OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP

DRUKKERIJ H. J. SMITS
OUDE GRACHT 231 - UTRECHT

Verschillende medewerkers hebben ons door de toezending
hunner artilielen in staat gesteld dit tiende jaarboekje uit te
geven.

Zeer tot ons leedwezen konden eenige zeer uitgebreide
stukken ditmaal nog niet worden opgenomen. Andere artikelen
moesten worden ingekrompen.

De drukkosten gedoogen nog niet om het boekje zoo uit te
breiden, dat alles geplaatst kon worden.

De Redactie van het Jaarboekje:

J. G. Til. GREVENSTUK.
Dr. D. A. W. H. SLOET.
J. W. VERBURGT.
September 1922.

Mr. Dr. F. A. C. Graaf VAN LYNDEN VAN SANDENBURG,
Commissaris der Koningin te Utrecht.

J. W. VERBURGT, Leiden, Voorzitter.

J. G. Th. GREVENSTUK, Baambrugge, Secretaris.

D. DE ZWART Jr., Amsterdam, Penningmeester.

Dr. D. A. W. H. SLOET, Abcoude, Bibliothecaris.

]. D. BASTERT, Breukelen.

W. H. Koomans, Abcoude.

Dr. J. A. PORTENGEN, Vreeland.

Ankeveen:
Breukelen:

Loosdrecht:
Maarssen:

Mevr. H. W. J. SCHAAP�Van der Pek.

V. L. Baron VAN BOETZELAER.

M. ONNES VAN NYENRODE.

E. A. H. A. VAN DE VELDE.

Jhr. C. H. C. A. VAN SYPESTEYN.

Mr. W. B. WESTERMANN.

Mr. H. J. DOUDE VAN TROOSTWIJK.

Jhr. J. K. LAMPSINS VAN DEN VELDEN.

E. G. WENTINK.
KEES VALKENSTEIN.
L. SCHIETHART.

F. C. C. Baron VAN TUYLL VAN
SEROOSKERKEN.

Maarsseveen
Nieuwersluis:
Utrecht:

Vleuten:
Vreeland:
Zuilen:

Jhr. P. P. de Beaufort.

J. M. C. van Kempen.

Mevr. Roos Vlasman-Linge-

man.
W. W. E. Rosenk�tter.
Past. Dr. D. A. W. H. Sloet.
J. Trouw.
Joan Vis.

Luit. J. Th. H. van Weeren.
S. C. van der Werff.

M. G. H. Andriessen.

Th. J. Verrijn Stuart.

Mr. P. L. de Vries Feijens.

Mevr. H. W. J. Schaap-^van
der Pek,

Apeldoorn:
Kapelaan H. J. Hageman.

Mej. D. van Doorn.
J. G. Th. Grevenstuk.
Th. E. Grevenstuk.
Mej. Wilh. F. Grevenstuk.
C. P. de Groot.

C. F. Jonkhart.
T. van der Lee.
A. Schoenmaker.
E. W. Wijers.

Mevr. E. H. Rutgers van
Rozenburg�Baronesse
van Hardenbroek.

K. P. Maclaine Pont.

D. J. M. Bianchi.
Johan Bleeker.

V. L. Baron van Boetzelaer.

Mr. M. P. Th. a Th. van der

Hoop van Slochteren.
C. de Joncheere.

E. B. van Julsingha.

H. J. van 't Lindenhout.
C. W. Matthes.
Hans Matthes.
C. J. Naerebout.

M. Onnes van Nyenrode.

Deken P. W. A. Pieck.

Kapelaan W. M. A. van Rijn.

Mevr. S. A. de Snoo-Sillevis.

Mr. W. F. E. Spiering.

Mei. J. M. E. Willink van

Collen.
Mej. M. E. Willink v. Collen.

Mevr. J. M. Osieck-de Haan.

Mr. D. J. A. Baron van
Harinxma thoe Slooten.

Bureau der Rijkscommissie
voor de Monumenten.

Groningen:
Kapelaan F. J. Schoemaker.

Haarlem:
C. Maarschalk.

J. C. Brand.
C. L. Heek.
L. G. Kardoes.
J. C. Keg.
Kolonel E. Luden.
C. Metselaar.
P. A. Pijnappel.
Dr. M. Sch�nfeld.
O. Streutgers.

Kockengen:
Pastoor J. J. Swildens.

Ds. J. van Bruggen.
J. Warmolts.

Mevr. W. M. Terpstra-
Reerink.

Leiden:
J. W. Verburgt.

J. H. C. van Reenen Jr.

N. W. Baron van Till.

E. A. H. A. van de Velde.

Pastoor B. J. Brouwer.
Ir. E. Middelberg.
Mevr. de Wed. G. A. A.
Middelberg-Hallmann.

Prof. Dr. K. H. Bouman.
C. J. Hacke van Mijnden.
Ihr. 0. J- van Swinderen.
�hr. C. H. C. A. v. Sypesteyn.
W. Voogsgeerd.

Pastoor Dr. Alph. Ari�ns.
P. Broeksmit.
R. H. Driessen,

J. M. de Muinck Keizer.

Dr. A. R. van Linge.

C. W. E. V. Voorst, v. Beest.

.1. P. van Voorst van Beest.

Mr. W. B. Westermann.

.1. P. de Keizer.
Willem van Leusden.
Frans Smithuysen.
H. Schoenmaker Ezn.

Dr. J. J. F. Steijling.
J.L. Krom Hzn.

Mijdrecht:
Pastoor J. Heerschop.

Nederhorst-den-Berg:

Mevr. C. A. Pos�Kofoed.
Mej. J. W. H. Spruit.

Mr. E. van Beusekom.

Mr. H. J. Doude v. Troost-
wijk.

A. Baron de Girard de Mielet
van Coehoorn.

Mr. U. H. van Notten.

Th. E. B. Houders.
M. H. Ladd�.
J. L. Thielking.

Renkum:
Kapelaan A. van Hofslot.

Bibliotheek der gemeente
Rotterdam.

,1. B. P. Biegelaar.

Pastoor L. J. v. d. Heijden.

Ihr. C. H. Hooft Graafland.

Mr. J. Hooft Graafland.

Jhr. J. K. Lampsins v. d.

Velden.
Jan van der Lip.
thr. L. Quarles van Ufford.
Prof. Dr. F. Roels.

E. P. W. van Schaik.

Mr. W. C. Schuylenburg.
P. J. G. Verburgt.
E. G. Wentink.

Vleuten:
Kees Valkenstein.

W. H. M. Brouwer Ancher.

G. H. Hooft van Vreeland.

Dr. J. A. Portengen.

Weesp:
W. A. van Dockum.

F. C. C. Baron van Tuyll
van Serooskerken.

Zwolle:
Dr. G. A. B. Fijn van Draat.

W eesverkarspel.
]. C. F. Bletz.

Zuilen:
J. Jonker Gzn.

Amsterdam:
Mr. R. H. Erdmann.

Hilversum:
�De Gooi- en Eemlander'

Mevr. H. C. v. Weeren-

Moinat.
D. van Teeseling.

S. Breuninghoff.
A. Briffioen.
.1. H. M. Janse.
Ds. C. J. H. Verweijs.

Kortenhoe f:
J. C. Koops.

's-Gravenhage:
Mej. Dr. A. J. Portengen.

F. D. Wattjes te Abcoude.

Op den 28sten Juni 1921 werd in het hotel �de Kampioen" te
Nieuwersluis de negende algemeene vergadering gehouden.

Nadat de secretaris verslag over het afgeloopen jaar had
uitgebracht werd de rekening van den penningmeester nage-
zien en accoord bevonden.

Na eenige discussie werd besloten eene excursie te houden
naar Amersfoort en werd hiervoor eene commissie benoemd,
bestaande uit de heeren van de Velde, J. D. Bastert, van der
Lip en Lampsins van den Velden. In de plaats van den heer
Ader, die wegens vertrek uit de Vechtstreek als bestuurshd be-
dankt had, werd gekozen de heer E. A. H. A. van de Velde,
burgemeester van Loenen, die deze benoeming aannam.

Het bestuur werd vervolgens gemachtigd tot het uitgeven van
't jaarboekje en op voorstel van den heer Schaap werd besloten
het volgend jaar � 1.� toeslag op de contributie te heffen, ten
einde sommige uitgaven te kunnen doen, die het onderzoek in
archieven en andere nasporingen kunnen bevorderen.

Ten slotte hield de heer Schaap, die van wege ons genoot-
schap zitting heeft in de commissie voor de restauratie van de
Ilerv. kerk te Kortenhoef, eene interessante causerie over dit
kerkgebouw, die door de aanwezigen met groote belangstelling
werd gevolgd.

Op Donderdag 28 Juli had de excursie naar Amersfoort
plaats. De deelnemers verzamelden zich op het Stationsplein,
waarna de heer W. Croockewit W.Azn., conservator van het
Museum Flehite, de leiding van het gezelschap onvermoeid en
met veel toewijding op zich nam. Alle bezienswaardigheden
van de oude, merkwaardige stad werden bezocht. Het Museum
van Flehite, de St. Joriskerk, het gasthuis, het weeshuis, oude
poorten en de talrijke mooie oude huizen, waaraan Amersfoort
zoo rijk is, werden met groote belangstelling bezichtigd.

Door Graaf en Gravin van Randwijck werd aan het gezel-
schap een thee aangeboden en de ontvangst in de gastvrije
burgemeesterswoning werd door de deelnemers hoogelijk ge-
waardeerd.

Hoogst voldaan over den tocht keerden de deelnemers huis-
waarts.

Door den heer Felix Driessen, Directeur van de Leidschc
Katoen-Maatschappij werd den lOden Februari in �het State-
wapen" te Breukelen een voordracht gehouden over chitsen
papieren en de katoendrukkerij, die vroeger ook in eenige fa-
brieken in deze omstreken werd uitgeoefend. Vlot spreker en
de materie volkomen meester, wist de heer Driessen zijn ge-
hoor van het begin tot het eind te boeien. De aanwezigen wer-
den bovendien nog aangenaam verrast toen zij een mooie proe-
ve van katoendrukkerij als herinnering ontvingen.

De heer Driessen heeft �Niftarlake" door zijne interessante
voordracht bijzonder aan zich verplicht.

Den 30sten Maart hield de secretaris voor een talrijk gehoor
in het Patronaatsgebouw te Abcoude eene lezing over den inval
der Pruisen in de Vechtstreek in het jaar 1787.

Deze lezing werd door een groot aantal lichtbeelden opge-
luisterd.

Het jaarboekje verscheen als gewoonlijk aan het einde van
het jaar en vond weder veel waardeering.

De aandacht van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg
werd gevestigd op:

1. de schennis van het deurkozijn der Herv. kerk te Ne-
derhorst-den-Berg.

2. den toestand van den toren te Kortenhoef, die een spoe-
dige reparatie noodzakelijk maakte en

3. het scheuren van de muren van de Herv. kerk te ter Aa.
De heer secretaris van het bureau deelde daarna mede, dat

de kerkvoogdij van ter Aa tot nog toe de herste�ing uit eigen
middelen bekostigde, doch dat een Rijkssubsidie is aange-
vraagd, waarvoor men zal trachten een post op de begrooting
van het volgend jaar te brengen, en dat de restauratie van den
toren te Kortenhoef thans voortgang heeft.

Nog dient vermeld, dat uit Hilversum het verzoek kwam
om in Gooiland een onderafdeeling van Niftarlake op te rich-
ten, omdat daar velen gevonden worden, die voor oudheid-
kunde voelen, maar geen neiging toonen om met elkaar een
vereeniging voor het Gooi op te richten.

Het Dag. Bestuur meende echter hiertoe niet te moeten

overgaan, maar gaf in overweging om in eenigszins groeten
getale als lid toe te treden, waarna in Gooiland ook bestuurs-
leden benoemd konden worden.

Voor het eerst in het tienjarig bestaan van �Niftarlake" is het
aantal leden niet gestegen, maar iets achteruit gegaan. Wan-
neer wij een blik slaan op den groei van �Niftarlake" in de tien
afgeloopcn jaren, dan is de hoop gewettigd, dat dit slechts een
tijdelijk verschijnsel is geweest.

Met de beste wenschen voor den bloei van ons genootschap
wordt dit verslag besloten.

De Secretaris,
Baambrugge, 13 Juni 1922. J. G. Th. GREVENSTUK.

