zijn personeel, door den rechter moet worden geloofd „op haar sincere affirmatie ofte anders op haar eed” (602).

Ook te Botterdam (1719) kon de meester zich, in afwijking met het gemeene recht in kleine zaken, in het proces met een dienstbode laten vertegenwoordigen. De dienstbode moest echter in persoon opkomen. In cas van injurie wordt de actie door het personeel ingosteld „ter zake van bestraffinge, be-tooninge van suspicie of aensegginge van quaed gedrag, ontrouw of diergelyks” direct van de hand gewezen (603). In Schiedam (1758) moeten alle geschillen tusschen meester en knecht „buyte forme van proces ter nedergeleyt ende gedeci-

• (600) nbsp;nbsp;nbsp;Deemster 1624—1699, art. LXXVIII en 1735, art. VII. (601) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1682—1716, art. XII.

• (602) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, artt. XIV, XV en VII.

• (603) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XXXII, XXXIII en XXXIV; conf. Ordonnantie op de Vredemakers, art. IV.

72

deert” worden door de burgemeesters (604). Binnen Ehijnland . (1785) is de meester alleen in liet geval van een af te leggen eed verplicht in persoon voor den rechter te verschonen (605).

• 56. nbsp;nbsp;nbsp;In het algemeen mag, zooals reeds is opgemerkt, ook de Geldersche werkgever de boeten voor te laat in dienst komen op het loon korten. Dit is echter sedert 1794 in het kwartier van Nijmegen niet het geval met het bedrag, dat hij aan belasting voor zijn personeel moet opbrengen (606). In Kuilenburg (1680—1742) wordt het loon bewezen, hetzij door een schriftelijk contract, hetzij door twee getuigen, of bij ge-breke daarvan door den eed van den werkgever; het loon kan „by het kortste recht, zoo wel in als buyten de vacantie” worden ingevorderd (007). Ook te Zalt-Bommel (1721) (608), Tieler- en Bommelerwaard (1721) (609) en in de Vier Boven Ambten (1780) (610) geldt in dat geval een summiere procedure.

Op advies van Schomaker beslissen de schepenen van Doe-tichem in 1722, dat het verdiende loon moet worden betaald ter plaatse, waar het verdiend is en geen brengschuld is. De eisch der dienstbode om het loon te huis gebracht te krijgen wordt afgewezen. Het advies spreekt over „notoire vexatie en opiniatriteit” (011).

In 1742 werd in het recht der stad Zutphen de bepaling opgenomen, dat ongehoorzaamheid, kwade bejegening en dergelijke omstandigheden in een proces door een gerechtelijke verklaring van den werkgever zullen worden bewezen (612).

Het elders zooveel voorkomende verbod van onderhuur treft men te Nijmegen aan in 1649, maar in de latere ordoniiantie's van die stad komt het niet meer voor (613). In de Nijmeegsche rechten van 1668 en 1671 heeft de meester het recht gekregen om, zoo hij zijn personeel van diefstal verdenkt, hun kast of kist te doen opensteken en te doorzoeken, zonder dat zijn

• (604) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam 1758, art. 9.

• (605) nbsp;nbsp;nbsp;Rhyinland 1785, art. VIII.

• (606) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie van het Quartier van Nijmegen betreffende het dienstbodengeld 26 April 1794, art. III, Verzameling Kon. Biblio., Portf. 123.

• (607) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680—1742, Cap. IX, artt. XI en XII.

• (608) nbsp;nbsp;nbsp;Zalt-Bommel 1721, Cap. 33, art. XXII, j”. Cap. V.

• (609) nbsp;nbsp;nbsp;Tieler- en Bommelerwaard 1721, Cap, 35, art. XXII, j“. Cap. V.

• (610) nbsp;nbsp;nbsp;Vier Bovenambten 1780, Ampllatie, tit. XXX, art. XXV.

• (611) nbsp;nbsp;nbsp;J. Schomaker: Selecta Comsilia et responsa Juris 1736, I, p. 261, no. XXIX.

• (612) nbsp;nbsp;nbsp;Zutphen 1742, art. 7.

• (613) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1649, art. 11.

73 ondergeschikten daaraan het recht kunnen ontkenen een actie wegens injurie in te stellen (1)14).

In Kuilenburg (1680—1742) treft men een soortgelijke bepaling aan en hetzelfde recht stelt hen, die hun dienstboden wegens ontrouw of onwaarheid berispen, of daarvan mede-deeling doen aan ouders, voogden of verwanten, „buyten injurie of calangie .... schoon zy het niet anders dan met haren eed konden bewyzen, mits staande ter goeder naam en faam (615).

• 57. nbsp;nbsp;nbsp;Reeds in 1493 wordt volgens de nieuwe willekeur van Duiveland het niet betalen van een arbeider „overdweersche nachs” gestraft met boete (616). Voor het overige zwijgen de Zeeuwsche bronnen over den betaalplicht. Alleen wijst een Vlissingsche bepaling van 1738 op een bestaand misbruik, daar den meester wordt verweten „van hare dienstboden te laten vertrekken of buyten tyds te laeten verhuysen, om deselve haar loon t’ onttrekken, en haar huur niet te wlilen geven” (617).

Evenmin als elders mag in Zeeland het krachtens de ordon-nantie’s te heffen dienstbodegeld op het loon worden gekort (618). Voor het Hooftgeldt, een soort inkomstenbelasting te heffen naar taxatie „over de gestaatheid van hunne middelen”, moeten de werkgevers instaan voor hun personeel. Zp zÿn echter bevoegd het daarvoor betaalde op het huurloon te korten (619). Dit is eveneens het geval voor door het personeel aangerichte boschschade, waarvoor de meester aan-sprakelÿk is (620).

• (614) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1668, art. 13: 1671, art. XIV.

• (615) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680 en 1742, Cap. IX. artt. XIV en XIII.

• (616) nbsp;nbsp;nbsp;Nieuwe Willekeur 17 July 1493, art. 75, Verslagen en Mededeelingen, V, p. 538; in 1546 treft men te Domburg geen Strafrechtelijke sanctie, maar alleen een korte procedure aan, waarbij door een burgemeester met twee schepenen panden kunnen worden genomen en verkocht: Codificatie van Domburg 12 Juni 1546, art. 27, Verslagen en Mededeelingen, VIII, p. 107.

• (617) nbsp;nbsp;nbsp;Vlissingen 1738, art. XVII.

• (618) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op het Heere en Vrouwegeldt 1 October 1643, G. P. B., IV, p. 1080; 2 Juni 1665, artt. I en III, G. P. B., IV, p. 1081; 3 Maart 1671, idem, p. 1086; 5 September 1680, idem, p. 1100; 17 Februari 1694, idem, p. 1142, art. III; 20 September 1742, artt. V en VII, Verz. Kon. Biblio., portf. 63; 24 December 1755, G. P. B. IX, p. 1131.

• (619) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie 13 July 1702, G. P. B. V, p. 1289; conf. Ned. Placaat en Rechtskundig Woordenboek, HI (1793), p. 388, in voce: Hoofdgeld.

• (620) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat der Staten van Zeeland tegen het schenden, kraaken en rooven van hout in bosschen, plantagien, boomgaarden en op ’s Heeren wegen 20 Maart 1750, G. P. B., VIII, p. 667.

74

Vrÿwel overal en altijd geldt in Zeeland een streng verbod van onderhuring. Wij treffen het aan te Middelburg (1646— 1670—1«8S)—1791) (621), Zierikzee (1664—1681—1727) (622), Goes (1681—1768) (623), Tholen (sedert 1727) (624) en Vlis-singen (XVIde eeuw en 1738) (623).

In eenige rechten (626) wordt in een eventueel proces aan den werkgever een bevoorrechte positie toegekend.

Het oudere recht schijnt niet altijd, deze, later zoo veelvuldig voorkomende, bevoorrechte positie van den meester te hebben gekend. Zoo wordt in de ambachtskeur van Zoute-lande van 1499, ingeval van een proces over loonhuur en arbeid, een snellere procedure voorgeschreven „ende wie ’t by eeden houden zal, die zal staen in de ordonnancie ende discretie van scepenen, indien dat gheene van beide partien prouven en hadden, eiide van gelycke sal staen aen scepenen die grotinghe ende taxacie van den selven loon, huere ende arbeit” (627). Deze, voor ons gevoel zeker billijker procespositie heeft zich echter later zeer ten nadeele van het dienstpersoneel gewijzigd. Te Middelburg (1670—1689—1791) worden de meesters op hun woord geloofd, desnoods door een eed gestrekt, wanneer zij procedeeren tegen de dienstboden „soo zy haar in hoererye, diefte, dronkenschap ofte andere dergelyke grove fauten quamen te verloopen” (628). Meer algemeen vindt men deze bepaling te Goes (1681—1768) in geval ,,over de getroffen huere, bedongen loon oft eenigh

• (621) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. V; 1670 en 1689, art. VIII; 1791, art. X.

• (622) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1664 en 1681, art. VI: 1727, art. X.

• (623) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681, art. 2; 1768, art. 7.

• (624) nbsp;nbsp;nbsp;Tholen 1727, art. 4, en 1787, slot considerans.

• (625) nbsp;nbsp;nbsp;Vlissingen 1738, art. 1; Costumen enz., Vlissingen, Gap. IV, art. XXV.

• (626) nbsp;nbsp;nbsp;In de voorgeboden ende Keuren van Tholen en Schakerloo, ed. 1670, Cap. 12, art. III, vindt men een bepaling, dat in zaken betreffende het toebrengen van veldschade de eigenaar of wel twee van zijn dienstboden volkomen zullen worden geloofd, wanneer zij klagen; in het algemeen waren de meesters verantwoordelijk voor veldschade, aangericht door hun dienstboden: Placaat der Staaten van Zeeland teegen het pleegen van moetwilligheeden aan hoven, boomgaarden, bosschen, plantagien of vrugten te velde, 23 July 1671, G. P. B., VIII, p. 661, art. IV.

• (627) nbsp;nbsp;nbsp;Zoutelande 1 Januari 1499, art. XI, Verslagen en Mede-deeUngen, VII, p. 188.

• (628) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1670 en 1689, art. VI; 1791, art. Vil; over het afleggen van getuigenissen door personeel tegen hun meesters en in het algemeen, cont. J. J, VAX Hasselt: Rechtsgeleerde Brieven 1779, p. 232; Brief CCXLVII en Codex Novus Batavus 1803, I. p. 119.

75

ander feit dispuut ontstonde ende daar van door reclitelycke preuve niet koude werden geverifieert”, waar de meester of of zijn verklaring, of op zijn eed „naar exigentie van saken” zal worden geloofd (C2Î)). Personeel, dat ziek te Vlissingen verstout om hun meesters „in eenige manière qualyk te bejegenen, toesnauwen, schelden, stout en assurant toespreken”, verlgt;eurt drie maanden huur, waarbij „heeren, meesters en vrouwen staande ter goeder naam en faam, en aan wien dezelve bejegeningen zyn geschiet” op hun woord worden geloofd „ter exclusie van de dienstboden”. Voor President en Oommissarissen van Kleine Zaken behoeft de meester niet in persoon te verschijnen, zooals in het algemeen is voorge-schreven, maar kan hÿ zijn verweer door een der stadsboden doen voordragen. Om de menigvuldig voorkomende huisdiefstallen te bestrijden, wordt op straffe van boete den meesters gelast van dergelijke diefstallen aangifte te doen (630).

Met dit weinige zal ik bij gebrek aan verdere gegevens betreffende Zeeland moeten volstaan (631).

• 58. nbsp;nbsp;nbsp;Alleen voor het Utrechtsche platte land is den werkgever het verbod van onderhuring opgelegd (1681'—1780— 1796—1822) (632). Wat het uitbetalen van het loon betreft, daaromtrent zij medegedeeld, dat in 1640 het dienstboden-geld daarop niet mocht worden gekort (633). De ordonnantie’s van 1681 en 1690 geven echter aan den meester het recht om de belasting voor de helft van het loon der dienstboden al te houden (634).

Tegen het einde der XVIIde eeuw schijnen de huisdiefstallen in de stad Utrecht zeer te zyn toegenomen. Hierop

• (629) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681, art. 8; 1768, artt. 9 en 11.

• (630) nbsp;nbsp;nbsp;Vlissingen 1738, artt. II, XVI, VII, VIII en IX, met zware strafbedreiging tegen hen, die goed afkomstig van huisdiefstallen verbergen of verkoopen.

• (631) nbsp;nbsp;nbsp;In de oudere bronnen komen nog enkele voorschriften voor betreffende het kleeden en zich doen vergezellen door dienstpersoneel, gemaakt in het belang van de handhaving der openbare orde, Middelburg 7 July 1408, Van Mieris, Groot Charterboek, IV, p. 106, en een keur van Zierikzee, 12 Aug. 1468, art. 5: Bezemer-de Blécourt, Rechtsbronnen van Zierikzee, p. 298.

• (632) nbsp;nbsp;nbsp;Platte Land 1681, art. VIII; 1780, art. VII wat verscherpt; 1796, art. VII.

• (633) nbsp;nbsp;nbsp;Ordonnantie op den impost op de dienstboden 15 July 1640, v. D. WATER, II, p. 887.

• (634) nbsp;nbsp;nbsp;27 Januari 1681 en 18 Februari 1690, art. IV, v. n. Water, II, p. 888; in latere ordonnantie’s op dit stuk (b.v. 1692, 1700 en 1701, v. D. Water, II, p. 889 en vig.) wordt echter alleen de meester aansprakelijk gesteld voor de betaling, maar over het recht van korting wordt gezwegen.

76

wÿst reeds het in 1685 aan de leden van het smedengild uitgevaardigde verbod, om, buiten weten van de eigenaars, afdrukken of toekeningen van sleutels te maken en evenmin instrumenten tot het opensteken van sloten af te geven, welke maatregelen worden genomen ter voorkoming van ,,eenige misbruycken der sleutelen by de dienstboden” (635). Iii de ordonnantie van 1731 heeft men aan de werkgevers de bevoegdheid gegeven om, wanneer zij dienstboden van diefstal verdenken, hunne kisten en koffers te openen en te doorzoeken ten overstaan van twee geloofwaardige getuigen en de dienstboden zelf (636). Op het platte land van het Sticht treft men deze bepaling voor het eerst aan in 1780 en vervolgens in 1796 en 1822 (637).

• 59. nbsp;nbsp;nbsp;Niet alleen in de gerecipieerde rechten, maar ook in de zelfstandige Zeeuwsch-Vlaamsche rechten vond men een streng verbod van onderhuur: zoo in de steden Sluis (1620) (638) en Aardenburg (1681) (639), in het gebied van het Vrye van Sluis (1684) (640), Axel en Neuzen (1720), Biervliet (1721) en Sas van Gent (1723) (641). In deze drie laatste rechtsgebieden behoeft men de boete niet te betalen, wanneer men bereid is zijn ignorantie te bezweren. De dienstbode, die zich heeft laten onderhuren moet, wanneer de eerste meester zulks wenscht, haar aanvankelijk gecontrac-teerden dienst uitdienen. In de twee eerstgenoemde steden wordt een deel der boete als schadevergoeding aan de gelae-deerde party toegewezen.

Om den betrekkelijk jongen tijd, waarin het voorkomt, is het volgende in het Vrye van Sluis in 1684 uitgevaardigde verbod merkwaardig. Het is den meester verboden zÿn personeel „te slaen of smyten met stocken of ander-sins” op straffe van 20 pond parisis (642).

• 60. nbsp;nbsp;nbsp;Met ingang van 1 Mei 1682 mag in de Generaliteitslanden het heerengeld niet op het dienstbodenloon worden

• (635) nbsp;nbsp;nbsp;Publicatie 11 Juni 1685, v. n. Water, III, p. 741.

• (636) nbsp;nbsp;nbsp;Stad Utrecht 1734, art. 8.

• (637) nbsp;nbsp;nbsp;Platte Land 1780 en 1796, art. XI.

• (638) nbsp;nbsp;nbsp;Sluis 1620, art. XV.

• (639) nbsp;nbsp;nbsp;Aardenburg 1681, art. 12.

• (640) nbsp;nbsp;nbsp;Vrye van Sluis 1684, art. I; dit verbod gelt ook ten opzichte van derde.

• (641) nbsp;nbsp;nbsp;Art. 22, Ordonnantie, statuten en voorgeboden van Axel en Neuzen, in 1721 toepasselijk verklaard voor stad en land van Biervliet en in 1723 voor de vesting Sas van Gent en rechtsgebied Scharp Costumen van Axel, III, p. 1 en 17.

• (642) nbsp;nbsp;nbsp;Vrye van Sluis 1684, art. V.

77

gekort (643). Wel mag te Den Bosch de werkgever sommige boeten, opgelegd wegens overtreding der straatpolitie, op liet loon zijner dienstboden verhalen (1751—17.54) (644). Dezelfde stad (1675—1707—1764) kent een voor een ieder geldend verbod van onderhuur i(645). Ook het recht om de bagage der dienstboden te inspecteeren is, zoowel daar (1764), als te Eindhoven (1805) bekend (616). In de hoofdstad (1764) en te Eindhoven (1805) wordt den meesters uitdrukkelijk de plicht opgelegd hun personeel „met alle menschelykheid en billyk-heid te behandelen”. De sanctie ontbreekt echter (647).

• 61. nbsp;nbsp;nbsp;Ook in Overijssel is het onderburen van personeel op straffe van boete verboden, zoowel in het Landrecht van 1630, als in het plakkaat van 1761; ook te Zwolle (1794) bestond het verbod (648).

Het loon w’erd soms gedeeltelijk in natura uitbetaald (649).

De stad Deventer (1642) stelde den werkgever uitdrukkelijk niet verantwoordelijk voor „bedroch • ende fraude in saken van stadtsaccysen” door zijn personeel gepleegd (650).

• 62. nbsp;nbsp;nbsp;Wat de verplichtingen (651) der meesters betreft, spreken de Friessche bronnen alleen over het verbod van onderbuur (1671—1723—1770) (652). Van het in de oude stadsrechten voorkomende tuchtigingsrecht is geen sprake meer.

• (643) nbsp;nbsp;nbsp;G. P. B., III, p. 1220.

• (644) nbsp;nbsp;nbsp;Reglement op het schoonhouden en vegen der straten en goten der stad ’s-Hertogenbosch 3 Februari 17S1, art. 10, en Reglement tegens het werpen van Vuyligheid in de stroom de Dieze gelijk oo’k in de Have, 13 December 1754, artt. 2 en 6.

• (645) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1675, art. 6; 1707, art. 8; 1764, art. 7.

• (646) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1764, art. 18; Eindhoven 1806, art. 10.

• (647) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1764, art. 13; Eindhoven 1805, art. 6.

• (648) nbsp;nbsp;nbsp;Landrecht 1630, art. XVIII; de Blécoubt: Bewijsstukken, II, p. 61; 1761, art. 6; Zwolle 1794, artt. XXVI en XXIX,

• (649) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. art. 1 Ordonnantie dienstbodegeld 16 April 1792, Verz. Kon. Biblio. Portf. 62. Deze belasting wordt geheven voor „ieder meid en knegt, welke tot Iemands dienst gebruikt wordt en loon verdient, of in plaats van loon in geld, iets anders, hetzij kleederen, beesten, gezaal, landgebruik, of wat het ook zijn mag”; Dagelijksche Handelingen der stad Hasselt 1687—1699, Rijks-archiel te Zwolle, b.v. 28 Augustus 1695, een loon van 8 carl gld., 4 st. en twee paar schoenen; iets dergelijks op 23 Mey 1693.

• (660) nbsp;nbsp;nbsp;Deventer 1642, art. XIV.

• (651) nbsp;nbsp;nbsp;Over de aansprakelijkheid van meesters voor jacht- en visscherij-overtredlngen door het personeel: Ordonnantie op de Jacht 21 July 1599, Ch. en Pr. Vbieslandt, V, p. 561, en 15 Januari 1750, Statuten, ed. 1770, p. 103.

• (652) nbsp;nbsp;nbsp;Art. VII.

78

Alleen bÿ Huber kan men er nog een naklank van hooren, wanneer hy opmerkt, dat zoo een dienstbode haar plicht niet doet „het den Heeren geoorloft is haar met woorden en ook feitelyk te bestraffen, hoewel het slaen, insonderheit neffens de dienstmaegden, by desen land-aert niet wel ge-leeden wil worden” (653).

• 63. nbsp;nbsp;nbsp;Eerst in de latere Groningsche rechten komt het gebruikelÿke verbod van onderbuur voor: Stad en Ommelanden 1702—1703 en 1781 (654). Deze rechten, benevens het Selwerder recht (1673) (655) kennen aan de verklaringen van den meester bij verschil over de bedongen conditiën meer geloof toe (656). Omtrent het loon (657) vindt men alleen in 1781 een voorschrift, waarbij voor sommige boeten, welke een gevolg zijn van infractie’s op de ordonnantie van dat jaar, korting op het loon wordt toegestaan (658).

• 64. nbsp;nbsp;nbsp;Sedert 1707 bestaat in Drenthe het verbod van onderbuur. Bij gebrek aan bewijs zal volgens de regeling van hetzelfde recht ingeval van „eenig verschil over de huiringe” de verklaring van den meester eerder geloofd worden dan die van de dienstbode (659).

• 65. nbsp;nbsp;nbsp;Roermond, stad- en landrecht (1619), nam van Antwerpen zoowel het verbod van onderbuur als de bescherming van den meester tegen een actie wegens injurie over (660). Verder beschik ik voor Limburg slechts over een enkel gegeven (661). Sedert 1774 mocht de meester te Maastricht op

{653) U. Hubeb: Heedendaegsche rechtsgeleertheyt, ed. 1768, Kap. XIII, p. 61, no. 4.

• (654) nbsp;nbsp;nbsp;Stad en Ommelanden 1702 en 1703, art. XI, en 1781, art. XIV.

• (655) nbsp;nbsp;nbsp;Stad en Ommelanden 1702 en 1703, art. VII, en 1781, art. X; Selwert 1673, art. LV: over liet getuigenis van dienstboden in bet algemeen, conf. Ommelander Landrecht 1601, II, art. 58, en de toepassing in het strafrecht; Feima: Strafproces, p. 272.

• (656) nbsp;nbsp;nbsp;Over parate executie en vereenvoudigde procedure voor dlenstbodenloon, conf. Oltambt 1618, II, art. XX; Stad en Ommelanden 1702 en 1703, art. VIII en Ommelanden 1781, art. XI.

• (657) nbsp;nbsp;nbsp;In het algemeen conf. Themis 1871, p. 606—608 en 610; VAN SwiNDEREN, p. 15—16, 31—32, 40—45.

• (658) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, artt. I en V.

• (659) nbsp;nbsp;nbsp;Drenthe 1707, artt. 11 en 14.

• (660) nbsp;nbsp;nbsp;Antwerpen 1608, art. 39, en Roermond 1619, art. 4; Antwerpen 1608, art. 42, vrijwel gelij'k aan Roermond 1619, art. 5.

• (661) nbsp;nbsp;nbsp;Over loon en in het algemeen over de verhouding van meester en knecht op het platte land van Limburg tegen het einde der XVIIIde eeuw; conf. Limburg’s Jaarboek 1906, p. 49: Kasteel Weel 1780 en Publications 1929, p. 114: Heerlijkheid Schinnen 1767.

*

79

het loon de boeten korten, welke een gevolg waren van het overtreden van de ordonnantie op het reinigen der straten (662). Te lieer en Keer (1774) mocht men licht veldwerk als het rapen van aren z.g.n.: ousten niet laten doen door zÿn dienstboden en knechten, maar moest het overlaten aan „oprechte arme gebreckelyke lieden, die niet en hebben om te leven of hunnen kost met werken of dienen kunnen gaen winnen” (663). Dus armenzorg per reglement.

Rechten en plichten icerknemer

De rechtspositie van de andere contractspartij vraagt nu onze aandacht (664).

• 66. nbsp;nbsp;nbsp;De Hollandsche bronnen nemen aan, dat het zoozeer van zelf spreekt, dat de dienstboden hun contract met alle daaraan verbonden verplichtingen behoorlek nakomen, dat zij er zich alleen maar, óf in zeer algemeene termen over uitlaten, óf wel er geheel en al over zwijgen. Zÿ moeten hun dienst „volcomen” zeggen in het algemeen de keuren van Leiden ^583), Putten (1587), Gouda (1592), Oudewater (1605) en Khoon en Pendrecht (1704).

Wat meer uitgewerkt is de formule, welke, na eerst door het Hof van Holland (1608) te zijn gebruikt, door de Haag-sche Magistraat en de Haagsche groep zÿn overgenomen (665).

• (662) nbsp;nbsp;nbsp;Maastricht 1698, art. IV, en Ampliatie over de ordonnantie van het reinigen der straaten en infectie van de lucht 28 November 1774, Recueil Recessen, p. 625.

• (663) nbsp;nbsp;nbsp;Banckrechten der Heerlykheid en Banok van Heer en Keer 14 December 1774, art. 2, Habets: Limburgsche Wysdommen, p. 85.

• (664) nbsp;nbsp;nbsp;Voor het gedrag van het dienstpersoneel zie men een opstel van Mr. C. Bake: Dienstboden en meesters in den goeden ouden tijd, 1899; de in dit opstel verwerkte gegevens zijn vooral ontleend aan de oude Nederlandsche schrijvers en aan pamfletten als: Seven Duyvelen, regeerende en vervoerende de hedens-daeghsche dienst-maegden (Amsterdam 1682) en het daartegen gerichte: Seve Engelen der dienst-maegden, zynde een rare en beknopte wederlegglnge tegen een mu-onlangs uitgegeven boekje, genaamd de 7 duivelen der dienstmaagden (Leiden 1679). Par. IX over het dienstbodenrecht bevat niets nieuws; de Haagsche keuren van 1608 en 1679 zijn er aan toegevoegd.

• (665) nbsp;nbsp;nbsp;Hof Den Haag 1608, artt. 1, 3 en 6; zoo ook Den Haag 1639; Hof Den Haag 29 November 1679, artt. 3, 6 en 9; Den Haag 6 December 1679; voor het personeel van den stadhouder bestaat nog een afzonderlijk reglement „voor alle bedienden en verdere zoo leverye draegende als andere domestlquen van het Hof van Z. H. den Heere Prince Erfstadhouder 1 Augustus 1759, geampli-

80

De dienstboden en knechts moeten hun dienst „presteren, ende den gestelden tydt ghetrouwelydken uyt dienen, waer-nemen ende voldoen tot contentement van haer meesters ofte vrouwen”. Zÿ bléven zelfs na contractbreuk verplicht den dienst te presteeren en mogen zich niet ,,rebelligh, baldadigh ofte ongetrouwelyck” gedragen. Het personeel mag zich niet laten onderhuren. In 167!) schrift het Hof daarenboven een betamelÿk gedrag voor „met woorden, wercken ofte gebeer-den” tegenover den werkgever en diens huisgezin. Zij die tegen deze leefregels zondigen zullen met boeten en opsluiting in het spin- of tuchthuis worden gestraft (666). Het is niet na te gaan in hoeverre de vrees voor strenge straffen van günstigen invloed is gedweest op het gedrag van het personeel. In de crimineele vonnissen van de Haagsche schepenbank van 1698 tot 1811 vindt men maar zeer weinig veroordee-lingen, die op bepaald misdadige knechten of meiden betrekking hebben en in dat tijdvak slechts 17 gevallen van huisdiefstal. Men krijgt er omtrent den dienstbodenstand als geheel geen slechten indruk uit en een heel wat beteren als de considerans der ordonnantiën zou doen vermoeden (667).

eerd 7 Augustus 1759, een soort instructie met leefregels voor dit

O'Uderwerp van niet veel belang. Verz. Kon. Biblo. portf. 139;

Den Haag 1823, art. II; Rotterdam 1638, artt. 1, 3 en 6; Haarlem 1640, artt. I, H, III en VII, 1665, artt. I, II en VII, 1693, artt. I, III en VIII; Schieland 1644, art. 60, all. 1, 3 en 7, 1720, artt. 62 en 66; Leiden 1658, no. CXXXVII, all. 1, 3 en 7; Delftland 1670, artt. 78, 80 en 84; Gorinchem en Arkel 1713, artt. III, VI en IX.

• (666) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. no. 44 voor toepassing dier straf; Gemeente-archief nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a Den Haag R. A. 111, Crimineele vonnissen 1804—1808, tol. 11, 27 April 1804: knecht veroordeeld tot tuchthuis wegens sodomie, ontrouw en nalatigheid in zijn dienst. Dit is het eenige mij bekende geval van een veroordeeling tot tuchthuis; het vermoeden ligt echter voor de hand, dat de veroordeeling meer is uitgesproken wegens het begaan van het crimen nefandum, dan wegens wangedrag in dienstbetrekking.

• (667) nbsp;nbsp;nbsp;Men moet bij het hier volgende in het oog houden, dat niet altijd het beroep van de veroordeelden wordt opgegeven. Gemeente-archief Den Haag R. A. 105, Crimineele vonnissen 1698— 1722 niets; R. A. 106, Grim, vonnissen 1722—1757, lol. 66: 19 Maart 1740; fol. 67—69; 27 Februari 1740; en fol. 78: 4 Jan. 1741, drie gevallen van huisdiefstal. R. A. 107, Grim, vonnissen 1758—1780, fol. 30: 10 Juni 1760, insluiping in een huis, waar de gevangene vroeger als knecht had gediend; fol. 82: 29 Nov. 1768 verduistering en diefstal door een kamerdienaar; fol. 143: 29 Juli 1777, een gewezen dienstmaagd heeft een hoerhuis gehouden; fol. 167: 20 Juni 1780, meineed door een dienstmaagd met betrekking tot een gevecht bij haar meester aan huis; R. A. 108, Crim. vonnissen 1781— 1795, fol. 8: 3 April 1781, geval van verleiding van dienstmaagden tot hoererij door tusschenkomst van een besteedster te Amsterdam; fol, 26: 5 September 1782, zelfde misdrijf; fol. 316: 27 No-

81

In de Amsterdamsche keuren van 1642 en 1663 vindt men een soortgelijke omschrijving van de plichten van het personeel als in de Haagsche.

In geval van onderhuring mogen de dienstboden den nieuwen dienst niet aanvaarden (668). Een twintigtal jaren later echter, schÿnt het gedrag van het personeel heel wat meer te wenschen hebben overgelaten. Ter bescherming van de meesters en vrouwen worden de dienstboden, die zich verstouten hun meesters „qualyk te bejegenen met woorden of werken” gestraft met „ses weken in de boeyen deser stede te water en te brood geset te werden”. De werkgever wordt op zÿn eed geloofd. Nog zwaarder wordt de straf, wanneer de dienstbaren ,,iets van ’t geen ten huyse daar sy dienen, komt voor te vallen, ofte geschieden, tegens anderen buytens huys sullen .... melden of klappen, veel min met labbekakkerye, twist en tweedragt tusschen de huysgenoten, naaste vrienden en anderen stoken”. De andere dienstboden zjjn verplicht hun meesters van dergelijke praatjes op de hoogte te brengen. Strenge geeseling en spin- of tuchthuis z^n de straffen gesteld op „huysdieveryen . . . . ’t sy ’t selve in veel of weynig bestaat”. Ongetwijfeld zullen vele tegenwoordige huisvrouwen groen worden van jaloersheid bÿ het vernemen van de maatregelen, welke de Amsterdamsche magistraat noodig oordeelde, naar aanleiding van klachten over de booien, welke deze wijze mannen misschien wel zelf tehuis hadden moeten aanhooren, of nog erger, over toestanden, welke hun eigen, dagelijksche ergernis hadden opgewekt. De keur richt zich namelÿk verder tegen „de uytterlyke hovaerdy in ’t dragen van klederen, kousen, krullen, lokken, strikken” enz., welke zelfs zoover ging „dat er geen of weynig onderscheyd tusschen de vember 1795, vonnis wegens orangistlsche uitlatingen door een knecht; R. A. 109, Crim. vonnissen 1796—1799, fol. 16: 15 April 1796, dienstmaagd, die zich heeft laten bezwangeren door haar meester en openlijke hoererij; fol. 18, zeilde datum, zelfde geval; fol. 30, 24 Juni 1796, fol. 32 zelfde datum, fol. 34 zelfde datum, fol. 107, 15 Maart 1799 en lol. 135, 2 Augustus 1799, vijl gevallen van hulsdielstal ; lol. 4000, verzet op straat tegen den sub schout door een dienstmaagd; R. A. 110, Crim. vonnissen 1800—1803, tol. 2, 17 Januari 1800, tol. 49, 27 Juni 1800, tol. 312, 1 October 1802 en lol. 356, 29 April 1803, alle gevallen van dielstal door personeel; R. A. 111, Crim. vonnissen 1804—1808, lol. 42: 3 Mei 1806, kindermoord door dienstmeid, lol. 44 zeilden datum, huis-dletstal en bedriegerij; R. A. 112, Crim. vonnissen 1809—1811, tol. 52, 21 Hooimaand 1809, lol. 69 zeilden datum, lol. 106,

26 Bloeimaand 1810, alle gevallen van dielstal door knechten ol oppassers.

(668) Amsterdam 1642, artt. II en IV en 12 Januari 1663; Recueil Rooseboom: 1644, p. 251 en 1666, p. 262, artt. 29 en 30.

Themis, XCIU (1932), 1e st.

82

kledinge van haar vrouwen en haar (de dienstbode) gesien kan worden”. Behalve nog dat dit strydig wordt geoordeeld met de betamelijkheid en de goede zeden, overweegt de wetgever ook mensohkundig, dat zij die kleeding ,,uyt haar loon niet kunnen bijbrengen” en omdat de menschelijke natuur nu eenmaal medebrengt, dat de dienstboden niet voor elkaar in niterlijk vertoon willen onderdoen, zijn „ontrouw, dievery, hoerery en andere vuyligheden” daarvan het gevolg; derhalve wordt aan het vrouiwelijk personeel, „welke in vaste huur verbonden syn” gelast na 1 Mei 1682 zich te kleeden in een „modest en zedig kleet, synde geen zyde, fluweel, nog felp, bestaande in een jak en een schort”, terwijl „tabbers, somaren, bouwens, of andere diergelyk kledinge” zijn verboden. Dit is natuurlijk ook het geval met ,,eenige gemaakte krullen, strikken, nog eenig diergelyke afhangende cieraat” en boordsel, goud, gesteente of koraal. In geval van overtreding loopen zÿ kans hun opperste kleed te verbeuren, dat zij echter voor tien gulden weer kunnen inkoopen. Het werd voor een vrouw klaarblijkelijk een te zware straf geacht, om haar, zonder kans op herstel, zoo maar van haar mooiste japon te berooven. Tot troost van het zwakke geslacht zÿ er echter bygevoegd, dat het ook den knechts verboden was dassen, kant „’t sy genayt of gewerkt” en linnen mouwen of lubben te dragen. Streng was ook de straf, wanneer een dienstbode „haar met iemand van het huysgesin daar sy woonen in hoerery komen te verloopen (669).

Veel van dit alles is in 1758 af geschaft, maar in de nieuwe keur zijn de algemeen geldende beginselen betreffende de positie van het igt;ersoncel gehandhaafd. De strenge straffen tegen huisdiefstal (670) en hoererij zijn gebleven, de ons toch altijd wat zonderling aandoende bepalingen betreffende toilet en coiffure zÿn vervallen. Het verbod aan de besteed-sters om personen, die „sig in den voorigen dienst onbehoor-lyk hebben gedragen” voort te helpen, zal voor dergelijk personeel veelal broodeloosheid hebben beteekend. In 1785 is in deze voorschriften geen verandering gekomen (671).

Wat nu de overige Hollandsche rechten betreft zÿ opge-

• (669) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1682, artt. III, IV, V, VI, IX en VII: het betreft hier een waarschijnlijk zeer algemeen voorkomend kwaad, conf. : Naeder Ampliatie van het Placaet van Policie d.d. 24 Januari 1673, art. XV, G. P. B. III, p. 594 en van Dillen: Bronnen, bedrijfsleven en gildenwezen Amsterdam, I, p. 639, no. 1087: 16 Juli 1607.

• (670) nbsp;nbsp;nbsp;Voormeld opstel van Mr. Bake maakt in par. IV melding van een geesellng met 60 slagen op 21 Juli 1766 van een schoonmaakster wegens diefstal van zes zilveren vorken.

• (671) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1758 en 1785, artt. 1, 4 en 5.

83

merkt, dat deze over dit gedeelte van het contract al evenmin in bÿzonderheden afdalen. Vianen en Ameyden (1613) (672) en Brielle (1611) zeggen in algemeene termen, dat het personeel den dienst getrouw moet uitdienen en hun meesters voldoen. Dit laatste recht neemt aan, dat de overeenkomst voor één jaar of voor een half jaar kan worden gesloten (673).

Beemsterland (1621—1699'—1735) bedreigt met veertien dagen te water en te brood het personeel, dat er toekomt „in ’t aldemiinste haar heeren .... qualyk te bejegenen met woorden ofte werken”. Ik merkte reeds op, dat in een dergelyk geval de meester op zijn eed wordt geloofd. Verder worden als bijzondere dienstbodenzonden opgesomd: ,,dieve-rye, hoererye, dronkenschap off diergelyke quaad ofte vuylig-heden”. Huisdiefstal wordt met strenge geeseling gestraft. In 1735 wordt hier nog aan toegevoegd, dat hij, die den aangenomen dienst niet getrouwelijk uitvoert en zich daarin „baldadig, wederspannig of ongetrouwelyk” gedraagt, het halve loon verbeurt en arbitraal zal worden gecorrigeerd. In het Beemster recht is het aan het personeel uitdrukkelijk verboden zich te laten onderhuren (671). Dit laatste is eveneens verboden te Dordrecht (1613—1771), de Merwede (1786) (675), Hoorn (1683) (676), Enkhuizen (1692) (697), Botterdam (1719) (678), Schiedam (1758) (679), Waterland (1768) (680) en Rijnland (1785) (081). Van deze rechten stellen de twee eerste met die van Schieland en Rijnland zich tevreden met een algemeene sanctie.

Delft (1673—1682—1716) eischt, dat het personeel „geduy-rende liaer huyre getrouwelyck ende neerstelyck” den dienst verricht en aan den meester en zijn gezin bewijst „alle respect ende gehoorsaemheyt sonder haer in eeniger manieren met woorden ofte wercken ’t offenseren, qualyck te bejegenen ofte eenige andere moetwiUicheden ofte ongeregeltheden te

• (672) nbsp;nbsp;nbsp;Vianen 1613, art. XIII, met dezelfde strenge sanctie’s, welke golden voor het niet in dienst komen, cont. no. 41.

• (673) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, artt. 2 en 4.

• (674) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, artt. LXXVIII, LXXVII, LXXIX en LXXXI; 1735, artt. III, IV, V, VIII, X ea I.

• (675) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. III, 1774 en Merwede 1786, artt. V, VIII en X.

• (676) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 1.

• (677) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 3.

• (678) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, art. XVI.

• (679) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam 1758, artt. 1, 3 en 7.

• (680) nbsp;nbsp;nbsp;Waterland 1768, art. LVIII: de dienstboden, die zich laten onderhuren worden beboet met f 10, maar de meester, die hen daartoe heeft „verleid”, vervalt in de veel hoogere boete van f 26.

• (681) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, artt. I en VI.

84 plegen” alles op de gewone straffen „naer gelegentlieyt ende exigentie van saecken” (682).

Te Alkmaar (1675—1805) is de dienstbode, wanneer geen bepaalden termijn is bedongen, gehouden een half jaar de gebruikelijke plichten te vervullen. Wangedrag wordt met boete gestraft. Op zich zelf staand is het, in de keur van 1805 opgenomen voorschrift, dat door de dienstboden ieder kwartaal een vierendeel van het bedongen loon kan worden opgevorderd. Dit gedeelte van het loon zal alsdan geacht worden te zijn verschenen (683).

Hoorn (1683—1748—1756) stelde zijn keur vooral samen uit de rechten van Beemsterland en Amsterdam, voorzoover het het slechte gedrag en de praatzucht der dienstboden betrof. Het artikel ter onderdrukking van de huisdiefstal betreft deze vorm van ontvreemding in het algemeen „alsmede wyn, bier, boter, suyker als anders, ’t zy het zelve in veel of weinig bestaat .... te ontduysteren of buyten ’s buys te brengen”. De straf bestaat in geeseling of erger naar exigentie der zake (684).

Putten (1684) (685), Enkhuizen (1692) (686) en Water-graafs- en Diemermeer (1760) (687) zeggen uitdrukkelijk in onderling van elkaar afwijkende bewoordingen, dat weerspannigheid, onbetamelijkheid, baldadigheid, ontrouw en kwade bejegening met woorden of werken zonder genade zullen worden gestraft. Binnen laatstgenoemden rechtskring wordt de meester in geval van tegenspraak op zijn woord geloofd.

De groote Leidsche ordonnantie van 1703 schrijft, naast het presteeren van den dienst, een betamelÿk gedrag tegenover den meester voor. Beweert het personeel in den contractstyd ziek te zÿn, dan moeten zij zich een doktersonderzoek laten welgevallen en worden in geval van simulatie streng gestraft (688). In 1785 treffen wÿ binnen Rynland vrijwel woordelijk dezelfde voorschriften aan (089). Soortgelÿke voorschriften kan men vinden in de Kotterdamsche keur van 1719; ingeval van langdurige ziekte moet de dienstbode op haar kosten voor een plaatsvervangster zorgen. Verder worden maatregelen genomen tegen het groote misbruik ontstaan

• (682) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1673—1682—1716, art. VI.

• (683) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, artt. 1 en 7; 1805, artt. 1, 4 en 5.

• (684) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, artt. 1, 3, 5, 7, 8 en 9.

• (685) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1684, art. V; ook strafbaar wordt gesteld „of malkanderen daartoe op te maaken”.

• (686) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 4.

• (687) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraats- en Diemermeer 1760, artt. II en VIII.

• (688) nbsp;nbsp;nbsp;Lelden 1703, artt. VII en IX.

• (689) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, artt. I en III.

85

„door liet aenhoudeii van de dienstboden met het te samen eten, drinken en consumeeren van spys, weyn of andere dranken, kruyd, suyker en wat des meer is, derselver heeren, meesters en vrouwen ontvreemd”. De magistraat bedreigt met een straf van minstens een maand confinement te water en te brood ,,sonder het te mogen redimeren” alle, die „eenige dienstboden sullen komen aen te houden met het ontvangen en genieten, of ’t haren huyse te laten nuttigen” van derge-lÿke op oneerlijke wijze verkregen goederen (690).

In het algemeen waakt de Hollandsche wetgever voor een ingetogen levenswijze van het dienstpersoneel (691).

• (690) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XIV, XV, XXI—XXIV, XXXV; wanneer de schuldige een stadsbetrekking bekleedde, werd hij daaruit ontslagen. Het is naar aanleiding van deze voorschriften dat KÖNNECKE (p. 704, 146, 500 en 806) opmerkt: „Es (het Hollandsche recht van 1719) lässt mit seiner unglaublichen kleinlich-keit auch die scherfälligsten Satzungen aus Deutschland hinter sich”. Hij heeft echter over het hoofd gezien, dat het hier alleen betreft het recht der stad Rotterdam en niet dat van Holland, waar dergelijke voorschriften een uitzondering zijn. Als Könnecke spreekt over het Hollandsche recht bedoelt hij altijd de Rotter-damsche ordonnantie. Andere zijn hem niet bekend. Hij heeft haar ontleent aan Behaeoel, die echter uitdrukkelijk zegt dat de ordonnantie van Rotterdam is.

• (691) nbsp;nbsp;nbsp;Zoo treffen wü te Enkhuizen in 1646 aan het verbod gericht tot meiden en knechten om na het luiden van de boeveklok „by der straten te danssen, getier ofte insolentie te bedryven” op straffe van boete met verhaal daarvan op het opperste kleed (Keuren en ordonnantieen der stede van Enchhuysen 13 Januari 1646, ed. 1667, p. 373) en in 1790 overweegt Haarlem’s magistraat dat, niettegenstaande alle ernstige vermaningen, onder meer „domestique dienstboden” hun plichten verzuimen door dans-schoolen te bezoeken ,,waarop een groot aantal persoenen en onder deselven veele minderjaarigen van belde sexen, tot laat in den nacht zich ophouden en aldaar niet alleen voor het gebruik van wyn en andere dranken .... moeten betalen”; er wordt op dit bezoek een zware boete gesteld, teneinde op die wijze paal en perk te stellen aan veel ,,losbandigheid, lusteloosheid tot het waarnemen van een daaglyks beroep, onbetaamelyke verkwisting . . . .” en erger nog „wulpsheid en andere schandelyke ongeregeldheden en verderflyke verleidingen” (Publicatie houdende verbod van dansschoolen 12 Januari 1790: eerste vervolg keuren en ordonnantieen der Stad Haerlem, p. 225) ; te Putten (1722) is het aan hen, die met hun arbeid of handwerk hun brood moeten verdienen verboden om hooger te spelen dan om 4 stuivers en op een dag meer dan 30 stuivers te verliezen. G. P. B. VI, p. 756; IJsselsteyn (1675) ed. 1710, p. 149, art. XXVI, verbod van knechts en maagden om „lyken te verderen met kranskens of hoedekens van groen of met eenig ander goet de haren te bestroyen of omwinden”.

86

• 67. nbsp;nbsp;nbsp;Ook de Geldersche rechten geven slechts vage aanduidingen omtrent het gedrag der dienstboden en andere huurlingen. Zij moeten hun tÿd uitdienen en den dienst prestoeren, heet het te Zutphen (1615—1685—1708—1742) (692) ofwel „getrouweliek uytdienen tot ghenoegen van haere meesters ofte vrouwen”, zooals Nijmegen (1649—1668) voorschrijft. In 1671 werd dit uitgebreid met de bepaling, dat zij „de meesters en vrouwen, als meede die van haere familie met behoorlyk respect en gehoorsaamheyt hebben te bejegenen en te dienen ende voorts hun in stilligheyt, eerbaerheyt, matig-heyt sulx te gedragen, dat haere meesters en vrouwen in haeren handel en wandel een goet genoegen komen te nemen” op straffe van verlies van het verdiende loon en verbod om gedurende jaar en dag binnen de stad en het schependom te mogen dienen (693).

Tiel (1659) (694), Doesburg (1700) (695) en Kuilenburg (1680—1721) hebben slechts een weinig zeggende algemeene formule, maar in dit laatste graafschap vinden wij de strenge straf van opsluiting te water en brood, verbanning, de kaak, of erger tegen die dienstboden, die over hun meesters „voor hooft of achter haar rugge bevonden wordende qualyk of nadeelig te spreken, 't zy in of uyt derselver dienste wezende” (696).

• 68. nbsp;nbsp;nbsp;De Ampliatie van het Plakkaat van Politie van 1673 geeft voor geheel Zeeland een regel, welke het gedrag der dienstboden en knechten moet bepalen. Zij moeten het meeste voordeel en het beste voor het gezin van hun meesters zoeken en „soo wanneer sy moghten voorsien, ofte weten, dat deselve eenigh quaet, nadeel, ofte schandael naeckende ofte door eenige voorteyckenen te bevreesen was” moeten zij dit verhoeden en hun meesters waarschuwen. In verband daarmee moet streng worden opgetreden tegen ontucht en verleiding in liet huisgezin zelf en zullen trouwbeloften tusschen kinderen van den huize en het personeel „die geduerende haren dienst, met de selve kinderen vleeschelyck hebben geconver-seert, ’t sy deselve meerder ofte minder-jaerigh zyn” altijd ongeldig zijn, behalve, wanneer de ouders hun toestemming geven, terwijl op verzoek dier ouders meiden of knechten, die

• (692 ) Zutphen 1615, tlt. XXV, art. 4; 1685, art. I; 1708 en 1742, tit. 25, art. 4.

• lt;693 ) Nijmegen 1649, art. 7; 1668, artt. 7 en 8; 1671, art. VII.

• (694) nbsp;nbsp;nbsp;Tiel 1659, tit. 23, art. 1.

• (695) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, art. 7.

• (696) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680—1721, cap. IX, artt. I en IX.

87

tot hun hinderen in betrekking hebben gestaan, uit Zeeland kunnen worden verbannen of arbitrairlijk gestraft (697).

Deze bepaling houdt weliswaar geen direct verband met het contractenrecht, maar zij werpt toch eenig licht op de gezagsverhouding tusschen meester en knecht en geeft een aanwijzing wat in een eventueel proces de normen ,,wettige reden” of „contentement” van den meester kan hebben bepaald (698). Overal wordt in min of meer algemeene termen een goed gedrag voorgeschreven. Zoo te Middelburg (1646— 1670—1689—1791) (699) en Tholen (1727—1787) (700). Eveneens te Goes in 1681, maar in 1768 wordt nog eens uitdrukkelijk straf bedreigd tegen weerspannig, baldadig of onbetamelijk gedrag (701), Te Vlissingen (1738) worden strenge straffen uitgevaardigd tegen meiden of knechten, die hun meesters „in eenige manière qualyk bejegenen, toesnauwen, schelden, stout en assurant toespreken” (702). Het oudere recht van dezelfde stad (XVIde eeuw) veroordeelt het personeel, dat zijn werkgever „lachtert, naersecht ofte diffameert” tot het dragen van den steen (703). Na korter of langer tijd wordt het in alle Zeeuwsche rechten aan het personeel ver-

• (697) nbsp;nbsp;nbsp;Art. XV. Nader Ampliatie van het Placaet van Pollcie 24 Januari 1673, G. P. B. III, p. 598; in de oorspronkelijke politieke ordonnantie 8 Februari 1583, G. P. B. I, p. 349 en Blécoukt en JAPIKSE, Klein plakkaatboek, p. 176 komt de bepaling nog niet voor. Het misbruik is dus later ontstaan of veel erger geworden. De Heer Archivaris van Tholen was zoo vriendelijk mijn aandacht te vestigen op een toepassing van dit artikel in 1685 te Staver-nisse in een geschil over trouwbeloften tusschen den lateren hoogleeraar te Franeker Ds. Johannes Regius en zijn gewezen dienstmaagd Elisabeth la Courrière en een daarmee verbandhoudend proces over beleedlging. De stukken betreffende deze zaak berusten in het archief te Tholen. Uit het mij medegedeelde kreeg ik niet den indruk, dat de zaak heeft gestrekt „tot stlchtinge ende voordeel van Godes Kercke ende minder ergernisse”.

