|
JAARBOEKJE
|
||||||||
|
VAN HET
|
||||||||
|
OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP
„NIFTARLAKE"
1924
|
||||||||
|
ELECÏE. DKUKKERIJ H. J. SMITS
OUDE GRACHT 231 - UTRECHT |
||||||||
|
LS.
|
|||||
|
Aangezien de rekening van het genootschap over 1923 iets
g-unstiger zvas, kon de omvang van dit jaarboekje eenigszins uitgebreid worden. Aan de schrijvers van de artikelen betuigen wij hartelijk dank
voor de moeite, die zij zich hebben willen getroosten. De Redactie van het Jaarboekje:
J. G. TH. GREVENSTUK.
Dr. D. A. W. H. SLOET. J. W. VERBURGT. October 1924. |
|||||
|
BESCHERMHEER.
Mr. Dr. F. A. C. Graaf VAN LYNDEN v. SANDENBURG,
te 's-Gravenhage.
|
|||||||||||
|
BESTUUR.
|
|||||||||||
|
J. W. VERBURGT, Leiden, Voorzitter.
J. G. Th. GREVENSTUK Baambrugge, Secretaris.
D. DE ZWART Jr., Amsterdam, Penningmeester.
Dr. D. A. W. H. SLOET, Abcoude, Bibliothecaris.
J. D. BASTERT, Breukelen.
W. H. KOOMANS, Abcoude.
Dr. J. A. PORTENGEN, Vreeland.
|
|||||||||||
|
d
Os
Cd
|
|||||||||||
|
Mevr. H. W. J. SCHAAP—Van der Pek, te Ankeveen.
V. L. Baron VAN BOETZELAER, te Twello.
M. ONNES VAN NYENRODE, te Utrecht.
J. WARMOLTS, te Kortenhoef.
E. A. H. A. VAN DE VELDE, te Loenen. ' '■
N. BASTERT, te Loenen.
Jhr. C. H. C. A. VAN SYPESTEYN, te Loosdrecht.
Dr. A. M. HARTOG, te Maarssen.
Mr. W. H. KöHLER, te Maarssen. ; , .
Mr. W. B. WESTERMANN, te Maarssen.
Mr. H. J. DOUDE VAN TROOSTWIJK, te Nieuwersluis.
Jhr. J. K. LAMPSINS VAN DEN VELDEN, te Utrecht.
E. G. WENTINK, te Utrecht.
KEES VALKENSTEIN, te Vleuten. . '' '^ "■
L. SCHIETHART, te Vreeland.
F. C. C. Bar. VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN,
te Zuilen.
|
|||||||||||
|
BESCHERMHEER.
Mr. Dr. F. A. C. Graaf VAN LYNDEN v. SANDENBURG,
te 's-Gravenhage.
|
|||||||||||
|
BESTUUR.
|
|||||||||||
|
J. W. VERBURGT, Leiden, Voorzitter.
J. G. Th. GREVENSTUK Baambrugge, Secretaris.
D. DE ZWART Jr., Amsterdam, Penningmeester.
Dr. D. A. W. H. SLOET, Abcoude, Bibliothecaris.
J. D. BASTERT, Breukelen.
W. H. KOOMANS, Abcoude.
Dr. J. A. PORTENGEN, Vreeland.
|
|||||||||||
|
d
Os
Cd
|
|||||||||||
|
Mevr. H. W. J. SCHAAP—Van der Pek, te Ankeveen.
V. L. Baron VAN BOETZELAER, te Twello.
M. ONNES VAN NYENRODE, te Utrecht.
J. WARMOLTS, te Kortenhoef.
E. A. H. A. VAN DE VELDE, te Loenen. ' '■
N. BASTERT, te Loenen.
Jhr. C. H. C. A. VAN SYPESTEYN, te Loosdrecht.
Dr. A. M. HARTOG, te Maarssen.
Mr. W. H. KöHLER, te Maarssen. ; , .
Mr. W. B. WESTERMANN, te Maarssen.
Mr. H. J. DOUDE VAN TROOSTWIJK, te Nieuwersluis.
Jhr. J. K. LAMPSINS VAN DEN VELDEN, te Utrecht.
