-ocr page 1-
/-1 /'
JAARBOEKJE
VAN HET
OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP
„NIFTARLAKE"
1920
DRUKKERIJ H. J. SMITS
OUDE GRACHT 231 - UTRECHT - TEL, 2006
/ 2 OOOO Ó
-ocr page 2-
L S.
Door de hooge kosten van drukken en cliché's heeft dit
boekje weder een bescheiden omvang.
Aan de medewerkers betuigen wij gaarne onzen dank, in
het bijzonder aan den schrijver van het artikel over de Portn-
geesche Joden in de Vechtstreek.
Bijdragen voor den volgenden jaargang worden door ons
gaarne tegemoet gezien.
De Redactie van hei Jaarboekje :
J. G. Th. ÖREVENSTUK.
Dr. D. A. W. H. SLOET.
September 1920.                   J. W. VERBUROT.
-ocr page 3-
-ocr page 4-
BESCHERMHEER.
Mr. Dr. F. A. C. Graaf VAN LYNDEN VAN SANDENBURG,
Commissaris der Koningin te Utrecht.
BESTUUR.
J. W. VERBURGT, Utrecht, Voorzitter.
J. G. Th. GREVENSTUK, Baambrugge, Secretaris.
D. DE ZWART |R., Abcoude, Penningmeester.
Dr. D. A. W. H. SLOET, Abcoude, Bibliothecaris.
J. D. BASTERT, Breukelen.
W. H. KOOMANS, Abcoude.
Dr. J. A. PORTENGEN, Vreeland.
3
O)
CO
M
ca
Q
Verder te:
Ankeveen: Mevr. H. W. J. SCHAAP—van der Pek.
Breukelen: V. L. Baron VAN BOETZELAER.
M. ONNES VAN NYENRODE.
Kortenhoef: J. WARMOLTS.
Loenen:            W. ADER.
N. BASTERT.
Loosdrecht: Jhr. C. H. C. A. VAN SYPESTEYN.              '
Maarssen: Dr. A. M. HARTOG.
Mr. W. H. KöHLER.
Maarsseveen: WILLEM VAN LEUSDEN.
Mr. W. B. WESTERMANN.
Nieuwersluis: Mr. H. J. DOUDE VAN TROOSTWIJK.
Utrecht:           Jhr. J. K. LAMPSINS VAN DEN VELDEN.
E. G. WENTINK.
Vleuten:           KEES VALKENSTEIN.                   -
Vreeland:         L, SCHIETHART.
Zuilen:             F. C. C. Baron VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN.
-ocr page 5-
VI
LEDEN.
Baambrugge.
Abcoude.
Mej. D. van Doorn.
J. G. Th. Grevenstuk.
Th. E. Grevenstuk.
C. P. de Groot.
C.  F. jonkhart.
A. Schoenmaker.
E. W. Wijers.
Bilthoven :
D.  R. Buma.
K. P. Maclaine Pont.
Breukelen :
J. D. Bastert.
D.  J. M. Bianchi.
Johan Bleeker.
V.  L. Baron van Boetzelaer.
H.  G. de Bruijn.
A.  H. Colenbrander.
C.  G. Hoekstra.
G. C. Hoekstra.
Mr. M. P. Th. a Th. van der
Hoop van Slochteren.
C. de Jonckheere.
E.  B. van Julsingha.
H. J. van 't Lindenhout.
C. W. Matthes.
Hans Matthes.
J. A. Matthes.
C. J. Naerebout.
M. Onnes van Nyenrode.
Deken P. W. A, Pieck.
Kapelaan W. M. A. van Rijn.
J. W. van Schagen.
E. P. W. van Schaick.
Ph. J. Schippers.
Mr. W. F. E. Spiering.
B.  G. P. Verbiest.
C.  de Vries.
Mej. J. M. E. Willink v. Collen.
Mej. M. E. Willink van Collen.
Bussum :
Joh. Osieck.
Mevr. J. M. Osieck—de Haan,
Ds. H. J. Baarslag.
Jhr. P. P. de Beaufort.
J. de Bruijn.
Joh. Gebhard.
J. van Hulsen.
J. M. C. van Kempen.
W. H. Koomans.
Th. Moinat.
Jos. Niemer.
W. F. Pape.
Joh. Rentinck.
J. F. G. Rincker.
Mevr. Roos Vlasman-Linge-
man.
Pastoor Dr. D. A. W. H. Sloet.
J. Trouw.
Luit. J. Th. H. van Weeren.
F. D. Watljes.
D.  de Zwart Jr.
Amsterdam :
M. G. H. Andriessen.
F. J. Bergendahl.
J. A. Boom.
Dr. M. van Haaften.
P. Jansen Hzn.
L. P. G. Kerkhoff.
H. L. Klein.
Aug. Niemer.
Th. I. Verrijn Stuart.
J. Vriesendorp.
Ankeveen :
P. J. Eijma.
E.  R. D. Schaap.
Mevr. H. W. J. Schaap—van
der Pek.
Apeldoorn :
Kapelaan H. J. Hageman.
-ocr page 6-
vil
Loenen:
W. Ader.
N. Bastert.
Mr. E. van Beusekom.
G. Fikkert.
C. Hengeveld.
j. van Holthoon.
H. Hissink.
L. L. Posthuma.
J. H. C. van Reenen Jr.
N. W. Baron van Till.
E.  A. H. A. van de Velde.
Loenersloot:
Pastoor B. J. Brouwer.
Mevr. de Wed. G. A. A.
Middelberg-Halmann.
Loosdrecht:
Prof. Bouman.
C. J. Hacke van Mijnden.
Jhr. Q. ). van Swinderen.
jhr. C. H. C. A. V. Sypesteyn.
W. Voogsgeerd.
Maarssen:
Pastoor Dr. Alph. Ariëns.
P. Broeksmit.
S. I. Cambier van Nooten.
R. H. Driessen.
F.  J. de Freytag.
A. M. Hartog.
Kapelaan A. van Hofslot.
S. P. ten Holt.
E. A. Ie Jolle.
J. M. de Muinck Keizer.
Mr. W. H. Kohier.
Ds. J. Krüger.
Dr. A. R. van Linge.
A. T. Plomp.
Dr. F. Roels.
Ds. M. J. Sanders.
J. B. Scheuer.
Didam:
Kapelaan L. J. van der Heijden.
's-Orav eland:
Mr. D. J. A. Baron van
Harinxma thoe Siooten.
John van Lennep.
's-Oravenfiage :
Bureau der Rijkscommissie
voor de Monumenten.
Groningen :
Kapelaan F. J. Schoemaker.
Haarlem :
C. Maarsciialk.
Hilversum :
Dr. L. Alma.
C. J. Doude van Troostwijk.
L. G. Kardoes.
J. C. Keg.
Kolonel E. Luden.
J. Lugt.
C. Metselaar.
P. A. Pijnappel.
Dr. M. Schönfeld.
Kortenhoef:
Ds. J. van Bruggen.
J. Warmolts.
Krommenie:
H. Klerk.
P. van Walbeek.
Laren :
Mevr. W. M. Terpstra-Reerink.
-ocr page 7-
VIII
Kapelaan J. J. Swildens.
C. W. E, V. Voorst v. Beest.
j. P. van Voorst van Beest.
C.  E. Wolff.
Maarsseveen :
J. P. de Keizer.
Willem van Leusden.
Frans Smithuysen.
H. Schoenmaker Ezn.
H. Schoenmaker Szn.
Th. I. G. M. Wagener.
Mr. W. B. Westermann.
Mr. S. R. Wolters.
Mijdrecht:
Pastoor J. Heerschop.
Nederhorst den Berg:
Mevr. Pos.
Mej. J. W. H. Spruit.
Nieuwersluis:
Mevr. de Wed. C. W. G.
Cruys.
Mr. H, J. Doude v. Troostwijk.
Mr. U. H. van Notten.
Ph. W. Osieck.
Nigtevecht:
G. Th. C. Callenfels.
Th. E. B. Honders.
M. H. Laddé.
J. L, Thielking.
Putten o. d. Velawe:
P. H. Groenevelt.
Rhenen:
]. Houtman.
Dr. F. C. Wieder.
Rotterdam:
Bibliotheek der gemeente
Rotterdam.
Dr. F. A. Schalij.
Utrecht:
D.  P. Becker.
J. B. P. Biegelaar.
Dr. C. Broeksniit.
G. Bruna.
Mr. A. de Bussy.
Jhr. C. H. Hooft Graafland.
Mr. J. Hooft Graafland.
Pastoor J. H. G. Jansen.
Jhr. J. K. Lampsins v. d. Velden.
|an van der Lip.
|hr. L. Quarles van Ufford.
H. Revius.
J. Roozenschoon.
|. W. Verburgt.
P. J. G. Verburgt.
E. G. Wentink.
Vleuten:
Kees Valkenstein.
Vreeland:
Ds. H. Th. Barbas.
C. Blatt.
H. N. Blatt.
P. J. C. Blatt.
W. H. M. Brouwer Ancher.
G. H. Hooft van Vreeland.
J A. Lantsheer.
C. A. Lion Cachet.
Dr. J. A. Portengen.
L. Schiethart.
De Vuursche:
E.  Tegelberg.
Weesp:
W. A. van Dockum.
Weesperkarspel :
J. C. F. Bletz.
Zuilen:
]. Jonker Gzn.
F.  L. S. F. Baron van Tuyll
van Serooskerken v. Zuylen.
F. C. C. Baron van Tuyll
van Serooskerken.
Zwolle:
Dr. G. A. B. Fijn van Draat.
-ocr page 8-
IX
DONATEURS.
Hilversum :
,De Gooi- en Eemiander"
Amsterdam :
Mr. R. H. Erdmann.
BEGUNSTIGERS.
Bussum :
Abcoude.
G. Moen.
Mevr. H. C. v. Weeren-Moinat.
D van Teeseling.
Mej. J. Wattjes.
Baambrugge:
G. Feringa.
J. van Heerden.
W. C Smuling.
Breukelen:
J. A. Beerens.
S. Breuninghoff.
A. Griffioen.
J. H. M. Janse.
Ds. C. J. H. Verweijs.
Jan de Grijs.
Kampen:
M. Fernhout.
Kortefihoef :
H. Grotendorst.
J. N. Hienscii.
J. C. Koops.
's-Oravenhage:
Mej. Dr. A. J. Portengen.
IN MEMORIAM.
Mr. j. Kappeyne van de Coppello, Lid van de l^'^ Kamer der
Staten-Generaal.
-ocr page 9-
JAARVERSLAG
Op de Algemeene Vergadering van 12 Juni 1919 ten huize
van ons bestuurslid Jhr. J. K. Lampsins van den Velden te
Utrecht gehouden, bracht de Secretaris het jaarverslag uit en
werd de rekening van den Penningmeester nagezien en goed-
gekeurd.
Tot Bestuursleden werden gekozen de heeren Dr. J. A.
Portengen voor Vreeland, J. Warmolts voor Kortenhoef, Jhr. J.
K. Lampsins van den Velden voor Utrecht en Pastoor J. Heer-
schop voor Kockengen. De drie eerstgenoemde heeren, ter
vergadering aanwezig, namen hunne benoeming aan, terwijl
laatstgenoemde door zijne ambtsbezigheden verhinderd werd
de benoeming te aanvaarden.
Dr. Portengen werd in de plaats van wijlen den heer van
Arkel tot lid van het Dag. Bestuur benoemd en nam ook deze
benoeming aan.
De heer Dr. M. van Haaften te Loenersloot bedankte als
bestuurslid wegens vertrek naar Amsterdam.
Op Dinsdag 29 Juli werd een excursie gehouden naar ver-
schillende plaatsen langs de Vecht, den Angstel en het Gein.