STAAT VAN ONTVANGSTEN EN UITGAVEN OVER HET 10»^ GENOOTSCHAPJAAR 1921

ONTVANGSTEN.
Contributie:

182 Leden .................. f 457.50

3 Donateurs .................. � 20.�

19 Begunstigers .............. � 19.�

----------� 496.50

Opbrengst verkochte jaarboekjes........ � 8.�

Bijdrage deelnemers ................ � 66.�

Nadeelig Saldo op heden................ � 3.46

Nadeelig saldo vorig jaar ....... ___ f 53.01^'

Jaarboekje 1920 .................... � 388.80>^>

Excursie Amersfoort ................ � 60.75

Diversen............................ � 71.39

D. DE ZWART Jr.
Penningmeester.

31 December 1921.

stad en Lande van Gooiland
en de Erfgooiers.

Voorzitter van het Bestuur,

In korte trekken zij gegeven een schets van den oorsprong
en de ontwikkeling van Stad en Lande van Gooiland en der
Erfgooiersbelangen.

De Friezen, welke vanaf de vijfde eeuw na Christus hun ge-
bied hadden tusschen Wezer en Schelde, overheerschten ook
vrij zeker het Gooi, hoewel de eigenlijke bevolking van Sak-
sischen oorsprong was. Den naam �Laer" voor het huidige dorp
Laren, vinden wij alleen in Saksische streken terug, zoo ook
den Brink en den Eng of Neng, welke ieder Gooisch dorp rijk
is. Ook andere plaatsnamen, zooals die vroeger geschreven
werden, geven tot deze veronderstelling aanleiding, terwijl de
uitdrukking �Gemeene waerschap", welke wij straks in een
charter van 1404 terugvinden, eveneens op Saksischen oor-
sprong duidt. Toch bleef de vermenging met en de waarschijn-
lijke overheersching van de Friezen niet zonder invloed.

Het Friesche recht op het grondbezit, het marken- en erf-
recht, gold in deze landstreek; wellicht is ook de zelfbewuste
vrijheidszin, welke den Erfgooier eigen is, oorspronkelijk uit
de vermenging met het Friesche ras ontstaan.

Als getuigen van den Frieschen invloed vindt men de uit-
drukkingen, �schaar", �schaarbrief", �maatland" e.d. in het
Gooi nog heden terug.

Het tegenwoordige Gooi, het eerst als �Naardinclant" be-
kend, strekte zich toenmaals verder uit dan thans; een deel
van Eemnes, de Vuursche, een gedeelte van Loosdrecht, Kor-
tenhoef. Ankeveen, de streek van Muiderberg, om niet van
's-Graveland te spreken, behoorden er toe.

Dit Naardinclant ontleende zijn naam aan het stedeke Naar-
den, niet te verwarren met de thans bestaande vestingstad van
dien naam. Het was gelegen nabij en Noordwaarts van het te-
genwoordige Oud-Naarden, ten Oosten van Valkeveen. Dit
stadje moet gesticht � of wel tot bevestigde plaats verheven
zijn � door of onder de regeering van Keizer Otto I, dus na
936 en in elk geval v��r 968. Het heeft bestaan tot den 15en
Mei 1350, toen het des nachts door de Stichtschen overvallen
en verwoest is.

In de plaats van de verwoeste stad werd, op gunstiger plek,
een nieuwe veste gebouwd, en verrees aldus het Naarden, dat
wij thans kennen. Alleen de naam der hofstede Oud-Naarden en
de legende, dat men op Kerstnacht, aldaar aan het strand
staande, de Kerstklokken in zee hoort luiden, herinneren nog
aan de verdwenen stad.

Langzamerhand hadden zich ook in het Gooi groepen van
woningen gevormd, welke tot kleine buurtschappen aangroei-
den; als de oudste kennen wij Laren en Huizen, later volgden
Blaricum en Hooge en Lage Bussum.

De stad was de hoofdstad van de ondergouw Naardinclant,
welke weder een deel vormde van de gouw Huttinghoa.

Wij zijn thans genaderd tot het jaar waarin, voor het eerst,
Naerdinclant in een charter niet alleen genoemd wordt, doch
een hoogst belangrijke plaats inneemt; namelijk het charter van
29 Juni 968, waarbij Keizer Otto I de gift van Naardinclant aan
het klooster te Elten bevestigt en dat beslissend was voor de
geheele landstreek.

Er leefde in die dagen zekere Graaf Wichman, een getrouw
leenman des Keizers. Hij bezat twee dochters, Luitgardis en
Adela en had groote uitgestrektheden land in eigendom en in
leen van den Keizer.

Graaf Wichman bouwde ten bate van Luitgardis een convent
te Elten, op den Elterberg, waar zij als overste de leiding voer-

de. Onder de vele goederen, waarmede Graaf Wichman dit
klooster, onder bevestiging des Keizers, begiftigde, behoorde
ook Naardinclant met alles wat hij daar in eigendom had, als:
slaven, gebouwen, landen, weiden, beemden, bosschen, water-
gangen en inkomsten. Aldus ging het Gooi over in handen der
abdij van Elten, staande onder het patronaat van den HeiHgen
Vitus, welke dientengevolge ook de Schutspatroon van het
Gooi werd.

De Abdij te ELTEN, naar Jan de Beijer, 1720.

Welken invloed heeft dit op deze landstreek gehad?

Het valt uit de stukken niet op te maken, doch men mag
aannemen, dat die invloed van kerstenenden en van bescha-
venden aard is geweest, doch ook dat die, waar de kerk, vooral
ten tijde der Kruistochten, de vrijheid der lijfeigenen en keur-
medigen bevorderde, van groote uitwerking is geweest op den

geest tot zelfstandigheid en vrijheidszin, welke immer den Erf-
gooier heeft gekenmerkt.

Hoe het bestier over Naardinclant is uitgeoefend, is ons tot
heden een gesloten boek. Gegevens daaromtrent waren wel-
licht in het klooster te Elten aanwezig. Zeker is het, dat het
kloosterarchief nog in het begin der 19e eeuw vele stukken
bevatte omtrent dat bestuur. Kort daarna echter werd dat
klooster opgeheven en zijn tot heden die stukken ondanks
daartoe gedane pogingen ons onbekend gebleven.

Een grooten stap voorwaarts doende komen wij tot het tijd-
perk van Graaf Floris V.

Naar het schijnt, ondervonden de abdissen van Elten bezwa-
ren in het voeren harer heerschappij over Naardinclant en kwa-
men o.m. moeilijkheden voor met de Heeren van Amstel, die
zich rechten aanmatigden en voor zichzelf aanspraak op het
Gooi maakten. De, voor dien tijd, groote afstand tusschen Elten
en het Gooi zal daartoe het zijne hebben bijgedragen.

Toen in 1280 Graaf Floris met de Stichtschen het kasteel
Vredelant belegerde en Giselbertus van Amstelle door den
Graaf verslagen en gevangen genomen werd, bood zich de ge-
legenheid aan, ook het lot van Naardinclant te regelen. Als
gevolg van te Vredelant gevoerde onderhandelingen droeg de
abdisse van Elten, Gydelendis genaamd, met toestemming van
haar convent, op den 6en Mei bij plechtige oorkonde alle hare
rechten op Naardinclant over aan den Graaf; uitgezonderd
werden de inkomsten en renten der kanunniken en de bezit-
tingen aan hare vazallen in leen toegekend, behalve voor zoover
het goederen van Gijsbrecht van Amstel betrof.

De Graaf aanvaardde deze overdracht op den 13en Mei en
beloofde haar daartegenover een jaarlijksche rente aan de Ab-
disse van 25 Utrechtsche ponden te betalen.

Zoo was dan deze landstreek gekomen aan de Graven van
Holland, om onder hunne heerschappij en die hunner opvolgers
te blijven tot op den huldigen dag.

Het is voor het goed begrip der verdere geschiedenis van
het Gooi van belang, indachtig te zijn, dat aan die heerschappij
gepaard-ging het eigendomsrecht op den bodem met alles wat
daartoe behoorde, op enkele uitzonderingen na.

Na dit jaar 1280 houdt de bemoeienis der abdis van Elten
als landsvrouwe van Naardinclant op; hare rechten tot heffing
van thinsen en van de koptiende met welke zij, de Heeren
van Nyenrode als Hrfmaarschalken van Naardinclant beleend
had, evenals haar patronaatsrecht op kerkelijk gebied, bleven
tot in latere eeuwen bewaard.

Was er in den beginne nog geen sprake van bepaalde dor-
pen, langzamerhand ontstonden de meer zelfstandige parochi�n;
Hilversum, dat reeds een kapel bezat, scheidde zich van Laren
af en verkreeg in 1417 een parochiale kerk. Hetzelfde was reeds
in 1400 te Blaricum en in 1409 te Huizen geschied. De toevloed
van bevolking uit, door uitbreiding der Zuiderzee, verloren ge-
bied, de ontginning der venen en de ontwikkeling van den
landbouw hebben daarop voorzeker grooten invloed gehad.

Na de overdracht door de abdis van Elten aan Graaf Floris
verdwijnt, behalve in stukken van het klooster afkomstig, de
naam Naardinclant, om voor dien van Gooiland plaats te maken.

De oorsprong van dezen naam ligt in het duister, waarschijn-
lijk is hij aan het woord �Gouw" ontleend, immers Naardinclant
was een ondergouw van Huttinghoa. In dat geval is de naam
een soort pleonasme en is de huidige spraakwijze, welke veelal
enkel van het �Gooi" spreekt, een meer juiste.

De toestand der Gooiers was in den loop der tijden geworden
die van vrije mannen, wellicht als gevolg van hunne onderhoo-
righeid aan de Abdij van Elten; zeker is het, dat zij reeds lang
voordat de schrifturen daarvan gewagen, het recht van grond-
gebruik, van boschhouwing, gezamenlijke beweiding, van eigen
huis en tot het dragen van wapenen bezaten. Dit alles wijst, in
het licht dier tijden, op den vrijdom van den Gooyer, die echter
door thins en koptiendbetaling en door verplichten krijgsdienst
het gezag van zijn heer erkende.

Uit die dagen is tot ons gekomen het eerste charter, waaruit
later Stad en Lande van Gooiland is ontstaan.

�Wij gemene waerscip slands van goijlant doen kond alle
�luden dat wij mitten goeden luden van Nairden een voirwairde
�ende een ouerdrachte gemaeckt hebben bij wille ende consent
�van onsen lieven ende genadigen here hertoge Aelbrecht van
�beijeren Graue van henegouen ende van hollant. In suiker

�manieren als hier na gescreven staet.

�Inden eersten soa sijnt voirwairden dat die meente die wij te
�gader legghende hebben op goijlant ongedeijlt sall bliven tot
�ewigen dagen".

De tekst van dezen eersten zoogenaamden �schaarbrief"
blijve verder onvermeld, doch zij kortelings medegedeeld dat zij,
op dezen Sint Pauwels dach conversi van het jaar 1404, overeen-
kwamen de gezamenlijke beweiding, scharing genaamd, volgens
geschreven vaste regelen en onder toezicht van daartoe door
Naarden, Laren en Huizen aangestelde schaarmeesters, uit te
oefenen.

Uit een confirmatie van deze overeenkomst op denzelfden
dag te 's-Gravenhage door Hertog Aelbrecht van Beyeren ge-
geven, blijkt, dat daaraan strijd en rechtstwisten zijn vooraf-
gegaan, welke op dien dag zijn beslecht en geregeld, doch wat
van veel grooter belang is, deze confirmatie bevestigt de rech-
ten der Erfgooiers en vormt, van den landsheer komende, den
eersten titel dezer rechten en privilegi�n. Deze beide stukken
vormen aldus den eersten grondslag van alle regelingen der
rechten van de Erfgooiers, tot op den huldigen dag.

Daarbij rijst de vraag, wie waren deze Erfgooiers en welke
waren hunne rechten?

Voor zoover kan worden nagegaan en zooals ook het optre-
den van de �Gemene Waarschap", dat is de vertegenwoordi-
ging van het geheele volk, aantoont, was de gansche toenmahg
inheemsche bevolking, die aan zekere eischen voldeed, gerech-
tigd en is zulks gebleven, totdat in latere tijden de toevloed
van uitheemsche bewoners een scheiding vormde tuschen hen,
die blijkens erfopvolging in dit gewest, van ouder tot ouder,
thuis behoorden (waaruit ook de naam Erfgooier ontstond) en
hen, die zich later in het Gooi metterwoon hadden gevestigd.
Wat hun rechten betreft, zoo leert ons het proces, in 1474 voor
den Hoogen Raad van Mechelen gevoerd, dat zij aanvoerden
�van alle oude herkomen toe en zoo langen tijd dat geen me-
�morie ter contrarie was, sinds de tijd dat het land van Gooi-
�land met volk bezet en bewoond is geweest, te hebben genoten
�en rustiglijk en vredelijk gebruikt, de gemeente van Gooiland
�en de daarin gelegen beemden, weiden, venen, moerassen.

