-ocr page 1-
ït
£A
JAARBOEKJE
VAN HET
OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP
„NIFTARLAKE"
1918.
ELECTR, DRUKKERIJ H. J. SMITS — UTRECHT
voorheen L, MASSELINK
/'lOCoo O
-ocr page 2-
OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP „NIFTARLAKE'
LS.
Het bestuur heeft de eer te berichten, dat het jaar-
boekje van het genootschap gereedgekomen Is.
Het bevat de naamlijst der leden, het jaarverslag,
benevens, geschiedkundige bijdragen van verschillende mede-
werkers.
Aan onzen Beschermheer, de Lden, donateurs en
medewerkers, benevens aan hen, die het genootschap aan
zich verplicht, hebben, wordt van dit jaarboekje een ex.
hierbij toegezonden.
Aan begunstigers zal een ex. franco worden toege-
zonden, indien zij aan onzen Penningmeester, den heer
D. de Zwart jr. te Abcoude, een gulden per postwissel
toezenden.
Voor particulieren zijn enkele exemplaren beschikbaar
tegen inzending van f 2.—.
Mochten er leden zijn, die nog een ex. wenschen te
ontvangen, dan kunnen zij dat. zoolang de voorraad strekt,
bekomen tegen inzending van ƒ /.—.
Namens het Bestuur,
J. W. VERBUROT, Voorzitter.
J. O. Th. OREVENSTUK, Secetaris.
-ocr page 3-
-ocr page 4-
BESCHERMHEER.
Mr. Dr. F. A. C. GRAAF VAN LYNDEN VAN SANDENBURG,
Commissaris der Koningin te Utrecht.
BESTUUR.
Ds. J. W. VERBURGT, Nigtevecht, Voorzitter.
J. G. Th. GREVENSTUK, Baambrugge, Secretaris.
D. DE ZWART JR., Abcoude, Penningmeester.
Dr. D. A. W. H. SLOET, Abcoude, Bibliothecaris.
]. D. BASTERT, Breulielen.
W. H. KOOMANS, Abcoude.
D
CU
2.
03
ca
co
S"
c
Verder te:
Anl<:eveen: Mevr. H. W. J. SCHAAP—Van der Pek.
Breulcelen: V. L. Baron VAN BOETZELAER.
M. ONNES VAN NYENRODE.
Loenen:          W. ADER.
N. BASTERT.
Loenersloot: Dr. M. VAN HAAFTEN.
Loosdrecfit: Jhr. C. H. C. A. VAN SYPESTEYN.
Maarssen: Dr. A. M. HARTOG.
Mr. W. H. KöHLER.
Maarsseveen: WILLEM VAN LEUSDEN.
Mr. W. B. WESTERMANN.
Nieuwersluis: Mr. H. J. DOUDE VAN TROOSTWIJK.
Utreciit:         E. G. WENTINK.
Vleuten:         KEES VALKENSTEIN.
Vreeland: Dr. J. A. PORTENGEN.
L. SCHIETHART.
Zuilen:           F. C. C. Baron VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN.
-ocr page 5-
VI
LEDEN.
H. F. Jonkhart.
A. Schoenmaker.
Breukelen:
j. D. Bastert.
D.  J. M. Bianchi.
V. L. Baron van Boetzelaer.
H. G. de Bruijn.
A.  H. Colenbrander.
Pastoor J. A. W. Harbers.
C. G. Hoekstra.
Mr. M. P. Th. a Th. van der
Hoop van Slochteren.
C. de Joncheere.
J. S. Kniphorst.
C. W. Matthes.
Hans Matthes.
J. A. Matthes.
M. Onnes van Nyenrode.
Deken P. W. A. Pieck.
Kapelaan W. M. A. van Rijn.
E.  P. W. van Schaick.
Mr. W. F. E. Spiering.
B.  G. P. Verbiest.
Mej. j. M. E. Willink van Collen.
Mej. M. E. Willink van Collen.
Bussum:
Joh. Osieck.
Mevr. J. M. Osieck—de Haan.
Didam :
Kapelaan L. J. van der Heijden.
's-Graveland :
Mr. D. J.A. Baron van Harinxma
thoe Slooten.
John van Lennep.
's-öravenhage :
Bureau der Rijkscommissie voor
de Monumenten.
Groningen :
Kapelaan F. j. Schoemaker.
Drs. G. A. B. Fijnvandraat,
Abcoude:
Ds. H. J. Baarslag.
Jhr. P. P. de Beaufort.
Joh. Gebhard.
j. van Hulsen.
J. M. C. van Kempen.
W. H. Koomans.
Th. Moinat.
Jos. Niemer.
W. F. Pape.
Joh. Rentinck.
j. F. G. Rincker.
Mevr. Roos Vlasman-Lingeman.
Pastoor Dr. D. A. W. H. Sloet.
J. Trouw.
Luit. J. Th. H. van Weeren.
F. D. Wattjes.
D.  de Zwart Jr.
Amersfoort:
Kapelaan W. Boerma.
Rector F. B. F. Stroetman.
Amsterdam :
F. J. Bergendahl.
Prof. Mr. [. A. van Hamel.
P. Jansen Hzn.
Mr. J. Kappeijne van de Coppello.
H. L. Klein.
Aug. Niemer.
Th. J. Verrijn Stuart.
Ankeveen :
P. J. Eijma.
E.  R. D. Schaap.
Mevr. H. W. J. Schaap—van
der Pek.
Apeldoorn:
Kapelaan H. J. Hageman.
Baambrugge.
Mej. D. van Doorn,
j. G. Th. Grevenstuk.
C. P. de Groot.
-ocr page 6-
VII
Loosdrecht:
C.  J. Hacke van Mijnden.
H. J. van 't Lindenhout.
Jhr. Q. J. van Swinderen.
Jhr. C. H. C. A. van Sypesteyn.
W. Voogsgeerd.
Maarssen :
Pastoor Dr. Alph. Ariëns.
D.  P. Becker.
P. Broeksmit.
S. I Cambier van Nooten.
R. H. Driessen.
F. J. de Freytag.
A. M. Hartog.
Kapelaan A. van Hofslot.
S. P. ten Holt.
E.  A. Ie Jolle.
Mr. W. H. Kohier.
Ds. J. Krüger.
Dr. A. R. van Linge.
J. M. de Muinck Keizer.
D. A. van Nieuwenhuizen.
A. T. Plomp.
Dr. F. Roels.
Ds. M. I. Sanders.
J. B. Scheuer.
Kapelaan j. J. Swildens.
C. W. E. van Voorst van Beest.
C. E. Wolff.
Maarsseveen :
}. P. de Keizer.
Willem van Leusden.
Frans Smithuysen.
H. Schoenmaker Ezn.
H. Schoenmaker Szn.
Th. 1. G. M. Wagener.
Mr. W. B. Westermann.
Mr. S. R. Wolters.
Mijdrecht:
L. A. van der Meulen.
Nederhorst-den-Berg:
Mej. J. W. H, Spruit,
Harlingen:
Pastoor J. H. G. Jansen.
Hilversum:
Dr. L. Alma.
C. |. Doude van Troostwijk.
L. G. Kardoes.
J. C. Keg.
Luit.-Kol. E. Luden.
J. Lugt.
P. A. Pijnappel.
Kockengen :
Pastoor j. Heerschop.
Koog aan de Zaan :
C. Maarschalk.
Kortenhoef:
Ds. J. van Bruggen.
J. Warmolts,
Krommenie:
P. van Walbeek.
Laren:
Mevr. W. M. Terpstra—Reerink.
Loenen :
W. Ader.
N. Bastert.
Mr. E. van Beusekom Jr.
G. Fikkert.
C. Hengeveld.
H. Hissink.
L. L. Posthuma.
J. H. C. van Reenen Jr.
N. W. Baron van Till.
E. A. H. A. van de Velde.
Mr. A. M. de Vries.
Loenersloot :
Pastoor B. J. Brouwer.
Dr. M. van Haaften.
Mevr. de Wed. G. A. A.
Middelberg.
-ocr page 7-
VIII
P. J. G. Verburgt.
E. G. Wentink.
Vleuten :
Kees Valkenstein.
Vreeland:
Ds. H. Th. Barbas.
C. Blatt.
W. H. M. Brouwer Ancher.
G. H. Hooft van Vreeland.
1. A. Lantsheer.
C. A. Lion Cachet.
Dr. J. A. Portengen.
L. Schiethart.
De Vuursche:
E.  Tegelberg.
Waardenburg:
Ds. H. H. Kolkmeijer.
Wageningen :
Dr. F. C. Wieder.
Weesp :
W. A. van Dockum.
Zuilen :
F.   L. S. F. Baron van Tuyll
van Serooskerken van Zuylen.
F. C. C. Baron van Tuyll van
Serooskerken.
Nieuwerslais :
Mevr. de Wed. C. W. G. Cruys.
Mr. H. J. Doude van Troostwijk.
Mr. U. H. van Notten.
Ph. W. Osieck.
Nigtevecht:
G. Th. C. Callenfels,
Luit. H. B. Dorgelo.
Th. E. B. Houders.
M. H. Laddé.
J. L. Thielking.
Ds. I. W. Verburgt.
Putten o. d. Veluwe;
P. H. Groenevelt.
Rhenen :
J. Houtman.
Rotterdam:
Bibliotheek der gemeente Rot-
terdam.
Dr. F. A. Schalij.
Utrecht :
]. B. P. Biegelaar.
Dr. C. Broeksmit.
G. Bruna.
Mr. J. Hooft Graafland.
jhr. J. Lampsins van den Velden.
jan van der Lip.
Jhr. L. Quarles van Ufford.
J. Roozenschoon.
-ocr page 8-
IX
DONATEURS.
Vreeland:
Mr. R. H. Erdmann.
Hilversum:
,De Gooi- en Eemlander
BEGUNSTIGERS.
Pil. |. Sciiippers.
Ds. C. I. H. Verweijs.
Bussum :
Jan de Grijs.
Kortenhoe f:
H. Grotendorst.
J. Hendriks.
J. N. Hiensch.
H. Koops.
Loenen :
Ds. P. C. IJsseling.
Mijdrecht:
M. Ferniiout.
Vreeland:
Mej. Dr. A. J. Portengen.
Abcoude:
G. Moen.
Mevr. H. C. van Weeren-Moinat.
D.  van Teeseling.
J. Wassink.
Mej. J. Wattjes.
Baambrugge:
G. Feringa.
J. van Heerden.
W. C. Smuling.
Breukelen ;
]. A. Beerens.
S. Breuningiioff.
A. Griffioen.
G. C. Hoekstra.
J. H. M. Janse.
E.  B. van Julsingha.
In Memoriam.
G. van Arkel, overleden te Abcoude 11 Juli 1918, Lid van
het Dagelijksch Bestuur van „Niftarlake", Mede-bewerker van de
„Noord-Hollandsche Oudheden", Architect van verscheidene
bekende gebouwen.
A. van Paddenburg, Vreeland.
P. B. J. Krusemau, Loenen.
-ocr page 9-
jRRRVERSLRQ.
Toen ons genootschap zijn eerste lustrum kon herdenken en
voortdurend in bloei toenam, meende het bestuur aan de algemeene
vergadering te mogen voorstellen om den Heer Commissaris der
Koningin in de Provincie Utrecht uit te noodigen als beschermheer
van ons genootschap te willen optreden. Dit voorstel werd met
instemming ontvangen en tot groote voldoening van het bestuur
verklaarde de Heer Mr. Dr. F. A. C. Graaf van Lynden van
Sandenburg zich bereid het beschermheerschap te aanvaarden.
Door het overlijden van den Heer Mr. E. van Beusekom te
Loenen en het vertrek van Dr. F. C. Wieder, van Vreeland naar
Wageningen, waren 2 plaatsen in het bestuur opengevallen.
Hierin werd voorzien door de benoeming van de Heeren
W. Ader te Loenen en L. Schiethart, burgemeester van Vreeland.
Als bestuurslid voor Zuilen werd benoemd de Heer F. C. C. Baron
van Tuyll van Serooskerken, burgemeester van Zuilen. Al deze
heeren hebben hunne benoeming aangenomen.
Op 2 Augustus had de, vroeger wegens de mobilisatie uitge-
stelde, excursie plaats naar het kasteel Zuyien. Vele leden met
hunne dames hadden zich opgemaakt om aan de vriendelijke
uitnoodiging van Baron en Baronesse van Tuyll van Serooskerken
van Zuyien gevolg te geven. Meer dan 100 deelnemers hadden
zich aangemeld, waarvan echter enkelen zich door den regen
hebben laten afschrikken.
Het was aan de ijverige bemoeiingen van de excursie-com-
missie gelukt om te Utrecht een boot te charteren, die de deel-
nemers aan den tocht op verschillende plaatsen aan de Vecht
zou opnemen en naar Zuilen brengen, om ze na afloop weder
stroomafwaarts te voeren. Ons bestuurslid Bastert vertrok reeds
om 4 uur 's morgens met de boot naar Weesp, om daar de
eerste en verder aan de volgende aanlegplaatsen de overige
0e?lnemers te ontvangen.
-ocr page 10-
XI
Ook ditmaal viel de regen bij stroomen, terwijl de zeewaar-
digheid en de navigatie aan de bestuursleden soms een zucht
ontlokten. Al moest soms een schuit, een schutting of hekje het
hier of daar ontgelden, toch liep alles gelukkig af en de deelne-
mers namen alles nogal gemoedelijk op, zoodat, trots regen en
avarijtjes, aan boord een opgewekte stemming bleef heerschen.
Te Zuilen aangekomen, begaf men zich aanstonds naar het
kasteel, waar de gastheer en de gastvrouwe reeds op het slot-
plein aanwezig waren om de bezoekers te ontvangen. Dadelijk
nam onze voorzitter het woord, om in een korte toespraak Baron
en Baronesse van Tuyll dank te zeggen voor hunne welwillend-
heid om den leden van „Niftarlake" te vergunnen hun oud en
eerwaardig kasteel te bezichtigen, waarna aan Mevr. van Tuyll
door de jongedames Dr. Alberta Portengen en Wilh. ürevenstuk
een reusachtige mand met kostelijke bloemen werd aangeboden.
Bij dit bloemstuk behoorde een oorkonde, op perkament getee-
kend door Gebr. Grevenstuk, luidende als volgt:
„Gelyck de oude inwoonderen van de gouw Niftarlake eertyts
de gastvryheyt in hooghe eere plaghten te houden ende den
vreemdelingh binnen hunne poirten mit groter naersticheyt in
alles behulpsaem waeren, also hebben d'Edele Heer ende de
Vrouwe vant Slot Zuyien deese schoone usantien voortgeset
ende de leeden vant Outheytkundigh Genootschap „Niftarlake"
seer treffelyck ontfanghen ende in hun out-adellyck slot alle
merckweerdighe dinghen getoont ende verclaert.
Ende gelyck oock outtyts onse voorsaeten de Gastvrouwe
mit grote reverentie plaghten t'eeren, so ist dat wy, niet en
weetende op wat maniere wy onse danckbaerheyt beeter ende
weerdigher konden toonen, aan d'Edele Burchtvrouwe J. W.
Baronesse van Tuyll van Serooskerken van Zuyien, synde eene
doghter uyt 't vermaerde grafelycke geslaght Schimmelpenninck,
versoght hebben deese tuyl bloemen goetgunstigh te willen aen-
veerden.
Actum tot Zuyien opten dach van onse excursie, synde den
tweeden van Oogstmaent A. D. MCMXVIl."
De gastheer, die voor deze hulde aan zijne gade dank bracht,
sprak nog een kort woord van welkom en hoopte, dat de be-
zoekers niet in hun verwachtingen teleurgesteld zouden worden.
Nadat alle'aanwezigen op het slotplein gekiekt en daarna in
4 groepen verdeeld waren, begon de bezichtiging van het slpt^
-ocr page 11-
XI!
de parken en de slotpoort en werden in de salons van Mevr.
V. Tuyll ververschingen aangeboden.
Het gaat niet aan om alles wat er te zien was in dit verslag
te beschrijven. De kostbare collectie meubelen, schilderijen en
antiquiteiten zouden een catalogus kunnen vullen. De deelnemers
waren hoogst voldaan, al zal menigeen gewenscht hebben alles
wat nauwkeuriger dan bij een vluchtig bezoek mogelijk was, te
kunnen bezichtigen.
De vriendelijke, minzame ontvangst door de gastvrouw vond
algemeene waardeering, en het werd op hoogen prijs gesteld,
dat de onvermoeide gastheer telkens weer met eene andere groep
bezoekers zijne uitgestrekte woning doortrok en steeds weer
even opgewekt zijne verklaringen ten beste gaf.
Onze voorzitter gaf dan ook uiting aan onze erkentelijkheid,
toen hij na afloop hartelijken dank betuigde aan Baron en Ba-
rones van Tuyll voor de groote moeite, die zij zich voor „Niftarlake"
hadden willen getroosten.
Toen het bezoek aan het kasteel was afgeloopen, begon het
weer harder te regenen, zoodat van een boottocht op de Vecht
en van een wandeling door Zuilen, „Zuyieveld" en „Groenhoven"
moest worden afgezien.
De meesten gaven er de voorkeur aan om zoo spoedig mo-
gelijk huiswaarts te keeren.
Met het oog op ons eerste lustrum had de commissie voor
het jaarboekje het voornemen om het boekje ditmaal een eenigs-
zins feestelijk aanzien te geven, maar toen het op het drukken
van de bijdragen en het lllustreeren daarvan aankwam, bleek
het, dat de uitgaven, door de reusachtige prijsverhooging, de
raming verre zouden overtreffen. Onmiddellijk toog onze voorzit-
ter aan het werk en had de voldoening, dat hij 7 bijdragen
ontving tot een gezamenlijk bedrag van ƒ315.—, zoodat de uit-
gave zonder stoornis kon worden doorgezet.
De verschijning van het jaarboekje werd weder met instemming
begroet en gunstig beoordeeld, waardoor vele belangstellenden
tot ons genootschap toetraden.
Op 4 April 1918 hield Dr. N. B. Tenhaeff, Leeraar aan het
Lyceum in den Haag, in de „Harmonie" te Maarssen eene lezing
over het Stichtsche Platteland in oorlogstijd (1481—1483). Deze
keurige voordracht, die van veel studie en meesterschap over
0e stof getuigde, werd door de aanwezigen met groote belang-
-ocr page 12-
XIII
stelling gevolgd. Dr. Tenhaeff had de welwillendheid deze lezing
voor het jaarboekje af te staan en heeft dus ons genootschap
dubbel aan zich verplicht.
Meerdere lezingen achtte het bestuur met het oog op de
tegenwoordig gebrekkige communicatie niet geraden.
Waar de sprekers zich dikwijls ontzaglijk veel moeite en
studie getroosten zou een klein gehoor allicht teleurstelling ver-
wekken en geen aanmoediging zijn om nogmaals voor ons
genootschap op te treden.