• (698) nbsp;nbsp;nbsp;Soms heeft zelfs de kerkeraad zich met de verhouding van dienstboden en meesteres bemoeit: in 1653 werd te Zierlkzee een gewezen dienstmeid ,,om hare onstuimigheid tegen hare vrouwe” van den tafel des Heeren afgehouden en een attestatie met betrekking tot haar vertrek naar elders geweigerd. Over dienstboden in den ouden tijd door den archivaris van Zierlkzee in het Nieuws- en advertentieblad voor Zierlkzee en omstreken no. 125:

• 21 Mei 1910.

• (699) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. 1; 1670—1689—1791, art. V.

• (700) nbsp;nbsp;nbsp;Tholen 1727, art. 1; 1787, art. 2.

• (701) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681, art, 5; 1768, art. 4.

• (702) nbsp;nbsp;nbsp;Vlissingen 1738, art. II.

• (703) nbsp;nbsp;nbsp;Costumen enz. der stad Vlissingen, ed, 1765, cap. IV, art. XXV.

4

88

boden zieh te laten onderburen: zoo te Middelburg (704) en Goes (705) in de hierboven opgegeven keuren. Te Tholen vindt men het verbod in 1727 (706), verder te Zierikzee (1727) (707) en te Vlissingen, waar de dienstbode sedert 1738 bestand moest zijn tegen de verlokkingen van „meerder loon, kermis, of nieuwjaarsgiften, vervallen of andere voordeelen, hoedanig die ook zoude mogen genaamt zyn” (708).

• 69. nbsp;nbsp;nbsp;Reeds in 1612 werden de Utrechtsche zielzorgers aangespoord om den dien stilden de plichten en gehoorzaamheid, welke zÿ aan meesters en vrouwen schuldig waren, in te scherpen (709). Deze plichten worden echter in de ordon-nantie’s wat duidelijker omschreven. Zy moeten hun dienst met trouw en ÿver vervullen en zorgen, dat zij ,,hare meesters en vrouwen, als mede die van haer familie, met behoor-lyck respect eiide gehoorsaemheyd bejegenen en dienen, ende voorts hun in stilligheyd, eerbaerheyt ende matigheyd sulcks te gedragen, dat hare meesters en vrouwen in haren handel en wandel een groot genoegen komen te nemen”. Aldus in de steden Utrecht (1671—1734) (710) en Amersfoort (1678) (711). Iets dergelijks vindt men ook op het platte land van Utrecht (1681—1780—1796—1822) (712), waar boete en arbitrale correctie als sanctie worden vermeld. In het zelfde rechtsgebied gold een in den loop der tijden verscherpt verbod aan dienstboden om zich te laten onderhuren. Zij zijn met het oog daarop verplicht hun nieuwe meesters naar waarheid in te lichten omtrent de wijze, waarop zij hun vorigen dienst hebben beëindigd.

• (704) nbsp;nbsp;nbsp;Middelburg 1646, art. V; 1670—1689, art. VIII; 1791, art. X.

• (705) nbsp;nbsp;nbsp;Goes 1681, art. 2; 1768, art. 7.

• (706) nbsp;nbsp;nbsp;Tholen 1727, art. 1.

• (707) nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee 1727, art. X.

• (708) nbsp;nbsp;nbsp;Vlissingen 1738, art. 1.

• (709) nbsp;nbsp;nbsp;Kerkeordening der Staten van Utrecht 28 Augustus 1612: Van de oeffeninge der Christelyker discipline onder de Christelyke gemeynte, art. VI ; de Blécoubt en Japikse, Klein plakkaat-boek, p. 236; v. d. Watee, I, p. 372; terloops wijs ik op de orde-bepalingen voor het Vredescongres te Utrecht 2 Februari 1712, v. D. Water, III, p. 423 en het verbod van het verknopen van leege flesschen „tot seductie van dienstboden” aan de deuren buiten weten der eigenaars, 7 Juni 1757.

• (710) nbsp;nbsp;nbsp;Utrecht 1671 en 1734, art. 4.

• (711) nbsp;nbsp;nbsp;Amersfoort 1678, art. 4.

• (712) nbsp;nbsp;nbsp;Platte land 1681, art. V: 00'k het „dreygen” wordt verboden en art. VIII; 1780—1796, artt. IV en VII.

89

• 70. nbsp;nbsp;nbsp;In de Zeeuwscli-Vlaamsche steden Sluis (1620) (713) en Aardenburg (1681) (714), benevens in het Committimus (1720—1721—1728) (715) moet het personeel den overeengekomen tijd zonder onderbreking uitdienen. In het Vrije van Sluis (1684) (716) heeft men zich genoodzaakt gezien krachtiger maatregelen tegen het personeel te nemen. Natuurlijk is het verboden op straffe »van boete en lijfstraf zich te laten onderhuren. Het is eveneens verboden den meester „qualyk te bejegenen, nog te schelden, op verbeurte van haer bedongen huer, ende bovendien ter aenclagte aen de hoofd-mannen gedaen, voor een, twee, dry en meer uren na bevind van saken, in den blok geset te worden”. De klacht van een ter goeder naam bekend staanden meester zal worden geloofd en, mochten de hoofdmannen niet willen ingrijpen, dan kan de werkgever zich wenden tot Burgemeester en schepenen van ’s Land van den Vrye „alwaer haer convenable satisfactie sal geschieden”. De wetgever zegt verder te hebben moeten ondervinden, dat door de „snapperye en clapperyen” van het personeel „vele onrusten inde huysen en tusschen de gebue-ren comen te ontstaen” en verbiedt dus dergelijke praatjes op straffe van het verlies van twee maanden loon „en bovendien voor den tyd van dry uren in den blok gesteld te werden sonder eenige verschoninge”. Huisdiefstal wordt gestraft met geeseling en de meester, die verzuimt daarvan aangifte te doen, met boete. De knechten, die de dienstboden „comen te beslapen of beswangren” moeten haar trouwen „’t sy deselve by-slaep is geschied onder trouwbelofte of niet”. De dienstmaagd, die zich komt „te verlopen in hoerery” verbeurt de bedongen huur, verliest haar betrekking en wordt „voor een uer in den blok gesteld”.

• 71. nbsp;nbsp;nbsp;Te Den Bosch (1675—1707) (717) moet het personeel de meesters, hun vrouwen en familieleden „met behoorlyck respect ende gehoorsaemheyt bejegenen, en voorts hun in stilligheyt, eerbaerheyt ende maetiglieyt gedragen”. In 1707 moeten daaraan nog maatregelen worden toegevoegd tegen het kletsen buitenshuis en het twiststoken tusschen huisge-nooten en vrienden. De andere dienstboden zÿn verplicht hun meesters op de hoogte te brengen van overtredingen van dit voorschrift. Ook tegen huisdieverjj wordt met strenge straffen bedreigd (717). In 1764 is de algemeene kenschetsing van de

• (713) nbsp;nbsp;nbsp;Sluis 1620, art. XVII.

• (714) nbsp;nbsp;nbsp;Aardenburg 1681, art. 14.

• (715) nbsp;nbsp;nbsp;Axel en Neuzen (1720) ; Biervliet (1721) en Sas van Gent (1723), art. 21.

• (716) nbsp;nbsp;nbsp;Vrije van Sluis 1684, artt. I, XI, IV, III, VI, VII en VIII.

• (717) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1675, art. 5; 1707, artt. 5, 6 en 7; in hun opzet doen deze voorschriften sterk aan de Amsterdamsche van 1682 denken.

90 vorige ordonnantie’s gebleven. Er is echter een bijzondere strafbepaling aan toegevoegd tegen hen die „zig in hoererye verlopen hebbende met iemand van het huysgezin, daar zy woonen”; dezulken mag de meester nog slechts het halve jaar, waarin zij zijn getreden, in dienst houden, terwijl hen verder verboden wordt binnen de stad te dienen, ongerekend andere straffen. De dienstboden mogen hun meesters niet voor den rechter dagen wegens injurie om ,,bestraffinge, beto-ningen van suspicie of aanzegginge van quaad gedrag, ontrouw, of diergelyks”. De actie wordt onmiddellijk van de hand gewezen, zonder de klagers te hoeren (718).

In zijn algemeenheid geeft het Eindhovensche (1805) voorschrift geen aanleiding tot opmerkingen (719).

• 72. nbsp;nbsp;nbsp;De jongere Overijsselsche rechten bieden evenmin nieuwe gezichtspunten.

Eenmaal aan een meester verhuurd, mag de knecht zich niet aan een ander verhuren. Kampen (160-1) (720). Het verbod van zich te laten onderburen vindt men verder in het Landrecht (1630) (821), op het platte land (1761) (722) en te Zwolle (1794) (723). In de overige rechten: Landrecht (1630), Deventer (1642—17.59) (724), Kampen (1751) (725), het platte land (1761) en Zwolle (1794) vindt men voorgeschreven, dat het personeel den tijd moet uitdienen en zich behoorlijk moet gedragen (726).

• (718) nbsp;nbsp;nbsp;Den Bosch 1764, artt. 10, 13, 17 (huisdiefstal), 19 en 20; ook wordt verwezen naar het Echtreglement voor de Generaliteit van 1656, G. P. B. 11, 2429.

• (719) nbsp;nbsp;nbsp;Eindhoven 1805, art. 5.

• (720) nbsp;nbsp;nbsp;21 Februari 1604: Boeok van rechten en dat Gulden boek, p. 251.

• (721) nbsp;nbsp;nbsp;Landrecht 1630, Boek II, tit. IX, art. XVIII (de boete bedraagt een half jaar loon), art. XVII; de Blécoubt, Bewijsstukken, II, p. 61.

• (722) nbsp;nbsp;nbsp;Plajkkaat 1761, artt. 6 en 1.

• (723) nbsp;nbsp;nbsp;Zwolle 1794, deel III, tit. 13, artt. XXIX, XXX.

• (724) nbsp;nbsp;nbsp;Deventer 1642, deel III, tit. XI, art. 10; de Blécoubt, Bewijsstukken, II, p. 90; Deventer 1759, artt. III, IX en VI.

• (725) nbsp;nbsp;nbsp;Kampen 1751, artt. 4 en 2.

• (726) nbsp;nbsp;nbsp;Te Steenwijk bleven de bepalingen betreffende diefstal door dienstboden in 1713 gehandhaafd: Stadrechten Steenwijk, p. 277 en 337; in zijn Stadregt van Vollenhove, I, p. 309 noemt FocKBiiA Andbeæ de verplichting van den meester om een zieke dienstbode te zijnen huize of elders 14 dagen te verplegen. In de XVIIde en XVIIIde eeuwsche Overijsselsche bronnen, voorzoover mij bekend, heb ik dit voorschrift nergens kunnen vinden. De schrijver heeft de door hem gebruikte bronnen daar niet nader aangeduid.

91

• 73. nbsp;nbsp;nbsp;Natuurlijk is het den Frieschen werknemer in de XVIIde en XVIIIde eeuw verboden zich te laten onderhuren. Zijn verdere verplichtingen worden in algemeene woorden onischreven in het gebod om „gehoorzaamheit, neer-stigheit ende getrouwigheit” te betrachten (727).

• 71. nbsp;nbsp;nbsp;In het gewest Groningen (728) schrijft het Ommelander Landrecht (1601) voor, dat het personeel den aangenomen dienst moet uitdienen en volbrengen (729). In dat der Olt-ambten (1618) (730) wordt daarenboven aan de meiden en knechten uitdrukkelijk de verplichting opgelegd alles te vergoeden wat door hun schuld, bedrog of verzuim wordt bedorven of verloren gaat. Hetzelfde kan men lezen in de Groninger rechten van 1702 en 1703. Volgens die rechten moeten zij zich „getrouwlyk, gehoorsaemlyk, neerstiglyk ende eerlyk” in hun dienst gedragen en zich niet laten onderhuren (731). In 1781 is daarin geen verandering gebracht, maar heeft men deze voorschriften alleen aangevuld met de curieuse bepaling, dat den dienstboden verboden wordt ,,by dage, des avonds, of by ontyde na gedane werk, na welgevallen uit te gaan, en elders te vertoeven dan met speciale voorkennis en uitdrukkelijke toestemming van” hun meesters (732).

• 75. nbsp;nbsp;nbsp;Het Drentsche recht van 1707 komt geheel overeen met de Groningsche voorschriften van 1702—1703 (738). Men heeft er echter eenige zeer zeldzaam voorkomende regels voor de behandeling van zieke dienstboden aan toegevoegd (734). De werkgever moet een zieke dienstbode gedurende drie weken in zÿn huis of elders behoorlijk onderhouden en verzorgen.

• (727) nbsp;nbsp;nbsp;Plakkaat 1671, Statuten 1723—1770, artt. V en VII; Statuten 1723—1770, tit. IV, art. III: dienstboden „haar laatende be-slaapen van haar broodheeren” hebben geen aanspraak op almen-tatie of kraamkosten voor eventueele spruiten; tit. XXI, art. IX, regeling voor armenzorg; Ord. 18 Februari 1601, art. 16; Statuten 1602, tit. II, art. XXIII; Statuten 1723—1770, Boek II, tit. II, art. XXII, waardebepaling dienstbode in strafrecht.

• (728) nbsp;nbsp;nbsp;Themis 1871, p. 604: van Swindeeen, p. 30, 31 en 58, over het afleggen van getuigenissen door dienstboden; Laman, Anlei-din.g, p. 12, vr. 3.

• (729) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1601, tit. IX, art. 34.

• (730) nbsp;nbsp;nbsp;Oltambten 1618, Boek II, artt. VII en XI.

• (731) nbsp;nbsp;nbsp;Groningen en Ommelanden 1702 en 1703, artt. VI, IX en XI.

• (732) nbsp;nbsp;nbsp;Ommelanden 1781, artt. VII, XII, VIII en XIV.

• (733) nbsp;nbsp;nbsp;Drenthe 1707, artt. 10, 12 en 14.

• (734) nbsp;nbsp;nbsp;Drenthe 1707, artt. 6, 7 en 8.

92

Na dien termen kunnen zij het contract beëindigen onder betaling van het tot op dien dag verdiende loon. Gedurende de ziekte mag de meester „Indien de dienstbode niemant tot genoegen van den broodt-heer of broodt-vrouwe in zyne plaatze gekregen heeft” een ander „winnen, en an de dienstbode korten ’t geene daar an wordt gegeven, of anderzints an der dienstboden loon afkorten na quota van den tydt dat zy ziek zyn geweest en dat het loon koomt te bedragen”. Is in den bouw- of hooitijd „een groot knegt of nieyt” ziek, dan mag de meester zooveel van het loon van de zieke afkorten, als 11 ij „an een ander, harer dienstboden werk doende (moet) geven”.

• 76. nbsp;nbsp;nbsp;Omtrent het Limburgsche (735) recht kan ik voor dit onderdeel zeer kort zijn. Voor wat Koermond betreft kan ik volstaan te verwezen naar het Antwerpsche recht (736), terwijl te Maastricht sedert 1698 de plichten der dienstboden op dezelfde wÿze als te Utrecht zijn omschreven.

• (735) nbsp;nbsp;nbsp;Te Reckheim wordt sedert 1606 ook voor hun zieleheil gezorgd conf: Ordonnantie gemaeckt duer de geestelycke ove-richeyt 1601, gerenoveerd 1606 art. VII Publication Limbourg 1890 p. 350; knechten mochten te VenIo het jachtbedrijf niet uitoefenen: Ampllatie Reglement op de Jacht Overkwartier Gelderland 5 July 1719 G. P. B. V, p. 815; maatregelen tegen baldadigheden van knechts en meiden op straat in 1644 en 1654 kan men vinden in de door van Beubdb.n gepubliceerde Handelingen van den Roermondschen Magistraat: Limburg’s Jaarboek 1903. p. 109 en 122.

• (736) nbsp;nbsp;nbsp;Roermond 1619 art. 1 en Antwerpen 1608 art. 35; Maastricht 1698 art. V.

N a g e k o m e 11 : voor no. 41 (einde Vlaanderen) kan men nog kennis nemen van de Statuten van Waterdyck en Philippinen (15(55) art. XCIX: Coutumes des petites villes et seigneuries enclavées dans le Franc de Bruges T. V. : Sysseele-Thouront-Waterviiet p. 490; voor de nos. 16 en 40 (begin en einde Brabant) kan men nog kennis nemen van de rechten van Casterlee (1548) en Schooten en Merxem (1545) artt. 52 en 53, te vinden in de (Belgische) Bijdragen tot de Geschiedenis 1927, p. 183 en 278. l)r. Prims te Antwerpen was 'ZOO welwillend op deze lgt;eide laatste rechten mÿn aandacht te vestigen.

(Wordt vervolgd)

J. W. Bosch

Twaalf brieven van Mr J. B. Tborbecke

Mr. J. G. H. VAN Tets van Goudriaan, geboren te Haarlem 7 Dec. 1812, overleden te Nijmegen 11 Maart 1885, aan wien de hier opgenomen brieven zÿn geschreven, promoveerde als Tiiorbb(;kb’s leerling te Leiden (1836). Zÿn levensloop blijkt eenigszins uit deze brieven. Thorbecke volgt hem met belangstelling.

Met 1 April 1850 wordt de heer van Tets door Tiiorbecke van den Kaad van State „overgenomen” en aan het Departement van Binnenl. Zaken geplaatst. Hÿ ontwierp de Provinciale wet. Gemeentewet, Kieswet, Wet nationale militie voor den Minister. In 185.3 werd de heer van Tets Commissaris des Konings in Zeeland en 18 Maart 1858—23 Febr. 18lt;X) Minister van Binnenlandsche Zaken. Nu schrÿft Tiiorbecke aan den Minister van Tets.

Afdruk der brieven (1), bewaard in het Rijksarchief en gepubliceerd met toestemming van den heer dhr. Mr. G. C. W. VAN Tets.

C. W. DB Vries

Leijden 26 Juni 1837

Waarde Vriend!

Uw brief was mÿ regt aangenaam. Wilt gÿ mij dikwerf wilt gÿ mij geregeld sehrÿven, het zal mÿ nog aangenamer zÿn, en gij moogt rekenen dat ik in ’t onderhouden onzer gemeenschap niet achterlÿk wezen zal.

Eene aanstelling als Commies van Staat kwame mÿ voor u zeer wenschelijk voor. Ik kan niet gelooven, dat de Heer DE Constant kans heeft om Secretaris van den K. v. St. te worden. Hÿ is commies, meen ik, sedert 18.30, de Heer Piepers en

(1) De origlneele spelling is behouden. Echter is de y in den tekst vervangen door de ij.

94

anderen zÿn Referendarissen van de 1ste classe sedert 1825. liet gerucht, dat den Heer Piepers doodverft, heeft dan ook meer waarschijnlijkheid. Hoe het zij, er volgt denkelijk onder de Connniesen eene opschikking, en uw vader zal, hoop ik, bij den Heer v. Doorn uitwerken, dat men aan u denke. Ik twijfel, of de taak van Commies van St. zeer belangrijk is. Men zou u welligt meer tijd laten, dan u lief ware. Aan de andere zijde is dit, vergeleken met de ministeriele commiesschappen, een voordeel; en de betrekking een aanzienlijke trap voor ’t vervolg. Laat dus de gelegenheid niet voorbij gaan.

Het zou mij zeer bevreemden, indien op eene aansluiting aan het Duitsche tolverbond gedacht wierd. Dan tot een tractaat zal men wel moeten komen, waartoe onze ongemakkelijkheid van vorige jaren den weg juist niet gebaand heeft. De Belgische gebeurtenissen hebben ons een mededinger op zijde gesteld, die niet toelaat dat wij in onze negatieve rol volharden.

Er moet in de Berlin-Jahrb. f. Wissensch. Kritik een artikel (2) wezen over uwe en andere dissertation mijner oude commilitones. Zie dat eens in, en zeg mij wat daar staat.

Gaarne zal ik letten op prijsvragen, die u zouden passen. L’Academie de Brux, heeft er onlangs uitgeschreven, die, van een onzer genootschappen afkomstig, uwe aandacht wel zouden verdienen.

De Heer Bbeilaerts wordt voor min handelbaar gehouden. Intusschen heeft een minister van finantien thans veel reden, dat te zijn. Men kan de Heeren van de tweede kamer het rekenen niet beletten. Het komt er op aan te weeg te brengen, dat zij op het facit niet blijven staan.

Het schijnt, dat men tegen de separatisten een pruissisch middel, inkwartiering, meent gevonden te hebben. Uit welke wet men dat afleidt, en hoe men te verhinderen denkt dat de boer daags nadat de inkwartiering vertrokken is weder oefening houde, is my onbekend. Moet er inlegering zÿn, waarom niet liever eene inlegering van regtzinnige dominé’s of proponenten, dan van soldaten? Er zijn wel disponibel, en het had een christelijker voorkomen.

Gelief Beelaerts en v. n. Linden van mij te groeten en te gelooven, dat ik steeds van harte ben

Uw dienstv. Vriend

J. R. T.

(2) Recensie geschreven door Prof. Leo in het genoemde tijdschrift no. 36 e. v. van 1837.

95

Leyden 12 Sept. 1837

Uw brief, waarde Vriend, moest hier, eenige weken lang op mij wachten. Ik was tegen het laatst van Jnlij naar Gelderland vertrokken, en dacht binnen 11 dagen weder te huis te zijn. Dan ongesteldheid mijner vrouw heeft mij veel langer opgehouden.

De schets van uwen togt door Vriesland en aangrenzende provinciën deed mÿ veel genoegen. Ik hoop spoedig in de gelegenheid te zijn om uw voorbeeld te volgen.

De anticonstitutionele moed van den Koning van Hannover zal, denk ik, eer het tot een wezenlek gevecht komt, wel buigen of zwichten. Gewigtiger, dunkt mij, dan dat patent, is de op deze aanleiding verklaarde gezindheid van andere Duitsche representatieve kamers.

De brochure van den Heer Groen is, zoo mij voorkomt, een betreurenswaardig blijk van partijgeest en verblindheid. De maatregelen van administratieve policie, tegen de afgescheidenen in ’t werk gesteld, zijn voor zeer verschillende beoor-deeling vatbaar. Doch dit is een ondergeschikt punt, door den Hr. G. niet op de regte wÿze aangetast, en dat, hoe men er over denke, geen punt van uitgang worden mag om wezenlijke regten der Overheid te miskennen. Zoo verre ik de zaak nagaan kon, schijnt het mij, dat wanneer het Gouvernement dadelijk in den beginne termen had kunnen vinden om deze armhartige lieden als Gemeente toe te laten, wij er lang niet meer van zonden gehoord hebben. Ook zulk een vijand bouwt men een gouden brug. Thans heeft het Gouvernement een hoogst moeijelijken stand. Zal het zijn gezag openlijk laten vertreden? En wanneer het maatregelen neemt tot handhaving, hoe den schijn van vervolging te ontwijken? Houd mij S. V. P. au courant van ’t geen gij omtrent deze aangelegenheid opmerkelijks hoort.

De recensie in de Berl. Jahrb. sch|jnt gij nog even min, als ik, gezien te hebben. Het Driem. Tschrift schijnt van de dooden ontwaakt, en ik wenschte zeer daarin op den duur een principe d’avenir waar te nemen.

Geloof mij steeds en opregt

Uw vriend

J. K. Thorbeckb.

Leijden 14 Oct. 1837

Waarde Vriend! Schrijf ik niet spoedig, zoo is te vreezen dat ik beter naar Haarlem schreef. G|j z|jt als altoos, hoogst

96

bescheiden, terwijl gij mÿ niet schijnt te willen wijten wat ik, zelfs onwillig, voor mij ne rekening zon moeten nemen. Zóó algemeen en stellig heeft het gerncht mÿ zulks, van de ver-schÿning van het eerste artikel af, toegeschreven. Zie hier een exemplaar der Nederduitsche authentieke vertaling, die een Haagsche boekverkoper verlangd heeft uit te geven. Ik acht het proces voldongen. Party vond zich van ongerÿnide tot ongeremder beweringen voortgelt;lreven. Dan gÿ zult dat zelf zien.

Geluk met de eervolle recensie in de Berl. Jahrb. Ik ben er blij mede, ook van wege de voldoening, die zÿ aan uw vader zal gegeven hebben. Met de inrigting van het Ministerie van Financiën ben ik niet naauwkeurig bekend; doch geloove niet, dat de Minister onder de comptable ambtenaren in den strengen zin mag gesteld worden. Het werk v. d. Ilr. DE Jonge te koopen, is, dunkt mÿ, zoo dringend niet. Meer te zeggen, verbiedt op dit oogenblik de tÿd.

Opregt

Uw vriend J. R. T.

Leijden 7 Apr. 1838

Ik zal, waarde Vriend, uw stuk gaarne ontvangen, en u mÿn advÿs zeggen. Zendt gÿ mij het stuk nu, bÿ den aanvang der paaschvacantie, zoo keert het des te spoediger tot u terug, Vergeet S. V. P. niet, het boek zelf er bij te doen.

Den Heer Beblaeikts is het commandeurschap der orde niet te misgunnen, hoe minder hij schÿiit te commanderen in de kamer. De juistheid van het laatstelÿk afgewezen ontwerp over de publieke werken heb ik zoo min, als de meerderheid der Kamer, kunnen inzien. Ik zag de eerste proefnemingen althans van spoorwegen liefst aan particulieren overgelaten, en boude de uitschepping van het ll.meer voor eene provinciale zaak. Het schÿnt ook niet, dat het Gouvernement zelf de voordragt ernstig heeft gemeend.

Tegen de letterlÿke uitvoering van de 21 Art. zal Belgie welligt, op een enkel punt, met reden kunnen excipiëren, maar voor het overige is, dunkt mÿ, de toetreding des Konings tot het tractaat v. 15 Nov. 31 (3) voor Belgie en voor Prank-rÿk van zólt;'gt; hooge waarde, dat men begrÿpen zal de gelegenheid niet te moeten laten voorbÿgaan.

(3) Het tractaat gesloten tusschen Oostenrijk, Frankrijk, Groot-Brittannië, Pruisen en Rusland met België op den grondslag der XXIV artikelen, vastgesteld te Londen op 14 October 1831.

97

Tegen den Koning van Hannover schijnt op dit oogenblik geen wederstand sterk genoeg. Doch welk een onzekere heerschappij ! De handelwijze van het Pruiss. Gouvernement, althans jegens het Rooinsche Hof, komt, sedert de publicatie der Pausselÿke verantwoording, in een nieuw licht voor. Men is in Berlpn ter kwader trouw met Z. H. omgegaan, en heeft de geestelijkheid willen noiwn om gemengde huwelijken te bekrachtigen door eene inzegening, die, volgens het stelsel der R. K. zelve geen vereischte is tot de geldigheid van het huwelijk, en van een priester tegen zijne overtuiging niet gevergd worden mag. Men heeft alzoo het terrein van zijn regt noodeloo.s verlaten.

Hebt gij lust om Leijden eens weder te zien, en wilt gij met ons eten, gij zult regt welkom zijn. Verzeker u door een letter vooraf, dat wp niet afwezig zijn, en geloof mÿ als altoos

Uwen vriend

J. R. T.

Leijden 13 April 1838

Uw opstel, waarde Vriend, las ik met uitnemend genoegen. Gÿ vindt op blz. 8 onderaan een N.B. daar gij, zoo als ik geloof, zonder aarzelen beweren moogt, dat de St. Gen. der Vereen. Ned. eene voortzetting van de Alg. Staten geweest zijn. Een tweede N.B. op bl. 12 heeft betrekking tot den twijfel omtrent de souvereiniteit. De vraag, zóó algemeen gesteld als hier geschiedt, kan, dunkt mij, aan twijfel niet wel onderhevig zijn. De overige N.B. treffen, behalve dat op bl. 14 bovenaan, de uitdrukking. Ik heb het boek doorgeloopen, en kan het niet redden. Ik wensch, dat uwe kritiek spoedig gedrukt worde.

Waren onze Leÿdsche Berigten nu al in stand, ’tgeen zij lang wezen moesten, ik zoude geenerlei zwarigheden maken om de opneming van uw stuk voor te stellen.

Wil nu dadelijk een ander boek of onderwerp kiezen, en niet ophouden een schoon talent te oefenen.

Als altoos

Uw opregte vriend

J. R. T.

Themis, XdlI (1982), le st.

98

Leyden 20 Juni 1838

Ik kan niet beter zeggen, waarde Vriend, dan dat ook mÿn wensch voor ’t oogenblik vervuld is, behalve dat ik u liever aan de Tweede, dan aan de Eerste Kamer verbonden zag. Intussclien deert dit de toekomst niet, welke mij nu verzekerd schijnt.

Gij kunt zelf naauwelijks meer genoegen, dan ik, over uwe benoeming ondervonden hebben, (tij zijt, van den beginne af, op den weg, die zonder omwegen tot hooger leidt, en hebt tevens, weinig of niet door mechanisch werk gehinderd, alle ruimte om voor u zelven te doen wat gij het liefst doet.

Wil mij bij gelegenheid zeggen, of de Heer Falck, die, meen ik, eene reis voorhad, reeds vertrokken is.

Ik hoor, dat lt;le beroemde Timauscu zijne reis door Holland uitgegeven heeft, en ons hooger onderwijs voor dood verklaart. Het zal hem niet helpen dat hij, zoo als men zegt, mij alleen met de HII. Holtils en Birmbaum laat leven. Ik wensch hem, zoodra ik het boek maar heb, in het publiek te ontmoeten (1).

Ik hoop, dat gÿ bij de Eerste Kamer niet enkel aangenomen Wetsontwerpen zult te registreren hebben, maar dikwerf in de gelegenheid zijn om gesticht te worden door eene wijsheid, welke voor ons anderen profanum vulgus, gesloten en verborgen is.

Als altoos van harte T. T.

J. R. T.

Leijden 30 Julÿ 1838

Ik kon niet wel aannemen, waarde Vriend, dat Loosjes zwarigheid zou maken om uw stuk op te nemen. Evenwel aan zulke zwarigheid is men bij ieder redactie blootgesteld. Zal men daarom niet vragen? Hij dunkt ja; en de L. Bode is, helaas, de eenige fatsoenlijke gelegenheid. Loosjes zal uw opstel niet op eenmaal kunnen plaatsen. Van recensien, door verscheidene nummers heen vervolgd, zijn in d. L. B. meer

(4) In de „Algemeene Konst- en Letterbode voor het jaar 1838” no. 31 komt inderdaad een opstel voor van 1 Juli 1838, getee-kend T, over het hierbedoelde werk van Fa. Thiebsch, „Ueber den gegenwärtigen Zustand des öffentlichen Unterrichts in den Westlichen Staaten van Deutschland, in Holland, Frankreich und Belgien” (1838). Zie deel II pag 73.

99 voorbeelden. Gij zoudt, geloof ik, wel doen, de splitsing zelf vooraf te regelen (5).

De stijl eener tweede beoordeeling van Olivier, die in d. L. li. komen moet, zal u, denk ik, beter bevallen. Indien gij n verblijdt, een franschman te zien tikken, zal u de recensie van Bicxox’s werk in 't Journ. d. l. II. (G) die voortgezet wordt, eenige voldoening kunnen geven.

Heb dank voor de schets van uwe werkzaamheden bij den R. v. St. Zie een.s of gij de instructie van dat collegie kunt machtig worden, en wil mjj haar dan leenen. Ik heb wel gezien wat de IIH. v. d. R. v. St. hun zakboekje noemen; maar dat is blijkbaar eene ampliatie op eene instructie, die overal moest te vinden zijn, doch die ik vergeefs heb gezocht.

Het is, dunkt mij, niet waarschijnlijk, dat de HH. DE Drhix-Brézé, Moxtalembert en Viluoiai.x in den geest der tegewoordige diplomatie van het fr. ^Ministerie gesproken hebben (7). Aan de territoriale verdeeling zal men kwalijk kunnen roeren. Maar zal men de verdeeling der schuld niet aan een nieuw onderzoek onderwerpen? Dit, hoe onregtvaardig het ware, schijnt nog twÿfelachtig. Ik voor mÿ zal blij zijn, wanneer wij er de beginselen der 2i artikels doorhalen, al laten wjj er de jaarljjksche f lt;8.400.000 van 1® Jan. 32 tot nu toe, bij zitten.

v. i). Lixdbx heeft mÿ gezegd, dat gij een of ander deel van BiLDERDiJK onder hamlen nemen wildet. Dit ware mij zeer aangenaam. Ik ben eens begonnen aanteckeningen te maken op D. XI; maar het werd te veel; ik heb het boek weer in de kas geplaatst. Gij zoudt er, geloof ik, veel genoegen en baat bÿ vinden, wanneer gij steeds een kleinere of grootere taak op uw lessenaar hadt, aan welke gÿ, spoediger of langzamer, voortwerkted ; eene kamergenoote, die u, bij uwe tehuiskomst, altoos wat te zeggen had.

Wil mÿ steeds gelooven, van harte

Uwen vriend

J. R. T.

(5) In de „Algemeene Konst- en Letterbode voor het jaar 1838” no. 39, pag. 151 is opgenomen de recensie, geteekend J. G. H. (VAX Tets), welke is vervolgd in no. 40, omtrent: „De Staatkundige Partijen in Noord-Nederland, geschetst in een Historisch overzigt van deszelfs binnenlandsche Staatsgetseldheid van het einde der Grafelijke regeering tot op het jaar 1813” Amsterdam bij J. D. Sybrandl, 1837, gr. 8 vo.

lt;G) Zes opstellen Juli—Aug. 1838 over het werk: Histoire de France van M. Bigxon.

(7) In de fransche „Chambre des Pairs” bij de debatten over de herziening der 24 artikelen in begin Juli ’38.

100

Leijden 30 Aug. 1838

Heb dank, waarde Vriend, voor de gezonden stukken. Laat ze mij, S.V. P. nog eenige dagen houden, en zeg mij intus-schen, of er geene exemplaren van verkrijgbaar zijn. De provis. Instructie is van den tijd der Vereenigde Nederlanden. Is er geenerlei organiek besluit, vóór dat van 1829, uit den tijd onzer vereeniging met Belgie, toen het getal der leden van den R. v. St. in allen geval dat van 12 te boven ging? Is het aantal toen niet bepaald geweest?

Ik hoor, dat Uwe recensie der Stk. partijen in den L. B. reeds gedeeltelijk gedrukt, en met bijzonder genoegen ontvangen is. Kunt gij over een exemplaar ten mÿnen behoeve beschikken, gij zult mij verpligten.

Ik zie zoo min, als gij, onze zaken helder in. Wat Frankrijk en Engeland thans vragen, eene nieuwe verdeeling der schuld, moest niet kunnen worden toegegeven. Dan kunnen wij op nieuw voor de Conferentie bedanken? De kennis onzer zwakheid is de voorname grond onzer tegenpartij.

Dat de Hr. Fabricius echte stukken in handen gekregen heeft, neem ik aan; ook dat de fr. politie hem heeft laten Ixistelen. Maar verontschuldigt hem dit? Mogt een Minister of resident zich aldus compromitteren? En waartoe? Wat wil ons Gouv‘ zelfs met de geheimste en belangrijkste cor-respondentien van den vijand aanvangen?

Gij zult een stuk van den Hr. Lefubvrb, over de fr. Diplomatie ten aanzien van het Oosten, in de Rev. d. d. M. of in het J. d. l. II. niet zonder genoegens gelezen hebben. Ik heb er, in het Journal van heden, hoofdzakelijk op geantwoord (8). Het eenige dat wij tegen Frankrijk vermogen is, dat wij soms, zoo mogelijk, toonen, de goede redenen althan.s aan onze zijde te hebben. Gij moogt bij dergelijke en andere opstellen, die gij voor de mijne herkent, mijn naam heel wel noemen. Het J. d. l. H. zou, wanneer menschen van talent er meer in schrijven wilden, een orgaan naar buiten zijn, dat wij wel behoeven. En er het onze in te zeggen is, in allen gevalle, eene oefening in het fransch stellen, dat wij niet missen kunnen.

Het slechte weer heeft ons te huis gehouden. Anders waren wij al lang eens in den Haag en te Scheveningen geweest. De herfst zal ons den zomer ontstolen hebben, eer men wist dat men een zomer had.

(8) In het „Journal de La Haye” van 29 Augustus 1838 komt een hoofdartikel (ongeteekend) voor: „De la politique de la France dans les affaires d’Orient”.

101

Wil Beei^aeets en v. d. Linden vriéndelijk van mij groeten, en mÿ gelooven, als altoos

Uwen opregten vriend

J. R. T.

Leijden 14 Nov. 1838

Waarde Vriend! De verdediging tegen uwe recensie in den L. B. (9) bewees, zoo mij voorkwam, slechts dat de S. boos was. Ik begrijp wel, dat L. uw antwoord heeft geweigerd, en zie er geen groot kwaad in, dat de zaak er nu bij blijve. Voor menschen, die de kennis en redeneering van den S. der „Staatspartijen” bewonderen, schrijft gij niet.

Ik zie zoo min, als gij, wat de regering zou kunnen doen, zoolang zij geen antwoord heeft van de Conferentie. Welligt is het niet aannemen der 24 Art. zeven jaren geleden, minder te veroordeelen, dan een en andere drijfveer der weigering. Men heeft gerekend op Rusland, op Pruissen, op Oostenrijk, en op welken grond? Zoo aan eene restauratie gedacht is, heeft men zich zelven tegenwerkt. Volharden is mooi; dan de kunst is te weten waar het eindigen moet. Wÿ hebben zóó lang volhard, dat wÿ alléén staan, dat schier niemand meer op ons let, en het voordeed onzer standvastigheid door den vijand genoten wordt. De Arnh. Courant gaat, zonder twijfel te ver. Zij geeft zich niet zeldzaam aan ijdele declamatien over; zij blijft over ’t algemeen op het terrein van bespiegeling, en is, dunkt mÿ, te weinig positief. Het schrijven van zulk een blad moest niet alleen oefening van stijl en verstand, maar tevens ontwikkeling van kennis zijn.

De opstand onder de jonge lieden schijnt vooreerst geen verdere gevolgen te zullen hebben, dan eene herziening der wetten. Ik geloof dat ’t geen men er u van gezegd heeft, niet van grond is ontbloot. Het Gouvernement heeft dunkt mij, wijs gehandeld met aanschouwer te blijven. Een dam doet den vloed steigeren, die van zelfs zou verloopen zijn.

Het ruchtbaar worden der stads-dieverij is eene heilzame Avaarschuwing. Ik hoop maar, dat men zich ten laatste niet vergenoege er de pen door te halen. Men moet, eenige jaren geleden, iets dergelijks te Haarlem hebben beleefd.

Ik twijfel, of de dappere houding der St. Generaal ernstig gemeend is geweest. Een schijn van hartigheid, die ik

(9) Algemeene Konst- en Letterbode van het jaar 1838 no. 45 en no. 46.

102 wenschen wil dat het bedoelde uitwerksel hebbe. Er is, mijns inziens, maar ééne Mogendheid, in staat om ons te helpen. Dat is Engeland. Waaraan ligt het, wanneer zij niets voor ons doet?

Bbelabrts is, naar ik hoor, regt gelukkig. Wil v. d. Linden groeten, en mij steeds gelooven.

Uwen opregten vriend

(w. g.) J. K. T.

Leijdcn 1 Nov. 1840

Gÿ hebt, waarde Vriend, mij veel genoegen gedaan met uw brief. De redenen van den afstand zal de toekomst moeten ophelderen. Ik beken dat ik ze niet zie. Hadden wij met den nieuwen Koning een nieuw personeel en een nieuw stelsel gekregen, ja dan zou de afstand mij verklaarbaar schijnen. Ten aanzien van den vonn, geloof ik met u, had men beter gedaan, eene openbare plegtigheid in do vergadering der Staten Gen. te kiezen boven eene manier, die niet plegtiger was dan de onderhandsche verkoop van een huis.

Tot verschooning van het Kesl. v. 10 Oct. schijnt gij te hechten aan die ongelukkige loi de la nécessité, die men sedert jaren telkens hoort aanhalen waar iets geschiedde ’t geen niet behoorde te geschieden; eene wet die telken jaren op nieuw aan de Grondwet in den weg schijnt te staan ; eene zoogenaamde wet, die even willekeurig aangenomen als uitgelegd wordt. Ik ontken niet dat men soms gedwongen kan zijn met onregte riemen te roeijen; maar bij ons schijnen de regte telkens zoek te zijn; „liet kan niet anders”, leed, meen ik, in het geval van het Besl. v. 10 Oct. geenszins toepassing. Men had tijd van de eerste dagen van Sept, tot d. 20 Octob. De overdragt van de kroon belette de ministers niet, vóór en na dezelfde. Doch wjjt het verzuim tot aan d. 8 Oct. aan de oude Majesteit persoon!jjk : was de zaak van toen af ondoenlijk? Kon men tot d. 10 Oct. de kiescollegien en de prov. Staten niet laten kiezen? Ik meen, dat dit zeer wel mogeljjk was, en vóór den termen afgeloopen kon zijn. Doch stel neen : wat was dan natuurlijker, dan dat de Staten gen. op d. 10 geopend, den aanvang hunner werkzaamheden tot na den afloop der kiesverrigting schorsten? Acht, veertien dagen, neem zooveel tijd als gij wilt om de verkiezingen met alle denkbare langzaamheid te doen plaats vinden. Ik kan niet, beteekent bÿ ons helaa.s zoo dikwijls, ik wil niet. Niet dat ik de meening altoos voor zoo kwaad houde; doch

103

het inzigt is bekrompen. Hoe ruimer het inzigt, hoe opregter de wil, des te meer, geloof ik, kan men.

Regt aangenaam was mij het berigt der huwelijksaanteeke-ning van onzen vriend Beelaerts. Hij is dus geheel hersteld. Wil hem, wanneer gij hem ziet, ook uit mijn naam en hart geluk wenschen.

Gij zult telkens, wanneer gij 'wilt overkomen om onze gast te zijn, zeer welkom wezen. Kies dan liefst een Zaterdag, en schrijf mij daags te voren een woord.

Steeds

Uw opregte vriend

J. R. T.

13 Mei 1858

Hoogwelgeboren Heer en oud Vriend! Tot mijn leedwezen heb ik u aan mijn huis en eergisteren aan Uwe woning gemist.

De medische geleerdheid verlangt, dat ik mij andermaal aan eene kuur, die ditmaal enkel preventief zijn moet, te Cleef onderwerpe. Denkelijk zal ik mij, zowlra het wêer vaster en warmer wordt, daarin schikken.

Mag ik hopen, de gewenschte vrijstelling van mijn zoon spoedig te zullen ontvangen? Hij is aan wal, en ik boude hem nu natuurlijk op. Maar bij een zeeman is dat een be letsel, hetgeen deze mÿ hoogst onaangename zaak nog drukkender voor mij maakt.

Ik weet, hoe noodig een Minister zijn tijd heeft. Gij daarentegen stoort mÿ nimmer, en bij onze oude betrekking behoef ik gewis niet door een bezoek van mijne zijde te verzekeren, hoe welkom gÿ steeds zult zijn.

Met de u volkomen bekende gevoelens van hoogachting en vriendschap

de Uwe

Thorbbckb

22 Mei 1858

Ik vertrouw. Waarde Vriend, dat gij in den strijd met het Depart, v. O. de zege zult behalen. Niet altijd hebben billijkheid en juiste redenen de uitvoering onzer militiewetten be-

104

stuurd; zij verbleef ook doorgaans aan de sleur der bureaux. Anders zou ik mÿ tot het verzoek, dat mÿn zoon voor gedetacheerd worde gevoerd, waardoor, met vermijding van uiterste hardheid, aan de wet zou worden voldaan, hebben bepaald. Zoo ooit, schijnt dat middel te regt toepassing te vinden in een geval als dit, waar men toch reeds eene boete van f 50 of f 100, volgens de aangenomen jurisprudentie, verschuldigd is, omdat de aangifte van een door de wet vrij gestelde onwillekeurig eenige weken te laat, zonder nadeel van iemand, geschiedde. Ware mÿn zoon in den Haag geboren, dan zou ik in January door de wijkmeesters zÿn gewaarschuwd.

Gÿ zegt: hij kan veilig naar zee gaan. Het huis, waarvoor hÿ vaart, wenscht hem aanstaande week in dienst te stellen. Maar wat zal hÿ zeggen, wanneer bij de monstering het bewijs van vrijstelling wordt gevraagd? Is daarin te voorzien? Gÿ weet, onze oostindievaarders wachten bÿ günstigen wind zoo min als de spoortrein.

Met de u wel bekende gevoelens van oude vriendschap en hoogachting

de Uwe

T.

Mr. ,J. A. H. Coops, Grondtrekken van het Neder-landuch Buriferlijk Procesrecht. — Serie Publieken Privaatrecht 3. — Uitgeversmaatschappij W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle. — Tweede Druk, 1930.

De eerste druk van Coors’ Grondtrekken verscheen in 1927. De tweelt;le druk draagt het jaartal 1930, maar zag reeds het licht in het najaar van 1929. Deze eenvoudige vermelding zegt, duidelijker dan een uitvoerige aankondiging zou kunnen doen, dat de schrijver in het doel, dat hem bij de samenstelling van het werk voor oogen stond, ten volle is geslaagd en zijn geschrift door de Nederlandsche studeerenden met graagte is ontvangen.

Aan het verzoek van de Redactie van Themis om den tweeden druk aan te kondigen heb ik eerst na vele maanden gevolg kunnen geven. Ik moet my thans met het maken van mpn opmerkingen haasten, wil ik niet het gevaar loopen, dat de derde druk mÿ vóór is.

Dat het boek een zoo snelle verspreiding heeft gevonden, behoeft niet te verwonderen. liet is in hooge mate gewenscht, dat de candidaat in de rechtsgeleerdheid, zoodra hÿ in het Nederlandsche recht dieper doordringt, een duidelijk beeld voor oogen heeft van den gang van een proces. Zulk een beeld vindt hij in het werk van Mr. Coops, waarvan eenvoud en duidelijkheid de groote deugden zijn. En tevens vindt hÿ daar een overzicht van die deelen van het procesrecht, welke in de uitvoeriger studieboeken niet of nog niet worden besproken. Zoo worden b.v. de rechtsmiddelen tegen vonnissen, de executie en de conservatoire maatregelen nog niet behandeld in de verschenen Hoofdstukken van Star Busmann. En ook het groote werk van Favre strekt zich tot de executie en de conservatoire beslagen niet uit.

Er is aan lgt;eknopte en duidelÿke overzichten als dit boek bevat ook een gevaar verbonden, nl. dat vele studenten meenen met de bestudeering daarvan te kunnen volstaan en de lezing van grootere studieboeken gaan verwaarloozen evenals het opslaan van hun Wetboek. liet is mÿ juist in de laatste jaren bij examens in het procesrecht meermalen overkomen, dat een candidaat wèl van de stof op de hoogte bleek, maar geen besef had, waar die in het Wetboek te vinden was.

Met deze opmerking is geen grief tegen den schryver bedoeld. Mr. Coops is niet in gebreke gebleven overal naar de

106 wetsartikelen te verwijzen. Dat hij hij de indeeling van de stof nogal eens van de volgorde der wet afweek, is uit een oogpunt van duidelijkheid te rechtvaardigen.

Toch is het de vraag, of niet sommige onderwerpen beter tot hun recht zouden zijn gekomen, als de schrijver ze behandeld had in een verband, dat meer in overeenstemming is met de plaatsing in het Wetboek. Zoo trof het mij b.v., dat de persoonlijke verschijning van art. ihn Kv. behandeld is op blz. 51 bij het pleidooi en die van art. 19 op blz. 86 bij de incidenten. Ook op zich zelf schijnt mij de bespreking van de verzoeningscomparitie van art. 19 onder de ,,incidenteele vorderingen van partijen” minder gewenscht, nu in de prac-tijk het initiatief tot zulk een comparitie vaker uitgaat van den rechter dan van partijen.

De onderscheiding praeparatoire en interlocutoire vonnissen wordt behandeld op blz. 118 vlg. bij het hooger beroep. Het komt mij voor, dat den lezer een duidelijker voorstelling zou kunnen worden gegeven, indien deze onderscheiding behandeld werd bij de algemeene bespreking van vonnissen op blz. 51 vlg.

Uit dit oogpunt juich ik het ook toe, dat de schrijver de onderscheiding der excepties in declinatoire, dilatoire en peremptoire, die in den eersten druk werd vermeld bij het hooger beroep, thans behandelt op blz. 19 bij de middelen van verweer.