�bosschen, heiden en waranden".

Aldus een z��r uitgebreid recht op het gebruik van den grond
en al wat daarin of daarop voorkwam, doch waarbij niet alleen
de landsheerlijke rechten, doch ook het privaatrechtelijk eigen-
dom van den bodem aan den Graaf, als opvolger der abdissen
van Elten, verbleef.

Volgens Gratama, die als Voorzitter der Staatscommissie
voor de Erfgooierswet, een zeer bijzondere studie van den
rechtstoestand heeft gemaakt, heeft men hier te doen met een
�Grundherrliche Marke", waarbij de meente, de �AUmende"
de economische basis der eenheid is, en deze blijft, ook na de
splitsing van het land in kerkdorpen, bestaan. Weliswaar gaat
het bouwland, de Engen rondom de verschillende dorpen, lang-
zamerhand in particulier bezit over, doch de �Ghemeente van
Goylant", dat wil zeggen de weiden en heiden benevens het
Goyerbosch, blijft als marke-eenheid bestaan. Gerechtigd zijn
zij, die een woning en bouwland bezitten en uit dien hoofde be-
hoefte hebben aan genot der gemeenschappelijke weiden enz.

Aan hen, die niet geheel aan deze eischen voldoen, wordt
toch eenig genot gegund, als het hakken van plaggen, het ste-
ken van turf, het weiden van eenige schapen op de heiden enz.;
maar de volle gerechtigheid blijft aan het bezit van woning en
arbeidelijk land verbonden. Duidelijk blijkt dit uit het Privilegie
van Jan van Beyeren als Heer van Gooiland 25 Maart 1407 ge-
geven, waarbij hij bepaalt, dat niemand de Gooische Gemeente
gebruiken zal, die niet landwinninge gedaan heeft als van ouds
costunielic is. De genoemde gerechtigheid is eene gezamende-
handsche, d.w.z. blijft aan hen, die op bedoelden grond in een
v/oning te zamen wonen, dus aan de leden van het gezin, zoo-
lang het daar woont. Een weduwe, die in den boedel (in deze
�de weer" genaamd) blijft, en zelfs een weeskind, in dat geval
verkeerende, behoudt het genot der rechten.

Spreekt de schaarbrief van 1404 van de Gemeene Waer-
schap, die van 1442 vermeldt als onderteekenaren: de Burge-
meesters, Schepenen en Raede van Naarden, mitsgaders de
Buurnieesters der vier toenmalige Gooische dorpen: Laren,
Huizen, Hilversum en Blaricum. Daaruit blijkt, dat de verte-
genwoordiging der Erfgooiers is overgegaan in handen van wat
wij thans de Gemeentebesturen zouden noemen, en dat dit ge-

zamenlijk bestuur, dat vanaf 1629 den naam van Vergadering
van Stad en Lande van Gooiland verkrijgt, ruime regelings-
bevoegdheid omtrent de uitoefening der rechten van de Erf-
gooiers bezat.

Doch al kwamen, tot kort geleden, in latere eeuwen officieele
vergaderingen der Erfgooiers niet dikwijls meer voor, toch
raadpleegden vroeger meermalen de afgevaardigden naar de
vergadering van Stad en Lande de belanghebbenden. Zoo lezen
wij in den schaarbrief van L568, dat het stads- en de dorpsbe-
sturen die overeenkomst aangaan: �met rijpe deliberatie van
dengeenen die hierover geroepen behoorden te wesen en bij
haarlieder expres consent" � eerst in veel later tijden heeft
men deze raadpleging der belanghebbenden geheel nagelaten
� totdat de Wet daarin verandering bracht.

Een opsomming der verschillende schaarbrieven met hunne
data en bepalingen ware vermoeiend, alle zijn er op gericht,
regelen voor de beweiding en voor het gebruik van de gemeene
landen te stellen. Op een paar punten sleclits zij de aandacht
gevestigd. In den schaarbrief van 1442 wordt de uitoefening
der rechten beperkt tot hen, die te Naarden of in de dorpen
�geseten", d.w.z. voor goed gevestigd zijn en aldaar �veltslag
mogten doen", m.a.w. arbeidelijk land bezitten en aldus voldoen
aan de bepahngen van evengenoemd, door Gooiland gevraagd,
Privilegie van Jan van Beyeren. Het behoeft geen betoog, dat
deze en latere beperkingen in het getal der gerechtigden, in
nauw verband stonden tot de uitbreiding der bevolking, vooral
ook door inwoning van vele Stichtschen, tegen wie de Gooiers,
wellicht mede uit dien hoofde, tot in de latere tijden een merk-
baren afkeer hebben gehad. Ook de poorters van Naarden be-
zaten op grond van dit enkel poorterschap geen rechten als
Erf gooier; dit blijkt bovendien uit de gifte van schaarrecht
door de Regeering van Naarden aan de Zusteren van 't Con-
vent in 1417 gedaan, welke gift geheel naast en afzonderlijk
staat van die van het poorterschap. In de tweede plaats blijkt
uit de schaarbrieven, dat het een aange�rfd recht betrof, een
recht van vader op zoon afdalende, zooals het van ouds was en
nog heden ten dage gebleven is. Dit erfelijk recht is door nie-
mand minder erkend dan door Hugo de Groot, die in zijn In-
leiding tot de Hollandsche rechtsgeleerdheid, (pl.m. 1620)

schrijft: �De Goy�rs hebben erfehjk bruyk (en sulx een bruyk
�dat liun van hunne Gooysche voorouderen is opgekomen) van
,.'t Goyerbosch, waartoe behoort regt van scharing op Meente-
�landen".



	JAARBOEKJE

				VAN HET

OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP �NIFTARLAKE" 1922

		DRUKKERIJ H. J. SMITS OUDE GRACHT 231 - UTRECHT

			jZ�>O0'^O



			24

	Utrecht, omstreeks het jaar 700 op de plaats van het verwoeste kerkje, in het op de Denen heroverde Wiltenburg, eene kerk stichtte ter eere van St. Maarten ')� 't Is ook bekend, dat hij een later te Utrecht gekomen pries- ter Winfried (evenals Willebrordus een Angelsaks) tot zijn op- volger begeerde. Deze Winfried, wiens naam later door den Paus in Boni- facius werd veranderd en die aan het Frankische hof zeer ge- zien was, is de bekende Apostel der Friezen, die in 754 of 755 bij Dokkum met 52 zijner volgelingen werd vermoord. Onder die volgelingen waren behalve zijn mede-bisschop Eobanus, die soms zijn coadjutor wordt genoemd, ook drie priesters: Wintrung, Adelbert en Walter'"').

		De Kanunniken van Utrecht lialen het lijk van Bonifacius. Naar eene Kopergravure van Jacobus Matham.

^) Hij quam t' Utrecht, Dat Wiltenburcli hiet te voren. (Rym Kro- niek Melis Stoke.) ^) Bij de Bollandisten: S. Walterus, 755 Martelaar met S. Bonifa- cius te Dokkum. Vgl: J. J. Graaf, Ned. Doopnamen.



		*L. S.* Verschillende medewerkers hebben ons door de toezending hunner artilielen in staat gesteld dit tiende jaarboekje uit te geven. Zeer tot ons leedwezen konden eenige zeer uitgebreide stukken ditmaal nog niet worden opgenomen. Andere artikelen moesten worden ingekrompen. De drukkosten gedoogen nog niet om het boekje zoo uit te breiden, dat alles geplaatst kon worden. De Redactie van het Jaarboekje: J. G. Til. GREVENSTUK. Dr. D. A. W. H. SLOET. J. W. VERBURGT. September 1922.



	LEDEN.

Abcoude: Jhr. P. P. de Beaufort. J. de Bruijn. Joh. Gebhard. H. Hamerslag. J. M. C. van Kempen. W. H. Koomans. Th. Moinat. Jos. Niemer. W. F. Pape. Joh. Rentinck. J. F. G. Rincker. Mevr. Roos Vlasman-Linge- man. W. W. E. Rosenk�tter. Past. Dr. D. A. W. H. Sloet. J. Trouw. Joan Vis. Luit. J. Th. H. van Weeren. S. C. van der Werff. Amsterdam: Dr. L. Alma. M. G. H. Andriessen. J. A, Boom. Ernst Groenevelt. Dr. M. van Haaften. P. Jansen Hzn. L. P. G. Kerkhoff. H. L. Klein. Dr. C. de Rooij. Th. J. Verrijn Stuart. J. Vriesendorp. Mr. P. L. de Vries Feijens. L. A. Weinrich. D. de Zwart Jr. Ankeveen: P. J. Eijma. E. R. D. Schaap. Mevr. H. W. J. Schaap-^van der Pek,		Apeldoorn: Kapelaan H. J. Hageman. Baambrugge: Mej. D. van Doorn. J. G. Th. Grevenstuk. Th. E. Grevenstuk. Mej. Wilh. F. Grevenstuk. C. P. de Groot. C. F. Jonkhart. T. van der Lee. A. Schoenmaker. E. W. Wijers. Baarn: Mevr. E. H. Rutgers van Rozenburg�Baronesse van Hardenbroek. P. E. Tegelberg. Bilthoven: D. R. Buma. K. P. Maclaine Pont. Breukelen: J. D. Bastert. D. J. M. Bianchi. Johan Bleeker. V. L. Baron van Boetzelaer. A. H. Colenbrander. C. G. Hoekstra. G. C. Hoekstra. Mr. M. P. Th. a Th. van der Hoop van Slochteren. C. de Joncheere. E. B. van Julsingha. H. J. van 't Lindenhout. C. W. Matthes. Hans Matthes. C. J. Naerebout.



	VII

M. Onnes van Nyenrode. Deken P. W. A. Pieck. Kapelaan W. M. A. van Rijn. Ph. J. Schippers. Dr. K. de Snoo. Mevr. S. A. de Snoo-Sillevis. Mr. W. F. E. Spiering. B. G. P. Verbiest. C. de Vries. Mei. J. M. E. Willink van Collen. Mej. M. E. Willink v. Collen. Bussum: Jan de Grijs. A. A. Kok. Joh. Osieok. Mevr. J. M. Osieck-de Haan. 's-Graveland. Mr. D. J. A. Baron van Harinxma thoe Slooten. 's-Gravenhage. Bureau der Rijkscommissie voor de Monumenten. Groningen: Kapelaan F. J. Schoemaker. Haarlem: C. Maarschalk. Hilversum: J. C. Brand. C. L. Heek. L. G. Kardoes. J. C. Keg. Kolonel E. Luden. C. Metselaar. P. A. Pijnappel. Dr. M. Sch�nfeld. O. Streutgers. Kockengen: Pastoor J. J. Swildens.		Kortenhoe f: Ds. J. van Bruggen. J. Warmolts. Krommenie: P. van Walbeek. Laren: Mevr. W. M. Terpstra- Reerink. Leiden: J. W. Verburgt. Loenen: N. Bastert. G. J. Dokkum. G. Fikkert. J. van Holthoon. H. Hissink. I. A. Lantsheer. Mr. H. P. Loggere. L. L. Posthuma. J. H. C. van Reenen Jr. J. Roozenschoon. N. W. Baron van Till. E. A. H. A. van de Velde. Loenersloot: Pastoor B. J. Brouwer. Ir. E. Middelberg. Mevr. de Wed. G. A. A. Middelberg-Hallmann. Loosdrecht: Prof. Dr. K. H. Bouman. C. J. Hacke van Mijnden. Ihr. 0. J- van Swinderen. �hr. C. H. C. A. v. Sypesteyn. W. Voogsgeerd. Maarssen: Pastoor Dr. Alph. Ari�ns. P. Broeksmit. R. H. Driessen,



	VIII

F. J. de Freytag. A, M. Hartog. L. G. James. - E. A. Ie Jolle. J. M. de Muinck Keizer. Mr. W. H. Kohier. Dr. A. R. van Linge. A. T. Plomp. Mei. J. K. Plomp. Ds. M. J. Sanders. J. B. Scheuer. C. W. E. V. Voorst, v. Beest. .1. P. van Voorst van Beest. C. E. WolH. Mr. W. B. Westermann. Maarsseveen: .1. P. de Keizer. Willem van Leusden. Frans Smithuysen. H. Schoenmaker Ezn. Maartensdijk: Dr. J. J. F. Steijling. J.L. Krom Hzn. Mijdrecht: Pastoor J. Heerschop. Nederhorst-den-Berg: Mevr. C. A. Pos�Kofoed. Mej. J. W. H. Spruit. > Nieuw er sluis: Mr. E. van Beusekom. Mr. H. J. Doude v. Troost- wijk. A. Baron de Girard de Mielet van Coehoorn. Mr. U. H. van Notten. Nigtevecht: Th. E. B. Houders. M. H. Ladd�. J. L. Thielking.
		Renkum: Kapelaan A. van Hofslot. Rhenen: J. Houtman. Dr. F. C. Wieder. Rotterdam: Bibliotheek der gemeente Rotterdam. Utrecht: D. P. Becker. ,1. B. P. Biegelaar. Dr. C. Broeksmit. Mr. A. de Bussy. Pastoor L. J. v. d. Heijden. Ihr. C. H. Hooft Graafland. Mr. J. Hooft Graafland. O. Jonker. Jhr. J. K. Lampsins v. d. Velden. Jan van der Lip. thr. L. Quarles van Ufford. Prof. Dr. F. Roels. E. P. W. van Schaik. Mr. W. C. Schuylenburg. P. J. G. Verburgt. E. G. Wentink. Vleuten: Kees Valkenstein. Vreeland: Ds. H. Th. Barbas. C. Blatt. H. N. Blatt. P. J. C. Blatt. W. H. M. Brouwer Ancher. G. H. Hooft van Vreeland. C. A. Lion Cachet. Dr. J. A. Portengen. L. Schiethart. Weesp: W. A. van Dockum.