Bijna 200 personen zijn thans lid, donateur of begunstiger
van ons genootschap. Onder onze leden vindt men de meest
vooraanstaande personen uit de Vechtstreek, zoodat hierdoor
een vaste kern gevormd is, die voor den bloei van ons
genootschap nog eene schitterende toekomst belooft.
De Secretaris van „Niftarlake"
J. G. Th. GREVENSTUK.
Uitgebracht op de
Algemeene Vergadering
te Breukelen op
20 luni 1918.
Bibliotheek.
Door Douairière Backer-Röell te Breukelen werden voor onze
boekverzameling afgestaan de navolgende geschenken, alle van
de hand van wijlen haar echtgenoot Jhr. [. A. F. Backer,
Burgemeester van Vreeland en Nigtevecht:
1.    Vredelant in vroegere tijden.
2.    Vreeland in de eerste jaren na de invoering van de
Gemeentewet.
3.    Iets over het onderwijs te Vreeland in vroegere tijden.
4.    Het orgel in de Hervormde Kerk te Loenen.
5.    Iets over het Bestuur van Loenen.
6.    De toren van Loenen.
7.    De Loenderveensche Plas.
8.    Het slot Vredelant.
9.    De Paardenmarkt te Loenen.
-ocr page 13-
staat van Ontvangsten en Uitgaven over het zesde Genootschaps^aaf 1917,
Uitgaven.
Ontvangsten.
Batig saldo vorig jaar. .
30
38
185
795
725
775
f    64
„    40
„   552
„   240
„    34
„    38
f 33
91
Lezing Abcoude.
„ Breukeien .
Jaarboekje 1917. .
Excursie Zuilen . ,
Diversen . . . ,
Batig saldo in kas,
Contributie:
5 Donateurs.....
151 Leden ......
25 Begunstigers ....
Opbrengst verkocht jaarboekjes
Extra Giften......
f 40
, 377
n 25
50
50
75
, 442
„ 11
„ 315
, 168
f 971
Excursie:
Bijdrage 84 deelnemers.
f 971
16
16
D. DE ZWART Jr.,
Penningmeester.
31 December 1917.
-ocr page 14-
HET HUIS TE flIQTEVECHT.
In den topographischen atlas der provincie Utrecht, die
in het Utrechtsche rijksarchief berust, bevindt zich een zeld-
zaam prentwerk van den bekenden graveur Bastiaan Stopendaal,
dat eene serie afbeeldingen bevat van het huis te Nigtevecht,
dat indertijd de aandacht trok. Het is een prentwerk, zooals
stichters van fraaie bouwwerken in de 17e en 18e eeuwen
gaarne lieten samenstellen en aan hunne vrienden ten geschenke
gaven; daar het stuk weinig bekend en het huis zelf ver-
dwenen is, meen ik goed te doen, de beide belangrijkste platen
hier af te beelden. Te liever doe ik dit, omdat het mij de
gelegenheid biedt, om de heugenis van een vergeten Amster-
damschen kunstenaar in herinnering te brengen.
Het eerste blad van het prentwerk (dat geen titel heeft)
verhaalt het volgende: „Dit huys is den eersten steen van
geleyt den 8 April 1687, en onder dak gebracht den 21 Augusti
1687, en in die tijdt om de regen niet eens hoeven uyt te
scheyden, en is in 't jaar 1688 de naam gegeven van het huys
te Nigtevegt. Dit eylandt, daar dit gebou op staat, met het
bijhebbende landt leyt lusschen O vermeer en Vreelandt; de
Vegt die loopt daar rontom, soodat daar niemant kan opkomen
te voet of te paart, als over een houte ophalende brugh, die de
heeren van Uytrecht moeten onderhouden. De plaats leyt heel
playsant, daar rontom een laan van eyken, nooten en ipen-
bomen is; diergelijcke weet ik niet in tien uuren in 't ronde
aan te wijsen. Dit eylandt is gekoft door de heer ontfanger
Pieter Reael in den jare 1633; had doen de naam van de Nes,
is betaalt altemaal met goude ducaten, en is doen de naam
gegeven door den heer kooper het Realen-eylandt".
De stichting van het fraaie huis wordt ons in dit relaas
nauwkeurig verhaald. De ontvanger der Gemeenelands-middelen
te Amsterdam Pieter (ansz. Reael is welbekend. In 1633, toen
hij het terrein kocht, was hij (geboren in 1569) reeds bejaard
-ocr page 15-
/
■■►s
1
1
rr
'
•
il
CL V
II 1
h~--, -.
-ocr page 16-
...... 4- .
Hij was oud-schepen der stad en had verschillende stedelijke
ambten bekleed; het kwam dan ook niet meer tot den bouw
van een huis op den aangekochten grond. Hij overleed 7
Augustus 1643, uit zijn huwelijk met Weyntje Oetgens, die hem
meer dan twintig jaren overleefde, twaalf kinderen nalatende.
Een van hen, Henricus, had (uit zijn huwelijk met Sara Hin-
lopen, ov. 1687) een zoon Pieter, die in 1683 lid der vroed-
schap, later ook schepen, werd. Deze Pieter verkreeg in 1685 (door
aankoop van Hendr. Jac. van Tuyil van Serooskerken, heer
van Zuylen ')) de heerlijkheid Nigtevecht, en toen twee jaar
later zijne moeder als weduwe overleed en hij dus vermogend
werd, bouwde hij in zijne nieuwe heerlijkheid het fraaie
huis, dat de zetel er van moest zijn. Hij overleed in 1701. Zijne
dochter Sara (uit zijn huwelijk met Maria Eleonora Huydeco-
per) bewoonde het huis nog in 1719, toen de Zegepralende
Vecht verscheen 2). Op het plaatje in dit prentwerk ziet men, hoe
de achterzijde van het huis met den uitgebouwden koepel aan
de Vecht lag, terwijl het voorplein met de steenen vazen en de
hoektorentjes tusschen het geboomte op den achtergrond zicht-
baar is, natuurlijk aan den heerenweg.
Over één punt, dat van belang is, laat het relaas ons
in de onzekerheid: wie was de bouwer van het importante
gebouw in de classicistische bouwvormen, die in 1687 nog in
de mode waren? Gelukkig kan ik ook dit mededeelen. Een
exemplaar van het gedrukte relaas, zonder de platen, berust
onder den heer P. de Boer Hz. te Zaandijk, en dit exemplaar
is eigenhandig onderteekend door Herbert Cramer, die zich
„Stads Mr. Metselaar en Keurmeester van de gebacke steen
over Amsterdam" noemt. Dit verklaart het geval; immers de
platen zijn allen, behalve door Stopendaal, ook gesigneerd door
„H. B. Kramer Inventur" (sic!): zonder twijfel zijn dit, zooals
nu blijkt, de initialen van den teekenaar der prenten, die tevens
1)    De heer van Zuylen had de heerlijkheid verkregen in 1676. Zij was toen
(bij besluit der Staten van 8/13 Juni 1676) geschapen; vroeger wasNiRtevecht geene
heerlijkheid geweest, en in 1676 werd het ook geen leengoed, zooals de meeste leen-
goederen waren.
2)    Zij overleed, ongehuwd, te Amsterdam eerst 25 Februari 1758. De heerlijkheid
Nigtevecht was echter door het huwelijk van hare zuster Maria Agatha met haren
neef Mr. Jan Huydecoper reeds voor 1724 aan deze familie gekomen, die ze nog bezit
-ocr page 17-
5
de ontwerper was van het huis. Onze aanteekening spreekt
waarheid, daar Herbert Cramer den 28 Maart 1686 door burge-
meesteren van Amsterdam benoemd werd tot stads-metselaar en
keurmeester van de steen op een salaris van ƒ 800.— met vrije
woning. Op 24 October 1705 is hij overleden; zoover mij bekend
is, is het huis te Nichtevecht (dat in de Zegepralende Vecht
weder De Nes of het Reaalen-eiland heet) het eenige bouwwerk
van Herbert Cramer, waarvan de heugenis nog bewaard is •).
S. MULLER Fz.
1) De hier gedane mededeelingen, zoowel over de Reaels als over Cramer,
ben ik groolendeels verplicht aan de groote vriendelijkheid van Dr. J. C. Breen,
adjunct-archivaris van Amsterdam.
-ocr page 18-
Het Stichtsche platteland in oorlogstij
(1481—1483).
Breeroo, Gerbrand Adriaensz, was een Amsterdamsche kwa-
jongen. Zeker, ik bedoel den dichter met den koortsigen
harteklop, die goede honderd jaar na mijn „onderwerp" geboren
werd. En welbewust noem ik hem een kwajongen, want breed
is zijn grijns, als het dan tusschen twee droefheden tot grijnzen
komt. Zoo wilde ik U even den kwieken vendrig, — want
ook dat was hij, — laten zien, gaande ter kermis in Vinkeveen.
't Kan zijn, dat hij jolijt zoekt om een liefde-crisis te vergeten.
Hij hoopt op amusement, in ieder geval, nu hij den boer op gaat.
Is 't goedige boerenvolk in 't modern-stadsche opgetuigd, de
Amsterdamsche kwajongen grinnikt! Is 't „noch ekliedt op het
ouwt fitsoen, in 't root, in 't wit, in 't groen, in 't grijs, in 't
graeuw, in 't paers, in 't blaeuw", kortom Boeren-Breughelsch,
de kwajongen grinnikt nogmaals. En met open mond kijkt hij
ze aan, onbeschaamd fixeert hij ze „de meysjes van de Vecht
en van de Vinckebuurt" in hun schoonste tuigage 1 Daar smijt
hij de deur van de herberg open. Ik vraag verontschuldiging
voor de zuippartij zonder weerga... ook voor het geweldige
lawaai daarbinnen.
Maar het wordt nog veel erger. Dadelijk zijn wij in lijfs-
gevaar. „Aelweerige Arent die trock het ierste mes". Brangt
van Kaellenes weert zich met den griep. De opgetuigde meisjes
gillen. Reeds is er een doode gevallen, als ons het haardijzer
rakelings langs de wang vliegt en wij met den op avonturen
belusten poëet het raam uit vluchten ...
Honderd jaar vóór mijn onderwerp geeft een Vlaamsch edel-
man zijn kijk op den boer. Dat het meer minzaam is, kan
niemand volhouden. In het beroemde Kerelslied is de hoon zóó
onverbloemd, zóó ver-venijnd door den haat, dat wij amper
den dichter volgen kunnen. De boer eet te veel, daarom heeft
hij zooveel praatjes:
-ocr page 19-
7
Wronghele, wey, broot ende caes,
Dat (h)eit hi al den dach;
Daer omme es de kerel so daes:
Hi etes meer dan hijs mach!
Ziet hem met „sijn wijf, de vule" naast den ploeg zijn homp
roggebrood kauwen. Ziet hem als „een grave" ter kermis
gaan... om zich zat te „drincken vandenwine"; 't mes moord-
dadig op zij. Hoort hem vloeken tegen zijn wijf en dan weer
vrede sluiten om een brok kermiskoek of omdat „de grote
cornemuse ... pijpt turelü-rurele-luut" ... Bah, zegt de jonker:
Wi willen de kerels doen greinsen.
Al dravende over tvelt;
Hets al quaet dat zi peinsen,
Ie weet ze wel bestelt:
Men sal se slepen ende hanghen,
Haer baert es al te lanc.
Sine connens niet ontganghen,
Sine dochten niet sonder bedwanc.
Hier viert de sociale haat hoogtij. Zonder ransel deugt dat
vee immers niet; laten wij ze hangen, de brood-en-kaas-kerels
met hun lange baarden!
Burger en boer honderd jaar na, jonker en boer honderd jaar vóór
mijn onderwerp, wat 'n onderscheid telkens! - Laten wij toch even
bedenken, wat het platte land was geweest, toen stad en burcht nog
gebouwd moest worden. Oud-germaansche godenleer, oud-
germaansche poëzie, oud-germaansch rechtsleven, het was daar
alles thuis geweest. Maar buiten den boer om was de latijnsche
beschaving der Kerk ontwikkeld; buiten den boer om had de
ridderlijke cultuur van den adellijken burcht gebloeid; buiten
den boer om had het vervloekte geld van den stadsmensch
nieuwe levensintensiteit geschapen. Sedert Karel den Groote
staat de landelijke ontwikkeling stil, indien zij niet afneemt.
De boer is een lachwekkende antiquiteit, maar al te vaak de
sociale paria geworden. Rustica gens, optima flens, pessima
gaudens, schrijft een brave Züricher anno 1464. Het boeren-
volk kan beter janken dan lachen ...
Het is e?n h?el somber beeld, dat d? histprj^ v^n d?n la^t
-ocr page 20-
8
XVe-eeuwschen boer ophangt. De Poot-sche idylle van des
gerusten landmans zalig lot, voor geen koningskroon te geven,
is wel heel ver nog verwijderd. Het oproer van het Brood-en-
kaas-volk zoowat 1490 moge ten bewijze strekken, hoe gelukkig
dat leven heenrolde! Door deeling, splitsing en... verarming
is de hoeve kleiner geworden. Van gemeene weide is geen
sprake meer. Tegen den boer is de vogel in de lucht, de visch
in het water beschermd door jacht- en vischban. Hermetisch
sluit de stad zich af. En als ook met de stijgende prijzen, het
koren meer opbrengt, de stad dwingt den boer dat meer-betaalde
ook weer af, door handwerk en ambacht te verbieden buiten
haar wallen. Het dure landproduct tegen het dure stadsproduct,
dat is de transactie ter weekmarkt. En wee den boer, die in
nood stadwaarts gaat om te leenen. Woeker is vervloekt, maar
wie schaamt zich een rente van 30 tot 80 o/o ?
Verarmd, veracht; met die woorden laat zich de normale
toestand samenvatten. Anderen zijn den boer voorbijgestreefd.
Was het landelijk conservatisme alleen, dat den achterstand
steeds meer vergrootte? — Neen, de catastrophe van den oorlog
telt daarbij ook mee. Al te vaak kraaide de roode haan victorie.
In zijn weerloosheid was het platteland zoo gemakkelijke prooi,
't Was al heel wat, als voor 't woeste ruitervolk de kinkel zich,
vrouw en kind wist te redden binnen de veilige stad. En toch
het werk van een geslacht, huis, woning en schuur, het was
vernietigd. Als fakkels brandden de stroodaken in den nacht.
Van diert oorlogsgruwel geeft een Utrechtsche kroniek, met
wier heruitgave ik mij bezig houd, een onverdacht beeld. Een
braaf Utrechtsch burger, al 'n oude man, vertelt wat zijn stad
wedervaren is in die gedenkwaardige jaren 1481—1483, toen
zij met bisschop David van Bourgondië en Aartshertog Maxi-
miliaan van Oostenrijk in oorlog was.
Over dien oorlog een enkel woord vooraf. Immers toen
Karel de Stoute 1477 bij Nancy als een dolleman den dood
zocht en vond, toen maakte de geheele Bourgondische staat
een crisis door. Bisschop David van Utrecht was slechts een
filiaalhouder voor zijn Bourgondische verwanten geweest. Het
Sticht werd dus ook betrokken in de catastrophe van het ge-
heel. En veel te weinig was het Bourgondisch gezag in het
Utrechtsche bisdom werkelijk ingeburgerd, dan dat deze bis-
-ocr page 21-
9
schop had kunnen verwachten zichzelf alléén van de familie-
voogdij te ontslaan. Hem heeft het drama, dat zich in Lotha-
ringen afspeelde, allerminst voordeel gebracht! Want zijn
onderdanen waren niet geneigd het jaar 1477 ongebruikt te
laten. Zij dwongen David onmiddellijk tot een „goede ver-
standhouding", die niets anders dan een capitulatie zijnerzijds
was. Ook dat accoord was weldra weer verbroken. De partij-
twisten leefden op. De bewoners van de stad Utrecht staan
als brave Hoeken tegenover hun Kabeljauwschen bisschop in de
wapenen.
En natuurlijk nu de Kabeljauwsche droom van een sterken,
groot-Bourgondischen staat overal ineenzakte, nu moest wel aan
alle kanten de hoop der Hoeken opleven. Al wat uit particu-
larisme, uit star conservatisme, uit socialen nood dien Kabel-
jauwsch-Bourgondischen staat verfoeide, dat alles liep samen
onder 't Hoeksche vendel. En als dus het jaar 1477 in Holland
evenzeer Hoekschen tegenstand brengt ~, als Karel's posthume
schoonzoon, aartshertog Maximiliaan, dien tegenstand komt
breken, dan moeten de Stichtsche Hoeken wel begrijpen, dat
hun lot in Holland bezegeld kan worden. Onder politieke leiding
van burggraaf Jan van Montfoort, in Utrecht almachtig, tasten
zij toe en bezetten Leiden.
Drie maanden later was die Hollandsche stad weer tot de
Kabeljauwsche gehoorzaamheid teruggebracht. En natuurlijk
kwam het nu tot een samenwerking van den Kabeljauwschen
bisschop-van-Wijk, — daar had bisschop David een toevluchts-
oord —, en den triomfeerenden Kabeljauwschen aartshertog, al
moest eerstgenoemde, die nu gaarne aan de groot-Bourgondische
combinatie ontsnapt was, — die het nu liefst alléén met zijn
onderdanen had willen klaar spelen, daartoe tamelijk wel ge-
dwongen worden. En even natuurlijk bracht die dubbele be-
dreiging de Utrechters in eenige verlegenheid en tot eenige
aarzeling....
Maar jan van Montfoort en de extreem-Hoeksche partij in
de stad grepen het roer. Zij aanvaardden de kwade kansen.
Een dictatuur was in de stad gemakkelijk te vestigen en dan
maar hulp gezocht tegen bisschop en aartshertog in de „groote
politiek". De Hoeksche condottieres, die in Gelre gestreden
hadden, houden in het Sticht hun intocht. Het anti-Bourgondisch
geworden K'eef zendt den jongen Engelbert het Stichtsch^
-ocr page 22-
10
avontuur tegemoet. Zelfs spreken gespannen verwachtingen van
Ie Sanglier des Arden nes, dat in Luik zich gelden doet. Zelfs
weten de politieke tinnegieters, dat de felle figuur van Lodewijk
XI van Frankrijk zijn hand in het spel heeft.
En het was alles ook wel een beetje waar. Maar in December
1482  sloot Lodewijk XI met Maximiliaan den vrede van Atrecht.
Die verre hoopvolle verwachtingen zakten ineen. Voorjaar
1483   is bisschop David voor een paar weken weer meester in
zijn stad. En al wordt de Bourgondiër weer verdreven, al is
ook de jammerlijke reis naar Amersfoort per mestwagen zijn
deel geworden, nauwelijks is de zomer in het land, of Maxi-
miliaan zelf belegert Utrecht en éér de blaren geel geworden
zijn, heeft de stad definitief gecapituleerd ...
Ziedaar dan in groote trekken het algemeen-politieke beeld
van den drie-jarigen oorlog. In Wijk zit op het sterke slot de
bisschop. Hollandsche troepen staan in het Sticht. Utrecht,
Amersfoort, Montfoort wijden zich aan den meedoogenloozen
plunderoorlog. Overal vlamt het luguber op aan dien anders
zoo genoegelijken horizon van ons platteland.