In het algemeen verschilt de tweede druk weinig van den eersten. Zooals het gewoonlijk gaat, is de omvang van het boek eenigszins vergroot, nl. van 217 tot 213 bladzijden. Voor een deel is de vermeerdering het gevolg van de opneming van een register op de wetsartikelen naast het alfabetisch register. Verder heeft de schrijver gevolg gegeven aan hem kenbaar gemaakte wenschen tot opgave van meer jurisprudentie. Deze jurisprudentie is meestal vermeld in noten. Over de vraag, of al de vermelde beslissingen voldoende belangrijk zijn, kan men van meening verschillen; de schrijver heeft critiek in dit opzicht bij voorbaat ontwapend door in zijn voorwoord op te merken, dat uiteraard de keuze van het belangrijkste een zaak is van subjectieve smaak. Natuurlijk zal vermelding van jurisprudentie in een werk als dit steeds onvolledig bl|jven, ook omdat z|j door nieuwe wetgeving en jurisprudentie voortdurend wordt achterhaald; zoo heeft de noot op blz. 151 haar beteekenis verloren door het vervallen van de wet van 21 Januari 1815 tengevolge van de inwerkingtreding der Ambtenarenwet 1929.

Belangrijke aanvullingen zijn aangebracht als gevolg van de wet betreffende de gemachtigden in Kantongerechtsproce-dures en van de nieuwe regeling met België. Vooral de be-

107 schouwingen, aan het Brusselsche tractaat op hlz. 146—148 gewpd, zijn zeer lezenswaardig.

Bij de lezing van het boek maakte ik verschillende kant-teekeningen, waarvan de meeste zich er niet toe leenen in deze aankondiging te worden verwerkt. Enkele opmerkingen zÿ het mij evenwel vergund te maken.

Op blz. 9 maakt de schrijver gewag van de pogingen tot algemeene herziening van het Wetboek van Burgerlijke Keohtsvordering en van het Ontwerp der Staatscommissie-Gratama. Daarvan wordt verder alleen dit gezegd; „Men heeft weinig vertrouwen in het lot van dit ontwerp, dat met verschillende beproefde beginselen van procesrecht, speciaal met dat van ”s rechters lijdelijkheid, breekt. Waar in elk geval aangenomen mag worden, dat dit ontwerp nog in tal van jaren niet tot een nieuw Wetboek zal leiden, is het hier verder buiten beschouwing gelaten”.

Ilet is natuurlijk het volle recht van een schrijver, die in een beknopt bestek een overzicht wenscht te geven van het geldende recht, het ius constituendum ter zijde te stellen. Maar toch wordt m. i. in de aangehaalde zinsnede onvoldoende recht gedaan aan het ontwerp van 1920, dat het gevolg was van een in ruimen kring heersehende overtuiging van de gebreken van ons procesrecht en van een met bijna algemeene stemmen uitgesproken votum der Juristenvereeniging. En in elk geval is het voor den beoefenaar van het procesrecht gewenscht kennis te nemen van de op de huidige wetgeving geoefende kritiek en van hetgeen men daarvoor in de plaats wenscht te stellen.

Hier en daar zou ik belangrijke punten scherper op den voorgrond willen zien gesteld dan de schrijver doet. Zoo zou ik b.v. bij de behandeling der verschillende executoriale beslagen het gewenscht achten vooraf met nadruk te wijzen op datgene wat deze executiemiddelen gemeen hebben, speciaal de Iwslaglegging en den verkoop. Ook bij de conservatoire beslagen zou ik aan de vermelding der speciale wijzen van beslaglegging willen doen voorafgaan een beschouwing van wat de meeste van die beslagen gemeen hebben, zooals het presidiaal verlof en de vanwaardeverklaring. De schrijver zelf geeft een goed voorbeeld van een dergelijke samenvattende behandeling bÿ de bespreking der scheiding van goederen, van tafel en bed en van echt op blz. 219—224.

Of het verschil tusschen den advocaat en den procureur op blz. 28 en 29 voldoende duidelijk wordt gemaakt, betwijfel ik. Zonder mededeeling van enkele bijzonderheden over de wording der tegenwoordige wetgeving op dit punt is het geven van een duidelijk inzicht byna onmogelijk.

Soms vraagt men zich af, of niet de schrijver bij bepaalde

108

Rechtbanken bestaande gebruiken te veel generaliseert. Of bÿ alle Rechtbanken in Nederland „welhaast immer enquêtes ten overstaan van een rechter-commissaris plaats vinden” (blz. 67), betwijfel ik. Ook betwijfel ik op grond van mijn ervaring uit den tijd, toen ik procureur was, of het placet (Idz. 42) bq de inschrijving ter rolle een algemeen Neder-landsche dan wel een Haagsche instelling is.

Bij de bespreking van de cassatie op blz. 22 wqst de schrijver als bewijs, dat de natuur somwijlen sterker is dan de leer, op het bekende arrest van 31 Januari 1919, dat als rechtsvraag de vraag behandelde, of zekere gedragingen in strijd zqn met de goede zeden of de in het verkeer tegenover des medeburgers belangen vereischte zorgvuldigheid. Naar het mij voorkomt, is de opvatting van deze vraag als rechtsvraag geheel in overeenstemming met de ,,leer” van den tegcnwoordigen tÿd, al heeft men daarover wel eens anders gedacht. lm elk geval geldt het hier niet een afwijking van de te voren gedane medcdeelingen, dat de H. R. nimmer aan de feiten der procedure mag roeren en de uitlegging van dagvaardingen en overeenkomsten door den feitelijken rechter moet eerbiedigen.

Op blz. 38 verwast de schrijver naar het verdrag van 17 Juli 1905 betreffende de Burgerlijke Rechtsvordering en de daarmede verband houdende wet van 15 Juli 1907, Stbl. 197. Laatstgenoemde wet houdt niet anders in dan de goedkeuring van het tractaat. Misschien heeft de schrijver bedoeld te verwijzen naar de wet van 12 Juni 1909, Stbl. 141 tot uitvoering van het tractaat.

Op blz. 72 zegt de schrqver, dat men gemeenlijk den beslissenden eed niet tot de bewijsmiddelen rekent, doch men veelal liever spreekt van dezen eed als het resultaat van een overeenkomst tusschen partijen om aan het afleggen van dien eed een bepaald rechtsgevolg te verbinden. Ik geloof, dat de opvatting van den eed als overeenkomst thans wel als verouderd mag worden beschouwd. Men zie hierover Assbr-Anema, Iloofdst. VII, § 5.

Bij de behandeling van het appèl vond ik niet de vermelding, dat in ”t algemeen de hoogere rechter bÿ vernietiging van het vonnis voor de vernietigde uitspraak een andere in de plaats stelt. Wèl worden op blz. 124 aan de hand van artt. 354—358 verschillende bijzondere gevallen besproken, maar daarbij dient op den voorgrond te worden gesteld als algemeene regel, dat de appèlrechter niet terug-wÿst, maar zelf recht doet.

Op blz. 153 wordt van den rechter-commissaris bÿ de regeling van de verdeeling der opbrengst van een executie gezegd, dat hÿ bÿ het verrichten van de noodige formali-

109

teilen een regelende rol speelt en tracht partijen tot overeenstemming te brengen en nimmer de geschillen te beslissen heeft. Is dit wel geheel juist? Bij het opmaken van den staat van verdeeling van art. 482 en van de rangregeling van art. 555 neemt de rechter-commissaris toch wel beslissingen, zij het dan ook dat deze na tegenspraak gewijzigd kunnen worden door de Rechtbank.

Misschien zullen deze opmerkingen den schrijver van eenig nut kunnen zijn bij volgende herdrukken. Ik wensch hem toe, dat hij vele zal mogen beleven; zÿn arbeid verdient het.

I. B. COHEN

I)r. W. Glungler, Rechtsschöpfunff imd Rechts-ffestaltung ; dritte, neubearbeitete Auflage; München, Maidl, 1930.

Het boekje, waarvan de titel hierboven is afgedrukt, heeft al aanstonds één groote verdienste: het is kort. Formeel telt het 7!gt; bladzijden, waaronder begrepen een voorwoord en een nawoord. Maar als men nu ziet, dat het voorwoord op blz. 9 staat, dat blz. 10 geheel in blanco is en het eigenlijk lietoog pas op blz. 11 aanvangt, dan blijkt, dat dit laatste in werkelijkheid niet meer dan 07 bladzijden beslaat. De schrijver deelt mede, dat de inhoud de uitkomst weergeeft van het werk van vele jaren. Des te warmer waardeert men den korten vorm, te meer, nu het boekje tevens glashelder is gesteld en in levendigen, pakkenden stijl is geschreven.

„Mein Buch verzichtet auf Gelehrsamkeit” verklaart de schrijver in zÿn nawoord. Dit is in vergelÿking met vele andere Duitsche boeken op dit gebied niet onjuist, maar naar Nederlandsehen smaak wordt er niettemin wat rijkelijk gewerkt met allerlei analogiën en beelden, ontleend aan de meest verschillende gebieden van wetenschap en kunst. Physica, chemie, medische wetenschap, botanie, Indische pliilosofie, theorie van de schilderkunst en nog meer andere dienen l)eurtelings, om het betoog op te luisteren met allerlei gegevens, waarvan een goed deel gerust achterwege had kunnen blÿven. Ze mogen blÿk geven van des schrijvers veel-zÿdige kennis, voor de soberheid van het betoog zijn ze niet dienstig.

Voor den recensent heeft de kortheid van het boekje één groote schaduwzijde : zij maakt samenvatting van den inhoud vrijwel onmogelÿk. De schrijver zegt, dat hÿ geen „Stoff”

110

maar „Geist” heeft willen bieden, niet wilde „fremde Gedanken deuten, sondern eigene darstellen”. Het komt mij voor, dat er zeker wel origineele opmerkingen in zijn boekje voorkomen, maar dat er daarnaast toch ook heel wat bekende klanken in te vinden zijn, die men in de litteratuur der latere jaren overal hoort. Het voortdurend werken met het „leven”, met „wezenschouw” en ,,blikveld”, met de verheerlijking van de ,,daad” tegenover de achterstelling van de ,,kennis” en andere dergelijke moderne motieven meer is verre van nieuw of origineel. Het voornaamste nieuwe, dat de schrijver zegt te brengen, is zijn „pragmatisme”.

Laat ik trachten kortelijk weer te geven wat hij daaronder verstaat en dan nog korter zeggen, wat ik er van denk.

Volgens schrijver komt het recht als cultuur-element steeds achteraan bij de andere cultuur-elementen. Dit kan door menschelijk ingrijpen, vooral door de wetgeving, worden verbeterd. Deze menschelijke actie tot tijdige rechtsverbetering, zoodat het recht niet veroudert, maar behoorlijk bijblijft, noemt meu veelal rechtspolitiek. Daarnaast staat het probleem der rechtsdogmatiek als de vraag van uitlegging en toepassing van het bestaande recht. Vooral over het vraagstuk van een goede rechtspolitiek gaan schrij ver’s beschouwingen, al behandelt hij eveneens de rechtsdogmatiek.

Bij de bespreking dezer problemen komt hij nu tot de conclusie, dat men zich op drie wijzen daartegenover kan plaatsen; statisch, dynamisch en pragmatisch. Na uitvoerige toelichting één voor één stelt hy ze op blz. 62 aldus naast elkaar:

„Das Ideal der statischen Einstellung ist die Ordnunff; sie soll in ihrem Bestände tunlichst erhalten bleiben. Das Ideal der dynamischen Einstellung ist die Freiheit; die wirkenden Kräfte dieser unabgeschlossenen zielstrebigen Welt sollen sich tunlichst entfalten können; der Spielraum soll für alle Möglichkeiten offen gehalten werden; wir schauen aber als dynamisch eingestellte Menschen dieser Kraftentfaltung zu (laisser faire, laisser aller). Das Ideal der pragmatischen Einstellung ist die Führunff, der die Ordnung nur ein Mittel, die Freiheit aber keine Schrenke ist. Gestaltendes Eingreifen hebt Ordnung und Freiheit auf, wenn es notwendig ist. Das scheint Willkür zu sein, ist es aber nicht, wenn die Gestaltung nicht zufällig, sondern eben notwendig ist”.

En op blz. 61 omschrijft hij nogmaals aldus het pragmatisch standpunt, zooals hij dat verstaat en verdedigt:

„Pragmatische Kechtspolitik schafft im Gegensatz zu statischer und dynamischer Rechtspolitik ein Recht, das von uns — nicht vor uns oder mit uns — erzeugt wird. Der pragmatisch eingestellte Rechtspolitiker ist weder Entdecker

111

wirklichen Rechts noch Geburtshelfer werdenden Rechts sondern Gestalter notwendigen Rechts”.

Een en ander konit blijkens de nadere toelichting hierop neer, dat de pragmatist als ideaal stelt: zoowel de wetgever als de rechter en de administratieve ambtenaar moeten de behoeften van het leven begrijpen en dan door krachtig ingrijpen tot „Schöpfung” en „Gestaltung” van nieuw recht komen; de wetgever door opstelling van „generelle Befehle” in wet en verordening, de rechter en de administratie door „Erzeugung konkreten Staatswillens innerhalb allgemeiner Schranken und Direktiven” (blz. 67). Zoo komt men tot het „notwendige” recht; onder noodwendig is dan te verstaan: wat het belang van den Staat vordert, „die Staatsraison im wahren Sinn des Wortes”. Alles komt aan op „verantwor-tungsbewustes selbständiges Handeln”. „Entschlossene Tat wird von jedem Diener des Staates verlangt, nicht nur vom Soldaten”. Dat daarbij soms de „Grundsatz der Gerechtigkeit” — evenals „Ordnung” en „Freiheit” — moet worden ter zijde gesteld blijkt ook thans uit het recht van gratie en het niet-vervolgen van kleine gevallen van rechtsbreuk, wat door ieder als juist wordt erkend (blz. 64). „Reolitspolitik” en „Rechtsgestaltung” zijn geen zaken, waarover men een eigenlijk gezegde wetenschap kan opstellen, ze zÿn kunst; daarom kan men er alleen een theorie over vormen in denzelfden zin, waarin men ten opzichte van de kunst een normatieve aesthetica en een kunstgeschiedenis tracht op te bouwen.

Ziedaar het pragmatisme, dat schrijver ons aanprijst als de „Kopernikanische Wendung” voor het „juridische wereldbeeld”.

Ontdaan van alle bijzonderheden komt dit juridisch pragmatisme feitelijk neer op wat in de politiek dictatuur heet. De „Staatsnotwendigkeit” als opperste richtsnoer, de kloeke daad het middel, de gerechtigheid, de rechtsorde en de persoonlijke vrijheid op het tweede plan — het zijn bekende klanken, die in tijden van depressie steeds weer worden gehoord. Zoo hoorde men het van Machiavelu in het verscheurde Italië van omstreeks 15(X), zóó in de tijden vóór de Fransche revolutie, zóó in onzen eigen tijd, geruïneerd door den wereldoorlog. Maar voor het normale rechtsleven van een vrij volk, dat een behoorlijk peil van beschaving bereikt heeft, is zulk een pragmatisme ondragelijk en ongeschikt. In tijden van nood kan iets dergelijks onvermydelijk zijn, om den noodtoestand te boven te komen, maar als normaal stelsel beteekent het eenvoudig machtspolitiek in plaat.s van rechtspolitiek en subjectieve willekeur in plaats van heerschappij der objectieve norm.

En daarmee staat het geoordeeld. Anhma

112

Dr. P. J. Soesman, Inleiding tot de studie van de erimin-ologie. — N. V. Boekhandel vh. Gebr.

Beliiifaiite, ’s-Gravenhage, 1929.

Er bestaat in Nederland geen overvloed van criminologische literatuur, zoodat een inleiding met vreugde begroet zou kunnen worden.....onder voorwaarde dat zÿ aan zekere eischen, hoe bescheiden deze dan ook mogen zijn, voldoet.

Tot mÿn leedwezen kan echter naar mÿn meening van Dr. SoESMAN’s werkje niet veel goeds gezegd worden. Het is oppervlakkig, weinig systematisch en bovendien slordig geschreven. Men krygt den indruk dat de auteur de materie niet geheel beheerscht en dus onmogeljjk aan anderen duidelijk kan maken.

Het eerste gedeelte, handelende over de crimineele anthropologie — waaronder de sehrÿ ver in strÿd met het wetenschappelijk spraakgebruik ook de crimineele psychologie verstaat — is nog het beste te aanvaarden, al is de uiteenzetting van LoMBROso’s leer en hare voorgangers wel zeer oppervlakkig. Waarom hier een plaats wordt gegeven aan een beschouwing over de endocrine klieren — een door Ameri-kaansche auteurs losjes opgeworpen theorie — is raadselachtig. Geen lezer, die niet van deze materie op de hoogte is, begrijpt er iets van. Het exjgt;osé van de psychologie van den misdadiger is echter geheel onvoldoende en beperkt zich tot een vermelding van eenige der conclusies van v. DucK en Pannenborg, nadat eerst drie pagina’s aan Eugène Sub als voorlooigt;er zijn gewÿd! Femu’s onhoudbare indeeling der misdadigers wordt daarna uitvoerig besproken.

Het crimineel-sociologische gedeelte bewijst dat de schrijver — medicus van professie — van dit onderwerp niet voldoende op de hoogte is. Hot en haar worden eenige maatschappelijke factoren genoemd zonder eenige diepere en kritische Ijehandeling van het onderwerp. De ondeskundige lezer moet van deze branche der criminologie wel een zeer zonderling denkteeld krijgen!

Zooals ik boven reeds aangaf, het boekje is slordig geschreven. Eeu enkel voorbeeld — zÿ zijn gemakkelijk ver-meerderbaar. Op p. 24 worden de psychologische opvattingen van Lombroso in tegenspraak met die van v. Dijck e. a. gebracht. Naar het oordeel van Dr. S. zÿn zÿ maar ten deele houdbaar. Dit wordt in de volgende bewoordingen medegedeeld : „De strenge positivistische opvattingen van de Lom-brosiaansche school zÿn.....teruggebracht tot etc.”. Het woord „positivistisch” is hier evident verkeerd gebruikt, er is waarschÿnlÿk bedoeld „positieve” of beter nog: „krasse”

113

of „uiterste”. Positivisme is een in de philosophie gebruikte term, die hier niet ter zake doet. Va.n Buck’s boek is niet minder „positivistisch” dan dat van Lombroso. Op p. 43 wordt de vrije (d. w, z. oorzaaklooze) wil als oorzaak vermeld! Nergens wordt medegedeeld waar de door den auteur aangehaalde passages van anderen te vinden zijn. Ik vermoed ten sterkste dat hÿ tweede-hands citeert. Op p. 41 wordt een werk „La criminalité des prisonniers” van Makro aangehaald. Waar is dat werk verschenen? Vermoedelijk nooit, doch is het een tijdschriftartikel. Of is het misschien een verkeerde vertaling van „I caratteri dei delinquent:”? Enz. Enz.

Wat op p. 47 over leeftijd en sexe wordt medegedeeld is abakadabra. „Ook de criminaliteit volgt, evengoed als alle andere funktiën (?!) van het menschelijk leven, de Iqu van het binomium van Newton. Er bestaat echter één uitzondering op dezen regel en wel de diefstal; deze volgt op alle leeftijden een Iqn, evenwÿdig aan de horizontale”.

liet slot van het Imekje wordt ingenomen door eenige beschouwingen over de prophylaxe van de misdaad, waarbij de recente wijzigingen in ons strafrecht ter sprake komen. De literatuurlijst is willekeurig en in hooge mate onvolledig.

W. A. Bonger

Arresten ran den Hoogen Raad der Nederlanden betreffende de Wet op de Inkomstenbelasting 1914 {2de halfjaar 1930). — Boekhandel vh. Gebr. Belinfante, ’s-Oravenhage, 1931.

Sedert jaren wordt ter griffie van den Hoogen Baad ten behoeve van het college een aantal kaarten samengesteld waarop men de belangrijkste arresten in belastingzaken gerangschikt naar de artikelen der onderscheidene belastingwetten vermeld vindt. Oorspronkelijk niet in den handel zijn de kaarten in de laatste jaren ook voor het publiek verkrijgbaar en ofsdioon de niet geringe prijs -wel zal verhinderen, dat zij veel verkocht worden, de werking van het ongelukkige art. 23 der wet van 19 December 1914 (Stbl. no. 564), dat in strijd met art. 162 der Grondwet verhindert, dat de arresten in het openbaar worden uitgesproken, wordt er toch ten deele door geneutraliseerd.

Natuurlijk kunnen de kaarten alleen de korte inhoud van

Themis, XCIU (1932), le st.

114

de arresten aangeven en in de praktijk zal men het zonder raadpleging van de Beslissingen in Belastingzaken en, waar het arresten in zake gemeentebelastingen betreft, van het Weekblad van het Recht niet kunnen doen. Intusschen heeft de publicatie der kaarten toch het voordeel, dat men thans reeds na eenige maanden de meest gewichtige beslissingen, zij het dan ook zonder de motiveering kan nagaan, terwijl het steeds geruimen tijd duurt eer uitspraken in de Beslissingen in Belastingzaken of in de Administratieve en Rechterlijke Beslissingen verschijnen. En waar bij de redactie der Beslissingen in de laatste jaren soms de neiging bestaat om voor de administratie niet gunstige beslissingen maar liefst in vergetelheid te laten verdwijnen, vermijdt de bewerker der kaarten natuurlijk deze fout.

Hoe nuttig ook een kaartsysteem moge werken, het heeft het gebrek, dat na een aantal jaren het aantal kaarten zóó omvangrijk wordt, dat het spoedig vinden van een uitspraak lastig wordt en met blijdschap zullen dan ook de meeste practici het zien, wanneer in Léon’s Kechtspraak de jurisprudentie op een belastingwet verschijnt. Geschiedt dit op de voortreffelijke wijze waarop bijv, de heer J. van der Poel in 1929 de Wet op de Personeele Belasting heeft bewerkt, dan is men weder voor een tijd geholpen, daar men dan slechts de na de publicatie van zulk een werk verschenen kaarten heeft te raadplegen.

Vandaar, dat een tweede bijgewerkte druk van Léon’s Rechtspraak op de Inkomstenbelasting, door Jhr. Mr. van Panhuys in 1925 uitgegeven, zeer welkom zou zijn en ver-moedelljk tal van koopers zou vinden.

De kaarten zijn met zorg en zorgvuldig bewerkt en geven een merkwaardig overzicht van de talrijke vragen, die zich in de rechtspraak in belastingzaken voordoen en tot op zekere hoogte ook van de niet altijd prÿzenswaardige mentaliteit der Raden van Beroep voor de Directe Belastingen. Dat de rechtspraak dezer colleges op eenzelfde peil zou staan als die van den gewonen rechter zou ik niet durven aannemen. Naast Raden van Beroep, die hun taak voortreffelijk vervullen, heeft men colleges wier uitspraken bijkans nimmer de vuurproef van de cassatie kunnen doorstaan.

De oorzaak is voor een goed deel, naar ik vermoed, de omstandigheid, dat men in den regel na de mondelinge behandeling der zaak onmiddeUljk de decisie velt, dan de redactie der uitspraak aan den secretaris overlaat en de Raad menigmaal daarvan zelfs geen kennis neemt. En nu zijn lang niet alle secretarissen van Kaden van Beroep voor de dikwerf niet gemakkelljke arbeid van het ontwerpen van een goed gemotiveerde uitspraak berekend.

115

Verbetering is hier alleen mogelijk, wanneer de voorzitters der Raden, die na de jongste wijziging in 1929 van de wet van 19 December 1914 (Sthl. no. 564) in die colleges de positie hebben verkregen van „primus inter pares”, zieh ook met de redactie der uitspraken inlaten. Men zou meenen dat dit zóó van zelf spreekt, dat geen voorzitter hierover anders zou denken. Maar dit is toch in realiteit anders. Op den duur is hier echter wel verbetering te verkrijgen, wanneer men — wat sedert de Minister van Justitie met de uitvoering der Wet op de Raden van Beroep is belast mogelijk is geworden — de voorzitters en hunne plaatsvervangers kiest uit de magistrature assise. De goede tradities, die men als rechter heeft leeren volgen, zal men ook in im Nebenambt niet zoo spoedig ter zijde schuiven.

C. S.

Mr. Dr. F. W. J. G. Snijdbk van Wissbnkerke en Mr. W. J. L. VAN Es, liet wetsontwerp tot idjziging van de Auteurswet 1912 met het oog op bemiddeling in zake Muziek-Auteursrecht. — Redevoeringen tot verdediging van het ontwerp, gehouden in de openbare vergadering, uitgeschreven door het Algemeen Nederlandsch Verbond, op 17 April 1931.

De zakelijke bespreking van het bewuste ontwerp welke deze beide redevoeringen geven, leest men met genoegen, als een gunstige uitzondering op het vele, dat door de partijgangers der beide bureaux elkander naar het hoofd wordt gegooid. Moge ik aan die zakelÿke bespreking het volgende toevoegen.

Reeds in het zittingsjaar 1919—’20 werd bÿ de Tweede Kamer een wetsontwerp ingediend ter bestrijding van de door de bestaande bureaux voor muziek-auteursrecht veroorzaakte wantoestanden (W. 10523). De inhoud ervan kwam in ’t kort hierop neer, dat voor de uitvoering van in druk verschenen muziekwerken de vergunning van den auteur niet meer vereischt zou zijn en dat ieder daartoe de vrÿheid zou hebben, als hij den auteur maar een door den kanton-

116 rechter vast te stellen geldsbedrag betaalde. Dit ontwerp hield dus een regeling van auteursrecht in. Het ontnam den componist het hem in 1912 toegekende uitsluitend recht om over de uitvoering van zijn werk te beslissen. Om die reden was het verwerpelijk en is gelukkig nooit wet geworden. Maar in den gedachtengang van dat ontwerp was het logisch, dat de voorgestelde regeling zou worden geplaatst in de Auteurswet.

Het onderhavige ontwerp heeft een andere strekking. Deze is, kort samengevat, de volgende: wie al.s bemiddelingsbureau in zake muziek-auteursrecht werkzaam wil zÿn, heeft daartoe de toestemming van de regeering noolt;lig en moet zich aan zeker toezicht van harentwege onderwerpen. Het springt onmiddellijk in ’t oog: dit ontwerp regelt geen auteursrecht, maar een zekeren vorm van vertegenwoordiging. Het is dus niet meer logisch, dat die regeling geschiedt bij wijze van aanvulling der Auteurs^vet. In een afzonderlijk wetje zou ze beter op haar plaats zÿn. Hierop moge even worden gewezen, omdat het auteursrecht nog steeds een teer plantje is en het opnemen in de Auteurswet van een materie, die met het eigenlijke auteursrecht niets te maken heeft, begripszuiverheid niet bevordert. Men voere hiertegen niet aan, dat de Auteurswet toch ook in art. 9 de vertegenwoordiging van den sehrÿ ver door den uitgever regelt. Daar kent de UKt aan den uitgever in bepaalde gevallen de bevoegdheid toe, voor den auteur op te treden. Het onderhavige ontwerp daarentegen doet niet anders dan dengeen, die door den auteur als zÿn vertegenwoordiger wordt aangewezen, onder contrôle stellen. Nog eens: met het auteursrecht zelf heeft het niets te maken.

Hieruit volgt, dat het ontwerp onmogelÿk met de Berner-Conventie in strÿd kan zÿn, zooals wel is beweerd. Ook niet met art. 4, tweede lid dier Conventie, ’twelk bepaalt, dat het genot en de uitoefening van het auteursrecht aan geen enkele formaliteit onderworpen is. Dit is ook in het ontwerp niet het geval. Het verplicht immers niemand, zich ter handhaving van zÿn auteursrecht van eenig door den Staat erkend bemiddelingsbureau te bedienen. Al.s het waar is, dat het muziek-auteursrecht zich heeft ontwikkeld in een richting, die het den componisten onmogelÿk maakt, zich zonder de tusschenkomst van het bureau naar heirooren te handhaven, dan is het de praktijk, die tot het gebruikmaken van den bemiddelaar noodzaakt, niet de wet. Men zie overigens de gedegen bestrÿdiiig van het aan art. 4, 2°. der Conventie ontleende bezwaar tegen ’t ontwerp door Snijder van Wissen-KHRKB op blz. 10, 11 en 12 van zÿn rede.

Op de hem eigen frissche en heldere wijze heeft Mr. van Es

117

in zyn toespraak de misbruiken nagegaan, welke tot den ontworpen maatregel liebben geleid. Men ziet, wanneer men die uiteenzetting leest, Avel heel duidelijk, dat zoowel auteurs als uitvoerders van muziekwerken van het bestaande bureau-euvel de dupe dreigen te worden en dat de voorgestelde onder-curateele-steUing der bureaux hoog noodig is. Staatstoezicht kan in de toekomst de nu bestaande wantoestanden doen verdwijnen. Daartoe zal kunnen bijdragen het toelaten van slechts één bureau. Dat dit, bij keuze tusschen een Neder-landsch en een Fransch, in Nederland het Nederlandsche zal zijn, is een sinijKder rekensom dan het twee-maal-twee-is-vier.

J. J. Wijnstroom

Mr. A. S. DB BbÉruuRT, Kort begrip van het Oud-

Vaderlandsch Burgerlijk Recht. — Derde druk. Eerste stuk ÜEiO, Tweede stuk 1931. —

J. B. Wolters, Groningen — Den Haag — Batavia.

In de inleiding zegt de schrijver, dat hij zich in de eerste plaats als lezers van dit bock denkt: ,,personen, die hun rechtsstudie aanvangen”.

Het boek is dus bedoeld voor hen, die op het gebied van de rechtsgeschiedenis nog leek zijn.

Juist voor dezen i.s het „Kort Begrip” misleidend. Dit komt reeds in den titel tot uiting, die den indruk wekt, dat er onder het oude recht een afzonderlijk ,,Burgerlijk Recht” bestaan heeft. Dat men de tegenwoordige scherpe scheiding van publiek- en privaatrecht oudtijds niet kende, behoef ik hier niet te betoogen. Aan allen, die op het gebied van de rechtsgeschiedenis geen leek zÿn, is dit genoegzaam bekend. De geheele opzet van het boek wekt den indruk, dat het Oud-Vaderlandsch recht een rechtsstelsel is, waarin alleen de inhoud van een aantal rechtsregels verschilt van het moderne recht of het Romeinsche recht, maar dat in zÿn structuur daaraan volkomen gelÿk is. Immers het Oud-Vaderlandsch recht -wordt behandeld volgens een indeeling, passend voor het moderne of het Romeinsche recht.

Als men het Oud-Vaderlandsch recht wilde beschrijven zonder het uit zijn verband te rukken, dan zou men moeten uitgaan van de rechterlijke organisatie en aan de bespreking daarvan het z.g. burgerlijk recht moeten vastknoopen, opdat

118

men dit laatste ziet in het kader, waarin het zich gevormd heeft, maar dan nog zou de uitvoering stuiten op een aantal bezwaren, waarop ook de schrijver van het Kort Begrip gestrand is.

Over tal van onderdeelen van het Oud-Vaderlandsch recht bestaan nog geen betrouwbare monographieën, en waar deze ontbreken kan men geen samenvatting geven zooals die noodig is voor een handboek als het Kort Begrip, des te minder, waar een dergelÿk werk meerdere gewesten moet bestreken, tusschen welke groote rechtsverscheidenheid bestaat.

Uit laatste heeft ten gevolge, dat de schrijver zelf de fout maakt, die hÿ op blz. 11 aan de Duitsche wetenschap verwet.

Professor nn Blécourt zegt daar:

„Het Germaansche recht is nooit een eenheid geweest” (het Oud-Vaderlandsche evenmin, zou men er aan toe kunnen voegen) .... „Leest men echter gezaghebbende Duitsche „auteurs, dan krijgt men den indruk, dat er een Germaansch „rechtstelsel, gelijkwaardig aan het Romeinsche, zou bestaan. ,,Gemeenlijk vergeten die auteurs er bÿ te voegen, dat het „Germaansche stelsel in veel later eeuwen is opgebouwd, dat ,,het dus niet van de Germanen zelf en ook niet van hun ,,middeleeuwsche nakomelingen afkomstig is en dat het geen „eenheid is en in zjjn verscheidenheid toch nog lacunes ver-„toont. M. a. w. : geleerden uit deze en uit de vorige eeuw „hebben uit de‘gegevens van de Oud-Germaansche, de Pran-„kische en de middeleeuwsche tijdperken een systeem trachten „op te trekken”. Geheel hetzelfde dus, wat Prof, nn Blécourt doet ten opzichte van het Oud-Vaderlandsch recht.

Het recht van meerdere gewesten tegelijkertijd te beschrijven is moeilijk uitvoerbaar. Het komt gewoonlijk daarop neer, dat men het gewest Holland als model neemt, vervolgens de Hollandsche toestanden generaliseert, en, om den schijn te redden, hier en daar een afwijking uit een andere landstreek vermeldt. Zoo wordt op blz. 10 van het Kort Begrip het landsheerlijke tijdperk gekenschetst als: „de periode der Dirken, Florissen en Willems”, m. a. w. als de periode der Hollandsche Graven.

Op blz. 2d blijkt opnieuw het gevaar van het volgen van een modern systeem bij de bespreking van oud recht. Daar geeft de schrijver een opsomming van de kenbronnen voor het recht uit de Middeleeuwen. De volgorde, waarin deze bronnen genoemd worden is modern, immers „de privilegiën der landsheeren, de keuren der steden en districten”, dus de wetten, worden vóór de „vonnissen, acten en dingtalen” genoemd. Daardoor komt niet tot uiting, dat de iurisprudentie de belangrijkste kenbron is voor het Middeleeuwsche recht. Zonder kennis daarvan zijn de handvesten en keuren en zelfs

119

de groote ordoniiantie’s der laudslieereii (bijv, de instructies voor de gewestelijke Hoven) onbegrijpelijk. In ieder geval was het bij deze opsomming der rechtsbronnen noodig geweest, er op te wijzen, dat de handvesten en keuren voor-namelÿ'k die rechtsregels bevatten, wier bestaan betwist werd, terwijl zij de regels, welke algemeen erkend en bekend zyn, veelal stilzwijgend voorbijgaan. Juist deze laatste zijn voor de kennis van het oude recht het belangrijkst en alleen de iurisprudentie leert ze ons kennen. Wel echter legt de schryver den nadruk op de belangrijke plaats, die het gewoonterecht in deze periode inneemt.

Het „Kort Begrip” bevat meerdere bezwaren, dan de genoemde.

In de eerste plaats die, welke voortvloeien uit het kort bestek, waarin de zoo omvangrijke stof is samengedrongen, met als gevolg, dat de schrijver dikwijls tracht zich met één enkel woord te redden, daar, waar een uiteenzetting nood-zakelijk zou zijn geweest. Zoo wordt bijv, op blz. 15 de vraag gesteld, of in de Oud-Germaansche en de Prankisch-Ger-maansche periode „de regeeringsvorm democratisch was, of niet”. Bij democratie denkt men noodwendig aan volksinvloed in den modernen zin van : invloed van individuen als zoodanig. Dit beginsel nu was aan het recht uit de genoemde perioden volkomen onbekend, men maakte toen geen deel uit van het volk als individu, maar als grondeigenaar, of als grondgebruiker.

Op blz. 16 is Prof, db Blécourt zelf door het ongelukkig gekozen woord „democratisch” van de wijs geraakt. Ter bestriding van de ,,democratische idylle” voert hÿ aan, dat ,,Tacitus herhaaldelÿk over slaven bij de Germanen spreekt, „over rÿken, die fraai gekleed gingen en over de onderge-„schiktheid van den een aan den ander”. Zeker is dit alles in strijd met een „democratie”, zooals een hodendaagsche socialist zich die voorstelt, maar in een maatschappij, waar het heft in handen is der grondbezitters en waar het individu als zoodanig niet telt, is het geenszins vreemd, dat de niet-grondbezitters de ondergeschikten, ja zelfs de slaven zijn van hen, die den grond in handen hebben.

Het nu volgend betoog van Prof, db Blécourt, dat het volk (lees: de grondbezitters) geen beslissenden invloed hadden ,,op het gebied van wetgeving, bestuur en rechtspraak”, zal ik hier niet trachten te weerleggen, daar ik, door gebrek aan plaatsruimte, dan ook in niets zeggende algemeenheden zou moeten vervallen.

Slechts wil ik dengeen, „die onbevooroordeeld de capitu-laria .... leest”, er aan herinneren, dat men ook later bÿ de formuleering van allerlei rechtsbronnen den landsheer de

120 eer heeft gelaten (zooals de schrijver zelf op blz. 24 terecht opmerkt) in gevallen, waar het vaststaat, dat de beslissing bij het „volk” — om een beter woord te gebruiken bij de „gemeente” — berustte.

De volgende opmerking: ,,Evenmin was er in dit tijdperk democratie in het krijgswezen” ga ik stilzwijgend voorbij. Het is alleen jammer, dat het „Kort Begrip” niet met een enkel woord zegt, hoe men zich zoo’n „democratie in het krijgswezen” zou moeten voorstellen (soldatenraden en niet salueeren voor meerderen bijv.?).

Op blz. 33 vindt men weer een voorbeeld, hoe de kortheid, waarmee de stof behandeld is, zich wreekt. „In Zeeland, in ,,het overgroote deel van Holland, in Utrecht en in sommige ,,dorpen van de landstreken van het latere kwartier Nij-„megen” wordt daar gezegd, ,,werd het sehoutambt in de „middeleeuwen erfelijk en zoo werd de schout tot heer (eige-„naar) van het ambt en het ambt tot heerlijkheid”. Doordat hier niet gesproken wordt van de rol, die het leenstelsel bij dit ,,erfelijk worden” der schoutambten heeft gespeeld, krijgt de onbevangen lezer een geheel verkeerde voorstelling van de wijze, waarop in verreweg de meeste gevallen de ambachtsheerlijkheden zijn ontstaan. Zooals het er nu staat, krijgt men den indruk, dat de schouten hun ambtsrechten louter geüsurpeerd hebben.

Een andere uiteenzetting, waarin het belangrijkste ontbreekt, is die over het leenstelsel op blz. 38: „het leenstelsel „is het groote ordenende beginsel geweest, dat bijna alle ,,hoogere politieke, militaire en rechterlijke functies aan „grondbezit verbond”.

Ten eerste wordt hier over het hoofd gezien, dat bedoelde functies veelal zelf, dus zonder grondbezit, in leen werden gegeven.

Ten tweede waren reeds lang vóór het leenstelsel niet alleen de hoogere, maar alle politieke, militaire en rechterlijke functies in beginsel in handen der geërfden, der grondbezitters. Het verbonden zijn aan grondbezit van alles, wat wÿ politieke rechten noemen, is niet aan het leenstelsel te danken, maar bestond reeds lang vóórdien.

Hier en daar is door de beknoptheid van het betoog het causaal verband totaal zoek. Zoo bijv, op blz. 67. Daar wordt gezegd, dat geestelijken als zij voor het wereldlijk gerecht optreden, evenals vrouwen, een vertegenwoordiger, een voogd (advocatus) moesten kiezen.

,,Van dienaar werd de advocatus beschermer van en veelal „zelfs heerscher over de bezittingen van kerk of klooster. Hÿ „wist nl. vaak de advocatie over het immuniteitsgebied van „kerk of klooster erfelijk, voor zieh en zijn rechtsopvolgers.

121

„te verwerven. Deze advocatie of voogdij” (boven is mee-gedeeld, dat dit wil zeggen: het vertegenwoordigen van de kerk of ’t klooster voor het wereldlijk gerecht) „was dus „feitelijk een erfelijk geworden schoutambt en dus een heer-„lijkheid, die op de geschetste wijze aan kerk of 'klooster „was ontglipt.”

Voorts vindt men in het Kort Begrip een aantal totaal onhistorische opmerkingen, waarvan ik er enkele zal aanhalen.

Op blz. .39 wordt gezegd, dat Baljuw en Mannen „ook wel ,,keuren gaven, en dus ook eenig wetgevend gezag hadden”. Hierbij ziet de schrijver geheel over het hoofd, dat de vroegere wetgeving, of om een beter woord te gebruiken, de rechtsvorming, grootendeels geschiedde door het geven van vonnissen, die toen algemeene kracht hadden. Baljuw en Mannen hadden dus niet „eenig wetgevend gezag, maar een groot wetgevend gezag, dat zich uitstrekte over het geheele terrein van hun crimineele en civiele rechtsmacht.

Even zonderling is de opmerking, bij de bespreking van het ontstaan van het ambt van Baljuw (blz. .39), dat ,,het ken-„nelijk de bedoeling is geweest door den Baljuw een tegen-,,wicht te doen uitoefenen tegen de machtsaanmatiging der „leenmannen”. De oorsprong van dit ambt is nl. te zoeken in de combinatie van meerdere oude graafschappen onder één landsheer, die daardoor niet zelf meer in elk daaraan zijn gravenfuncties kon uitoefenen en dus een vertegenwoordiger daarvoor aanstelde.

Op blz. 59 wordt de historisch geheel onjuiste indruk gevestigd, dat edelen, die den ridderslag ontvangen hebben, lid zÿn van de Ridderschap van hun gewest. Het is haast ongelooflijk, dat de schrijver dit inderdaad bedoeld heeft, maar, hoe dit ook zÿ, iets anders kan men uit hetgeen volgt, moeilijk lezen:

,,Onder ridders verstond men mannen uit den adelstand, „die te paard krijgsdienst verrichtten; men was iemands „ridder. Vóórdat men door een anderen ridder tot ridder was „geslagen, was men knape. Aan het zÿn van lid der ridder-„schap van een gewest konden politieke voorrechten ver-„ixjnden zÿn”, (Nota Bene: de ridderschap was een staatkundig lichaam!!).

Tenslotte moet ik wÿzen op het feit, dat bij de bespreking van de oorzaken van den opstand tegen Philips II één der voornaamste is vergeten, waardoor een historisch scheeve voorstelling is ontstaan.

„Quaesties van belastingheffing, invloed van vreemde-„lingen in bestuurszaken, aanwerving van vreemde soldaten „mogen mede van invloed geweest zijn op het ontstaan van

122

„het verzet tegen Spanje, de strijd voor de vrijheid van ge-„weten is de oorzaak van dat verzet en van de wording der ,.Republiek geweest.”

Noode mist men hier de belangrÿkste oorzaak van het verzet, nl. de inbreuk op de bestaande privilegiën, welke de landsheer ten gevolge van zijn moderne souvereiniteitsbegrip-pen telkens maakte en moest maken om zijn goed bedoelde verbeteringen in toepassing te brengen, In een rechtshistorisch. boek had deze juridische oorzaak van den opstand allerminst onvermeld mogen blijven.

Hiermede zijn de meest principieele bezwaren, die het boek aankleven, behandeld.

Zooals ik reeds gezegd heb, is het „Kort Begrip” voor beginnelingen misleidend. Voor hen, die van de rechtsgeschiedenis op de hoogte zijn, kan het als handboek eenig practisch nut hebben.

J. PlI. DB MoNTÉ VBR LOREN

De eerste kwarteeuw der Kinderwetten, 1 December 1905—1930. — A. W. Sÿthoff’s Uit-geversmaatschappy N. V. te Leiden.

„De Kinderwetten zijn in hare toepassing en werking een stuk leven der natie geworden.”

Minister Donner

Een monumentaal werk, dit lijvig boekdeel, uitgegeven in opdracht van den Nederlandschen Bond tot Kinderbesoher-ming met steun van het Departement van Justitie, kloek en imposant van uiterlijk, rijk en veelzijdig van inhoud. En een uitnemend denkbeeld van het Bestuur van dien Bond om in dit werk velen aan het woord te doen komen, teneinde ten aanzien van de vele onderdeelen van het gewichtig en omvangrijk vraagstuk van de bestrijding van kinderverwaar-loozing en jeugdcriminaliteit feiten te vermelden, beschouwingen te ontwikkelen, critiek te leveren, perspectieven voor de toekomst te openen, en zoodoende aan het Ncderlandsche publiek iets te geven van groote waarde, blijvende beteekenis en bijzondere aantrekkelijkheid.

Drie vragen stelt de Commissie van Redactie van het Gedenkboek in haar Woord Vooraf. Hebben de Kinderwetten de zedelijke krachten in ons volk geholpen of belemmerd?

123

Hebben zÿ dien steun gegeven, waarom door de Kinderbesehe nning was gevraagd? Hebben zÿ, die waarschuwden tegen het aantasten van de oude beginselen van familierecht, gelijk gekregen?

Inderdaad vragen, waarvan eene gedetailleerde en genuanceerde beantwoording niet eenvoudig is. En toch schijnt mij een algemeen en globaal antwoord, althans op de eerste en de derde vraag, niet moeilijk. Onder hen, die de werking der Kinderwetten in het werkelijke leven hebben gezien en zich rekenschap geven van wàt dezen hebben mogelijk gemaakt en bevorderd, zal wel eenstemmigheid zijn hierover, dat deze wetten aan de zedelijke krachten van ons volk in hooge mate zijn ten goede gekomen. Misschien is over het antwoord op de derde vraag meer verschil van meening mogelijk. Toch zou ik niet aarzelen om als mÿn oordeel uit te spreken, dat, voorzooverre door de Kinderwetten de „oude beginselen van familierecht” werden aangetast, zulks heilzame gevolgen voor de maatschappij heeft gehad, en anderzijds de wetgever de tweezijdigheid van het probleem niet heeft voorbijgezien maar aan het gezin de centrale plaats is blijven toekennen, welke het in de samenleving moet innemen; terwijl zelfs het netelig en voortdurend zorg barende vraagstuk van de ,,plichtverzakende ouders” niet de conclusie zon wettigen, dat door de Kinderwetten het verantwoordelijkheidsbesef der ouders in het algemeen op eenigszins bedenkelijke wijze is ondermijnd.

En nu de middelste van de drie vragen, nl. of de Kinderwetten dien steun hebben gegeven, waarom door de Kinderbescherming was gevraagd. Op deze vraag is uitteraard niet een stellig antwoord te geven. Dat steun, en wel belangrijke steun, werd verleend, is onbetwistbaar. Dat er tevens op het uitgebreide terrein, waarop wij ons hier bewegen, nog veel te wenschen blijft, is niet te loochenen. En dat tot toelichting van deze beide waarheden het Gedenkboek overtalrijke gegevens biedt, is m. i. van dat werk de hoofdverdienste. Aan verleden en toekomst beiden doet het op volkomen wijze recht wedervaren.

Om met het laatste te beginnen. Wat brengt ons in dit opzicht het Gedenkboek? Opbouwende critiek. Wenschen, hetzjj lang gekoesterd, hetzij door veranderde omstandigheden of nieuwe instituten ontstaan. Het levendig besef van de onvolkomenheid van de regeling en de organisatie van bepaalde onderdeelen van het geheel, en het verlangen om ook te dien aanzien voort te schrijden. In één woord: die onvoldaanheid, welke op paedagogisch terrein voorwaarde is voor leven en vooruitgang, en welke de heer Honing op het oog

124 heeft, als hÿ zegt: „Wie in paedagogische aangelegenheden „voldaan” is, houdt op paedagoog te zijn” (1).

Uit deze desiderata doen wij eene, min of meer willekeurige, keuze. Wy denken aan oude quaesties, lang aan de orde en herhaaldelijk besproken, en daarnaast aan de nieuw opgekomen vraagstukken, jong en actueel, aantrekkelijk door hunne frischheid.

Van de eerste rubriek worde genoemd het moeilijk en uitermate belangrijk onderwerp van de ontheffing van de ouderlijke macht, de bezwaren, in de practijk zoo sterk gevoeld, tegen den wettelijken eisch, dat de betrokkene zich daartegen niet verzette, eene regeling, door een ter zake deskundig schrijver gequalificeerd als eene „inconsequentie van ÜKH”, als een „lastige en gevaarlijke antiquiteit, die nog meer dan in 1901 in ons wettelijk systeem vloekt” (2). Daarnaast het bekende alternatief van gestichts- óf gezinsverpleging, de in hare consequentie zoo beteekenisvolle en in menig concreet geval zoo moeilijke keuze tussehen beiden, zoo vaak „een greep in de duisternis, een worp naar het onbekende” (3), en de niet minder moeilijke keuze, in geval van gezinsverpleging, van het voor da,t bepaalde kind geschikte gezin; en — daarmede in nauw verband staande — de in de latere jaren toegenomen beteekenis van het „tehuis” als tusschen-vorm tussehen gezin en gesticht (4).

Als overgang naar de tweede groep zou ik willen noemen het vraagstuk van het observatieiuezen, eene aangelegenheid in ontwikkeling en groei, zeer bijzondere en gecompliceerde ersehen stellende, eischen, waaraan naar het oordeel van den schrijver van het aan het olrservatiewezen gewijde opstel, hoewel deze dankbaar is voor het feit dat de observatie eene plaats inneemt bq de uitvoering der Kinderwetten, nog geenszins is voldaan (5). Ook in het opstel over de „zwakzinnige kinderen en de Kinderbescherming”, waarin de schrijver betoogt, dat ten hunnen aanzien de Kinderwetten meer eene belofte dan eene vervulling beteekenen, komt de eisch van de observatie, „de nauwgezette zielkundige waarneming van het kind en van zijn wereld-rondom”, sterk naar voren (6).

• (1) nbsp;nbsp;nbsp;G. H. Honing, „De Kinderbescherming op neutralen grondslag”, op blz. 158.

• (2) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. J. OvERWATEB, „De Kinderwetten”, op blz. 41.

• (3) nbsp;nbsp;nbsp;P. J. VAN Kessbl, „Gezinsverpleging van R.-K. zijde”, op blz. 194.