			Tiende Jaarverslag.

		Op den 28sten Juni 1921 werd in het hotel �de Kampioen" te Nieuwersluis de negende algemeene vergadering gehouden. Nadat de secretaris verslag over het afgeloopen jaar had uitgebracht werd de rekening van den penningmeester nage- zien en accoord bevonden. Na eenige discussie werd besloten eene excursie te houden naar Amersfoort en werd hiervoor eene commissie benoemd, bestaande uit de heeren van de Velde, J. D. Bastert, van der Lip en Lampsins van den Velden. In de plaats van den heer Ader, die wegens vertrek uit de Vechtstreek als bestuurshd be- dankt had, werd gekozen de heer E. A. H. A. van de Velde, burgemeester van Loenen, die deze benoeming aannam. Het bestuur werd vervolgens gemachtigd tot het uitgeven van 't jaarboekje en op voorstel van den heer Schaap werd besloten het volgend jaar � 1.� toeslag op de contributie te heffen, ten einde sommige uitgaven te kunnen doen, die het onderzoek in archieven en andere nasporingen kunnen bevorderen. Ten slotte hield de heer Schaap, die van wege ons genoot- schap zitting heeft in de commissie voor de restauratie van de Ilerv. kerk te Kortenhoef, eene interessante causerie over dit kerkgebouw, die door de aanwezigen met groote belangstelling werd gevolgd. Op Donderdag 28 Juli had de excursie naar Amersfoort plaats. De deelnemers verzamelden zich op het Stationsplein, waarna de heer W. Croockewit W.Azn., conservator van het Museum Flehite, de leiding van het gezelschap onvermoeid en met veel toewijding op zich nam. Alle bezienswaardigheden van de oude, merkwaardige stad werden bezocht. Het Museum van Flehite, de St. Joriskerk, het gasthuis, het weeshuis, oude poorten en de talrijke mooie oude huizen, waaraan Amersfoort zoo rijk is, werden met groote belangstelling bezichtigd. Door Graaf en Gravin van Randwijck werd aan het gezel- schap een thee aangeboden en de ontvangst in de gastvrije burgemeesterswoning werd door de deelnemers hoogelijk ge- waardeerd.



		XII Hoogst voldaan over den tocht keerden de deelnemers huis- waarts. Door den heer Felix Driessen, Directeur van de Leidschc Katoen-Maatschappij werd den lOden Februari in �het State- wapen" te Breukelen een voordracht gehouden over chitsen papieren en de katoendrukkerij, die vroeger ook in eenige fa- brieken in deze omstreken werd uitgeoefend. Vlot spreker en de materie volkomen meester, wist de heer Driessen zijn ge- hoor van het begin tot het eind te boeien. De aanwezigen wer- den bovendien nog aangenaam verrast toen zij een mooie proe- ve van katoendrukkerij als herinnering ontvingen. De heer Driessen heeft �Niftarlake" door zijne interessante voordracht bijzonder aan zich verplicht. Den 30sten Maart hield de secretaris voor een talrijk gehoor in het Patronaatsgebouw te Abcoude eene lezing over den inval der Pruisen in de Vechtstreek in het jaar 1787. Deze lezing werd door een groot aantal lichtbeelden opge- luisterd. Het jaarboekje verscheen als gewoonlijk aan het einde van het jaar en vond weder veel waardeering. De aandacht van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg werd gevestigd op: 1. de schennis van het deurkozijn der Herv. kerk te Ne- derhorst-den-Berg. 2. den toestand van den toren te Kortenhoef, die een spoe- dige reparatie noodzakelijk maakte en 3. het scheuren van de muren van de Herv. kerk te ter Aa. De heer secretaris van het bureau deelde daarna mede, dat de kerkvoogdij van ter Aa tot nog toe de herste�ing uit eigen middelen bekostigde, doch dat een Rijkssubsidie is aange- vraagd, waarvoor men zal trachten een post op de begrooting van het volgend jaar te brengen, en dat de restauratie van den toren te Kortenhoef thans voortgang heeft. Nog dient vermeld, dat uit Hilversum het verzoek kwam om in Gooiland een onderafdeeling van Niftarlake op te rich- ten, omdat daar velen gevonden worden, die voor oudheid- kunde voelen, maar geen neiging toonen om met elkaar een vereeniging voor het Gooi op te richten. Het Dag. Bestuur meende echter hiertoe niet te moeten



		XIII overgaan, maar gaf in overweging om in eenigszins groeten getale als lid toe te treden, waarna in Gooiland ook bestuurs- leden benoemd konden worden. Voor het eerst in het tienjarig bestaan van �Niftarlake" is het aantal leden niet gestegen, maar iets achteruit gegaan. Wan- neer wij een blik slaan op den groei van �Niftarlake" in de tien afgeloopcn jaren, dan is de hoop gewettigd, dat dit slechts een tijdelijk verschijnsel is geweest. Met de beste wenschen voor den bloei van ons genootschap wordt dit verslag besloten. De Secretaris, Baambrugge, 13 Juni 1922. J. G. Th. GREVENSTUK.



	stad en Lande van Gooiland en de Erfgooiers.

			E. Luden,

		Voorzitter van het Bestuur,

In korte trekken zij gegeven een schets van den oorsprong en de ontwikkeling van Stad en Lande van Gooiland en der Erfgooiersbelangen. De Friezen, welke vanaf de vijfde eeuw na Christus hun ge- bied hadden tusschen Wezer en Schelde, overheerschten ook vrij zeker het Gooi, hoewel de eigenlijke bevolking van Sak- sischen oorsprong was. Den naam �Laer" voor het huidige dorp Laren, vinden wij alleen in Saksische streken terug, zoo ook den Brink en den Eng of Neng, welke ieder Gooisch dorp rijk is. Ook andere plaatsnamen, zooals die vroeger geschreven werden, geven tot deze veronderstelling aanleiding, terwijl de uitdrukking �Gemeene waerschap", welke wij straks in een charter van 1404 terugvinden, eveneens op Saksischen oor- sprong duidt. Toch bleef de vermenging met en de waarschijn- lijke overheersching van de Friezen niet zonder invloed. Het Friesche recht op het grondbezit, het marken- en erf- recht, gold in deze landstreek; wellicht is ook de zelfbewuste vrijheidszin, welke den Erfgooier eigen is, oorspronkelijk uit de vermenging met het Friesche ras ontstaan. Als getuigen van den Frieschen invloed vindt men de uit- drukkingen, �schaar", �schaarbrief", �maatland" e.d. in het Gooi nog heden terug.



		�manieren als hier na gescreven staet. �Inden eersten soa sijnt voirwairden dat die meente die wij te �gader legghende hebben op goijlant ongedeijlt sall bliven tot �ewigen dagen". De tekst van dezen eersten zoogenaamden �schaarbrief" blijve verder onvermeld, doch zij kortelings medegedeeld dat zij, op dezen Sint Pauwels dach conversi van het jaar 1404, overeen- kwamen de gezamenlijke beweiding, scharing genaamd, volgens geschreven vaste regelen en onder toezicht van daartoe door Naarden, Laren en Huizen aangestelde schaarmeesters, uit te oefenen. Uit een confirmatie van deze overeenkomst op denzelfden dag te 's-Gravenhage door Hertog Aelbrecht van Beyeren ge- geven, blijkt, dat daaraan strijd en rechtstwisten zijn vooraf- gegaan, welke op dien dag zijn beslecht en geregeld, doch wat van veel grooter belang is, deze confirmatie bevestigt de rech- ten der Erfgooiers en vormt, van den landsheer komende, den eersten titel dezer rechten en privilegi�n. Deze beide stukken vormen aldus den eersten grondslag van alle regelingen der rechten van de Erfgooiers, tot op den huldigen dag. Daarbij rijst de vraag, wie waren deze Erfgooiers en welke waren hunne rechten? Voor zoover kan worden nagegaan en zooals ook het optre- den van de �Gemene Waarschap", dat is de vertegenwoordi- ging van het geheele volk, aantoont, was de gansche toenmahg inheemsche bevolking, die aan zekere eischen voldeed, gerech- tigd en is zulks gebleven, totdat in latere tijden de toevloed van uitheemsche bewoners een scheiding vormde tuschen hen, die blijkens erfopvolging in dit gewest, van ouder tot ouder, thuis behoorden (waaruit ook de naam Erfgooier ontstond) en hen, die zich later in het Gooi metterwoon hadden gevestigd. Wat hun rechten betreft, zoo leert ons het proces, in 1474 voor den Hoogen Raad van Mechelen gevoerd, dat zij aanvoerden �van alle oude herkomen toe en zoo langen tijd dat geen me- �morie ter contrarie was, sinds de tijd dat het land van Gooi- �land met volk bezet en bewoond is geweest, te hebben genoten �en rustiglijk en vredelijk gebruikt, de gemeente van Gooiland �en de daarin gelegen beemden, weiden, venen, moerassen.



		�bosschen, heiden en waranden". Aldus een z��r uitgebreid recht op het gebruik van den grond en al wat daarin of daarop voorkwam, doch waarbij niet alleen de landsheerlijke rechten, doch ook het privaatrechtelijk eigen- dom van den bodem aan den Graaf, als opvolger der abdissen van Elten, verbleef. Volgens Gratama, die als Voorzitter der Staatscommissie voor de Erfgooierswet, een zeer bijzondere studie van den rechtstoestand heeft gemaakt, heeft men hier te doen met een �Grundherrliche Marke", waarbij de meente, de �AUmende" de economische basis der eenheid is, en deze blijft, ook na de splitsing van het land in kerkdorpen, bestaan. Weliswaar gaat het bouwland, de Engen rondom de verschillende dorpen, lang- zamerhand in particulier bezit over, doch de �Ghemeente van Goylant", dat wil zeggen de weiden en heiden benevens het Goyerbosch, blijft als marke-eenheid bestaan. Gerechtigd zijn zij, die een woning en bouwland bezitten en uit dien hoofde be- hoefte hebben aan genot der gemeenschappelijke weiden enz. Aan hen, die niet geheel aan deze eischen voldoen, wordt toch eenig genot gegund, als het hakken van plaggen, het ste- ken van turf, het weiden van eenige schapen op de heiden enz.; maar de volle gerechtigheid blijft aan het bezit van woning en arbeidelijk land verbonden. Duidelijk blijkt dit uit het Privilegie van Jan van Beyeren als Heer van Gooiland 25 Maart 1407 ge- geven, waarbij hij bepaalt, dat niemand de Gooische Gemeente gebruiken zal, die niet landwinninge gedaan heeft als van ouds costunielic is. De genoemde gerechtigheid is eene gezamende- handsche, d.w.z. blijft aan hen, die op bedoelden grond in een v/oning te zamen wonen, dus aan de leden van het gezin, zoo- lang het daar woont. Een weduwe, die in den boedel (in deze �de weer" genaamd) blijft, en zelfs een weeskind, in dat geval verkeerende, behoudt het genot der rechten. Spreekt de schaarbrief van 1404 van de Gemeene Waer- schap, die van 1442 vermeldt als onderteekenaren: de Burge- meesters, Schepenen en Raede van Naarden, mitsgaders de Buurnieesters der vier toenmalige Gooische dorpen: Laren, Huizen, Hilversum en Blaricum. Daaruit blijkt, dat de verte- genwoordiging der Erfgooiers is overgegaan in handen van wat wij thans de Gemeentebesturen zouden noemen, en dat dit ge-