Mag ik deze inleiding besluiten met één van Uw jeugd-
herinneringen. Of herinnert gij U Perrol-met-de-roode-hand niet
meer en zijt gij vergeten in hoe ademlooze spanning gij destijds
met de ongelukkige bruid van jan van Schaffelaar hebt mede-
geleefd? Perrol in zijn zware wapenrusting, Perrol met den
rooden helmpluim, Perrol incarnatie van de wraak, ware oorlogs-
daemon, was toch de moeite van het onthouden waard! Zal
ik dan aan Frank appeleeren? Kleinzoon van Ralph den schaap-
herder, zoon van David den bisschop, geantidateerde, wee-
moedige Werther-figuur als vriend van Van Schaffelaar en als
vruchteloos met zichzelf worstelende minnaar van diens bruid.
Helaas, als dan de blanke ridder. Jan van Schaffelaar, van den
Barneveldschen toren zoo moedig omlaag is gesprongen, als
dan Maria, eens Schaffelaars bruid, straks Frank, haar redder,
lief heeft gekregen, dan komt opnieuw het noodlot Frank be-
rooven van zijn geluk. — Herinnert ge U dat nachtelijk
vechten voor Eemnes niet ? Weet ge niets meer van de heks
van de Hunenschans, brouwster van bittere minnedranken en
van ellendig gif? — Stellig, ik bedoel Oltmans' Schaapherder,
hoogromantisch werk, en lijvig werk! in vier deelen, dat altijd
-ocr page 23-
11
nog meer genot geeft dan de prikkellectuur onzer dagen en dat
mede een stemmingvolle inleiding kon zijn tot wat ik U te
vertellen heb, zij het ook tegelijk een wat... lange inleiding.
En ook daar: bloed en vlammen, vlammen en bloed!
Maar eer gij mij ervan verdenkt van wat al te melodrama-
tischen aanleg te zijn, een paar cijfers. In 1496 werd voor
belastingdoeleinden in Holland een enquête gehouden. Men
had na te gaan, of sedert 1477 de welvaart achteruit was gegaan
en hoe een eerlijke verdeeling der lasten zou kunnen worden
gevonden. De Stichtsche oorlog 1481 — 1483 was een Stichtsch-
HoUandsche! Wat dus die belastingheeren anno 1496 op de
grenzen noteeren, dat kan voor ons van belang zijn. Welnu
het aantal huizen in Naarden is afgenomen met 30 o/o, dat in
Woerden met 17 o/o, dat in Oudewater met 48 o/o, dat in Schoon-
hoven met 30 V''. De dorpen om Woerden missen 37 o/o, die
van Gooiland 29 o/o van hun bevolking. Of wilt ge de volle
getallen: Naarden had 1477: 500 huizen, het heeft er 1496:300.
Woerden had 1477: 320 huizen, het heeft er 1496:265, Oude-
water had 1477: 542 huizen, het heeft er 1496:292. Na wat
vreedzame jaren herstelt zich dat wel weer, vooral in de land-
stadjes, waarheen de trek der welgestelde boeren zich richt.
Maar mij dunkt die cijfers van in asch gelegde haardsteden,
zij spreken even luid als Oltmans' weelderige romantiek.
En dan hoop ik U verder ook nog van andere dingen te
vertellen dan van oorlogsgruwelen. Ik weet het: een nieuwe
litteraire richting heeft de romantiek met verachting geslagen.
De wetenschap, — ik bedoel de historische —, heeft het con-
crete en exacte wel zéér op deq voorgrond gebracht. Maar
het is dwaasheid onze door de gebeurtenissen natrillende fan-
tasie hooghartig het zwijgen op te leggen. De werkelijkheid
is romantisch. In het sombere verhaal van dood en sterven
klinken Shakespeariaansche accenten mee. Het heroïsme is
geen verschijnsel, dat past bij een Zondagmiddagwandeling; het
plaatst zichzelf voor den achtergrond van het buitengewone.
Dat heroïsme kan van een groteske bekoring zijn, het kan in
simpelen eenvoud roeren tot diep in de ziel. Welnu naast het
oorlogsleed, waarover ik zoo dadelijk tot U ga spreken, stel
ik de oorlogsromantiek. Ruim vier honderd jaar geleden daverden
op dezen grond bussen en mortieren, brandden de hoeven en
werden dg kgsteelen geschoten door-en-door, En terzelfder
-ocr page 24-
12
tijd stonden wonderlijke avonturiersgestalten op, die speelden
met hun bestaan en grootsche eenvoudigen-van-hart die het
offer van hun leven brachten met een simpel gebaar. Vergeef
mij, dat ik nog spreek van de poëzie van den oorlog. Maar
dit verschrikkelijke is het lied van Tod und Verklarung. Boven
het hartstochtelijk dreunen van haat en verdoemenis klinkt
hoog en triomfeerend het menschelijk-groote uit. En wij willen
ook daarnaar luisteren, omdat het van ons wegneemt die be-
klemming over de moordende verdwazing, die de oorlog is.
Want als wij een huivering in onze ziel hebben gevoeld, dan
willen wij in het herstelde evenwicht onzer aandoeningen niet
vergeten, dat wij sidderden, maar evenmin, dat alleen de groote
dingen van ons menschen-Iot die ontroering vermogen te ver-
oorzaken.
I. . ■
Het was dan najaar 1481 en oorlog geworden. De geestelijke
heer, bisschop David van Wijk, heeft „ruters tho peerde ende
tho voet" aangenomen. Niet minder dan vijfhonderd huursoldaten,
type Perrol's Zwarte Bende, luisteren naar zijn bevelen. Boden
heeft de bisschop gezonden naar de émigrés, leden der ridder-
schap, die voor het Hoeksche geweld uit de ook toen deftige
stad zijn weggevlucht* In de dorpen is de klok geslagen. Wagens
en voerlui zijn opgevorderd. Als de man des vredes opbreekt
uit zijn trotsche kasteel, dan kan hij vergenoegd zijn legermacht
overzien: 275 man te paard, 500 voelknechten, 200 burgers van
Wijk, 100 Utrechtsche ballingen, 50 leden der ridderschap en
vooraan, aan de spits van den stoet, het „lantvolck". Alles te
zamen dan toch een 2000 man. Wij zien ze dien Zaterdag in
de maand Augustus Zeist bereiken langs de genoegelijke Krom-
me-Rijn-weggetjes, die wij allemaal kennen. Daar overnacht de
bende, daar houdt de bisschop ook zijn Zondagsrust. En nog
een klein stukje weg naar Vrouwenclooster bij de Bilt, dan is
des Maandags het hoofdkwartier bereikt, dan kan des bisschops
boodschapper den brief gaan bezorgen, waarin de goede heer
zijn goede stad opeischt.... Vier dagen wacht bisschop David
in Vroiiwenclooster antwoord. En als het niet komt, dan gelast
-ocr page 25-
13 i
hij den storm?... Geen deniten aan. Wie bestormt er met twee
duizend man ongeregelde troepen een stad van tien tot twintig
duizend! Des Donderdags keert David van Vrouwenclooster terug
naar Wijk. Het spel is begonnen.
Een flauwe ouverture, vindt ge. Waar is nu het beloofde hor-
ribele? — O wat vlammen en narigheid kunt ge ook nu al
krijgen. Want de Heer van Ijselstein, — wanneer zouden Mont-
foorters en Ilselsteiners het samen hebben kunnen vinden —, de
Heer van Ijselstein heeft de stad Utrecht de veete aangezegd nog
vóór de bisschop uit Wijk opbrak. Heer Jan van Montfoort, de
in Utrecht almachtige, mag zich die boodschap voor gezegd
houden, die de molenaarsvrouw van buiten Tolsteeg brengen
komt: dat Ijselsteins Heer der stede vijand en des bisschops
vriend is. Want tegelijkertijd branden de stads-steenovens buiten
Tolsteeg en tegelijkertijd drijven ruiters het vee bijeen tusschen
den Rijn en Galecop. Vier dagen later zijn de IJselsteiners er
weer, nu voor de Kathrijne-poort. Een stuk of tien voorstads-
huisjes gaan in vlammen op...
Maar dan komt het tot een contra-offensief, zij het ook, dat
dit niet zoo bijster goed voor de Utrechters afloopt. Kunnen
zij pochen op de twee, zegge twee huizen, die zij deden bran-
den, nu zij thuis komen met een dik dozijn gewonden? Neen,
dan neemt de stad liever eerst ook ruiters in. Vincentius van
Zwanenburg wordt ritmeester van Utrecht; 43 paarden bracht
hij mee. Amersfoort krijgt Willem van Wachtendonk en 18 rui-
ters als bezetting. Montfoort gehoorzaamt jan van Middachten
en 10 of 12 man te paard. En dadelijk rukt de Gelderschman, die
Montfoort beschermen zal, uit. Andermaal vruchteloos tegen-
offensief, want met elf ruiters en zeven burgers valt jan van
Middachten in handen van den vijand. Die van Ijselstein zijn
de eerste dagen de baas. „Item, zegt ons kroniekje, die van
IJsselstein togen int lant van Montfoerde ende bernden al die huy-
sen, die daer stonden, dat daer niet en bleeff." ,Korte en duide-
lijke mededeeling I Om het oude stadje rooken een paar puinhoopen.
Misschien zijn er wat boeren en passant doodgeslagen, een en-
kel kind is mogelijk mee verbrand... Wat wilt ge? C'est la guerre !
Ook toen brandde men „dat daer niet en bleeff" : — Goed, maar
dan komt nu eindelijk de gecombineerde Utrechtsch-Montfoort-
sche tegenaanval, dan zullen nu die brandstichters en roovers
duchtig afgestraft worden! Gelooft het niet. Wraak wordt ?r
-ocr page 26-
14
genomen, leed gesteld tegenover leed, gestraft wordt er niet.
„Item die ruyters van Utrecht ende een deel burgers ende die
van Montfoort, togen int lant van IJseisteyn ende bernden daer
veel fiuysen ende bernden in Benscop omtrent LXX fiuysen".
Dat er in Benschop nog „een deel huysen" bleef staan, was
te danken aan een IJselsteinschen uitval; anders was het ook
daar voortgezet „dat daer niet en bleeff".
Zoo, nu kennen wij de wijze van oorlogvoering al een klein
beetje. Vernietiging van den tegenstander is niet zoozeer
de hoofdzaak, als wat moordbrand in het vijandelijk gebied. Het
succes telt verbrande hoeven op. Benschop was een goede dag!
En het is zoo eenvoudig. Onder bescherming van een handvol
ruiters trek je den boer op. Langs achterweggetjes zoek je het
strategisch punt, waar het meest te branden valt. En dan, als
uit het nabije stadje een soortgelijke macht naar buiten stormt
ten afweer, dan... het hazenpad I En het is zoo aantrekkelijk.
Reeds den 3en September, na veertien dagen oorlog, moet de
stad verbieden, dat niemand op particulier initiatief zal mogen
gaan rooven. Niet dat deze wijze van oorlogvoeren Utrechts
vroeden vaderen tegenstond I Oorlogsroof was ... stedelijk mono-
polie. Want de publicatie uit het Lui-boek gebood nadrukkelijk,
dat wie „bij openbaar consente van onsen Oversten ende onsen
Ritmeyster" was „wtgeweest ende eenigen roef ofte goet gehaelt
(had)", dat „goet ende roef" dadelijk aan den boom op de Neude
zou brengen in handen van „onser stat butemeyster ende synen
scriver"! De stad bracht systeem in de plunderingen. ledere
veertien dagen hebben blijkens de Raadsnotulen van 5 Sept.
twee -leden van den Utrechtschen raad als buitmeesters dienst.
En gevaarlijk was het die Heeren te bedriegen, want „dat soude
men rechten mitten zweerde ofte mitten lynen aan hoeren
liven"! — Neen, Wallenstein was niet de eerste, die uitvond den
oorlog door den oorlog te voeden! De Utrechtsche buitmees-
ters zijn ambtelijke Wallensteintjes in het klein.
De stad begon met de kasteelen in de buurt. De Ham gaf
zich over zonder slag of stoot; het huis der van Zuylens te
Harmeien, Nijenrode, zij vielen allen in de eerste September-
dagen. En ook hier ging het eenvoudig genoeg; de stad had
artillerie: bussen, kanonnen, en dekschermen voor de artilleris-
ten. En dus er was geen houden aan. Men hoore het simpele
verbaal. „Item di? van Utrecht nanien hoer bussen ende ho^r
-ocr page 27-
15
scermen mede ende toghen voer Nyenrode. Ende lagen daer
voor ende scoten daer doer ende weder doer, also dat die
gheen, die daer op laghen, spraeck hielden met die gheen, die
daer voer laghen. Ende sy gaven 't op, behoudelick hoers lyfs.
Ende hoer goet, dat most daer blyven. Ende die ruyters met die
borgers van Utrecht spolieerden 't en staecken 't aen ende
bernden 't. Ende dit gescieden op onser Vrouwen avont nati-
vitatis". Met eentonige gelijkvormigheid herhaalt zich de historie.
Een paar kanonnetjes worden aangesleept; even liggen zij te
dreigen voor de Stichtsche kasteelen; een paar knallen en een
paar schoten „doer ende weder doer"; de witte vlag; gevange-
nen weggevoerd; de boel lekker geplunderd en nog lekkerder
verbrand. — En nauwelijks is de heugelijke tijding binnen Utrecht,
of de klok luidt er. „Die raet laet weten ende gebiet"... Jawel
natuurlijk inleveren van de geroofde „goede van Nyenrode"
vóór zonsondergang in den huize het Keizerrijk, — het staat
nog hoek Ganzenmarkt, Oude Gracht —, en anders „correctie
mitten zweerde", 't Is Zondag, maar er is haast bij: inleveren
voor vanavond 1 Zij kenden hun Pappenheimers, de Heeren van
den Raad. — Maar ik wil toch nog even een stukje naakte wer-
kelijkheid plaatsen naast die gewichtige commando's van den
stedelijken raad. Het rekeningetje van den verkoop der Nijen-
rodesche goederen bevindt zich nog op het Utrechtsche archief.
Ruim zeven pond brachten zij op! En bepaald komiek is de
wanhoop van den derden kameraar, die bezig is de goederen
te verkoopen, natuurlijk a contant, en die door de schreeuwende
koopers betaald wordt met het geroep, dat hij het maar moet
schrijven op het te goed, dat zij nog van de stad te vorderen
hebben. En daar kunnen de Heeren van den raad met hun zware
correctie „mitten zweerde ofte mitten lynen" niets aan doen 1
De 2e Cameraar heeft dat jaar nog ruim 17 'Ë verantwoord.
En zoo brengt de roof van Nijenrode zegge 24 heele ponden
in de stadskas. De rest is weggesleept door de soldaten en door
het schuim, dat mee was uitgetrokken ter gezellige plundering...
En toch zouden wij ons zeer vergissen, als wij de Wallen-
stein-principes van den Utrechtschen raad al te laag aansloegen.
Het platteland wordt wel degelijk met succes gebrandschat. In
October 1481 hebben de steden Amersfoort en Utrecht zelfs met
elkaar uitgemaakt, hoeveel ieder van die brandschatting krijgen
zou. Het „dagelijksch boek" van den Utrechtschen Raad heeft
-ocr page 28-
16
onder het hoofd „Des Donredaghes op sunte Crispinus' dach",
dat was 25 Oct. 1481, de hoofdpunten van de overeenkomst
genoteerd. Er is daar alleen niet sprake van brandschattingen,
maar van „verdingen". En van die verdingsommen zal Amers-
foort 'U, Utrecht ','4 krijgen, terwijl Amersfoort belooft als de
pachter van een Utrechtsch burger ergens op het land niel wil
betalen, dan niet den boel, — Utrechtsch eigendom ! —, in brand
te steken, „mer... dat... verhalen... aen der pachter liven ende
goeden". Wat die cynische overeenkomst beteekent, ga ik u
duidelijk maken aan de historische gebeurtenissen, die den ach-
tergrond vormen van die interessante Oltmans-bladzijden, die
„Eemnes" tot opschrift dragen.
Het was December 1481. De Holiandsche stadhouder was met
zijn Kabeljauwsche strijdmacht voor Naarden verschenen en had
daar zijn hoofdkwartier opgeslagen. De edele Heer Joost van
Lalaing paste de zelfde „verding"-praktijken toe. De boeren
hebben zich natuurlijk dadelijk tot hem gewend om zijn
„bescherming". Soldaten in de buurt, dat vervult het boerenhart
met angst. De pastoor en een paar notabelen, — zoo zal het
wel meestal gegaan zijn —, togen dus stadwaarts. In het hoofd-
kwartier eischte men „enen cleynen penninck... ende daervoer
woude die Stedehouder hemlieden bescermen voor die van
Utrecht"... Betalen is een miserabel ding en zóó partij kiezen
eigenlijk nog miserabeler. De stakkerds vragen acht dagen
beraad. Zij krijgen er twee en 'n minzame ruitergrijns op den
koop toe: als zij in twee dagen met hun beraad nog niet klaar
gekomen waren, of zij dan maar goed op hun vuur en kaarsen
wilden passen. Die grijns beteekent dus: let dan eris op, hoe
goed jullie huizen kunnen branden. De deputatie keert in Eemnes
terug. Nu steken de boeren de koppen bijeen en hooren het
verhaal van hun afgezanten. Een deel van de goede „buer van
Emenes" wil we! verdingen. Kleinmoedig meenen zij hun stem
te motiveeren; „want dat redelic was". Redelijk was het den
boeren het vel over de ooren te halen en gebruikelijk ook, zoo-
zeer zelfs gebruikelijk, dat zij niet beter wisten, of het hoorde
zoo! Het Naardensche aanbod ter „bescherming" was niet zoo
hemeltergend hoog. Zij wilden het dan maar aanvaarden...
Goed, maar er waren ook rekenmeesters, die in het midden
brachten, dat Utrechtsche bescherming tegen den stadhouder
op hetzelfde neerkwam ais stadhuuderlijke bescherming tegen
-ocr page 29-
17
de Utrechters. En dus informeeren... Zij vormden de meerder-
heid. De deputatie, die naar de bisschopsstad optrok, keerde
terug ... met een bezetting van honderd ruiters, Oltman's Zwarte
Bende. Toen de stadhouder dat hoorde, ontstak hij natuurlijk
in woede; al moge dan van Schaffelaar warm gepleit hebben
in den krijgsraad voor de strategie en voor zijn bruid, zóó
nuchter staat het in ons kroniekje. Met vier of vijfduizend
man werd Eemnes bestormd en genomen... „Ende sy sloeghen
der veel doot, van die buerlude wel omtrent... (lacune in 't
kroniekje)... ende XC stalbroeders. Ende die Hollanders lieten
der vyf doden. Ende sy plonderden't ende sy staken 't aen
ende bernden 't al op vier huysen na of vyf. Als er van de
honderd ruiters negentig omkwamen, dan mogen wij aannemen,
dat er geen bescheiden getal in de lacune achter de doodge-
slagen boeren zal gestaan hebben I Eemnes was gestraft, duchtig
gestraft, omdat het zich niet op gena of ongena had „verdon-
gen". — En als gij 't vreemd vindt, dat de soldateska voor die
paar huizen halt hield, dan voer ik U even later, den dag voor
Kerstmis, naar Baarn en Soest, waar ook niet veel bleef staan,
„'t en waren cramen of daer dat heyiige oly was". Vreemde
eerbied van die woestelingen voor het pas beginnende, het nog
komende leven en den toch komenden, den nabijen dood.