• (4) nbsp;nbsp;nbsp;Jhr. W. A. Ortt, „Zandbergen, Maatschappij tot opvoeding van weezen en andere minderjarigen in het huisgezin”, op blz. 205.

• (5) nbsp;nbsp;nbsp;J. VAN DER ZuL, „Het Observatie-wezen”, op blz. 230.

• (6) nbsp;nbsp;nbsp;J. Kat, arts, „De zwakzinnige 'kinderen en de kinderbescherming”, op blz. 246 en 247.

125

Ook op het gebied van de Kinderrechtspraak staan de denkbeelden niet stil. Wij zÿn getuigen van levendige ge-dachtenwisseling en nemen kennis van belangrijke voorstellen tot wijziging, o. a. in dien zin, dat voor de beneden-16-jarigen, die strafbare handelingen plegen, van strafrecht geen sprake meer zal zÿn, maar de uit die handelingen blijkende kinder-verwaarloozing als zoodanig zal worden beschouwd en bestreden (7).

Van de nieutve vraagstukken kies ik er insgelÿks twee. Eerst het instituut van de gezinsvoogdij. Zooals de betrokkene schrÿfster opmerkt, is met dit instituut reeds veel lgt;ereikt ten bate van het gevaarloopende kind. En waar schrijfster eerst, eenigszins gereserveerd, verklaart, dat men — ondanks de gebleken leemten en fouten — toch stellig niet van eene mislukking mag spreken, daar klinkt de toon warmer, stelliger en hoopvoller, als zÿ haar opstel besluit met de woorden; „Nu na 8 jaar ervaring, kunnen we zeker belangrijke fouten verbeteren. Dat zal de moeite loonen, want het zal blÿken, dat ook deze jongste loot aan den stam is kerngezond en vol groeikracht” (8). En dan de allerjongste loot aan den stam, de Consultatiebureaux voor moeilÿke kinderen, nog geheel in het beginstadium maar met een gunstige prognose, waar zij berusten op de aan de Kinderwetten ten grondslag liggende drie beginselen, nl. dat ’t zaak is de oorzaken van de ,,moeilijkheden” van het kind — met name het crimineele kind — op te sporen en die te corri-geeren, dat het kind zoo mogelijk moet blÿven in zÿn eigen milieu, en dat door een spoedig preventief optreden de criminaliteit van het kind het best wordt voorkomen (!)).

Zoo zien wij, dat bij de formuleering van de wenschen voor de toekomst, bÿ het uitoefenen van den drang tot hervorming en verbetering, wordt voortgebouwd op den door de Kinderwetten gelegden grondslag, en men zóó de beginselen van die wetten intenser wil doen doonlringen in het werk der kinder-liescherming, zóó gebreken wil wegnemen en tekorten wil aanvullen.

Voorwaar geen geringe lof voor het destijds volbrachte werk. Eene erkenning van de hooge waarde van onze Kinderwetten, en van den zegen, door die wetten aan de gemeenschap en de samenleving gebracht.

Over dat werk tenslotte nog een enkel woord. Thans nog even den blik gewend naar het verleden, ons doordrongen

• (7) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. H. DE BiE, „De Kinderrechtspraak”, op blz. 97.

• (8) nbsp;nbsp;nbsp;Mevrouw Mebs-Havelaab, „De gezinsvoogdij”, op biz. 222.

• (9) nbsp;nbsp;nbsp;Mej. Mr. E. C. Lekkekkebreb, „Consuitatiebureaux voor moeilijke kinderen”, op blz. 234—236.

126

van de beteekenis van den arbeid, destÿds verriebt, ons rekenschap gegeven van den toestand, vóór 1905 bestaande, een toestand, -welke zoo dringend om verbetering riep. Doen wÿ dit, dan kunnen wÿ niet anders dan constateeren, dat machtig de steun -was, door de Kinderwetten aan de kinderbeschermers in hun strpd tegen de „kinderbedervers” verleend, en dat — hoe vreemd ’t ook in een beschaafd land moge klinken — de wetten ter bescherming van het kind hoognoodig waren (10), waar immers de kinderverwaarloo-zing en de jeugdcriminaliteit in het einde der 19de eeuw een „ontstellenden omvang” hadden aangenomen (11) en de wettelijke regeling dan ook urgent was, zóó urgent, dat in de jaren 1901—1905 kon worden aangedrongen op spoedige invoering van de wetten met verzekering, dat langer wachten niet mogelÿk was (12). Dan wordt ”t ons duidelijk, hoe de schryver van „Boefje” juichen kan over de radicale verandering in de behandeling van de „schooiers'kinderen”, door de Kinderwetten mogelijk gemaakt (13). Dan erkennen wÿ met dankbaarheid, dat wÿ thans niet meer machteloos staan tegenover het kwaad, hetwelk de „grauwe tÿd” vóór de Kinderwetten maar al te vaak te aanschouwen gaf (14).

Dat de Kinderwetten hare zegenrijke werking voor een goed deel te danken hebben aan de samenwerking van overheid èn maatschappij, en — in die maatschappij — van mannen en vrouwen van uiteenloopende wereld- en levensbeschouwing, één in hun verlangen om den machtigen vijand te bestrijden, is overbekend en behoeft hier niet nader te worden toegelicht. Slechts ééne opmerking in dit verband. Wat de schrijver van de „Historische Inleiding” zegt omtrent de beide kampen, waaruit als ’t ware het materiaal voor de Kinderwetten destijds werd aangebracht, nl. het 'kamp der juristen (met de leuze: beter recht) en dat der kinderbeschermers (met de leuze: liefde tot het verlorene) (15), geldt ook nu nog, in de practÿk van de Kinderwetgeving, en verklaart mede de groote sympathie, aan die wetgeving door onze samenleving in hare verschillende geledingen geschonken.

Voor dit heerlijke werk, zoo diep wortelend in de volks-

{10) Dr. J. Ta. DB Visser, „Een gepaste herdenking”, blz. 3—5. (11) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. J. Overwater, „De Kinderwetten”, op blz. 36.

• (12) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. 0. J. Cluysenaer, „De overheidszorg in het algemeen”, op blz. 74.

• (13) nbsp;nbsp;nbsp;M. J. Brüsse, „Boefje op het Tooneel”, blz. 32 vlg., aan het slot.

• (14) nbsp;nbsp;nbsp;Mej. J. E. DE Beuyn Kops, „De Kinderbescherming van Vrijzinnig-Christelijke zijde”, op blz. 138.

• (15) nbsp;nbsp;nbsp;J. R. Snoeck Henkemans, „Historische Inleiding”, op blz. 6—9.

127 overtuiging en ons rechtsbewustzijn, komende ook tot den enkelen mensch met zyne eischen van overgave en toewÿding, volharding en idealisme, is ook in Nederland eene mooie toekomst weggelegd. En de eindindruk, welken de kennisneming van het Gedenkboek bÿ mÿ achterlaat, is dan ook deze, dat destijds iets groots en goeds werd volbracht, hetwelk in ruimen kring zegen heeft gebracht en ook in de toekomst aanspraak mag maken op de warme liefde en den krachtigen steun èn van het officieele gezag èn van de vrije maatschappij.

Amsterdams, Juni 1931 S. J, M. van Gbuns

Mr. J. C. VAN Oven en J. 0. J. Waldorp, Huwelijksvoorwaarden in verband met Faillissement, Prae-adviezen, uitgebracht voor de alge-meene vergadering 1931 der Broederschap van Candidaat-Notarissen in Nederland en zijn Koloniën.

De Broederschap van Candidaat-Notarissen in Nederland en zijn Koloniën heeft dit jaar een bijzonder interessant onderwerp aan de orde gesteld ter behandeling op hare jaarvergadering, nl. Huwelijksvoorwaarden in verband met Faillissement. De Leidsche Hoogleeraar Mr. J. C. van Oven en de Haagsche Notaris J. C. J. Waldorp werden bereid gevonden hierover prae-advies uit te brengen. Resultaat hiervan is, dat de juridische literatuur is verrekt met twee inderdaad lezenswaardige geschriften, welke ieder hun eigen kenmerk en bekoring hebben. Wie de literatuur over huwelijksvermogensrecht de laatste jaren gevolgd heeft, zal niet verbaasd zÿn, dat van Oven wederom de gelegenheid heeft te baat genomen te velde te trekken tegen de z. i. ongelukkige regeling, welke het Ontwerp 1930 inzake huwelijksvermogensrecht ons brengt. Op scherpe wÿze wordt het Ontwerp ge-critiseerd. Het is mogelijk, dat de critiek wel eens wat al te heftig is, doch men zal dit een zoo bekwaam jurist en overtuigd voorstander van een modern huwelijksvermogensrecht gaarne vergeven. Bovendien : om de gemoederen van de vroede vaderen, welke ons onze toekomstige huwelijkswetgeving zullen brengen, in beroering te brengen en hen te doen inzien op welke punten het Ontwerp groote fouten vertoont, is vaak

128

eenige overdriving niet alleen nuttig, maar zelfs noodzakelijk, En dan is het nog de groote vraag of van Oven eigenlijk materieel wel overdreven heeft, al zou in den vorm wat meer matigheid kunnen zÿn betracht.....In ieder geval leest men het geschrift van van Oven van het begin tot het einde met onverflauwde belangstelling.

\'an Oven heeft zÿn prae-advies ingedeeld in vijf hoofdstukken. Respectievelijk zÿn deze gewijd aan: I. Algeheele gemeenschap. II. Algeheele gemeenschap met privégoed daarnaast. III. Beperkte gemeenschap (Winst en verlies. Vruchten en inkomsten). IV. Volledige scheiding van vermogens. V. Verandering van huwelijksgoederenrecht staande huwelijk.

Elk hoofdstuk is onderverdeeld in A, B en C. Onder A wordt dan het geldend recht beschreven, onder B schetst van OvEN de regeling van het Ontwerp 1930, terwÿl onder 0 critiek op dit laatste wordt uitgeoefend. Tengevolge van deze Indeeling is de stof op buitengewoon overzichtelÿke en heldere wÿze behandeld. Ilet positieve recht wordt kort, doch duidelijk beschreven, terwijl veel zorg besteed is aan het Ontwerp, waarbij de roede duchtig gebruikt wordt. Men zou van een philippica kunnen spreken.

Iloe geheel anders is het prae-advies van Notaris Waldorp. Op welhaast gemoedelÿken toon schetst deze ons het positieve recht. Slechts een enkele opmerking over het Ontwerp 1930 treffen wÿ aan, en dan nog meestal bÿ wege van mede-deeling, zonder critiek. De verschillende kwesties, waartoe het bestaande recht aanleiding geeft, worden besproken. De man der practijk is aan het woord, die ons vertelt, -welke moeilijkheden een notaris op dit gebied in zÿn ambt ontmoet, hoe hÿ die weet te ontzeilen en welke adviezen hÿ meent te moeten geven aan zijn cliënten. Men krijgt een goeden indruk van de verschillende kwesties, waartoe de wet aanleiding geeft alsmede van de jurisprudentie op dit stuk bestaande. Voor een ingewÿde valt hier echter niet veel nieuws te vernemen. Wie krachtens ambt of werkkring niet dermate met het huwelÿksvermogensrecht vertrouwd is als de mannen van het notariaat, zal in het geschrift van Waldorp echter veel wetenswaardigs lezen.

Ik zal thans aan beide prae-adviezen afzonderlÿ'k eene bespreking wÿden. Ik begin met dat van Prof, van Oven.

In hoofdstuk I wordt de algemeene gemeenschap behandeld in verband met faillissement. Dit levert weinig moeilÿkheid op. Volgens art. 63 F.w. wordt het faillissement van een der echtgenooten behandeld als faillissement der gemeenschap. Welke echtgenoot faillietverklaard wordt, komt er niet op aan. Het beslag rust op het gehele gemeenschappelijk vermogen en alle schulden van beide echtgenooten kunnen daarop

129

verhaald worden. Volgens het Ontwerp 1930 zal het zoo een-

voudig niet blijven. Uit voert nl. een nieuwe soort schulden

in, die de bestaande wet bij algeheele gemeenschap niet kent,

nl. privéschulden der vrouw. Naar geldend recht zijn de verbintenissen der vrouw, welke zij zonder machtiging van

den man aanging, behoudens enkele uitzonderingsgevallen, nietig. Met machtiging aangegane schulden en zelfstandig

aangegane in de uitzonderingsgevallen, vallen alle in de

gemeenschap 'krachtens art. 176 B. W. Het Ontwerp brengt

ons echter de handelingsbevoegde vrouw, welke geen machti-

ging van den man meer van noode heeft. Ook geeft het

Ontwerp ons echter de algeheele gemeenschap van goederen,

als wettelijk vermogensrecht. Nu zou men denken, dat de

schulden, welke de vrouw tijdens huweljjk aangaat, alle in

de gemeenschap zullen vallen. Neen, niet aldus het Ontwerp.

Het loopt met die handelingsbevoegdheid der vrouw zoo’n

vaart niet. De man blijft beheerder der gemeenschap en het

gaat volgens den Ontwerper niet aan des mans beheer ten

deele illusoir te maken door de vrouw in staat te stellen door

hare zelfstandig aangegane handelingen de gemeenschap te

verbinden. Naar art. 176 Ontw. zal de gemeenschap slechts

omvatten de door den man gemaakte schulden alsmede van

de door de vrouw aangegane vóórhuwelijksche, beroeps- en

Itedrÿfsschulden, de verbintenissen uit de wet ontstaan,

voorts die schulden, welke de vrouw met uitdrukkelijke of

stilzwijgende bewilliging van den man heeft gemaakt en ten

slotte de door de vrouw aangegane schulden ingeval de artt.

182 en 183 Ontw. zijn toegepast, welke laatste bepalingen

een overgang van het beheer der gemeenschap van den man

op de vrouw kennen bij verhindering en wanbeheer van den

man. Er zullen derhalve bij algeheele gemeenschap privé-

schulden der vrouw mogelijk zijn, welke op de gemeenschap

niet zijn te verhalen. Een merkwaardige toestand ontstaat

dan bij faillissement van de vrouw. Art. 63 F.w., waarvan geen wijziging wordt voorgesteld, gebiedt dan de gemeenschap als failliet te beschouwen. Dan kunnen zich aanmelden alle schuldeischers van den man en alle bovengenoemde crediteuren der vrouw. Echter zullen de privé-crediteuren der vrouw, die het faillissement misschien wel hebben uitgelokt, in het geheel niet kunnen opkomen!.....

Men zal van Ovun moeten toegeven, dat, ingeval van algeheele gemeenschap de opheffing der onbekwaamheid der gehuwde vrouw door het Ontwerp eigenlijk een wassen neus is.

Heeft datgene plaats gevonden, wat van Oven zoo typeerend noemt de „rolverdeeling”, hiermee doelend op de artt. 182 en 183 Ontwerp, die het mogelÿk maken in sommige gevallen de bordjes te verhangen en de vrouw het beheer der gemeen- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘

Themis, XCIII (1932), le st.

130

schap op te dragen, dan worden alle beper'kiiigen in de mogelÿkheid de gemeenschap te verbinden, welke normaliter de vrouw zÿn opgelegd, het deel van den man. Volgt er dan een faillissement van een van beiden of misschien wel van beiden, dan zal men volgens van Oven vier groepen van crediteuren kunnen onderscheiden, die het elkaar en den curator danig lastig zullen maken, nl. manscrediteuren en vrouws-crediteuren met en zonder verhaal op den boedel, naar gelang zij crediteur geworden zijn vóór of nà de overdracht van het beheer. (Zie pag. 5.)

In hoofdstuk II komt aan de orde de algeheele gemeenschap met privégoed daarnaast. Wij vinden een heldere uiteenzetting van het bestaande recht, waarby de artt. 61 en 6.3 F.w. alsmede 205 en 221 B. W. besproken ■worden. Op pag. 7 laat van Oven onbeantwoord de vraag, hoe te handelen met een goed, dat deels met gemeen en deels met privé geld is aangekocht. Ik stel mij het antwoord daarop aldus voor: er is een wettelijk vermoeden, dat een goed toebehoort aan de gemeenschap (vgl. art. 214 B. W.). Wil een echtgenoot een te zijnen name staand goed als zijn privégoed aanmerken, zoo bewijze hij, dat er geen gemeenschapsgeld ingestoken is. Is er oök maar eenig geld der gemeenschap aan besteed, dan reken ik het goed tot de gmeenschap en ken den echtgenoot, wiens geld er ten deele aan besteed is, eene reprise ten laste der gemeenschap toe.

Op p. 8 verwerpt van Oven m. i. terecht de leer, dat privé-schuld niet verhaalbaar zou zÿn op de gemeenschap. Ik heb daarbij steeds als volgt geredeneerd: Geeft men den privé-créditeur geen verhaal op de gemeenschap dan schendt men art. 1177 B. W. en doet men hem tekort. Geeft men hem wèl verhaal op de gemeenschap, dan geeft men hem eigenlÿk teveel, daar de gemeenschap aan beide echtgenooten te zamen toelgt;ehoort. Van deze twee kwaden het minste kiezende, moet men hem wel volledig verhaal op de gemeenschap toekennen.

Volgens VAN Oven kiest het Ontwerp 1930 echter het verworpen systeem. Zie de Mem. v. Toel. ad art. 218 Ontw.

In de toekomst zullen dus bÿ huwelijksvoorwaarden schulden kunnen worden bedongen, welke op de gemeenschap niet verhaalbaar zijn. Het Ontwerp kent dergelÿke schulden zelfs ipso jure. Men denke bÿv. aan de vrouwelijke privé-schulden, welke buiten de toepassing van art. 176 Ontw. blijven. Daarbÿ komt dan nog de bepaling van art. 197, al. 2 Ontw. volgens welke de vrouw haar privégoed niet eens verbinden kan ingeval het beheer over dit goed aan den man is opgedragen. Van rechtswege zal de man dat beheer niet meer hebben, gelijk naar geldend recht het geval is (art. 160 B. W.), doch dat beheer zal aan den man uitdrukkelijk

'kunnen worden opgedragen. Gevolg hiervan is, dat de zelfstandig door de vrouw gemaakte schulden, dat eigen goed der vrouw.....niet binden! De bevoegdverklaring der vrouw heeft in zulk een geval ook weer niet veel te betee-kenen en crediet zal zÿ niet veel krijgen. Gelukkig kunnen de notarissen hunne cliënten tegen zulk eene opdracht van het beheer der vrouwsgoederen aan den man waarschuwen, zoodat partijen de nadeelige gevolgen hiervan aan zich zelf te wÿten zullen hebben.

Voorts bepaalt art. 177 Ontw. dat het privégoed van den man aansprakelÿk is voor de gemeenschapsschuld door de vrouw aangegaan. Over de juistheid van dit systeem kan men debatteeren. Vast staat echter, dat hierdoor een conflict ontstaat met art. 63 F.w., dat immers steunt op de gedachte, dat de eene echtgenoot in privé niet aansprakelijk is voor de gemeenschapsschulden, in den persoon van den anderen echtgenoot ontstaan.

Voeg hierbij nu nog de mogelijke rolverwisseling van de artt. 182 en 18.3 Ontw. en men zal van Oven moeten toegeven, dat de complicaties zich dan in het kwadraat zullen voordoen! Zie pag. 11.

Scherpe critiek richt van Oven hier terecht tegen de ingewikkeldheid van het ontworpen stelsel, de strijdigheid met art. 63 F.w. alsmede tegen het zonderlinge art. 197 Ontw.

In hoofdstuk III, handelende over beperkte gemeenschap, worden in het bijzonder de gemeenschappen van winst en verlies en van vruchten en inkomsten ter sprake gebracht.

De vraag naar de interpretatie van art. 214 B. W. doet zich wederom voor. liet komt er immers bij deze verhoudingen speciaal op aan, hoe tusschen gemeen en privé goed te onderscheiden. Van Oven, pag. 15, zegt, dat als de man tijdens huwelijk een goed gekocht heeft, dit als gemeen moet worden aangemerkt, tenzij hij bewijst, dat het met zijn eigen geld is betaald. M. i. is dit niet geheel juist. De wet onderstelt, dat een tijdens huwelijk onder bezwarenden titel verworven goed gemeen is, uitgaande van de gedachte, dat het met gemeen geld is verkregen. Blijkt het tegendeel van deze onderstelling, d. w. z. blijkt het niet met gemeen geld verkregen te zijn, dan hoort het aan dengene, op wiens naam het is gesteld, aan wien het geleverd is. Het kan voorkomen, dat het goed aan den man geleverd is en met geld der vrouw betaald. Nu hoort het m. i. aan den man in eigendom, terwijl deze de koopsom aan zijn vrouw heeft te verantwoorden cf. art. 160 B. W. Men kan immers niet aannemen dat een goelt;l behoort aan dengene, met wiens geld het betaald is. De wijzen van eigendomsverkrijging, in casu de levering, treden hiervoor niet uit den weg. Wel kan een goed, dat aan

132 een der echtgenooten geleverd is, aan de gemeenschap, d. w. z, aan hen beiden toebehooren, doch niet aan den anderen echtgenoot in privé. Ik spreek hier natuurlijk alleen van te naam gesteld goed. De zaken van art. 2014 B. W. kunnen met toepassing van art. 596 B. W. worden toegekend aan A, terwijl ze aan B werden geleverd. Zoo ook van Oven pag. 24.

Hierna komt de kwestie van de vrouw als créditrice van den man inzake het door hem gevoerde beheer over haar goed ter sprake. De arresten van den H. K. van 11 Juni 1915, A. J. 1915, pag. 987, en 13 Dec. 1918, A. J. 1919, pag. 15, passeeren de revue. Als er privégoed van de vrouw’ verdwenen is, bestaan er drie mogelijkheden: 1°. De aangesproken man weet niets te zijner verantwoording te zeggen. De vrouw’ heeft dan een vordering tegen den man voor de waarde van haar verdw’enen goed. 2°. De man toont aan dat hem geen w’anbeleid te w’ijten is. De vrouw’ heeft dan geene vordering. .3°. De man bew’ijst, dat de opbrengst van het goed der vrouw in de gemeenschap is gevloeid. In dit geval verkrijgt zp in plaats van eene vordering ten laste van haar man eene reprise ten laste der gemeenschap.

Dan komt de belangrijke vraag aan de orde of bij faillissement van den man art. 61, al. 6 P.w’., dat door den H. K. w’ordt toegepast op de beheersvordering ex art. 160 B. W., ook geldt t. a. v. hare reprises ten laste der gemeenschap.

Van Oven, pag. 17, voelt niet veel voor de toekenning van reprises bij faillissement, omdat de gemeenschap door faillissement niet ontbonden w’ordt en er eigenlijk pas by ontbinding der gemeenschap afgerekend -moet worden tussehen de echtgenooten. Hiermede kan ik mÿ zeer w’el vereenigen. Eveneens vereenig ik mij met de bewering van van Oven, dat, als men er eenmaal toe overgaat de vrouw’ de bevoegdheid te geven hare reprises geldend te maken bij faillissement van den man, men de consequenties hiervan heeft te aanvaarden, zoodat men ook de récompenses moet verrekenen, welke de vrouw aan de gemeenschap heeft te doen ter zake van w’aar-den der gemeenschap, welke in haar privévermogen gevloeid zÿn. Ja zelfs zal tussehen de tw’ee vermogens, waaruit de failliete massa is samengesteld, de gemeenschap en het privé van den man, eene volledige verrekening van reprises en récompenses moeten plaats vinden. Dit alles leidt dan tot eene complete afrekening tussehen de echtgenooten, terwijl de gemeenschap .... niet ontbonden is, en terw’ÿl vele jaren later wellicht blijken kan, dat deze afrekening geheel anders had moeten zpn en men dus weer zal moeten herrekenen.

Als men de reprise toelaatbaar acht, wil van Oven ze als concurrent met de gewone schulden behandelen. Ook over dit punt bestaat strijd. Op pag. 19 ontmoeten wq de bekende

133

vraag of de vrouw van de gemeenschap van winst en verlies afstand kan doen en zoo ja, welke gevolgen dit heeft. Van Oven erkent de bevoegdheid der vrouw in deze met volledig effect in strijd met Asser-Scholten I, pag. 180, die wel den afstand aanvaardt, doch de vrouw niet ontheven acht van den plicht het halve verlies te dragen. Deze meening van Schölten heeft mÿ nimmer kunnen bekoren. De conclusie van VA.N 0vB.N voert ertoe, dat een gemeenschap van winst en verlies ten slotte, als er een nadeelig saldo is en de vrouw doet afstand, op hetzelfde neerkomt als een gemeenschap van vruchten en inkomsten. Het komt mij voor als contractbreuk, wanneer de vrouw, die bij huwelijksvoorwaarden, beloofd had indien er een tekort is dit met den man samen te zullen dragen, door afstand zich hieraan eenvoudig onttrekt. Het gebruikelijke argument ex art. 208, al. 2 B. W. zou ik willen ontzenuweai door de stelling, dat wij in casu niet te doen hebben met een gemeenschap van goederen, d. w. z. een gemeenschap waarin de vrouw haar kapitaal geheel of ten deele riskeert, doch inet een gemeenschapsverhouding, waarin het kapitaal buiten schot blijft, voor zooverre het niet aangetast wordt door echte gezinsuitgaven (vgl. art. 218 B. W.).

De leer van Schölten, die een afstand zonder het normale effect aanvaardt, komt neer op een terugdeinzen voor de letter van art. 208, al. 2 B. W., zonder daarom de onredelijke consequenties hiervan te willen aannemen.

In de vele moeilijkheden van de bestaande wet, waarvan ik hierboven er slechts enkele kon memoreeren, brengt dan volgens VAN Oven het Ontwerp 1030 vrijwel geen oplossing.

Slechts enkele punten vertetert het Ontwerp. Zoo worden bijv, de artt. 205 en 220 B. W. met elkander in overeenstemming gebracht. En van Oven zegt er nog niet eens bij, dat de verbetering niet in alle opzichten plaats heeft. Het verschil in terminologie, nl. de uitdrukkingen ,,vermelding” en „uitdrukkelijke opgave” blijft behouden. Hiervoor bestaat m. i. geen enkel deugdelijk motief. Zie de artt. 208 en 220 Ontw. Vervolgens wordt art. 214 B. W. (art. 222 Ontw.) uitgebreid tot alle zaken. Niet opgelost wordt de vraag, wie eigenaar zal zijn, als de man op eigen naam koopt en met geld der vrouw betaalt. Hierboven gaf ik over deze vraag reeds eigen meening ten beste in afwijking van die van van Oven. By faillissement zullen we dan bovendien nog rekening te houden hebben met art. 61, al. 4 E.w. De vrouw zal een goed, waarvan zÿ haar persoonlijk eigendomsrecht kan aantonnen, niet cens aan het faillissement des mans kunnen onttrekken, zoolang zÿ niet bewijst, dat het met haar geld is betaald. Volgens VAN Oven zou de vrouw, ook al staat een goed op naam van den man, dit uit den faillieten boedel kunnen opeischen.

134 als ze maar aantoont, dat het met haar geld is betaald. M. i. is dit. onjuist. Uit art. 61, al. 4 P.w. volgt slechts, dat een goed, waarvan de vrouw bewijst eigenares te zijn, d. w. z. waarvan zÿ aantoont, dat het haar geleverd is, door haar slechts kan worden opgevorderd, als zij tevens bewijst, dat het met hare privépenningen betaald is.

De groote wijziging in deze materie steekt in de artt. 212 en 219 Ontw. Hier is nl. sprake van wat van Oven, pag. 23, noemt „privégoed in het kwadraat”. Dit zÿn dan vruchten van goederen, waarop een beding rust als dat, bedoeld in art. 175, slot, B. W.

Ook bij huwelijksvoorwaarden kan bedongen worden, dat de vruchten van zekere goederen der echtgenooten buiten de gemeenschap zullen blijven. Volgens art. 219, al. 1 Ontw. zullen de goederen, waarvan de vruchten ingevolge het vorenstaande buiten de gemeenschap blijven, niet door den man (en bij toepassing van artt. 182 of 183 Ontw. door de vrouw) worden beheerd. Volgens al. 2 van art. 219 Ontw. leidt dit dan weer tot het gevolg, dat bedoelde goederen niet aanspra-kelyk zÿn voor schulden, welke door den niet^beheerenden echtgenoot gemaakt zÿn.

In de artt. 212 en 219 Ontw. moet een correctief liggen voor de onbevoegdheid der vrouw om haar eigen goed te verbinden. In den regel zal zij nl. bÿ gemeenschap van winst en verlies haar privégoed niet zelf beheeren. Daaruit volgt, dat zÿ het dan ook niet verbinden kan. Met het goed, waarvan de inkomsten buiten de gemeenschap blijven, is het echter anders gesteld.

De vrouw is hier dus in den regel nog onbevoegder dan bij algeheele gemeenschap met privégoed ernaast!.....

Faillissement zal in de toekomst tot zeer ingewikkelde verhoudingen aanleiding geven bÿ het genoemde stelsel. Van Oven constateert het volgende:

• 1. nbsp;nbsp;nbsp;De gemeenschap is slechts aansprakelÿk voor de schulden van art. 218 Ontw. (art. 218 B. W.). Dit heet in de Mem. v. Toel. het „bestaande stelsel” .... In art. 218 Ontw. is het volgens van Oven niet eens neergelegd, doch de Mem. v. Toel. stelt het aldus voor. Blÿkbaar verwarde de Ontwerper de aansprakelÿkheid en den draagplicht. De privécrediteuren zullen dan leelÿk achter het net kunnen visschen.

• 2. nbsp;nbsp;nbsp;De man in privé zal aansprakelÿk zÿn voor eigen privé-schuld en gemeenschapsschuld voor zich zelf en de vrouw. Dit laatste is in lÿnrechten strijd niet art. 63 F.w. Het staat niet eens allemaal in het Ontwerp, doch wel in de Mem. v. Toel. en is af te leiden uit art. 209 j°. art. 177, al. 1 Ontw. Hierbij komt nog, dat vrouwelÿke gemeenschaps-

135 schulden niet spoedig zullen voorkomen. Afgezien van alle fijne onderscheidingen, welke de Mem. v. Toel. maakt, komt het hierop neer, dat de man zieh feitelijk mede verbonden heeft. Plus natuurlijk de huishoudschulden.

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;De gemeenschap zal dus zelden aansprakelijk zijn voor door de vrouw gemaakte schulden. De fout is de verwarring tussohen draagplicht en aansprakelijkheid en een miskenning der naar geldend recht heerschende opvattingen hierover, meent van Oven.

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;De vrouw in privé zal niet aansprakelijk zijn voor schulden uit rechtshandelingen van zich zelf, tenzij deze met bewilliging van den man zijn aangegaan. Art. 219', al. 2 j°. art. 197, al. 2 Ontw.

• 5. nbsp;nbsp;nbsp;Het z.g. eigenbeheersgoed der vrouw is aansprakelijk voor privéschulden der vrouw, zonder bewilliging des mans aangegaan. Meestal en hopelijk zal zoodanig goed ontbreken. De geldschieters der vrouw zullen wel te tellen zijn!..... Volgens VAN Oven, pag. 31, verkoopt de Ontwerper de vrouw hier steenen voor brood!.....

• 6. nbsp;nbsp;nbsp;Hoe is het met de aansprakelijkheid van gewoon privé-goed en eigenbeheersgoed der vrouw voor gemeenschapsschuld, door den man gemaakt? Het Ontwerp zwijgt en de Mem. v. Toel. stamelt, zegt van Oven. Het zou hier jus in causa posi-tum zijn. En hoe reageert art. 63 F.w. hierop, vraagt van-Oven?

Op pag. 32 wordt ons in een tabel aanschouwelijk voorgesteld, hoe bij faillissement in een dergelijke rechtsverhouding zes categorieën schuldeischers zullen kunnen opkomen. Voegt men hierbij dan nog de rolverwisseling van de artt. 182 en 183 Ontw., en eventueele terug-overdracht van het beheer van de vrouw op den man, dan zal men inzien, dat de betrekking van curator in zulk een boedel geen sinecure zal mogen worden genoemd.

De oplossing, welke van Oven op pag. 33 uit deze zee van moeilijkheid aan de hand doet, lijkt mij meer radicaal dan juist. Hij wil nl. de gemeenschap van winst en verlies af-schaffen. In de plaats daarvan moeten wij het dan doen met de in de artt. 222 o—c Ontw. neergelegde regeling der z.g. winstverrekening, een regeling, welke het Ontw. 1930 ontleend heeft aan de Schets.

Het komt mij voor, dat de fout niet zoozeer in de gemeenschap van winst en verlies zelf steekt als wel in de wijze, waarop het Ontwerp haar regelt. Voor zooveel mij bekend is, is zij onder het publiek nog steeds populair en voorzien tegenwoordig deugdelijke huwelijksvoorwaarden in de leemten der wet.

De tegenwoordige toestand acht ik veruit verkieselijk boven

136 een volledige wettelijke regeling, welke echter tot hopeloos ingewikkelde moeilijkheden voert. De wet verbeteren of de zaak aan de notarissen overlaten lijkt mÿ beter dan deze gemeenschapsvorm afschaffen.

Voor hen, die de gemeenschap van winst en verlies met alle geweld willen behouden in de wet, geeft van Oven een richtsnoer op pag. 36 en 37.

In hoofdstuk IV schildert van Oven de situatie bp uitsluiting van alle gemeenschap. Bij faillissement van den man legt de curator de hand op alles, wat mogelÿker wijze zou kunnen strekken tot verhaal van de schulden van den man. Van Oven spreekt hier van den zuiveren en onzuiveren boedel. De curator moet den boedel zuiver maken, d. w. z. daaruit verwijderen die goederen, die niet tot verhaal der crediteuren van den failliet mogen strekken. Zoo zien wÿ dan de vrouw opkomen teneinde zooals het in art. 61 F.w. typeerend wordt gezegd, hare goederen „terug te nemen”.

Volgens VAN Oven, pag. 39, steekt de zwakke plek der wet in art. 61, al. 4 F.w. Deze bepaling behelst de oude presumptio Muciana, welke volgens van Oven niet in het kader van den modernen tijd past, nu de vrouw ook arbeidt en geld verdient.

Wat moet er gebeuren als een goed met samengevloeide inkomsten van man en vrouw is betaald? En als hiertoe geld gebruikt is, dat van de inkomsten is overgebleven? Van Ove.n legt art. 201 B. W. aldus uit, dat de man slechts de beschikking heeft ten bate der huishouding. De curator moet er z. i. afblijven.

Welke crediteuren komen op? Alleen de privécrediteuren van den man en die van de vrouw, waarvoor de man medeaansprakelijk is.

Art. 61, al. 6 F.w. noopt tot een volledige afrekening tus-schen man en vrouw.

Hoe gaat het bij faillissement der vrouw? Zie van Oven, pag. 42. Moeilijkheid kunnen hier vooral meubelen en effecten geven, waarvan de herkomst niet blijkt. Ook zal er, ondanks de uitsluiting der gemeenschap wel steeds een soort van gemeene kas zijn, welke van Oven de gezinskas noemt. Wat kan de man nu uit den onzuiveren boedel der vrouw op-eischen? Om te beginnen aanbreng en geërfd goed enz. Hier bestaat geen belemmerende bepaling als art. 61, al. 4 voor de vrouw bij faillissement van den man. Alles komt hier dus aan op het bewijs van eigendom. Wellicht heeft vergoeding aan de vrouw plaats, als een goed met haar geld mocht zijn betaald. De gezinskas en alles, wat daaruit is aangekocht laat VAN Oven in den faillieten boedel der vrouw vallen. Als de man zijn eigendom niet bewast, blÿven die zaken in den boedel. Nu moet echter de man ook eens failliet verklaard

137 worden! Zijn curator kan nu die goederen ook opvorderen voor zijn faillissement. Van Oven lost dit aldus op : het oudste faillissement, behoudt de goederen, doch keert de helft der waarde uit aan het tweede. Failleeren beide tegelÿk, dan laat hij het gemeen goed in den boedel van den man vallen onder den plicht de halve waarde aan den boedel der vrouw uit te keeren.

Over deze oplossingen zou nog wel wat te zeggen zijn, doch het bestek van deze bespreking laat niet toe verder in debat te gaan.

Het Ontwerp 11)30 geeft geen uitvoerige regeling.

Wel zijn er enkele veranderingen te memoreeren. Ten eerste gaat art. 160 B. W. verdwijnen. Er zal geen maritaal beheer meer zijn. Een beheersvordering zal alleen nog kunnen voorkomen, als de man als lasthebber of negotiorum gestor voor de vrouw optreedt.

Is het dan beter het beheer bij huwelijksvoorwaarden aan den man op te dragen? Zie art. 197 Ontw. Volgens va.n Oven zou het geneesmiddel erger zÿn dan de kwaal, wegens de toe-passing van art. 197, al. 2 Ontw. Dit kan gecoupeerd worden door het beheer niet by huwelijksvoorwaarden, doch bÿ aparte akte op te dragen. Ten tweede is er art. 161 Ontw., dat man en vrouw hoofdelijk aansprakelijk stelt voor huishoudschul-den. Ten derde wordt de materie, welke thans geregeld is in de artt. 195 al. 2, 200 en 201 B. W. opgenomen in de artt. 163 en 201 Ontw. Man en vrouw zullen in evenredigheid bijdragen in de kosten der huishouding, tenzÿ huwelijksvoorwaarden ànders regelen. Voorts is er een regeling omtrent den plicht van den man tot het geven van huishoudgeld met als sanctie een ingrijpen van den rechter.

Wat zal er nu in de toekomst bÿ faillissement van den man geteuren met het inkomen der vrouw? Volgens van Ovm, pag. 49, zal de curator ervan af moeten blijven. En de bijdragen van art. 201 Ontw.? Ook hieraan mag de curator volgens VAN Oven niet komen. Ook verdedigbaar acht van Oven de toepassing van art. 22, al. 2 F.w. De geleerde schrijver vergeet hierbij m. i. de wijziging, die dit artikel heeft ondergaan bij de wet van 13 Nov. 1925, Stbl. 445.

Deze passage in zÿn geschrift laat trouwens ook wel wat aan duidelÿkheid te wenschen over.

Volgens VAN Oven mag de vrouw krachtens art. 61 F.av. terugnemen wat van die bÿdragen is overgebleven, mits zij dit zal weten te bewÿzen.

En waar blÿft de bÿdrage bÿ faillissement der vrouw? Kan de man ze dan integraal opeischen? Van Oven, pag. 49, acht dit onzeker.

Voor faillissement van de vrouw staat van Ove.n een ge-

138 lijke regeling voor als thans in art. 61 F.w. is neergelegd voor het geval van faillissement van den man. Er moet z. i. een presumptie bestaan ten gunste van den faillieten boedel. Wie er iets uit wil halen moet zyne rechten maar aantoonen. Ik kan hiermede zeker instemmen.

In hoofdstuk V behandelt van Oven ten slotte de wijziging van het vermogensrecht tijdens huwelijk, welke door art. 198 Ontw. wordt mogelÿk gemaakt.

Dat ook hierdoor een ingewikkelde toestand kan ontstaan bp faillissement springt in het oog na al het voorafgaande en wordt door van Oven op pag. 53 helder belicht.

Na deze vrij uitvoerige bespreking van het prae-advies van Prof. VAN OvBN zal ik de bespreking van dat van Notaris Waldorp eenigszins moeten beperken. Ik acht zulks ook alleszins gemotiveerd. Waar het geschrift van van Oven ons eene bespreking van het Ontwerp 1930 gaf, voorzien van critiek en wenschen van den auteur, geeft het ons iets nieuws en wordt hierdoor de uitvoeriger bespreking gerechtvaardigd. Waldorp beschrijft ons het positieve recht op aangename en leesbare wijze. Ik kan echter geen motief vinden om, zijne beschouwingen op den voet volgend, den inhoud daarvan zelfs maar in het kort weer te geven. Ik wil mÿ bepalen tot enkele critische opmerkingen, welke ik hieronder, voor de overzichtelijkheid genummerd, laat volgen:

1. Bij de bespreking der vraag in welke mate het privé-vermogen van ieder der echtgenooten aansprakelijk is voor gemeenschapsschulden, ontmoet ik de opmerking, dat het systeem van Mhijeks, volgens hetwelk ieder privé aansprakelijk is voor alle gemeenschapsschuld, geen recht doet wedervaren aan de mogelijkheid om goederen opzettelijk buiten de gemeenschap te houden. (Zie pag. 7.) Dit lijkt mÿ niet geheel juist, daar dit buiten gemeenschap houden dan toch in ieder geval interne werking heeft en de echtgenooten dus te dezer zake met elkaar hebben af te rekenen. Vooral als het buiten gemeenschap blÿven het gevolg is van een door erflaters of schenkers gemaakte bepaling cf. art. 175 B. W. verdient het m. i. geene afkeuring, dat derden, die wellicht met die bepaling onbekend blÿiven, daarvan geen nadeel ondervinden, liet stelsel van Meuers verdient m. i. den voorkeur boven andere systemen. Het is historisch het best gefundeerd en het voldoet ons om de eenvoudige gedachte, dat een gemeenschapsschuld per saldo niets anders is dan een schuld van beide echtgenooten, zoodat het niet meer dan logisch is, dat zij op hun beider vermogens verhaalbaar is. Het is alleen maar jammer, dat art. 6.3 F.w. niet in dat systeem past en wÿ dus bÿ faillissement de positieve wet hebben te volgen.

4

139

2. Op pag. 8 geeft Waldorp eene opsomming van gemeen-sehapsschnlden, waarvoor de vrouw naar luid .an art. 63 F.w. z.g. persoonlijk verbonden is, hetgeen neerkomt op aansprakelijkheid in privé. M. i. moeten aan deze opsomming nog worden toegevoegd ten eerste de schulden, welke de vrouw staande huwelijk met maritale machtiging aanging en ten tweede die, welke zij maakte met rechterlijke machtiging cf. art. 180 B. W.

Op pag. 10 beweert Waldorp, dat, als men mocht aannemen, dat privé-crediteuren geen verhaal op de gemeenschap hebben, men dan tevens moet aannemen, dat de gemeenschap eerst moet worden gebruikt ter bevrediging van gemeenschaps-crediteuren en dat dezen pas na uitputting der gemeenschap het privé mogen aanspreken. Dit zou in de lijn van art. 63 F.w. liggen, meent schrijver. Het is niet zeer duidelijk in welk verband dit staat met het daaraan voorafgaande. Eerst zou men meenen, dat hij het over faillissement der vrouw heeft, omdat hij zich moeite geeft op te sommen voor welke schulden deze persoonlijk verbonden is. Vroeger zeide hij echter, dat hÿ zieh gemakshalve tot het faillissement van den man zou beperken. Heeft hÿ het inderdaad hierover, dan ware eene bespreking der vraag, voor welke schulden de man persoonlijk verbonden mag heeten, beter op hare plaats geweest. Dat voorts in art. 63 F.w. zou .liggen opgesloten de gedachte, dat privé-crediteuren slechts verhaal op het privé zouden hebben en de gemeenscha pscrediteuren van het privé zouden moeten af blijven totdat zij de gemeenschap hebben uitgeput, geloof ik niet. Welke crediteuren nu eigenlijk op de gemeenschap verhaal hebben, zegt art. 63 F.w. in het geheel niet en is een vraag van burgerlijk recht. Zooals ik in de bespreking van van Oven’s geschrift al heb opgemerkt, komt het mÿ voor, dat alle schuldeischers verhaal hebben op elke denkbare gemeenschap, ook de z.g. privé-crediteuren. Zulks kan alleen tot interne verrekening leiden. T. a. v. het privé-goed heeft de F.w. de verhaalsmogelÿkheid voor crediteuren wèl beperkt en nl. tot die schulden, waarvoor de failliet persoonlÿk verbonden is, wat practisch hierop neerkomt, dat hÿ de schuld zelf gemaakt moet hebben.

l’olledigheidshalve deel ik mede, dat Waldorf’s persoonlijke meening over de vraag of privé-crediteuren verhaal op de gemeenschap hebben, welke hÿ op pag. 11 ten beste geeft, volkomen door mÿ wordt gedeeld. Hÿ beantwoordt de vraag nl. bevestigend. Of dit in strÿd is met zijne vermelde bewering over art. 63 F.w., dan wel of hij dit artikel in zooverre minder juist acht en het bÿ de vermelding zÿner eigen meening buiten beschouwing laat, is mij niet duidelÿk geworden.

140

• 3. nbsp;nbsp;nbsp;Op pag. 16 en vlg. vinden wij interessante beschouwingen voor notarissen, welke trouwens ook anderen belang zullen inboezemen. Het gaat daar over min of meer onjuiste voorstelling van zaken, welke in huwelijksvoorwaarden wel eens door het publiek verlangd wordt en over de vraag in hoeverre de notaris zich aan de wenschen van zÿne cliënten heeft aan te passen. Met schrijver veroordeele men in ieder geval voorstellingen, welke geheel bezijden de waarheid zijn, met welk feit de notaris bekend is. Zoo bijv, het stellen van de aanbrengsten aan inboedel, effecten en contanten van den eenen echtgenoot op naam van den anderen.

Mag men de huwelÿkscadeaux, welke vaak een groote waarde kunnen vertegenwoordigen, als door de vrouw aangebracht voorstellen? Waldorp geeft er geen antwoord op.

Het komt mÿ voor, dat men geschenken, zonder eenig voorbehoud aan het aanstaande paar gedaan, als gemeen eigendom zal moeten beschouwen. Niet aldus de geschenken door den eeneii echtgenoot aan den anderen gedaan. Hiervan zal het wel de bedoeling zÿn den ander in privé eigenaar te maken.

Vooral tegen gefingeerden aanbreng, waartoe men bij tweede huwelijk wel zÿn toevlucht neemt, naar mÿ uit de praktÿk bekend is, moet de notaris waken.

Hierbij doet zich echter eene uiterst netelige vraag voor: Kan de vermelding in de akte, dat bÿv. de vrouw f 10.000 in gereed geld aanbrengt, terwÿl zÿ in werkelÿkheid niets bezit, wellicht aangemerkt worden als eene materieele schenking door den man aan de vrouw? Waldom’ antwoordt op pag. 20 ontkennend en ik schaar mij hierin geheel aan zÿne zÿde, hoewel voor de andere opvatting niemand minder dan Schölten een lans heeft gebroken (onderschrift H. R. 3 Maart 1927, N. J. 1927, pag. 670). M. i. kan eene onjuiste vermelding omtrent aanbreng in de huwelÿksvoorwaarden nimmer de kracht hebben eener materieele schenking. Afgezien van de vraag of zulks het geval kan zijn met eene gefingeerde schuldbekentenis, welke vraag ik eveneens ontkennend zou willen beantwoorden, ligt de zaak in ons geval geheel anders. Het gaat hier om de welt;lerzijdsche erkenning van het feit van elks aanbreng. Deze erkenning bindt partÿen bewÿsrechtelÿk l»ehoudens tegenbewÿs (materieele bewÿskracht). Dat art. 1934 B. W. een groot struikelblok bÿ dit tegenbewÿs zal opleveren, ja, het wellicht practisch onmogelÿk maken, is een tweede kwestie, die geheel buiten de vraag der materieele schenking staat.

• 4. nbsp;nbsp;nbsp;Bÿ de bespreking van art. 61, al. 3 F.w., dat t. a. v. de wÿze, waarop de vrouw kan aantoonen welke zaken zÿ door erfenis, legaat en schenking heeft verkregen, naar art. 221

141

B. W. verwüst, treft mij de opmerking, dat het voordeelige gevolg van de verwijzing voor de vrouw is, dat zÿ bij alle denkbare verhoudingen nu met het gemakkelijke bewijs van art. 221 B. W. mag opereeren. Zonder de algemeenheid van den tekst van art. 61, al. 3 F.w. zou de vrouw dit gemakke-lÿke beweis slechts hebben mogen hanteeren bij de gemeenschappen van winst en verlies en van vruchten en inkomsten. Mÿ lÿkt deze opmerking niet juist. Ook al is art. 221 B. W. voor de vrouw zoo schappelijk, dat het elk denkbaar bewijsmiddel toelaat, in wezen bevat het artikel toch een beperkend voorschrift, zoodat men moet aannemen, dat in verhoudingen, -waarvoor dit voorschrift niet geschreven is, met geenerlei beperking in de bewijsvoering rekening behoeft te worden gehouden. Een vrouw, die buiten elke gemeenschap gehuwd is, wordt door het B. W. absoluut niet belemmerd in de manier, waarop zÿ wenscht te bewijzen welke zaken zÿ door erefnis enz. tijdens huwelijk verworven heeft. Bÿ afillissement van haar man zou dit niet anders zijn, indien art. 61, al. 3 F.w. ontbrak. Nu het artikel er is, beteekent het voor de vrouw evenmin iets, daar art. 221 B. W., waarnaar het verwijst, de vrouw geenszins in het hanteeren van bewijsmiddelen beperkt. Ik zie de beteekenis van art. 221 B. W. voor de vrouw dan ook meer in de tegenstelling van hare positie tot die van haar man, die wèl in het hanteeren van bewijsmiddelen beperkt is. De in het artikel voorkomende „algemeene bekendheid”, waarin door velen een zeer bijzonderlijk toegelaten bewijsmiddel gezien wordt, heb ik nooit anders kunnen beschouwden dan als een vorm, waarin het bewijs door feitelijke vermoedens zich kan voordoen. De vraag of in eenig geval die algemeene bekendheid aanw’ezig is, zal wel steeds ter vrije beoordeeling van den rechter blijven, evenals de vraag of de verklaringen van een aantal getuigen, dat de vrouw dit of dat van haar suikertante geërfd heeft, aanvaardbaar zyn als bewijs voor die verkrijging.