		tii�fjftn iioitflcif9?<i��^oIflfitf
	*^Ly*


Het was op Pinksteren, dat Koning Nobel zijn hofdag had la- ten uitroepen, van welke gelegenheid talrijke leden van den Dierenadel gebruik maakten om hun klachten te berde te bren- gen over den Vos Reinaert, die hen allen op verschillende wij- zen had benadeeld. Staande dit Hooggerecht ziet men van den heuvel een stoet afdalen, die de doode op een baar liggende hen Coppe komt aandragen, welke door Reinaert de kop is afgebeten. Aan beide zijden der baar gaat een prachtige haan; de een heette Cantaert en de andere Craiant, den schoonste dien men vond Tusschen Portaengen ende Polane. Aldus luidt woordelijk versregel 301 van het door Prof. Jonckbloet uitgegeven meesterstuk der middel-nederlandsche po�zie Van den Vos Reinaerde, welke uitgave geschiedde naar het oudst bekende handschrift, thans berustende in de Bibliotheek te Stuttgart en gewoonlijk liet Comburgssche manuscript genoemd. De titel-afbeelding boven deze bijdrage is aan dit manuscript ontleend. De overtuigende bewijzen door Z.H.G. aangehaald, dat een Fransch origineel aan het Nederduitsch gedicht ten grondslag ligt, dat de bewerking � want van een vertaling is hier geen sprake, omdat de Vlaamsche dichter Willem een kunstwerk in het leven heeft geroepen, dat het origineel in vele opzichten overtreft � moet plaats gevonden hebben op het einde der der- tiende eeuw, zal ons voor het oogenblik niet bezig houden. Op den voorgrond blijve evenwel gesteld dat de schrijver uit Vlaanderen afkomstig is en dat het tooneel der gebeurtenissen en de behandeling van het onderwerp zuiver Vlaamsch zijn. Juist daardoor echter zijn zoovelen teruggeschrikt voor de verklaring van het voorkomen van de twee bovengenoemde vrij onbekende buurtschappen, welke in Utrecht zijn gelegen. Dat het in de bedoeling van den schrijver zoude liggen, om



			18 hier een verren afstand tusschcn twee plaatsen aan te geven, wordt door geen enkele reden gemotiveerd; men is dan ook daardoor op een dwaalspoor geraakt en gaan veranderen in: ,,tusschen Britanje en Polen" �tusschen Holland en Frankrijk" �tusschen Hollant en de Ardennen", �tusschen Polen en Brittenland" enz. enz. *)

		^) In den �Roman du Renard" komt de plaatselijke omschrijving niet voor. De stoet wordt daarin niet zoo uitvoerig vermeld, de schoon- heid der hanen niet zoo sterk geprezen.



			20 Bartengen of Bertangen') de oudste vorm van Portengen is, kan men er m.i. niet aan twijfelen of de namen van de beide buurtschappen worden door den dichter bedoeld, zooals zij in het Handschrift vermeld staan, zoodat veranderingen, omzettin- gen of vertalingen, zooals bovenvermeld, niet meer toelaat- baar zijn. Het Dijker handschrift is volgens de Reinaert-kenners be- langrijk ouder dan het Comburgsche. De vraag waarom de dichter hier zulk een paar onbekende plaatsjes ter vergelijking heeft gebruikt, wordt eensklaps dui- delijk beantwoord door de volgende opmerkingen van Prof. Buitenrust Hettema. �Heeft de auteur van de Reinaert ook oor gehad voor 't mu- �zikale in de taal?...... �Nu kan die klankvorming wezen afwisselend, veelklankig, �of enkeltonig, monotoon___ �Dit enkelvoudige is geen armoede; 't geeft een gelijkmatige, �rustige kalmte aan....... �Principe is dat taal klank is, geen schrift: waaruit volgt dat �waar op papier dezelfde klank herhaald is, vaak het zeer ver- �schillend aksent heeft, waardoor 't �ins gehor" valt als min- ,.der-enkeltonig...... In wederzijden vAn der bAren Ghinc een hAne wijde mAre Die een hAne hiet CAntAert DAer wijlen nA gheheeten wAert Vrauwe Alenten goeden hAne Die Ander hiet nA minen wAne Die goede hAne crAyAnt Die scoenste hAne diemen vAnt Tusschen PortAengen ende PolAne enz.

		') In een Charter van anno 1320 betreffende Portengen, voorkomen- de in het Liber rubeus van het Kapittel van St. Jan, berustende in het Archief der oud-R.C. Clerezj' te Utrecht wordt gesproken van �in villa de Bertangen".



		21 In het Manuscript komen deze letters A dan ook als hoofd- letters voor. Bovendien veronderstelt Prof. I. W. Muller om verschillende redenen van taalkundigen aard, dat de Vlaamsche dichter mo- gelijk evenals zijn land- en tijdgenoot Jacob van Maerlant een geestelijk ambt bekleedde of tijdelijk in het Sticht heeft ge- woond.



		8 zamenlijk bestuur, dat vanaf 1629 den naam van Vergadering van Stad en Lande van Gooiland verkrijgt, ruime regelings- bevoegdheid omtrent de uitoefening der rechten van de Erf- gooiers bezat. Doch al kwamen, tot kort geleden, in latere eeuwen officieele vergaderingen der Erfgooiers niet dikwijls meer voor, toch raadpleegden vroeger meermalen de afgevaardigden naar de vergadering van Stad en Lande de belanghebbenden. Zoo lezen wij in den schaarbrief van L568, dat het stads- en de dorpsbe- sturen die overeenkomst aangaan: �met rijpe deliberatie van dengeenen die hierover geroepen behoorden te wesen en bij haarlieder expres consent" � eerst in veel later tijden heeft men deze raadpleging der belanghebbenden geheel nagelaten � totdat de Wet daarin verandering bracht. Een opsomming der verschillende schaarbrieven met hunne data en bepalingen ware vermoeiend, alle zijn er op gericht, regelen voor de beweiding en voor het gebruik van de gemeene landen te stellen. Op een paar punten sleclits zij de aandacht gevestigd. In den schaarbrief van 1442 wordt de uitoefening der rechten beperkt tot hen, die te Naarden of in de dorpen �geseten", d.w.z. voor goed gevestigd zijn en aldaar �veltslag mogten doen", m.a.w. arbeidelijk land bezitten en aldus voldoen aan de bepahngen van evengenoemd, door Gooiland gevraagd, Privilegie van Jan van Beyeren. Het behoeft geen betoog, dat deze en latere beperkingen in het getal der gerechtigden, in nauw verband stonden tot de uitbreiding der bevolking, vooral ook door inwoning van vele Stichtschen, tegen wie de Gooiers, wellicht mede uit dien hoofde, tot in de latere tijden een merk- baren afkeer hebben gehad. Ook de poorters van Naarden be- zaten op grond van dit enkel poorterschap geen rechten als Erf gooier; dit blijkt bovendien uit de gifte van schaarrecht door de Regeering van Naarden aan de Zusteren van 't Con- vent in 1417 gedaan, welke gift geheel naast en afzonderlijk staat van die van het poorterschap. In de tweede plaats blijkt uit de schaarbrieven, dat het een aange�rfd recht betrof, een recht van vader op zoon afdalende, zooals het van ouds was en nog heden ten dage gebleven is. Dit erfelijk recht is door nie- mand minder erkend dan door Hugo de Groot, die in zijn In- leiding tot de Hollandsche rechtsgeleerdheid, (pl.m. 1620)



		10 gooierselement in het bestuur tot onmondigheid was gedoemd en daarvoor in de plaats was getreden een �mandat imp�ratif" der Gooische Gemeenteraden, wreekte zich dit systeem en gaf het tot ernstige verschillen aanleiding. Zeer eigenaardig is, dat, hoewel naar huidige begrippen, Stad en Lande niets uit te staan had met het burgerlijke bestuur over het Gooi, toch verschillende zaken door dat College behandeld werden als behoorende, bij stilzwijgend accoord, tot hare com- petentie. Als voorbeelden dienen het verdrijven van heidens (zigeuners), het uitoefenen van doodschouw over gevonden lijken, het schouwen van limieten van Gooiland enz. Na deze uitweiding over de schaarbrieven en het bestuur der erfgooiers, vraagt een der geduchtste processen, welke het Gooi heeft ondervonden, de aandacht. Karel de Stoute eischte in 1464 alle rechten, ook die van gebruik, voor zich op, zoowel wat de weiden, heiden als den houthak in het Gooyerbosch (liggende ten Zuidwesten van Hil- versum) betrof, alsook de venen bij Loosdrecht en Kortenhoef � tegen welker verkoop (in 1442) hij ten sterkste opkwam � en vorderde, onder ontzegging van het verder gebruik en van het maken van keuren, een bedrag van 246.000 Rijnsguldens benevens 10.000 gouden leeuwen, als schadevergoeding. Naarden en de- dorpen (waarbij ditmaal Bussum genoemd wordt) bestrijden elke vordering en beroepen zich op het pri- vilegie van Hertog Aelbrecht hiervoren genoemd, zoowel als op die zijner successeuren, terwijl zij eveneens hun rechten gronden op een sedert onheuglijke tijden ongestoord uitgeoe- fend gebruik en bezit. Bij sententie van 19 November 1474, dus eerst tien jaren later, maakt in hooger beroep de Groote Raad te Mechelen de zaak uit. Aan den Graaf wordt toegewezen den eigendom van den bodem in zijn geheele uitgestrektheid; aan de Gooiers het gebruik van alle gronden, ook van het Gooyerbosch, doch al- leen voor hen, die arbeidelijk land bezitten en tienden betalen, ook van de venen, en alleen voor eigen gebruik; uitzonderende enkel het Jachtrecht en veroordeelende de Gooyers tot beta- ling aan den Graaf voor vroeger misbruik, van 900 pond Vlaamsch van 40 groten ieder. Dit arrest, waarvan het oor-



		11 .spronkelijke in het bezit is van Stad en Lande, vormt met het privilegie van Aelbrecht van Beyeren, waarmede het in wezen overeenstemt, den grondslag voor de rechten der Erfgooiers en is ook steeds, wanneer die rechten werden aangevochten, als zoodanig aangehaald. Het is in de laatste kwarteeuw van 1500 geweest, dat het Gooyerbosch, een eiken- en beukenwoud van ruim 300 morgen grootte ten Zuidwesten van Hilversum gelegen, door vernieling gaandeweg verdween. Tot den boschhouw waren de Gooyers, die tienden betaalden, gerechtigd, onder toezicht der Heeren van Nyenrode in hunne aloude quahteit van Erfmaarschalken van Gooiland en onder afstand van een derdedeel der opbrengst aan genoemde heeren; de stad genoot eveneens een derdedeel en de dorpen gezamenlijk het overblijvende. Deze houwing was in de middeneeuwen door verschillende bosclibrieven onderling behoorlijk geregeld, doch toen de Grafelijkheid het recht tot regeling bestreed, werd de remedie erger dan de kwaal en hakte men van alle zijden, zonder regel of orde, zoo lustig toe, dat weldra het bosch ten gronde ging. Naar overlevering zijn de reusachtige eiken balken van het Naarder Stadhuis uit de laat- ste stammen van het Gooyerbosch gemaakt. Deze Heeren van Nyenrode waren eveneens vanouds door de Abdissen van Elten beleend met de Koptiende, zijnde een opbrengst, groot ��n kop van eiken schepel koorn in het Gooi gewonnen; naar gelang van de opbrengst de koptienden was men tot boschhouw gerechtigd. Een groote grief der Erfgooiers was de voortdurende aan- tasting der uitgestrektheid van hun gebruiksgebied. In den bloeitijd der Republiek hebben de Staten van Holland de Gooyers telkens met schoone beloften omtrent het niet uitge- ven van grond gepaaid, doch gingen toch daarmede voort, ten- gevolge waarvan langzamerhand, hier, daar en overal, grootere en kleinere stukken aan de gemeenschappelijke schapenweide en aan den plaggenslag werden onttrokken. Anderzijds werden de rechten der Erfgooiers aangetast door hen, die zonder daar- toe bevoegd te zijn, hun vee weidden op de Meenten; het meest bekende geval daarvan is dat van Mr. Frangois Hinlopen, die ten slotte, na acht jaren procedeeren, in 1713 door den Hoogen