Want waar in barenswee een vrouw kermde, waar reutelend
werd geworsteld met den dood, daar lieten zij af, de branders
en de roovers, die al het overige dood sloegen. „Ende die
buer van dese twee dorpen waren al gevlucht binnen Amers-
foert, also dat daer niemant gevanghen noch geslagheU: en
werf, aldus onverstoorbaar ons kroniekje, dat de afwezigheid
van een doodenlijstje voor Baarn en Soest typeerend ver-
klaart ...
Nu weet ge waarvoor „verdingen" dienen. Zooals gij Uw
huis verzekert tegen brand en Uw fiets tegen diefstal, zoo kon
vierhonderd jaar geleden het dorp verzekerd worden ... tegen
het molest-risico van den oorlog. Alleen wij verzekeren ons
noch bij den brandstichter, noch bij den dief; zij wel. Want
dat redelic was, zei onze auteur. Ik zeide U reeds, dat Utrecht
en Amersfoort daarover cynische afspraken hadden. Ik sla nu
de rekening van Peter Trinde, een der Utrechtsche cameraers,
voor U op. Hij ontving 1481 — 1482 in totaal ruim 161.000 «.
De brandschatting van de dorpen bracht daarvan ruim 8 o/o op,
-ocr page 30-
18
te weten: bijna 13.500 'S. Ter eere van Uwen voorzitter geef
ik U als type van deze posten, dien over Nigtevecht:
„Item geboirt van Gerijt Symonss., pastoer, ende Jan
„Henricss., van de geitieen buer wegen van den gerecht
„van Nychtevecht ende Overmeer CL gouden rijns gulden,
„XXVI stuvers voir den gulden, maect CXCV rijns gulden;
„daaroff gecort den rytmeister sinen tyenden penning XIX'/.,
„rijns gulden; aldus heb ie geboirt totter stat behoeff CLXXV
„rijns gulden X stuver maect.......VIIIC LXXVII « X s."
En van mijn lijstje schrijf ik ter vergelijking een paar getallen
over. Ook daarbij heeft de Heer ritmeester zijn gerecht tiende
deel ontvangen. Ook daar slechts eindcijfers. Nigtevecht is
een gemiddelde. Precies evenveel 877 'S 10 st, vloeit uit Wees-
perkerspel in Peter Trinde's kas. Daarentegen levert Abcoude
1462 «, 10 s., iets meer dan Lopik met precies 1440 'S. Hil-
versum is slechts weinig hooger aangeslagen dan Nigtevecht en
Weesperkerspel: 994 'S. 10 s.; Kamerijk en Zegveld leveren
haast evenveel op: samen 945 fÈ. Loosdrecht spant de kroon
met 2047 «. 10 s. Breukelen haalt niet meer dan 513 «, Werk-
hoven 697 'S. 10 s. Terwijl Dwarsdijk bij Cothen en Beuse-
kommerveer de minima vertegenwoordigen met ieder 135 'S.
In het geheel geeft het lijstje een overzicht over welstandsgrens
en afpersbaarheid van 25 Stichtsche dorpen. Mij dunkt, ik
óverdrijf niet, als ik dat 'n cynisch systeem van chantage-ver-
zekering noem, al boekt de brave Peter Trinde zijn posten met
onverstoorbare gemoedsrust. — Zijn opvolger Claes Jansz. wist
anno 1482—1483 nog ruim 9000 '9 te beuren en te boeken!
En als dan tenminste het betalen van de premie nog hielp!
Maar ruiters zijn rouwe kerels en karakteristiek voor wat van
den condottiere te verwachten valt, zijn de mededeelingen van
ons kroniekje over Monsieur Glaudyn de Bondre, die, „groot
Capteyn" uit het leger van Karel den Stoute, in 'sBisschops
dienst trad, nadat hij de blijken gegeven had onzen geduldigen
landsaard machtig vlug te begrijpen.
Hier was het mogelijk er op los te fourageeren! En toen
Monsieur Glaudyn dat had ingezien, „doe sende hij syn volck
alle daghe uyt, om wat te halen".... Welnu, Utrecht had ook
ruiters in soorten. Van het dertigtal bendes, dat wij gemakkelijk
uit de stadsrekeningen kunnen halen, zijn er stellig wel eenige
Glaudynsch geweest. Van „verdingen" trokken die heeren zich
-ocr page 31-
19
uit principe niemendal aan. Vergeefs had Noordeloos zijn 180't
plus de ritmeesterstiende geofferd. Jan. 1482 „toghen een deel
[ruters] uyt ende sloeghen Noerdeloes uit ende haelden daer
omtrent twee hondert beesten ende vinghen vier mannen. Ende
dit deden sy al boven dat dit dorp tegen hem wel verdongen
hadde ende cortelic daer te voren wel betaelt hadde". 't Kon
hun wat schelen, die papieren ! Wij weten, hoe verschrikkelijk
Benschop geteisterd was. De huizen, „die van den voerbrant
waren bliven staen", hadden alsnog hun schamele verdingpen-
ningen opgebracht. Ook voor hen bestond geen ruitersgenade.
Zoo werd in den voorzomer '82 Lopik geteisterd trots de flinke
premie van 1440 'S. De ruiters drongen tijdens de hoogmis de
kerk binnen, sloegen twee man dood en namen er drie en dertig
mee. En dat gebeurde „boven goet verdingen", omdat... ja,
omdat de ruiters kort te voren een paar koebeesten hadden
weggefourageerd, en toen, door de woedende boeren nagezeten,
drie man op het slagveld hadden gelaten. Wie maakt er nu
zoo'n drukte om „wat beest by Lopic gehaelt?" Wie van het
boerenvolk waagt het een ruiter dood te slaan? — Dan maar
een kostelijke revanche tijdens de hoogmis op gewijden grond
en gewijde stonde!!... En als ik mij in mijn verklaring niet vergis,
dan deden ook de verarmde boeren zelf aan de plundering mee.
In grooten getale moeten zij naar de stad gestroomd zijn. Tot
de puinhoopen van hun hoeven konden zij niet terugkeeren;
daar wachtte hen opnieuw honger en dood. Wij zagen Baarn
en Soest leegstroomen naar Amersfoort, toen Eemnes brandde.
Welnu, ons kroniekje spreekt eenige malen van de „gezellen
van de groene tent", te Montfoort, te Utrecht. Met de ruiters
staan zij niet op goeden voet. Plunderen is ook hun bedrijf.
Ik waag dan de onderstelling, dat die raadselachtige benaming,
misschien aan 't een of ander spotliedje ontleend, de in de stad
gevluchte, van alles beroofde boeren aanduidt. In Juni 1482
trokken ook zij uit. Zij plunderden Cothen, vanwaar zij, door de
bewoners achtervolgd, hun roof naar Utrecht sleepten. Ver-
geefs reclameerde Cothen bij den raad. De gestolen beesten
waren verkocht en bleven verkocht.
Men behoeft het Luiboek en het Dagelijksch Boek van den
Raad maar door te lezen, om een idee te krijgen van de tuchte-
loosheid, die binnen Utrecht was gaan heerschen. Wanneer de
stad bij Luiboek-publicatie 28 Juni 82 haar burgers, onderzaten,
3
-ocr page 32-
20
ruiters en Itnecfiten verbiedt „in ghenen boegarden derludeoeft
(te) nemen, noch die boemen (te) breken, noch ontwee (te)
houwen, noch der lude koorn af (te) snyden of (te) plucken", dan
staat tegenover dat verbod, dat maar even te voren de Oost-
veensche boeren een overeenkomst moesten aangaan met den
machteloozen raad: zelf ruiters te houden om ze//hun erf, door
geen raadsverbod voldoende beschermd, te verdedigen, blijkens
raadsbesluit van den Vrijdag na Hemelvaart 1482.
Of als die plattelands-gendarmerie niet voldoende imponeert,
laten wij dan nog even een paar staaltjes van soldaten-opstan-
digheid naar voren brengen, ten bewijze, dat de Utrechtsche
raad zoomin als de Utrechtsche bisschop de ruiters in de hand
had, dat de Heeren het soldatenvolk ten eenenmale niet de baas
waren. De miserabele stadsfinanciën veroorloofden den Utrecht-
sche magistraat niet de ruiters te betalen. Waarom zouden zij
dan die armzalige betaalsheeren gehoorzamen I — In den zomer
van 1482 was het gebrek aan proviand te Utrecht nijpend. De
bisschop hoopte zijn stad door den honger te dwingen. En hij
had succes met zijn overvallen op proviandconvooien. Daarom
moesten die aanvallen over de hei „geveiligd" worden. De weer-
bare stadsbevolking was er voor ingedeeld in vierendeelen. 2
Juli zou, onder leiding van Gerrit Zoudenbalch en Tyman Ysbrants-
zoon den goudsmid, een der vierendeelen uittrekken naar Amers-
foort, waar het kostbare voedsel op geleide wachtte. Maar vei-
ligheidshalve zouden de Utrechtsche ruiters ook medegaan.
Burgemeester Jan de Coning gaat het hun aanzeggen. Wij ver-
zetten geen voet, zeggen de soldaten; eerst soldij... De burge-
meester is een flinke kerel: Mee zul je en anders luid ik de
klok en krijg je op je d..... Best, razen de ruiters terug, wij
gaan, maar gedwongen 1 — Zoo trekt dan de bende den Amers-
foortschen weg op. En wat doen de Heeren ruiters, als zij boven
op den berg zijn, vlak bij het doel? Zijslaan de trom en spelen „raad
van soldaten"... Nog een oogenblik, dan komen de quartiermees-
ters op de Utrechtsche burgerkapiteinen af: Complimenten aan
burgemeester de Coning en als dat wij het verd.....Nu ja, wij begrij-
pen de rest van den zin. Maar de rest van hun toespraak is
nog kras genoeg: Als de gros bonnets, de rijke Zoudenbalch en
Ysbrantszoon, niet beloven hun uit eigen zak te betalen, dan
drijven zij het heele vierendeel voor zich uit naar Wijk of naar
Holland en daar zullen zij dan wel betaald worden. — Ver-
-ocr page 33-
21
wonderen wij er ons over, dat de kapitein Zoudenbalch van
schrik en angst geen antwoord vinden kan, dat de kapitein-
goudsmid eindelijk moed vindt tot het zoetelijke toespraakje:
„Ghy goede gesellen, ie wil u loven die helft te geven, laet u Gherit
Zoudenbalch die ander helft loven"! — Best, aldus geschiedde.
En toen vonden de Heeren ruiters het goed verder te trekken
en de 175 wagens proviand naar Utrecht te brengen. — Maar
in Utrecht, daar wachtte hen immers burgemeester de Coning,
die, voor een zoo deftig man nog al ordinair, had gedreigd,
hun de klok op 't gat te geven I 't Mocht wat. Geen van de
muiters is opgeknoopt, maar de stad schrijft 1000 burgers op,
die ieder negen rijnsgulden zullen leenen om de ruiters te lonen;
zij krijgen er twee rijnsgulden lijfrente voor. De burgemeester,
die eerst zoo manmoedig tegen de ruiters was opgetreden, was
blij hun grooten mond te kunnen stoppen met tegen 22 "/o rente
geleend geld I! Zoo had de stad haar ruiters in de hand!
En de bisschop had volstrekt niet meer gezag over zijn ruiter-
volk. In lan. 1482 had bisschop David andermaal zijn intrek
genomen in Vrouwenclooster bij de Bilt. De bekende „Bedachte"
doet een boekje open over die inkwartiering. De relieken „van
den heyligen man Sunte Laurens" zijn met voeten getreden;
als „onkersten menschen" hebben de heeren geleefd. Al wat
los en vast was hebben zij gestolen. Noch de garderobe der
jofferen, noch hun kookgerei, noch de boeken in de kerk, noch
het vee in de wei, niets, niets is voor hen veilig geweest. Op
den dormter hebben zij de bedden stuk gesneden en de om-
hulsels als korenzakken gebruikt; de kerk hebben zij bevuild
en de glazen er stuk geslagen. Eindelijk is de abdis met haar
jofferen den bisschop, onder wiens oogen dit alles gebeurde,
te voet gevallen en heeft om bescherming gesmeekt „want hij
der geestlicker beschermer waer"..... En met verbluffende
openhartigheid heeft de geestelijke vader de vrome vrouwen
geantwoord, „dat hij ze niet beschermen en kost"\l— Zóó had
bisschop David zijn troepen in de hand.
Door die luchteloosheid bloedde het platteland uit duizend
wonden. Met een schouderophalen zullen de machthebbers
het hebben aangezien.
Maar erger nog. De hoogwijze raad der stad Utrecht kon
in den nood ongelooflijke stommiteiten begaan. De heeren
overlegden namelijk niet lang, als het plattelandsbelang er mee
-ocr page 34-
22
gemoeid was. Zij hadden het lumineuze idee, de Lek te hulp
roepen tegen de Hollanders: de dijken doorsteken en zoo Holland
onder water zetten, natuurlijk via het Utrechtsche lage land.
De „enge raad", die veel in de stad bedisselde en die na ernstigen
tegenslag bijzonder in de benauwdheid zat, besloot dus Tolsteeg-
en Weerdsluizen veilig dicht te stoppen en dan het platteland
prijs te geven. 1 jan. 1482 werd even boven de kerk van
't Waal de dijk stuk gemaakt. De Lek was toegevroren, maar
dooi en wind joegen al gauw de ijsschoUen door het gat, dat
aanzienlijk veel grooter werd, dan in de bedoeling lag. En het
resultaat ? „Dat water dede grooten scade in dat Sticht ende
'die Hollanders hadden daer gheen grooten last of"... Derhalve
was ditmaal de geheele raad verstandiger dan de regeerende
kliek; hij besloot het gat weer te dichten, welk kunststuk in
drie dagen verricht was. — Wij vragen ons af, hoe hartelijk
de liefde van de goede stad Utrecht voor het haar omringende
platteland moet geweest zijn, als zij, na de veilig dichtgestopte
sluizen, zoo „mir nichts, dir alles" de golven van de Lek over
het lage land Holland hoopt toe te sturen.
Wij kunnen bezwaarlijk veronderstellen, dat na dit verhaal
van moord en brand, afpersing en roekelooze inundatie, iemand
nog de vraag opwerpt, of in deze troebele tijden den landman
het zoete genot van oorlogswinst is toegevallen. Die vraag
zou klinken als bittere scherts. Maar wie in die benauwde
jaren ter stadsmarkt kwam om koren, die kon ook toen den
boer hebben gescholden, want duur was alles, wat hij aan-
voerde. De raad deed zijn best met geleide te beloven aan
den dorpeling, die het waagde over de onveilige wegen zijn
waren naar de stad te brengen, hem schadeloos te stellen voor
verlies onderweg. Maar als den Zaterdag voor Sinterklaas
anno 1481 er niet veel aangevoerd is en wat er was, duur ging,
als de boeren dreigen hun zakken weer te sluiten, dan grijpen
de oversten, burgemeesters en zoo, in. Zij nemen alles in be-
slag en verkoopen het zelf bij halve schepels. Meer werd het
aangevoerde door dien gemeentelijken detailverkoop natuurlijk niet
en menige huisvrouw gaat schreiend en jammerend zonder koren
weer heen. Inderdaad het koren was duur geworden, niet
omdat de boeren hun zakken toebonden, zooals onze kroniek
misprijzend zegt, maar omdat er zoo weinig was. Alles was
duur, alles kostte wel een kwart of een derde meer dan vroeger.
-ocr page 35-
23
En in Utrecht daar was de duurte het ergst. Een mud rogge
of tarwe kostte daar dan toch maar even 80 stuivers, dat wil
zeggen nog 20 stuiver meer dan elders! Zonder drank kost een
maaltijd twee stuiver, zucht onze kroniekschrijver en hij voegt
eraan toe: „ende alle dinc was duer daer na!" — Dat was in
Jan. 82! Edoch wat later, in het voorjaar, liep de tarwe op
tot 93, de rogge tot 83 stuiver. Het werd ondragelijk. Want
men bedenke wel: een stuiver toen en een stuiver nu, dat gaf
eenig verschil. Een normaal dagloon bedroeg toen zooveel, als
een armzahg uurloon nu: een stuiver of vier. In dat licht be-
zien hakken die cijfers erin. Terwijl te Leiden in 1461 voor
één stuiver 5.62 L. tarwe te koop is, biedt het dure jaar 1481
daar voor dienzelfden prijs slechts 2.07 L. en in Utrecht is rond
Nieuwjaar 1482 de voor een stuiver verkrijgbare hoeveelheid
niet meer dan 1.25 L, Terwijl de rogge meestal 3 of 4 keer
zoo goedkoop is als de tarwe, bestaat er nu bij deze schaarschte
haast geen prijsverschil. De stadsrekeningen van Utrecht staan
vol van de meest interessante cijfers. Wij kunnen er de haver
zien stijgen van 13 stuiver het mud tot zegge 25. En nu be-
denke men wel, dat het beeld, hier met enkele vluchtig gegrepen
cijfers geteekend, wel is waar slechts van de stedelijke markt
spreekt, maar men vergete toch ook niet, dat inderdaad die
stedelijke markt onbeheerscht weergaf den vraag-en-aanbod-
stand. Het aanbod was zoo gering, niet vanwege oorlogs-
speculatie, maar omdat de honger nu eenmaal in het land
was. En de vraag ter stedelijke markt was zoo groot,
omdat daarbinnen ook nog zooveel doodeters, gevluchte
plattelanders, — in den zomer>an '82 niet minder dan 2000 —,
en wat soldaten aanwezig; waren. Vandaar dan ook dat de
vaderlijk zorgende overheid, nu de aanvoeren van het platteland
onvoldoende waren, in den vreemde ging koopen. Omstreeks
Hemelvaart '82 heeft Gysbert Sas,600 mud rogge gekocht in
Arnhem. Betaald heeft hij hetmetstads-rentebrieven, naar men
zeide. Zes honderd burgers trokken er met wagens op uit om
het kostelijk proviand te halen, 's Zondags na Hemelvaart trok
andermaal een groote Utrechtsche schare weg, nu naar Amers-
foort, waar de rogge op verder geleide over de zoo gevaarlijke
heivlakte wachten bleef. Het kwamj gelukkig binnen Utrecht,
werd opgeslagen "en verkocht... tegen 16 stuiver het schepel....