Op deze gronden hecht ik dan ook niet de minste waarde aan de door Waldorp vermelde en goedgekeurde clausule in huwelijksvoorwaarden, dat bijv, bÿ uitsluiting van gemeenschap de vrouw door de algemeene bekendheid zal mogen aantoonen wat door haar tÿdens huwelijk door making enz. verworven is. Zelfs voor den man wordt deze clausule aan-geprezen. Zÿ is m. i. voor hem totaal waardeloos, omdat hij toch niet aan bepaalde bewÿsmiddelen in deze gebonden is en de rechter dus vrÿ is in het hanteeren van vermoedens. Dat de faillissementscurator aan dergelÿke bewÿsafspraken op grond van art. 123 F.w. gebonden zou zijn (pag. 23) kan ik Waldorp slechts toegeven onder deze restrictie, dat men daarbÿ nooit in conflict mag geraken met art. 61 F.w., in

142

zooverre dit door zijne verwijzing naar de bewijsbeperkende bepalingen van het B. W. somwijlen niet alle bewijsmiddelen toestaat. Voor zooverre er in deze voorschriften geene beperkingen zijn gelegen, is elk middel toegelaten en is een desbetreffende bepaling in de huwelijksvoorwaarden nutteloos.

5. Op p. 23 en vlg. komt de belangrijke vraag ter sprake naar de beteekenis van art. 214 B. W. en 61, al. 4 F.w. Stel een gemeenschap van winst en verlies. Onroerend goed enz., staande huwelijk onder bezwarenden titel verkregen wordt als winst besehouwd, tenzÿ het tegendeel blijkt. Volgens WAij)0RP kan dit tegendeel niet slechts blijken, als aangetoond wordt, dat een goed met privé-geld betaald is, doch hij acht het ook mogelijk, dat de echtgenooten overeenkomen, dat een met gemeenschapsgeld betaald goed aan één hunner zal toebehooren, mits deze een vergoeding aan de gemeenschap betaalt. Als men maar duidelijk in de akte van aankoop van een dergelijke bedoeling doet blijken en men man en vrouw beiden laat optreden, zou men gemeld resultaat kunnen bereiken. Dit kan volgens schrijver ook, indien het goed voor-loopig niet betaald wordt of als het voldaan wordt uit te dien einde door verband op het goed verworven gelden. Waldorp gaat zelfs zoo ver te beweren, dat dergelÿke koopakten kunnen worden aangemerkt als „voldoende bescheiden” in den zin van art. 61, al. 4 F.w., teneinde een goed der vrouw aan den greep van den curator in het faillissement van den man te onttrekken. Met deze beweringen kan ik mÿ in het geheel niet vereenigen. Ik heb hierboven mÿne opvatting over den zin van art. 214 B. W. reeds ten beste gegeven en zal niet in herhaling hiervan treden. Wat art. 61, al. 4 F.w. aangaat meVk ik slechts dit op, dat door de daar genoemde bescheiden moet worden aangetoond niet, dat het de bedoeling der echtgenooten was zeker goed door de vrouw te doen verkrijgen, doch dat geld of goed der vrouw inderdaad besteed is om het goed in kwestie te verwerven. In de opvatting van Waldorp zouden de sohuldeischers van den man leelÿk gedupeerd kunnen worden. De vrouw zou bÿv. een staande huewlijk op haar naam gekocht huis kunnen opvorderen onder aanvoering van het feit, dat immers in de koopakte bepaald is, dat het de bedoeling was het voor haar te koopen. Bleek het huis dan met gemeenschapsgeld betaald (wat de curator bovendien zou moeten aantoonen!) dan had de boedel een persoonlijke vordering tot vergoeding tegen de vrouw. Dit kan de 'bedoeling van art. 61, al. 4 niet zyn en 'klopt ook niet met de uitspraak van den H. B. van 23 Mei 1924, N. J. 1924, pag. 817, waarvan de portée op heldere wijze door schrijver wordt vertolkt. Dit arrest bespreekt Waldorp op

143 pag. 27 en vlg. bij cle behandeling van de uitsluiting van gemeenschap. In het door den H. E. berechte geval was er inderdaad tusschen de echtgenooten geen gemeenschap, doch de uitspraak zou ongetwijfeld ook moeten worden gegeven bij gemeenschap van winst en verlies. Het eenige verschil is dan, dat er in dit laatste geval sprake zou zijn van een zaak, die tot de failliete massa der gemeenschap moet worden gerekend, terwijl bij uitsluiting geen andere mogelijkheid bestaat dan haar tot de failliete massa van den man-privé te brengen. Dit verschil komt juist voort uit art. 214 B. W., en niet uit art. 61, al. 4 F.w. Ik onderstel, dat dit door schrijver werd voorbijgezien bij zijn bespreking van art. 214 B. W. j°. art. 61, al. 4 F.w.

• 6. nbsp;nbsp;nbsp;Volgens Waldorp, pag. 35, zou het geheele art. 61 F.w. slechts toepasselijk zijn, indien de vrouw niet het eigen beheer over haar vermogen heeft. Tegen deze stelling is reeds door Mr. On. Petit in IF. P. N. R. 3209 m. i. terecht geopponeerd. Ook als de vrouw geen eigen beheer heeft, kunnen hare goederen zich feiteUjk onder haar man bevinden, zoodat bij faillissement van dezen de curator begint met de hand op die goederen te leggen en de vrouw in de verplichting valt hare rechten te staven bÿ het „terugnemen” van het hare. Ook bestaat de gelegenheid om de crediteuren van den man te benadeelen door op naam der vrouw zaken te koopen en met geld van den man te betalen hier evengoed als wanneer de vrouw het eigen beheer mist, zoodat de op bescherming van schuldeischers gerichte bepaling van art. 61, al. 4 F.w. zeker zal moeten worden toegepast. Wel is de kans, dat de leden 2 en 3 moeten worden toegepast gering, als de vrouw tenminste van haar eigen beheersrecht een goed gebruik heeft gemaakt door hare goederen inderdaad onder zich te houden en te zorgen, dat ze niet met die van haar man vermengd werden. Hierop komt het aan.

• 7. nbsp;nbsp;nbsp;De bespreking van het arrest van den H. E. van 24 Febr. 1911, W. P. N. R. 2164 geeft Waldorp aanleiding een goede opmerking te maken over art. 170 B. W., welk voorschrift er in de gebruikelijke handboeken gewoonlijk nogal kaal afkomt. Schrijver zegt nl. dat uit dit artikel blijkt, dat ook buiten huwelijksvoorwaarden om, dus tijdens huwelijk, de vrouw het eigen beheer kan bedingen. Ik stem hiermede in. Het artikel zou inderdaad waardeloos zijn, indien dit niet juist was. Toch is de opmerking oorspronkelijk, weshalve ik er speciaal gewag van maak. Het geldt hier derhalve een wijziging van het huwelijksgoederenrecht tijdens huwelijk, die reeds sinds 1838 is toegestaan.

• 8. nbsp;nbsp;nbsp;Bij de behandeling van het arrest van den H. E. van 13 Dee. 1918, W. P. N. R. 2599, waarbij beslist werd, dat bij

144 gemeenscliap van wist en verlies, als de man gefailleerd is, de vrouw beginnen kan met een vordering ex art. 160 B. W. tegen haar mans faillieten boedel te doen gelden, terwijl de curator dan c. q. bewijzen mag, dat het geld of goed der vrouw in de gemeenschap is gevloeid, in weik geval haar vordering in een z.g. reprise verandert, beweert Waldorp, pag. 50, dat dit eigenlijk niets uitmaakt, daar de gemeenschap en het privé van den man toch één failliete massa is. Dit acht ik geheel onjuist en in strijd met art. 63 F.w., dat wel degelÿk twee failliete boedels onderscheidt ingeval er eenige gemeenschap bestaat.

• 9. nbsp;nbsp;nbsp;Op pag. 53 keert Waldorp zidi tegen de leer, dat, ingeval de vrouw het vrÿ genot van hare inkomsten heeft bedongen, toch art. 201 B. W. toepassing zou vinden, zoolang geen bedrag gestipuleerd is, dat zÿ voor de huishouding zal bedragen cf. art. 200 B. W. Ik kan mij dit verzet zeer wel indenken en zou mij met Waldorigt;’s opvatting wel kunnen vereenigen, doch ik vind de houding van schrijver hier niet consequent. Immers op pag. 52 bovenaan zegt Waldorp, dat er samenhang bestaat tussehen de artt. 200 en 201 B. W. Als dit waar is, moet de door Waldorp bestreden leer .... wèl juist zijn. Bestaat deze samenhang niet, m. a. w. staat art. 201 op zich zelf en is art. 200 een overbodige mededeeling omtrent een mogelijkheid, die zonder dit artikel ook wel bestaan zou, dan kan ik mij met Waldorp’s meening vereenigen.

• 10. nbsp;nbsp;nbsp;Vallen de goederen, bedoeld in art. 195, al. 3 B. W., in het faillissement van den man? Volgens Waldorp, pag. 53, wèl. Het nut van bedoeld beding zou dan al zeer problematiek zqn. Ik zou de vraag dan ook anders beantwoorden. In de eerste plaats is er art. 207 B. W., dat de bepalingen der huwelqksvoorwaarden na publicatie tegen derden laat werken. Ten tweede is er de rechtspraak van den H. E. over het instituut van bewind (23 Jan. 1914, W. P. N. R. 2315) waarover Waldorp wel spreekt, doch waaruit hÿ m. i. een verkeerde conclusie trekt. Hq had deze rechtspraak bq analogie moeten toepassen inplaats van haar als uitzondering te beperken. De analogie is volmaakt aanwezig. Ook hier, bq het beding van art. 195, al. 3 B. W. is een bewind, en wel door de vrouw over zekere gemeenschapsgoederen uitgeoefend, welke zonder dit beding door den man vrqelqk zouden kunnen worden vervreemd en bezwaard. Thans is hem dit on-mogelqk en heeft hq de medewerking der vrouw noodig.

Dat ik mq bij de bespreking van Waldorp^s prae-advies hoofdzakelqk met critiek heb beziggehouden, moge men vooral niet als een pleit tegen het geschrift opvatten. Integendeel. Hier is een rqke stof bqeengebracht en ik zou nog over menig

145

punt met schrijver kunnen poleiniseeren, alsook met menige passage mijne instemming betuigen.

Mpne bespreking is wellicht wat uitvoerig geworden. Moge het belang der besproken geschriften hiervoor eene rechtvaardiging zyn en moge de lezer vooral niet hierdoor worden verleid de prae-adviezen zelve ongelezen te laten. Hij zou er een belangrijk stuk literatuur over een van de interessantste deelen van ons privaatrecht door missen.

Den Haaff nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A. E, de Bruyn

Mr. H. J. VAN Urk en Mr. Tii. G. Donner, onder toezicht van Prof. Mr. Dr. J. H. P. van der Grinten, De Ambtenarenwet 1929. — Uitgever N. Samsoin, Alphen aan den Eijn.

De schrijvers van dezen commentaar op de Ambtenarenwet 1929 hebben de voorkeur gegeven aan een systematische bewerking boven een behandeling in den vorm van een commentaar op de artikelen der wet. De lezer krijgt daardoor een beter inzicht in de geheele stof dan bij een toelichting op de artikelen valt te bereiken. Het nadeel, dat men moeilijker kan vinden hetgeen over de interpretatie van elk artikel valt op te merken, hebben de schrijvers getracht te ondervangen door het werk te voorzien van een register op de artikelen naast het zakenregister (1).

Na een inleiding, welke een overzicht geeft van de geschiedenis van het tot stand komen der wet, bevat de commentaar achtereenvolgens een bespreking van de algemeene bepalingen der wet (het begrip ambtenaar in den zin der wet; het semi-overheidspersoneel ; het buiten de wet vallend personeel in overheidsdienst) ; het z.g. materieele ambtenarenrecht in en buiten de wet, de organen, die verplicht zijn het materieele recht vast te stellen en het z.g. formeele ambtenarenrecht (de rechtsprekende organen en de procedure voor deze organen).

De Ambtenarenwet 1929 zelf is niet in den commentaar opgenomen. Men zal dus bij het lezen en raadplegen van den

(1) Jammer, dat de schrijvers de bladzijden niet voorzien hebben van korte marginale aanteekeningen betreffende de verhandelde stof, waardoor het vinden van eenig bepaald vraagpunt zou zijn vergemakkelijkt.

Themis, XCIII (1932), 1e st.

146 commentaar steeds een uitgave van de wet daarnaast noodig hebben.

Evenmin is opgenomen het ingevolge art. 125, lid 1, der wet vastgestelde Kÿksambtenarenreglement, dat bij het afdrukken van het boek nog niet gepubliceerd was.

De commentaar getuigt van de groote kennis, welke de schrijvers op het gebied van het administratieve recht bezitten.

Jurisprudentie ten aanzien van de pas en dan nog slechts ten deele in wrecking getreden wet ontbrak uiteraard; vandaar dat de schrijvers bÿ de uitlegging van verschillende bepalingen veelszins waren aangewezen op de Kamerstukken, die nauwkeurig zijn geraadpleegd en waarnaar telkens wordt verwezen.

Wanneer eigen oordeel over den zin van eenige bepaling wordt uitgesproken, voeren zij daarvoor degelijke gronden aan, al blÿft natuurlijk verschil van meening met de schrijvers mogelijk.

Zoo b.v. ten aanzien van de bete eken is van den aanhef van art. 125, lid 1. In dit lid wordt bepaald, dat ten aanzien van een elftal onderwerpen, waaronder de bezoldiging, bij of krachtens een algemeenen maatregel van bestuur voorschriften worden vastgesteld voor de rljksambtenaren, echter, aldus de aanhef, „voor zoover deze onderwerpen niet reeds bÿ of krachtens de wet zijn geregeld”.

Onder gelÿk voorbehoud moeten volgens het tweede lid van art. 125 o. m. het bevoegd gezag der provinciën en der gemeenten voor hunne ambtenaren voorschriften vaststellen omtrent de in het eerste lid genoemde onderwerpen.

Volgens de schrijvers vallen nu onder het voorbehoud de in koninklijk goedgekeurde verordeningen vervatte regelingen van de bezoldiging van de provinciale ambtenaren en de gemeentelijke verordeningen betreffende de bezoldiging van de gemeente-ambtenaren. Deze regelingen zÿn toch — aldus de schrijvers — regelingen krachtens de wet. Daarbÿ hechten zÿ blijkbaar beteekenis aan het voorschrift van art. 133 der provinciale wet, dat o. a. de provinciale salarisverordeningen aan de goedkeuring der Kroon onderwerpt, en aan het toezicht, dat Ged. Staten ter gelegenheid van de goedkeuring van de gemeentebegrooting oefenen op de bedragen der bezoldiging van de gemeente-ambtenaren (2).

(2) Niet geheel juist is, wat de commentaar op hl. 122 vermeldt, dat volgens een vaststaande jurisprudentie Gedeputeerde Staten hunne goedkeuring aan een begrootlng mogen onthouden op grond, dat jaarwedden van bepaalde ambtenaren te hoog of te laag zijn uitgetrokken. Dit is wel vaststaande jurisprudentie geweest; bij

147

Wÿ betwijfelen of hiermede aan de strekking van het voorbehoud recht wordt gedaan.

De bepalingen van art. 1.31 der provinciale wet en art. 170 der gemeentewet dragen toch geen constitutief karakter. Omdat de Provinciale Staten het provinciaal huishouden en de gemeenteraad de gemeentehuishouding regelen, komt hun vanzelf regelende bevoegdheid ten aanzien van de bezoldiging van de ambtenaren der provincie en der gemeente toe. Ten overvloede wordt dit nog eens in art. 131 der provinciale wet en in art. 170 der gemeentewet vermeld.

Voorts onderwerpt art. 133 der provinciale wet de salarisverordening der provincie aan de goedkeuring der Kroon, zooals alle provinciale verordeningen aan de goedkeuring der Kroon zÿn onderworpen.

Als men echter deze regelingen laat vallen onder den aanhef van art. 125 der Ambtenarenwet 1920 zouden ook alle andere geldende regelingen, welke Provinciale Staten en gemeenteraden omtrent in art. 125, lid 1, der gemeentewet vermelde punten hebben vastgesteld, onder het voorbehoud vallen. Immers ook deze regelingen zÿn gegeven krachtens de algemeen regelende bevoegdheid der Staten en gemeenteraden, welke in de provinciale wet en de gemeentewet is vastgesteld. Maar dan zou de aanhef van art. 125 der Ambtenarenwet de rest van het artikel veelszins absorbeeren en het toezicht, dat de Kroon en Ged. Staten ingevolge art. 126 uitoefenen goeddeels illusoir worden.

De bepaling van art. 133, lid 2, der Ambtenarenwet, volgens welke bepaling de door het bevoegd gezag der provinciën en gemeenten op het oogenblik van de invoering van art. 125 vastgestelde voorschriften, die betreffen onderwerpen in dat artikel vermeld, bij de invoering van de wet van kracht bleven en geacht worden tot uitvoering van art. 125 te zÿn gegeven, wÿst er dan ook onzes inziens op, dat de aanhef van

het K. B. van 25 Januari 1930, no. 6, is deze jurisprudentie echter verlaten en sindsdien wordt door de Kroon geregeld overwogen, dat de vaststelling van de jaarwedden der gemeente-ambtenaren betreft de huishouding der gemeente, waaromtrent het oordeel allereerst aan den gemeenteraad staat; dat in zoodanig geval, wanneer uit een oogpunt van financiëel beleid tegen de begrooting geen bezwaar bestaat, niet dan om zeer dringende redenen goedkeuring van de begrooting mag worden onthouden. In dien gedachtengang mogen Gedeputeerde Staten dus slechts dan goedkeuring aan de begrooting onthouden wegens huns inziens te lage bezoldiging van bepaalde ambtenaren, wanneer van een meer of minder grof exces kan worden gesproken. Alleen ten aanzien van de gemeentelijke politie neemt de Kroon nog steeds een verder gaand toezicht in bescherming.

148 art. 125 alleen slaat op regelingen oÿ de wet zelf gegeven en op regelingen, krachtens de wet gegeven, wanneer de wet uit-drükkelÿk de verplichting oplegt tot eene regeling of ook een van het genieene recht afwÿkende regeling geeft (zooals b.v. de artt. 223 en 224 der gemeentewet) ; de aanhef van art. 125 slaat dan niet op regelingen, welke alleen steunen op een in de wet vermelde algemeene bevoegdheid.

Zoo zÿn er uiteraard meer punten, waaromtrent men met de schrijvers van meening kan verschillen, voor een niet gering deel een gevolg van de omstandigheid, dat, zooals Prof. VAN DER Grinten in zÿn voorwoord opmerkt, de Ambtenarenwet 1929 ernstige juridische moeilÿkheden oplevert.

Voor het aanwÿzen en oplossen van deze moeilÿkheden biedt de commentaar der heeren van Urk en Donner een belangrijke bÿdrage, welke zÿ, die met de Ambtenarenwet in aanraking komen, ongetwÿfeld met vrucht zullen raadplegen.

Mr. T. A. VAN DiJKHs

INHOUD VAN BINNEN- EN BÜITENLANDSCHE

RECHTSGELEERDE TIJDSCHRIFTEN

Tijdschrift voor Strafrecht, deel 41, aflev. 3. — van GoRKUM, Internationale samenwerking in strafzaken. — WiBRSMA, Diefstal als uitvloeisel van vitale neigingen.

Rechtsgeleerd Magazin, jaargang 50, aflev. 5/6. — DRUCKER, Molengraaff en de industrieele eigendom. — van DER Heijden, Molengraaff en het vereenigingsrecht. — Ribbius, Molengraaff en het order- en toonderpapier. — Cleveringa, Molengraaff en het zeerecht. — Dorhout Mees, Molengraaff en het verzekeringsrecht. — Polak, Molengraaff en het faillissementsrecht. — Schölten, Molengraaff en de onrechtmatige daad. — Limburg, Molengraaff’s aandeel in de voorbereiding der wetgeving. — Molster, Molengraaff en de oprichting van de Vereeniging Handelsrecht.

Militair-Rpchtelÿk Tijdschrift, deel 27, aflev. 3. — Coffrie, De Criminaliteit der Militairen in 1929. — Boelaard, Het bedenkelijke vonnis. (Verantwoordelijkheid van een officier voor door zijn dienstpaard veroorzaakte schade.)

Nederlandsch Juristenblad, jaargang 6, no. 32. — Rosendahl-Huber, Een pensioen wet puzzle; no. 33. — Wiarda, De Hooge Raad en de voorwaardelijke bouwvergunning (1). — Marx, De faillissementsaanvraag als dwangmiddel; no. 34. — Wiarda, De Hooge Raad en de voorwaardelijke bouwvergunning (slot). — van Oven, De Hooge Raad en de artt. 1374, 1375 B. W.; no. 35. —• van Oven, De Hooge Raad en de voorwaardelijke bouwvergunning; no. 36. — Parser, Het wetsontwerp op de handelsagenten eu handelsrelzigers (1); no. 37. — Parser, Het wetsontwerp op de handelsagenten en handelsrelzigers (slot); no. 38. — Langemeijer, Wie is de dader? (1); no. 39. — Langemeijer, Wie is de dader? (slot) ; no. 40. — van Brakel, Intrekking van met licenties bezwaarde octrooien; no. 41. — Langemeijer, Het onderwerp van het strafproces; no. 42. — Nadta, De artt. 125 en 126 van de Ambtenarenwet en de gemeentelijke bezoldigingsbesluiten ; no. 43. — van Meer, Art. 1349 B. W. en Pothier-, no. 44. — Marx, Onze toeziende voogdij. — Grooten,

150

Frauduleuze faillissementen en hunne berechting; no. 45.— Meyes, Een leemte in onze strafwet ? Italiaansch voorbeeld.

Weekblad van hot Recht, jaargang 1931, no. 12334. — Verzijl, De veroordeeling van de Duitsch-Oostonrijksche tolunieplannen door het Internationaal Gerechtshof (1); no. 12335. — Verzijl, De veroordeeling van de Duitsch-Oostenrijksche tolunieplannen door het Internationaal Gerechtshof (2); no. 12336. — Marx, De geheimhoudingsplicht van reclasseerings ambtenaren en andere sociale werkers; no. 12338. — Ribbius, De rechtsverhouding van agenten en reizigers; no. 12348. — Verzijl, De twaalfde volkenbondsvergadering; no. 12357. — van Nierop, De opheffing van den gouden standaard en Art. 1793 B. W. ; no. 13359. — Vrij, Restrictieve interpretatie van het Neder!.-Belgische verdrag; no. 12360. — Telders, Hans Kelsen; no. 12363. — VAN Nierop, De goudclausule ; no. 12364. — Verzijl, Het Statuut van Westminster.

Weekblad voor Privaatrecht, Notaris-ambt en Registratie, jaargang 62, no. 3222. — Drielsma, Eenige opmerkingen over legaten van onroerende zaken met verplichting tot inbreng van de waarde (slot). — Klein, Verkoopwaarde volgens Natuurschoon wet; no. 3233. — Adriani, De verkoopwaarde in het belastingrecht. — Janssens, De toepassing van het beding van art. 1223, lid 2 B. W. in dezen crisistijd. — Veenstra, Waardeering van afzonderlek op waarde gestelde onroerende goederen ; no. 3224. — Adriani, De verkoopwaarde in het belastingrecht (2). — Kamphuisen, Honeste vivere ; no. 3225. — Adriani, De verkoopwaarde in het belastingrecht (3). — Kahrel, Dus toch „verruimd pand-begrip”; no. 3226. — Adriani, De verkoopwaarde in het belastingrecht (slot). — Mostart, De toepassing van het beding van art. 1223, lid 2 B. W. in dezen crisistijd ; no. 3227. Kamphuisen, Depreciatie van vreemde valuta. — De goudclausule, Circulaire van de Broederschap van Notarissen; no. 3228. — W. M. A. C., J. C. F. H. en J. S., Aantal en soort der huwelÿksche voorwaarden in 1930 in Nederland gesloten. — Frank, Huurkoop en huur; no. 3229. — Meijers, Het Engelsch pond en de goudclausule. — Lijdsman, Hypotheek en goudclausule. — v. d. Peltz, De Goudclausule. — VAN Düsseldorp, De Goudclausule. — Taverne, De Goudclausule; no. 3230. — Zevenbergen, Een huur element in de afbetalings-overeenkomst? — Eggens, Over de wijze van eigendomsoverdracht van roerend goed onder opschortende voorwaarde en nog iets; no. 3231. — Adriani, Het begrip inkomen ; no. 3232 — Scheltema, De wettelijke bescherming van het vermogen der N.V. (1). — Roulants, Inbreng van

151

onroerende zaken in N.Y.’s en de praktijk; no. .3233. — ScHELTEMA, De wettelijke bescherming van het vermogen der N.V. (2). — Knol, Aflossing uit de winst belastbaar? — Veenstea, De toepassing der Successiewet op lijfrenten en vruchtgebruik bedongen en voorbehouden op het leven van 2 personen, met aanwas ten behoeve van den langstlevende; no. 3234. — Sohelte.ma, De wetteiyke bescherming van het vermogen der N.V. (3). — Engelberts, Goudclausule, m. o. v. Meijers. — Veenstra, De toepassing van de Succes-siew'et op lijfrenten en vruchtgebruik bedongen en voorbehouden op het leven van twee personen, met aanwas ten behoeve van den langstlevende (slot).

Indisch Tÿdschrift van het Recht, deel 134, aflev. 3. — Zeylemaker, Menscheiykheid en vormelijkheid in het recht; aflev. 4. — Jansen, De Strafwetgevende macht des Konings voor Ned. Indië. — Lambers, Keur uit tijdschriften voor strafrecht.

Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, deel 11, aflev. 3. — Troüllier, Jacques Savary. — van Apeldoorn, Mobilia non habent sequelam.

Deutsche Juristen-Zeitung, Jhrg. 36, Heft 17/18. — Nöldeke, Dem 36. deutschen Juristentage in Lübeck. — Poktzsoh-Heffter, Das Enteignungsproblem. — Schwalb, Empfiehlt es sich, das Reichs- und Staatsangehörigkeitsgesetz in seinen grundsätzlichen Bestimmungen abzuändern? — Wünderheb, Zur Eidesrechtsfrage. — Levin, Empfiehlt es sich, bei der grundlegenden Aenderung der Gerichtsverfassung Einrichtungen für die Erledigung von Zivil- und Strafsachen geringerer Bedeutung zu schaffen ? — Gerland, Die Aufrechterhaltung der deutschen Rechtseinheit auf dem Gebiet des Strafrechtes. — Schwarz, Wiederaufnahme-Verfahren und Entschädigung für unschuldig Verurteilte. — Reichel, Gleichberechtigung der Geschlechter in der Ehe. — Winckler, Empfiehlt sich eine gesetzliche Regelung der Treuhänderverhältnisse? — Baumbach, Bedarf das Betriebgeheimnis eines verstärkten Schutzes? — Fischer, Mitwirkung der Laien bei der Entscheidung wirtschaftsrechtlicher Streitigkeiten. — Fink, Lübecks Territorial-politik. — von Karger, Wirtschaftsnot und Notgesetzgebung. (111).

Jhrg. 36, Heft 19. — Bilfinger, Die Deutsch-Oesterreichi-sche Zollunion vor dem Ständigen Internationalen Gerichtshof im Haag. — Schwarz, Finanzen, Wirtschaft, Politik.— Wunderlich, Der 36. deutsche Juristentag in Lübeck. — Baumbach, Der Entwurf einer Zivilprozesz-ordnung. — von Karger, Wirtschaftsnot und Notgesetzgebung (IV).

152

Jhrg. 36, Heft 20. — Hoche, Bekämpfung politischer Ausschreitungen. — Baumbach, Rechtspflege. — von Karger, Wirtschaftsnot und Notgesetzgebung (V). — Abraham, Recht und Währung. — Stienen, Strafgerichtsbarkeit und preusz. Polizei verwal tun gsgesetz.

Jhrg. 36, Heft 21, — Zarden, 3. Notverordnung des Reichspräsidenten zur Sicherung von Wirtschaft und Finanzen von 6. Oktober 1931. — Blomeyer, Gerland und Zeiler, Entwurf eines Gesetzes zur Förderung der Rechtssicherheit. — Seel, Beamtennotrecht. — Schnitzker, Der Ausschlusz des Rechtsweges vör den Strafgerichten durch die § § 33, 76 des neuen preusz. Polizeiverwaltungsgesetzes.

Jhrg 36, Heft 22. — Kaufmann und Zahn, 50 Jahre Deutsche Sozialversicherung. — de Lodter, Der Haager Spruch zur Zollunion. — Bilfinger, Notrecht. — Abraham, Zins und Recht.

Jhrg. 36. Heft 23. — Baumbach, Der Entwurf einer Zivil-Prozeszordnung (II). — Oertmann, Die Rechtsprechung des Reichsgerichts in Zivilsachen. — Richter, Doppelverdiener-österreichischer Gesetzentwurf. — von Karger, Wirtschaftsnot und Notgesetzgebung (VI). — Kerstiens, Strafgerichtsbarkeit und preusz. Polizeiverwaltungsgesetz.

Jhrg. 36, Heft 24. — Triepel, Ein Eingriff in wohlerworbene Beamtenrechte, — Brandts. Teilweise Nichtigkeit von Rechtsnormen. — Bonn, Wirtschaftsgestaltung und Hochschulziele.— von Schoen, Ein KubanischerStrafrechtsentwurf.

— Bunge, Vereinfachung liegt in der Verkürzung.

Archiv für die civilistische Praxis, Band 134, Heft 2. — Heck, Max von Rümelin. — Krökman, Das Anerkenntnis als Ermächtigung.

Band 135, Heft 1. — Schönfeld, „Der Traum des positiven Rechts”. — Cohn, Zur Lehre vom Wesen der abstrakten Geschäfte.

Jhering’s Jalirhüchcr für die Dogmatik des bürgerlichen Rechts, Band 45, Heft 5/6. — Krawielioki, Unentgeltlichkeit im Bereicherungsrecht. — Heinemann, Die Formen der Rechtsausübun g.

Revue critique de Législation et de Jurisprudence, 71e année nos. 5-6-7-8. — Perreau, Questions d’assurances. — Berger-Vachon, Du Dol des incapables dans la conclusion et dans l’exécution des contrats. — Gégaut, Rétroactivité conventionelle. — Desbois, De la règle de l’inopposabilité des exceptions dans l’endossement des titres civils — Marty, La loi du 3. Déc. 1930 modifiant les droits

153 successoraux ab intestat du conjoint survivant et la quotité disponible entre époux. — Laurent, Le contrat de révélation de succession.

Revue de Droit international et de Législation comparée, 58e année, no. 3. — de Visscher, La session de Cambridge de l’institut de Droit international. — Mercier, Le conflit des lois pénales en matière de compétence. Révision des résolutions de Munich (1883). — Rundstein, Le fondement du droit international et le problème de la compétence étatique. — de Visscher, Des traités imposés par la violence. — Mahaim, Les conflits des lois en matière de domicile civil à l’Institut de Droit International. — Niboyet, La première conférence pour l’unification du droit fluvial. — DoBNiNG ET Haynal, Le droit pénal international hongrois.

Revue trimestrielle de Droit civil, 30e année, no. 3. — Savatier, Les conventions de séparations amiables entre époux. — Lecomte, La nature juridique des ventes à option.

Revue de Droit pénal et de Criminologie, lle année, nos. 8 9-10. — CoRNiL, De la nécessité de rendre à l’instruction préparatoire en matière pénale le caractère légal, qu’elle a perdu.

No. 11. — PÉRiTCH, Du renouvellement de la procédure pénale (d’après le nouveau code pénale Yougoslave du 16 février 1929). — Bastenie, L’anatomie pathologie du thymus dans les rapports avec la Médecine légale.

1

THEMIS

XCIlIste DEGIi — TWEEDE STUK

{Het overnemen van den inhoud van dit nummer of van een afzonderlijk opstel daaruit is verboden. — Auteurswet 1912, art. 15)

Norm en Feit

Een kritische beschouwing naar aanleiding van het geschrift van Mr S. Rozemond over „Kant en de Volkenbond”

Het wel voor het eerst door Kant in scherpen vorm opgeworpen prohleem in zake de verhouding van „sollen” en „sein” sleept met een uiterst taaie levenskracht zijn hestaan in het moderne rechtswijsgeerig denken voort. Met een uiteindelijk dualisme kan geen wijsbegeerte vrede hebben en een rechtsphilosophie, die hier in een entweder-oder zou berusten, moet op den duur zoowel de band met de rechtswetenschap als met de politiek verliezen.

Behoort de norm tot een boven-tijdelijk rijk van absolute ideeën en het „zijn” tot dat der tijdelijke, z.g.n. empirische werkelijkheid, waar blijft dan het positieve recht met zijn op historische basis wisselende normen? _

En waar blijft de mogelijkheid eener wetenschap van het positieve recht, wanneer alle wetenschap in Kantiaanschen lijn in beginsel tot natuur-ervaring beperkt zou moeten blijven?

En waar blijft ten slotte de rechtsphilosophie zelve als wijsgeerige wetenschap, wanneer de norm aan alle ervaring zou onts’'appen?

Themis, XCIU (1932). 2e st.

156

Ziedaar de prangende vragen, waarvoor Kant’s kenniskritiek onherroepelijk zoowel de rechtswetenschap qua vakwetenschap, als de rechtsphilosophie gesteld heeft en het geheele moderne van Kant uitge-gane wijsgeerig denken poogt vruchteloos uit het gestelde dilemma een uitweg te vinden.

De innerlijk antinomische onderscheiding tusschen absolute en empirische normen, waarbij de rechtsnormen onder de laatste kategorie werden ingedeeld, de opvatting van het „sollen” als logische denkvorm met empirischen inhoud, tenslotte de dialectische synthese tusschen „sollen” en „sein”, zie daar even-zoovele pogingen tot oplossing van het onhoudbaar dualisme, maar pogingen, die geen van alle kunnen bevredigen en elkander wederkeerig opheffen.

Bij dezen stand van zaken dwingt de wijsgeerige bezinning er toe, de probleemstelling zelve aan een dieper onderzoek te onderwerpen.

De z.g.n. „kritische methode” heeft het probleem opgeworpen.

Hoe nu, wanneer achter de Kantiaansche kenniskritiek zelve een bepaald religieus apriori werkzaam ware, dat de geheele instelling eener levens- en wereldbeschouwing bepaalt? En wanneer het dualisme tusschen norm en ervaarbare werkelijkheid eerst kan verdwijnen bij prijsgave van het groote dogmatisch voor-oordeel, waarin het kriticisme reeds als methode voor het stellen der vragen bevangen is?

Zie hier de fundamenteele kwestie, die ik nogmaals aan de orde wil stellen bij de bespreking van het mij door de redactie van „Themis” ter recensie toegezonden proefschrift van Mr. S. Rozemond, getiteld „Kant en de Volkenbond” (uitg. Paris, Amsterdam 1930).

157

Dat ik deze bespreking aan de bovengeformuleerde kernvraag vastknoop, vindt zijn grond in de omstandigheid, dat de schrijver van het proefschrift zelf het probleem in zake de verhouding van „norm” en „feit” als kernprobleem van zijn onderwerp heeft gesteld en behandeld, en al de inspanning van zijn lang niet geringe denkkracht aan de oplossing ervan heeft gegeven.

Het is niet het minst de groote waardeering, die ik voor zijn pennevrucht, als resultaat van ernstig wetenschappelijk onderzoek koester, die mij er toe gebracht heeft, een min- of meer uitvoerige kritische verhandeling eraan te wijden.

Middelmatige geschriften loonen de moeite eener scherpe kritische behandeling niet en de schrijver kan dus in de fundamenteele kritiek, die ik op zijn geesteswerk ga oefenen, tegelijk een eeresaluut zien voor wat hij ons in deze eerste rechtswijsgeerige proeve van zijn hand geboden heeft !

De heer Rozemond heeft zich in zijn proefschrift tot taak gesteld, te onderzoeken óf en zoo ja in hoeverre Kant’s geesteswerk invloed gehad heeft op de totstandkoming van den Volkenbond en inhoeverre die invloed eventueel tot dit oogenblik te bespeuren valt.

Een uit rechtswijsgeerig en staatkundig oogpunt ongetwijfeld zeer aantrekkelijk onderwerp, dat de schrijver terecht actueel mocht noemen, daar eener-zijds Kant’s geest in de moderne rechtsphilosophie diep doorwerkt en anderzijds de wijsgeerige grondslagen van de volkenbondsgedachte de algemeene belangstelling verdienen in een tijd, nu ieder, wien de roep der volkeren: „Vrede door Recht” ter harte gaat, de ontwikkeling van het nog zoo teere volken-bondsinstituut, met spanning gadeslaat!

158

’s Schrijvers methode van behandeling voert ons eigenlijk niet in den historischen samenhang tusschen Kant’s ideeën en de Volkenbond — het is trouwens uiterst quaestieus in hoeverre hier van een recht-streeksch verband gesproken kan worden! Zijn methode is kritisch-vergclijkend, waarbij hij niet nalaat te wijzen op de verschillende geestesatmosfeer, waarin Kant en Wilson ademden.

De volkenbond zelve is het resultaat van een staatkundig compromis. Ook WiLSON heeft het moeten ondervinden, dat ideeën, voorzooverre zij het tot verwezenlijking zullen brengen, zich steeds in meerdere of mindere mate losmaken van haar subjectieve conceptie en aan een zeer reëel positiveeringsproces onderworpen worden. De staatsman, die in gebreke blijft hiermede rekening te houden en in een star doctrinarisme zich aan zijn subjectieve gedachte vastklampt, bereikt in het leven niets.

Kant’s volkenbondsgedachte, zooals die met name in zijn geschrift „Zuni ewigen Frieden” is uitgewerkt, is ontsprongen uit de ideeënsfeer van het z.g.n. idealistisch pacifisme (1).

Zij is gefundeerd in de abstracte moralistische rede-philosophie van het humanistisch persoonlijkheids-ideaal en als zoodanig waren haar kansen op doorwerking in de moderne pacificistische stroomingen uiterst gering! Immers deze stroomingen schuwden niets zoozeer als een utopistisch vredesideaal en hadden het, uit het Marxistische gedachtenarsenaal zoo bekende, adagium „Van utopie tot wetenschap” van meetaf in hun vaandel geschreven.

Over de idee van den „eeuwigen vrede” laat Fried,

(1) De term is van Dr. Leo Gross, Pazifismus and Imperialismus (1931).

159

een der grondleggers van de klassiek pacifistische beweging zich als volgt uit : „Man sieht, das Märchen vom „ewigen Frieden” ist nicht im Programm des Pazifismus begründet” en wanneer men de socialistisch georiënteerde „jong-pacificistische” en de vooral door Förster gestimuleerde „religieus pacificistische” stroomingen buiten beschouwing laat, kan men zeggen, dat de moderne vredesbeweging de volkenbonds-gedachte meer als uitvloeisel van een natuurnood-wendigen ontwikkelingsgang, dan als eisch van een abstract humanistisch persoonlijkheidsideaal laat gelden.

Voor den utilaristischen trek in het moderne pacifisme is Angell’s indertijd groot opzien barend geschrift The great Illusion symptomatisch. „Gum grano salis” is de modern humanistische vredesbeweging dus eer aan het natuurwetenschappelijk humanistisch wetenschapsideaal, dan aan het humanistisch normatief persoonlijkheidsideaal van Kant georiënteerd en het Duitsche idealisme biedt met name in de Hege-liaansche stroomingen in den modernen tijd eer wapenen aan de kampioenen van de „zedelijke waarde van den oorlog”, dan aan de strijders voor de vredesgedachte.

Tegenover de naturalistisch ingestelde stroomingen in het moderne humanistisch pacificisme begint echter in den jongsten tijd uit neo-Kantiaanschen hoek weder het parool „Zurück zu Kant” opgeld te doen.

Melamed heeft in zijn Theorie, Ursprung und Geschichte der Friedensidee (1907 S. VII) reeds geleerd,, dat slechts de profeten en Immanuel Kant als dragers der vredesidee zijn te beschouwen.

VoRLäNDER schrijft in zijn „Kant und der Gedanke

160 des Völkerbundes” (S. 5): „Wir müssen, so paradox es den sich klug dünkenden „ReaI”-Politikern auch scheinen möge, auch in der Politik zurück oder vielmehr vorwärts zu den Bahnen desjenigen, dem die deutsche Philosophie zu ihrem Heil in den letzten Jahrzehnten in weitem Masze gehuldigt hat: Immanuel Kant”. Kelsen’s leerling, Leo Gross, heeft in zijn bovenaangehaald belangwekkend boek aan deze oproep kracht bijgezet door een inderdaad vernietigende kritiek op alle natuurwetenschappelijk georiënteerde pacificistische theorieën. Het zwaartepunt van de bestrijding dezer theorieën ligt in het laatste recente geschrift in de aanwijzing van een doorloopende vermenging van de kategorieën „sein” en „sollen” en in een ontmaskering van de tot staving van hare waarheid aangevoerde „nauurnoodwendige” onwikkelings-wetten in de geschiedenis als „buiten alle ervaring omgaande politieke postulaten”.

Daarmede zijn we weder midden in den bekenden strijd tusschen idealisme en naturalisme binnen de humanistische wijsbegeerte aangeland. Om ter zake stelling te kunnen kiezen is allereerst noodig, dat men scherp den achtergrond van dezen wijsgeerigen strijd heeft gezien.

Idealisme en naturalisme zijn niet de wijsgeerige neerslag van twee, door een onoverbrugbare klove gescheiden levens- en wereldbeschouwingen, maar polaire spanningen binnen de grondstructuur eener aan beide gemeenzame levens- en wereldbeschouwing, t. w. de humanistische

Het is de grondantinomie tusschen het humanistisch wetenschaps- en persoonlijkheidsideaal, die het humanisme in een ware polariteit nu eens tot een naturalistische, dan weer tot een idealistische wijsbegeerte

161 drijft. Het persoonlijkheidsideaal roept het weten-schapsideaal op, dat de souvereiniteit der vrije persoonlijkheid over den kosmos moet vestigen door de ontdekking der natuurwetten, die alle gebeuren be-heerschen. Dit wetenschapsideaal is gefundeerd in het continuïteitspostulaat. Het kent geen zin-grenzen, doch hoogstens door het souvereine denken zelve geschapen kategoriale onderscheidingen in de tijdelijke werkelijkheid en moet consequent doorgevoerd dus ook de geestelijke functies der persoonlijkheid overheerschen. Zoo ontstaat de grond-antinomie in de humanistische levens- en wereldbeschouwing. Want ook het persoonlijkheidsideaal, gefundeerd in de idee der „autonomie”, der souvereiniteit van de slechts aan zich zelve gebonden vrije persoonlijkheid, kent geen grenzen, en wil zijn vrijheidspostulaat tegen het continuïteitspostulaat van het wetenschapsideaal geldend maken.

Kant poogt de „actio finium regundorum” in te stellen. Hij wil wetenschaps- en persoonlijkheidsideaal beide redden, doch ziet geen anderen uitweg daartoe dan den tijdelijken kosmos uiteen te scheuren in twee disparate rijken, dat van de slechts „phaeno-menale” werkelijkheid en dat van de „noumenale” idee.

Op het eerste gebied krijgt het wetenschapsideaal den scepter der souvereiniteit, in het tweede rijk daarentegen heerscht de normatieve zedelijke rede-idee van het persoonlijkheidsideaal onafhankelijk van alle ervaarbare werkelijkheid en in dit tweede abstracte ideeënrijk wordt de persoonlijkheid als „Ding an sich” gehypostaseerd in haar moreele functie.

Zoo burgert zich op Kant’s voetspoor het scherpe

11

162 dualisme tusschen „zijn” en „zoo behooren”, natuur en vrijheid, natuurwetten en normen in.

Wie zich in dit dualisme laat vangen, stelt zich principieel op de basis der humanistische levens- en wereldbeschouwing.

Wie het op grond van de Christelijke levens- en wereldbeschouwing verwerpt, moet tegenover het humanistisch werkelijkheids- en ervaringsbegrip een andere gefundeerde beschouwing stellen en kan niet volstaan met de poging zijn norm-begrip op het humanistisch ervaringsbegrip van Kant te betrekken. Want de grond-antinomie in Kant’s practische wijsbegeerte is juist, dat het autonomiebeginsel iedere betrekking tusschen ervaringswerkelijkheid en vrijheid verbiedt, terwijl anderzijds die betrekking juist geëischt wordt, doordat het „sollen” bij Kant geen zin heeft zonder de tweespalt tusschen rede en zinnelijkheid.

liet Kantiaansche normbegrip hangt onverbrekelijk met het Kantiaansche zymsbegrip samen.

Mr. RozEMOND heeft in zijn proefschrift gevoeld, dat in de verhouding tusschen „zijn” en „zoo behooren” de grond-problematiek der Kantiaansche moraal- en rechtsphilosophie schuilt. Hij ziet scherp, dat de Christelijke levensbeschouwing onvereenigbaar is met het Kantiaansche normbegrip, dat in het autonomie-principe is gegrond. Hij heeft echer niet gezien, dat het Kantiaansche werkelijkheids- en ervaringsbegrip zelve in dieperen zin in het humanistisch persoon-lijkheidsideaal is gefundeerd. Daarom heeft hij zich tenslotte toch in het Kantiaansche dilemma laten vangen en tracht nu met behulp van het Kantiaansche vorm-materieschema, zijn normbegrip met het Kantiaansche ervaringsbegrip te verbinden.

163

Uit die synthese kan echter geen houdbaar resultaat voortkomen.

Wie dezen weg inslaat, verstrikt zich in alle antinomieën van de humanistische wetsidee, omdat het Kantiaansche ervaringsbegrip met het geheele kriti-cistisch vorm-materieschema zelve, door en door van de grond-antinomie dezer wetsidee is doortrokken !

Ik heb hiermee mijn grondbezwaar tegen ’s schrijvers beschouwingen reeds aangegeven en wil thans dit bezwaar nader adstrueeren aan de hand van een samenvatting van zijn betoog.

Schrijver heeft zijn geschrift in twee deelen gesplitst

Na een korte „Inleiding” behandelt hij in het eerste deel allereerst de beteekenis van Kant’s wijsbegeerte, met de vraag, waar het zwaartepunt in deze wijsbegeerte ligt. Zijn conclusie is deze, dat het einddoel van Kant’s levenswerk ligt in de practische philosophie, waarvoor de „Kritik de^ reinen Vernunft” plaats moest bereiden door een terugdringing van de wetenschap, doch dat de eerste „Kritik” tevens doel in zich zelf had, nl. de wetenschap binnen de haar gestelde grenzen een rechtmatig gebied te verzekeren.

Vervolgens staat de schrijver kort stil bij de beteekenis van Kant’s kenniskritiek. Hij ziet de groote waarde dezer kritiek in de onderscheiding van vorm en inhoiid (sehr, bedoelt „materie”) onzer kennis en in de beperking onzer kennis tot de „Gegenstände der Erfahrung”, waardoor de mensch, die de waarde der theoretische kennis erkent, tegen de almacht dier theoretische kennis beschermd wordt. En zonder nader onderzoek naar de diepere voor-ondersteUingen dezer kenkritiek besluit schrijver: „Deze zin van Kant’s kenkritiek, ontdaan van veel strijdpunten en afge-

164

zien van veel, dat in zijn leer, zooals zij in de Kritik voor ons ligt, overwonnen is, is m. i. door de onderzoekingen tot op dit oogenblik niet ondermijnd, doch integendeel (bv. door de niet-euclidische geometrie en de daarop gebouwde nieuwere physica) bevestigd” (2).

Ik vind het jammer, dat de schrijver deze in haar geheel eenigszins zonderlinge bewering poneert, zonder haar ook maar eenigszins te adstrueeren, tenzij dan door een beroep op de dissertatie van den heer LoEN. Het kon van den schrijver niet geëischt worden, dat hij eerst een uiteraard zeer tijdroovend en wijs-geerig uiterst moeilijk onderzoek had ingesteld naar de vraag, inhoeverre Kant’s kenniskritiek door „de onderzoekingen tot op dit oogenblik” al of niet ondermijnd is. Bij de zeer uiteenloopende meeningen ter zake, die door philosophen, mathematici en physici van naam verdedigd worden, doet ’s schrijvers persoonlijke, in ’t geheel niet toegelichte meening op dit punt weinig ter zake. De eerste vraag, die zich bij dit twistpunt voordoet, is inhoeverre een kenkritisch standpunt door een vakwetenschap inderdaad weerlegd kan worden.

Wel had de schrijver, waar hij in ’t vervolg zich voortdurend op Kant’s ervaringsbegrip baseert, zich m. i. rekenschap behooren te geven van de typisch dogmatische vóór-onderstellingen der Kantiaansche kenniskritiek. Had hij dit gedaan, dan zou hij ge-

(2) Dit is wel een merkwaardige uitspraak, als men bedenkt dat Kant de volstrekte aprioriteit en algemeengeldigheid van de (in wezen op de psychische aanschouwing toegespitste) driedimensionale Euclidische ruimte leert en evenzeer de apriorische gelding van de mechanistisch gevatte causaliteitskategorie, terwijl juist de moderne physica het mechanistisch causaliteitsbegrip principieel heeft losgelaten 1

165

stooten zijn op een „metaphysischen achtergrond”, die berust op de bekende uiteenscheuring van de organische tijdelijke realiteit in een phaenomenon en een noumenon, en in verband daarmede op een dogmatische beperking van de functies van ons „kenvermogen” tot de psychische en logische, waarbij in de vóór-Kantiaansche kenniskritiek het phaenomenon aan de psychische en het noumenon (het „Ding an sich”) aan de logische (mathematische) functie werd toegeordend.