De deelnemers kwamen bijeen in de Herv. Kerk te Abcoude,
waar jhr. P. P. de Beaufort een overzicht gaf van alle merk-
waardigheden van het schoone kerkgebouw. Nadat men alles
bezichtigd had, trok men naar de R. K. Kerk, waar Pastoor
Dr. Sloet de bezoekers rondleidde en eene verklaring gaf van
de tentoongestelde voorwerpen, die in hooge mate de belang-
stelling opwekten. Na het verlaten van de fraaie parochiekerk
wandelden de deelnemers naar het Gein, waar zij zich na een
poosje wachten op 4 motorbootjes inscheepten.
Langs de verrukkelijk schoone oevers van het Gein voer
men naar de Geinbrug, vervolgens langs de Gaasp en het
Merwedekanaal naar Nigtevecht om daar het vriendelijk oude
Herv. kerkje te bezichtigen, waar onze Voorzitter de noodige
verklaringen gaf.
Hierna trok men weder naar de motorbooten. Daar echter
-ocr page 10-
XI
een der motoren defect was geworden, veroorzaakte dit een
langdurig oponthoud, zoodat het twijfelachtig werd of men nog
bijtijds te Nieuwersluis zou aankomen om dadelijk te worden
doorgelaten.
Langs de Vecht was het een heerlijke tocht en na de
schutsluis en de spoorbrug te Nieuwersluis doorgevaren te zijn
voer men langs den Angstel naar het slot Loenersloot, waar men
door het oponthoud ver over tijd aankwam, zoodat vele deel-
nemers de reis moesten afbreken om per spoor van Loenen—
Vreeland huiswaarts te keeren.
Op het slot wapperde de vlag en de deelnemers werden door
Jhr. en mevr. Martini Buys gastvrij ontvangen. Onze Voorzitter
verzuimde dan ook niet om namens het genootschap hartelijk
dank te betuigen voor de vriendelijke ontvangst. Nadat het
slot, de toren en een fraaie collectie teekeningen van het slot
bezichtigd waren,, werden de booten opgezocht en voer men
langs den Angstel naar Baambrugge.
Hier trok men naar de Herv. Kerk, waar in de consistorie
en de bewaarschool eene verzameling teekeningen en prenten,
betrekking hebbende op de plaatsen, die men bezocht had,
tentoongesteld was.
Na dit bezoek vertrokken de booten naar Abcoude, waar
de excursie eindigde.
Ofschoon de prijs voor de deelneming betrekkelijk hoog
was, konden de kosten van de excursie door de late terugkomst
van de booten niet gedekt worden, zoodat een nog al groot
bedrag uit de kas moest worden bijgepast.
Aangezien de heer en mevr. Onnes van Nyenrode zich
bereid hadden verklaard om telken jare een gedeelte der leden
op het kasteel Nyenrode te ontvangen en het aantal deelnemers
hoogstens 50 personen kon bedragen, werd besloten dat in de
eerste plaats de bestuursleden, daarna de leden te Breukelen
woonachtig en vervolgens de overige leden, naar de volgorde
van hunne toetreding tot het genootschap, zouden worden
uitgenoodigd.
Het eerste bezoek had plaats op Woensdag 24 September.
Des middags half twee vereenigden de 50 bezoekers zich bij
het poortgebouw van Nyenrode. Terzelfder tijd voegde zich
onze Beschermheer en zijne twee dochters bij het gezelschap,
waarna men zich naar het kasteel begaf, waar men door den
-ocr page 11-
XII
heer en mevr. Onnes van Nyenrode gastvrij werd ontvangen.
Daarna werd het kasteel met de kostbare kunstschatten bezich-
tigd en vervolgens een wandeling door het park gemaakt. Onze
Beschermheer sprak, bij het afscheid, namens het genootschap
hartelijke woorden van dank voor de vriendelijke ontvangst.
Aangezien in dit verslagjaar om bekende redenen geen
lezingen werden gehouden, rest nog te vermelden, dat het
jaarboekje weder verscheen, doch minder uitgebreid dan vroeger,
omdat de hoogopgevoerde kosten van drukken, papier en
cliché's beperking noodzakelijk maakten. Indien de prijzen nog
hooger zouden worden, zou de uitgave, die nu reeds veel meer
dan de helft van de contributiën verslindt, nog meer beperkt
of wellicht gestaakt moeten worden.
Het aantal leden gaat nog steeds vooruit, zoodat trots de
onrustige tijden, ons genootschap voortdurend in bloei toeneemt!
Uitgebracht                                             De Secretaris,
te Utrecht,                                     J. G. Th. GREVENSTUK.
18 Juni 1920.
-ocr page 12-
STAAT VAN ONTVANGSTEN EN UITGAVEN OVER HET S^te GENOOTSCHAPSJAAR 1919
!
ƒ356
„ 86
ƒ453
—
„ 226
82
„ 227
„ 132
„ 103
50
. 29
ƒ699
ONTVANGSTEN:
Batig saldo vorig jaar . . .
Contributie:
2 donateurs.....
180 leden......
22 begunstigers. . . .
nog ingekomen van 14
leden over 1918 . . .
Jaarboekje:
Opbrengst verkochte exempl.
Nadeelig saldo ....
31 December 1919.
UITGAVEN:
Jaarboekje 1919 .....
Diversen........
Excursie Baambrugge. . .
Bijdr. 67 deelnemers ƒ 201 .—
Gift......„ 25.—
ƒ 51
125
13
635
ƒ 15
„ 452
„ 22
„ 35
50
Excursie Nyenrode ....
Bijdr. 44 deelnemers ƒ 66.—
Gift......„ 37.50
524
11
111
50
50
96
32
085
ƒ699
085
D. DE ZWART JR.,
Penningmeester.
-ocr page 13-
.yl^
7irAtaii/! ^trmjia
icnX irt- K^r^/tf/o
Het feestelijk ^^Rdmiraal-zeilen'' in de
17de Eeuw.
Reeds vroegtijdig hadden de gemeenschappelijke gevaren
het zeevoik ter koopvaardij aanleiding gegeven om in ad-
miraalschap te varen, d. w. z. om op hun reizen zooveel
mogelijk bij elkaar te blijven, ten einde in nood elkander bijstand
te verleenen. •)•
In de Vaderlandsche Geschiedenis komen dan ook vele
ordonnantiën voor, ten behoeve van visschers- en van koopvaardij-
schepen om bij eenigen oorlog, 's lands havens alleen in
admiraalschap te verlaten.
Evenals zoovele gebruiken van de Vloot op de Groote Vaart,
is oudtijds ook het in admiraalschap varen door de zeilsport.
1) Geschiedenis van liet Nederlandsche Zeewezen door Jhr. Mr. J.C. de Jonge
Deel I, pag. 26.
-ocr page 14-
overgenomen, waartoe het fraaie schouwspel om vele vaartuigen in
een bepaalde orde te zien manoeuvreeren, niet weinig zal hebben
bijgedragen.
Dit schouwspel gaf een dichter van die dagen ') de volgende
regelen in de pen:
Hier zwiert de vrije Staten vlag
En wappert van ontelbre masten,
Vereeuwigd door zoo menig slag
En braaf gevoerd door wakkre gasten.
Hier wendt en keert de gansche Vloot
Op 't minste sein der admiralen
En leert, hoe uit den grootsten nood
De Dapperheid kan zege halen,
Wanneer zij door het schijngevecht
Zich toonen hierop afgerecht.
Reeds in 1718 bezat de Stad Amsterdam meerdere „bekwame"
havens voor speeljachten, boeiers, sloepen en schuiten, die onder
keur van zijden vlaggen en sierlijke wimpels den Amstel bevoeren. 2)
Twee dergelijke havens voorzien van talrijker en grooter
vaartuigen vond men aan het IJ, waaruit eenmaal 's jaars alle
jachten onder een bijzonderen admiraal, vice-admiraal en schout-
bij-nacht, als aanvoerders van de afdeelingen of eskaders, welke
de vloot samenstellen, in luisterrijken tooi van bontgekleurde vlag-
gen en wimpels den Amstel bekruisen „waar zich een menigte van
„tentschuiten bij en om voegen, terwijl op het land duizende
„van menschen, aanschouwers van deze zoete vreugd, ter
„wederszijden krioelt, onder welke zich een menigte in Karossen,
„wagens en ander rijtuig mengen, allen even begeerig in deze
„zomervreugd deel te nemen." 3)
Duidelijker omschrijving van de titelplaat dezer bijdrage zou
men moeilijk kunnen geven, en toch is de afbeelding aan een
geheel ander werk ontleend ■*), waar zij met de volgende
,,Poëtische Beschrijving is vercierd":
') Daniël Willink's Amstelstroom. pag. 7.
'* 2) Daniël Willink's Amsterdamsche Buitensingel, Deel I, pag. 140.
,1         3) Daniël Willink's Arkadia. Deel I, pag. 65.
4) HOLLAND'S ARKADIA, of de vermaarde Rivier DEN AJWSTEL vertoonende
alle deszelfs LUSTPLAATSEN HEERENHUIZEN en DORPEN door A. Rademaker.
AMSTERDAJVl. 1730.
-ocr page 15-
Maar sta mijn zangnimf, stal
wat donderend geluid —
Wat daavrend krijgsgerucht,
wat rook en damp van 't Kruid
Verblindt mijn oog,
en komt mijn oor verdooven?
Wat vreemde vijand wil
de vrijheid ons ontrooven?
Hij kome vrij, d' Amstelstad
verwacht hem onversaagd.
Maar denk, dat z' in haar hand
den schorren donder draagt.
En felle bliksems schiet
van haar verheven wallen
Zoo ooit een roofharpy
haar glorie aan komt vallen.
De vloed krielt overal van jachten:
doch ik dwaal
De Leeuw van Holland siert
den mast van d' Admiraal,
Deez' vloot is niet om d' een
of ander te belagen
Maar om den eereprijs
van 't zeilen weg te dragen.
Het vrijbataafsche Volk
is lang de schrik geweest
Der zeetyrannen om hen moedig,
onbevreesd.
Te stuiten en met macht
van volk en oorlogsschepen
De vijands vloten uit
den Oceaan te zweepen.
Dit leert de frissche jeugd
uit deze kleine vloot.
Elk weet wat zij moet doen,
op d' allereersten schoot,
-ocr page 16-
4
Of om te wenden,
of zich aaneen te sluiten
Om dus geleerd in nood,
de vijanden te stuiten
En op de ruime zee
in 's oorlogs vlam en gloed
In ernst te doen,
hetgeen men hier al spelend doet.
Lang moog dan dit vermaak
in vrede en voorspoed leven!
Het fraaiste jacht werd tot admiraalschip uitverkoren en
het overige aantal boeiers werd naar de wijze van een scheeps-
vloot in eskaders ingedeeld en onder de reeds vermelde aan-
voerders gesteld, welke ieder naar zijn rang, de commando-vlag
van den mast deed waaien ten einde in de vereischte orde met
elkaar voort te zeilen.
Door middel van seinen werden van het Admiraalschip de
orders aan de eskader-commandanten verstrekt, volgens welk
bevel de manoeuvers moesten worden uitgevoerd, en welke
hoofdzakelijk bestonden in afstandzeilen, het varen in één, twee,
drie of vier liniën, in figuur-zeilen, enz.
Het effect werd verhoogd door het afvuren van het aan
boord der jachten aanwezige ,,Klein geschut" en oplaten
van vuurwerk van allerlei aard hetwelk, opgeluisterd door de
noodige muziek, aan'het geheel een groote levendigheid verleende
De volgende dichtregelen heeft de reeds genoemde Daniël
Willink bij de verheerlijking van „de Amstelbrug" aan het
admiraal-zeilen gewijd:
Zij ziet haar voet alom bezaaid
Met schuiten en een vloot van jachten,
Die als de wind wat gunstig staat
Eikanderen ten strijd verwachten:
Ten strijd — niet aangevoerd door lood
Noch doodlijk scherp, om 't lijf te wagen
Maar wie uit deze rijke vloot
Den eedlen zeilprijs weg zal dragen:
Een>reugd', een speeltocht, die gewis
Aan IJ en Amstel eigen is.