Of er ook toen mensghen gemopperd zullen hebben op de „dis-
-ocr page 36-
24
tributie-van-gemeentewege"! Want het was niet alleen duur,
72 st. het mud, maar bovendien „dit koern was onreyn ende
out". In ieder geval er was ten minste weer wat. En Gysbert
Sas heeft later nog meer gestuurd. De moeilijkheid was alleen
het binnen te krijgen, want 'sbisschops soldaten deden hun
uiterste best dat telkens weer te verhinderen. In het najaar van
'82 verloren de Utrechters aan de ruiters van Naarden 40 ossen
en 30 wagens proviand en aan de ruiters van Wijk 33 wagens,
terwijl bovendien Amsterdam in diezelfde week twee Overijs-
selsche schepen, die de Eem op zouden varen met koren en
munitie voor Utrecht bestemd, de wacht in sleepten. Aan zulke
voorbeelden moge ons duidelijk worden, dat er tegen die hon-
gersnood-ellende weinig te doen viel. De eenige remedie zou
geweest zijn de militaire overmacht ten plattenlande! En daarop
was weinig kijk!
Zoo trof dan de gruwelijke verwoesting van den oorlog het
platteland. Uitgemergeld door fourageerende ruiterbenden, ver-
woest door vriend en vijand, prijsgegeven aan overstrooming,
van zijn bevolking beroofd, is het niet meer in staat de stad te
voeden. Zoo was dus de grondslag van het geheele economische
leven vernietigd, want deze is in de latere middeleeuwen stad-
huishoudkundig, stadtwirtschaft. Het platteland produceerde
overschotten van landbouwproducten voor de stedelijke markt,
waar de stad zelve haar overschotten van stedelijke nijverheid
in ruil bood. Die ruil kon bij gebrek aan ruilwaren niet doorgaan.
En zoo oogstte ook de stad de wrange vruchten van het door
haar uitgestrooide zaad. Honger en 'dood houden hun intrede.
In den winter 81—82 stierven dagelijks te Utrecht 30 tot 40
menschen „aen dat buyckoevel"; op het Buurkerkhof werden
de groote graven gedolven, die de gemeenschappelijke rustplaats
dier ongelukkigen hadden te zijn.
II.
Er bestaat een schilderij van den Boeren-Breughel, dat „Kin-
dermoord te Bethlehem" heet. Wie volslagen leek is in zake
middeleeuwsche voorstellingen, zou dat amper gelooven. Want
Bethlehem verpulvert op dit paneel niet onder den gloeienden
hemel, maar het ligt gedoken in wintersche sneeuw. En de
daken en de bouw der huizeni, het is alles zoo Vlaamsch-
-ocr page 37-
25
Brabantsch, als maar iets Vlaamsch-Brabantsch kan zijn. Maar
ik wilde u niet vergasten op de weinig origineele mededeeling,
dat Middeleeuwers het begrip „couleur-locale" niet hebben
uitgevonden. Ik wilde u alleen maar wijzen op een groep rui-
ters, die midden op het dorpspleintje halt houdt. Om hen is de
rust en de stilte van de vredige sneeuw. En toch gaat er sug-
gestie van angst uit van die voorstelling. Dat sperenblok op het
dorpsbrinkje, de angstig gesloten huizen en de volstrekte stilte,
dat werkt heel wat machtiger dan al die slachtpartijen, waar
dolle moeders vergeefs worstelen met duivelsche soldaten, waar
roze kindertjes in stukken gehouwen worden en waarbij je mee-
nen kunt het gillen en kermen zoo dadelijk te zullen hooren.
Die stilte voor den storm, die wetenschap van ons en van den
schilder, dat het verschrikkelijke zoo dadelijk gebeuren gaat,
die maken dat schijnbaar vreedzame zoo ontzettend. Geen bloed-
plas is er voor noodig. — Hoe dikwijls zal dat benauwende van
die pseudo-kerstydille zich hebben voorgedaan, waar Stichtsche
kerktorentjes met hun kleine huisjes achter dorre winterboomen
te voorschijn kwamen. Hoe dikwijls zal deze voorstelling vol-
komen geklopt hebben met wat ik u straks trachtte duidelijk
te maken: het aan het ijzeren geweld van den oorlog weerloos
overgegeven Stichtsche platteland.
Een beetje poëzie was wel noodig, nu ik u dat zakelijk ver-
haal van moord en doodslag nog even in het geheugen terug-
roep. Plunderoorlog is het zielige woord, dat bij dit poëzielooze
gebeuren paste. Zonder groote lijn speelt zich in een eindeloos
aantal bedrijven het drama van wraak en weerwraak af. En
toch zouden wij ons zeer vergissen, als wij aan de romantiek,
zelfs van dit oorlogsgebeuren, geen recht deden.
Oorlog is nu eenmaal annex met verhoogde, op het uiterste
gespannen levenskracht. Oorlog brengt geweldige spanningen,
die zoowel de psyche van de massa als de psyche van het
individu overweldigen. Daar zijn overwinningen te vieren, neder-
lagen te bejammeren: menschelijke vreugde, menschelijke ver-
slagenheid. Daar is bij de onzekerheid van alle bestaan een
zekere daling in de waardebepaling van het eigen leven, die
den een zal maken tot den roekeloozen speler, die glimlachend
dat leven verliest, den ander tot den held, die willig dat leven
zelf biedt om anderen te redden. Daarmede wil natuurlijk niet
gezegd zijn, dat er voor datzelfde (even njet t9t het viit^rst^
-ocr page 38-
26
gevochten zou worden, als het in man tegen man op het spel
stond. Bij die sterke spanningen hoort ook de boetprediker.
Nu de blijheid van het dagelijksche gebroken is, nu de uitersten
zich ver hebben verschoven, nu hoort de van emotie trillende
mensch ook het maanwoord der bekeering. Van dit alles vertelt
mijn nuchtere zegsman ook, al voert hij u dan naar zijn eigen
omgeving: de stad. Soms zelfs pakt het hem en stijgt zijn
kroniekigheid tot het artistiek-bewogene; soms kende hij die
uiterste moedeloosheid, die de schrijvende hand van den be-
richtgever verlammen doet. Van die oorlogspsyche moge ons
ook het beeld bijblijven.
Want blij is de zegepraal, als de klokken met juichend-tinte-
lenden klank luiden door de najaarslucht, nu aan de Vaart de
vijand verslagen is, nu de kinders draven naar de Tolsteegpoort
om de veroverde bussen de stad binnen te slepen aan lange
touwen, hoonende liedjes zingend op mijn genadigen Heere
den Bisschop, of wien verder de volksspot moge getroffen
hebben. — En dan dat kranige gevoel, als hoog uit de ramen
van huize het Keizerrijk de veroverde wimpels zijn uitgehangen,
die straks onder nieuw feestelijk gebeïer in plechtige processie
naar de Buurkerk zullen worden gebracht. Zie me dat aan,
dien kostelijken ommegang van stadsdienaars, de wimpels dra-
gend en hun op klaarlichten dag bleek brandende fakkels;
priesters en schoolkinders volgen; (Jan de helden van den dag:
burggraaf Jan en de ritmeester, de Heeren van de Haar en van
Nyevelt; dan de waardige magistraat: de Oversten met hun
zilverbeslagen mantelkappen; eindelijk de burgers, die „seer
eerweerdeliken op dat outaer onder die misse" offeren zullen,
als eerst die trofeeën gehangen zullen zijn boven het beeld van
Onse Lieve Vrouwe ter Noet Goeds... Voel ik dat alleen zoo,
omdat ik houd van mijn vaderstad, of heeft die nuchtere
Utrechtsche burger mij zijn blijheid overgebracht, zooals
hij mij straks zijn en anderer droefenis niet besparen zal?
Het feest is den Utrechtschen burgers niet onvergetelijk
geweest, want op het juichende triomflied volgde het kla-
gende geroep van Miserere. Zes weken later beierden de
klokken rouwgalmen uit.
Nederlaag na zegepraal! Op Sint Stevensdag heeft Hollands
stadhouder de overmoedige triomfeerders naar buiten gelokt
door in Westbroek wat huizen te branden. Ordeloos zijn
-ocr page 39-
27
zij naar buiten gestroomd, burgers, ruiters, jongens* Het
is December, vier uur, en bijna donker. Maar in plaats
van nieuwe triomfen vinden zij een hinderlaag; niet één
plunderend troepje staat voor hen, maar drie legers staan
rond hen. Vlucht, vlucht! schreeuwen de paniekmakers, en
weg gooit Arent Ruysch het roode peljoen, het veldteeken
van de schutters, eer hij valt. Want op de vluchtenden ranselen
de Hollanders in. Nu is er doodschrik in de stad, waar de
alarmklok al lang zwijgt. Tegen den nacht wagen de Minre-
broeders en de Lollaerts zich naar buiten; wat dooden en
zwaargewonden brengen zij stil in de stad. Maar morgen, als
de vijand stellig weg is, dan wagen zich ook de vrouwen uit de
poort. En naast de stille begrafenisbroeders keeren de jam-
merende vrouwen terug, hun verslagen mannen stadwaarts
brengend op ellendige kruiwagens. Zoo menigeen is daarbuiten
in den kouden Decembernacht gestorven, zelfs zoo menige
lichtgewonde. En niemand die tellen kan, wie op het ver^
raderlijk dun bevroren veen weggezakt zijn in den slappen
grond daaronder. Gaat den volgenden dag naar de Neude,
waar men heeft neergelegd „die doden, die men kende, of die
so seer niet gewont en waren, dat men se kennen mocht...
(al) beneven een, als visschen op een banck". — Nu is ons ge-
voel van jammer toch zeker van hem afkomstig, die dat Miserere
zelf aanheft in zijn stokkend verhaal over dien jammerlijken
dood in kou en veen: „Lieve vrienden, merckt, hoe dat onser
God groote bliscap ende vrouden in lijden verkeren mach in
corter tijt"...
Zij waren zich bewust, dat hun leven zich tusschen uitersten
afspeelde; zij waren niet verbaasd, dat nu de bovennatuurlijke
gaven zich openbaarden. Het was voorzegd en door die voor-
zegging was het gebeuren aannemelijk. Toen dien Zaterdag
voor Sint Nicolaas de vrouwen zoo jammerden, om dat bittere
beetje koren, dat aangevoerd was, toen had een oude vrouw
gezegd: „Och vrouwen en kindertjes, weest toch niet zoo be-
droefd en huilt zoo niet, want binnenkort komt de tijd, dat ge
even hard zult loopen om doodkisten en lijkbaren, als nu om
koren... Maar ik zal het niet meer beleven". En waarlijk
„dit wijf is een profetisse geweest", want vóór den jammer
van Westbroek is zij gestorven. — Profeet en boetprediker, zij
hporen bij deze stemming. Weldra spreekt Andrjes, een eerbaar
-ocr page 40-
28
man van goed leven, die vroom meezong in het koor van Sint
Pieter, den volke toe, ais het in processie gaat: „Lieve vrienden,
wilt u beteren, want ie heb God also toornich op u gesien
ende Utrecht is also grooten piaghe nakende... Daerom is
't van grooten node, dat gij u betert 1.. Betert u lieve vrienden,
of die toern Gods sal op u comen". En deze wereldlijke en
goedmoedige Savanarola zal zoo straks, met Sint Maarten, de
Buurkerk binnengaan en nog nadrukkelijker manen tot be-
keering, hij, die om hunnentwil heeft gevast en die eten noch
drinken zal, eer zij zich beteren! Niemand die den ongeroepen
prediker het woord durft te verbieden; zoo groot is de ont-
roering „dat niemant hem strafte, geestelic noch weerlic per-
soon", en toch was het ernstig genoeg, dat deze leek in de
parochiekerk Gods goedertierenheid bewees uit de Schrift...
De emotioneele stemming van het Dies irae komt over de
voor godsdienstig leven gevoeligen; zij weten zich vlak bij dood
en oordeel; wat zij aan de dingen beleven, dat is de rilling.
Maar aan den anderen kant bij het op den achtergrond geraken
van het alledaagsche, het normaal-gewone, groeit ook in de
menschenziel de vastberaden durf. Martiaal gesproken zijn wij
menschen tegenover den dood öf helden öf lafaards; in het
gewone leven zijn wij zelden iets anders dan een compromis
van beiden. Daarom zeide ik dat boven al dat jammerlijke
ellende-huilen verheerlijkende klank uitstijgt. Verheerlijkende
klank zeg ik zelfs van het leven en sterven van Bernt Parde^
rin, „die een licht klant was ende een voerlooper in Utrecht,
want wat niemant doen en dorst, dat dede hi geern"... Niet dat
ik u dien lichten sinjeur afschilderen wil als het menschelijk
ideale! Maar de ordinaire straatschender, de avonturier en gal-
gestrop, die deze Bernt is geweest, sterft toch op een wijze,
die ik triomfantelijk vind.
Bernt had natuurlijk meegedaan aan'de bestorming van Lei-
den, waarover ik even in het begin van mijn verhaal gesproken
heb. Hij had nog meer op zijn anti-Hollandschen kerfstok. Nu
hadden de IJselsteiners hem in Jutfaas gevangen en daar lag hij
dan in den stok, wetende, dat hij vrij kon komen voor 1000 'S
losgeld, die [hij niet bezat, en evenzeer wetende, dat hem bij
wanbetaling aan den strengen Heer ritmeester te den Haag het
schavot wachtte.
Laat mijn vrouw komen, zegt Bernt, misschien weet zij raad. —
-ocr page 41-
29
En voor de poort van Ijselstein biedt Bernts wijf den ritmeester,
wat zij heeft, 200 1. Dat vindt de strenge Heer te weinig en
daarom blijft Bernt in den stok; iederen dag doet de ritmeester
hem pijnigen: mogelijk, dat hij de zaak zoo wat ernstiger ter
harte neemt.
Bernt is eindelijk murw; hij vraagt den ritmeester te spreken.
Gij laat mij zooveel pijn doen, zegt Bernt, geeft gij mij de
vrijheid, als ik u het sterke huis van Van Rijn in handen
speel? — Dien ruil wil de ritmeester wel aangaan.
En op een donkeren Novembernacht, bij regen en wind, maakt
Bernt zich op, gesteund en bewaakt tegelijk door vijftig man.
Dan vaart hij in een bootje over. Aan de andere zijde zit de
waker en hier is het gat in den kelder, dat hij kent, dichtge-
stopt als het is met wat losse steenen en slik. Zoo komen zij
binnen. Van den kelder klimmen zij behoedzaam naar boven.
Daar in de groote zaal zien zij door de open deur de keuken
in. Het is één uur in den nacht en nog zit er jan jacobsen, de
pastoor van jutfaas, met een knecht te praten. Nog een paar
sluippassen. Dan staat de oolijke Judas in het volle licht. „Goe-
den avont", zegt Bernt, „heb dy niet te eten..." En toen
gingen zij lustig het huis rond en lichtten de twaalf man, die
van Bernt Parderin in gerusten slaap geen kwaad droomden, op
van hun bed. Dan een drinkgelag, nu het werk volbracht is.
En als tegen den morgen het feest uit is, dan staat „Souwen
huus van Rijn" in lichtelaaie en is Bernt vrij, vogelvrij wel te
verstaan.
Veertien dagen daarna zwerft Bernt, die nu na zijn verraad
moeilijk naar Utrecht terug kan, nog altijd in de buurt rond.
Vanavond zit hij in Hagestein bij Vianen en op den kerktoren
drinkt hij zijn potteke bier met de boeren. Wel, wel, hij zal
naar Rome gaan; daar komt dan zijn wijf wel bij hem... Zoo
hakt hij op tegen de stomme boeren van Hagestein. Maar
opeens, voetstappen op de trap. Drie Utrechtsche ruiters staan
binnen en voor de deur. Wel Bernt, zegt er een, ga eens even-
tjes met ons mee, wij moeten je spreken.....
Geerne I... antwoordt Bernt. „Ende (hi) stont op ende ginck
mit hem. Ende sy brochten hem... van stonden aen tot Utrecht
ende Bernt wert van denselven avont bij toertsen gevierendeelt
ende voer elcke poert een vierendeel gehangen"...
Geloof mij, toen ik in de stadsrekening den post vond over
-ocr page 42-
30
houten sparren, spijkers en krammen, benoodigd voor het „quat-
tieren" van Bernt Dircsz, en vermoedelijk dien anderen post voor
den borrel, waar de beul recht op had, toen klonk dat „geerne"
in mij na en toen zag ik den galgenhumorist in het gelouterde
licht van zijn avontuurlijken durf. Den wilden roman van dat leven
zou ik willen kennen in ieder détail, vanaf de eerste straat-
schenderij tot dien luguberen dood bij walmende fakkels.
Een avonturier met de roekelooze geringschatting van het leven.
Zeker, maar is u dat psychisch-zoo-ware werkje van van Schendel
niet bekend ? Een zwerver.... gevierendeeld, heet het bij mijn auteur.
En slaan wij ten slotte het 104de hoofdstuk van ons kroniekje
op. „Item op den XVI dach in Julius syn sommige rufer van den
Rosendael geweest ende hebben den toern ende kerck lot Ber-
nevelt ingenomen. Ende hoere was XIX, die 't deden. Ende die
ruter van Amersfoert ende die ruters van die Nyekerck toghen
voer die kerck ende brochten bussen mede ende scoten doer
den toern ende scoten daer vier of vijf doot. Die op den toern
waren gheerden spraeck te houden; als 't gesciede. Ende die
gheen, die op den toern waren, hadden geern in handen gegaen
ende hem gevanghen gegeven. Ende die van Amersfoert ant-
woerden, dat sy se niet in handen nemen en wouden, sy en mos-
ten enen, geheten Jan van Scaffelaer, te galmgaten uytwerpen
van den toern; dat diegheen, die op den toern waren, niet doen
en wouden. Doe seyde Jan van Scaffelaer: Lieve gesellen, ie
moet ummer sterven. Ie en wil u in geenen last brenghen. Ende
ginck boven op die tynnen van den toern staen ende setten
syn handen in syn syde ende spronck van boven neder. Mer
hy en viel niet doot, mer doe hy lach, doe wert hy doot ge-
slagen".... Laten wij ons nu goed voorstellen, dat die ruters
van den Rosendael net zulke dappere plunderaars zijn als die
ruters van Amersfoort en Nijkerk. Hun standplaats is in
Utrecht berucht, omdat zij van daaruit telkens en telkens
weer convooien opvangen en zoo dus de stad den hongersnood
naderbij brengen. Laten wij Jan van Schaffelaar niet idealiseeren
voor het sublieme oogenblik van zijn sterven. Want zijn werk
was miserabele struikrooverjj, loeren op slecht „geveiligde"
transporten, neerhouwen van de „wagenlude" en roof van de
goederen. Zijn ruiters, — dat hijzelf aanvoerder is staat nergens —,
zijn ruiters zijn geen haar beter dan hun Wijksche wapen-
broeders, dje een goede dertig wagens aanhielden, „die botter
-ocr page 43-
31
in 't sant (traden) ende 't coorn in die heyde stroyen (lieten)
ende (dat) oesters bier... den bodem insloegen", toen de voer-
lui op 't gezicht van den vijand hun paarden hadden uitgespannen
en spoorslags naar Amersfoort waren teruggerend en dus de
prooi hun waardeloos werd, behalve dan het beetje spek, dat
ieder mede nam „op syn peert". Dit zijn de normale helden-
daden van den edelen ridder Jan van Schaffelaar geweest. En
als onmenschelijke haat de belegeraars bezielt tot hun moordda-
digen eisch, wat waarborg hebben wij, dat er géén gegronde
reden voor bestaan heeft? Waarom zou die ruiter van den
Rosendaal, lan van Schaffelaar, werkelijk de blanke wapen-
rusting der smetteloosheid gedragen hebben? Wij weten van
dezen man niets, dan dat hij vrij en frank naar beneden springt,
als men van zijn makkers verlangt, dat zij hem eerst van den
toren zullen werpen, voor zij zich over mogen geven! Maar
dat weten wij dan ten minste. En nu kan voor mijn part Jan
van Schaffelaar de grootste schurk geweest zijn, die ooit het
schobbejak heeft gedragen; nu mogen die ruiters daar beneden
schreeuwen: smijt eerst dien hond van een Schaffelaar door
de galmgaten naar beneden; op het oogenblik dat van Schaffelaar
weigert het offer van zijn gezellen te aanvaarden, daar hij
immers toch sterven moet, op dat oogenblik reeds is hij een
sublieme kerel; en als hij zoo dadelijk op den torentrans staande
zijn handen in de zij zet en springt, op dat oogenblik is hij
een held!