E. G. WENTINK, te Utrecht.
KEES VALKENSTEIN, te Vleuten. . '' '^ "■
L. SCHIETHART, te Vreeland.
F. C. C. Bar. VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN,
te Zuilen.
|
|||||||||||
|
vil
|
|||||||
|
Kolonel E. Luden.
C. Metzelaar. P. A. Pijnappel. Wiljren Wijmstra. Kockengen:
Pastoor J. J. Swildens. Kortenhoef:
Ds. J. van Bruggen.
J. Warmolts. Krommenie:
P. van Walbeek. , Lat en:
Mevr. W. M. Terpstra-
Reerink. Leiden:
J. W. Verburgt.
Dr. F. C. Wieder. Loenen:
N. Bastert.
G. J. Dokkum.
G. Fikkert.
J. van Holthoon.
H. Hissink.
I. A. Lantsheer.
Mr. H. P. Loggere.
L. L. Posthuma
J. H. C. van Reenen Jr.
J. Roozenschoon.
N. W. Baron van Till.
E. A. H. A. van de Velde.
Loenersloot:
Pastoor B. J. Brouwer.
Ir. E. Middelberg. Mevr. de Wed. G. A. A. Middelberg-Hallmann. • |
|||||||
|
C. W. Matthes.
Hans Matthes.
Deken P. W. A. Pieck.
Ph. J. Schippers.
Dr. K. de Snoo.
Mevr. S. A. de Snoo-Sillevis.
Mr. W. F. E. Spiering.
B. G. P. Verbiest.
C. de Vries.
Alej. J. M. E. Willink van
Collen. Mej. M. E. Willink van Col-
len. Bussum:
Jan de Grijs.
M. Hartzema. 's-GravcIund:
Mr. D. J. A. Baron van
Harinxma thoe Slooten. 's-Gravcuhage:
Bureau der Rijkscommissie
voor de Monumenten. Groningen:
Kapelaan F. J. Schoemaker. Haarlem:
C. Maarschalk. Heemstede:
J. C. Brand Jr. Hengelo (O):
Kapelaan W, M. A. van Rijn Hilversum:
C. L. Heek.
Mevr. A. J. Kardux-ten
Hoopen.
!. Kardux. , ï ; \- |
|||||||
|
¥111
|
|||||||
|
Mr. H. j. Doude v. Troost-
wijk. A. l^aron de Girard de Mielet
van Coehoorn. Mr. U. H. van Notten.
Nigtcvcclit:
Th. E. E. Honders.
M. H. Laddé. Re uk urn:
Kapelaan A. van Hof slot. Rhenen:
]. Houtman. Sitoehondo (Java):
Mr. Dr. L. Fr. H. J. Schcilc--. Rotterdam:
Bihliotheek der gemeente
Rotterdam. Soest:
Jhr. P. P. de Beaufort. Soesterberg:
J. P. de Keizer. Tzvello:
V. L. Baron van Boetzelaer. Utrecht:
D. P. Becker.
J. B. P. Biegelaar. Dr. C. Broeksmit. Mr. A. de Bussv. Mej. E. W. Guidemont. Pastoor L. J. v. d. Heijden. ■ Mr. J. Hooft Graafland. O. Jonker. Jhr. J. K. Lampsins v. d.
Velden. |
|||||||
|
Loosdreclit:
Prof. Dr. K. H. Bouman.
Jhr. Q. T- van Swinderen. Jhr. C. H. C. A. V. Sypesteyn W. Voogsgeerd. Maar SS en:
Pastoor Dr. Alph. Arièns.
R. H. Driessen.
F. J. de Freytag.
A. M. Hartog.
L. G. James.
E. A. Ie Jolle.
J. M. de Muinck Keizer.
Mr. W. H. Köbler.
Dr. A. R. van Linge.
A. T. Plomp.
Mej. J. K. Plomp.
Ds. M. J. Sanders.
J. B. Scheuer.
C. W. E. V. Voorst v. Beest.
J. P. van Voorst van P)eest.
C. E. Wolff.
Mr. W. B. Westermann.
Maarsseveen:
Frans Smithuysen.
H. Schoenmaker Ezn. Maartensdijk:
J. L. Krom Hzn.
E. P. W. van Schalk
(Groenekan j.