-ocr page 17-
Wat voor Amsterdam op den Amstel geschiedde, dat
gebeurde te Rotterdam op de Maas: Claas Bruin geeft in zijn
Zuidhollandsche Arkadia dan oolc hierover lucht aan zijn
enthousiasme in deze woorden:
Wat weet de weelde niet
tot voedsel aan te rechten,
Men bootst een scheepstrijd na
men noemt het spiegelvechten
Men kiest een opper-
en een onder-admiraal,
Men maakt een schout-bij-nacht
opdat aan deze praal
In alle deelen niets
mag tot hun wil ontbreken.
De bijzonderheden omtrent het verloop van het feestelijk
admiraal-zeilen zijn bewaard gebleven in een roman van A. Loosjes i);
de schrijver vlocht ze in, in de beschrijving van een feest door
Bestuurderen der Stad Amsterdam aangeboden aan Czaar Peter,
bij diens tweede bezoek aan ons Vaderland, anno 1717.
De passages, die op ons onderwerp niet direct betrekking
hebben, zijn in het navolgende referaat weggelaten.
Nauwelijks had de Czaar, bij wiensaankomst de trompetten
zich deden hooren, zijn voet op het jacht gezet of de vlaggen
en zeilen werden geheschen, de touwen losgemaakt en meteen
frissche koelte zeilde men naar de beide smaldeelen van jachten,
die nu zich door de prinse- en roode vlaggen onderscheidend,
de komst van den Czaar met de Amsterdamsche Regeering
verbeidden.
Zoodra het jacht in hun midden was gekomen, liet men
den wimpel van de nok der gaffel waaien.
Dit was het sein tot een algemeen salvo uit alle kanonnen
en overige schietgeweer, hetwelk zich op deze vloot van dertig
grootere en kleinere speeljachten bevond en dit diende tevens
als sein om zich in twee eskaders te verdeelen.
Nu was de Czaar recht in zijn element, toen hij onder-
1) Het Leven van Johannes Wouter Blommesteyn door A. Loosjes, Pz. Haarlme
8161. Deel I, pag. 205.
-ocr page 18-
6
richt werd omtrent de pogingen, die het eene eskader deed, om
de loef van het andere te krijgen...........
Intusschen hadden de twee eskaders zich gescheiden, en
ving het spiegelgevecht aan: de beide vloten begonnen, zoo
uit hun scheepsgeschut als met het klein geweer, elkander hevig
te beschieten, echter op zulk een vooraf beraamden afstand,
dat het onmogelijk was, elkander eenig letsel toe te brengen.
Alles was zoodanig ingericht, dat het een zeer levendig
denkbeeld gaf van een wezenlijken zeeslag tusschen twee vij-
andelijke vloten — niet alleen door het schieten op elkander,
maar ook door de pogingen, die het eene smaldeel deed, om
den wind van het andere te krijgen.
Nu eens was het of het eene, dan weder of het andere
smaldeel het te kwaad kreeg, en het op een loopen zette.
Het jacht, waarop de Czaar zich bevond, werd zoodanig
gestuurd, dat het telkens den spiegelstrijd uit de fraaiste punten
kon beschouwen en hij stond in stille bewondering op dek,
diep deelende in dezen bloedloozen en onschadelijken strijd,
terwijl een ontelbare menigte van groote en kleine vaartuigen
rondom de strijdende eskaders, door elkander krielde — en
de afwisselende en bonte kleuren van de zoo verschillend ver-
sierde zeilschuiten, booten en boeiers door goud en levendige
kleuren, de kenmerken droegen van den rijkdom hunner
bezitters terwijl de kleur der golven zeer sterk verschilde van
die der kronkelingen der wolken rooks over het water, door
het schieten geboren................
Intusschen liep het spiegelgevecht ten einde en in het jacht,
waarop de Czaar zich bevond werd een middagmaal door de
Regeering van Amsterdam aangericht, zoo schitterend als de
gelegenheid gehengde. Bij elke der ingestelde gezondheden,
werd op de trompetten geblazen en het geschut aan boord
gelost, dat door alle speeljachten, alsmede door de op stroom
liggende oorlogsschepen beantwoord werd.
Middelerwijl was het jacht zachtkens naar Amsterdam op-
gezeild en lag aan bij dezelfde plaats, van waar het 's morgens
was vertrokken.
Nadat de Czaar voor het genoten waterverraaak bedankt
had, verliet hij met zijn gevolg het jacht.
Een historische bevestiging aangaande dezen feestelijken
-ocr page 19-
tocht wordt gevonden in het Zeventiende Jaarboek
van het Genootschap AMSTELODAMUM, pag. 40:
„Naderhand heeft de Czaar en de Czaerina wederom een
„spiegeigeveght wesen sien. De Czaar zylde eerst wat voor plesier
„in zijn eyge jaght, dat hy selver gemaeckt heeft, en doen quam
„hy op 't groote jaght, daer wiert uyt een musket met hagel
„van een vreemt jaght geschoten en vloogh 2 of 3 hagelen door
„den Czaar zyn rock, dat wat alarm gaf".
Van belangstellende zijde wordt mij gewezen op het zaak-
kundige artikel van den heer S. Kalff ,,HoiIandsch en
Indisch Spelevaren" in de Revue der Sporten van
Januari 1920.
Hoewel daarin voor de voorafgaande geschiedkundige
beschrijving geen nieuwe gezichtspunten worden geopend, zij
de lezing daarvan aan alle belangstellenden in Folklore ten
warmste aanbevolen.
Bovendien zullen velen ouderen Amsterdammers daarbij tal
van jeugdherinneringen betreffende Stadlanden en andere
„plezier tuinen", welke met „tentschuiten" werden bereikt, weer
voor den geest worden getooverd.
* *
Andere tijden, andere zeden.
Het admiraal-zeilen, deze „zoete vreugd" der voorvaderen
is in den loop der tijden eenigszins door de hard-zeilerij
verdrongen.
De gustibus non disputandum.
Een betuiging van hulde komt in dit opzicht evenwel toe
aan die vereenigingen, welke de oude instelling in gebruik trachten
te houden, en in het bijzonder aan het Bestuur der Rotterdam-
sche Zeilvereeniging, hetwelk met veel succes in 1886
en 1919 het admiraal-zeilen weer op den ouden voet, op haar
programma heeft gebracht.
Vreeland,                                     Dr. J. A. PORTENGEN.
Juni 1920.
-ocr page 20-
De lijkkist van Weerestyn.
Naar aanleiding van de "De lijkkist van Weerestein", voor-
komende in het Jaarboekje „Niftarlake" van 1917, acht ik het
eigenaardig hier mede te deelen, w^at de eigenaar van Weeresiyn
(Mr. Joan Graafland, Heer van Schotervlieland, geb. te Amsterdam
19 December 1736) op 27 September 1760 schreef aan zijn neef
N. L. Burman te Upsala; de brief is door J. G. Burman Becker
te Kopenhagen in 1865 gecopiëerd naar het origineel, vandaar
dat er wellicht enkele afschrijffuuten in voorkomen.
De betrekkelijke passus luidt: „zo UwelEd. deezen dag op
Weerostyn waart geweest, zo(u) UwelEd.Geb. een fray antiqui-
tyt stuk hebben kunnen zien, te weeten, men was by ons beezig
een stuk wyland om te spitten; onder het graven heeft men
in den grond gevonden een steene kist met een dekzel, waar in
eenige doodsbeenderen en een verhemelte inlagen, neevens een
klyn stukje lood, waarop geschreeven staat, hoc in tumulo
jacet, en nog een klyne zilvere penning, waarop staat bischop,
't welk naar UwEdd. kunt begrypen zeer oud moet zyn".
Men ziet dat de eigenaar van Weerestyn niet veel waarde
hechtte aan de vondst, en ongetwijfeld niet zal hebben vermoed
dat er in 1917 nog over geschreven zou worden.
De aanhef van den brief luidt „WelEdele Gebore Heer en
Neev"; de verwantschap tusschen den schrijver en den geadres-
seerde blijkt uit onderstaand staatje, en geeft een verwijderd
neefschap aan.
ANDRIES BALDE
tr.
N. N.
Frans Balde
tr.
Catelyn Boddaerl.
Josina Balde
tr.
Pieter Burman.
Jacob Balde
tr.
Proontje Liebert.
Jacob Balde
tr.
Josyntje Buden.
-ocr page 21-
Frans Burman
tr.
Maria Heydanus.
Frans Burman
tr.
Elisabeth Thierens.
johannes Burman
tr.
Adriana van Bueren.
Nicolaas Laurens Burman
tr.
Anna Maria Verkolje.
Jacobus Balde
tr.
Anna Behagel.
Jean Balde
tr.
Hester Casteleyn. ')
Anna Maria Balde
Ir.
Wolfert van Aferen.
Catharina van Aferen
tr.
Mr. Joan Graafland. 2)
j. hooft.:graafland.
Utrecht, Januari 1920.
1)    Zij kocht 30 September 1698 de hofstede Wallesteyn, aan de Vecht, onder
Loenen, waarvan drie afbeeldingen in „De zegepraalende Vecht" te vinden zijn.
2)    Hij werd 26 Augustus 1754 bij koop voor ƒ 22,700 eigenaar van Weeresteyn
aan de Vecht, onder Mynden.
-ocr page 22-
De molen van Mijnden.
Van menig dorp valt bij een bezoek niet alleen de kerk,
maar ook al spoedig de molen in 't oog. Beide hebben in den
regel daar sedert onheuglijke tijden hun vaste standplaats en
vertegenwoordigen een belangrijk stuk historie.
En hoeveel molens breken niet de eentonigheid van ons
polderland, gestaag dienst doende om het water op peil te houden.
Zoo ook de molen te Mijnden, een waterschap, levens een
oude heerlijkheid, in de gemeente Loosdrecht.
Hij wordt reeds genoemd in een stuk uit 't jaar 1420, thans
juist 500 geleden. Als vertegenwoordiger van een gedeelte ge-
schiedenis gedurende 5 eeuwen in de landstreek van het oude
Niftarlake verdient hij in ons jaarboekje wel eenige bespreking.
Hij bevindt zich in genoemd waterschap Mijnden, in de
nabijheid van Nieuwersluis, op een 200 meter van den oostelijken
Vechtoever en heeft tot taak, dat landschap te bemaien en uit
het water te houden.
In de hierboven bedoelde oorkonde uit den jare 1420, be-
rustende in het Rijksarchiefdepot te Utrecht, inventaris der
Bisschoppen van Utrecht, wordt hij genoemd, „de windmolen"
van Wou'er van Mijnden, „ridder bij der Vecht".
In 1544 werd hij vernieuwd op kosten van de ingezetenen
van Mijnden. Bij deze gelegenheid werd een contract opgemaakt,
waarbij de ingelanden van hun heer, Antonius van Mijnden, het
bezit van den molen verwierven, a'smede het recht, dat zij hem
door een nieuwen mochten vervangen, ingeval door eenigerhande
oorzaak de oude „gedestueerd" werd. Tevens werd een en ander
geregeld in betrekking tot de kosten van onderhoud.