Met deze herinnering uit de jaren van onze kinderverbeelding
wilde ik eindigen. Lang heb ik gesproken over de verschrik-
king, die de oorlog bracht over dit kostelijke land. Ik heb
getracht u duidelijk te maken, dat de vernietiging van wat
menschenvHjt had opgebouwd, telkens en telkens weer, een
minstens zoo grooten achterstand schiep, als dat sterker zich
concentreeren van alle ideëele goederen binnen de muren van
kerk, burcht en stad. De weerloosheid heeft het platteland ge-
doemd tot veel grooter achterlijkheid, dan in de natuurlijke
ontwikkeling der dingen gelegen was! — En het zal u zonder
meer duidelijk zijn, dat de plattelandsbevolking slechts op ééne
wijze reageeren kon, op het overmachtige leed haar telkens
weer aangedaan: in doffe berusting opnieuw beginnen. Want
de opstand, de wilde opstand, biedt geenerlei kans op succes.
-ocr page 44-
32
De boerenbewegingen aan het eind der Middeleeuwen,
het begin van den nieuwen tijd, kunnen het bewijzen. Eerst als
buiten den boer om zich onze stedenstaat heeft gevormd, als
rust en veiligheid is teruggekeerd, kan Poot van zijn idylle
zingen... en ook dan is die idylle nog verre van de waarachtige
waarheid: opera-scènerie, die een tweederangsleven verheerlijkt
met geleende poëtische leugens. In die algemeene minderwaar-
digheid, die al zoo oud was en die nog zoo lang zou nawerken,
van den boer vergeleken met den stedeling of met den jonker,
ligt de verklaring, waarom zich tegenover het troostelooze ver-
haal van dood en verwoesting geen lichtzijde stellen laat. De
boer ondergaat zuiver passief het hem opgelegde oorlogslot.
Wij moeten ons plaatsen buiten den kring der passieven, te
midden van de politiek-levenden: soldaten en burgers, oorlog-
voerders en oorlogmakers — om naast de ontelbaar velen, wier
persoonlijk lot van geen bijzondere beteekenis was, hoe triest
dan ook, die sterke menschen te ontdekken, die het beste tot
uiting brachten wat in ons leeft: durf, toewijding en zelfopoffering.
N. B. TENHAEFF.
-ocr page 45-
üEhRIK ROOFT DRINIELSZ. )
" 23 ]uni 1716—31 Augustus 1794
Dr. RLBERTR ]. PORTEhQEM.
In de collectie van den Heer Onnes van Nijenrode komt een
aantal platen voor, die betrekking hebben op Hendrik Hooft
Danielsz, oud-burgemeester van Amsterdam, die in 1794 op de
lustplaats Valkenheining te Loenersloot stierf. 2) Wanneer men
deze platen beschouwt, zou men denken, dat hij een der groot-
ste mannen van ons land is geweest, en toch is zijn naam thans
al bijna geheel vergeten. Zou dat uitsluitend aan de ondankbaar-
heid van het nageslacht liggen? Waarschijnlijk is deze niet de
eenige oorzaak, maar dankte hij zijn verheerlijking voor een
groot deel aan den geest van den tijd, die nog al spoedig
tevreden was. Wel was het een eigenaardige tijd, waarin hij
leefde. Hij werd geboren in 1716, kort na den Spaanschen
Successie-oorlog, waarin de Republiek te veel van haar krachten
gevergd had. Met den zeventiende-eeuwschen bloei was het
gedaan; er volgde een tijd van algemeene verslapping. Groote
handelsondernemingen vverden niet meer op touw gezet; men
leefde royaal van het geld, dat in de vorige eeuw verdiend
was, of trachtte door speculatie (men denke slechts aan de
beruchte tulpenzwendel) zijn kapitaal te vergrooten. Nu er
geen krachtige leidende staatslieden meer waren, zooals in de
vorige eeuw Oldenbarneveldt en Frederik Hendrik, Jan de Witt
en Willem lil, kwamen de fouten van onze staatsinrichting dui-
delijk aan het licht en er was niemand om daar verbetering in
1)  Wat de familiebetrekking met den beroemden dichter Pieter Cornelisz. Hooft
betreft, Henrik Hooft Danielsz. stamt reclitstreeks af van diens oom Willem
Pietersz. Hooft; deze was n.l. een broer van 's dichters vader. Mr. Oaniel Hooft,
Henriks vader, was gehuwd met Sophia JWaria Reael.
2)  Déze platen hebben meerendeels betrekking op Hooft's dood.
-ocr page 46-
34
te brengen. In het eerste deel der eeuw schikte het nog, doch
toen we ook in den Oostenrijkschen Successie-oorlog gewik-
keld werden en de Franschen zelfs Staats-Vlaanderen bezetten,
ontstond er zulk een ontsteltenis, dat men weer,steun zocht bij
het Oranjehuis en Willem IV tot Stadhouder enz. uitriep. Geluk-
kig liep de oorlog spoedig ten einde, doch de verwachtingen,
die men van hem had, werden teleurgesteld. Hij wist geen einde
te maken aan de steeds groeiende ontevredenheid, die onder
zijn zoon Willem V zoozeer toenam, dat deze in 1785 Den Haag
zelfs moest verlaten en zich naar het Loo en later naar Nijme-
gen terugtrok: een belangrijke overwinning van de Patriotten
op de Prinsgezinden. Tot de Patriotten behoorde ook Henrik
Hooft, die sinds 1769 Burgemeester van Amsterdam was. Een
uitbarsting van den strijd volgde in 1787, toen Prinses Wilhel-
mina, doortastender dan haar man, zich naar Den Haag wilde
begeven en bij Goejanverwellesluis werd tegengehouden. Haar
broeder, koning Frederik Willem 11 van Pruisen, zond nu een
leger om deze beleediging te wreken en de Patriotten moesten
wijken. Dat lot viel ook Burgemeester Hooft te beurt, „de Schrik
der snoode aristocraten, de Geessel van 't Geweld, de Lust der
maatschappij, de Man, die niets misdeed bij de Amstelstad of
Staaten___", zooals het in een bijschrift bij zijn portret heet.
Die Patriotten, die niet reeds uit zichzelf gevlucht waren, moes-
ten afstand doen van hun ambten en zoo legde Hooft „den
eersten van Wintermaand" 1787 zijn burgemeestersambt neer en
trok zich terug naar Valkenheining te Loenersioot. Daar werd
hij echter niet vergeten door Amsterdam's burgerij, wanneer
tenminste de vele poëten haar gedachten naar waarheid ver-
tolken. Bij de herdenking van zijn geboortedag kreeg Hooft
steeds bewijzen van hun gehechtheid in den vorm van gedich-
ten, in den trant van het hier volgende:
„De Algoedheid, Burgervader HooftI
Zij eeuwig voor die gunst gelooft,
Dat ze U nog wil bij 't Leven spaaren.
Zij rekke uw verdren Levenstijd
En brenge U haast, de Dwang ten spijt,
In luister weer terug, tot vreugd der Amstellaaren."
Amsterdam, 23 Juni 1791.
-ocr page 47-
35
Vooral zijn 76ste verjaardag werd zeer gevierd en gaf aan-
leiding tot 't maken van verscheiden dergelijke gedichten. De
daarin uitgesproken wensch zou echter niet meer in vervulling
komen: zelfs zou Hooft de overwinning der Patriotten niet
beleven, want den 31sten Augustus 1794 is hij „in den ouder-
dom van 78 jaren, 2 maanden en 8 dagen overleden" „op de
Hofsteede Valkenheyning bij Loender-sloot". Ook deze gebeurte-
nis bracht heel wat pennen in beweging; aan grafschriften en
lijkdichten geen gebrek.
„Moest dan de wreêde DoodI dien Koning der verschrikking,
Ons weer ontroeren, door een onverwagte slag I
Om ons te ontrukken, 't beeld van vrijheid, zielsverkwikking,
O Bittren tijding! aller akelijkste Dag!
Moest Dierbre Vader Hooft, der Burgren lust en leeven!
Ons Eer men denken kon, helaas dan nu begeeven."
lezen we op de bekendmaking van zijn overlijden. En Joh. de
Bruine zegt in zijn „Dichtgedachten bij het Graf van Amstels
Braven Burgervader enz.":
„Gij, die de deugd waardeert van Witten, Barnevelden,
Capellens, Washingtons, Kosciuskoos — andre helden.
Toeft bij dit stil verblijf, ....de leste stulp van Hooft;
Plaatst daar, zo vaak gij kunt, uw kinders en uw neven;
Zegt hun, schoon 't lot des tijds hem staatlijke eere ontrooft.
Zegt hun: dat Hooft ontsliep, zo braaf, als hij mogt leven.
Mogt leven!., neen; zegt vrij: reeds leeft, in gloriestand,
Bejuicht van Serafs in een dankbaar Vaderland".
Ook vele anderen bezongen deze treurige gebeurtenis; verder
werd er 't hier afgebeelde medaillon vervaardigd, dat de begra-
fenis in de kerk voorstelt, welk medaillon als pas diende|„om
in al de societijten en clubs der Keezen vrijje toegang te heb-
ben". Aan de achterzijde ervan staat:
4
-ocr page 48-
36
<SdM U.'^^Ba&iu.liT' i<Ui.'i^ U/i'ihxi&iiM'i-Mmiéti'-'éi^Mk'ji
„Dit Tafereeltjen, Batavieren,
Herinnere u, uw Vader Hooft,
Die, door het sterflot u ontroofd
Bij zijnen God mag zegevieren
Op alles, wat zijn vijand was —
Elk draage dit, gelijk een pas,
Om 'taan de braave Vrijheidszoonen
Ten Blijk van broederschap te toonen."
en er onder:
„Zijn sterflijk overschot wordt wel der aarde toebetrouwd.
Maar zijne nagedachtenis blijft eeuwig onder ons leeven."
-ocr page 49-
37
Behalve een paar exemplaren hiervan komt er onder de
genoemde papieren ook een teekening van voor, met een bijschrift,
waarop het Grafschrift vermeld staat, uitgezocht door dominé
Gibon '). n '• Jesaia XIV vs. 14—23. Ook lezen we daar de ver-
klaring, waarom deze Amsterdamsche burgervader te Vreeland
in grooten eenvoud werd begraven, en dat zelfs, zooals in het
grafboek vermeld staat, des morgens om half vijf, een ongewoon
uur voor een begrafenis:
„De Heer Hooft heeft een eigen Graf te Amsterdam, dog men
heeft hem uit vrees voor combustie daar niet nk toe durven
voeren; toen heeft Hooft van Vreeland een Graf aangebooden."
Hieraan is nog toegevoegd: „deze maakt Guillotines 2) en ver-
maakt zig met daar poppetjes door te onthoofden, gekleed als
Prins Willem V."
Hoe eenvoudig de begrafenis te Vreeland was, kan men op
de afbeelding hiernevens zien. Er onder staat:
„Echte afbeelding der Eenvoudige begraavenis, van den alom
1)  Ds. Petrus Qibbjn was predikant te Vreeland van 1774 tot 1804.
2)  Men bedenke, dat de Fransche revolutie reeds eenige jaren woedde.
-ocr page 50-
3Ö
beminden Burgervader H. Hooft Dz. op het dorp Vreeland, den
4 sept. 1794".
Adris Brouwer.                                         Anna C. Brouwer. ')
en daaronder het volgende vers;
„Dus heeft de Teekenpen eens waarden Nederlanders,
en het graveerstift van een vaderlandsche maagd.
Uit Hartlijke Achting, een begraavenis vereeuwigd,
Waar 't stille Vreeland roem op draagt —
T is Amstelaar! uw Hooft, uw trouwste Burgervader,
Bataver! 't is een steun van uwen vrijen Staat,
Die u ontrukt is; treur! maar wil met een bedenken,
dat door de graven heen den weg ten Hemel gaati"
van Ollefen.
Om na 'te gaan, of dat graf nog in de kerk van Vreeland te
vinden zou zijn, raadpleegde ik het „Grafboek van Vreeland,
aangelegt in den Jare 1739 en 1771".
Daarin lezen we:
„Ontfangst ten behoeve van de Kerk te Vreeland wegens het
begraven, verkoopen van vrouwenstoelen enz. van Primo Mey
1794 tot Ultimo April 1795 onder opzigt van A. Barneveld, in
qualiteid als Regeerend Kerkmeester".
„den 4 Sept: Begraven in de Kerk alhier R. 9 N. 17 het Lijk
van den WelEd. Achtb. Heer H'' Hooft Danielsz., oud burge-
meester der stad Amsterdam, van Loenersloot, 's morgens om
half vijf.
Komt voor Kerkerecht en openen van de deur ƒ 3. „
Kleed Baar en roef                         l.IO
Wanneer men op den plattegrond van de Vreelandsche kerk,
Regel 9 No. 17 opzoekt, ziet men, dat het graf tegenwoordig
niet te zien is, daar er een vast getimmerde planken vloer
overligt. Aan „De leste stulp van Hooft" kan dus niet gemak-
kelijk meer zooveel eer worden bewezen, als joh. de Bruine
er aan toedacht.
1) Namen van teekenaar en graveur.
-ocr page 51-
No.
Regel 1
2
No.
1
K
2
K
3
K
1
K
2
K
3
K
5
K
6
K
7
K
Regel 3
4
5
6
7
8
li 2
K \ K
3! 4
K K
8
K
9
K
10
K
Il 12
K jK
D
D
K
D
K
D
—
K
D
D
D
K
K
D
K
K
9
1
K
2
K
3
K
4
D
5
K
e
7
8
K
9
10
11
K
12
D
13
14
15
16
D
17
18
19
■
20 : 21 22
D :K K
0
K
K
K
K
K
K
D
K
K
K K
K k
Regel 1
2
3
4
5
Ingang op
't k
oor.
I
2
3
4
K
5
K
1
2
3
K
5
K
6
7
. . ; 1 .
1
2
3
4
5
6
K
D
PLATTEGROND VAN DE KERK TE VREELAND
UIT HET JAAR 1739.
(K = kerk, D ^ diaconie.)
-ocr page 52-
Ordonnantie
op het stuk van de Dienstboden.
Mijne Heeren van de Geregte der Stad Weesp vernomen
hebbende, dat van tyd tot tyd veel ongeregeltheeden in het huuren
en Verhuuren van Dienstboden worden gepleegt, zo hebben
haar Ed: Achtbaaren daar in willende voorzien, na het voor-
beeld van andere Steede dezer Provincie, hier op gemaakt de
navolgende Ordonnantie en Reglement.
Art. 1.
Alle Knegts, Kameniers, Meyden, Minnemoers of anderen,
zig Verhuurt hebbende ('t zij een Godspenning gegeeven zy of
niet) om in hun Dienst te komen tegens de ordinaire Verhuys-
tijd, namenllyk op den eersten May of eerste November, zullen
gehouden zyn den zesden dag na den eerste May of eerste
November respective in hun Dienst of Huur te komen, (ten
ware, er wettige reedenen van belet zijn) op verbeurte van een
vierde Jaars van hun bedongen Huur of Loon.
En ten opzigten van de Dienstboden, die buyten tyds gebuurt
worden, zullen dezelve gehouden zijn in hun Dienst te komen,
ten tijde by de Verhuuring bepaalt, op poene als boven is ge-
melt; desgelyks zullen de Bakers gehouden zyn, in hun Dienst
te komen op de tyd, tegens dewelke zij zijn aangenomen, op
een boete van Zes Guldens.
En by aldien de voornoemde Dienstboden weygerig zyn in
hun Dienst te komen, of daar in gekomen zynde, denzelve
voor den tijd verlaten, of buyten wettige reedenen daar uyt
weg loopen, zullen dezelve niet alleen verbeuren een vierendeel
Jaars van hun bedongen Loon of Huur, maar ook (desger^-
-ocr page 53-
41
quireert) hun verbonden tijd getrouwelyk moeten uytdienen,
waar toe dezelve door den Officier dezer Stad op de klagten
van de Heeren, Meesters of Vrouwen zullen worden geconstrin-
geert, die zodanige onwillige en ongehoorzame Dienstboden
door de Dienaars van de Justitie ten hunnen kosten zal laten
halen, en in hun Dienst laten brengen; en in gevalle dezelve
Dienstboden zig vervolgens voor de tweede reys uyt hun Dienst
begaven of weg liepen, zullen dezelve agt dagen te water en
te brood werden gezet.
De Dienstboden zullen gehouden zijn drie Maanden voor het
eyndigen of uytgaan van hun Dienst of Huur, dat is drie Maanden
voor den eersten May of November, hun Heeren, Meesters of
Vrouwen te waarschouwen, als zy van meening zyn te ver-
huyzen, en by nalatigheyt van dien, zullen zy gehouden zyn
(indien de Heeren, Meesters of Vrouwen zulks begeeren) nog
een vierendeel Jaars boven den verbonden tyd in den Dienst
of Huur te blijven, tot dezelve prys en op de vorige conditien.
4.
Niemant zal eenige Dienstboden uyt hun Dienst of Huur
mogen tronen, op wat praetext zulks ook zoude mogen weezen:
gelyk mede niemant willens en wetens zal vermogen in zyn
Dienst of Huys te neemen zodanige Dienstbode, die by een
ander Verhuurt is, en niet in zyn Dienst is gekomen, of daar
ingekomen zijnde, buyten tijds daar uyt weder is weg geloopen,
zonder consent en toestemming van den Heer, Meester of
Vrouw, uyt wiens Dienst dezelve is weg geloopen of weg ge-
bleeven, alles op een boete van Hondert Guldens.