		12 Raad in het ongelijk werd gesteld. Waar intusschen ook anderen hun vermeende rechten wilden doen gelden, bevalen de Staten van Holland in 1708, Ie. de ver- vaardiging van een kaart van Gooiland en 2e. het opmaken van lijsten der gerechtigde Erfgooiers, ten getale van 1088 personen. Deze kaart is die, welke later op kleinere schaal door Ottens is gedrukt en uitgegeven; de in 1708 opgemaakte lijsten vormen tot heden den grondslag voor de afstamming der huidige Erf- gooiers. De uitslag was, dat aan hen, die geen Erfgooier waren, alle rechten op de heiden en weiden werden ontzegd en dat verkoop van rechten streng verboden werd. Van de gelegenheid maak- ten de Staten gebruik om het jachtrecht, dat vroeger door de Gooyers was uitgeoefend, doch laatstelijk aan Prins Willem den Derden was geschonken, opnieuw te regelen, en onder toezicht te stellen. De bezwaren van den dualistischen toestand, gesproten uit het eigendomsrecht op den bodem van het Domeinbestuur als opvolger van de Grafelijkheid eenerzijds, en het gebruiksrecht op de gronden van de Erfgooiers, vertegenwoordigd door de Vergadering van Stad en Lande, anderzijds, duurden voort tot in de laatste eeuw. In de eerste helft van 1800 kwam men tot een oplossing, welke in niet geringe mate bevorderd werd door Koning Willem den Eersten, die allerwege trachtte cultuur, handel en nijverheid in ons land te bevorderen. Na lange onderhandelingen werden bij Koninklijke besluiten van 1836 en 1843 de gronden verdeeld. Het Domein verkreeg ��n derde der heiden en bosschen, ter zijner keuze, vrij van eenig gebruiksrecht, benevens de meeste grondrenten en erf- pachten. Stad en Lande verkreeg in vollen en vrijen eigendom alle weiden (Meentgronden) en twee derden der heiden enz. Hoewel het eerste besluit de Erfgooiers als nieuwe eigenaren noemde, werd dit bij het tweede besluit opzettelijk in het mid- den gelaten, op instigatie van Provincie en Gemeenten, welke laatste ook rechten meenden te kunnen doen gelden. Zoo was dan een einde gemaakt aan de menging van eigendoms- en ge- bruiksrecht, welke reeds v��r de tiende eeuw schijnt te hebben bestaan.



		13 Rustig en eendrachtig leefde men nu in het Gooi, een vrij eenzame, landbouwende streek, aan de meeste bewoners der hoofdstad en der andere naburige steden onbekend en daarom wellicht onbemind, totdat eensklaps het stoompaard in 1874 daarin verandering kwam brengen. De Oosterspoor bracht, behalve voordeelen, ook nadeelen voor het Gooi. De eenvoudige zeden, de tevredenheid, de lage eischen verdwenen langzamerhand onder den toevloed van stadsmenschen, die in het gewest rust van hun arbeid of voor- deel voor hun nering kwamen zoeken. Het is overbodig de uiterlijke en innerlijke veranderingen van het Gooi in de laatste veertig jaren te schetsen; alleen zij hierop met klem gewezen, dat die veranderingen groote gevol- gen met zich brachten in de vertegenwoordiging van de belan- gen der Erfgooiers. Waren vroeger de Burgemeesters en Ra- den met hen bijna identiek, nu verdween langzamerhand het Hrfgooierselement uit vele Gemeentebesturen en kon niet meer gezegd worden, dat deze, als vanzelfsprekend, in hun man- daten aan de Vergadering van Stad en Lande, steeds het be- lang der Erfgooiers behartigden. Integendeel, meermalen ging -- en dit is geen wonder � bij hen Gemeentebelang boven dat der Erfgooiers; het is altijd moeilijk, als men twee dikwerf tegenstrijdige belangen moet behartigen, die geheel objectief te beoordeelen. Ten opzichte van Stad en Lande werd dit meer bedenkelijk, toen door die Vergadering in 1890 een Reglement van Orde werd vastgesteld, waarbij het stemrecht uitsluitend aan de Burgemeesters, waaronder nog slechts ��n Erfgooier was, werd opgedragen en aan de categorie van personen, welke de zaak meer bepaaldelijk aanging: de Meentmeesters, elke directe in- vloed op de algemeene zaken werd ontnomen. Het is verklaar- baar, dat de Meentmeesters zich hierbij neerlegden, immers zij werden door de Gemeentebesturen benoemd en ontslagen! Noch vertegenwoordiging, noch bijwoning der vergaderingen, noch zelfs kennisneming der rekening, ziedaar de toestand der gerechtigden tot het gebruik der gemeene heiden en weiden van Gooiland, deelhebbers in deze aloude corporatie, welke een zoo integreerend deel van het bestaan van den oorspronkelijken Gooischen boer uitmaakt.



		u Het bestuur vond geen aanleiding in dezen toestand wijziging te brengen; formeel berustte die op historische gronden, prac- tisch was het niet in het belang der Gemeenten, waarvan enkele ook aanspraken vermeenden te hebben, noch in dat van de Vergadering zelve, welke, zooals het meer gaat, aan haar gezag hechtte. Is het wonder dat de strijd ontbrandde? Het eerste strijdobject was even gering van grootte als van waarde, � �een haas"! � In 1899 schoot Harmen Vos, Erfgooier en onbezoldigd Rijks- veldwachter, een haas op de heide, waarvan de jacht aan H.M. de Koningin-Moeder was verhuurd, waarvan proces-verbaal en vervolging. Het verweer: dat hij op eigen grond joeg en de Vergadering van Stad en Lande onbevoegd was de jacht te ver- buren, bracht de geheele quaestie op het tapijt. Kantonrechter, Rechter, Gerechtshoven en Hooge Raad kwamen daar alle bij te pas, met als gevolg, dat na drie jaren procedeeren, de Rech- ter de zaak voor onbepaalden tijd schorste, daar het verweer een punt van burgerlijk recht betrof, van welker beslissing de strafbaarheid afhing. �ntusschen had op 4 April 1900 een groote vergadering van een tweehonderdtal Erfgooiers in de kerk te Naarden plaats gevonden, waarin met algemeene stemmen verzet werd aange- teekend tegen vervreemding van gronden en tegen de bestuurs- bevoegdheid van de Vergadering van Stad en Lande; besloten werd verder onderling een voorloopig bestuur te benoemen en tegen het oude Bestuur te opponeeren. Kort daarna trad deze nieuwe organisatie, geconstitueerd door in alle Gemeenten ge- houden verkiezingen en terzijde gestaan door bekwame rechts- geleerden, in het strijdperk. Bij de scharing, d.w.z. het op de Meenten brengen van het weidevee, in Mei 1903 weigerden sommigen der opposanten hun vee te doen branden (van een rnerkteeken op den horen of den hoef voorzien) door de Meentmeesters van het oude Bestuur en hun het weidegeld te betalen. De politie steunde de Meent- meesters. Overeenkomstig de bepalingen van den schaarbrief, toen geldende, leidde dit tot inbeslagname van dit vee en pro- ces, hetwelk de Meentmeesters verloren. Vanaf 1904 werden de Meenten te Blaricum en Hilversum afgesloten en de hekken op vordering van de Burgemeesters



		15 door Rijks- en Gemeente-politie bewaakt, teneinde den opvoer van niet door Meentrneesters gebrand vee te beletten. Hier en daar hield men dit vol, elders liet men het vee oogluikend toe. De strijd werd in het Gooi en in de Gerechtshoven voortge- zet en noopte wederzijds tot feller, scherper optreden; daarbij kwamen tooneelen voor van machtsontwikkeling, van ruwheid doch ook dikwijls van komischen aard. Pogingen tot verzoening, tot overeenstemming, mochten niet tot een oplossing leiden; soms geleek het, of een vergelijk aan- staande was, doch dan stuitte dit wederom af op een of ander, soms geldelijk punt, en laaide het vuur aan beide zijden van nieuw op. Eindelijk kwam de Regeering tot de overtuiging, dat alleen wettelijke voorziening een staat van zaken kon doen geboren worden, welke den rechtstoestand onmiskenbaar vaststelde en waaruit de belanghebbenden bevrediging konden putten. Na ampele voorbereiding door een Staatscommissie, bestaan- de uit Mrs. S. Gratama, Raadsheer in den Hoogen Raad der Nederlanden en de Hoofdambtenaren van Binnenlandsche Za- ken en Justitie, Jhr. Quarles van Ufford en Dresselhuis, werd het Wetsontwerp den 8 Juni 1910 bij de Staten-Generaal inge- diend en, na behandeling in 1912, tot Wet verheven. Deze Erfgooierswet 1912 is een unicum in onze Wetgeving. Niet alleen dat zij een zaak regelt, welke nergens anders in ons Vaderland voorkomt, doch zij sticht een vereeniging van deels publiekrechtelijken, deels ook privaatrechtelijken aard. De hoofdpunten van die wet zijn aldus samen te vatten. De vanouds bekende en nog niet vervreemde Erfgooiersgron- den ten getale van pl.m 3400 hectaren, bijna een derde van het geheele Gooi, behooren in eigendom toe aan Stad en Lande van Gooiland. Het doel is: bevordering van de welvaart harer leden en van het Gooi in het algemeen, bepaaldelijk met het oog op het land- bouwbedrijf. Leden zijn de meerderjarige Erfgooiers, woonachtig in de zes Gooische Gemeenten, thans ruim 1600 in getal, en de gebrui- kers der enkele Gooische hofsteden, waaraan vanouds schaar- recht werd verleend; lidmaatschap gaat door vertrek uit het Gooi, opzegging of vervallenverklaring verloren.



		16 De leden mogen slechts van de goederen gebruik maken op grond der bepalingen van een reglement, op voorstel van het Bestuur, door de ledenvergadering vastgesteld. De algemeene ledenvergadering wordt jaarlijks in Naarden gehouden, stelt voornoemd en enkele andere reglementen vast, alsook de rekening; bij niet goedkeuring der rekening stellen Gedeputeerde Staten die vast. Alsook beslist de vergadering over grondverkoop, evenals bezwaring daarvan, boven de � 5000.�. Daarenboven vereischt elke grondverkoop enz. de goedkeuring van Gedeputeerde Staten. Het Bestuur bestaat uit 15 leden, waarvan, gelet op den histo- schen toestand, ieder Gooisch Gemeentebestuur er ��n aanwijst, de scharende (veehoudende) leden in iedere Gemeente er een kiezen; de gezamenlijke niet-scharende leden in het Gooi verkiezen twee bestuursleden, terwijl H. M. de Koningin den Voorzitter, tevens vijftiende lid, benoemt. Dit Bestuur beslist over alles, wat niet bij de Wet aan de ledenvergadering is opgedragen. Na 15 jaar vanaf het tijdstip van inwerkingtreding dezer Wet kan tot ontbinding worden overgegaan, bij besluit van de meerderheid van alle leden, mits ook de meerderheid der scharende leden zich daarvoor ver- klaart en de Kroon de voorstellen goedkeurt. Nadat in December 1913 het oude Bestuur de teugels van het bewind in de nieuwe handen had overgegeven, was van open- lijken strijd geen sprake meer, ook was daarvoor te minder reden nu een in meerderheid door hen gekozen bestuur, de be- langen der gerechtigden vertegenwoordigt. Mocht verwacht worden dat thans alle veeten waren verge- ten, helaas is zulks het geval niet. Een nieuwe tegenstelling heeft zich geopenbaard � niet scharenden tegenover scharen- den. Eerstgenoemden aan wie de Wet, evenmin als voorheen, gedurende het bestaan der Corporatie voordeelen toekent, zoekt die te verkrijgen; de overgroote meerderheid der scharenden houdt zich krampachtig vast aan de onverkorte voordeelen der gebruiksrechten. Moge een door het Bestuur bereids voorge- stelde Wetswijziging ook dezen twistappel oplossen aldus voe- rende in aller belang tot eenheid der Erfgooiers en behoud van het aloude Stad en Lande van Gooiland.