Dit contract is in 't archief van het slot Kronenburg bewaard
gebleven. Ook uit een oogpunt van oude taal en stijl is het
vermeldenswaard. Het luidt aldus:
„De ingezetenen, hebbende deze moolen, houdende gaande
malende, in raack ende in daack, als dat toebehoort; buitenden
landheeren horen kosten; water- en wijntmoolen; behoudelijk
-ocr page 23-
11
waar 't saack, dat deze voorsz. moolen over eenige ouderdom,
wijnden ofte eenigerhande onweder ende ongevallen heel nederviel,
gedestrueerd ende gebroken wierd, dat deze voorsz. moolen
weder doen laten timmeren ende maken.
En wat onkosten deze voorsz. molenmeesteren, een iegelijk
in zijn jaar wesende, daarover deden off om daden ende toe-
behoefden bij sijnen eed te rekenen en brachten, suilen die
haarluiden ende bruikers gelden, iegelijk naar grootheid zijns
lands. Des sullen die voorsz. molenmeesteren jaarlijks op een
seckeren dach in der kercke doen weten, haar buuriuiden en
gemeente, dat zij tot eene sekere plaatse ofte herberge bij
Antonius van Amstel van Mijnden ofte sijnen nacomelingen
willen sitten ende doen hoor onkosten willen openbaar ende te
rekeningen te brengen, wes een iegelijk in sijn jaar gehad en
overgedaan heeft, een iegelijk daarbij te comen, die te hooren
ende sier wil en goede rechtvaardige rekening daar of te doen.
Ende deze voorsz. ongelden ende onkosten sel men besladen
te gaderen om den minsten penninck ende te manen, op te beuren,
te verwissen, te verborgen ende een iegelijk goede betalinge te
doen, als dat behoort. Voort soo ist belieft eendrachtelijk ge-
concenteert ende overgegeven alsoo wie deze ongelden van den
molen voorn, verwissel, verborgd, ende aan neemt te garen ende
te manen ende op te beuren op ten onwilligen van betalinge,
deze ongelden ende onkosten voorsz. maak een iegelijk in sijner
tijt tot sijnen schoonsten mitten Schout ende alleen twee buren
en denselfden gerechte van Mijnden deze ongelden en oncosten
aan een iegelijk ende int rijn goet panden, schatten, eigenen
metten cortsten recht ende op desgenen costen die in den
onrecht valt."
Het loon, dat de molenaar van 't malen ontving, was steeds
gering. Voor 't jaar 1570 vinden wij opgegeven: „negen gulden
zes stuiver en een halve vrijs geld." Door klompenmaken of iets
dergelijks moest hij nader in zijn onderhoud voorzien.
'i Schijnt, dat de molenaar zijn verheven post nog al eens
onbezet liet. Men lei hem althans den 27 December van pas
genoemd jaar den last op, dat hij gehouden was,
„altijd in 't seil wezende, daer off niet wijeken, mer bij
blijven binnen die veertig roeden, op pene telcke male te
verbeuren sesse stuiver, tot welcke bekeuringe eenig van
den landgenooten geloof zal hebben."
-ocr page 24-
12
Men ziet het, niet slechts Alva hield in die dagen van krasse
dwangmaatregelen, ook de boeren van Mijnden hadden er een
handje van.
Stelde men in het hierboven medegedeelde contract van
1544 de mogelijkheid, dat de molen „door wind of eenighander
onweder „nederviel, gedestrueert of gebroken wierd", inderdaad
was hem zoodanig lot beschoren. Hij kwam door storm te vallen.
Dit blijkt uit een ander document, mede in 't archief van
Kronenburg aanwezig. Het luidt:
Op manieren hier na beschreven, soo wil Barent Coop,
volmachtigt van Jonckheer Anthonis van Amstel als Ambachts-
heer van Mijnden metten Gerechte ende geërfden aldaer
naar voorgaande karekengeboth in 't openbaar opslaen
ende verkoopen seckere perceelen van hout ende ijserwark
van den grotenwijntwatermolen eertijds omgewaijt, gestaen
hebbende in Mijnden, daer die Walsche soudaten veel houls
van gehaalt, gebrant ende 't meeste ijserwarck daar off
genomen hebben sulcks dat degenen, die eene perceel
houts off ijserwerck coope. gehouden sal zijn 't zelve op
ter daat mit goeden penninchen te betalen.
Op ten 22 Meij 1577.
Barent Coop, secretaris."
Uit deze verkoop-publicatie blijkt, dat Waalsche troepen
veel hout van den omgewaaiden molen gehaald hebben om het
te branden en 't meeste ijzerwerk hebben geroofd.
Wie waren die „Walsche soudaten" en hoe kwamen die
daar? Wij meenen die vragen te kunnen beantwoorden.
Het waren ongetwijfeld Spaansche soldaten. Uit een docu-
ment in het archief van de ambachtsheerlijkheid Loosdrecht
vinden we vermeld dat in het niet ver van den molen gelegen
slot Kronenburg en vermoedelijk ook in het daartegenover lig-
gende kasteel Mijnden Spaansch krijgsvolk gelegerd was ge-
durende het beleg van Haarlem in 1573. Deze krijgsknechten
hadden tot taak, den toegang tot de Vecht te bewaken, op
welke rivier de Geuzen het gemunt hadden. Zoo poogde
Adriaan Vijgh, kommandant van Gorkum, de Vecht af te dam-
men, ten einde het Spaansche leger den toevoer af te snijden;
maar de Spaansche bevelhebber Tassis trok hem uit Utrecht
-ocr page 25-
13
tegen en verdreei hem. Door de bezetting van Kronenburg (en
Mijnden), op 't midden aan die rivier gelegen, kon men deze
het best bewaken. Ongetwijfeld heeft de bezetting van die
kasteelen in de nabijheid van den molen, toen deze in dien
tijd omvergewaaid was, zich het houtwerk toegeëigend om
te stoken en het ijzerwerk geroofd om te verkoopen. De Waalsche
troepen waren alom wegens hun woestheid en roofzucht berucht.
In de Vechtstreek heeft men alzoo ook met hen kennis gemaakt.
In welk jaar men een nieuwen molen gebouwd heeft, is
ons onbekend. Lang zal men er wel niet mee gewacht hebben,
daar het landschap zonder bemaling verdrinkt. Wel weten wij,
dat hij omstreeks 1732 weder onbruikbaar was geworden en dat
hij moest worden vernieuwd. Het Gerechtsboek van Mijnden
zegt er o.a. van:
„Op heden den 8sten Augustus 1732 is door Scheepenen
en moolenmeesters der Heerlijkheid en de Gerechte van
Mijnden met eenparige stemmen geresolveerd om op aan-
staanden Vrijdag den 13den Augustus 1732 publicq door
Schout en gerechten voornoemd te doen besteeden en ver-
volgens te maaken een geheel nieuwe agtkante windwater-
moolen van 74 a 75 voeten vlugt, sonder eenig hout- of
ijzerwerk van den nu staanden moolen aan de nieuwe te
gebruiken.
Isaaks Rutgers.
Jan van de Kemp.
Gijsbert van Eek.
Gijsbert van Goch.
Barent Willemsen."
En verder lezen wij in 't Gerechtsboek:
„Op heden 23 Juni 1733 is door den Schout, Schepenen
en moolenmeesters van Mijnden geresolveert, omme per
morgen om te slaan 23 guldens tot betaalinge van de nieuwe
moolen en dat daar aan verder is depenteerende ende
betaaldag vastgesteld tegen den 15 Juli 1733 en is verder
geresolveert omme de oude moolen te verkoopen tegen
3 Aug. des naar noen ten 3 uuren en sal ten selven daage
de nieuwe moolen werden opgenomen."
-ocr page 26-
14
Voorzoover wij weten, is deze ,nieuwe" molen van 1733
nog dezelfde als die, welke thans nog in 1920 lustig zijn wieken slaat.
Hij is vooral voor 't inwendige een kijkje waard. Dit zal
zeker niet geweigerd worden door den tegenwoordigen vrien-
delijken molenaar, die reeds 22 jaar trouw „in 't seil" verkeert,
ofschoon het hem vergund is, zich verder dan 40 roeden van
zijn standplaats te begeven. Wij leven, wat dit laatste betreft,
dan ook niet meer in Alva's tijd.
Loosdrecht.                                         W. VOOGSGEERD.
-ocr page 27-
mm^^».
BE -JOODSGHE Ki:B.K TE MAAB.S SIIT
De Portugeesche Synagoge van Maarssen in het laatst der 18de eeuw naar een
kopergravure uit „Bulthuis en Bensdorp" Vaderlandsche gezichten.
Uit het verleden der Portugeesche joden
in de Vechtstreek.
Wanneer wij aan den wensch van den Voorzitter van
„Niftarlake" voldoen, om het verleden der Portugeesche loden
in de Vechtstreek, in korte trekken te schetsen, zij daarbij
opgemerkt, dat dezen zich in hoofdzaak tot het dorp Maarssen
hebben beperkt, waar zij zich in de joodsche gemeenschap nauw
aaneen konden sluiten.
De belangrijkheid van deze vestiging voor de geschiedenis
der Joden in Nederland, die op een grondige bewerking wacht,
deed ons besluiten in het Rijks-archief van Utrecht, de gemeente-
archieven van Maarssen en Utrecht, in de bibliotheken van het
-ocr page 28-
16
Portugeesch-Israël. Seminarium „Ets Haïm" en de Livraria D. R.
Montezinos te Amsterdam, uitgebreide onderzoei<ingen in het
werk te stellen, waarvan wij de belangriji<e resultaten binnen
afzienbaren tijd ter perse zullen overgeven. Zooals we reeds
zeiden hebben deze nog onbekende archiefbescheiden voor-
namelijk betrekking op de gemeenschap van Maarssen, waarop
wij dus in hoofdzaak onze aandacht moeten vestigen.
De vestiging van de Spaansche en Portugeesche Joden te
Amsterdam dateert uit het jaar 1593, toen de eersten hunner
te Amsterdam voet aan wal zetten en den grond legden voor
de latere aanzienlijke en vermaarde Portugeesch-Ioodsche
Gemeente van Amsterdam, in de 17de eeuw de voornaamste
van de geheele wereld. Zij schudden er het Katholieke masker
af en beleden er openlijk hei Jodendom.
De bloeiende gemeenschap telde rijke kooplieden, aanzien-
lijke geleerden, dichters en industrieelen.
Allen hadden zij den aristocratischen zwier, de fijne bescha-
ving en ■ hoofsche manieren, die hen van de andere |oden
onderscheidden; zeer velen van hen waren van oud-adellijke
Portugeesche en Spaansche geslachten en vernieuwden hier te
lande den alouden glans van hun geslacht.
De eerste Poriugeesche Jood, die wij in de Prothocollen
van Transporten en plechten van Maarssen, in het Rijks-archief
te Utrecht berustende, aantroffen, is Abraham Aboab of zooals
hij ook wel genoemd wordt Dionies Genis, die er den lOen Mei
1652 van Pieter Jansz Suyckerhoff en Grietgen Henrix echte-
lieden „de vrije eijgendom van seeckere Huysinghe Hoffstede
ende erve genaemt Hogesant staende en gelegen in dese Dorpe
opt Sant" verkreeg.