Kant beperkte de kennis principieel tot de „phae-nomena” en zocht de mogelijkheid der kennis in een transcendentale synthesis tusschen denken en aanschouwen, zonder echter de mogelijkheid dezer synthesis inderdaad te hebben kunnen aantonnen. Zijn functionalistische opvatting der kennis dwong hem ook het „gegevene” der kennis functioneel, nl. psychisch-functioneel te zien, terwijl het toch in het oog springt, dat de psychisch-functioneele zijde der werkelijkheid ons als zoodanig nimmer anders dan zelve door een zin-synthetische aftrekking uit de volle, natuur- en geestesfuncties gelijkelijk in lijdelijke zinvervlechting omspannende zin-systasis kenbaar kan worden. Het gegevene der kennis kan dus nimmer functionalistisch worden gevat, daar het zin-synthetisch denken, waarin alleen de zinfuncties zelve kunnen worden geabstraheerd uit den vollen tijdelijken realiteitssamenhang, eerst op theoretisch-wetenschappelijk standpunt ontstaat. De naieve instelling in de werkelijkheid, die ons inderdaad de realiteit, zij ’t nog zinfunctioneel ongeanalyseerd, geeft, vat ook steeds de realiteit zin-systatisch, d. w. z. in volle kosmische zinverbondenheid van natuur- en geestesfuncties.

166

Kant’s kijk op de lijdelijke realiteit wordt echter beheerscht door het immanentiestandpunt, dat vanuit een primaire zin-synthetische abstractie, t. w. de rede-functies, het gegevene der kennis tracht te duiden en daardoor noodzakelijk dit gegevene moet vervalschen.

Kant heeft inderdaad in zijn kenniskritiek de realiteit slechts voor oogen gehad in haar zin-synthetische uiteen-steUing door het natuurwetenschappelijk denken, en het was inderdaad zijn bedoeling de algemeen-geldigheid van dit natuurwetenschappelijk denken ken-kritisch te fundeeren. Maar hij verwarde het natuurwetenschappelijk d. i. functionalistisch werkelijkheids- en ervaringsbegrip met de in de naieve instelling gegeven volle zin-systatische realiteit en kon dus niet zien, dat de naieve ding-ervaring in ’t geheel niet op zinsynthesis kan berusten, daar deze naieve ervaring in de volle tijdelijke werkelijkheid is inge-steld, maar zich nimmer in de verdiepte, eerst in het wetenschappelijk denken opkomende zinsynthesis, bepaalde realiteitsfuncties tegen-overstelt.

Daar Kant voorts, door van de redefuncties als gegeven uit te gaan, in een primaire zinsynthesis zijn uitgangspunt neemt, kan hij het probleem der zinsynthesis (het kernprobleem der kenniskritiek) niet tot oplossing brengen. Immers tot dit laatste ware noodig geweest, dat Kant de mogelijkheid van- en de voorwaarden voor een kenkritische isoleering der aanschouwings- en denkfuncties uit de volle systa-tisch gegeven realiteit onderzocht had. Maar van zulk een onderzoek kon bij Kant geen sprake zijn, daar hij veeleer in een primaire zinsynthesis zijn uitgangspunt neemt, deze als gegeven aanvaardt!

Wat is nu in dit licht bezien de ware beteekenis van Kant’s vorm-materieschema? Daar Kant weder dog-

167

malisch aanneemt, dat de realiteit ons slechts gegeven is als een ordelooze chaos van zinnelijk gevoelige (d. w. z. objectief-psychisch-functioneele) indrukken en verstand en zinnelijkheid bij hem de eenige kennisstammen zijn, moet in dezen gedachtengang alles wat in onze ervaring de werkelijkheid vormt, d. w. z. wetmatig ordent, zijn terug te voeren op de spontaniteit, d. w. z. de souvereine vrijheid van onze subjectieve bewustzijnsfuncties in hare transcendentale apriorische vorm-geving. Zoo schrijft dan het verstand met zijn transcendentale kategorieën aan de natuur de wet voor en worden de natuurwetten op de zinnelijkheid betrokken denkvormen! Zoo wordt dus de werkelijkheid bij Kant eenzelvig met de zin-synthetische verbinding van logisch denken en psychische zinnelijkheid en de ervaring wordt identiek met door het denken gevormde zinnelijke (psychische) ervaring.

Dat Kant het gebruik der kategorieën tot de zinnelijke ervaring en daarmede tot de „pliaenomena” beperkte, is slechts te verstaan uit zijn humanistisch persoonlijkheidsideaal, dat den transcendenten wortel der lijdelijke werkelijkheid, het „noumenale wezen” van den mensch als „Ding an sich” zocht in de redelijkzedelijke werkelijkheidsfunctie en daartoe deze in de kosmische tijdsorde met alle andere zinfuncties der werkelijkheid organisch samengevlochten zinfunctie moest hypostaseeren tot boven-tijdelijk „noumenon” („Ding an sich”). Immers wanneer het wetenschaps-ideaal met zijn natuurwetenschappelijke causaliteits-kategorie niet tot de zinnelijke ervaring beperkt werd, zou de gehypostaseerde redelijk-zedelijke functie der menschelijke persoonlijkheid haar souvereine normatieve vrijheid verliezen.

Wie het Kantiaansche vorm-materieschema en

168

daarmede het Kantiaansche werkelijkheids- en ervaringsbegrip aanvaardt, staat dus principieel op het standpunt, dat de werkelijkheid als natuur-werkelijk-heid opgaat in de synthetisch verbonden psychische en logische werkelijkheidsfuncties: hij zal alle andere zinfuncties (3) der werkelijkheid met Kant onder dezen noemer moeten brengen, hij zal moeten loochenen, dat alle zinfuncties der werkelijkheid hare eigen zin-souvereinen kring van wetten bezitten, die aan God’s souvereine scheppingsorde en niet aan de mensche-lijke rede hun gelding danken, hij zal zich principieel moeten stellen op het humanistisch standpunt, dat het verstand in zijn transcendentale denkkategorieën de souvereine wetgever der werkelijkheid is, hij zal moeten meemaken de zinfunctioneele vervalsching van den zin der gegeven werkelijkheid en met Kant moeten aannemen, dat ons slechts gegeven is een zinfunctioneele chaos van zinnelijke indrukken, hij zal zich moeten verstrikken in deze grond-antinomie van het vorm-materieschema, dat alle subjectieve zinfuncties der werkelijkheid door natuurwetenschappelijke (in haar zin-synthesis nog grondig misduide) denkkategorieën worden beheerscht!

Ik stel dit alles voorloopig slechts vast, om aan te toonen, dat de verbinding van het Kantiaansche ervaringsbegrip met een Christelijk normbegrip aan een innerlijke contradictie lijdt, die nog veel gecompliceerder is dan de verbinding van het Kantiaansche

(3) De volle lijdelijke realiteit heeft m. i. haar boventijdelijken zinvolheid in den (in Christus herboren) religieuzen wortel van het menschengeslaeht, die zieh in den kosmischen tijd breekt in de verschillende zinkringen van getal, ruimte, beweging, organisch leven, gevoelig bewustzijn, analysis, historische ontwikkeling, taal (symbolische beteekening), omgang, waardevereffenend sparen, schoone harmonie, vergelding (recht), liefdesgezindheid en geloof.

169 ervaringsbegrip met het Kantiaansche (in het humanistisch persoonlijkheidsideaal gefundeerd) normbegrip. Want het Kantiaansche ervaringsbegrip hangt met het Kantiaansche normbegrip ten nauwste samen. Men kan niet het eerste handhaven en het tweede verwerpen !

In een derde paragraaf onderzoekt de heer Roze-MOND de beteekenis van Kant’s Kritik der praktischen Vernunft en eerst hier neemt hij kritisch tegen Kant stelling. Dit gedeelte behoort met zijn beschouwingen over Kant’s rechtsphilosophie tot de belangrijkste van zijn proefschrift en geeft blijk van meer dan gewone scherpzinnigheid en een uitgebreide studie van de geschriften van den Koningsberger wijsgeer.

Wat heeft de schrijver tegen Kant’s autonome moraal in te brengen?

Hij meent, dat deze moraal niet alleen voor den wetenschappelijken geest, maar voor ieder, die haar verwerpen wil, voldoende fundeering mist, anders dan Kant’s kenniskritiek, die volgens hem in haar grondgedachten dwingend bewezen is.

Wanneer Kant zegt, dat „der Grundsatz der Sittlichkeit langst in aller Menschen Vernunft gewesen ist”, dan spreekt hij uit, wat in strijd is met zijn eigen theorie, omdat het ethisch gebod niet uit de ervaring gekend kan worden”. Dit argument kan intusschen Kant niet treffen, want ook de synthetische oordeelen a priori, waardoor de theoretische rede de natuur de wet zou voorschrijven, rusten in Kant’s systeem niet op ervaring, maar maken omgekeerd zelve de ervaring eerst mogelijk. Zoo kan men, in Kant’s gedachtengang blijvend, zeggen, dat alle zedelijke „Maximen” haar ethisch karakter eerst ontleenen aan het autonomie-

principe, dat dus in transcendentalen zin zedelijkheid

170

eerst mogelijk zou maken. Overigens is Kant de eerste om te erkennen, dat dit principe niet theoretisch bewijsbaar is, doch veeleer slechts in een algemeengeldig rede-geloof gevat kan worden. Het autonomieprincipe kan niet op ervaring worden betrokken, wijl Kant’s werkelijkheids- en ervaringsbegrip die mogelijkheid uitsluit. Kant is hier dus geenszins inconsequent, gelijk schrijver (pag. 26) meent, doch blijft geheel in den lijn van zijn transcendentaal-idealistischen gedachtegang.

De heer Rozemond ziet scherp de antinomie, waarin Kant’s autonome moraal zich verstrikt, doordat zij de mogelijkheid eener concretiseering tot positieve moraal mist. Die mogelijkheid is inderdaad uitgesloten, omdat Kant zijn „noumenale wereld” in een zin- synthetische hypostase uit den kosmischen zin-samen-hang (waarin de redelijk-zedelijke zinfunctie alleen materieelen zin heeft) heeft uitgerukt. Iedere betrekking met de natuurfuncties heft in Kant’s gedachtegang de autonomie der vrije persoonlijkheid op. De antinomie, die hieruit in Kant’s practische philosophie ontspringt, is zoo te formuleeren, dat de kategorische imperatief eenerzijds geen zinsverband met de natuurlijke werkelijkheidsfuncties mag hebben, wanneer het humanistisch autonomieprincipe gehandhaafd zal blijven, doch anderzijds weer dit zinsverband eischt, zal de zedelijke grondwet inderdaad het menschelijk handelen concreet kunnen reguleeren. In de Typik der reinen praktischen Urteilskraft heeft Kant gepoogd deze antinomie op te lossen. De idee is slechts op verstandsbegrippen, niet op zinnelijke ervaring te betrekken. Een schematiseering der practische idee in den trant van het schematisme der verstandsbegrippen is dus uitgesloten. Kant wil echter de zedewet in

171

haar abstract-logische formuleering betrekken op den blooten vorm eener natuurwet, die dan als type der zedewet wordt gequalificeerd. De natuurwet zelve kan op „Gegenstände der Sinne” in concreto worden betrokken. Het springt echter in het oog, dat door een betrekking van de kategorische imperatief bloot op den logischen vorm der natuurwet, de mogelijkheid harer toepassing op concrete handelingen niet is aangetoond. Immers al kan, in Kant’s gedachtegang, de natuurwet op empirische handelingen in concreto worden betrokken, zij kan dit alleen door middel van hare schematiseering in den tijd. De bloote vorm der natunrmet daarentegen kan als zoodanig, d. w. z. zonder schematiseering, juist niet op zinnelijke ervaring worden toegepast. Zij is volgens Kant’s eigen uitspraak niets anders dan de vorm „der Gesetzmässigkeit überhaupt”. De geheele operatie der „Typik der reinen praktischen Vernunft” komt dan ook neer op de banteering van het verabsoluteerde analytisch „principium contradictiohis”, op het zedelijk handelen, dat uiteraard geen synthetische resultaten kan geven. Wij herhalen hier echter nogmaals, dat deze antinomie slechts de consequentie is van Kant’s onhoudbaar werkelijkheids- en ervaringsbegrip.

Wanneer derhalve de heer Rozemond schrijft: „Ook op ethisch gebied is ervaring volstrekt niet „Mutter des Scheins”, doch kan zij zeer wel moeder der wijsheid heeten” (blz. 32), dan kan hij deze stelling niet handhaven bij gelijktijdige aanvaarding van Kant’s kenniskritiek en indien hij zulks toch beproeft, zal hij zich in een net van antinomieën moeten verwarren.

Het is duidelijk, en ik vermeld dit met bijzondere waardeering, dat de schrijver Kant’s autonomieprin-cipe en daarmede Kant’s normbegrip verwerpt. Hij

Themis, XCUI (ligt;32). 2e st.

11*

172 acht de gelding der norm gefundeerd in God’s souvereinen wil en komt tot de conclusie, dat „de mensch moet zijn autonoom en heteronoom tegelijk, d. w. z. vrij om zich te laten hinden door het doel en de taak die hem gegeven zijn”.

Het valt mij intusschen op, dat de schrijver bij zijn bestrijding van Kant’s autonomieprincipe en van zijn leer van het „hoogste goed” goeddeels het gebied der immanente kritiek verlaat en dat der transcendente kritiek vanuit Christelijk standpunt betreedt. En dat terwijl juist op dit gebied de immanente kritiek in den vorm van de methode, immanente antinomieën in Kant’s stelsel aan te wijzen, zoo scherp doel had kunnen treffen.

De diepere grond van deze s/echts-transcendente kritiek blijkt hier te liggen, dat schrijver Kant’s standpunt aanvaardt, dat de ethische ideeën niet theoretisch bewijsbaar zijn. Maar hier blijkt nog eens ten overvloede, dat schrijver, hoezeer hij zich in zijn normbegrip van Kant tracht los te maken, met zijn wijs-geerige gedachten nog diep in het „kriticisme” is geworteld. Hij heeft niet gezien, dat ook Kant’s theoretische philosophie in een „geloofsovertuiging” is gegrond, die als een „humanistische” met de Christelijke levens- en wereldbeschouwing onvereenigbaar is. Hij heeft niet gezien, dat de theoretische waarheid steeds in de absolute religieuze waarheid is gefundeerd en dat daarmede een wezenlijk „neutrale” kennistheorie een illusie is van een wereldbeschouwing, die in de zelfgenoegzaamheid der immanente redefuncties is gegrond.

In de vierde paragraaf van het eerste deel geeft de schrijver een zeer serieuze analyse van Kant’s rechts-philosophie. Bij zijn kritiek op Kant raakt hij nu het

173 kernprobleem van zijn proefschrift aan: de verhouding van „norm” en „feit”.

Reeds in de derde paragraaf had de schrijver gewezen op de noodzakelijkheid, de norm met de erva-ringswerkelijkheid in verband te brengen. Thans echter snijdt hij dieper in dit probleem.

Schrijver verwijt Kant, dat hij in zijn moraal- en rechtsphilosophie nog diep in den geest der „Aufklärung” steekt, door niet te rekenen met de historische werkelijkheid. Men kan met deze kritiek instemmen, ook wanneer men erkent, dat Kant juist anderzijds in zijn practische wijsbegeerte principieel met den geest der „Aufklärung”, die getypeerd is door een volstrekte suprematie van het wetenschapsideaal, gebroken heeft. De vraag is echter, hoe is Kant met aanvaarding van de transcendentale methode op dit punt te corrigeeren?

Schrijver knoopt aan bij Huber’s bekende theorie in zake de „Realien der Gesetzgebung” met de door Prof. SCHOLTEN daarin aangebrachte correctie. Prof. SCHOLTEN meent, dat in iederen rechtsregel tweeërlei samenkomt: rechtsidee en te regelen verhouding. De historie behoort dan bij het tweede element. Mr. RozEMONn is van meening, dat in deze formuleering nog te weinig beteekenis aan de historie is toegekend en dat de historie niet slechts beteekenis heeft voor de te regelen verhouding, maar ook voor de rechtsidee zelve. Dit is ongetwijfeld een hoogst belangrijk gezichtspunt en dat de schrijver het naar voren brengt, pleit zeker voor een scherpen wijsgeerigen blik.

Inderdaad is het probleem van den historischen zin fundamenteel voor dat der positiveering van normatieve beginselen tot concrete normen. Wie in de historische ontwikkeling slechts een aaneenrijging van

174 subjectieve feiten kan zien, heeft zieh reeds het inzicht in den zin der historie ontnomen.

Mr. Rozemond is van meening, dat in het probleem i. z. de normatieve beteekenis der historie minstens drie probleemstellingen zijn vervat: ten eerste de onderscheiding tusschen feit en norm, ten tweede de vraag of een feit normatief kan zijn en ten derde de vraag of er tusschen feiten en normen geenerlei brug ligt.

De schrijver aanvaardt zonder voorbehoud de onderscheiding tusschen feit en norm, gelijk ze onder neo-Kantiaanschen invloed zich heeft ingeburgerd.

„Opheffing van deze onderscheiding”, aldus schrijver, „beteekent de dood voor alle zedelijk leven en fatalistische berusting in het bestaande”.

Ik zou met verlof van den schrijver echter reeds hier de opmerking willen maken, dat wanneer men onderscheidingen wil maken, het altijd eerst goed is, zich af te vragen of deze onderscheidingen zin-vol zijn.

Ik wil nu maar aannemen, dat het begrip „norm” voor den schrijver voldoende omlijnd is, ook al ben ik inderdaad van meening, dat het abstracte normbegrip een logisch algemeen begrip zonder zin-omlij-ning is. Maar wat is de zin van een „feit”?

Ex origine kan een „feit” tegenover een norm geen gelijkwaardige vergelijkingsgrootheid zijn. In de „Tatsächlichkeit” zag Kant niets anders dan de empirische toevalligheid. Het is echter juist Kant’s meening, dat wij van zulk een „Tatsächlichkeit” eerst in den vorm der algemeengeldige wetmatigheid ervaring kunnen verkrijgen.

M. a. w. een feit verschijnt bij Kant altijd in den vorm der natuurwetmatigheid. De ware tegenstelling wordt op Kantiaansch standpunt dus niet weerge-

175

geven door feiten en normen, maar door natuurwetten en normen. Daarnaast staat bij Kant de fundamen-teele onderscheiding (die tegelijk een tegenstelling inhoudt) tusschen wetmatige vorm en feitelijke materie onzer ervaring, die ex origine tot het theoretisch gezichtspunt behoort.

Een feit naar de zuivere subjectieve zijde (in onder- / scheiding van zijn wetszijde) genomen, heeft inder- \ daad geen zin, daar alle zin ons slechts in de onver- ó brekelijke correlatie van wets- en subjectszijde ge- // geven is. Zulks komt duidelijk uit in de voorbeelden, die schrijver zelve geeft:

„Het ontbreken van elke onderscheiding tusschen feit en norm”, aldus betoogt hij, „zou voeren tot uitspraken als: A is minister, dus moet hij minister zijn; B is dictator, dronkaard, epilepticus, dus moet hij dictator, dronkaard, epilepticus zijn, enz.”.

Maar als ik zeg: „A is minister”, dan heeft het „feit” dat ik hier constateer, ongetwijfeld o. a. juridisch-normatieven zin. Want het „ministerschap” is onder rechtsgezichtspunt beschouwd, een rechtsfiguur. En deze juridisch normatieve zin van het „ministerschap” ware niet bestaanbaar, als het zijn van minister een bloote subjectieve feitelijkheid ware. Slechts onder vigeur van rechtsnormen heeft het zin het oordeel uit te spreken: A is minister. Evenzoo ligt in het subjectieve zijn van dronkaard, epilepticus een zin opgesloten, die slechts onder vigeur eener wetmatigheid (’t zij norm-, ’t zij natuurwetmatigheid) bestaan kan. Men ziet dan echter tegelijk in, dat een scheiding van feiten en normen als exclusief Entweder-Oder geen houdbaren zin kan hebben.

De conclusie van het oordeel „A is minister”, tot „A behoort minister te zijn” beteekent dus geenszins

176

een ongeoorloofde uitwissching van de grenzen tus-schen „feit” en „norm”; om de fout in deze conclusie aan te toonen, zou ik eigelijk eerst moeten weten, welken zin men in het oordeel: „A behoort minister te zijn” legt. Is deze zin b.v. „A’s bekwaamheid maakt hem tot den geschikten man bij uitstek voor dezen hoogen post”, dan ligt de fout in de conclusie alleen hierin, dat ik die bekwaamheid niet zonder meer mag onderstellen bij hem, die het ambt wettig bekleedt, dat m. a. w. aan het logisch beginsel van den toereikenden grond in mijn conclusie niet voldaan is.

Neem ik nu een ander voorbeeld. Ik concludeer uit de omstandigheid, dat B een dronkaard is tot het oordeel „A^behoort een dronkaard te zijn”. Het is duidelijk, dat hier het oordeel, dat het „zoo behooren” uitspreekt een „contradictio in terminis” bevat. Niet wegens de overschrijding van de grenzen tusschen feit en norm, maar juist omdat het zijn van dronkaard een feit met (onder meer) normatieven zin is, inzoo-verre het in strijd is met de zedelijke norm der matigheid.

Natuurlijk kan ik dit feit ook naar de natuurzijde bezien, b.v. onder het licht van de erfelijkheidswetten. Vat ik in dezen zin het oordeel „B is een dronkaard”, dan ligt de fout in mijn conclusie hierin, dat ik uit een natuurwetmatigheid concludeer tot een zedelijk behooren, wat uiteraard on-zinnig is, daar de zedelijke norm weliswaar op het zin-substraat der natuurwetten rust, maar een biotische wet een geheel anderen zin dan een zedelijke norm bezit.

Zooveel om te doen zien, dat de tegenstelling normfeit niet slechts aanvechtbaar, maar eenvoudig in haar zin ondoordacht is.

Schrijver vat nu de tweede door hem ingevoerde

177 probleemstelling op: de vraag of een feit normatieve beteekenis kan bezitten.

Deze vraagstelling kan eigenlijk alleen vruchtbaar worden genoemd, wanneer men eerst in den bovenbedoelden zin het begrip „feit” nader omlijnt.

Bedoelt men met feit weder de subjectieve indivi-dueele zijde van een werkelijken toestand of werkelijk gebeuren, dan moet ook het normatief karakter in subjectieven zin worden genomen, maar we zagen reeds, dat zulks slechts mogelijk is, als men erkent, dat een s/ech/s-subjectieve feitelijkheid een contradictie in zich zelve is. Van een onzedelijke gedraging in subjectieven zin kan ik slechts spreken, inzooverre ik erken, dat de zedelijke norm de subjectieve zedelijke werkelijkheidsfunctie als wet reguleert, dat de subjectiviteit in dit opzicht aan de norm onderworpen is. Totaal onhoudbaar moet echter zijn de verwarring van subjectieve normativiteit in dezen zin met de norm, waaraan zij onderworpen is.

Mr. Rozemond doet echter geen poging in dit opzicht klaarheid te scheppen, maar blijft in zijn tweede probleemstelling zonder meer spreken van de normatieve beteekenis van feiten.

Hij beroept zich op Mr. Leendertz, die in zijn proefschrift over „De grond van het Overheidsgezag in de Antirevolutionaire Staatsleer”, dat overigens geheel op de neo-Kantiaansche tegenstelling tusschen „norm” en „feit” is gebouwd, nochtans heeft toegegeven, dat een bepaald feit in iemands persoonlijk leven tegelijkertijd voor hem een normatieve beteekenis kan hebben. Als voorbeeld wordt genoemd de volgende redeneering: „Helena is mijn vrouw, dit is voor ieder ander een bloot feit, maar voor mij beteekent dit, dat,

12

178 af gezien van wat hierover kerk, zede en wet zeggen, Helena ook mijn vrouw moet zijn”.

Ja „Mit Worten läszt sich trefflich streiten”. Ik wil wel hekennen, dat ik met dit voorbeeld geen logischen gedachtegang meer verbinden kan, omdat hier met de begrippen „feit” en „norm” een waar spel van stuivertje verwisselen wordt gespeeld. Wat beteekent hier „bloot feit” (4) en wat, dat dit „feit” voor mij den zin heeft, dat Helena ook mijn vrouw moet zijn? (5)

Schrijver werpt zich echter gaarne op dit voorbeeld, om Mr. Leendertz van een onbegrijpelijke inconsequentie te beschuldigen, inzooverre deze datgene wat voor hem denkbaar is op het gebied van het persoonlijk leven ook niet als denkbaar aanvaardt op het gebied van recht en politiek.

Voor mij is niets „denkbaar”, waarmede ik niet een eendmdigen zin kan verbinden. Wanneer feit het eene oogenblik „bloot feit”, het andere oogenblik „norm” kan beteekenen, dan komt het mij voor, dat men beter dit geheele woord „feit” uit een wetenschappe-

• (4) nbsp;nbsp;nbsp;Dat Helena mijn vrouw is, kan zeker geen hloot-subjectieve feitelijkheid zijn. Reeds uit rechtsgezichtpunt is de concrete, indi-vidueele huwelijksverhouding een verhouding onder normen, die ook voor derden essentieele beteekenis hebben.

• (5) nbsp;nbsp;nbsp;Men kan natuurlijk „een leiding Gods” in zijn leven zien, die zich uitdrukt in het geloof : „Deze vrouw was voor mij door God’s voorzienigheid bestemdquot;. Maar God’s voorzienigheid gaat inderdaad — Mr. Leendertz heeft er terecht op gewezen — over alles en het valt niet in te zien, hoe men in deze bestemming een specifieken normatieven (bedoeld zal wel zijn zedeZi/A-normatieven) zin kan leggen. Ieder gcloovig Christen zal bovendien beamen, dat God ook in concreto man en vrouw voor elkander bestemd heeft, zoodat het geen zin heeft te zeggen, dat voor mij persoonlijk het feit, dat Helena mijn vrouw is, meer beteekent dan een bloote feitelijkheid, wat het voor ieder ander slechts zou zijn.

179 lijk betoog kan elimineeren, daar het niets dan verwarring sticht.

Thans vat de schrijver zijn derde probleemstelling op, n.l. de vraag of er tusschen feiten en normen generlei brug ligt.

Het moet nu wel duidelijk zijn geworden, dat ook deze probleemstelling eenduidige preciseering mist.

Schrijver houdt dus vast aan de scherpe onderscheiding tusschen normen en feiten, zonder dat we eigenlijk weten, wat hij onder feiten verstaat, maar wil nu aantoonen, dat er een brug tusschen norm en feit bestaat.

Hij geeft het voorbeeld van iemand, die na een zuiver aan de lust gewijd leven, zich voortaan door den plicht wil laten leiden. Dan komt deze man ook met het zuiverste verlangen naar plichtsvervulling, wanneer hij niets heeft dan Kant’s kategorische imperatief en zich zooals Kant wilde, slechts mag laten leiden door de rede en niet door de ervaring, tot niets dan een jammerlijke wil- en richtingloosheid. Hij zal dus naar een concrete, het algemeene beginsel indi-vidualiseerende norm moeten zoeken. En daarvoor is volstrekt noodzakelijk, dat hij zich kennis verwerft, voorloopig in het algemeen, omtrent de mogelijkheden in hem zelf en in de wereld. „Deze man zoekt dus zijn norm, waarvan hij reeds weet, dat zij in het algemeen beveelt „Dien” en daarbij helpt hem de kennis van feiten als goede of slechte gezondheid, mate van intellect, positie der ouders, beschikbare middelen, hygiënische toestanden in Afrika, sociale misbruiken elders, vraag naar landbouwers in Canada en eindeloos veel meer”.

En nu meent de schrijver: „Hier is dus de derde probleemstelling gegeven. Hier is geen verwarring

180

van norm en feit; hier wordt ook niet een feit zonder meer tegelijk normatief geacht; hier zijn de feiten in de concrete norm opgenomen, hier hehben zij gediend om de norm te concretiseeren, die anders nooit tot gebruik in het leven geschikt zou worden. Niet anders gebeurt bij het recht, dat ook dienen wil en dat beschermen wil het doel, waarnaar de mensch zijn leven (o. a. door middel van het recht) wil ordenen. De wetgever b.v., die concrete normen scheppen moet, gaat op dezelfde wijze te werk, om een algemeene norm in de gegeven situatie werkelijk te doen dienen” (blz. 66). Schrijver meent nu, dat aan deze derde probleemstelling in onderscheiding van de beide andere, onvoldoende aandacht is gewijd.

Wij wezen er reeds op, dat de schrijver onder de zeer onpreciese formuleering van zijn derde probleemstelling inderdaad een uiterst belangrijk vraagstuk aanroert: nl. hoe zich de algemeene norm-beginselen positiveeren en mdividualiseeren tot den vollen con-creten norm-zin.

Maar het valt niet te verwachten, dat de schrijver klaarheid in dit probleem vermag te brengen, wanneer hij het wil herleiden tot de zeer onklare vraagstelling in zake de mogelijkheid eener synthese van normen en feiten. Hij meent, dat feit en norm inderdaad tot verschillende „gebieden” behooren van het menschelijk kennen, maar dat deze „gebieden” niet onafhankelijk van elkander zijn.

Ik beken weder eerlijk, dat ik er niets van begrijp, hoe schrijver zich een gebied van feiten, naast een gebied van normen denkt.

Vermoedelijk bedoelt hij hier met „feiten”: natuur-wetmatige functies van de volle werkelijkheid en dan bedoelt hij met zijn twee „kengebieden” vermoedelijk

181 die van de natuur- en die van de normwetenschappen.

Maar vlak daarop spreekt hij van normen, die „vóór” en die „achter” de werkelijkheid zouden liggen en noemt als voorbeeld van de eerste b.v. de „geometrische”.

Zijn dan plotseling de ruimtewetten tot „normen” gepromoveerd, of bedoelt schrijver de zin-synthe-tische oordeelen over de ruimte?

Deze laatste dragen naar hun zin-synthetisch oordee/.vkarakter inderdaad normatieven zin, maar schrijver kan toch niet volhouden, dat de „empirische werkelijkheid” (d. w. z. de psychische zijde van de volle werkelijkheid) afhankelijk zoude zijn van normen voor onze geometrisch-wetenschappelijke kennis?

Dit alles getuigt van een gemis aan scholing in een wezenlijk kosmologisch denken.

Schrijver bedoelt met „normen, die achter de (empirische) werkelijkheid liggen”, zulke, die van de werkelijkheid afhankelijk zijn en minstens even samengesteld als de werkelijkheid. Schrijver haalt hier de opvatting aan van den heer Loen, in diens proefschrift „Wijsbegeerte en Werkelijkheid” ontwikkeld.

Hier komt inderdaad het zoo eminent belangrijk kosmologisch fundeeringsprohleem aan de orde, dat overigens met de tegenstelling van norm en feit niets van doen heeft.

Alle normatieve zinfuncties der volle tijdelijke werkelijkheid, te beginnen met de logische zijn naar weisen subjectszijde gefundeerd in de vóór-normatieve zinfuncties dier werkelijkheid (te beginnen met de zinfunctie voor het getal).

Die vóór-normatieve zinfuncties zijn dus naar weisen subjectszijde het noodwendig zin-substraat van de

182 normatieve zinfuncties en wel zoo, dat de laatste haar functioneelen zin niet kunnen openbaren buiten den door de kosmische tijdsorde geregelden zin-samen-hang met de laatste (6).

Tot die normatieve zinfuncties behoort ook de historische, want de historische zinfunctie is zelve in de logische gefundeerd, gelijk alle taalnormen, omgangs-normen, economische normen, aesthetische, juridische, zedelijke en geloofsnormen op hurt beurt in de historische zinfunctie zijn gefundeerd, ’t geen zich hierin openbaart, dat zij noodwendig het positiviteits-element in haar generale zinstructuur bezitten. De positiveering eischt steeds menschelijke vorming. Hier ligt inderdaad de sleutel tot kosmologische oplossing van het positiveeringsprobleem in de normatieve ivetskringen. Door het positiviteitselement in de zinstructuur der historische en na-historische wetskrin-gen zijn wets- en subjectszijde op een zeer bijzondere wijze met elkander samengeweven. Want aan de wets-zijde zijn slechts norm-beginselen gegeven, die subjectieve positiveering eischen door competente organen. Deze positiveering behoort dus principieel tot de wets-zijde, ofschoon ze een subjectieve werkzaamheid is.

Maar de schrijver is tot een wezenlijk kosmologische zin-analysis der werkelijkheid niet toegekomen.

(6) Deze sainenhang openbaart zich in de souvereine zinstructuur der wetskringen zelve, Inzooverre in die zinstructuur een zin-kem is aan te wijzen, die haar souvereiniteit in eigen kring handhaaft, en anderzijds onzelfstandige zin-elementen (zin-analogieën), die den samenhang met den zin van kosmisch vroegere en zulke (zln-antlcipaties), die den samenhang met den zin van kosmisch latere kringen handhaven. Zoo is b.v. in den ruimtezin het element der dimensionaliteit een zin-analogie, die terugwijst naar den getalszin en omgekeerd is de oneindige getalsfunctle een zin-anticipatie in den getalszin op den zin der ruimte, de differentiaalfunctie van het getal een zin-anticipatie op den zin der beweging enz.

183

Hij blijft verstrikt in het Kantiaansche vorm-materie-schema en in de neo-Kantiaansche tegenstelling van norm en feit.

Hij ziet „een substantleele afhankelijkheidsverhouding” tusschen de nonnen achter de werkelijkheid en de feiten.

„Tot deze normen”, zoo schrijft hij, „behooren de concrete normen op het gebied van zedelijkheid en recht en daar tot de feiten, waarvan de normen substantieel afhankelijk zijn, ook de historie behoort, heeft de historie b.v. op rechtsgebied deze dubbele beteekenis, dat zij inhoud geeft aan de rechtsnormen en tevens de te bewerken stof levert” (blz. 67).

Dat beteekent dus kort en goed, dat de schrijver de historie rekent tot het „gebied” der Kantiaansche natuur-ervaring en aan de historie normatieven zin ontzegt.

Maar heeft het soms in de vóór-normatieve functies der werkelijkheid zin van historie te spreken?

Zeker, men spreekt van „natuurlijke historie”, maar geen historicus rekent de „natuurlijke” historie tot den zin der geschiedenis.

Ik kan uiteraard binnen dit bestek niet dieper ingaan op het probleem van den zin der geschiedenis.

Ik moet hier volstaan met de opmerking, dat ik in het „historische” een in eigen kring souvereine zin-functie der volle tijdelijke werkelijkheid zie, die door den onherleidbaren zin „beschavingsontwikkeling” van alIe andere zinfuncties is onderscheiden en een eigen zin-functioneele wets- en subjectszijde bezit. Ik aanvaard dus historische ontwikkelingsnormen en kan ter adstructie van mijn opvatting, dat we hier inderdaad met normen te doen hebben, in dit ver-

184 band (7) alleen wijzen op het feit, dat men onder „reactie” in den bekenden afkeurenden zin inderdaad niets anders verstaat, dan een subjectieve schending dezer normen. „Reactie” als afkeurenswaardige houding is primair een zich subjectief stellen tegen die typische ontwikkelingsnormen, die door de vormers der historie worden geconcretiseerd en daarin geposi-tiveerd uit de historische beginselen van liet tijdsbeeld.

Wie b.v. een poging zou willen wagen, zij ’t al langs rechtmatigen weg, het Nederlandsche staatsleven terug te schroeven tot de periode van het „ancien régime”, zou inderdaad zich anti-normatief in historischen zin gedragen, hij zou zich subjectief stellen tegen historische ontwikkelingsnormen, in welker zin-substraat ons huidig staatsbestel is gefundeerd. Men zou hem terecht een verstokt „reactionair” noemen en daarin primair een historisch-normatief oordeel uitspreken.

Wie zou willen trachten de electriciteitstoepassing uit het moderne leven te doen verdwijnen, zou zich stellen tegen de normen der moderne beschavings-ontwikkeling en een inderdaad dwaze reactie voeren.

Alle wisseling in de beginselen der na-historische wetskringen (die der taal, die van omgang en verkeer, die van den economischen, aesthetischen, juridischen, moreelen en geloofskring) rust op het zin-substraat van historische ontwikkelingsnormen. Het geheele positiveeringsprobleem in deze wetskringen kan eerst op de basis van den normatieven zin der historie worden verklaard.

Deze korte opmerkingen mogen in dit verband vol-

(7) Een uitvoerige zin-analyse der historische ontwikkeling geef ik in mijn spoedig verschijnend werk: Philosophie der Wetsidee.

185 staan, om aan te toonen, dat een opvatting van de historie als een natuur-feitelijkheid ten eenenmale onhoudbaar is, gelijk van neo-Kantiaansch standpunt deze opvatting reeds door Rickert is weelegd.

De heer Rozemond is echter blijkbaar nog in deze opvatting bevangen gebleven, waar hij „de historische feiten” brengt onder het gezichtspunt van de „eigenmachtigheid der empirische werkelijkheid”.

Hoe wil hij nu zijn brug bouwen tusschen de normen van recht, politiek en zedelijkheid eenerzijds en de „historische feiten” anderzijds?

Door het Kantiaansche vorm-materieschema !

De historische feiten wil hij laten fungeeren als materie van de vormen van recht, zedelijkheid enz., zij worden bij hem de „materie der normen”.

Zoo komt hij in deze paragraaf tot deze merkwaardige conclusie, dat Kant’s verdienste is: „ontdekking der transcendentale methode, zijn fout is, dat hij die methode ontrouw werd en daardoor op practisch gebied telkens zijn toevlucht moest nemen tot meta-physiek in de door hemzelf gewraakte beteekenis van dit woord” (blz. 68).

Ik toonde reeds vroeger aan, dat dit verwijt aan het adres van Kant geheel ongegrond is.

De weg, dien schrijver uit wil, om het noodzakelijk dualisme tusschen natuur en vrijheid in Kant’s systeem te overbruggen, is niet oorspronkelijk in de rechtsphilosophie.

De neo-Kantiaan Rudolph Stammler heeft hem het eerst gewezen en hetzelfde verwijt tegen Kant’s rechtsphilosophie gericht.

Maar iedere poging het kenkritisch Kantiaansche vorm-materieschema in de normatieve wetenschappen te introduceeren verstrikt zich in de antinomieën

186 tusschen natuur-noodwendigheid en vrijheid, die Kant juist wilde ontzeilen door zijn isoleering van phaenomenon en noumenon.

Het vorm-inaterieschema is niet zonder meer uit de Kantiaansche kenniskritiek over te hevelen in de z.g.n. „practische wijsbegeerte”.

Daaraan staat Kant’s ervaringsbegrip in den weg.

In Kant’s gedachtegang kan een „norm” nimmer op „ervaring” worden betrokken, daar onze ervaring ons niets dan natuurwetmatigheid kan leeren.

Wil men nu de „historische feiten” onder Kant’s ervaringsbegrip brengen en tegelijkertijd die feiten tot materie der normen proclameeren, dan ontstaat de volgende gecompliceerde antinomie:

1“. de historische feiten worden als natuurfeiten onder natuur-wetmatigheid beschouwd, maar tegelijk als materie van normen gevat.

Deze „materie” is dan echter een zeer bijzondere „materie”, e. w. een reeds (in Kant’s gedachtegang) door natuurcausale denkkategorieën geordende.

2“. Wordt nu de „norm” als „vorm” dezer gecompliceerde „materie” gevat, dan wordt dus de norm tot wet der natuur geproclameerd, wat een tegenspraak in zich zelve inhoudt.

Reeds in Kant’s kenniskritiek schuilt in het materie-begrip een antinomie.

Immers de „materie der ervaring” is bij Kant het geheel der nog niet wetmatig geordende psychisch-zinnelijke indrukken.

Psychische indrukken kunnen slechts onder zin-functioneel psychische wetmatigheid staan en ook eerst in samenhang met deze wetmatigheid gevat worden.

Kant onderwerpt echter de psychisch-functioneele

187 indrukken behalve aan de psychische aanschouwingsvormen (ruimte en tijd), die zeker niet de rol van psychische wetten kunnen vervullen, aan de natuurwetenschappelijke denkkategorieën.

Maar de psychisch-zinnelijke indrukken (als psychische objectiveering van physische en biotische functies der werkelijkheid) kunnen zich als zinfunctio-neele werkelijkheidsfuncties zeker niet naar physicale denkkategorieën richten. De antinomie ontstaat hier, gelijk steeds, door overschrijding der zingrenzen tus-schen de verschillende wetskringen.

Bovendien moet in Kant’s gedachtegang de waarheid worden miskend, dat reeds in de kategorieën zelve een zinsynthesis aanwezig is, die ze eerst tot natuurwetenschappelijke kenniskategorieën stempelt. Ze blijven als zoodanig bij Kant een „rein-logisch” karakter behouden.

Uit een simpele zin-synthesis van logische en psychische bewustzijnsfuncties laat zich nimmer de mogelijkheid van mathematische en physicale kennis verklaren.

De mathesis b.v. opereert niet met het psychisch ruimtebeeld, maar met den zin-souvereinen ruimte-zin, de physica opereert niet met het aanschouwelijk materiebeeld, dat in het ruimtebeeld is gegeven, maar met den niet-aanschouwelijken energetischen zin, die de materie-ruimte zelve in haar eigenschappen bepaalt, enz. enz.

Daarom is Kant’s kenniskritiek door de moderne mathesis en natuurwetenschap nog niet „weerlegd”, maar deze vakwetenschappen kunnen in hun moderne ontwikkeling met Kant’s kenkritiek niets meer aanvangen, daar die kritiek de mogelijkheid hunner typische kennisresultaten niet kan verklaren.

Thfimis, XCIIT (1982), 2e st.

188

Voor hen, die Kant’s vorm-materieschema op de normatieve kengebieden willen hanteeren, wordt de zaak intusschen nog veel bedenkelijker. Wij weten aan welke begripsverschuiving Stammler zich schuldig maakte, toen hij het sociaal-economisch leven tot materie van den rechtsvorm proclameerde en daarmede het historisch materialisme poogde te weerleggen.

Na Max Weber’s vernietigende kritiek op dit spel met de begrippen vorm en materie behoeven wij over dit punt niets meer te zeggen.

Wij wenschen hier slechts vast te stellen, dat ook Mr. RozEMOND geen poging heeft gedaan, om zijn toe-j)assing van het Kantiaansche matericbegrip op de „historische feiten” te rechtvaardigen en dat hij het kosmologisch zin-probleem, dat in de historische ontwikkeling ligt opgesloten, onaangeroerd heeft gelaten. Maar zonder kosmologische analyse van den zin der „historische feiten” mag men niet hopen het probleem i. z. de positiveering der normbeginselen tot oplossing te brengen.

Schrijver was inderdaad op het goede spoor, toen hij het fundeeringsprobleem van de rechts- en zede-normen opwierp, en dit is op zich zelf reeds een niet geringe verdienste van dit gedeelte van zijn proefschrift.

Hij is echter gederailleerd op zijn vasthouden aan Kant’s transcendentale methode en het vorm-materieschema.

De inhoud van concrete rechts- en zedenormen kan zelve slechts functioneelen rechts- en moraalzin dragen.

Toepassing van het normbegrip op recht en zedelijkheid beteekent immer een logicistische hyposta-

189 seering en die hypostase kan men niet ongedaan maken, door aan een logicistischen uorm de „historische feiten” tot inbond te geven.

Het Kantiaansche norm-begrip beteekent ex origine een elimineering van de in de kosmische wetsorde gegeven zinstructuren.

De zin van recht en zedelijkheid, hoezeer souverein in eigen kring, bestaat slechts in onverbrekelijken tijdelijken zin-samenhang met den zin hunner sub-straatskringen.

Het moderne rechtsbeginsel, b.v. wering van „abus de droit” bij de uitoefening van subjectieve rechten, is buiten zin-samenhang met de historische ontwikke-lingsnormen niet te vatten.

Maar daarom is dit rechtsbeginsel nog niet te analy-seeren in een inhoudsloozen rechtsvorm en een historische materie ! Het recht heeft geen zin als vorm.

In het humanistisch, kriticistisch vormbegrip belichaamt zich de H ßfii van de humanistische wijsbegeerte, die het souvereine denken in zijn „kate-gorieën” tot wetgever van den kosmos wil verheffen. De kosmos wordt afgebroken tot een chaos, waarin eerst de logos het licht der orde moet ontsteken.

De Christelijke kosmologie gaat uit van een kosmische, in God’s schepperswil gefundeerde, wetsorde voor de tijdelijke realiteit, een wetsorde, die zelve eerst het logisch denken in zijn eigen zinstructuur mogelijk maakt.

In de vijfde paragraaf behandelt de schrijver den invloed van Rousseau op Kant, in een zesde de houding van Kant tegenover de Fransche revolutie.

Ik behoef niet te zeggen, dat ik deze paragrafen waardeer uit het oogpunt van een accentueering van de concrete waarde der historie voor de staatkunde

190

tegenover Kant’s abstract rationalisme, een accen-tueering, die schrijver in nauw contact brengt met de antirevolutionaire geestesrichting.

’s Schrijvers zin voor de historische werkelijkheid, die hem zich telkens tegenover Kant en Rousseau aan de zijde van Burke doet scharen, heeft hem behoed voor het neo-Kantiaansche formalisme, gelijk ik in wezen achter zijn m. i. mislukte operatie met het vorm-materieschema op het gebied van recht en zedelijkheid een door mij gewaardeerde poging zie, om de anti-revolutionaire staatkunde te rechtvaardigen tegen het verwijt, dat zij feit en norm verwart.

Ik kan slechts den wensch uitspreken, dat schrijver in mijn scherpe kritiek op de wijze, waarop hij hier zijn pleidooi voert, geen afbrekende, maar opbouwende bedoeling zal zien, en dat hij het voor de staatkunde zoo uiterst fundamenteele vraagstuk in zake de verhouding tusschen geschiedenis en recht, nog eens van een andere zijde zal onderzoeken dan de door het neo-Kantianisme aangegevene.

Eerst in de zevende paragraaf volgt een kritische behandeling van Kant’s volkenbondsgedachte. Men ziet, hoezeer de schrijver zich moeite heeft gegeven, om deze kritische behandeling van zijn eigenlijk onderwerp behoorlijk wijsgeerig te fundeeren. Meer dan de helft van zijn geschrift is aan deze fundeerende inleiding gewijd.

Het komt niet bij mij op, den schrijver van deze schijnbare onevenwichtigheid in zijn geschrift een verwijt te maken.

Want een vruchtbare behandeling van Kant’s volkenbondsgedachte eischt nu eenmaal een meer dan oppervlakkig ingaan op het geheele wijsgeerig stelsel

191 van dezen grooten denker en dat is in kort bestek inderdaad onmogelijk.

Schrijver behandelt aan de hand van VoRLäNDER’s onderzoekingen allereerst de plaatsen uit Kant’s vroegere werken, waaruit blijkt, dat Kant zich reeds lang vóór het jaar 1795 (waarin „Zum eivigen Frieden” verscheen), ja reeds in zijn vóór-kritische periode met de volkenbondsgedachte heeft bezig gehouden.

Bij de bespreking van het belangrijke geschrift Idee (8) zu einer allgemeinen Geschichte in weltbür-gerlicher Absicht sluit schrijver zich aan bij de door VoRLâNDER verdedigde opvatting, dat de volkenbond daarin niet als zedelijke eisch, doch als historische noodzakelijkheid wordt gefundeerd (blz. 103), en dat deze gedachte terugkeert in „Zum ewigen Frieden”.

Deze opvatting komt mij met Gross (9) onjuist voor en niet te vereenigen met Kant’s in wezen idealistisch-moralistische rechtvaardiging van de vredesidee als „Idee des ewigen Friedens”.

Vergeten wij toch niet, dat Kant’s volkenbondsgedachte als gefundeerd in de idee van den eeuwigen vrede, inderdaad het einddoel van de rechtsleer binnen de grenzen der zuivere practische rede vormt. En de geheele practische philosophie van Kant is in strijd met iedere poging deze idee door de ervaring te willen rechtvaardigen.

De idee van den eeuwigen vrede is bij Kant een postulaat van de zuivere practische rede. Daarom maakt ze aanspraak op algemeengeldigheid, ze is een volmaakt apriorische norm, die als zoodanig nimmer op natuurcausale ervaring kan worden gegrond.

• (8) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. Rozemond schrijft ten onrechte „Ideen”.

• (9) nbsp;nbsp;nbsp;a. w. S. 172,

192

Toch is de door den heer Rozemond verdedigde opvatting veel verbreid, zelfs onder neo-Kantianen. Niet slechts VoRLäNDER, maar ook de socialist Max Adler (10) meent van de idee des eeuwigen vredes bij Kant: „sie tritt nicht als das Ziel ekstatischer Begeisterung auf, blosz getragen von dem, was sicher das Edelste, aber auch das Seltenste im geschichtlichen Leben wäre, getragen blosz von einer allgemeinen sittlichen Ueberzeugung, sondern sie ergibt sich aus einer fast nüchternen Erwägung, der Kausalität gesellschaftlicher Entwicklung” en hij gaat zelfs zoover de bewering neer te schrijven, dat „das Problem des ewigen Friedens schon bij Kant.....in erster Linie kein moralisches war, sondern, als ein Stück der gesellschaftlichen Entwicklung eben ein soziologisches Problem.....”.