Alle Heeren, Meesters of Vrouwen vermogen hunne Dienst-
boden binnen tyds de Huur op te zeggen, en aanstonds te
doen vertrekken, mits dezelve betalende het Loon van het
vierendeel [aars, waar in de Dienstboden zyn getreden, zonder
gehouden te zyn aan de Dienstboden of andere daar van eenige
reedenen te geven; en zullen de Dienstboden, zonder eenig
-ocr page 54-
42
geraas of geweld daar tegen te maken, aanstonds moeten ver-
trekken; en ingevalle van kwaadaardigheyt of onwilligheyt zal
het de Heeren, Meesters of Vrouwen gepermitteert zijn, zodanige
Dienstboden door 's Heeren Dienaars ten Huyze te doen uyt-
leyden.
Alle Heeren, Meesters of Vrouwen zuilen de Dienstboden,
die hun tyd uytgedient hebben, moeten lalen gaan den derden
dag na het eyndigen van hunne Dienst of Huur.
Ook zullen voortaan alle Knegts, werkende in Fabricquen
of Traficquen, die bij de week worden aangenomen of gebuurt,
zonder onderscheyt gehouden zijn, als dezelve van Heeren,
Meesters of Vrouwen willen veranderen, dezelve veertien dagen
te vooren te waarschouwen, op verbeurte van 25 Guldens.
8.
Alle pecunieële Boeten, in deeze Ordonnantie vervat, zullen
geappliceert werden, voor de eene helft ten behoeven van de
Heer Officier, en de andere helft ten behoeve van het Arme
Weeshuys dezer Stad.
Aldus gedaan, gearresteert en gewillekeurt by Myne Heeren,
de Schout, Burgemeesteren en Scheepenen der Steede Weesp,
op het Stadhuys den 14 january 1766 presentibus ut in registro.
In Kennisse van my Secretaris,
M. VAN MARKEN.
Medegedeeld door L. A. H. Houtman, Rhenen.
-ocr page 55-
(]l. t/d'II Op/iifi tl, VnL£D£LAi\ D ut
i (jcU'XfUf
■*        * '                  Jii^n^ell>4 Jii Sti^m -fff^i i*^ ff Vg£hi*c*(jL3^ .
Een Platte Qrond van het Kasteel Vreeland.
In het Archief van het Slot te Zuilen bevindt^zich^^een v^raterverf-
teekening op perkament, voorstellende de platte grond van het
voormalige kasteel Vreeland.
Deze teekening, groot 26 X 30 cM., draagt het jaartal MDCL///,
anno 1653; zij is dus vervaardigd 124 jaren nadat het Kasteel
op last van Keizer Karel den Vijfde is afgebroken.
Het opschrift luidt:
Castrum Oppidi de Vreedeland ab Episcopo Henrico ex
gen. Jllustro Viandae Ao. 1252 constructam, ex praeda ef
-ocr page 56-
44
manubiis. Oeldrorum. Et ab Imperatore C ar oio destructum
Ao. 1540 e fandamentis refedum fait Ao. 1653 a Qenerosis-
simo Illustrissimo ac Nobiüssimo D'"" D. D. Oerardo Bar o
de Rheede, Toparcha de Nederhorst, Domino Oppidi Vreede-
land etca, Vide Wignorum Roelvinck in fasciculo Temp. fol.
263, Wilh. Hedam fol 214, M. Bekam fol. 85 et W. V. Goud-
hoeve fol. 324.
woordelijk dus:
Het Kasteel, van de Stad Vreeland, in het jaar 1252 gebouwd
door Bisschop Hendrik uit het doorluchtig geslacht van Vianden,
uit den buit en de schattingen op de Gelderschen (behaald) en
afgebroken in het jaar 1540 door Keizer Karel, werd op zijne
grondvesten hersteld door den hooggeboren, zeer doorluchten
en weledelen Heer Gerard Baron van Rheede, Ambachtsheer
van Nederhorst, Heer der Stad Vreeland, enz. Zie W. Roelvinck
pag. 263, W. Heda pag. 214, I. Beka pag, 85 en V^. V. Goud-
hoeve pag. 324.                                                             ;
De vier aan de hoeken van dezen platten grond ter ver-
siering aangebrachte wapens der geslachten van Lockhorst, van
Rheede, en van Tuyll, alsmede dat van de heerlijkheid Vreeland
stellen het genealogisch verband voor, dat in die dagen tusschen
Vreeland!) en Het geslacht van Tuyll heeft bestaan, hetwelk
zich op de volgende wijze had ontwikkeld.
Dé heerlijkheid van Zuilen (en Westbroek) werd in het jaar
1617 aangekocht door Adam van Lockhorst, wiens erfdochter
Anna Elizabeth huwde met Gerard van Rheede van Nederhorst,
die in 1631 met de hooge heerlijkheid van Vreeland was beleend.
Het eenig kind van dit echtpaar, evenals hare moeder Anna
Elizabeth geheeten, bracht door haar huwelijk met Hendrik
Jacob van Tuyll van Serooskerken in 1665 de heerlijkheid van
Vreeland en die van Zuilen over in het geslacht van Tuyll.
Het bovenstaande geeft een historische verklaring van de
1) De naam Vreeland werd door'Bisschop Hendrik.van Vianden oorspronkeliik
aan het Kasteel gegeven, maar omvatte spoedig daarna ook de woningen, die in den
omtrek daarvan gebouwd werden en waaraan reeds in 1265 stedelijke rechten werden
toegekend.
Nog in het jaar 1637 wordt in een leenbrief van Prins Frederik Hendrik de hoogu
Heerlijkheid van de Stad Vreeland vermeld. In de ordonnantie der Staten van
Holland anno 1674, waarbij Vreeland aan den Heer Hendrik Jacob van Tuyll van
Serooskerken \vordt toegekend, is echter alleen nog sprake van „de Heerlllkheid",
-ocr page 57-
45
aanwezigheid van vele zeventiende eeuwsche documenten be-
treffende Vreeland en Nederhorst in het archief van het Slot
te Zuilen.
De door Keizer Karel den Vijfde gelaste slooping van het
Kasteel is vermoedelijk niet verder geschied dan tot op de
waterUjn van de Oude Vecht, die de muren omspoelde; nog
heden ten dage zijn bij zeer laag water de steenen grondslagen
der hoeken te bespeuren.
Zooals bekend, zijn de steenen van de afbraak gebruikt tot
opbouwing van het Slot Vredenburg te Utrecht, hetwelk op
zijne beurt op het laatst der vorige eeuw is afgebroken, terwijl
dezelfde steenen thans wederom worden gebruikt bij den weder-
opbouw van de Sypestein bij Loosdrecht.
De tegenwoordige ruïne op de plaats waar weleer het Slot
Vreeland stond, is het overblijfsel van een gebouw door den
toenmaligen Heer gesticht, om door het bezit van een erkende
ridderhofstad zitting te kunnen nemen in de Ridderschap van
Utrecht.
Het is vermoedelijk de platte grond van den aanleg dezer
stichting, die op deze afbeelding wordt voorgesteld, waarvan
de omtrek overeenkomt met de gravure van de grondslagen
van dit huis „die rondom in dubbele graften leggen", welke
thans gedempt zijn, voorkomende in „Lud. Smits' Schatkamer
der Nederlandsche Oudheden": het is een langwerpig vierkant
plein met een rondeel op lederen hoek, omtrent 4 voet hoog
uit het water".
Aan het slot van deze bijdrage gekomen, neem ik de gelegen-
heid te baat om mijn groote erkentelijkheid te betuigen voor de
hooggewaardeerde hulpvaardigheid, ondervonden van de zijde
van den Heer F. L. S. F. baron van Tuyll van Serooskerken,
ambachtsheer van Zuilen, waardoor het mogelijk werd, een
meer algemeene bekendheid te geven aan het bestaan van dit
voor oudheidkenners van de Vechtstreek zoo belangrijke docu-
ment, waarvan hierboven eene verkleinde afbeelding is weer-
gegeven.
Vreeland,                                       .               DR- I- A. P.
Augustus 1918.
-ocr page 58-
De Veensaters,
Er is hier geen sprake van oude boschgoden met bokspooten,
die de veenen tot hun verblijf hadden gekozen, maar heel pro-
zaïsch worden hiermede bedoeld de buren van Westbroek,
Tienhoven, Maarssen en Breukelen, die in de 15e en I6eeeuw,
wellicht onder Stichtsche bescherming, wederrechtelijk in de
veenen van de Graven van Holland turf kwamen delven en die
naar het Sticht voerden. Elk poëtisch of mythologisch lintje
is dus buitengesloten.
In het N.0. gedeelte van Gooiland „leyt eenen wech, gehieten
wackerswech, van daer men paelt goylant tot vpten vuyrs-
boom, ende van den vuyrsboom tot zoestscapell, van zoestscapell
tot vpter hofstede gelegen tusschen goyer bosch ende den
Vosbergen, welcke hofstede der Abdisse van Elten toe te be-
horen plach, ende van dier hofstede tot brueckelueenwart
streckende, oistwairt weder vpgaende totter hofstede Inder
loesdrecht, die een genoemt pieter dircxzoen toebehoort, bynnen
weicken palen die voirseyde wiltuang gelegen Is." Aldus werd
door Brunync van Busschuysen, bewaarder van de charters
en registers van Holland, Zeeland en Friesland de ligging be-
schreven van de veenen genaamd „de Wildvang". Hij had die
beschrijving ontleend aan een „oudt papieren ceduylkin", dat
hij in de registerkamer van Holland gevonden had en haalde
dit o.a. aan als bewijs, dat „die veenen, die geheeten zijn den
wiltuang heell gelegen zijn bynnen den heerlicheyt van goylant
ende van nairdingerlant, welcke heerlicheyt ouer lange jairen
toebehoert hebben ende noch huyden sdaechs toebehorende
zyn der graefflicheyt van hollant".
Het kostte den Graven van Holland heel wat moeite om hun
eigendom te beschermen tegen de hebzuchtigheid en roofzucht
van de veensaters, die zich noch aan vertoogen noch aan be-
dreigingen stoorden. Er werd lustig turf gegraven en wegge-
voerd, alsof er geen Graven van Holland bestonden.
Zoo gebeurde het, dat Philips van Bourgondië op 1 Aug.
1449 aan zijn eersten deurwaarder bevel gaf om terstond te
vertrekken naar Westbroek, Tienhoven, Maarsseveen en Breukeler-
veen, om daar aan de buren in hunne kerspelkerken, of waar
zij anders te vinden zouden zijn, namens den hertog te doen
weten, dat zij voortaan het turfgraven in de grafelijke veeneq
-ocr page 59-
47
moesten staken en de arbeiders van den hertog ongestoord hun
werk laten verrichten. Verder moest hij hun aanzeggen, dat
zij de schade, die zij op onrechtmatige wijze hadden veroor-
zaakt, moesten vergoeden, anders zou de hertog strenge maat-
regelen nemen om zijn vaderlijk erfdeel tegen de roovers te
beschermen. Mocht het onmogelijk zijn om de buren bijeen
te krijgen, dan moest het bevelschrift aan de pastoors van
de kerspelen getoond worden, opdat zij er copie van nemen
konden en het aan de buren mededeelen.
Verder moest de deurwaarder verslag van zijne bemoeiingen
uitbrengen aan den stadhouder en den Raad van Holland, Zee-
land en Friesland.
Het verslag van den deurwaarder Jan van den Cruyce, komt
voor in het Privilegieboekje van Stad en Lande van Gooiland.
Aangezien het voor de geschiedenis van de Vechtstreek be-
langrijk is, neem ik het in zijn geheel op.
An hoge ende moegende heeren, myn heeren van den Raide
myns genaden heeren shertogen van bourgoegne, gestelt ten
saicke zynre genaden landen van hollant, zeelant ende vrieslant
houdende Inden haige.
Jan van den cruyce, deurwairder vander camer vanden Raide
In hollant.
Eere, dienst ende wdirdicheyt myt alre onderdanicheyt!
Hooge ende moegende heeren!
V gelieve te weten, dat Ie vuyt machte van zekere opene
mandemente myns voirseyde genadichs heeren, Andie marge
vanden welcken dese myne relacie gehecht Is, getogen byn
Indie loesdrecht anden schout ende sommige vanden gerechte
aldair, an hemluyden begerende bystandt van twee off drie goede
mannen om myt my te trecken in sticht tot brueckell, tot
maerssen ende tot westbroeck, om aldair te toonen tvoirseyde
mandement myns genadichs heeren ende te volcomen t Inhouden
van dien. Daer die zelve vander loesdrecht my op antwoirden,
dat zy myt my nyemant zeynden en dorsten Indie sticht om te
staen als tugen, want zy sorchden, datmense doot slaen moch-
ten. Maer gauen my mede een knechken myt eenen pairde. Dit
angesien, moegende heeren, ende dat die veensaters by my alleen
quaet te vergaderen geweest souden hebben, want sy veer van
-ocr page 60-
48
een sitten, ende oick enige, die Ie spracic, seyden, dat Ie trecken
soude Indie stat, wantet dien meest anclaff, Soe ben Ie gereden
tot braeckell anden cureyt an tiem begerende, dat hy woude
horen mynen last ende copie van mynen mandement nemen,
ende dat hyt voert den bueren ende veensaters condigen soude
vp dat zy dair by In ghienen meerder schade en quamen. Dair
hy vp antwoirde: Als dat hem noch den bueren die zaicke nyet
an en ghinge, Maer datmen gaen zoude andie ecclesie ende
burgeren van vtrecht ende woude ghien copie houden. Voert
zoe bin Ie getogen tot meerssen anden cureyt hem tonende
myne brieven, Die weicke seyde: „doet mitten brieven watghy
wilt, Ic en wiil ghien brieven ontfangen dan van mynen heere
van Vtrecht". Voert, moegende heeren! zoe bin Ic getogen
bynnen der stadt van Vtrecht tot sint |acobs anden cureyt
aldair, want die van westbrouck aldair ter kerke hoeren ende
hebben den selven myne brieven getoent ende myne boet-
scappe gedaen, dair zy vp antwoirden, dat zy ghiene copie
nemen noch condigen wouden, Maer dat Ic gaen soude Inden
dom anden heeren ende thoonen dair myne brieven wantet die
meest anginck ende well meer dan den bueren. Ende want
negien van dezen cureyten copie en hebben willen nemen omme
die te condigen, Soe heb Ic aen elcke van deze kerspelkercken
die copie vanden brieuen zelve gespyckert, op datze een ygelick
zien ende lesen mochte.
Ende dat dit aldus by my geschiet Is, moegende heeren! cer-
tifiere Ic v wairachtich wesende.
Oirconde myn zegell hier op gedruct opten XVIIe» In Augusto
Int lair XIIII': negen ende veertich.
[an van den Cruyce had dus weinig succes met zijn zending;
niet alleen dat men niets met hem te maken wilde hebben, maar
de bedreigingen hadden niet de minste uitwerking: ook in den
vervolge stoorde men zich niet aan het exploit.
In 1471 werd eindelijk een overeenkomst betreffende de veenen
gesloten tusschen den Graaf van Holland en den Bisschop van
Utrecht, maar ook na dien tijd hebben de Graven veel last ge-
had van de veensaters, die op hun beurt ieder oogenblik door
eigen en vijandelijk krijgsvolk werden beroofd en uitgeschud.
Baambrugge, Aug. 1918.                 J. G. Th. Grevenstuk.
-ocr page 61-
De torenklokken in de Vechtstreek.
Naar aanleiding van mijn artikel in het jaarboekje 1916, was
de Heer Mr. A. Loosjes te Amsterdam, de bekende schrijver van
de „Torenmuziek in de Nederlanden", zoo vriendelijk mij nog
de volgende bijzonderheden omtrent het klokkenspel te Weesp
mede te deelen:
Het carillon is samengesteld uit 29 klokken, waarvan er 24
gegoten zijn door P. Hemony in 1671.
1 door Geert van Wou in 1506,
1 door Jan Moor in 1562,
1 door Claes Noorden en Jan Alberlus de Grave
in 1711.
1 door Henricus Petit in 1805 en
1 door John Taylor & Co. in 1913.
De klok van 1805 is in zooverre eene merkwaardigheid,
omdat in dien tijd zeldzaam weinig klokken gegoten zijn.
De klok van Geert van Wou doet tevens dienst als slagbel
voor 't heel-uur, de grootste van Hemony voor '1 half-uur.
Zeer waarschijnlijk zijn de 24 klokken van Hemony in 1671
bestemd geweest voor den waagtoren te Alkmaar. De onder-
handelingen tusschen Hemony en Alkmaar waren reeds zeer
ver gevorderd, toen zij afsprongen op den eisch van Hemony,
om uit den lantaarn van den toren enkele stijlen te breken.
De notulen van den Kerkeraad der Herv. Gemeente te Loenen
vermelden, dat de Franschen in 1672 het lood van het kerk-
dak en de klokken uit den toren aldaar gestolen hebben. De
kerkmeesters waren den 26 December 1672 te Utrecht onl naar
de torenklokken te zoeken. Naar alle waarschijnlijkheid zijn zij
-ocr page 62-
50
daarin geslaagd en hebben zij de klokken, hoewel zeer geha-
vend of wellicht gebroken, weer terug gekregen.
Op den 2den Maart 1676 nam Pietcr Hemony, „clockgieter
tot Amsterdam" aan om een klok te gieten van de specie der
oude klokken. Den 5den Juli d. a. v. hingen er 2 nieuwe klok-
ken in den toren,') waarvan een gegoten van de specie van
een kartouw. Een van die twee nieuwe klokken moet dus in
1726 vervangen zijn door een klok van Jan Albert de Grave. 2)
Baambrugge, Sept. 1918.             J. G, Th. GREVENSTUK:
>) Vgl. J. W. Vcrburgt: Kerkelijke en Plaatselijke Gesch. van Loenen en Nieuwer-
«luis en L. J. van der Heijden: het Kerspel Loenersloot.
2) Vgl. mijn artikel in ons jaarboekje 1916.
-ocr page 63-
De roef in de Maarssensche schuit, circa 1780,
Uit den provincialen atlas van het Rijks-Arohief te Utrecht.
CJit het archief van Nyenrode.
DE TREKSCHUIT.
Ordre ende Reglement Opgestelt by Anna Pergens, Vrouwe
van Nyenrode, Breukelen etc. ende Geapprobeert ') by 2) Haar
Ed: Mog: de Heeren Staten 'sLands van Utrecht, waar na de
Schippers varende van Breukelen op Amsterdam en vice versa
sigh ten aansien van hare Vrachtionen als andersints sullen
hebben te reguleren.
I) goedgekeurd 2) door
-ocr page 64-
52
I.