In den zomer van 1653 kwamen meerdere Spaansche en
Portugeesche joden te Maarssen om er zich aan de koele boor-
den der lieflijk-groene Vecht te verpoozen, tot groote ergernis
van den „Kerckeraet der Gemeinle Jesu Christi tot Maersen",
die aan Gedeputeerde Staten van Utrecht per requeste de „groote
stoutichheid dier [oodsche Natie" vertoonde, waarbij hij klaagde
over de Joodsche godsdienstoefeningen en over het feit, dat
een tiental van hen op een Zondag, zeker op een uitstapje in de
nabijheid van de kerk, te veel lawaai hadden gemaakt, zoodat de
eerzame gemeente hoogelijk verontwaardigd was. Wij lezen in
de Resoluties van genoemde Staten, in het Rijks-archief van
-ocr page 29-
17
Utrecht omtrent dit betoog van den kerkeraad „hoe dat aldaer
ter plaetse eenige tijd herwaerts inde Somerstonde haer hadden
vervought verscheidene portegiesche Joden die in 't begin haer
stil hadden gehouden sonder te plegen het jodendom en den
dienst daer annex, bij forme van Conventiculen; maer dat sedert
deze somer 't ghetal derselver menschen merckel. toegenomen
wesende: Zy luijden hadden onderstaan nu op hare Sabbath
dagen 'tsamen-rottinge te maken: gaende opentlyck met vrou-
wen, kinderen en maegden in een huys: dat bij een van hen
luijder natie aldaer w^as aangekocht, ende henl. ingewillight,
om haren dienst daarin te plegen; alsoo oock dagel. dese en
gene voorgemelte plaetse uijt ende ingaan: om hare Gebeden
daer te doen.....dat ook de gemelte joden tot twee ver-
scheyde reysen op der Christel, sabbath ende Sondagh soo stout
waren gheweest, dat se haar hadden vervought, tot acht a
thien in getale op het kerckpad aldaer, als nu de Godsdienst
soude beginnen met lesen ende singen, roupende, crijtende dan-
sende, springende met tabackpijpen ende ijets anders inde hand
hebbende tot merckel. ontsteltenisse van de Christel. Gemeijnte
sulcx op nemende voor een indraght in hare Gods dienst, oock
sijn streckende tot nadeel van hare Ed. mo: regiering ende
welstand van Gods Kercke".
De Gedeputeerde Staten van Utrecht vaardigden den 13 Sep-
tember een acte van interdictie tegen deze Joodsche conventi-
culen uil. ')
Tegenover de godsdienstige onverdraagzaamheid der Cal-
vinisten stelden de Portugeesche Joden het economisch voordeel
aan hun komst verbonden.
In de resoluties der Staten van Utrecht in d.d. 18Juli 1654
vinden we in een tegen-request van de Maarssensche Portu-
geesche Joden vermeld „hoe dat sy supplianten met intentie
van te cultiveren de neeringe & voortganck van handtwercken
in de voorsz. dorpe bij provisie hadden gestelt een Sijde-molen
daer mede haer wel vijf en twijntich persoonen van d'Inwoon-
ders zijn geneerende soo oudt, als jongh: verhopen 't selve getal
metter tijt sal vermeerderen ende veel grooter worden: waer uyt
die arme luyden veel beneficie soude connen trecken soo
1) Resol. Qedep. Staten van Utrecht Rijks Archief Utrecht vgl. Johan van de
Water's „Groot Utrechts Placaatboelc" Utrecht 1729 I fol. 411.
-ocr page 30-
18
werckluyden alsoock mede Backers ende Brouwers <S alle andere
Die neeringe Doen: waer Door d'Inwoonders tot Maersen met
heni. Supplianten hadden minnelijcke correspondentie".
Mr. Dr. S. Muller Fzn. deelt in zijn opstel over „Zijde-
balen" i) mede (pag. 1) dat de zijdeindustrie van de Zuid-
Nederlandsche vluchtelingen op het eind der 16deeeuw meer bekend
werd en nk 1685, door de komst der Zuid-Fransche Réfugiés,
een groote vlucht nam. Wellicht brachten haar ook Spaansche
en Portugeesche Joden naar hier over. De vroedschap van Utrecht
besloot (Resoluties 26 juli 1654, Gemeente-archief Utrecht) „de
supplianten poenalick (te) bevelen de zijde molen bij henl.
aldaer opgesteld t' amoveeren."
Verder betoogden deze Portugeesche Joden, dat zij om de
acht of veertien dagen met een tiental hunner op een buiten-
plaats (waarschijnlijk „Hogensant" van Aboab) in de wet van
Mozes lezen en de psalmen van David zingen „bidden opt lest,
soo voor de prosperiteijt van de gantsche staet int gemeen &
d'augmentatie van die van dese provincie als van Hare Ed:
Mo: geluckige regieringe". Zij verzochten „de continuatie van hare
Goddel. Gebeden tot prosperiteijt ende segen van dese staet,
ende de Regieringe van deselve".
Hoewel aan hun verzoek niet voldaan werd, werden de
Joodsche godsdienstoefeningen toch oogluikend geduld. Wij lezen
in het origineel request in het „Resolutie Boeck Voor De Kercken
Raedt Tot Maerssen van 1655 tot Ao. 1680 Augusti" in het
archief der Hervormde Gemeente te Maarssen 2), dat de Portu-
geesche Joden aan de overzijde der Vecht, zijnde het gerecht
Nieuw Maarsseveen, Joodsche godsdienstoefeningen hielden,
alwaar de schout van Maarssen Pieter van Dulcken niets te
zeggen had „Selfs haer Joodische feesten met het oprechten van
haere looverhutten, soo int voors. nieuw-Maarsseveen als in de
gerechte van Maarssen, daagelijks haare onchristelijke goods-
dienste te celebreeren; haare Rabbeijnen 1ot de Vs onchristelijke
dienst aldaer gebruykende; datse met haare dispuyten selfs in
publique schuijten de Christelijke ingeseetene turbeeren: die
van de onse op onse Christel, sabbath te doen arbijden."
1)    Overgedrukt uit de „Bouwkunst" Utrecht 1912.
2)    Ds. J. M. Sanders, Predikant der Hervormde Gemeente te Maarssen stelde
2e ons welwillend ten zijnen huize op verschillende tijden ter inzage.
-ocr page 31-
ld
Niemand minder dan professor Gysbertus Voetius bood
het, in gezeisciiap van den Maarssensctie Predii<ant, Burge-
meester Nellestijn te Utreclit aan.
Zelfs de rectitzinnige Calvinist Koenen verl<laart, dat deze
rcquesten een proeve van onverdraagzaamheid zijn en „dat daartoe
somtijds én Predil<anten én de overige Kerl<eraadsleden door
weinig edelmoedige drijfveren genoopt werden en dat wangunst
er niet zelden deel aan had." ') Toen de kerl<eraad zich in 1664
over de zoogenaamde „maerssensche ommeganck" beklaagde,
liet zij niet na aan haar request toe te voegen: „Oock het
Christendom van de Joden (die nu vermits de herfste tot
Amsterdam in grooten getale haer bij Maersen onthouden) seer
bespot ende gelastert worde: Ende alsoo de handt des Heeren
tegens ons Vaderland Schijnd opgeheven." Dit doelt waar-
schijnlijk op den toen in aantocht zijnde hernieuwden oorlog
met Engeland.
Wel hadden de Gedeputeerde Staten in 1655 een nieuwe
acte van Interdictie tegen de [oodsche Natie uitgevaardigd, maar
zij diende meer om den kerkeraad en den predikant vooral te
bevredigen, oogluikend duldde zij openbare Joodsche Godsdienst-
oefeningen.
In de Resoluties der Vroedschap van Utrecht dd. 24 Augustus
1680 lezen wij „gelesen synde een requeste van die van de
portugesche Joodsche natie in Holland en elders in dese landen
woonende ende voor een merckel^ gedeelte gegoet wesendetot
Maersen ende in andere plaetsen ten platten Lande deser pro-
vincie versouckende aldaer te mogen hebben vrije exercitie van
haren Godsdienste onverhindert van ijmand gelijck sulcx haer
in Holland en andere provintien wort vergunt." Hierop werd
advies van Burgemeesteren en Gecommitteerden ter Beschrijvinge
verzocht, waarbij wij 12 September 1680 lezen, „Joodse Religie
hier toegelaten." 2)
Tot de voornaamste buitenplaatsen door Portugeesche Joden
in de Vechtstreek bewoond, behoorde „Roosendaal" onder den
gerechte van Achttienhoven, op twee uur afstand van Maarssen.
Stoopendaal vervaardigde er het bekende fraaie gezicht in „De
1)    In ziJH „Geschiedenis der Joden in Nederland" Utrecht 1840 pag. 170.
2)    Resoluties Vroedschap van Utrecht, Gemeente-archief Utrecht.
-ocr page 32-
Een deel van Maarsseveen in 16fiO met de ligging van de bekende buitenplaatsen naar een hoogst zeldzame
kopergravure uit de collectie Jhr, A. J. D. Coenen van sGravesloot te Rotterdam.
-ocr page 33-
21
Zegepralende Vecht" van. Pieter Alderwerelt verkocht in 1681
aan Raphaël Arredondo „seeckere Hoffstede met Huysinge ende
verder getimmer mitsgaders bepotinge en beplantinge en 't geen
verder aert en nagelvast is met de omtrent elff mergen lants."
Volgens het onderschrift onder de genoemde prent behoorde het
in 1719 aan zijn broeder Joseph, die ook de fraaie nog bestaande
inrijpoort liet vervaardigen, met het opschrift „Anno 1705".
Een niet minder voorname buitenplaats was „Harteveld" te
Maarssen mede door Stoopendaal's etsnaald uitgebeeld, het
eigendom van David Mendes da Silva, die in 1713 kocht
„seeckere Huysinge en hoffstede genaemd harteveld met stall,
en schuijr, mitsgaders verder getimmer, ook alle het geene
daarinne aert en nagelvast is, mitsgaders omtrend ses mergen
lants soo weijlant hoff als boomgaert."
De andere meest bekende buitenplaats van Portugeesche
loden was „Vijverhof" bij Nieuwersluis, mede door Stoopendaal
in beeld gebracht, hot eigendom van Don Benjamin Teixeira,
Baron de Bornival, zooals hij op een der lijsten van Parnassim
der Portugeesch-Joodsche Gemeente van Amsterdam voorkomt. •)
Hij kocht het in 1704 van Jonkvrouwe Agneta Blok, de
weduwe van Sijbrand de Flines. Het was beroemd om
zijn tuinaanleg en de Utrechtsche Staten hadden zelfs een
zilveren penning laten slaan op de ananasteelt van ,,Vijverhof"'
toen zij zich aan deze zeldzame vrucht in 1700 kwamen ver-
gasten; het bestond uit „den vrijen eijgendom van seeckere
Huijsinge hoff, Bergen schuijr stallingen, Oranjehuijs en speel-
huijsen en vorder getimmerte en plantagie en noch hier toe den
vrijen eijgendom van seven en een haiff morgen lants als een
halff morgen, mits noch twee heerlijcke morgen."
Eigenaardig is een klacht bij den Maerschalk, die wij in
het Protocolboekje van den Maarssenschen kerkeraad vonden
dd. 23 Juli 1696: „alsoo naedemael bevonden wort dat des
Sondaegs of dag des Heere oock seer geschonden wort soo door
het open setten der deuren en huijsen bij Joden — paepsen —
1) Men zie over het geslacht Teixeira den belangrijken pennestrijd van Jhr. Dr.
Ed. Teixeira de Mattos contra Mr. Th. R. Valck Lucassen, over diens artikel in „De
Nederlandsche Leeuw" Mei 1918. „Het geslacht Teixeira in het Nederlandsch adelboek".
Blijkens de gelegaliseerde en gecollationeerde afschriften uit het Staats-archief te
Lissabon, en andere authentieke stukken, die ik, dank de gulle gastvrijheid die ik
ten Huize der fam. Teix'èira te Heelsum mocht ondervinden, bestudeerd heb, zijn de
mededeelingen des Meeren T. A. M. hieraan ontleend authentiek juist.
-ocr page 34-
22
Zilveren penning uit het Jaar 1700 met gezicht op de
ananastuinen en buitenplaats „Vijverhof".
Museum van Openbare Oudheidkundige Verzamelingen
der Gemeente Utrecht.
en sommige gereformeerde dat ooclc bevonden wort vele op
die dag te sitten met ope Craempiens, dat de Joden de wegen
heel bij nae op Sondagen besetten, die de onse na de Kerck
passeren moeten."