		23 eigenaardige vorm van sommige letters mij aanleiding om te vermoeden, dat de oorspronkelijke inscriptie waarschijnlijk in een menge�ng van Franco-Angelsaksisch unciaalschrift uit de 8e eeuw en van Romeinsche kapitalen in de looden plaat was gekrast. Sommige gedeelten werden toen iets duidelijker. Ik beproef- de daarna de ontbrekende letters en woorden aan te vullen en zeer onduidelijke plaatsen iets, maar zeer weinig, te ver- schikken.

of voluit: VALTERUS Veneratur Summo Quisque Bonus Hoc Votivum Martyrium WILTEFORTIS CIVIS Episcopi adiutor laqueo interemtus hoc iacet in tumulo O Ik kan er natuurlijk niet voor instaan, dat deze aanvulling de juiste is. 't Blijft een gissing, maar toch is het opmerkelijk, dat er in ons land een martelaar is geweest, die Walter heette, die in de 8ste eeuw geleefd heeft, (dus in den tijd toen Utrecht ook nog als �Wiltenburg" bekend was) en daar gewoond heeft. Die bovendien met Angelsaksers en Franken in betrekking stond, helper van een bisschop was en van wien men kan ver- moeden, dat zijn stoffelijk overschot langs de Vecht vervoerd kan zijn geworden en onderweg bij Nieuwersluis, zooals men dat tegenwoordig noemt, �gestrand" kan zijn. 't Is bekend, dat de H. Willebrordus, eerste bisschop van

	'■) Walter, burger van Wiltenburg (?), helper van den bisschop, door den strop omgebracht, ligt in dezen grafheuvel. Ieder goed (mensch) vereert ten hoogste dit gewijde martelaarschap.



		25 't Stoffelijk overschot van den H. Bonifacius werd door de Christenen over de Westersche meren eerst naar Utrecht ge- voerd en aldaar begraven, doch later naar Fulda overgebracht. Ook de lichamen van 12 zijner helpers werden per schip naar Utrecht gebracht, dus zeer waarschijnlijk via de Vecht')- 't Is echter twijfelachtig of zij alle 12 wel te Utrecht zijn aan- gekomen, want in 1420 had men in de St. Salvatorskerk slechts 8 kistjes met relieken van deze martelaren, zoodat er vermoe- delijk eenige onder weg zijn blijven steken. 't Is echter jammer, dat geen enkel van de toenmaals gevon- den muntjes bewaard is gebleven, omdat dit voor mijne gissing cenige moeilijkheid oplevert. Immers volgens de beschrijving van 1760 stond op de voorzijde van een dier muntjes een hoofd, dat veel op dat eener vrouw geleek, met een bisschopsstaf daar- voor, en als randschrift eenige letters, waarvan men geen zin kon maken. Aan de achterzijde een kruis vergezeld van 4 kruis- jes, in lederen hoek ��n. Ook op den rand eenige kruisjes, waartusschen 4 a 5 herkenbare letters. Frans van Mieris geeft in zijne beschrijving der Bisschoppe- lijke munten en zegels eenige afbeeldingen van dergelijke munt- jes. Hij zegt, dat zij met recht als de eerste soort, die door 's Lands overheid gemaakt zijn, beschouwd mogen worden, zonder dat hij meedeelt wanneer zij in gebruik waren. E�n dier afbeeldingen zou vrijwel met bovenstaande beschrij- ving overeenkomen, indien er tusschen de armen van het groote kruis 4 kleine kruisjes stonden, in plaats van 4 bolletjes.

	De heer Muller vermeldt echter, dat de bovenomschreven muntjes geacht worden te behooren tot eenige onzekere munt-

'■) At vero Christi fideles nonnulli collectis raptim XllI sanctorum corparibus transierunt navigio Alcmere flumen, et venientes Trajec- tum sepelierunt ea in ventre ecotesiae sancti Salvatoris, denec a Lullo Miaguntinae ecclesiae episco-po missis legatis in Fulideusi monasterio translata sunt. Worperi Thaboritae Chronicon Frisiae.



			26 jes uit de 2e helft der 12e eeuw. Hij meende dan ook dat de doode een wijbisschop van een der Utrechtsche bisschoppen uit dat tijdperk zal geweest zijn 0. Dit zou dus niet overeenstemmen met de vorenstaande ont- cijfering van de inscriptie. Daarom rees bij mij de vraag of de muntjes ook van een ander Bisdom konden geweest zijn. Of dat men misschien eerst in de twaalfde eeuw het stoffelijk overschot naar Utrecht wilde overbrengen en toen muntjes uit dien tijd in de kist gelegd heeft. Zelfs tot het jaar 1580, werden in een klooster nabij Dokkum verschillende relieken van de martelaren vertoond. Er waren daar toen nog aanwezig de kelk, de kleeren en het bekkeneel van Bonifacius en de beenderen van 40 zijner met- gezellen ^). Eene aanteekening in de bibliotheek van het Begijnhof te Amsterdam vermeldt, dat toen de kist te Nieuwersluis ge- opend was, ieder een stukje van het gebeente nam, maar dat de heer van Croonenburg of Loenersloot') hieraan een einde maakte. Hij liet de overblijfselen bij hem brengen, in een kist sluiten en �met staatsie in de gemelde kerk" begraven. In de veronderstelling dat de �gemelde" kerk de Ned. Herv. kerk te Loenen zou zijn, heb ik het begrafenisregister van Loe- nen en Mijnden van 1760�1772 nagezien, maar vond daarin geen enkele aanwijzing. De kapel bij het kasteel Loenersloot werd in 1790 reeds als bergplaats van turf gebruikt. De mogelijkheid bestaat echter, dat de overblijfselen naar de Herv. kerk te ter Aa (gem. Loe- nersloot) zijn gebracht, maar de doodboeken van ter Aa uit dien tijd zijn op het Rijksarchief te Utrecht niet aanwezig en dus waarschijnlijk verloren geraakt. Wijlen de heeren Prof. van Spanje (toen nog kapelaan te

		') In het Centraal Museum te Utrecht zag ik een muntje van Bis- schop Herbert (1139�^^ll�O) waarop aan de achtenzijde een kruis met een klein kruisje in liederen hoek. -) UJji praeter callcem & sacras vestes, Cranium ejus, cum ossibus 40 sociorum ad Annum usque 1580 honorifice conservatum, miracu�s claruit. Martini Hamconil Frisia p. 107 v. ^) Croonenburg en Loenersloot waren in 1790 in het bezit der weduwe Kieft Balde.



		27 Loenersloot) en Mgr. Kl�nne, Rector van het Begijnhof te Am- sterdam, hebben indertijd getracht om de laatste rustplaats op te sporen van het stoffelijk overschot, naar zij meenden van den H. Hungerus. Misschien is er onder de lezers iemand, die hieromtrent nog iets naders kan meedeelen of die een betere oplossing weet voor de inscriptie. Baambrugge, Augustus 1922. J. G. Th. GREVENSTUK.



			De orgels in de kerken van Rbcoude en Baambrugge,

		De orgelbouwkunst mag zich, evenals de bouw- en beeld- houwkunst, op een respectabelen ouderdom beroepen. Reeds v��r de Christelijke Jaartelling kende men in het Oosten het vvaterorgel (organum hydraulicum, uitgevonden door Ktesibios), dat door de kracht van het water gedreven werd. Bij de Romeinen was dit een zeer geliefd huisinstrument ; Nero had er zelfs vele, die hij door vrouwen liet bespelen. De H. Augustinus spreekt later in zijn psalmcommentaren voor 't eerst over het windorgel. Karel de Groote kreeg een der- gelijk instrument ten geschenke van den Byzantijnschen Keizer. Spoedig daarna voerde Karel het windorgel in tot gebruik bij den Katholieken eeredienst. Een Synode van het jaar 1242 schijnt het zelfs als iets ge- woons te kennen, natuurlijk toen nog in zeer eenvoudigen en onvolmaakten vorm. In den loop der eeuwen heeft de orgelbouwkunst zich lang- zamerhand ontwikkeld tot de tegenwoordige volmaaktheid. Het behoeft dus geen verwondering te wekken, als we hier spreken van een orgel, dat vroeger in de Herv. Kerk te Abcou- de gestaan heeft en in 1633 gebouwd moet zijn, en van een nog ouder orgelfront in de R.K. Kerk aldaar, dateerende uit het midden der 16e eeuw. Het leek ons dan ook wel der moei- te waard, een kort historisch overzicht te geven van de ver- schillende orgels die in onze kerken in gebruik zijn. Antiek in den eigenlijken zin zijn alleen het front bovenge- noemd en het orgel dat nog bespeeld wordt in de R.K. Kerk te Abcoude. Het ligt dus voor de hand, dat deze beide merkwaar- digheden het eerst aan de beurt van bespreking zijn. Het antieke orgelfront dan in de R.K. Kerk bestaat uit 2 dee- len en is in vroeg-renaissance-stijl gebouwd voor de groote St. janskerk te Gouda.



		29

	Orgelfront in de R. K. Kerk te Abcoude

De heer S. H. van der Kraats, custos aan het gemeentear- chief te Gouda, was zoo vriendelijk enkele bijzonderheden mede te deelen, waaruit blijkt, dat in 1556 de kerkmeesters van de St. Janskerk te Gouda een contract voor de levering van een nieuw orgel afsloten met Mr. Hendriks Nichoff, Jasper Jansz. en Claes Heinricxz, orgelmakers te 's-Hertogenbosch. Dit or- gel werd den 19den December 1558 gekeurd en bespeeld door Pontyaen Adrijaensz., organist te Woerden.



		30 In 1588 werd het gerepareerd en de kosten daarvan betaald half door kerkmeesters half door burgemeesteren. In 1601 werd liet door Dirck Pietersz., orgelmaker te Utrecht, vernieuwd voor y 132.50 tot 40 gr. vlaems. In 1637 werden door kerkmeesters aanbesteed aan Dirk Thonisz., schrijnwerker, bij de hoop te maken �drie thorentgens opt posytijf van de orgel in St. Janskerk. Een te midtwegen ende aen ofte op elcke heuck, volgende 't ontwerp en patroen bij Pieter Jansz. Oosterlaet, beeltsnijder en schrijnwerker daarvan gemaakt voor f 50.� tot 40 gr. 't stuk". Nadat het orgel in 1732 door Frangois Morceau, orgelmaker te Rotterdam, een belangrijke herstelling had ondergaan, bleek het enkele jaren later, dat de kwaliteit van het instrument hard achteruitgegaan was. De kosten der reparatie waren te hoog en daarom werd het in Febr. 1745 door kerkmeesters aan do Luthersche gemeente te Gouda overgedaan voor f 1100.�. In Juli 1898 bood de Luth. Gemeente het te koop aan aan Jhr. van Riemsdijk, die echter niet tot aankoop overging, waar- na het, op aanraden van den kunstzinnigen Pastoor van Heu- kelum (inmiddels overleden), en de heeren Mengelberg, J. Th. A. Lindsen en Maarschalkerweerd te Utrecht, door het R.K. Kerkbestuur van Abcoude werd aangekocht voor f 700.�. Ver- schillende stukken, die voor de kerk geen waarde hadden, zijn later door Maarschalkerweerd verkocht. Op aanwijzing van de heeren Mengelberg en Maarschalkerweerd werd het in 1904 in de tegenwoordige kerk geplaatst en door J. F. H. Jansen te /'evenaar gepolychromeerd. Achter het front is de groote kast getimmerd, waarin ter ge- legener tijd 'n nieuw orgel gebouwd kan worden. Het orgel in dezelfde kerk is van veel lateren datum en heeft in 1904 plaats moeten maken voor de antieke kast. Het staat nu achter op het zangkoor en is van uit het schip der kerk on- zichtbaar. Welk orgel v��r dit heeft dienst gedaan kunnen we niet achterhalen. Dat de Katholieken echter reeds lang een or- gel in hun kerk gebruikt hebben, blijkt uit een acte, voorkomen- de in het oude Memorieboek van Abcoude. In deze acte staat vermeld, dat �Meister claes wouterss, organist heft belooft �voor hem ende sijn erfgenamen Acht Jaren lanck te laten doen �die Jaergety van hinrick claess, snyder met syn brueder ys-