Eerstelyk sullen deselve Schippers Beurt houden gelyk van
ouds, en alle dagen des voornoens ') een Schuyt moeten doen
varen van Breukelen op Amsterdam, op hare gewonelijke uren,
soodanig datse soowel des Winters als des Somers voor 't
Boomsluylen 2) tot Amsterdam binnen komen, latende de Satur-
daghavonts en Sondaghavonts beurten, soo als het van ouds is
geweest.
II.
Sullen de Schippers geobligeert 3) zijn hare Schuyten altijd
dicht te houden, en van alle noodsakelijkheyt, soo tot verhoe-
dinge van ongeluk, als tot goed gerief der Passagiers, behoorlijk
voorsien, ende de gemelte Passagiers nooyt in eeniger wijse
kwalijk bejegenen, hetzy door haer selve noch door hare Knechts,
agers of imand anders met kijffelijke en onbeleefde woorden
of andersints.
III.
De Schippers sullen een igelyk sonder onderscheyd dienen
om een redelijk loon of vracht, invoegen sy van elk Passagier
sullen ontfangen van Breukelen op Amsterdam en vice versa
4 sluyvers, en in de Roef 6 stuyvers, behalven Tol en Passage-
geld, en de Kinderen onder 10 jaren halve vracht, uytgesondert
suygende Kinderen, die niets betalen sullen.
1111.
Imand het zijn veel of weynige Personen, sigh willende bedie-
nen van de Roef tot haar alleenig gebruyk, sullen daar voor
moeten betalen vijftig stuyvers boven Tol en Passage-geld.
Soo imand een Schuyt afhuurt van Breukelen op Amsterdam
met Personen het zy veel of weynig, sal daar voor betalen
boven Tol en Passage-geld vijf Gulden en vijf stuyvers, ende
voor een afgehuurde Schuyt met Huysraad of andere Goederen
1) in den voormiddag 2) het water of de haven met een boom afsluiten
3) verplicht
-ocr page 65-
53
boven Tol en Passagie-geld ses Gulden vijftien stuyvers, mits
dat de Schippers en haar Volk mede sullen helpen laden en
lossen, en in manieren voorsz. afgehuurt zijnde, sal soodanigen
Schipper nergens mogen aanleggen om andere Vrachten van
personen, goederen of boodschappen in- of aan te nemen, maar
dat alles laten voor den Beurtman, doch soo den Huurder van
de Schuyt op eenige plaatsen begeerde aan te leggen, sal hy
sulks mogen doen: sonder nochtans voor de Vrachten 't zy met
personen of goederen minder of meerder geld te vorderen of
te nemen, op poene ') van t' eiken reys contrarie doende te
verbeuren de Boete in 't laatste Articul gestalueert. 2)
VI.
Datse geen Vracht van Breukelen op Utrecht sullen mogen
aannemen, maar die laten aan die op Utrecht vaarende Schip-
pers, 't en zy dat van deselve geen Schuyt by de hand ware,
om de luyden behoorlijk te gerieven.
VII.
Van ider Brief van Breukelen op Amsterdam sullen de Schip-
pers genieten 2 stuyvers, mitsse ten Huyse daerse behoort te
bestellen, en van Amsterdam op Breukelen eene stuyver, doch
des Winters met de Wagen rijdende en de Brief t'huys brengende
des Winters eene stuyver meer, dus 's Winters in Amsterdam
drie stuyvers
VIII.
Voor een heele of halve vierendeels mand Appelen of Peeren
van Breukelen op Amsterdam sal tot Vracht betaalt worden
een stuyver soo van de Schuyt word gehaalt, doch die be-
stellende sullen daar voor genieten dubbelt geld, en voor groter
manden dan vierendeel sal naar advenant 3) van desselfs grootte
betaalt worden, en voorts van een ton Stijfsel van 400 pond
6 stuyvers, een Smalton *) 3 stuyvers, een vat Azijn of Edick
3 stuyvers, een ton Haring of Vis 3 stuyvers, een Oxhooft
Wijn 6 stuyvers, een schip-pond 5) Kaas 6 stuyvers, een vieren-
1) straf 2) vastgesteld
3) verhouding 4) kleine ton S) 300 Amsterdamsche ponden
-ocr page 66-
54
deel Boter 3 stuyvers, een schip-pond Hennip 6 stuyvers, 100
pond Staal, IJser, Loot of Koper een stuyver, 100 Noordsche
of Maatdelen ') 50 stuyvers, 100 Lasdelen 35 stuyvers, 100
lange Spardelen 50 stuyvers, voor een Os 20 stuyvers, een
Varken 3 stuyvers, een Schaep 2 stuyvers, Eyken Hout de
waardye van f 100 4 gulden, minder en meerder naar advenant.
IX.
Voor een sak je of pakje Geld van f 50 tot 100 Gulden sal
betaalt worden drie stuyvers, van 50 en minder twee stuyvers,
doch voor een Brief met Geld maar het ordinaris 2) briefport.
Boven de 100 tot 200 Gulden vier stuyvers, en boven de
200 Gulden van ider hondert Gulden noch eene stuyver acht
penn. meer.
XI.
Voor een Pakje of Mantje onder 5 pond swaar, sal betaalt
worden voor Vracht en bestellen in de Stad twee stuyvers
gelijk van een Brief, van 5 pond en daar boven doch niet
groter en zwaarder als dat in eene hand of onder den arm
gedragen kan worden 3 stuyvers, en van Amsterdam op Breukelen
2 stuyvers als mede 2 stuyvers, dat onderweegs opgegeven
word.
XII.
Voor een ordinaris Kist, Koffer, Pakmand of Mars met
Goederen sal voor Vracht op Amsterdam betaalt worden vier
stuyvers, en natte klederen daar in zijnde acht stuyvers, doch
boven ordinaris grootte in plaats van 4 zes stuyvers, en in
plaats van 8, twaalf stuyvers mits van de Schuyt afgehaalt
wordende, wordende ten dien aansien van de kleermanden
die van Amsterdam aan de Breukelsche Wasschers en weerom
gesonden worden, geordonneert 3) sigh volgens dit Articul te
gedragen, op poene als Articul 18,
1) delen = planken 2) gewone 3) verorden4
-ocr page 67-
55
XIII.
Des Winters bij besloten water sullen de schippers voor
Wagen-vracht genieten van ider Persoon op Amsterdam en
van daar weerom in de Back voorwaarts rijdende 22 stuyvers,
achterwaarts in de Back 18 stuyvers, en voor in achter den
Voerman 14 stuyvers, boven Tol en Passage-geld, en voor
Packen, Kisten, Koffers, Manden en anders dubbeld geld van
de Somer-vrachten.
X I I I I.
Alle goederen aan de Schippers, der selver Wijven, Knechts
of andere der selver Bedienden overgegeven, suUense getrouwelijk
voor de respectieve voorsz. loonen moeten bestellen daarse
behoren, en iets verwaarlosende het zij door haar Knechts of
andersints, het selve vergoeden en de Eygenaars schadeloos
houden, sy sullen ook de Brieven, daar aan somtijds heel veel
gelegen is met de uytterste sorgvuldigheyt bewaren, bestellen
en doen bestellen, doch soo gesegt word, dat de Brieven van
soo groote aangelegenheyt zijn, dubbeld geld, sullende de Schip-
pers voor haar Volk instaan, dewelke nochtans van wan-orde
of devoir') overtuygt wordende in een boete van drie gulden,
ten behoeve als Art: uit 2): vervallen sullen zyn, by de Basen
te verschieten en van haarluyder loon of huur te korten.
XV.
Aan de Schippers-gilt tot Amsterdam sullen se geen occasie 3)
geven van klachten, maar hen gedragen volgens derselver
Ordonnantie.
XVI.
Ende om des te beter ongelucken en schade voor te komen,
soo sullen de Schippers noch hare Knechts nooyt beschoncken
of hoog by den dranck mogen afvaren, maar den Opsichtersal
gehouden zijn in sulken gevalle een ander in sijn plaats te nemen
sonder eenig wederseggen.
XVII.
Dat de Schipper den Opsichtej by den Ambachtsheer, of
I) plicht 2) het laatste 3) aanleiding
-ocr page 68-
56
Vrouw aangestelt of noch aan te stellen geen hinder of belet
sullen doen, om syn bedieninge getrouwelijk na te komen, maar
hem met behoorlijk respect bejegenen, En hem voor ider reys,
wanneer sy afvaren een stuyver geven voor syn Salaris, of
andersints voor een geheel, half of vierendeel Jaars accorderen.
X V III.
Eyndelijk by aldien de Schippersfde voorsz. Pointen of eer
van deselve komen te overtreden, soo sullen sy telken reys van
contraventie ') dafelyk vervallen zijn in een boete van ses
Caroli Guldens, 2) een derde part ten behoeve van den Schout
van Breukelen, een derde part voor den Aanbrenger, en een
derde part voor den armen van Breukelen, welke boete sal
moeten werden betaalt voor en al eer sy weer afvaren, en
by weygeringe van dien aan de Ketting gesloten, of ook
door den Schout paratelijk 3) daar voor als voor 's Heeren
Accijs en Ongelden '*) geëxecuteeri s) worden.
Aldus dese opgestelt ende Gearresteert 6) by Anna
Pergens als in Capité 7) vermeit op den 1. Novem-
ber 1721 en by Haar Ed : Mog: de Heeren Staten
's Lands van Utrecht geapprobeert op den 23 De-
cember 1721. Wordende de Schippers gelast sigh
naar den innehouden van dien te reguleren, op
verbeurte van de boeten daar in geëxpresseert, s) of
andere swaarder poenen naar Exigentie 9) van Zaken
in conformileyt 10) der Ordonnantien van den Lande.
Gepubliceerd op den 19 January 1722.
T' Utrecht, Gedrukt by Jacob van Poolsum, Stads Drukker,
tegen over 'tStadhuys, 1722.
EEME MRhSTELUnQ TOT SCHIPPERSCHE,
Wij Anna Pergens Vrouwe Douariere van Nijenrode Breucke-
len etc. doen kondt, aisoo door overlijden van Hendrik Jansz.
Bakker een Schippers plaats op het veer van onsen Dorpe ende
1) overtredinK 2) Carolug gulden = naam van een gulden, geslagen door Karel
den Stoute 3) in 't oog vallend 4) belasting 5) gerecht
6) gesloten 7) in het hoofd 8) uitgedrukt 9) vereischte
10) overeenkomstig
-ocr page 69-
57
Ambagts Heerlykheijd van Breuckelen op de Stadt Amsterdam
was vacant geworden, Dat wij uijt bijsondere gunst en gene-
gentheijt, tot dienste van t gemeen ende een yder int bysonder,
wederom aengestelt hebben als wij aensteilen ende committe-
ren 1) bij desen tot Schippersche op het voorschreeve veer
Geertruyd Kelfkens, huysvrouw van Bastiaen van Odyck, op de
Ordre, Instructie ende Reglemente op het voorsz. veer gemaekt
ende bij de Ed: mo: Heeren Staten 's Lants van Utregt op
den 10«" April 1678 geapprobeert, waer van hier nevens copia 2)
aen haer werd gelevert, die sij gehouden sal sijn preciselijk na
te komen, observeren, onderhouden, en te doen onderhouden
bij die geene die sij tot haer dienst off hulpe op het voorsz.
veer soude mogen gebruyken op de peene ofte boeten die in
het selve Reglement sijn gestatueert sonder eenigh wederseggen,
ende dat sij tot een jaerlycke Recognitie off erkentenisse van
dese onse gunst aan ons of onse ordre sal betalen twaelff sil-
vere ducatons jaerlyks ende alle Jaer op den eersten may off
ten langsten binnen een maend daer na, waer van het eerste
Jaer sal verschenen sijn op den eersten may des toekomenden
Jaers seventien hondert en negen. Dit alles tot onser wederroe-
pinge toe, die ons 't allen tijden vrij sal staen te doen. In ken-
nisse der waerheijd hebben wij deese ondertekent ende met
den hier onder uythangenden zegele doen bevestigen. Op den
Sloote Nyenrode den eersten may des Jaers seventien hondert
en aght.
(w. g.) Anna Pergens
Douar. van J. Ortt Vrouwe van Nyenrode
en Breuckelen.
EEh PROCLRMRTIE Vf\M mm PERQENS,
Wy Anna Pergens Vrouwe van Nyenrode Breukelen etc. be-
rigt zijnde, dat in vilipendentie 3) van haar ED: Mog: Ordon-
nantien geëmaneert ^) Over het Schoolhouden te Platten Lande,
zig in Onse Ambachts: heerlijkhijd van Breukelen, alwaar een
goed en wel gereguleert School is gestabileert') en zelfs bij
haar ED: Mog: mijn Heeren deStaatengeapprobeert, verbodene
bijschoolen Onder Pretext s) van Oeffeningen Opdoen, En wel
1) aanstellen 2) afschrift
3) verachting 4) voortgekomen 5) gevegtigd 6) voorwendsel
-ocr page 70-
58
van Soodanige Onderwijsers die niet alleen geen Caracter veel
min bequaamheijd hebben Iets Goeds te Leeren, maar die zelfs
Grootelijks van Nooden hebben in een Christelijk Leeven
En goede zeeden Onderwezen te vi^orden, Derhalven daar-
van Niet als Pernitieuse ') Dwalingen tot Ergernis van
Leer en Leeven konnen voortkomen, van Welk Laatste men
Onlangs Reets een Exempel in Breukelen gesien heeft, dat zelfs
Den gepretendeerden 2) Meester met de Jongens bij Seecker Ver-
gaderinge zijn Werk heeft gemaakt, vande goede Luyden met
Sneeuwballen te gooyen en andere Onbetamelijkheden, Die geen
jongens passen veel min Imand die meent in Staat Te zijn aan
andere Jets Goets te Leeren, Waaromme wij in Kracht van
Voorgemelte Haar ED Mog Ordonnantien mits Deesen alle
Winkel en Verboodene Schooien mitsgaders alle Conventiculen 3)
wel Expresselijk Verbieden met die Comminatie, ■*) Dat, in
Cas 5) van Contrar 6) De Overtreders van Haar ED: Mog:
goede Ordonnantien aan den Procureur Generaal zullen Wor-
den aangebragt, ende rigoureuselyk'') daartegen Worden gepro-
cedeert»)
En terwijlen Voorts Ondervonden Word, dat ten aansien van
't Vieren en Onderhouden van de Zondagen en andere gebode
Vierdagen ^) meenigvuldige Jnsolentien, lO) moetwillige ende
kwade bedrijven geoeffent Worden, bij kwaadaardige menschen
Ende de roekeloose Jeugd, die met speelen en Knickeren op De
gemeene en andere plaatzen de Kerktijd Onder rasen en tieren
doorbrengen. Zoo gebieden Wij in cragte van Haar ED: Mog:
Ordonnantien dien aangaande geëmaneert, ende bij Verbeurte
van de boeten daar in gestatueert •'>, dat niemant van Onse
Opgesetenen zig des zal Onderwinden Veel min gedurende Den
Godtsdienst eenige Herbergen, Tabakshuijzen ofte andere Taver-
nen 12) frequeteren, >3) dat alle Neeringsluijden haare winkels zul-
len moeten geslooten houden, en geene Handwerkers NogDag-
huurders zullen mogen Werken, dat Ook geenerhande Waaren
zullen ten toon gestelt off Langs de Straaten geveijlt Nog Om-
geroepen mogen Worden op al zulke dagen, gelijk Meede men
1) verderfelijk
2) zongenaamd 3) gezelschap
i) bijvoeging
5) geval
6) tegenstrildigheid 7) streng
8) gehandeld
9) feestdagen
18) onbeschaamdheden
11) vastgesteld 12) kroegen
13) bezoeken
-ocr page 71-
59
niet zal mogen Kaatsen, Kolven, met Dobbelsteenen offCaarten
Speelen, zelfs niet op Eenigerhande Instrumenten, Veel min
danssen off andere Ongeoorlooffde Wulpsheijdt pleegen, ter
Contrarie') zullen de Ouders, Meesters En Vrouwen haare
Kinderen en Dienstbooden beletten, op de Voorz^ dagen Langs
de Straten te Loopen, rinkelrooijen, 2) Speelen, Roepen, Zweeren
en Vloecken off andersints den Heijligen Naam Gods Ydelijk
te Gebruijken, maar elk De Zijne zal te Kerke senden, off te
huijs met Godtvrugtige Oeffeningen beesig houden, en Voorts
de [eugdt Waarschouwen zoo Weijnig Op Heylige als de Nieuw-
jaarsdagen Onder de Predicatie te schieten, en de Werkdagen
meede zig Seedig dragen. Geen Glasen in de Kerk off Elders
ingooijen, niemant Schelden off Overlast doen, Veel min Deuren,
Luijffels, nog Jets diergelyks Schenden, off dat de Contraven-
teurs, 3) als Straadschenders en Perturbateurs '*) van de gemeene
scult anderen ten Exempel Volgens de Wetten van den Lande
zullen Werden Vervolgt, zullende de Ouders voor haare Kinde-
ren, en de Meesters en Vrouwen voor haare Dienstbooden moe-
ten Jnstaan, gedragende Ons deesen aangaande aan Haar ED
Mog Ordonnantien en Placcaten Mitsgaders de Correctien, s)
boeten en straffen daar bij Vermeldt, belastende Onsen Schout,
Schepenen en andere Officieren, bij Haar ED: Mog: daar toe
geauthoriseert, 6) de Contraventeurs te beboeten.
Gedaan op den 25^ Januarij 1732.
Anna Pergens
Douariere Joh. Ortt van Nyenrode
en Breuckelen.
1) integendeel 2) straatrumoer maken 3) overtreders
4) rustverstoorders 5) tuchtigingen 6) gemaciitigd
-ocr page 72-
INHOUD.
I.    Naamlijst van het bestuur, de leden, donateurs
en begunstigers van het Genootschap .... blz. v
II,    In Memoriam..............„ ix
III.   Jaarverslag van den Secretaris........„ x
IV.    Bibliotheek...............„ xiii
V.    Verslag van den Penningmeester.......» xiv
1.    Het Huis te Nigtevecht, door Mr. Dr. S. Muller Fz. „ 1
2.    Het Stichtsche platteland in oorlogstijd (1481—1483),
door Dr. N. B. Tenhaeff.........„ 6
3.    Hendrik Hooft Danielsz, door Dr. Alberta
J. Portenoen.............„ 33
4.    Ordonnantie op het stuk van de Dienstboden,
te Weesp...............„ 40
5.    Een plattegrond van het Kasteel Vreeland, door
Dr. J. A. Portenoen...........„ 43
6.    De Veensaters, door J. G. Th. Grevenstuk . . „ 46
7.    De torenklokken in de Vechtstreek, door J. G. Th.
Grevenstuk (aanvulling)......... „ 49
8.    Uit het archief van Nyenrode.door Ds. J.W.Verburqt:
a.  De trekschuit...........„ 51
b.  Eene aanstelling tot schippersche . . . „ 56
c.  Eene proclamatie van Anna Pergens . . „ 57