Nadat in 1713 de Vrede van Utrecht gesloten was, waarde
door gansch Europa den geest van het dolle actiespel, waar-
van ook Utrecht niet vrij bleef. In 1720 werd „De Provinciale
Utrechtsche Geoctroyeerde Compagnie" opgericht, die ook de
Portugeesch-Joodsche Natie van noode had. Zij zou Utrecht
tot een wereldhaven maken (door een kanaal, dat het Sticht
met de Eem verbinden zou) en koesterde meerdere zotte
voornemens. ')
Een der 7 Bewindhebbers was een jood en wel Jacob His-
kia Machado, die te Maarssen op „Den Oever" woonde en die
den 5den November 1720, volgens de Statenresoluties den ambts-
eed aflegde „Soo waar d Almachtige God van Israël, die hemel
en aarde geschapen heeft, hem sal helpen".
1) Men zie: J. J. van Noorle Janssen: „De Prov. Utr. Qeoctr. Comp" in Programma
sted. Gymnasium te Utrecht 1903—1904, „Het groot Tafereel der dwaasheid" door
van Rijn, Amsterdam 1905 en Prof. Vissering in „De Qids" 1856.
-ocr page 35-
23
„Hij stak", aldus de Heer Van Noorle Jansen (pag. 15),
„zooals we zullen zien, in integriteit intusschen gunstig af bij
zijn Christelijke collega's".
Ook besloot de Compagnie in haar gewijzigd project:
Haar Ed. Mog: zullen aan de Portugeesche Joodsche Natie
haare protectie ten platte lande verleenen t welk de Heeren
Borgermeesteren en Vroedschappen der Stad Utrecht in haar
stad en jurisdictie mede zullen doen". ')
Eerst had de Utrechtsche vroedschap besloten, blijkens haar
resoluties van 9 September 1720: „Dat het admitteren van por-
tugaelsche Joden in de stad alleen van Stadts politie afhangen
moet".
Welke invloed deze besluiten op de [oodsche gemeenschap
te Maarssen hadden, zullen we nader zien. Volstaan we met
te zeggen, dat de Compagnie een fiasco werd, de bewindheb-
bers knoeiden als Machado op Sabbath of Joodsche feestdagen
niet aanwezig kon zijn; dat al haar knoeierijen aan het licht
kwamen, mede door het optreden van Abraham Peixotto, die
ook te Maarssen woonachtig was en dat zij omstreeks de helft
der 18de eeuw opdoekte. We zien de [oodsche nederzetting te
Maarssen in dezen tijd in grooten bloei; tallooze leden lieten
zich fraaie buitenplaatsen bouwen en we zien zelfs in 1700
„d Hr. Abraham Cardoso jegenwoordig wonende op 't Huijs ter
Meer in de Provincie van Utrecht."
De meest bekende buitenplaatsen, door Portugeesche
Joden herhaaldelijk in de 18e eeuw bewoond, waren verder:
„Diependaal", „Den grooten Ommeloop", „Spruytenborg",„Luxem-
burg", 't Huys Ten Bosch", „Richmont", „Doorenburg", „Leeuwe-
vecht", „Over Kerck", „Vechtoever", „Vechtleeven", „De Coningh
David", „Marienhof", „Somersbergen", „De Bogaerd" en andere.
Een proces van Manuel Henriques in 1719 was oorzaak, dat we
het Amsterdamsche formulier van den Jodeneed met Portugee-
schen tekst in het Memoriaalboek van het Hof ingeplakt von-
den, waarbij de Affirmant zoo hij onwaarheid mocht spreken
zich aan alle straffen onderwerpt, over Sodom, Gomorrah, Dathan
en Abiran neergekomen, waarop hij staande met gedekten hoofde
amen had te zeggen.
Een typische acte bevat het Notarieel-archief van Maarssen
1) Van de Water „Groot Utrechts Plakaatboek" 1 fol. 575.
-ocr page 36-
24
van Notaris lohannes de Jongh d.d. 3 Augustus 1725 (fol. 37)
zij luidt als volgt:
„dito gesz ') op zeegel van 10 st.
en overhandigt
„Op huyden den 3en Augusti 1725 compareerde voor mij
„Johannes de Jong Openbaar Notaris bij den Ed. Hove van
„Utregt ge-eed ende geadmitteert tot Maarssen resideerende de
„naargenoemde getuijgen Willem van de Weetering, Pieter van
„der Linden, Hendrick de Vreede, Cornelis Winkoop en joostCor-
„nelisz Kalkman alle woonende op nieuw maarsseveen en maars-
„sen my Notaris bekent Deweicke verklaren ten versoecke van
„eenlge Jooden der portugeesche Kercke tot maarssen dat zij
„attestanten onlangs geleeden meenig maal gehoort hebben alsse
„ijmand van de joden offie hare vrouwen door het Dorp ofte
„over de maarsse brug passeeren dat jegens dezelve door
„Christenen wierden agter nageroepen, kraaij kraaij, en ook
„wel Smous, sonder datsij joden daar toe aanlijding gaven, stil
„en goeds moeds de weg gebruijken wijders niet getuijgende,
„presenteerende deese verklaringe (des versogt) 't allentijde met
„Eede te bevestigen, versoeckende hier van Acte, die dese is,
„Aldus gedaan ende gepasseert tot Maarssen ter presentie van
„de Heeren Salomon Hiskia de Medina en Abraham Henriques
„ferriera als getuijgen van gelooff hier toe versogt'
Willem van De Wetering
pieter van der Linde
Hendrik de Vreede
Cornelis Winkoop
Joost Cornelis Kalckman
Salomon Hiskia de Medina
Ab"" Henriques ferriera
Joh: de Jong
Nots Publ.
Toen Isacq de Jong of Isacq Jesurun de Jongh, Portugee-
sche Jood, in December 1733 de Utrechtsche Staten verzocht
om op een, aan hem toebehoorend stuk grond buiten Maars-
1) geschreven.
-ocr page 37-
25
seveen een Portugeesch-Joodsche Begraafplaats te mogen aan-
leggen, werd dit verzoek niet ingewilligd.')
Zoo moesten de Portugeesche Joden hun dooden per schuit
naar de Begraafplaats te Ouderkerk aau den Amstel vervoeren,
de aloude begraafplaats der Portugeesche |oden van Amsterdam.
„'t Kroost van Vader Abraham
„Vind, na al zijn ommezwerven
„Hier een rustplaats na het sterven;
„Rustplaats by geslachte en stam."
(Nic. de Winter in „De Amstelstroom")
Over de „Rabbeijnen" waarvan in 1655 sprake is, is
bij gebrek aan archiefbescheiden over ons onderwerp, niets
naders te vinden. Geheel toevallig kwamen wij in de gelegen-
heid uit een, in de Portugeesche taal geschreven genealogie, die
wij nog nader hopen te publiceeren, van de hand des Haagschen
Opperrabbijns Chacham Selomoh de Yshac Saruco uit het jaar
1781, nadere gegevens omtrent de geestelijke leiders in het begin
der 18de eeuw van deze [oodsche Gemeenschap bijeen te
zamelen. 2)
Het Ms noemt ons Haïm Saruco als voorzanger en ritueel
slachter te Maarssen {Hazan e Schochet em villagem de Marfa).
De Bibliotheek van het Portug. Israël. Seminarium „Ets Haitn"
te Amsterdam, bezit zelfs zijn trouwacte uit het jaar (5)460
= 1700, als wanneer hij in het huwelijk trad met zijn nicht
Esther de Ishac Saruco, ingezegend door Schelomoh d'Oliveira.
In het jaar 1718 vinden we hem in de Resoluties der Gedepu-
teerde Staten van Utrecht in een vleeschkwestie terug. In 1731
overleed hij en werd te Ouderkerk a. d. Amstel begraven. Zijn
zoon Israël volgde hem in zijn betrekkingen te Maarssen op.
Maar deze toonde zich weinig berekend voor zijn taak, daar
het hem ten eenemale aan den noodigen ambtsijver ontbrak.
De gemeenteleden, die tot de aanzienlijkste Portugeesch-
Joodsche familiën van Amsterdam behoorden, besloten eindelijk
1)    In Amersfoort kwamen de Hoogduitsche Joden in 1700 in het bezit van een
begraafplaats aan de Bloemendaalschen poort. Voor dien tijd begroeven ze er volgens
de desbetreffende Amersfoortsche Vroedschapsresolutie op de hoeken der straten.
De Hoogduitsche Joodsche Gemeente van Maarssen kwam naderhand in het bezit
van een begraafplaats, onder den gerechte van Tienhoven.
2)    Dit M.S. „Arvore de Vidas" (boom des Levens) berust thans in de Bibliotheken
van het Portug. Israël Seminarium „Ets Haim" te Amsterdam.
-ocr page 38-
26
zijn achtenswaardigen schoonvader, den geleerden Ishac Saruco,
te verzoeken naar Maarssen over te komen en al zijne betrekkin-
gen bij de vermaarde Portug. gemeente van Amsterdam op te
geven, waartegen zij hem een schitterende financieele positie
beloofden.
Ter wille van zijn dochter voldeed hij hieraan, nam tevens
de leiding op zich van een leerschool voor de kinderen der
gemeenteleden {Medrds) en bleef een twaalftal jaren te Maarssen
woonachtig.
Toen hem deze taak te zwaar begon te vallen liet hij zijn
zoon, die te Amsterdam studeerde, naar Maarssen overkomen,
om hem bij te staan in de uitoefening van zijn functies.
Deze, de schrijver van het MS, de latere Haagsche Opper-
rabbijn, voldeed hieraan en bracht een 9tal jaren te Maarssen
bij zijn vader door, ter assistentie bij de uitoefening zijner
functies.
Maar de gemeente was achteruitgegaan door sterfte der
aanzienlijkste gemeenteleden (Jehidim), waardoor Ishac Saruco
in geldzorgen geraakte, daar hij zijn honorarium niet op tijd en
geheel ontvangen kon. Toen nu zijn opvolger te Amsterdam
in 1744 tot Opperrabijn te Londen was beroepen, deden de
gemeenteleden moeite, wat hun dra gelukte, voor hem zijn oude
ambten te Amsterdam te herkrijgen. Zijn opvolger was Benjamin
Raphael Dias Brandon, een ervaren Talmudist en groot geleerde
blijkens de vele approbatie's en gedichten, voor in de, na zijn
dood uitgegeven, Hebreeuwsche werkjes Oroth Hamitswoth en
Emek Benjamin (Beiden in 8° bij Johan Janson, Amsterdam
1753). Ook schreef hij o.m. Kether Thora, (Amsterdam 8° 5510 =
1750) een huwelijksgedicht op het huwelijk van den grooten
Nieuw-Hebreeuwschen dichter David Franco Mendes en zijn
nicht Rachel da Fonseca uit Maarssen, met wie deze zich op
37jarigen leeftijd in den echt verbond. Op zijn huwelijk met
Rachel de Palachios had Franco Mendes een Hebreeuwsch brui-
loftsgedicht in den vorm van een raadsel vervaardigd (perka-
menten éénbladdruk). Op het exemplaar der Livraria D R Monte-
zinos is een oorspronkelijken Hebr. brief van Franco Mendes
aan Dias Brandon geplakt, waarin de oplossing van het
raadsel.
Een jaar tevoren had hij Proefdienst te Amsterdam
gedaan. De bibliotheek van Ets Haim bewaart van deze
-ocr page 39-
27
gelegenheid en van de installatie als voorzanger te Maaissen,
een Hebreeuwsch gelegenheidsgedicht. Negen jaar (1743—1752)
nam Benjamin Raphael Dias Brandon zijn heilig ambt, waar-
van hij zulk een verheven opvatting had, te Maarssen waar. Zijn
stoffelijk overschot rust op de oude begraafplaats te Ouderkerk
a. d. Amstel.