Zoo wordt dus Kant, die toch wel als vader van het idealistisch pacifisme mag worden beschouwd, zelfs in het kamp van de naturalistische pacifisten ingedeeld !

Mr. Rozemond gaat zoover zeker niet. Ofschoon ook hij spreekt van een causaal-natuurwetenschappelijke fundeering der volkenbondsidee bij Kant, erkent hij, dat deze gedachtegang wordt doorbroken en verzacht door idealistische motieven. En op pag. 107 erkent hij ten aanzien van de idee van den eeuwigen vrede: „Euwig wil in dit verband ook niet zeggen een vrede, die eindeloos duurt, doch een vrede, waarvan de werkelijkheid overeenstemt met de Idee, zooals hij als een eeuwige norm en taak de menschheid voorgehouden wordt”. Daarmede neemt de schrijver re vera zijn

(10) Kanl und der ewige Friede (die Friedenswarte XXIV, 1924, S. 180 ff.

193 vroegere, VoRLâNDER nageschreven, opmerking i. z. de natuur-causale fundeering dezer idee weder terug.

Hoe is dan de misvatting i. z. een vermeend causaal-natuurwetenschappelijke fundeering van de volken-bondsgedachte bij Kant met name in zijn Idee zu einer allgemeinen Geschichte in welthürgerlicher Absicht te verklaren?

Doordat men zieh heeft laten misleiden door de eerste zinnen van dit geschrift, waar Kant schrijft: „Was man sich auch in metaphysischer Absicht für einen Begriff von der Freiheit des Willens machen mag, so sind doch die Erscheinungen desselben, die menschlichen Handlungen, ebensowohl, als jede andere Naturbegebenheit, nach allgemeinen Naturgesetzen bestimmt. Die Geschichte, welche sich mit der Erzählung dieser Erscheinungen beschäftigt, so tief auch deren Ursachen verborgen sein mögen, läszt dennoch von sich hoffen, dasz, wenn sie das Spiel des Freiheit des menschlichen Willens im Groszen betrachtet, sie einen regelmäszigen Gang derselben entdecken könne; und dasz auf die Art, was an einzelnen Subjekten verwickelt und regellos in die Augen fällt, an der ganzen Gattung noch als eine stetig fortgehende, obgleich langsame Entwickelung des ursprünglichen Anlagen derselben werde erkannt werden können” (11).

Maar Kant handelt hier inderdaad niet over een wetenschappelijk-natuurcausale kennis der geschiedenis, maar hij stelt de teleologische beschouwing in, die als bloot regulatief principe de geschiedenis be

eil) Kant’s Werke Grossherzog Wilhelm Ernst Ausg. I, 223.

13

194 oordeelt, alsof zij aan een „Naturabsicht” dienstbaar ware (12).

Wij bevinden ons in de schijnbaar natuur-causale geschiedbeschouwing van Kant dus inderdaad op het gebied der teleologische, oordeelskracht, die, gelijk bekend, bij den Koningsberger wijsgeer slechts de functie heeft, een subjectieve brug (zonder objectieve fundeering) tusschen de door een afgrond gescheiden rijken der natuur en der vrijheid te slaan.

De volkenbondsgedachte is bij Kant niet anders te zien, dan als toepassing van het reeds in zijn rechtsleer opgesteld practisch postulaat, dat men uit den natuurstaat in een burgerlijken staat behoort over te gaan, op de volgens hem in hun onderlinge verhoudingen nog in den „status naturalis” levende staten.

Bij de kritische bespreking van Kant’s Zum ewigen Frieden komt het zoo netelig probleem in zake de verhouding van politiek eenerzijds, zedelijke en rechtsnormen anderzijds aan de orde.

Voor Kant is deze verhouding duidelijk. De politiek als leer van de „Prinzipien der Staatsklugheit” heeft zich aan de autonome moraal en het „Vernunftrecht” der practische rede te onderwerpen. Vandaar, dat Kant de figuur van den „moralischen Politiker” aanvaardt, maar die van den „politischen Moralist” met afschuw van zich wijst.

„Der moralische Politiker wird es sich zum Grund-

(12) T. a. p. S. 224: „Es ist hier keine Auskunft für den Philosophen, als dasz, da er hei Menschen und ihrem Spiele im Groszen gar keine vernünftige eigene Absicht voraussetzen kann, er versuche, ob er nicht eine Nafurabsicht in diesem widersinnigen Ganze menschlicher Dinge entdecken könne; aus welcher von Geschöpfen, die ohne eigenen Plan verfahren, deunoch eine Geschichte nach einem bestimmten Plane der Natur möglich sei”.

195 salz machen: wenn einmal Gebrechen in der Staatsverfassung oder im Staatenverhältniss angetroffen werden, die man nicht hat verhüten können, so sei es Pflicht, vornehmlich für Staatsoberhaupten, dahin bedacht zu sein, wie sie, sobald wie möglich gebessert und dem Naturrecht, so wie es in der Idee der Vernunft uns zum Muster vor Augen steht, angemessen gemacht werden könne: sollte es auch ihrer Selbstsucht Aufopferungen kosten” schrijft Kant (13).

Het viel te verwachten, dat Mr. Rozemond zieh door deze simplistische constructie van de verhouding tus-schen politiek, rechts- en zedelijkheidsnormen niet bevredigd zou gevoelen.

Inderdaad valt over de geheele abstract natuurrechtelijke en ethische theorie der staatkunde de donkere slagschaduw van de idee der staatsraison, die zelfs in natuurrechtelijke werken van Grotius en Pufendorf als elementaire reactie tegen het onhistorisch rationalisme vaak ongemerkt naar voren komt.

De machtsidee in het leven der volkeren laat zich niet tot zwijgen brengen door een abstract rederecht.

Het probleem in zake de verhouding tusschen „staatsraison” en recht en moraal is een onoplosbaar probleem voor ieder, die in humanistischen trant den zin van recht en moraal uit den kosmischen samenhang der volle realiteit poogt uit te lichten.

Voor Kant bestaat dit probleem niet, omdat hij eenvoudig de knoop doorhakt ten bate van zijn rationalistische ethiek en hij bovendien den zin der politiek niet gevat heeft. De politiek is voor hem buiten haar abstract ethisch fundament niets dan een techniek „die viel Kenntnis der Natur erfordert, um ihrer

(13) V, 693.

196

Mechanismus zu dem gedachten Zweck zu benützen, und doch ist alle diese ungewiss in Ansehung ihres Resultats, den ewigen Frieden betreffend”.....

Hoe construeert nu de heer Rozemond de verhouding?

Hij ziet in Kant’s postulaat der practische rede, waarop de geheele volkenbondsgedachte bij dezen is gefundeerd: „Es soll kein Krieg seinquot;, een overspanning van den zedelijken eisch, een overspanning, die den rüstigen groei van het recht en speciaal van het volkenrecht schaden kan.

Ik sta hier geheel aan zijn zijde, doch beken, dat ’s schrijvers eigen constructie i. z. de verhouding van politiek, recht en moraal mij zeer onbevredigend toeschijnt, hetgeen m. i. uit de vroeger uitvoerig besproken wljsgeerige gebreken van zijn standpunt te verklaren valt.

Voor hem kan Kant’s postulaat slechts als een hypothetische imperatief gelden, die rekening houdt met doel en omstandigheden.

Welken zin moet echter deze imperatief dragen? Is ze een eisch der moraal, of een eisch des rechts, of een eisch der politiek en in welke verhouding denkt zich de schrijver deze drie gebieden?

Deze vraag mag inderdaad wel gesteld worden. Kant ziet ongetwijfeld in zijn „Es soll kein Krieg sein” een ideëelen rechtseisch. Prof. Heering in zijn veelbesproken werk „De zondeval van het Christendomquot; zag in dit postulaat een eisch der m. i. door hem in haar zin humanistisch verkeerde Christelijke moraal.

Wordt het postulaat als rechtseisch voorgedragen, dan aanvaardt men eenzelfden rechtsmaatstaf voor de rechtsverhoudingen binnen den staat als voor die tusschen de staten onderling. Wordt daarbij in het

197 scheppen van een uitwendigen vredestoestand de laatste zin des rechts gezien, dan is de consequentie onontwijkbaar, dat men bij doorvoering van dit postulaat den vrede tot eiken prijs moet nastreven.

Een dergelijk idealistisch pacifisme moet onaanvaardbaar zijn voor ieder, die in het recht meer ziet dan een middel tot het scheppen van een toestand van uitwendigen vrede en die erkent, dat de rechtsorde niet een abstract logicistisch eenerlei is, maar is opgebouwd in een ontzaggelijke differentiatie van interne structuurverschillen. De rechtsbeginselen, die voor het interne staatsverband gelden zijn naar hun structuur andere dan die, welke voor de private maat-schapsverhoudingen gelden en die welke in het volkenrechtelijk verkeer tusschen de staten van toepassing zijn, zijn naar hun interne zinstructuur van beide verscheiden (14).

(iewapende strijd tusschen onderdanen binnen den staat tast de staatsstructuur zelve aan en is daarom binnen een ordelijk staatsverband nimmer te verdedigen. Maar wie deze waarheid zonder meer op de volkenrechtelijke verhoudingen tusschen staten onderling zou overdragen, miskent ten eenenmale het structuurverschil tusschen volkenrecht en intern staatsrecht.

Slechts de voorstanders van een civitas maxima kunnen eigenlijk in dezen zin het „Es soll kein Krieg sein” als kategorische imperatief voor de internationale verhoudingen verdedigen.

(14) Ik moge voor een nadere adstructie van deze stelling verwijzen naar mijn verhandeling De structuur der Rechtsbeginselen en de Methode der Rechtswetenschap in het licht der Wetsidee (in Wetenschappelijke Bijdragen door Hoogleeraren der Vrije Uniuersi-teit, 1930). Thans ook naar mijn Crisis in de Staatsleer (1931).

198

De „eeuwige vrede” kan niet het „hoogste goed” zijn der internationale politiek!

Slechts de leuze „vrede door recht”, maar niet die van „recht door vrede” kan op dit gebied aanvaard worden.

Moraal, recht en politiek eischen ieder krachtens haar eigen zin de verwezenlijking van dit beginsel, het recht speciaal wijl de oorlog als „rechtsmiddel” nimmer zekerheid biedt voor de zegepraal van het recht. Maar Kant dwaalt fundamenteel, als hij meent, dat staten, die zich aan zijn kategorische imperatief „Es soll kein Krieg sein” niet onderwerpen, in een natuurstaat leven.

Het volkenrecht is een, zij ’t al gebrekkig, gepositi-veerd recht, dat ook den oorlogstoestand reguleert.

Mr. Rozemond geeft op de vraag in welken zin hij Kant’s postulaat als hypothetische imperatief wil laten gelden, feitelijk geen antwoord en zijn opvatting over de onderlinge verhouding van recht en politiek is zeer onhelder.

Hij ziet in de „politiek” „een deel van het reëele leven” en geeft zijn standpunt aldus weer: „De groote fout in Kant’s volkenbondsgedachte schijnt mij (echter), dat hij, door de theoretische overspanning van zijn rationeele rechtsleer, tot het begrip van werkelijk recht niet komen kan en dus ook niet inzag, dat de rechtsidee geen inhoud kan krijgen, zonder die te ontleenen aan ervaring en historie. Wanneer dus, zooals Kant wil, de politiek zich wil buigen voor moraal en recht, om van deze orders te ontvangen, dan bestaat het gevaar, dat het recht angstvallig zal moeten vragen naar den status quo om dien te handhaven, daar het „jedem das Seine nur sichern” moet. Tenzij het, verlost van den waan van Kant, inziet, dat

199 het slechts zal kunnen leiden binnen den kring van zijn mogelijkheden, d. w. z. wanneer het recht het reëele leven wil dienen, wat het alleen zal kunnen, wanneer het zich door dat reëele leven, waarvan de politiek een deel is, laat onderrichten en zijn concrete taak aanwijzen”.

En dan laat de schrijver de merkwaardige uitspraak volgen :

„Dan eerst wanneer het recht, niet boven, maar naast de politiek de concrete doeleinden van het leven dienen wil, daarbij gedeeltelijk bepaald door de resultaten eener reëele politiek, en deze op zijn beurt, als een werkelijke macht in het leven der menschheid, ten deele bepalend en corrigeerend, kan het recht rustig en gestadig groeien.”

Zie ik goed, dan volgt uit deze uitspraak in verband met ’s schrijvers vroeger besproken opvatting der „historische feiten” als deel der „eigenmachtige werkelijkheid”, dat de heer Rozemond de verhouding tusschen politiek en recht ziet als die van feit en norm en dat de politiek als historische feitelijkheid aan den rechtsvorm de materie moet bieden !

In de lijn van Kant’s, ook door schrijver gedeeld ervaringsbegrip, beteekent zulks, gelijk reeds opgemerkt, een inlijving van de staatkunde bij de natuur-iverkelijkheid!

Ik weet niet, of schrijver deze consequentie van zijn standpunt zelf heeft doorgedacht.

Zij is echter onontwijkbaar, wanneer men met schrijver de verhouding van politiek en recht tracht te wringen in het Kantiaansche vorm-materieschema.

De politiek hangt in haar zin ten nauwste samen met de structuur van den staat. De staat is een kosmisch verband, dat als geestelijke dingstructuur in

200

alle wetskringen zijn zinfuncties heeft, maar dat is gekarakteriseerd door zijn typisch historisch zinsub-straat, de machtsconcentratie, en door de in on-verhrekelijken zinsamenhang met dit zinsubstraat staande, individueele bestemmingsfunctie, de over-heids-rechtsfunctie.

Gelijk het kerkverband zijn bestemmingsfunctie heeft als (yc/oo/sgenieenschap, het bedrijfsverband als economische, de societeit als sociale gemeenschap, zoo is de staat eerst gequalificeerd door zijn bestemmingsfunctie als rech/sgemeenschap. Maar die rechts-functie van den staat is geen abstracte, maar ze is zin-individueel gefundeerd in de historische machtsorganisatie.

Waar nu de politiek ex origine bestaat in het bepalen van de richting van het staatsbestel, komt uiteraard in de politiek zelve de verhouding van recht tot macht in praegnanten zin naar voren.

Zoo laat zich verklaren, dat tegen een abstract rationalistische, natuurrechtelijke opvatting van de staatstaak zich immer de idee der staatsraison met elementaire kracht baan breekt.

De historische macht van den staat mag zelve niet naturalistisch worden gevat. Ze is in onderscheiding van de natuurkracht een geestelijk-normatieve factor, die een individueele historische roeping heeft te vervullen in de beschavingsontwikkeling der mensch-heid.

Het valt te betreuren, dat het historisch machtsbegrip veelzins is verward met de natuurkracht, die zelve slechts een zin-substraat is van de in wezen geestelijke macht en slechts haar middel is om haar roeping te vervullen.

De bestemming van den staat ligt niet in de macht.

201 maar in het recht. De zin-individueele rechtsfunctie is de leidende functie van het staatsverband, die al zijn andere zin-functies moet leiden in de richting op zijn rechtsbestemming.

Maar de staat moet krachtens zijn eigen verbands-structuur zijn historische machtsfunctie als substraat van zijn rechtsfunctie handhaven. Dat is het gezonde inzicht der antirevolutionaire staatkunde, dat met het vlakke neo-Kantiaansche schema van norm tegenover feit eenvoudig niet valt te benaderen.

Gelijk het gezin als in de natuur gegrond verband staat en valt met zijn typisch biotisch zinsubstraat in de sexeverhoudingen, zoo staat en valt het staatsverband met zijn historische machtsfunctie.

In de verhoudingen tusschen de staten onderling ligt het gevaar voor de hand, dat het machtbeginsel zich aan den teugel des rechts ontwringt en dat de staat in uitbreiding van zijn machtspositie zijn eigenlijke bestemming gaat zien.

Dan ontstaat de politiek van het imperialisme, die het recht tracht dienstbaar te maken aan de macht. De zonde werkt ook in het leven der staten zin-verstorend.

In de politieke betrekkingen tusschen de staten blijft echter een factor over, die de staten bezwaarlijk materialiter aan hun souvereine beoordeeling kunnen laten ontnemen, ook voorzoover ze erkennen, dat de macht in het leven der staten slechts het recht heeft te dienen (15).

(15) Hieraan is realiter ook door de regeling van de „Acte général” van 1928 (hoofdstuk 3) niets veranderd, daar de hier voorziene arbitrage van z.g.n. belangengeschillen door de verwijzing naar art. 38 van het Statuut van Hof, practisch neerkomt op hand-

202

Ook hierbij gaat het niet om een natuurfeitelijkheid, die men met de normen in synthese zou moeten brengen, maar om een factor, die zelve normatieven zin draagt. De staat mag zich niet in de vitale zijde van zijn machtspositie laten treffen, daar zijn individueele rechtstaak als staat ook in de internationale betrekkingen op zijn historisch machtssubstraat berust.

Het zwaard der gerechtigheid ontglipt aan een krachtelooze hand.

Uiteraard is hierbij de positie der „groote mogendheden” verschillend van die van kleine staten, wijl de eerste een leidende plaats in de internationale politiek bekleeden.

Het neo-Kantianisme heeft met zijn verwerping van den in de goddelijke wereldorde gegeven zin-systa-tischen samenhang ook het dingbegrip verworpen, dat het geheel ten onrechte met het metaphysiek (hypostatisch) substantiebegrip (16) heeft vereenzelvigd. Zoo ging het ook den staat functionalistisch vatten en vergat, dat de staat een geestelijke dingeenheid, een in de kosmische wetsorde gegrond verband is, dat nimmer in een abstracte, slechts zin-synthetisch (d. i. wetenschappelijk) te vatten zinfunctie kan opgaan.

De moderne functionalistische vereenzelving van staat en rechtsorde (Kelsen) is slechts een symptoom van de in de logos-hypostase gegronde verdringing van het dingbegrip door het functiebegrip (Cassirer). De realiteitsbeschouwing van dit functionalisme is having van den formeelen „status quo” voorzoover althans geen compromis tot stand komt.

(16) Het substantiebegrip is zelve een functionalistische hypostase. De dingeenheid echter is de individueele structuur der tüdelüke realiteit, die in een volmaakte zinsystase gegeven is. Vandaar, dat de naieve instelling in de realiteit, de werkelijkheid wel in „dingen” ziet, maar van „substanties” niets afweet !

203 dientengevolge individu-alistisch, zij hypostaseert in nominalistischen trant het individu.

Met het kriticistisch vorm-materieschema laat zich dit functionalisme zeker niet corrigeeren (Kelsen zelf hanteert het immers in zijn scherpe onderscheiding van „rechtsnormquot; en „rechtsinhoud\quot;).

Evenmin door een „dialectische” synthesis van natuur en norm, gelijk zulks door Litt en Smend in de moderne staatsleer is heproefd.

Tegen het geheele functionalistisch vorm-materieschema en tegen ieder standpunt, dat het synthetisch denken in de plaats van de kosmische wetsorde wil stellen, moet van Christelijk standpunt positie worden gekozen in de erkenning van de in de genoemde wetsorde gegronde alzijdige zinverhondenheid der tijdelijke werkelijkheid, die haar zinvolheid slechts vindt in den hoventijdelijken religieuzen wortel der schep-Ping-

Dan eerst kan ook de zin der politiek en hare verhouding tot recht en moraal bevredigend worden gevat.

De politiek is nimmer zinfunctioneel te vatten, wijl zij niet een bepaalde zin-zijde der staatsstructuur (b.v. de historische, sociale, economische of juridische), maar die staatsstructuur in haar volle systatische zin-eenheid omvat. Het statelijk recht is evenals de staatseconomie en de staats-historie slechts een zinfunctio-neele neerslag der politieke activiteit. De politiek kan dus nimmer, gelijk de heer Rozemond meent, naast het recht staan. De individueele rechtszin der staatsstructuur is veeleer haar leidende functie.

In de constructie van den heer Rozemond blijft noodzakelijk een schrille antinomie tusschen staatsraison en rechtsidee bestaan, want de politiek blijft in zijn

Thomis, XCIII (1932), 2e st.

13’

204

gedachtegang „eigenmachtige werkelijkheid” tegenover het recht. Wat blijft zoo echter over van de waarheid, dat alle reëele politiek op beginselgrondslag moet staan?

Ik mag de bespreking van het eerste deel van ’s schrijvers arbeid niet besluiten, zonder er op te wijzen, dat hij bij zijn kritische behandeling van Kant’s volkenbondsgedachte enkele belangrijke beschouwingen geeft, waarin hij op practische leemten in Kant’s plan van een „Föderalismus freier Staaten” wijst.

Inderdaad is het een fundamenteele leemte bij Kant, dat hij niet aangeeft door welke instantie de volkenbond het recht zal moeten handhaven. Kant zou uiteraard op dit verwijt antwoorden, dat zijn ontwerp een wijsgeerig karakter draagt en dat de „organisatie van den volkenbond” een technisch-politieke vraag is. Maar zulk een scheiding wijst slechts op het rationalisme in zijn rechtsleer en zijn miskenning van het wezenlijk verbandskarakter van den staat, welke Kant in de toelichting bij het tweede „definitiv Artikel” deed schrijven: „Völker, als Staaten, können wie einzelne Menschen beurteilt werden, die sich in ihren Naturzustände .... schon durch ihr Nebeneinandersein lädieren . . . .”.

De heer Rozemond wijst voorts op een fundamenteele moeilijkheid, die zich bij de rechtspraak door Kant’s statencongres zal voordoen, daar het telkens terreinen zal moeten betreden, „waar het recht nog niet heerscht, omdat daar nog geen algemeene rechtsopvatting bestaat”. Op dit punt kom ik hieronder terug.

Bij de bespreking van het derde „Definitivartikel” („Das Weitbürgerrecht soll auf Bedingungen der all-

205

gemeinen Hospitalität eingeschränkt sein”) wijst de schrijver op de practische moeilijkheden, die zieh bij liet immigratieprobleem voordoen.

Tenslotte bespreekt schrijver de beide „Zusätze” van „Zum ewigen Frieden”.

In de eerste „Von der Garantie des ewigen Friedens” ziet Kant deze garantie in de „doelmatige inrichting der natuur” en hier neemt Kant weder den vroeger besproken gedachtegang uit zijn „Idee zu einer allgemeiner Geschichte in weltbürgerlicher Absicht” op. Het is daarbij ongetwijfeld zeer merkwaardig, dat Kant in dit verband het bekende economisch argument aanvoert, dat in het moderne, naturalistisch pacifisme als panacee dienst doet, om de natuurnoodwendigheid van den groei der vredesgedachte aan te toonen. „Es ist der Handelsgeist”, aldus Kant „der mit dem Kriege nicht zusammen bestehen kann, und der früher oder später sich jedes Volkes bemächtigt”.

Intusschen, wij zagen reeds, dat hier inderdaad slechts de „teleologische oordeelskracht” en niet het natuurwetenschappelijk denken bij Kant aan het woord is en daarom is Mr. Rozemond’s verwijt, dat deze historiebeschouwing „onkritisch schijnt” niet gefundeerd.

Dat inderdaad achter het „economisch argument” niet de constateering van een wezenlijke natuurnoodzakelijkheid, maar een staatkundig postulaat schuilt, heeft Gkosz overtuigend aangetoond. Kant is echter niet in de fout zijner naturalistische antipoden vervallen, dit postulaat een natuurwetenschappelijken zin toe te dichten!

In het tweede gedeelte van zijn proefschrift behandelt schrijver achtereenvolgens: „Van Kant tot Wil-

206 son”, „Kant en Wilson”, „Kant’s plan en Wilson’s plan”, „De recente voorgeschiedenis van den Volkenbond” en „de Volkenbond”.

Schrijver heeft, naar hij erkent, voor het historisch gedeelte veel materiaal geput uit Fkied, Handbuch der Friedensbewegung.

Ik wil mij daarom beperken tot de vermelding van ’s schrijvers eigen beschouwingen.

Schrijver vestigt tegenover Vorlönder, die essenti-eele verwantschap tusschen Kant’s en Wilson’s vol-kenbondsgedachte meende te kunnen constateeren, m. i. terecht de aandacht op essentieele verschilpunten in persoonlijkheid en levensbeschouwing tusschen Iieide denkers.

Schrijver wijst er op, dat van een directen invloed van Kant op Wilson nauwelijks sprake kan zijn geweest. WiLSON was weinig wijsgeerig aangelegd. In zijn oordeel over Rousseau en de Fransche revolutie wijkt hij principieel van Kant af. Steeds heeft Wilson — en schrijver prijst dit terecht in hem — gewezen op het principieete verschil tusschen den Amerikaan-schen vrijheidsoorlog en de „Revolutie van 1789”.

Niet de idealist Rousseau, maar de practische historisch denkende staatsman Gladstone was zijn bewonderd voorbeeld.

De religieuze sfeer zijner opvoeding, waarop Wilson’s vader, een invloedrijk Presbyteriaansch predikant, het stempel drukte, deed hem in menig opzicht mijlen ver van den geest der verlichting afstaan. Toch wijst de heer Rozemond erop, dat er een element is in de beschouwingen van Wilson, dat doet denken aan het optimisme en het nivelleerend rationalisme der „Aufklärung”. Het is zijn optimistisch geloof in den goeden wil van de volkeren en zijn min of meer

207 idealistisch appèl op „morality” tegenover „expediency”, waardoor ook Wilson er toe neigt, met vage normen zich tevreden te stellen, ook al loopt daarnaast een sterk-concreet-historische draad door zijn denken.

Typeerend voor het gemis aan inzicht in de werkelijke politieke situatie is het ook door schrijver vermelde laatste van Wilson’s bekende 14 punten.

Bij het opstellen van dit punt, had de president zich nl. voorgesteld, dat de vrede rechtvaardig zou zijn en daardoor moest worden bestendigd door „mutual guarentees of political indépendance and territorial integrity to great en small states alike”. En daarom wilde Wilson ook in het pact (art. X) een directen waarborg van het Vredesverdrag opgenomen zien. Het vredesverdrag was intusschen niet wijs en rechtvaardig en terecht wijst Mr. Rozemond erop, dat garantie van den status quo nimmer waarborg kan zijn voor een rechtvaardige vrede. Typisch laat de schrijver volgen, dat „het een eisch van rechtmatigheid kan zijn, dat de status quo veranderd kan worden in verband met gewijzigde omstandigheden”.

Er blijft met dit al volgens schrijver een essentieel verschil tusschen Kant’s en Wilson’s vredesplannen.

Kant baseerde zijn Volkenbond op een opvatting van het maatschappelijk verdrag, zooals wij die aantreffen bij Rousseau; Wilson’s oorspronkelijk plan, was, gelijk bekend, den Volkenbond op te zetten als een wereldomvattende uitbreiding van de Mouroeleer en onder toepassing van de beginselen der Anieri-kaansche constitutie. En als gevolg van dit verschillend uitgangspunt, zien wij Kant en Wilson geheel uiteengaan in de gewichtige kwestie van de sanctie, die tot op dit oogenblik een brandend vraagstuk is in

208

en om den bestaanden Volkenbond en veel belang-rijker dan VoRLäNDER haar zag.

Ik acht ’s schrijvers opvatting ter zake in hoofdzaak juist.

Van belang zou ik het intusschen achten, indien de schrijver nader had gepreciseerd, wat hij bedoelt met zijn opmerking (blz. 165) „dat het een eisch van rechtmatigheid kan zijn, dat de status quo veranderd kan worden in verband met gewijzigde omstandigheden”. Is hier het woord „rechtmatigheid” met opzet gekozen ter erkenning van de clausuia rebus sic stantibus in volkenrechtelijke verdragen? Dan komen wij wel op een zeer epineus terrein en het zou niet goed zijn, wanneer de schrijver in een zoo uiterst ingewikkeld probleem maar even terloops positie zou hebben gekozen !

Tenslotte vermeld ik nog de conclusies, waartoe schrijver als resultaat van zijn vergelijkend onderzoek van Kant’s plan en den tegenwoordigen Volkenbond is gekomen.

Hij vestigt er terecht de aandacht op, dat de bestaande Volkenbond het resultaat is van allerlei strijdende inzichten en een geweldig complex van historische invloeden, zoodat het is uitgesloten, dat de opvatting van een man daarin gaaf zou zijn terug te vinden. Verder, dat Kant zijn plan slechts in eenige vage trekken heeft ontworpen, terwijl dit plan in hem rijpte ongeveer anderhalve eeuw geleden, in een tijd, waarin niemand de reëele situatie van dit oogenblik, die om regeling vraagt, kon overzien, terwijl de heerschende opvattingen van zijn tijd in belangrijke mate van de onze verschillen.

Nochtans vindt schrijver in den bestaanden Volkenbond terug Kant’s opvatting, dat deze hond niet mag

-209 zijn een superstaat, maar een vrije samenwerking der volken tot verzekering van den vrede.

Ten aanzien van de werking van den Bond vindt schrijver bij vergelijking, dat de internationale regelingen (betr. de mandaten, nationale minderheden enz.) in Kant’s plan niet en in zijn werken hoogstens terloops werden aangeduid, terwijl de internationale samenwerking in sociale, financieele, economische en andere vragen nog minder Kant’s aandacht hadden of konden hebben.

Bij de trits: arbitrage, veiligheid en ontwapening vindt schrijver meer terug van Kant’s gedachten: Ontwapening was in de lijn van Kant, ofschoon hij de gecompliceerdheid van het vraagstuk niet voorzien kon; de kwestie van veiligheid door sancties had echter niet of nauwelijks zijne aandacht; doch het is volgens schrijver buiten twijfel, dat voor Kant arbitrage (of beter regeling der rechtspraak in den wijd-sten zin, in tegenstelling tot oorlog) hoofdzaak is en dat hij daarop al zijn hoop gevestigd heeft. Juist bij deze hoofdzaak openbaart zich volgens schrijver de fout, die aan heel Kant’s volkenbondsplan ten grondslag ligt, n.l. zijn abstract rationalistische instelling.

Schrijver ziet in de regeling van den Volkenbond een hiaat, dat zelfs bij het scherpste inzicht en den besten wil van alle daarbij betrokkenen niet opeens te vullen is, omdat het in laatste instantie zijn oorzaak zou vinden in een rechtsvacuüm. Voor den ernst van dit onvermijdelijk hiaat is Kant blind geweest. En al zouden wij aannemen, dat hij dit niet geweest was, dan zou hij ons toch geen uitweg hebben kunnen wijzen uit deze moeilijkheid, omdat hij ons voor zedelijkheid en recht (onderling op allerlei wijze verbonden) verwijst naar de redelijkheid. Deze redelijkheid

14

210

nu heeft hij niet alleen gradueel grenzeloos overschat, maar principieel verkeerd beoordeeld, omdat hij haar een vermogen heeft toegedicht, dat zij niet bezit. Daarom plaatste hij zedelijkheid en recht zeer hoog om andere „levensmachten” (o. a. de politiek) daarvoor te doen buigen. Doch daardoor maakte hij zedelijkheid en recht onvruchtbaar, omdat het niet voldoende is, dat deze vereerd worden.

Welke is die belangrijke leemte in de regeling van den bestaanden Volkenbond, voor den ernst waarvan Kant blind is geweest?

Schrijver ziet haar in de wijze, waarop de vreedzame beslechting van geschillen tusschen staten tot nu toe geregeld is.

Wat Kant over dit punt heeft geschreven, is inderdaad uiterst „dürftig”. Hij spreekt slechts van een beslechting der volkenrechtelijke geschillen „auf zivile Art, gleichsam durch einen Prozess”, een gedachte, die nog eens accentueert zijn gemis aan inzicht in het wezen dezer geschillen.

Het volkenbondspact handelt in de artt. XI, XII, XHI, XIV, XV en XVII over deze materie. In deze regeling vestigt schrijver op drie punten de aandacht: ten eerste, dat er voor staten, die de facultatieve clausule niet hebben geteekend, geen gedmongen jurisdictie bestaat; ten tweede, dat er geschillen zijn voorzien, die uitsluitend belmoren tot de „domestical jurisdiction” van één der partijen en ten derde, dat er een leemte in het pact is voor het geval geen oplossing kan worden gevonden, of geen beslissing gegeven.

Het tweede punt raakt, gelijk men licht inziet, juist de kwestie, waarop ik hierboven de aandacht vestigde. Men spreekt hier gewoonlijk van „politieke geschillen” tegenover „rechtsgeschillen”.

211

Ook de heer Rozemond volgt deze onderscheiding. Deze onderscheiding is m. i. terminologisch even! zeer verwerpelijk als die tusschen „rechtsvragen” en „doelmatigheidsvragen” in de administratieve rechtspraak. In wezen gaat het steeds om rechtsvragen, maar er is een principieel verschil tusschen de for-meele en de materieele rechtsvragen bij de administratieve rechtspraak.

De eerste zijn te beslissen, onafhankelijk van de bijzondere structuur van het interne verbandsrecht van den staat, de tweede niet.

Gelijk de burgerlijke rechter, ook na het beroemde arrest van den H. R. van 1924, ten aanzien van onrechtmatige overheidsdaden slechts een formeel onrechtmatigheidskriterium hanteert, omdat hij bij banteering van een materieel kriterium (dat hij sinds 1919 wel ten aanzien van onrechtmatige daden in het private maatschapsverkeer aanlegt) in den stoel der besturende overheid zou gaan zitten, zoo heeft het Volkenbondspact bij de regeling van de vreedzame berechting van geschillen door het Permanente Hof van Intern. Justitie, evenzeer principieel halt gemaakt voor de materieele rechtsvragen van internationalen aard, die als zoodanig niet kunnen ivorden berecht, zonder in een beoordeeling van de machtspositie der staten te treden.

Zulks blijkt aanstonds uit art. 36 van het statuut van het Hof, waar opgesomd zijn de „classes of legal disputes concerning;

• a. The interpretation of a treaty.

ft. Any question of International Law.

• c. The existence of any fact which, if established, would constitute a breach of an international obligation.

212

d. Tlie nature or extent of the reparation to be made for the breach of an international obligation.”

Nu bepaalt art. V van het pact: „if there should arise between Member of the League any dispute likely to lead to a rupture, which is not submitted to arbitration or judicial settlement in accordance with Article XIII, the Members of te League agree that they will submit the matter to the Council”. „Politieke geschillen” kunnen dus komen voor den Volkenbondsraad, die zelf een politiek karakter draagt.

Maar al. 8 van art. XV, die op aandringen van WiLSON in het pact is opgenomen, bepaalt uitdrukkelijk, dat de Raad zich moet onthouden van een aanbeveling, indien één der partijen in het geschil meent en door den Raad gesteund wordt in de meening, dat het voortvloeit uit een zaak, die „by international law” valt binnen de eigen jurisdictie van die partij. Zulks is een bevestiging van mijn vroeger gegeven opvatting, dat er krachtens de structuur uan het staatsverband zelve, geschillen zullen overblijven, die de staat ter laatste instantie aan eigen beslissing moet kunnen voorbehouden.

Ruiten deze gevallen, waarin de Rond onbevoegd is, zullen er, naar Mr. Rozemond terecht opmerkt, gevallen overblijven, waarin de Rond, hoewel bevoegd, niet tot een beslissing (door Alg. Verg., Raad, Hof of Arbitrage) komen kan. En nu behoudt de 7e al. van art. XV voor zulke gevallen uitdrukkelijk aan de partijen het recht van eigen richting voor!

Het Kellog-pact heeft getracht in deze „beruchte leemte” te voorzien, maar terecht merkt schrijver op, dat zoolang dit pact geen internationale autoriteit aanwijst om uit te maken wanneer „zelf-verdediging” (die volgens Kellog zelf door het pact niet uitgesloten

213 wordt) aanwezig is en voorziet in maatstaven en een procedure, die bij deze beslissing moeten worden aangelegd en gevolgd, zijn waarde als een juridische barrière tegen oorlog niets is.

Ook de voorstellen van de Volkenbondscommissie voor aanpassing van het volkenbondsverdrag aan het pact van Kellog, die de schrijver in een noot bespreekt, kunnen deze leemte niet principieel aanvullen, zoolang het volstrekte verbod om toevlucht tot oorlog te nemen, niet vergezeld is van een volledig systeem voor de vreedzame oplossing van geschillen. Het getuigt ongetwijfeld van een zeer reëele politieke kijk van den schrijver, wanneer hij in de besproken leemte een zekere innerlijke noodzakelijkheid ziet.

Dat hier echter een „rechtsvacuüm” zou liggen, gelijk schrijver meent, zou ik op grond van mijn vroegere beschouwingen willen betwisten, ’s Schrijvers opvatting ter zake vloeit voort uit de wijze, waarop hij de verhouding tusschen recht en politiek construeert en waarvan ik het onbevredigende reeds in het licht stelde.

Men moet zich in zijn rechtsbeschouwing voor een rationalistische niveUeering van interne structuurverschillen in de rechtsverhoudingen hoeden en niet te spoedig een „rechtsvacuüm” noemen, wat wellicht juist uit die structuurverschillen voortvloeit.

Ik beëindig hiermede mijn kritische beschouwingen over dit belangrijke proefschrift.

Wanneer deze beschouwingen het bestek van een doorsnee-recensie verre overschrijden, dan moge, gelijk reeds opgemerkt, de heer Rozemond uit dit feit de gevolgtrekking maken, dat ik voor zijn geschrift.

214

ondanks scherpe kritiek op zijn grondslagen, groote waardeering koester.

Zooals hij heeft kunnen zien, heh ik het niet bij een negatieve kritiek gelaten, doch heb ik getracht tegenover de neo-Kantiaansche wijsbegeerte, waarin schrijver met zijn denken nog bevangen is gebleven, een andere positief wijsgeerige beschouwing te stellen, die in de Christelijke wereldbeschouwing is geworteld.

Wanneer de schrijver van het door mij besproken proefschrift door mijn kritiek opgewekt zou worden, de Kantiaansche banen te verlaten en dieper door te dringen in het verband tusschen wijsbegeerte en wereldbeschouwing, dan zal ik mijn moeite ruimschoots beloond achten.

DOOYEWEEM)

Rechtshistorische aanteeheningen be treffen de de overeenkomst tot het hnren van dienstpersoneel

(Vervolg van Themis iHS^, eerste stuk, blz. 93)

Beëindiging orereenkomitt

Zoo ben ik thans weer gekomen aan een bespreking van de wijze, waarop de huurovereenkomst wordt beëindigd en Avelke de gevolgen daarvan zijn.

• 77. nbsp;nbsp;nbsp;Ook nu zal ik weer met de TTollandsehe bronnen beginnen.

Zooals reeds is opgemerkt, komt in het oudere recht slechts hier en daar een opzeggingstermijn voor. In de tweede periode wordt deze veel frequenter. Zoo zien wij de stad Oudewater het in 1605 van Leiden overgenomen recht aanvullen met een voor beide partijen geldende opzeggingstermijn van 8 weken voor den vervaertydt (7.37).

Te Vianen (1(33) zijn beide partijen eveneens gebonden aan een dergelijken termijn van (i weken „en by gebreecke van dien sullen noch een halfjaer in haeren dienst gecontinueert moeten worden, ten waere uyt merckelycke redenen als vooren” (738).

In de Beemster (162Ir—1600—1735) moeten de dienstboden „met alle beleefdheyd'’ drie maanden voor de beëindiging de huur opzeggen, welke, in geval van verzuim, op verlangen der werkgevers kan worden gecontinueerd op dezelfde voorwaarden (730).

In het Amsterdamsche recht treffen wij voor het eerst in 1(Ï42 een alleen voor dienstboden geldende opzegtermijn van 10 weken aan, welke in 1682 op 3 maanden is gebracht. Dit alles is in 1758 en 1785 zoo gebleven (740).

De oorspronkelijke termijn van 10 weken, welke sedert 164.3 te Dordrecht alleen voor dienstboden gold, is in 1774 veranderd in dier voege, dat sedert dien de huur moest worden opgezegd op Nieuwjaarsdag of op den eersten dag van de Dortsche .Taarmarkt, respectievelijk voor het eerste en het

• (737) nbsp;nbsp;nbsp;Oudewater 1605, art. 127.

• (738) nbsp;nbsp;nbsp;Vianen 1613, art. XIV.

• (739) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXX; 1735, art. IX.

• (740) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. VI, Rooseroom: Recueil p. 263, art. 32; 1682, art. 8; 1758 en 1785, art. 6.

216 tweede halfjaar op straffe van continuatie, wanneer de werkgever zulks wenscht. Hetzelfde recht treffen wij sedert 1786 in de Merwede aan (741).

Te Delft heeft men in 1673 voor beide partijen een opzegtermijn van twee maanden aangenomen. Sedert 1682 geldt deze termijn alleen voor de dienstboden (742).

Op straffe van boete en continuatie moeten te Alkmaar (1675) beide partijen elkaar voor of op Vrouwendag, zoo de huur in Mei en voor of op St. Jacob, zoo de huur in November eindigt, opzeggen. In het recht van 1805 wordt de termijn van drie maanden alleen voor de dienstbode verplichtend gesteld (743).

Te Ysselstein (1675) moeten beide partijen den dienst 0 weken voor den vervaertyd opzeggen (744).

Aanvankelijk kende het Haagsche recht geen opzeggingstermijn. Deze wordt pas in 1670 in het recht opgenomen, zoowel door het Hof als door den Magistraat en dan gesteld op drie maanden. Zij is alleen verplicht voor het personeel (745). Natuurlijk geldt te Gorinchem en het land van Arkel (1713) hetzelfde (746). Dit is eveneens het geval te Hoorn (1683) (747), Enkhuizen (1692) (748), Leiden (1703) (749), Rotterdam (1719) (750) en Rijnland (1785) (751). In Watergraafs- en Diemermeer bedroeg de termijn alleen voor dienstboden 10 weken. Een verzuim in dit opzicht bracht mede, dat de dienst voor den tijd van een jaar onder dezelfde voorwaarden werd gecontinueerd (1760) (752).

Is het contract op normale wijze geëindigd, dan moet de werkgever zijn personeel natuurlijk laten vertrekken. Dit schijnt hem niet altijd gemakkelijk te zijn gevallen, want

• (741) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. VI; 1774 en Merwede 1786, art. IX: .......en zullen de dienstboden, die buyten de gewönne tyd na Nieuwejaarsdag of na Dordrechtsche Jaarmerkt, in hunne diensten gekomen zyn verstaan worden stilzwygende verbonden te zyn, de eerstgenoemde tot November en de laatstgemelde tot Mey eert-komende, zoo wanneer zulks by hunne meesters of vrouwen werd gevordert, ten waare dezelve nogtans zig alleen uytdrukkelyk als noodhulpen, tot een bepaalden tyd, hadden verhuurt”.

• (742) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1673, art. IX; 1682, art. X.

• (743) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, art. 8; 1805, art. 5.

• (744) nbsp;nbsp;nbsp;Ysselsteyn 1675, art. X.

• (745) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag, Hof 1679, art. 7; Magistraat 1679, art. 3.

• (746) nbsp;nbsp;nbsp;Arkel en Gorinchem, art. 7.

• (747) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 6.

• (748) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 2.

• (749) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, art. X.

4750) Rotterdam 1719, art. XXV.

• (751) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, art. IV.

• (752) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraafs- en Diemermeer 1760, art, VI.

217

versdiillende rechten hebben daaromtrent een voorschrift op-genomen. Beemster (1624—Küd—1735) (753) is waarschijnlijk een der eerste rechten, waarin een dergelijke bepaling voorkomt: de werkgever moet de dienstboden bij het einde der huur laten gaan binnen den dei'den dag „sonder haar daar in eenig hinder off beletsel te doen” op verbeurte van één gulden voor lederen dag, welken zij dat personeel „na ’t eyndigen van haai' huurtyd, boven de drie dagen sullen hebben gehouden”. Reeds bij de opzegging zijn de werkgevers verplicht, „daar toe versogt synde” een „geschrift off mondelinge ver-klaringe te verleenen met byvoeginge, off den dienst tot genoegen is gedaan ofte niet; en ingeval van ongenoegen, met uytdrukking waar in het ongenoegen is bestaande, als na-mentlyk in dieverye, hoererye, dronkenschap off diergelyke quaad ofte vuyligheden” op straffe van boete in geval van weigering „en in cas yniand over soodanig bescheyd, daar in de knegt, meyd ofte minnemoer etc. geen genoegen quam te nemen, eenig de minste overlast met woorden ofte werken door de selve dienst-boden, off anderen van haren'twegen wierd aangedaan, sullen de selve sonder oogluykinge voor 14 dagen te water en te brood werden gebragd, na vereysch en gelegendheyd van saken”.

Ook Amsterdam (1642!—1682—17.58—1785) beveelt den werkgevers het personeel uiterlijk den derden Mei of November te laten gaan op straffe van boete. Sedert 1682 bestaat er over het afgeven van getuigschriften een voorschrift, dat met bovengemeld recht van Beemster overeenkomt (754). Hetzelfde treft men, echter zonder het voorschrift omtrent het getuigschrift, aan te Dordrecht (1613 en 1774) en in de Heerlijkheid Merwede (1786) (755), in beide rechtsgebieden te Den Haag sedert 16701, wat nog in 1822 werd toegepast (756), te Gorinchem en in het land van Arkel (1713) (757), te Hoorn (1683) (758), Enkhuizen (16!gt;2) (750) en te Rotterdam (1710) A76(t). Te Leiden (1703) (761) en binnen Rijnland (1785) (7()2) moest men het personeel reeds den eersten dag

• (753) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXXIV en LXXVII; 1735, artt. XIII en V.

• (754) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. 2; Recueil p. 262, art. 28; 1682, artt. 2 en 12; 1758—1785, artt. 9 en 10.

• (755) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. 2; 1774 en Merwede 1786, art. VII.

• (756) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag Hof 1679, art. 5; Magistraat art. 1; 1822, art. V.

• (757) nbsp;nbsp;nbsp;Gorinchem en Arkel 1713, art. 5.

• (758) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 2.

• (759) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 6.

• (760) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XIX en XXXI.

• (761) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, artt. VIII en XIII.

• (762) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, artt. II en VII.

218 na het beëindigen van het contract den dienst verlaten. In deze drie laatste rechtskringen moesten bij vertrek eventueele rouwkleederen en soms ook livrijen worden teruggegeven. Rijnland eischt dit zelfs „by zoo verre aen de gemelde dienstboden in plaets van voorz. rauwgewaad, eenige contante penningen of eenig ander geschenk in geld of geldswaarde was gegeeven”. Wordt dit bij het vertrek niet teruggegeven, dan zullen „hunne goederen en verdiende huurpenningen mogen worden aen en ingehouden tot dat zy de voorz. restitutie zullen hebben gedaan”.

Ten slotte wordt alleen in de Watergraaffs- en Diemermeer (1760) (TIW) nog gesproken over het op verzoek afgeven van een naar waarheid opgemaakt getuigschrift.

Zien wij nu wat de gevolgen zijn van een al dan niet rechtmatige verbreking van het contract van de zijde van den werknemer.

De keur der stad Leiden van 15tS.3 zegt dat „Die hem ver-huert heeft, tzi als metselaer, timmerman, handwercker, dienstbode, of andersins, om eenich were of dienst te doen, mach tzelve niet verlaten zonder wettige redenen, tei' discretie van schepenen, mer moet dat volcomen, of men mach tzelve doen tzynen costen: ende den gebreeckigen by eort recht daer in doen condempneren” (764). Men krijgt uit deze redactie den indruk, dat den wetgever het verschil tusschen het aannemen van werk en het eigenlijke arbeidscontract nog niet zeer helder voor den geest stond.

Dit voorschrift vindt men terug te Putten (1587) (765), Gouda (1592) (766), Oudewater (1665) (767) en Rhoon en Pendrecht (1704) (768). Alleen is het in deze beide laatste rechten in zooverre wat uitgewerkt, dat te Oudewater hij, die „hem vervordert buyten tydts uyt synen dienst te gaen.

• (763) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraafs- en Diemermeer 1760, art. VII.

• (764) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1683, ed. 1657, p. 80, art. LXXXIV; voor eort recht conf. p. 103, art. CXXII.

• (765) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1587, art. 29, I.

• (766) nbsp;nbsp;nbsp;Gouda 1592 voegt er nog aan toe: ,,mitsgaders boven dyen de mrs. in een pene van vyf ende twintich gulden ende de knechts van Tyen Gulden” als boete by wanprestatie (*) Daarenboven is aan het slot van het artikel de navolgende uitzondering geplaatst: „welverstaende wat timmerman, metselaer off arbeyder van de stede wegen geordonneert werdt in eenich werck te gaen, die sal alsdan ander particuliere wereken gehouden wesen te verlaten op pene voorst.”.

(*) Het is niet goed in te zien, waarom hier de meester met een boete wordt bedreigd.

• (767) nbsp;nbsp;nbsp;Oudewater 1605, art. 127.

• (768) nbsp;nbsp;nbsp;Rhoon en Pendrecht 1704, tit. VII, artt. 2 en 4.

219 sonder behoorlicke redenen daer toe te hebben” zijn loon niet krijgt uitbetaald.

Te Rlioon en Pendrecht is er nog een artikel aan toegevoegd, luidende: „waer ’t dat eenige knapen ofte jonkwyven rebbelleerde tegen liaer meesters of vrouwe, ende onwillig bleven haer werck te doen, alsulke rebellerende sal men laten gaeii mogen, mits betaelende nae advenant van den tydt”.