		31 �brandt claess, ook aldaer gestoruen. Anno XVc tsestich". Deze Meister claess was dus organist in de thans Hervormde kerk, toen nog in 't bezit der Katholieken, onder Pastoor Cos- nias Herbertse. In dit Memorieboek, de eenige bron der paro- chiegeschiedenis v��r de Reformatie, wordt verder niet meer gerept over organist of orgel. Omstreeks 1586 is de Kerk in handen der Protestanten overgegaan. De Roomschen mochten toen geen eigen bedehuis meer hebben. Zij hielden hun gods- dienstoefeningen in 't geheim op zolders en in kelders, zij had- den dus ook geen orgel noodig. Kort na 1672 echter, het jaar waarin Pastoor Vennincx de plunderende en brandstichtende Franschen �ootmoedigh pardon versoght voor het Dorp" en daardoor den steeds voortwoekerenden brand, die ook de Herv. kerk reeds op 2 plaatsen had aangetast, wist te blusschen, mochten de Katholieken, mede als erkenning voor deze moedige en edele daad van hun Pastoor, op verzoek weer een eigen kerk- gebouw hebben. Pastoor van Aelst heeft hieromtrent aangeteekend: �eenigen tijd naerdat de franschen de Provincie Utreght hadden verlae- �ten, heeft de Eerw. Heer Vennincx int eynde van het Dorp eju �schuer tot een vergaderplaets getimmert om aldaar den �R�omsch-Catholijken godsdienst te plegen". Dit gebouw, V. aarin bijna 100 jaar kerk werd gehouden, was niet anders dan een schuur met rieten dak. Later is er ook een orgel in ge- plaatst, wat blijkt uit een aanteekening van Pastoor van Aelst: �het oude orgel is vercoft voor de somme van Seventich gul- �den aan de Heer Jan Hulst, Musicant tot Amsterdam, welke �seventigh gulden sijn besteed tot het maeken van een tweede �Dakraemt___en Michiel de wit den Dekker heeft gratis pro �Deo het Dak daer bij gemaekt". De heer Hulst had dus hiermee 'n goedkoop instrument en de Kerk 'n nieuw dakraam. Vanwaar dit orgel gekomen is, en wanneer het in de schuur- kerk geplaatst is, staat nergens vermeld. Ook niet, door wien het bespeeld werd. De organist heeft zeer waarschijnlijk, zooals dat toen bijna algemeen geschiedde, zijn werk �pro Deo" ver- richt, althans nergens vinden we een salarispost verantwoord. In hetzelfde jaar (1742) is 'n nieuw orgel aangeschaft, waarvan de aanteekeningen luiden: �In het Jaer onses Heere J. C. 1742 �hebben den Eerw. Heer Pastoor T. van Aelst en de kerkmees-



		32 �ters van de Rooms-Catholyke gemeente in Abcoude aanbe- �steed en laeten maeken door Mons. Vitus Wiglet een Nieuw �orgel voor haeren godsdienst, en hebben daer voor betaelt de �somme van aghthonderd en vijf en seventig gulden, actum den �21 October 1742, tot welke betaehng van de gemeente is ge- �collecteert de somme van vijfhonderd en seven en seventig �gulden, 5 stuijvers 8 pen. en juffr. Molo heeft daertoe gegeven �50 gulden en de Heer Pastoor 50 gulden dus te samen 677-5-8 �tot voordere betalingh van het orgel is uyt het kerkekistje ge- �iight de somme van 197 gulden 14 stuijvers". Den 19�n Mei 1743 werd het nieuwe orgel �onder grootte �blijdscap van de Sanghers en andere luyden" door Jacob de Jongh gehaald, waarvoor aan hem werd betaald 6 gld. 4 st. en 8 penn. De zangers waren blijkbaar zeer ingenomen met het nieuwe instrument, het oude zal dan ook wel niet veel bijzonders meer geweest zijn, gezien het luttele bedrag waarvoor het van de hand gedaan werd. Het orgel van 1742 moet ongetwijfeld het tegenwoordige zijn, aangezien er in latere bescheiden nergens over 'n nieuw instru- ment gesproken wordt; daarenboven wijst de bouw, zoowel in als uitwendig aan dat het in dien tijd gemaakt kan zijn. Het draagt in alle deelen, niet het minst in de kast, sporen en groe- ven van ouderdom, het eenige klavier is bijna zwart geworden. Ook is het zichtbaar, dat het dikwijls gerepareerd en vertim- merd is, hetgeen trouwens overeenkomt met de kerkrekenin- gen uit vroeger dagen, die behalve jaarlijksche posten voor �blaesbalggetrekker" ook telkens bedragen (nu en dan zelfs hooge) aanwijzen voor �orgelreparatie, schoonmaeken" etc. Het is altijd 'n duur paardje op stal geweest! Het instru- ment heeft dus ook vele jaren dienst gedaan in de schuurkerk, waarvan boven sprake is. Blijkbaar was het moeilijker gratis wind dan gratis muziek te krijgen, want in 1763 lezen we voor 't eerst �Aen de Orgel- blaeser uitbetaelt 2 gld. 10 st." in 1764 en '65 dito en in 1769 komt voor 't eerst voor: orgeltrekker en jaerlijks onderhoud 10 gld. 10 st. Na 1770 wordt deze post de eerste jaren niet meer genoemd. Wel blijkt dat in 1733 de �orgeltreeder op- slag" heeft gekregen en wel tot f4.� 's jaars, dat den man zeker wel toekwam. In 1785 en volgende jaren is het weer ge-



		33 ducht onderhanden genomen, ondanks �de troebelen en naa- ren tijden" welke Past. Driesman toen meemaakte. De desbetreffende rekeningen geven echter aanleiding tot 'n misverstand, aangezien de notities daaromtrent elkander te- genspreken. Past. Bootz schreef in het �Gedenckboek": �Tijdens het herderlijk bestuur van den Eerw. Heer Dries- �man (1783�1799) moet het orgel der oude kerk*) eenige ver- �andering hebben ondergaan, en voor de nieuwe Kerk geschikt �zijn gemaakt geworden. Men vindt op de Orgel-kast het jaar- �getal 1785 met den naam van den orgelmaker Gideon Thomas �Batz te Utrecht, en dit zou doen gelooven dat het tegenwoor- �dig orgel in 1785 nieuw gebouwd werd. Maar de Rekeningen �van 1785 en volgende jaren pleiten daartegen: immers op de �Rekening van 1785 komt in de uitgaaf voor de post �Orgel- �verschot 36 gld. 16 st." Op de Rekening van 1786: aan orgel �en letters 7 gld. 15 st. en schoonmaken van 't zelven: 14 gld., �schoonmaakster 9 gld." en het slot van dezelfde rekening eene �post die misschien tot het orgel behoort: �Nog uit de Kast ge- �nomen � 200.� zonder vermelding waarvoor; op de Reke- �ning van 1787: aan den Orgelraaeker 14 gld.; 1789 dezelfde �post voor het zelfde bedrag; en voor 1794: aan orgelschoon- �maeken 67 gld. 11 st. en trekken van blaasbalk gedurende 15 �dagen 4 gld. 10 st." Tot zoover Past. Bootz, die blijkbaar ook niet wist hoe dit recht in elkaar zat, want hij repte er verder niet meer van. Dat het orgel toen nieuw gebouwd zou zijn, is moeilijk aan te nemen, eerstens omdat de rekeningen daarvan niet gewagen; integendeel pleiten deze voor 'n herhaald herstellen van het oude. 't Is toch zeer onwaarschijnlijk dat 'n nieuw orgel na en- kele jaren gebruikt te zijn, zulke dure reparaties zou vorderen, als de rekeningen van 1794 en latere jaren aanwijzen. Het is minstens twijfelachtig dat 'n orgel, in 1742 nieuw geleverd, reeds in 1785 door 'n ander vervangen zou zijn, daarbij is 'n uitgave van / 200.�, aangenomen dat deze ongenoemde post voor het orgel besteed zou zijn, toch geen prijs voor 'n instru- ment als het onderhavige. En eindelijk is moeilijk te gelooven dat het orgel eerst in 1785, dus 13 jaren na de ingebruikne-

			) Dat is dus in de sclmurkerk met rieten dak. (Schr.)



		34 ming van de nieuwe steenen kerk, daarvoor �bruikbaar" ge- maakt zou zijn. Al deze omstandigheden, alsook het oude aanzien wettigen volkomen het vermoeden, dat alle orgeluitgaven aan het eene en zelfde instrument besteed zijn geworden. De naam van G. T. Batz, orgelmaker te Utrecht, zoomin als het jaartal 1785, zijn aanwezig op de orgelkast; zelfs geen vage aanduiding, waar deze gestaan kunnen hebben. Vermoedelijk zijn ze bij een latere vertimmering weggenomen. Wel is midden boven 't klavier een ijzeren monogram aange- bracht, waarin tusschen sierlijk lofwerk eenige vaste lijnen loo- pen, die als een W (Wiglet?) kunnen worden uitgelegd. Ook de antieke spelling van �Roorfluit" en de dito registernamen als: �Tramblant", �Nachthoorn", �Speelfluit" e.a. alsmede de vorm der letters, hunne onduidelijkheid en verkleuring doen denken, dat zij de �letters" van 1786 zijn. Na dien tijd heeft het voortdurend geld gekost en in 1842 was het schoonmaken vooral noodig geworden na de herstellingen van het plafond der kerk. Zekere aannemer uit Utrecht (zijn naam wordt niet genoemd) had het schoonmaken aangenomen voor � 50.�. Hij had het echter zoo slordig gedaan, dat het kerkbestuur een expert uit Utrecht ontbood, om het werk te beoordeelen. Deze deskundige meende, na gedaan onderzoek, dat den aannemer �wettiglijk niets toekwam, doch daarbij den �raad gaf, de zaak met hem te schikken". De aannemer werd met � 35.� betaald en de expert voor zijne moeite met een Gouden Willem beloond. In 1904 is het achteruit geplaatst, toen het antieke front de ruimte v��r op het koor moest innemen. De kast is van zeer eenvoudige constructie en ontbloot van alle schoonheid. Naast den middentoren is aan weerszijden 'n engelenkopje aange- bracht; heel eenvoudig lofwerk dekt hier en daar de pijpen- voeten. Het instrument is van de allereenvoudigste dispositie, oorspronkelijk berekend voor 'n kleine ruimte. Zoo heeft het dus nu reeds gedurende bijna 2 eeuwen geju- beld met de juichenden, getreurd met de bedroefden en ge- smeekt met de biddenden. Het heeft nu z'n derde (misschien laatste) plaats; verschei- dene vingeren hebben het z'n klanken doen ontvlieden en nog



			35 Iaat het bijna dagelijks zijne zachte tonen langs de gewelven glijden en wordt het oor vaak gestreeld door het fijne timbre van enkele registers. Over het orgel in de Ned. Herv. kerk te Abcoude konden wij het volgende opdiepen: ,.....Voor de beschilderde glasen hebben de Franschen in het �jaar 1672 zoo min achting laten blijken als voor de kerke zelve, �dewijl zij haar (als reeds gezegt is) toen in brand staken, �waardoor haar eerste schoonheid meerendeels is verdwee- �nen; dewijl zulks nog blijkbaar is aan het Orgel, in die tijd �mede geru�neert door gemelde Franschen, en waarin nog eeni- �ge' groote Pijpen gevonden worden; zoodat te verwonderen is, �dat hetzelve niet weeder gangbaar en in gebruijk werd ge- �bragt om den openbaren Godsdienst met een vrolijk hert te �beginnen en alsoo te eindigen. Dit Orgel is gemaakt in 't jaar �1633, door de te dien tijd beroemden Meester G. van Pisa, en �toont nog allezints in zijn oude gedaante, dat een schoon stuk �geweest is". O Het orgel zal gewis een fraai stuk geweest zijn, althans voor dien tijd, want de orgelbouwkunst der 17de eeuw heeft zich gekenmerkt, behalve door technische verbeteringen, ook door sierlijkheid van bouw, die echter vaak tot beuzelarij over- sloeg. Zoo vond men er smaak in het orgelfront met beweeg- bare zonnen, manen, blinkende sterren, klokkespelen en zelfs met beweegbare en geluidgevende beesten te versieren. Ook de registers hadden gewoonlijk eenige buitensporigheden: vogel- fluit, nachtegaal en koekoek dienden voor den Kerstnacht, de tremulant voor Goeden Vrijdag en rouwplechtigheden, terwijl donder en regengekletter bij voorkeur voor kunstvermaak van buitenkerksch publiek werd gedemonstreerd. Of dit ook op ons orgel aanwezig was, wordt niet vermeld. De brand, waar- van boven sprake is, is dezelfde, dien we in 't begin van dit artikel hebben genoemd. Uit bovenstaande beschrijving zou men moeten opmaken, dat dit orgel vanaf den brand in 1672 tot aan

		*■) Gehelm-Schrijver van Staat en Kerke der Vereenigde Neder- landen, beginnende met die van de Provincie Utrecht. 1759. Afd. Ab- coude.