Zijn zoon Joseph Brandon Belmonte volgde hem in zijn
functies op. Zeker heeft hij, naar het toenmalig gebruik onder
de Porlug. Joden, alléén den hoofdnaam van zijn vader vereenigd
met den hoofdnaam zijner moeder gevoerd. Hij bekleedde zijn
ambt 29 jaren lang (1752—1781). Ziekelijkheid en zwakte ver-
hinderden op het laatst van zijn leven de uitoefening van zijne
ambten, zoodat die door een ander moesten worden waarge-
nomen. Zoo vervulde feitelijk Josuah de Abraham Keyzer het
ambt van Hazan of voorlezer in de Portugeesche Synagoge
„Nevé Sjalom" (Woning des Vredes) te Maarssen. Men had
echter den zoon van Hazan joseph beloofd, dat hij na het even-
tueel overlijden van zijn vader, dezen in diens functies zoude
mogen opvolgen.
Toen nu Joseph Brandon Belmonte in 1781 het tijdelijke met
het eeuwige verwisselde, zeide zijn Zoon David Brandon Belmonte
tegen Mei de huur zijner woning op, ten einde de ambtswoning
des voorzangers te betrekken. De Heer Keyzer wenschte echter
zijn ambt niet neder te leggen. Beiden richten zich tot de Ge-
deputeerde Staten van Utrecht in vele requesten, uitvoerig door
mij behandeld in mijn „Benoeming van een Voorzanger door de
Gedep. Staten van Utrecht" i), die ten slotte in 1782 David Brandon
Belmonte tot voorzanger benoemden.
Niet minder dan 42 jaren (1782—1824) mocht hij zijn heilige
ambten, tijdens moeilijke dagen van verval zijner gemeente, in den
Franschen tijd vervullen; hij werd in 1824 te Ouderkerk a. d.
Amstel, na zijn langdurigen ambfstijd ter ruste gelegd.
Zijn zoon Mozes (Brandon) Bravo volgde hem op (1824—1838).
De gemeente ging echter zoo snel achteruit, dat ten slotte haar
inkomsten ophielden; vele familiën waren uitgestorven, in den
Franschen tijd verarmd en vertrokken. Zoo was Hazan Brandon
Bravo, die bovendien nog een talrijk gezin te onderhouden had,
genoodzaakt naar Amsterdam te vertrekken.
1) Overgedrukt uit het Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, dl. X!I.
afl. 4. ('s Orav. 1916).
-ocr page 40-
28
In het jaar 5524 (1764) Iceurden de Staten van Utrecht een
reglement goed ter handhaving der orde in deze [oodsche
gemeenschap. Zij hier de aandacht op art. 18 gevestigd, waaruit
het bestaan van een gebroederschap Derech Sedaca (Weg der
Weldadigheid) blijkt, die hare bemoeiingen wel, bij gebrek aan
armen, alleen over de begraving der overleden gemeenteleden
zal hebben uitgestrekt. Het geheele reglement is afgedrukt te
vinden in het Vervolg van Van de Water's „Utrechtsch Plakaatboek"
Utrecht 1860. dl. I pag. 858.
Laten we thans een blik slaan op de Portageesche Synagogen.
Zooals we hier voren citeerden, werden in 1653 reeds
Synagogale diensten in zeker huis te Maarssen, waarschijn-
lijk „Hogesant" van Aboab, gehouden. Den 29 November 1718
verkocht Juffrouw Sara Mendes Mesquita, als gemachtigde van haar
echtgenoot Abraham Bueno Mesquita, de buitenplaats Vegtevoort
te Maarssen, met al wat er op en nagelvast is, uitgezonderd
hetgeen in de Kamer is, „alwaer tot nu toe de Joodse Sinagoge
word gehouden" i)
De „Portugeesche Joodsche Natie tot Maarssen" besloot nu
een nieuwe Synagoge te doen bouwen in Maarssen of Maarsseveen.
Zoodra de Kerkeraad lucht van dit voornemen kreeg richtte hij
aanstonds vertoogen hiertegen tot de Utrechtsche Staten 2), waarbij
zij aan de verbodsbepalingen van 1653 en 1655 herinnerde en hoewel
toen de Joodsche Natie toch was doorgegaan met hun joodsche
Godsdienstoefeningen te houden, behoorde toch een nieuw te
bouwen Synagoge niet te worden vergund. De Portugeesche Joden
richtten aanstonds weer een tegenrequest, maar de beslissing,
die waarschijnlijk nooit gevallen is, konden wij niet vinden.
In 1720, juist voor twee eeuwen, had men naar aanleiding
van de reeds genoemde protectie een gemeente Nevé Sjalom
(Woning des Vredes) gesticht en een jaar te voren op naam van
Aron Nunes Henriques alias Manuel Henriques en jacob Abar-
banell, voor de gemeente uit haar armenkas (Sedaca) de buiten-
plaats „Klein Vegtevoort" gekocht 3) van Juffrouw Sara Mendes
d'Acosta, wed. van Abraham Bueno de Mesquita en wel „een
huijsinge en tuijn, met deselfs opstal, beplantinge en bepotinge...
1)    Transporten, Minuten van Maarssen dd. 29 November 1718.
2)    Resoluties Staten van Utrecht, December 1718 en Resolutiën van den
Maarssenschen Kerkeraad, December 1718.
3)    Staat van betrekking van huizen te Maarssen in Minuten van 28 April 1719.
-ocr page 41-
29
naest aent huijs van Francisco de Medina en regt tegens over
de huysinge van de Heer Manuel Teixeira Jr. genaemt Vegte-
voort", die eerst later aan de gemeente getransporteerd werd.
Zij werd nu aanstonds tot Synagoge ingericht en eerst in 1736 ')
geheel omgebouwd 2)
Het bekende prentje uit Bulthuis en Bensdorp's „Vader-
landsche gezichten" (kopergravure zonder naam met éénregelig
onderschrift „Joodsche Kerk te Maarssen") zal de eigenlijke
Synagoge wel n/ef weergeven, maar de ambtsgebouwen, die van
de straat af zichtbaar waren.
Haar inventaris, voor zoover die nog bestaat, is in het
bezit der Portugeesch-Israëüetische gemeente te Amsterdam,
waarvan ik enkele zilveren siertorens zag met het opschrift
TOCAO/ A/ ESNOGA, DE/ MARgA
(geschenk aan de Synagoge te Maarssen).
In 1725 had men op het advies van Dr. Selomoh deYshac
de Meza, die te Maarssen woonachtig was, een draaibare brug
en verschillende hekken om Maarssen, met toestemming der
Gedeputeerde Staten, doen maken, om zoodoende een afge-
scheiden gebied ten behoeve van het dragen op Sabbath te
verkrijgen. Dr. de Meza was in 1690 te Utrecht op een disser-
tatie 3) over de vallende ziekte tot doctor in de geneeskunde
gepromoveerd.
Hij bezat evenwel ook Theologische bevoegdheden, was
lid van het Amsterdamsche Portugeesche Rabbinaat en stierf
in 1742. De catalogus van de veiling zijner boeken verscheen
in 1743. Hij gaf over de kwestie van het Maarssensche Sab-
bathgebied in 1725 een Rabbinale disicie in het licht onder den
titel Schulchan Schelomoh, waarin hij deze Halachische kwestie
behandelt (Amsterdam 4°, 5485 = 1725 bij Salomon Proops).
Laten we thans een synagoge-inventaris volgen, zooals die
1)    Notarieel Archief Maarssen Notaris Johannes de Jong, waar het bestek
voorkomt.
2)    Hoogst opvallend is het feit dat te Paramaribo in hetzelfde jaar 1719 door
dePortugeesch-lsraël. Gemeente aldaar eveneens een nieuwe Synagoge werd gebouwd,
die evenals die van Maarssen den naam „Nevé Sjalom" droeg.
3)    Zie mijn „De Maarssensche Sabbattegrens in het jaar 1725" overdruk in het
„Weekblad voor Israël Huisgezinnen" Rotterdam, 4 Juli 1920, Jrg. 51, No. 23.
-ocr page 42-
30
van de Maarssensche Portugeesche Synagoge in 1828 werd
opgemaakt 2) door den Kerkmeester Isaac Senator:
Vier boeken Moses met deselver Mantels en
Een wit Damaste Mantel voor do
Een zwarte gemeene do. voor do. en dek voor den Altaar
Twee Dekken met goude chenille voor den Altaar
Een do. wit Damast
Twee do. gemeene.
Twee paar zilveren klokken voor de boeken Mozes, enz.
Een groote zilvere handwijzer.
Drie paar tinne klokken voor do.
Een kruid-doos en beker van zilver
Een grote kopere kroon met Elf armen
Twee kleine do. van acht armen.
Een do. do. van zes armen.
Een do. do. van vier armen
Op den Altaar
Vier grote kopere kandelaars
Vier kleine do. do.
Vier kopere knoppen
Twee als voren.
Aan den Tabernakel
Twee kopere kandelaars.
Twee do. voor den Grooten Verzoendag
Tien armen blakers in den Ronde der Synagoge
Vier do. in de Vrouwe do.
Een kopere Machabee lamp.
Een Tinne Lampet en Kan
De plankjes voor het nieuwmaansfeest en Homertelling.
Voorts:
Een groot Boek Moses, toebehorende aan de Erven van
wijlen den Heer Abm. curiel Bueno.
Een kleine do. toebehorende aan heeren Parnassim der
Hoofdsynagoge Ressort Amsterdam benevens een Meguilla.
Tot hier door mij nagezien, en conform met de Lijst getekend
door den Voorlezer Moses Brandon Bravo"
Ook in Vreeland was een Portugeesche Gemeente, die er een
2) Gepubliceerd door den Heer J. S. Da Silva Rosa in het Nieuw Israël Weekblad
van 17 Maart 1916.
-ocr page 43-
31
Synagoge had, toebehorende aan en gesticht door Abraham Fundam
(Fundao); zij heette zinspelend op den naam des stichters „Kenéseth
Abraham" (Synagoge „Abraham"). In de catalogus van de veiling
der aanzienlijke collectie M. D. Henriques de Gastro Mz. (Am-
sterdam 1899) vonden we (Mss Hébreux No. 487 p. 49) een
gedicht van j. H. M. de Solla uit het jaar 5567 = 1807 op het
feit dat D. Hm. Henriques de Gastro en [saac Teixeira de Mattos
bruidegoms der H. Wet waren in deze Synagoge van Vreeland ter
eere van den Stichter Abraham Fundam. •) Blijkens zijn testament 2)
bezat deze Synagoge „Het groote Boek Mozes met de zilvere
handvatten, waar des comparants naam op staat" en dat hij
aan de Portugeesche Synagoge van Amsterdam op zekere voor-
waarden vermaakte. Nog wordt daar deze fraaie Thorarol met
den mantel van zwaar goudbrokaat bewaard en voor den eere-
dienst gebruikt.
Overigens was de Port. Gemeente van Vreeland op het
laatst der 18de eeuw ontstaan en is nooit belangrijk geweest.
Wij noemen er de familie Lopes Suasso op „Slotzigt".
Onderwijl was in de Gemeente van Maarssen, doordat vele
leden 's winters afwezig waren, het bestuur in de war geraakt, zoodat
enkele leden een nieuw reglement ontwierpen, dat door de Staten
van Utrecht werd goedgekeurd. Bachiene schreef in zijn „Be-
schrijvinghe der Vereenigde Nederlanden" 3) over Maarssen, dat
er zijn buitenplaatsen van vermogende kooplieden „en onder
dezelve een groot aantal zo wel van Portugeesche dan Hoog-
duitsche joden: die daar elk hunne bijzondere Synagoge hebben.