In 1608 heeft de Belftsche magistraat de keur van 1570 (769) moeten vernieuwen door te bepalen, dat hij die zijn tÿd niet uitdient en „sonder oorlof” van den werkgever uit den huur gaat, binnen Delft „by nyemant en sal mogen dyenen noch by den dach, by de weecke noch by de stucke en sal mogen wercken, maer schuldich sal syn bynnen den derden dach uter stadt te vertrecken ende daer nyet weder inne te coemen dan nae dat heure liuyere geexpireert sal syn” op straffe van een maand te water en brood te worden gezet, verbanning voor een half jaar en boete „behoudelick dat die gheene die alsulcx nutter huyre geghaen ofte gebleven zal zyn omme seeckere gebreeckelicheyt oft om swackheyt tot het werck ofte om eenighe andere merekelicken redenen” voor de burgemeesters hun onschuld zullen mogen bewijzen (770). Er is niet heel veel verschil met de voorschriften uit de vorige eeuw, maar zij hebben betrekking op een nog veel grootere groep van arbeiders (771).

De ordonnantie van het Hof van Holland (1608) en die van de Haagsche Magistraat (1639) (772) verbiedt aan het personeel „buyten wettige redenen” den dienst te verlaten „ofte voor den tydt daer nyt (te) loopen” op straffe van boete, arbitrale correctie met terugvoering in den verlaten dienst „ende daer en boven noch evenwel te moeten presteren den dienst, ofte te Verliesen haer geheel bedongen huyre oft loon”.

Dit is in 1679 ongewijzigd gebleven; alleen is de straf veranderd in spin- of tuchthuis, wat ook, behalve boete bedreigd wordt tegen personeel, dat, nadat het is teruggebracht, „daer over onbetamelyck, wederspaiinigh, baldadigh, ofte ontrouwelyck met woorden ofte wercken tegen haer heeren, meesters, ofte vrouwen ofte yemandt van het huysgesin” zich gedraagt. De praktijk zal een dergelijke bepaling wel hebben gevraagd, maar de overtreding er van is begrijpelijk. In 1823

• (769) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. no. 35.

• (770) nbsp;nbsp;nbsp;Vijfde Keurboek der stad Delft, fol. 232 en vo. in het gemeente-archief.

• (771) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. no. 43.

• (772) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag, Hot 1608, all. 1 en 3; Den Haag, Magistraat 1639, artt. 1 en 3.

Themis, XCIH (1932), 2e st.

220

schijnen deze bepalingen in hoofdzaak nog te hebben gegolden (773).

De oorspronkelijke Haagsche opvatting vinden wij ook te Rotterdam (KtiS), Haarlem (1(540—1(505—1(503) (774) en in Schieland (1041—1720) ; echter heeft de wetgever in het jongste recht met betrekking tot liet terugbrengen van onwillige dienstboden er menschkundig ingevoegd, dat dit alleen zal plaats hebben „ten believe van haere meesters of vrouwen'’ (775) ; verder in Delftland (1670) (776) en Leiden (1(558) (777). De redactie van het Hof sedert 1670 werd in 1713 overgenomen te Gorinchem en in het Land van Arkel (778).

Gedurende het eerste veertigtal jaren der XVIIde eeuw heeft te Amsterdam nog het recht gegolden, dat in den aan-vang der vorige eeuw was vastgesteld (770). In de keur van 1642 werd den dienstboden alleen toegestaan om wettige redenen hun contract te verbreken op straffe van boete, arbitrale correctie en terugvoering in den verlaten dienst, wanneer zij zich aan een ander hebben verhuurd (780). Rij de wijziging van 166:) wordt de dienstbode, die „voor haer voldiende tyd uytef hure loopt ofte haer wegmaekt” gestraft met de verbeurte van „een vierde part van des selfs verdiende ofte anders in een half jaer bedongen huerpenningen, den meesters ofte vrouwen by de Heeren commissarissen van de huwelikse saken te adjudiceren” en op klacht van den werkgever bovendien niet spin- of tuchthuis of anders (781). De dienstbode, die na 1758 „buiten wettige redenen” voor den tijd haar dienst verlaat, verbeurt ten behoeve van den werkgever „een vierde jaars van hun bedongen loon”. De meester kan daarenboven eischen, dat de onwillige met den sterken

• (773) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag, Magistraat: renovatie 6 Dec. 1679; Hof 1679, artt. 3 en 6; 1823, artt. I en II.

• (774) nbsp;nbsp;nbsp;Haarlem 1640, artt. I, III en IV; 1665, artt. I en III, aan de boete is toegevoegd: „ende daer en boven ghebracht te werden in het werokhuys deser stadt, ende aldaer te wercken ter arbitrage van myne heeren van den gherechte voornoemt”; 1693, artt. I en III.

• (775) nbsp;nbsp;nbsp;Schieland 1644, art. 50, all. 1 en 3; 1720, art. 62? tuchthuisstraf.

• (776) nbsp;nbsp;nbsp;Delftland 1670, artt. 78 en 80.

• (777) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1658, art. CXXXVII, alt. I en HI.

• (778) nbsp;nbsp;nbsp;Gorinchem-Arkel, artt. 3 en 6: geen spin- of tuchthuis; boete bedraagt t 10.

• (779) nbsp;nbsp;nbsp;Hantvesten, privilegiën ende willekeuren der stadt Aem-stelredam 1613, p. 112; Rooseboom, Recueil ed. 1644, p. 251 en ed. 1656, p. 260/261, artt. 24 en 25.

• (780) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1642, art. 3; Rooseboom, Recueil 1656, p. 262, art. 29.

• (781) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1663, art. 1.

221 arm weer in zijn dienst wordt teruggebracht. Loopen zij daarna nog eens weg, dan wacht hen tucht- of spinhuis „of (zullen zy) anders naar gelegenheid van zaaken worden gestraft” (782).

Gaan wij nu de meer o]) zich zelf staande keuren en ordonnantiën na.

Te Vianen (1613) wordt hij, die „hem vervordert, buyten tyts nvt syn dienste te treden sonder reden” het recht ontzegd om „voor dat loopende halfjaer” loon te eischen (783). In 1758 wordt hierover niet meer gerept. Wanneer, eveneens in den aanvang der XVIIde eeuw, (le dienstboden, welke zonder „souffisante redenen” uit hun dienst gaan, aanspraak maken op „hare huyre, immers naer beloop des tyts”, bepaalt de Magistraat vaii Brielle (781) in 1614, om een einde te maken aan lichtvaardige contractbreuk, dat zij, die „binnes tyts uuyt hare huyre.....gaen”, de door hen reeds verdiende huur zullen verbeuren en daarenboven nog een boete van „zes carolus guldens te XL grooten ’t stuck”, tenzij zij „den Magistrait sullen c.oemen verclaren, aleer zy uyt hare huyere sullen blyven ofte daeruyt sullen moegen gaen”, m. a. w. wanneer daartoe dringende reden bestaat.

Be dienstbode, die in Beemsterland (1621—16!)!gt;) „voor de voldoende tyd uyt de huur loopt ofte wegmaakt”, verbeurt een vierde van de bedongen huurpenningen en loopt kans gestraft te worden, wanneer de meester naar aanleiding daarvan een klacht doet. In 1733 zijn deze voorschriften zeer verscherpt: de dienstbode, die „binnen tyds uit de huur weggaat zonder daar weder in te komen” verbeurt het geheel bedongen loon en mag dat loopende half jaar niet meer dienen, „en zo de voorsz. dienstboden, zynde in een andere huur, wederom binnen tyds komen weg te loopen, dat dezelve in zodanig geval, boven en behalven de voorsz. boete, 11 dagen te water en te brood zullen gezet werden” (785).

Het personeel mag te Bordrecht (1613) het contract alleen verbreken om „wettige redenen” op straffe van boete, arbitrale correctie en terugvoering in den dienst. In 1771 vinden wij in dezelfde stad de bepaling, dat het personeel, dat voor het voleindigen van den diensttijd, zonder consent van hun meesters den dienst verlaat, op hun verzoek, door de openbare macht weer in den verlaten dienst kan worden teruggebracht.

• (782) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1758—-1785, art. 3.

• (783) nbsp;nbsp;nbsp;Vianen 1613, art. XV.

• (784) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, art. 4 en considerans.

• (785) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXV; 1735, art. Il,

222

In de Merwede (1780) geldt dezelfde bepaling (786).

Delft (1673) (787) bepaalt, dat zonder consent van den meester het personeel den dienst niet mag verlaten „sonder andere wettige redenen, die by hoer Achtbaren niet suffisant bevonden oft geapprobeert sonde mogen werden” op boete van 13 gulden of zooveel meer als de rechter zal noodig oor-deelen. Daarenboven mogen zp gedurende 6 maanden geen nieuwe betrekking aannemen. Óp straffe van arbitrale correctie moeten zij gevolg geven aan den wensch van den werkgever om den verlaten dienst verder uit te dienen. Deze laatste bepaling is in 1682 vervallen, maar voor het overige is het recht op dit punt onveranderd gebleven.

In Ysselsteyn (1675) verbeurt hÿ zijn loon, die „binnen den tyd uyt zyn dienst gaet sonder behoorlycke redenen of oor-saeck” (788).

Het personeel, dat te Alkmaar (1675) „binnentyts uyt de huur geloopen zynde, sonder wettelyke redenen ouwilligh blyft, daai' in te komen en den dienst behoorlyk te presteeren” verbeurt de geheele bedongen huur.

De rechter maakt uit, of de reden werkelijk een wettelijke is.

In 1865 vinden wij, dat deze straf nog is verzwaard met boete en verbod om gedurende een half jaar te dienen (786).

De werknemer, die zijii contract zonder wettige reden verbreekt, wordt te Putten (1681) gestraft met „te water en te brood gesteld te werden op den Hove van Putten deu tyd van veertien dagen, dog die te moogeii remedieeren met een boete van veertig guldens”. De reeds aangevangen dienst moet echter worden uitgediend en de ontrouwe dienstbode kan op order van den Ruwaard uit haar nieuwen dienst naar haar eersten worden teruggebracht en moet zich daar op straffe van dezelfde boete „betamelyk, eerbiedelyk, en getrouwelyk” gedragen „met woorden, werken en gelaad”. De op deze wijze aan haar ])licht herinnerde gedienstige schijnt nog al eens een zuur gezicht te hebben gezet. Waarlijk Putten eischte van het personeel een onderworpenheid en berusting, welke nauwelijks van menachen kan worden verwacht (760).

De gewone strafrechtelpke sanctie’s, benevens het verbod om bij een ander te dienen op straffe van in deu verlaten dienst te worden terug gebracht, bedreigen te Hoorn (1683)

• (786) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. III; 1774, art. V; Merwede 1786, art. V.

• (787) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1673, artt. I, IV en V; 1682—1716, artt. I en IV.

• (788) nbsp;nbsp;nbsp;Ysselsteyn 1675, art. XI.

• (789) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, artt. 3 en 6; 1805, art. 3,

• (790) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1684, art. V.

223

de dienstboden, welke hun dienst verlaten „voor de expiratie van de bestemde huure”. Zÿ moeten in ieder geval den aangenomen dienst prestoeren „ofte.....verliezen hare ge-heele bedongen te goede hebbende huure ofte loon; zullende de voorz. dienstboden ofte dienstmaagden onder geen praetext of voorgeven van misnoegen, haar mogen verstouten om voor de expiratie van haar aangenomen huure de bedongen huurpenningen in ’t geheel ofte ten deele om hare huure te quiteren mogen eisehen” (701).

Te Enkhuizen (1002) verbeuren eontractbreukige dienstboden het recht op de overeengekomen huur „ten ware sy konden doen blyken dat sy door onredel-ke bejegeningen (van de werkgevers) genootsaekt waren geweest liaer dienst alsoo te verlaten en welken gevalle de praetensien van haer verdiende huurlonen aen de arbitrage van de regter sal werden gelaten” (702).

De dienstmaagden en dienstknapen, die te Beverwijk (1700— 1731) „voor het uytgaen van deselve huur daer wederom uytgaen, sonder consent en oorlof”, verbeuren „half soo veel geld.s als haeren dienst ofte huur beloopt, ende die so veel gelds niet hebben te geven, sullen daer voor deese stede moeten ruimen en aldaer uytblyven den tyd van een jaer, ofte een uur tyds gebonden staen aan de kaek ter discretie van schepenen” (703).

liet feit dat in 1700 te Gouda (7!gt;1) verscheidene dienstboden, waaronder er zelfs waren, die in dienst waren bij burgemeesters, schei)enen of andere Goudsche notabelen, „sonder consent” uit hun huur geloopen, noopte de vroede vaderen „na voor gaende deliberatie” tot krasse maatregelen. Alle dienstboden, die de Goudsche society in den steek hadden gelaten en die van alle anderen „dewelke klagh-tigh vallen”, moeten zich wederom in hun verlaten diensten begeven „voor morgen avond ter vyf uuren ende by laute van dien werd deselve gelast des anderen daegs lt;le stad te ruyinen ende daer uyt te blyven den tyd van een jaer ende ses wecken sonder middeler wylen daerinne te mogen komen op poene van nadruckelyke correctie”. Het euvel was den heeren klaarblijkelijk te erg geworden en had een scherpe reactie ten gevolge.

In de groote ordonnantie’s van Leiden (1703) (79ö) en Rijn-

• (791) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, artt. 1 en 3.

• (792) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 5.

• (793) nbsp;nbsp;nbsp;Beverwijk 1700, art. 178; 1731, art. 185.

• (794) nbsp;nbsp;nbsp;Kamerboeck 1706, fol. 76 der stad Gouda: Dinsdaegh den

16 October 1706 In het gemeente-archiet aldaar; conf. no. 42.

• (795) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, art. VII.

224

land (1783) (71)0) beloopt de dienstbode, die den dienst verlaat, de gewone straffen van arbitrale eorrectie’s, boeten en verbod om bij een ander te dienen, waar zij desnoods met den sterken arm kan worden weggeliaald en teruggebracht, op eigen kosten: „zullende ook dezelve dienstboden, zig in den voorsz. hunnen dienst daer over niet onbetaemlyk ofte onge-regeld tegens hunne heeren, meesters, vrouwen of iemand van het huisgezin, vermogen te gedraegen, op poene als vooren”.

Te Kotterdam (1719) (797) kan het contractbreukige personeel een boete verbeuren „en ook na de omstandigheden swaerder met confinement in het tucht-huys, penitentie te water en te brood, of andersints” worden gestraft. Een na een onrechtmatige contractbreuk gesloten nieuwe overeenkomst is krachteloos ; op eigen kosten kunnen zij weer worden teruggebracht.

Het Schiedamsche recht van 1758 (798) is vrijwel gelijk aan het Haagsche zooahs dat door het Hof in 1079 werd vastgc-steld. Verbreken van het contract is alleen om wettige redenen toegestaan.

Te Watergraafs- of Hiemermeer (1760) (799) kan het personeel het contract alleen verbreken om wettige redenen „op de verbeurte van de verdiende huurpenningen en arbitrale correctie”. Op verlangen van den werkgever kunnen zij worden teruggevoerd.

Ten slotte dient nog te worden nagegaan, welke de gevolgen zijn van een contractbeëindiging, waarbij het accent meer op de wenschen van den werkgever valt.

Te Oudewater (1605) (800) is de meester, die zÿn dienstbode „sonder redenen” ontslaat, verplicht een half jaar loon te betalen.

Het nieuwe recht van 1608 binnen de stad Helft is ten opzichte van de positie der meesters letterlijk gelijk aan dat van 1570 (801).

Te Vianen (1613) heeft aanvankelijk een soortgelijk voorschrift als te Oudewater gegolden (802). In 1758 is het echter den Gecommitteerde Itaden ter oore gekomen, dat ontslagen dienstboden „niet alleen bestaan sig daer teegen te opposee-ren, maar ook op seer onhebbelyke wysen teegen (de werkgevers) sig koomen te gedraagen, met veel insolentie en onbe-

• (796) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, art. I.

• (797) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XIV, XV en XVI.

• (798) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam 1758, art. 1.

• (799) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraafs- en Diemermeer 1760, artt. II en IV.

• (800) nbsp;nbsp;nbsp;Oudewater 1605, art. 127.

• (801) nbsp;nbsp;nbsp;Conf. no. 36.

• (802) nbsp;nbsp;nbsp;Vianen 1613, art. XV.

22,5

Kcheidenheid vorderende, dat daar van reede sonde moeten gegeeven worden”. Erg onbillijk lijkt mij die ei sell van het personeel niet : hoe toch konden zij anders beoordeelen, of zij, als zonder redenen ontslagen, recht hadden op een half jaar loon? Echter de Raden zien dit anders in en ter ampliatie bepalen zij, dat de meesters op ieder oogenblik hun personeel kunnen ontslaan, mits betalende het tot op het ontslag verdiende loon „en verder niet, sonder gehouden te zyn daar van eenige reedenen aan de dienstboden, of anderen, die sig daar meede sonde poogen te inoeyen, te moeten geeven”. De dienstboden moeten direct vertrekken „sonder daar tegen eenig geraas of getier te maaken of straatgerucht te veroorsaaken”, maar de meesters moeten hen ook toestaan hun goed en gereedschap mee te nemen. In geval van verzet kunnen de meesters den sterken arm requii;eeren, waarvoor zij alsdan 10 stuiver moeten betalen, ’s Ileeren dienaars wordt gelast „om soodanige uitsettingen en uitleidingen, ten versoeke van 01e werkgevers) te doen sonder na eenige reeden daar van te vraageu of sig daar mede te bemoeyen” (803).

De meester, die de Den Briel (1014) (804) dienstpersoneel „binnentyts ontslaat zonder soutfisante redenen”, „die zy den Magistraet sullen verclaren”, moet, al naarmate den tijd, waarvoor het huurcontract is aangegaan, een heel of een half jaar huur betalen.

In Beemsterland (1024—1600) heeft de werkgever, die „in de dienst off comportement van haare dienstboden misnoegen” heeft, het recht hen zelfs gedurende den loopenden contractstijd de huur oj) te zeggen zonder opgave van redenen. Hij kan volstaan met betaling van het tot op hèt ontslag verdiende loon. In geval van verzet kunnen zij door de dienaars der Justitie het huis worden uitgezet. Deze voorschriften zijn in 1735 vrqwel zoo gebleven; het recht tot onmiddcllijke uitzetting wordt nog eens uitdrukkelijk genoemd en de dienstboden moeten zelf de kosten daarvan betalen. Zij kunnen daarenboven nog gestraft worden (805).

In de Dordtsche keur van 1643 mag de meestel', die niet tevreden is over den dienst van zijn personeel, ontslaan met betaling van het tot op dat oogenblik verdiende loon. Dit

• (803) nbsp;nbsp;nbsp;Publicatie 3 Mey 1758, ampliatie van art. XV voormeld, G. P. B. VIII, p. 618, no. 15; ook afzonderlijk uitgegeven Verz. Kon. Bibl. portf. fol. no. 79 A.

• (804) nbsp;nbsp;nbsp;Brielle 1614, art. 5.

• (805) nbsp;nbsp;nbsp;Beemster 1624—1699, art. LXXXII; ondenkbaar is het niet, dat deze bepaling jonger is dan 1624 en bij de renovatie en ampliatie op het voorbeeld van Amsterdam in de ordonnantie is gebracht.

15

226 vindt men terug, zoowel in bet nieuwe recht van 1774, als in dat van de Merwede (1786). Echter wordt er dan uitdrukkelijk aan toegevoegd, dat de meester geen opgave van redenen behoeft te geven en de ontslagenen dadelijk moeten vertrekken zonder verzet; in het tegengestelde geval zullen zij worden uitgezet en gestraft (806).

Tot heden zweeg ik over de groep der Haagsche en daarvan afgeleide rechten. Zij bevatten voor lt;lit onderdeel geen bijzondere voorschriften. Wanneer echter in 1644 Schieland dat recht in hoofdzaak overneemt, dan voegt het er aan toe, dat, wanneer de werkgevers het „geraden vonden” een knecht of meid niet langer te houden om een der gebruikelijke redenen, zij zulk personeel kunnen laten gaan, mits het verdiende loon betalende. In 1720 is dit voorschrift ongewijzigd gebleven (807).

Delftland heeft in 1670 een vrijwel gelijke bepaling als Schieland ingelascht (lt;S0S).

Wanneer Leiden bet oude keurboek van 1583 afschaft en in 1658 (800) voor de onderwerpelijke materie het ITaagsche voorbeeld gaat volgen, dan maakt ook die stad dat recht meer ])assend voor haar behoeften door er aan toe te voegen, dat de meester, die ontslaat „uyt wettige redenen, ter oordeele van de gecommitteerde vredemaeckers”, het tot op dien tÿd verdiende loon moet betalen, maar doet hij dat „buyten wettige reden als vooren”, dan i.s hij gehouden „boven haer verdient loon, naer beloop des tyts, aen de selve te betalen een virendeel jaers van haer bedongen loon”.

Haarlem heeft echter zÿn, oorspronkelijk vrijwel aan de Haagsche geheel gelijke, ordonnantie van 1640, op de meest krasse wijze uitgebreid door er in 1665 in op te nemen het recht van den werkgever, die „in den dienst ofte comportement van des selfs dienstnieydt ofte knecht, geen contentement, maer misnoeghen heeft”, om hen te ontslaan, „mits alsdan betalende den tydt die sy alreede gedient hebben, te reeckene naer beloop van de be(longbe huyr-penningen, waer mede (de werkgevers) sullen moghen volstaen”. De ontslagenen moeten dadelijk vertrekken „sonder dat haer meesters ofte vrouwen gehouden sullen wesen, daer van reden te geven, blyvende evenwel sodanige ghecasseerde dienst-meyden ende knechts, in cas sy haer moetwilligh aenstellen, ofte eenighe insolentie omtrent bare meesters ofte vrouwen pleghen, sub-

• (806) nbsp;nbsp;nbsp;Dordrecht 1643, art. III; 1774 en Merwede 1786, art. VIII. (807) nbsp;nbsp;nbsp;Schieland 1644, art. 50, lid 4; 1720, art. 63.

• (808) nbsp;nbsp;nbsp;Delftland 1670, art. 81.

• (809) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1658, p. 213; CXXXVII, lid 4.

227

ject de straffe hier vooreii ghemelt”. Dit artikel is letterlÿk overgegaan in de keur van 161)3 (810).

Het Haagsche Hof heeft dit artikel nagenoeg onveranderd in z(jn nieuwe ordonnantie van 1070 overgenomen (811), maar het verscherpt door deze toevoeging: „doch indien het quanie te gebeuren, dat al de voornoemde (werkgevers) door de onver-dragelycke baldadigheydt, insolentie, moetwilligheydt, stoutig-heydt ende ongehoorsaemheydt der voornoemde dienstboden wierden genecessiteert ofte gedwongen soodanigh eenen voor den tydt de huyr op te seggen ende te laten gaen en dat daer van den rechter quame te blycken, dat in sulcken gevallen de (werkgevers) sullen mogen volstaen met de soodanige dienstboden aenstonts te laten gaen sonder ghehouden te zyn aen de selve yetwes te betalen van de huyr of bedongen loon over den tydt die sy alrede gedient hebben en. sullen daer en boven mede soodanige gecasseerde dienstboden subject zyn de poene en straffe hier voren en geëxpresseert na bevindinge ende exigentie van saken in cas de voornoemde heeren, meesters en vrouwen over soodanige dienstboden quamen te klagen”.

In het kort gezegd dus om ernstige redenen, ter beoordee-ling van den rechter, oogenblikkelijk ontslag zonder uitbetaling van loon, terwijl om minder ernstige redenen direct ontslag kan worden gegeven zonder opgave van redenen met uitbetaling van het tot op den dag van ontslag verdiende loon (812).

Het recht van Gorinchem en het Land van Arkel (1713) is gelijk aan het bovenstaande (813).

In het zelfde jaar als het Hof heeft de Haagsche Magistraat haar keur herzien naar het voorbeeld van het Hof, maar daarbij het zoo juist besproken artikel een wat milderen vorm gegeven (814).

Wanneer de werkgevers „sodanig misnoegen in den dienst van hare dienstboden souden mogen hebben, dat sy niet ge-neegen waren deselve den tyt (waar voor sy aan haar waren

• (810) nbsp;nbsp;nbsp;Haarlem 1665—1693, art. V.

• lt;811) Hof Den Haag 1679, art. 10: de Insolentiën mogen evenmin worden gepleegd tegen iemand van het huysgesin.

• (812) nbsp;nbsp;nbsp;Over direct ontslag van hofbedienden bij den dood van den Prins van Oranje, conf. C. van Bynkekshoek: Observationes tumultuariae no. 244, ed. Mm.jmis-DK Blécourt-Bodenstbin 1926, I, p. 117; verder over het verschil tusschen loon en pensioen en het ophouden van een jaargeld bij den dood van den schenker, no. 376, I, p. 199.

• (813) nbsp;nbsp;nbsp;Gorinchem-Arkel 1713, art. 10; de boete is vastgesteld op 10 gulden.

• (814) nbsp;nbsp;nbsp;Den Haag, Magistraat 1679, art. 3.

228 verbonden) uyt te houden”, dan kunnen zij hen ten allen tijde ontslaan, mits betalende hetgeen zÿ o]) dien dag hebben verdiend in verhouding tot het bedongen loon; de dienstboden moeten dan aanstonds vertrekken. „Dog soo wanneer sy souden vermeynen daar toe aan hare meesters, ofte vrouwen geen suffisante reedenen te hebben gegeeven, sullen sy vermogen deselve voor scheepenen deeser stede te ontbieden, alwaar alsdan na verhoor aan parthyen sodanig sal werden gedisjmneert, als bevonden sal werden te behooren, ook wel des noots, en reden daartoe dienende, tot verbeurte van de huur])enningen, die de dienstboden reets na beloop des tyts souden mogen hebben ontvangen, mitsgaders de boeten hier vooren ten lasten van rebeUige, baldadige en ontrouwe dienstboden gestatueert naai' exigentie van saaeken”.

De dienstboden kunnen zich dus in ieder geval op het oordeel van den rechter beroepen.

In 182:{ zijn deze voorschriften echter vervallen, althans zij werden toen niet meer toegepast.

In de Amsterdamsche keur van KUid (815) worden de rechten van den meester voor het eerst belangrijk uitgebreid. Aan den werkgever wordt het recht gegeven om, wanneer hij over zijn meid of knecht niet tevreden is, zonder opgave van redenen onmiddellijk te onslaan „mits alsdan betalende de tyd, die sy alreede gedient sal hebben te rekenen na beloop van lt;le bedongen huer-penningen ; met dien verstande, dat het halve vieren deel jaers, daer in de voorsz. opsegginge en cassatie geschiet, alwaer ’t schoon dat het selve halve vierendeel jaers niet geheel en ware uytgedient, egter ten vollen betaelt sal moeten werdenquot;, liet personeel is ver])licht daarop direct, zonder verzet of uitingen van misnoegen te vertrekken. In 1682 is dit artikel in zooverre ten ongunste der dienstboden gewijzigd, dat het den meester in het vervolg „vry sal staan hunne dienstboden binnens tyds de huur op te seggen en aanstonts te doen vertrekken, mits betalende hun loon tot die dag van opsegginge toe, en verdei' niet” zonder opgave van i’edencn aan wie dan ook. Verzet zal streng worden gestraft (Sld). Zij krijgen dus geen schadevergoeding meer uitbetaald en zelfs het misnoegen of gebrek aan contentement worden voor het ontslag niet meer vereischt. Dit voorschrift

• (815) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1663, art. 2; het artikel zal waarschijnlijk tot voorbeeld gediend hebben aan het zooeven besproken Haarlemsche van 1665, waarmee het voor het grootste deel letterlijk overeenkomt. De uitwerking is echter te Amsterdam veel billijker voor de dienstboden.

• (816) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1682, art. 10.

229

is ongewijzigd overgenomen in 1758 en 1785 (817). Daarmee is ook voor Amsterdam de kringloop voltrokken (818).

Sedert 1lt;gt;73 knnnen de werkgevers te Delft hun personeel ontslaan „om sodanige (819) eiide andere redenen dewelcke by haer Achtbaren suffisant sullen werden geoordeelf' — „aen-stonts ende op staende-voet” — „ende sal te gelycke staen ter arbitragie van gemelde haer Achtbaren off ende hoeveel de twerkgevers) aen soodanige dienst-boden wegens haer alrede verstreecke ende verdiende huyr-penningen pro rato ende naer advenant van het bedongen loon gehouden sullen wesen te be-taelen ofte niet”. Zij mogen echtei- direct ontslaan zonder oj)-gave van redenen „mits.....betalende boven de verloope huyr noch een vierendeel jaers huyr daer-en-boven ; ten ware de hnyre.....op den gewoonlycken tyt ware opgesejl als wanneer de (werkgevers) sullen mogen volstaen mits de huyre alleen betalende tot de ordinaris expiratie van dien toe”. In 1(182—1716 krijgen de meesters liet recht zonder opgave van redenen „t' aller nyr en ende tyden” de huur op te zeggen onder betaling van het tot op de opzegging verdiende loon. De dienstboden mogen dan niet langer blijven „onder eeniger-hande pretexten ’t sy van betalinge van huyre ofte eenige andere pretensien van wat nature deselve ook souden mogen wesen” en zich niet verzetten of misdragen met woorden of feitelijkheden op straffe van verbeurte van liet verdiende loon „alschoon denzelveu by haar albereets souden mogen wesen ontfangen” en arbitrale correctie. Desgewenscht kunnen

• (817) nbsp;nbsp;nbsp;Amsterdam 1758—^1785, art. 8: en sal dit artikel ook mede plaats hebben ten opzigten van de bakers en naaisters.

• (818) nbsp;nbsp;nbsp;In verband met hetgeen is opgemerkt in de Inleidinge van uic GnooT, ed. Pocke.ma-van Appeldookn II, p. 290, vat ik hier de ontwikkeling van het Amsterdamsche recht nog even samen: In de XlIIde eeuw boeten beide partijen contractbreuk met een schadevergoeding gelijk aan het halve loon; na circa 1500 tot in de eerste veertig jaren der XVIIde eeuw is de positie van den werknemer in zooverre versterkt, dat hij in een dergelij'k geval recht heeft op het geheele loon. Na 1642 mogen de werknemers hun contract alleen om wettige redenen verbreken op straffe van boete en andere sanctie’s. In 1663 moet de contractbreukige werknemer een vierde van het loon betalen; de meester mag echter ontslaan zonder opgave van redenen onder betaling van een deel van het loon als schadevergoeding. Sedert 1682 is de schadevergoeding vervallen en behoeft de werkgever slechts het verdiende loon tot op het ontslag uit te betalen, wat in 1758 en 1785 zoo is gebleven. In deze beide laatste rechten boet de dienstbode, die haar dienst zonder wettige redenen verlaat, deze contractbreuk met een deel van het loon. Opgemerkt dient nog te worden, dat al deze voorschriften worden gesteund door sterke penale sanctie’s.

• (819) nbsp;nbsp;nbsp;Slaat op art. VI over het gedrag der dienstboden.

230

de onwilligen door de overheid uit het huis worden gezet (820).

Hij, die te Usselstein (1673) zijii personeel „binnens tyds oorlof geeft sonder redenen” moet hen het „volle loon van den half jare daerin hy getreden is” geven (821).

Te Alkmaar (1675) mag de meester aanvankelijk alleen voor den tÿd ontslaan om wettelijke redenen ter beoordeel ing door flen rechter. Is een dergelijke reden niet aanwezig, dan moet hij het volle huur of dienstloon betalen. Tn 1805 wordt dit artikel in zooverre uitgewerkt, dat de werkgever gerechtigd is zÿn dienstpersoneel ten allen tijde te ontslaan onder betaling van het verdiende loon vermeerderd met een bedrag van 6 weken loon. Hij is echter in het geheel niets verschuldigd, wanneer de redenen van het ontslag door den rechter worden goedgekeurd. Om haar gedrag kan de ontslagen dienstbode echter nog speciaal worden gestraft (822).

Te Hoorn (KiSi) (823), in Putten (1684) (824) en Enkhuizen (1(502) (825) kan de meester opzeggen zonder opgave van redenen onder uitbetaling van het verdiende loon; de dienstbode, die zich verzet, zal worden gestraft.

Hetzelfde gold te Beverwijk (1700—1731), maar zonder de strenge straffen (826).

Te Leiden (1703) (827), in Rijnland (1785) (828) en te Rotterdam (1710) (820) mag de werkgever, die over zijn personeel niet tevreden is, zonder opgave van redenen ontslaan, mits betalende het tot op dat oogenblik verdiende loon. Het personeel mag zich daartegen niet verzetten en moet tevens dulden, dat hun meester „hun lieder kist, koffer ofte doos opende, opdat (de werkgever) tot deszelfs genoegen moge bezien, of ietwes daerinne is ’t geen hem, haer, of iemand van derzelver familie toekomt, zonder eenige insolentie ofte onge-

• (820) nbsp;nbsp;nbsp;Delft 1673, artt. Vil en VIII; 1682—1716, artt. VII, VIIl en IX slot: „Des sullen echter ende dien onvermindert de actiën ende pretensien die de voorszegde dienstboden tot laste van hare meesters ofte vrouwen souden vermeynen te hebben blyven in haar geheel ende ongeprejudiceert om deselve naar haar vertrek uyt de voorszegde huysingen voor haer achtbaren te vervolgen indien sulcx te raden sullen wesen”.

• (821) nbsp;nbsp;nbsp;Ysselsteyn 1675, art. XI.

• (822) nbsp;nbsp;nbsp;Alkmaar 1675, artt. 5 en 6; 1805, art. 4.

• (823) nbsp;nbsp;nbsp;Hoorn 1683, art. 4.

• (824) nbsp;nbsp;nbsp;Putten 1684, art. VI.

• (825) nbsp;nbsp;nbsp;Enkhuizen 1692, art. 4.

• (826) nbsp;nbsp;nbsp;Beverwijk 1700, art. 179; 1731, art. 186.

• (827) nbsp;nbsp;nbsp;Leiden 1703, art. XII.

• (828) nbsp;nbsp;nbsp;Rijnland 1785, art. VI.

• (829) nbsp;nbsp;nbsp;Rotterdam 1719, artt. XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX en XXX.

231 hoorzaemheid” op straffe van boete of erger. In de Maasstad kan zelfs de lm lp der overheid worden ingeroepen.

Is te Schiedam (1758) (8.30) de meester om een der in de ordonnantie opgegeven en algemeen gebruikelijke redenen ontevreden, dan kan hij zijn personeel ontslaan onder betaling van het tot o]) het ontslag verdiende loon.

Onder dezelfde voorwaarde mag in de Watergraafs- of Diemermeer (1700) (831) de werkgever het personeel zonder opgave van redenen ontslaan in welks gedrag hij „geen genoegen” heeft.

Ongeveer hetzelfde wordt gezegd in het Baljuwschap Waterland (1768) (833), waar het ontslag kan worden gegeven aan knechen of meiden, die den meester „niet langer aanstaan”.

• 78. nbsp;nbsp;nbsp;Met terzijdelating van die Oeldersche steden en streken, waar het Haagsche recht werd gerecipieerd : de Veluwe, Doesburg, Arnhem en Harderwijk, zal ik nu de Oeldersche rechten bespreken.

Te Nijmegen (KHO—1068—1671) (888) en te Kuilenburg (1680—1713) (881) gold voor het personeel een opzeggingstermijn van 10 weken op straffe van continuatie gedurende een half jaar. Dit is ook het geval teDoesburg (17lt;K)) (835), maar daar was die termijn voor beide partijen verplicht (835).

Te Zutphen (1685—1708) is het personeel verplicht drie maanden vóór het vertrek de huur op te zeggen; na 1711 moest de opzegging op of vóór 1 Augustus of 1 .Januari plaats hebben (880).

Te Zaltbonimel (1731) (837), Bommeler- en Tielerwaard (1731) (838) en in de Vier Boven Ambten (1780) (S3!)) gold voor beide partijen een opzegtermijn van drie maanden. Verzuimde de dienstbode echter tijdig de huur op te zeggen, dan had continuatie alleen plaats, wanneer de meester zulks begeerde.

Tiel (1050) (810) maakt geen melding van een opzegtermijn, maar bepaalt, dat wie zich voor een jaar verhuurd heeft

• (830) nbsp;nbsp;nbsp;Schiedam, artt. 4 en 3.

• (831) nbsp;nbsp;nbsp;Watergraaf- en Diemermeer 1760, art. V.

• (832) nbsp;nbsp;nbsp;Waterland 1768, art. LIX.

• (833) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1649, art. 12; 1668, art. 16; 1671, art. XVII.

• (834) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680 en 1742, Cap. IX, art. X.

• (835) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, art. 14; 1731, art. VII, het Haagsche recht aangevuld met de straf van een half jaar loon.

• (836) nbsp;nbsp;nbsp;Zutphen 1685, art. V; 1708'en 1742, art. 8.

• (837) nbsp;nbsp;nbsp;Zaltbommel 1721, Cap. 33, artt. XX en XXI.

• (838) nbsp;nbsp;nbsp;Tieler- en Eommelerwaard 1721, Cap. 35, artt. XX en XXI.

• (839) nbsp;nbsp;nbsp;Ampliatle Bovenambten 1780, artt, XXIII en XXIV.

lt;840) Tiel 1659, Tit. 23, art. II.

232

„ende wederom in ’t tweede jaer is ingetreden, sonder nieuwe huere gliemaekt te hebben’’ verplicht is „dat jaer ujl te blijven.....”

Ook het Geldersche recht kent verschillende voorschriften omtrent het beëindigen van den dienst. Nijmegen ( 11)49— 1()C8—11)71) (841) schrijft voor, dat men zijn personeel binnen den derden dag van Mey of November moet laten gaan; in geen geval mag de dienst worden gecontinueerd. Te Zutphen moeten de dienstboden twee dagen voor 1 Mey en 1 November worden vrijgelaten (11585—1708—1742) (842). Doesburg (1700) spreekt over 3 dagen voor deze data, maar verandert dit in 1730 in daags vóór Mey of November (843). Hetzelfde vinden wij op de Veluwe (1(581) (844). Zalt-Bommel (172(1) (845) Tieler-en Bommelerwaard (1721) (84(5), Arnhem (1731) (847) en de l'’ier Boven Ambten (1780) (848) bepalen, dat de meester zijn personeel moet laten gaan „daags voor den ordinairen of versproken dag”.

Het mannelijke zoowel als het vrouwelijke personeel moet volgens het Zutphensche stadrecht van 1(515 zijn „eetmael uytdieneu, dat sy hem hadden vermiedet, alsoo verre als sy binnen Zutphen willen blyven : tenzy dat sy aen hylick komen by verbeurte van alsulck loon als hem toe gedacht is, ... . ende sullen entweder die stadt ruymen ofte oere tyd uyt-dienen”.

Dit artikel is in 1(585 nader uitgewerkt door te bepalen, dat het personeel den dienst niet mag verlaten „sonder wettige reden ter erkennisse van het Gericht” op straffe van een half jaar bedongen loon onder verplichting den overeengekomen tijd uit te dienen. Dit is in 1708 en 1742 zoo gebleven '(849).

Ook te Tiel (1(559) mogen de dienstboden het contract slechts verbreken om wettige redenen op verbeurte van de volle, te verdienen huur. Evenmin mogen zij in het tweede jaar een verlengde huur verbreken op verbeurte van het te verdienen loon (850).

• (841) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1649—1668—1671, art. 5: de boete bedraagt 12 stuivers voor iederen dag later.

• (842) nbsp;nbsp;nbsp;Zutphen 1685, art. III; 1708—1742, art. 6; boete f 1 per dag verzuim.

• (843) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, art, 6; boete een schelling; 1730, art. V. (844) nbsp;nbsp;nbsp;Veluwe 1681, art. V.

• (845) nbsp;nbsp;nbsp;Zalt-Bommel 1721, Cap. 33, art. XVII: boete aldaar en in verwanten rechten twee gulden per dag verzuim.

• (846) nbsp;nbsp;nbsp;Tieler- en Bommelerwaard 1721, Cap. 35, art. XVII.

• (847) nbsp;nbsp;nbsp;Arnhem 1731, art. V.

• (848) nbsp;nbsp;nbsp;Ampliatie Bovenambten 1780, art, XX,

• (849) nbsp;nbsp;nbsp;Zutphen 1615, tit, XXV, art, 4; 1685, artt. IV en I; 1708 en 1742, tit, 25, artt. 7 en 4.

• (850) nbsp;nbsp;nbsp;Tiel 1659, tit. 23, artt. II en IV.

233

Het oudste Nijmeegsche recht (1649) komt hiermee geheel overeen, maar daarenboven mogen de nalatigen gedurende jaar en dag niet binnen de stad en het schependom dienen. Maar, gaat de ordonnantie voort, „so door eenige wederspan-nigheyt ofte ongetrouwheyt” een dienstbode haar dienst binnen deu termijn verlaat, kan zij „tot optie ende keur” van den werkgever worden geconslringeerd den dienst waar te nemen op straffe als hierboven is vermeld. Hierin is in 166S geen verandering gebracht. Aan dienstboden, die hun contract verlengd hebben, wordt gelast dit ook werkelijk na te komen „sonder op het eene of het andere pretext daer nvt te mogen scheyden op verbeurte van de helfte van haer albereits verdient loon, die de meesters ofte vrouwen voor d’ ongelegentheyt die sy hier door comen te lyden, sullen mogen inhouden” (851).

ferder wordt de dienstbode, die heimelijk haar dienst verlaat en zich buiten de stad en het schependom begeeft, „als zynde verdaght van groote ontrouw” bij klokslag ingedaagd, om binnen 14 dagen de reden van haar plotseling vertrek o]) te geven. Heeft zij den dienst onwettig en ontrouwelijk verlaten, dan mag zij op straffe van arbitrale correctie niet langer binnen de stad en het schependom verblijven (852). Dit alles i.s in 1671 vrijwel zoo gebleven; uitdrukkelijk wordt echter nog bepaald, dat het personeel alleen om wettige redenen, ter beoordeeling van den Kaedt, mag heengaan op straffe van verbeurte van het verdiende loon en ontzegging van het recht om zich gedurende jaar en dag binnen de stad en haar rechtsgebied te verhuren (853).

Te Kuilenburg (1680—1742) (854) mogen de boden gedurende den huurtijd den meester niet in den steek laten „zonder te letten of zij een ander (tenware in ziekte) gesubstitueert hebben dan niet” op straffe van boete of 14 dagen te water en te brood te zitten „en op verstek van de huurpenningen”, tenzij voor het gerecht blijkt „van huwelyk, aansterfte van een voormunderschap, wreedheyd, wygeringe van noodzake-lyke kost en drank, en wettige oorzaken”. Ook hier wordt de „dienst-verlater, als verdagt van ontrou” by klokslag ingedaagd om rekenschap van het vertrek te geven.

Te Doesburg (855) (1700) is bepaald, dat het dienstvolk, (851) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1668, artt. 7 en 8; 1668, artt. 7, 8 en 9. (852) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1668, artt. 10 en 11.

• (853) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1671, artt. VII, IX, X, XI en XII.

• (854) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680—1742, artt. V, VI, VII en VIII; het herbergen en ophouden van weggeloopen dienstboden en het aanraden om den dienst te verlaten wordt gestraft met boete en arbitrale correctie.

• (855) nbsp;nbsp;nbsp;Op 4 Mei 1751 wordt door den Magistraat van Doesburg bepaald; „dat dienstboden (melden) uit hun dienst weggaan en

234

dat weggaat in weerwil van zÿn werkgever, een vierde deel van den jaarhuur verbeurt en desverlangd den dienst toch moet prestoeren „ten ware nae recht bestendige reden waren van sware zieckte off dat quainen te trouwen etc. tot erkente-nisse des gerichts”. Dit excuus geldt echter niet voor hen, die reeds van te voren ondertrouwd zijnde, korten tijd nadat zÿ in dienst zijn getreden, hun meesters verlaten om te trouwen. In geval van onwettige verbreking van het contract, mag het personeel binnen het jaar geen dienst meer aannemen op straffe van boete. Wordt het contract beëindigd door den dood van knecht of dienstmeid, dan moet tot de laatste week de huur worden betaald. Dienstvolk, dat na het overleden van den meester binnen het rouwjaar vertrekt, moet de rouwkleeren teruggeven, indien de huishouding niet wordt opgebroken (S5(i).

Te Zalt-Bommel (1721) (S57), in de Tieler- en Bommeler-waard (1721) (858) en in de Vier Bovenambten (1780) (859) moet het personeel, dat den dienst ontijdig verlaat, dien toch uitdienen en verbeurt daarenboven het vierde deel van den jaarhuur.

Te Tiel (1659) moet de werkgever, die zijnerzijds het contract „sonder wettelicke oorsaecke” (dewelcke sal staen tot kennisse van den gerichte)” tusschentijds verbreekt, aan zijn dienstboden de volle huur betalen (860).

Sedert 1668 mag de meester te Nijmegen zijn personeel loopende het contract ontslaan „vermeynende rechtveerdige oorsaken te hebben” „ende dat sulcx nae verhoor eude exami-natie van saecken mede worde verstaen, sal de selve knecht ofte maeght niet meer loon hebben en genieten als nae proportie van den tydt dat sy gedient hebben”. Hetzelfde artikel vinden wij, misschien wat overbodig, terug in 1671, echter vermeerderd met het bekende artikel, waarbij aan den werkgever het recht wordt gegeven het personeel, waarover luj niet tevreden is zonder opgave van redenen te ontslaan „mits als-by de soldaten ingekeerd zynde, gelast werden by vertrek van het garnizoen mede te gaan of anders publiek uit de stad zullen worden geleid’”. Anders dus als tegenwoordig, waren toen gevallen vrouwen nog geen zeer gewild dienstpersoneel.

lt;856) Doesburg 1700, artt. 7, 8, 9 en 10; over de vestes lugubres familiäres zie een advies d.d. 20 Febr. 1728, dat naar het plaatselijk gebruik verwijst; J. Schbassert: Practicae Observationes 1736, p. 177, Obs. CV en Consultatiën, advysen en advertisse-menten 1740, I, p. 341, Obs. L.

• (857) nbsp;nbsp;nbsp;Zalt-Bommel 1721, Cap. 33, art. XIX.

• (858) nbsp;nbsp;nbsp;Tieler- en Bommelerwaard 1721, Cap. 35, art. XIX.

• (859) nbsp;nbsp;nbsp;Ampliatie Bovenambten 1780, art. XXII.

• (860) nbsp;nbsp;nbsp;Tiel 1659, art. III.

235 dan aen deselve betalende haer verdient loon tot den uyt eynde van het halve vierendeel jaers, daer inne deselve getreden sullen zyn, te reekenen na proportie van de bedongen linyrpenningen”. Ingeval van verzet, worden de gecasseerde dienstboden streng gestraft. In 1787 wordt dit artikel nog eens gerenoveerd; de uit te betalen schadevergoeding wordt dan aldus uitgedrukt: „mits alsdan aan de zelven betaalende, booven het op dien tyd reeds verdiende loon, nog het loon voor een vierendeel jaars, te reekenen naar proportie van de bedongen huur-penningen” (861).

Te Kuilenburg (1680—1742) (862) mogen de werkgevers, die „misnoegen scheppen in der boden comportement”, deze aanstonds zonder opgave van redenen laten gaan „mits betalende het halve vierendeel jaars waar in (zy) getreden zyn”.

Eerst in 1685 wordt in het Zutphensche recht aan den werkgever vergund zijn dienstboden tusschentijds te ontslaan, maar alleen om „wettelyke oorsake van ongehoorsaamheid, quade bejegeninge of diergelyke tot erkentenisse der heeren rigteren in der tyd, of sal het volle loon betalen”.

In 1708 is hierin geen verandering gebracht, maar in 1742 is de positie van het personeel zeer verzwakt door de toevoeging, dat bovengemelde ongehoorzaamheid enz. door de ge-rechteljjke verklaring van den werkgever genoegzaam zal kunnen worden bewezen (862a).

Te Doesburg (1700) moet de meester, die „sonder wettige redenen van ontrouw, ontucht, ongehoorsaamheyt ofte quade bejegeninge” zÿn dienstpersoneel ontslaat, een vierendeel jaars boven hetgeen reeds is verdiend betalen. Heeft het dienstvolk echter in zoo sterke mate aanleiding gegeven, dat de meester gedwongen is geworden het contract op te zeggen, dan kan het arbitralqk worden gecorrigeerd en na onderzoek door den rechter, zijn geheele loon verliezen (863).

Hetgeen in de eerste van de beide bovenstaande zinsneden is vermeld, gold eveneens, echter zonder de nadere omschrijving der wettige redenen, te Zalt-Bommel (1721) (864), Tieler-en Kommelerwaard (1721) (865) en in de Vier Bovenambten (1780) (866).

• (861) nbsp;nbsp;nbsp;Nijmegen 1668, art. 12; 1671, artt. VIII en XIII; Extract uit het Raadslgnaat der stad Nijmegen over den jare 1787 Mercurii den 19 September 1787 in het gemeente-archlef van Nijmegen.

• (862) nbsp;nbsp;nbsp;Kuilenburg 1680—1742, art. IV.

(862a) Zutphen 1685, art. IV; 1708 en 1742, tit. 25, art. 7.

• (863) nbsp;nbsp;nbsp;Doesburg 1700, art. 11.

• (864) nbsp;nbsp;nbsp;Zalt-Bommel 1721, cap. 33, art. XXI.

• (865) nbsp;nbsp;nbsp;Tieler- en Bommelerwaard 1721, cap. 35, art. XXI.

• (866) nbsp;nbsp;nbsp;Ampliatie Bovenambten 1780, art. XXIV.