Men zegt: dat de Joden wel eens getracht hebben, bij aldien
't hun geoorlooft geweest was, van dit Dorp een stad temaken,
waarin zij een soort van Burgerlijke Regeering onder zich zouden
geoefend hebben: en dat zij, ter bereiking van dit oogmerk den
den Lande groote geldsommen zouden hebben aangeboden."
Staan wij ten slotte nog even stil bij het prinselijk bezoek
van Willem V met gevolg op „Luxemburg" te Maarssen aan de
familie Pereira in 1772.
Vele Portugeesche Joden verkeerden in de 17de en 18de
eeuw op vriendschappelijken voet met de leden van het Huis
van Oranje. Men zie hier over tallooze voorbeelden in T. Tal
1)    Hebr. Ms. perkament in plano.
2)    Notarieel Archief. Loenen, 4 Juni 1807 (No. 71).
S) 1775 al. II. pag. 1130.
-ocr page 44-
32
„Oranjebloesems uit de gedenkbladen van Neerlands Israël". O
Wij laten hier een uit het Portugeesch vertaald extract
volgen uit het handschrift „Successos Memoraveis dos Judeos
Portuguezos e Hespanhoes de Amsterdam por David Franco
Mendes de Abm." van David Franco Mendes, berustend in het
Archief der Portugeesch Israël. Gemeente te Amsterdam:
„A°. 1772. Op Vrijdag 15 October den derden middendag
van Succot 5533 vereerde onze beminde Stadhouder en zijn
Koninklijke Gemalin, vergezeld van den Hertog van Wolfen-
buttel en een Edel gevolg de buitenplaats „Luxemburg" te
Maarssen (Marga) behoorende aan Elisa van David Pereyra
meteen Bezoek: Zij werden, door hem en zijn geheel gezin
ontvangen met den verschuldigden eerbied hen een dejeuner
aanbiedende met al de pracht welk de tijd toeliet; en
bewerkte dat de beroemde Musicus Magalli (die gewoonlijk
bij hen woonde) zich deed hooren, geaccompagneerd op de
piano, ten einde het Doorluchtige Gezelschap te vermaken:
Zij betuigden op allerlei wijze hunne bevredenheid en wel-
willendheid en wel het meest daardoor dat Zijne Hoogheid
zelve een bezoek bracht aan de Echtgenoote van Pereyra
(die voor vier weken bevallen was) en haar bij de hand
naar beneden geleidde, haar aan de Princes voorstelde en
haar naast haar deed nederzitten; en nadat zij nog den
tuin het bosch en volière hadden bezocht, (waar zij twee
uren bleven) vertrokken zij zeer tevreden."
Schitterend was de inrichting van de buitenplaats ,,Luxem-
burg", het Heerehuis en bijgebouwen, „'t Sterrebosch", de cascade
en terras; in de tuinen en het bosch prijkten 45 standbeelden,
borstbeelden en zonnewijzers en 654 liggende ramen met ananas-
planten; de volière was met 290 stuks pluimgedierte als pauwen,
fazanten enz. bevolkt; jachten, koetsen, pramen enz. bevorderden
de aantrekkelijkheid van „Luxemburg"
Zeker wordt Pereira bedoeld, wanneer er op het laatst van
de 18de eeuw wordt gesproken 2) van „de rijke Portugees, die
een der prachtigste buitenplaatsen bij Maarssen bewoonde en
wiens vorstelijk rijtuig en zes kostbare Engelsche paarden bij
velen bewondering en wangunst wekten". Het einde der 18de
1)    Feestgeschrift bij de inhuldiging H. M. Koningin Willielmina. Amsterdam 1898.
2)    F. Nagtglas, „Voor Honderd Jaren, uit de Papieren van een Tijdgenoot".
Utrecht 1886. pag. 66.
-ocr page 45-
Héchal of Wetsrotlenkast uit het Jaar 1776, afkomstig uit .Luxemburg," van
Mozes da Costa Gomez de la Penha.
(Bezit Mr. J. Hamburger A.Dzn., waarn. Advocaat-Fiskaal
van de Zee- en Landmacht te Utrecht.)
-ocr page 46-
34
eeuw bracht den knak aan de gemeente. De Fransche tijd met
zijn nieuwe denkbeelden en verhoudingen deed vele Portugee-
sche joden als de Regentenolichargie rondom, tot verval geraken
en zoo verdwenen de Portugeesche Joden allengskens uit de
Vechtstreek.
Na 1830 begon de oude Portugeesche Synagoge zeer bouw-
vallig te worden en de enkele leden van de Gemeente, die nog
over waren, konden de benoodigde som voor de restauraiie
niet bijeenbrengen. Te vergeefs deed Mozes da Costa Qomez
de la Penha alle mogelijke moeite om van de Gedeputeerde
Stalen van Utrecht en van Parnassim te Amsterdam de benoodigde
sommen bijeen te krijgen, waarbij hij er op wees hoe meer dan ccn
eeuw de Synagoge der gemeente lief was, en het hard zoude
vallen het gebouw aan zijn oorspronkelijke bestemming te ont-
trekken. In 1836 overleed de heer da Costa Gomez de ia Penha
en met hem daalde de gemeente ten grave.
Parnassim der Portug. Israël. Hoofdsynagoge Amsterdam,
waarvan in 1835 •) Maarssen nog als „Portugeesche kerkgang"
deel uitmaakte, besloten, nadat zij den inventaris naar Amsterdam
hadden gebracht in 1839 tot publieke verkoop der Portugee.'^che
Synagoge te Maarssen. De Utrechtsche Courant van 6 en
11 Februari 1839 bevat de volgende advertentie:
Op Woensdag den 13 Febr. 1839 des voormiddags
elf ure, zal men in het logement Het zwarte Varken,
te Nieuw Maarsseveen publiek verkoopen
No 1 Tot afbraak Het Kerkgebouw der Ned
Portugeesch Israëlitische Gemeente te Maarssen,
met annexe woning en verdere getimmerten,
staande aldaar, aan de Breedslraat N " 2.
Het Erf, waarop dezelve gebouwen zijn staande,
benevens de daarbij behoorende Grond of Tuin,
groot 14 R. 41 E.
Men wilde voorkomen, dat het gebouw eene bestemming
zoude krijgen, onwaardig aan het doel waarvoor het eenmaal
had gediend, zoodat het met den grond gelijk gemaakt werd.
Thans prijken er het raadhuis en postkantoor der gemeente
Maarssen.
De enkele Portugeesche Joden van Maarssen bezochten nu
i) „Jaarboeken voor Israëlieten in Nederland". 's-Gravenliage, Jrg. 1835.
-ocr page 47-
35
voortaan de Hoogduitsche Synagoge aan den Diependaalschen
dijk, totdat ook zij in den loop der vorige eeuw verdwenen.
Droomend verhalen U die oude buitenverblijven aan de thans
zoo eenzame en stille Vecht van de glorie van het verleden
en van het bloeitijdperk der Portugeesche [oden in de Vechtstreek.
Utrecht.                                                    JAC. ZWARTS.
-ocr page 48-
De molenaar en zijn snoek,
In het laatst van het jaar 1659 werd door een van de
watermolens te Baambrugge een snoek opgemaien. Een zekere
Cors Hendriksen, die juist langs den molenvliet kwam vond den
visch en wilde dezen mee naar huis nemen. Doch de molenaar
Sijmen Jansen van Wassenaar, die bepaald ook een liefhebber
van visch was, kwam dadelijk naar buiten en beweerde, dat
hem de snoek toekwam, omdat hij de molenaar was.
Al spoedig ontstond hierover een hevige twist. Ds. Halma
schreef tenminste in de notulen van den kerkeraad, dat zij „in
woorden tsamen geraeckt zijnde, waren uytgeborsten in vuyle
scheltwoorden, jae oock handgemeen geworden". De woedende
molenaar sloeg Cors Hendriksen op het gezicht, maar moest
dit dadelijk met een nat pak bezuren, want een oogenblik later
lag hij in den molenvliet te spartelen, terwijl Cors met den snoek
naar huis ging.
Toen nu kort daarna Ds. Halma op huisbezoek kwam, klaagde
de molenaar zijn nood en het gevolg hiervan was, dat de twee
vechtersbazen voor den kerkeraad moesten verschijnen.
En nu geeft Ds. Halma in de notulen een aardig staaltje
van kerkelijke rechtspleging. Aardig, niet alleen omdat er uit
blijkt, dat de molenaar niet den schout maar den dominé te hulp
riep, maar vooral om de wijze waarop de kerkeraad dit zaakje
behandelde en de twee mannen met elkander verzoende.
Op den bepaalden tijd waren de molenaar en Cors Hendriksen
verschenen en stonden voor de kerkeraadskamer te wachten,
totdat zij binnen geroepen zouden worden.
De kerkeraad vond het raadzaam om de mannen eerst eens
ieder afzonderlijk te hooren. Men begon met den molenaar, die
zich beklaagde, dat Cors hem in den molenvliet gegooid had
en hem zelfs zijn muts achterna gesmeten had. Hij wilde echter
-ocr page 49-
37
alles vergeven, als hij slechts eene vergoeding voor den snoek
kreeg.
De molenaar moest nu buiten staan en Cors mocht binnen-
komen. Deze verhaalde de zaak natuurlijk op zijn manier: hij
was 't eerst aangevallen en de molenaar had hem „voor syn
aengesicht" geslagen, zoodat hij zich had moeten verdedigen om
den aanval af te weren.
Daar beide mannen alle schuld ontkenden, kon de kerkeraad
niet best opschieten, zoodat toen Cors weer buiten stond, besloten
werd om ze beiden nog eens te hooren en ze ernstig te vermanen
om de waarheid te zeggen. Doch ook bij dit tweede verhoor
bleven Symen en Cors hun onschuld volhouden. De molenaar
was echter bereid om de zaak bij te leggen en liet de beslissing
over aan den kerkeraad. Men sprak daarna nog eens met Cors
Hendriksen en het resultaat was, dat de verzoening tot stand
kwam.
Tot hiertoe had men met vriendelijke woorden getracht om
de mannen met elkander te verzoenen, maar toen men met een
zoet lijntje dit doel bereikt had volgde er eene geduchte straf-
predicatie. Zij werden ernstig vermaand om voortaan in oprechte
liefde als lidmaten met elkander te verkeeren en zich in het
vervolg van handtastelijkheden te onthouden. Waarna zij
beiden „bekenden haer misgrepen en leetwesen daerover te
hebben".
Daar de kerkeraad eenstemmig van oordeel was, dat Cors
Hendriksen zich onrechtmatig den snoek had toegeëigend, werd
hem bevolen om bij gelegenheid een goeden snoek voor den
molenaar te vangen!
Met deze Salomonische oplossing was de zaak uit de
wereld.
Baambrugge, Sept. 1920.                   J. G. TH. GREVENSTUK.
-ocr page 50-
VP'.
nhoud.
1.    Naamlijst van het bestuur, de leden, de donateurs
en begunstigers van het Genootschap ....  blz. v
2.    Jaarverslag van den Secretaris........    „ x
3.    Rekening van den Penningmeester......    „ Xlil
4.    Het feestelijk „Admiraal-zeilen" in de 17<ie Eeuw,
door Dr. J. A. Portengen.........    „       1
5.    Delijkkist van Weerestyn, door Mr. J. Hooft Graafland    „       8
6.    De molen van Mijnden, door W. Voogsgeerd . .   „     10
7.    Uit het verleden der Portugeesche Joden in de
Vechtstreek, door Jac. Zwarts.......    „     15
8.    De molenaar en zijn snoek, door J.G.Th. Grevenstuk   „     36