Dr. J. J. R Steijling. Mijdrecht:
Pastoor J. Heerschop. Nederhorst-dcn-B erg:
Mevr. C. A.'Pos—Kofoed.
Mej. J. W. H. Sprnit. Nieuwer sluis:
Mr. E. van Beusekom. |
|||||||
|
LEDEN.
|
|||||||
|
E. R. D. Schaap.
Mevr. H. W. J. Schaap van der Pek. Baamhruggc:
Mej. D. van Doorn.
J. G. Th. Grevenstuk.
Th. E. Grevenstuk.
Mej. Wilh. F. Grevenstuk.
C. P. de Groot.
Ds. H. Haselager.
C. F. Jonkhart.
A Schoenmaker. Mr. J. Schoenmaker. Baarn:
Mevr. E. H. Rutgers van
Rozenburg—Baronesse van Hardenbroek. P. E. Tegelberg.
BUthoven:
D. R. Buma.
K. P. Maclaine Pont.
Br enkelen:
T. D. Bastert.
"D. J. M. Bianchi.
Johan Bleeker.
A. H. Colenbrander.
C. G. Hoekstra.
G. C. Hoekstra.
Mr. M. P. Th. a Th. van der
Hoop van Slochteren.
C. de Joncheere. E. B. van Julsingha.
H. J. van 't Lindenhout.
|
|||||||
|
Abcoude:
Ds. G. G. J. Bleeker.
J. de Bruijn.
Jhr. Mr. C. Dedel.
J. M. C. van Kempen.
W. H. Koomans.
Th. Moinat.
W. F. Pape.
H. van Raan.
Joh. Rentinck.
J. F. G. Rincker.
Mevr. Roos Vlasman-Linge-
man.
W. W. E. Rosenkötter. Past. Dr. D. A. W. H. Sloet. J. Trouw. Joan Vis. Luit. J. Th. H. van Weeren.
S. C. van der Werff. Amsterdam:
G. Ansoul.
A. J. Boom.
K. H. Broekhoff.
Jan W. den Duijn.
P. Jansen Hzn.
P. A. Kater.
L. P. G. Kerkhoff.
H. L. Klein.
H. F. L. Schöler.
Th. J. Verrijn Stuart.
J. Vriesendorp.
Mr. P. L. de Vries Feijens.
L. A. Weinrich.
E W. Wijers.
D. de Zwart Jr.
Ankeveen:
P. J. Eijma. |
|||||||
|
IX
|
|||||||||||||||||||||
|
H. van der Lip.
Jan van der Lip. M. Onnes van Nyenrode. D. Philips.
jhr. L. Quarle? van Ufford.
Mr. W. C. Schuylenburg. P. J. G. Verburgt. E. G. Wentink.
Vleuten :
Kees Valkenstein. Vreeland:
Ds. IL Th. Barbas.
C. Blatt.
H. N. Blatt.
P. J. C. Blatt.
W. H. M. Brouwer Ancher.
G. H. Hooft van Vreeland.
|
|||||||||||||||||||||
|
C. A. Lion Cachet.
Dr. J. A. Portengen. L. Schietbart. Weesp:
Th. J. Houtman. Wees perkarspel:
J. C. F. Bletz. Winterswijk:
J. L. Thielking. Zuilen:
J. Jonker Gzn.
F. C. C. Baron van Tuyll van Serooskerken. Zwolle:
Dr. G. A. B. Fijn van Draat. |
|||||||||||||||||||||
|
DONATEURS.
|
|||||||||||||||||||||
|
Hilversum:
,,De Gooi- en Eemlander". |
Amsterdam:
Mr. R. H. Erdmann. |
||||||||||||||||||||
|
BEGUNSTIGERS.
|
|||||||||||||||||||||
|
Abcoude:
Mevr. H. C. v. Weeren-
Moinat.
D. van Teeseling. Baambrugge:
G. Feringa.
J. van Heerden.
W. C. Smuling.
|
|||||||||||||||||||||
|
Kortenhoef:
J. C. Koops. 's-Gravenhage:
Mej. Dr. A. J. Portengen. |
|||||||||||||||||||||
|
IN MEMORIAM.
|
|||||||||||||||||||||
|
Dr. C. de Rooij te Amster-
dam. |
|||||||||||||||||||||
|
C J. Hacke van Mynden
te Loosdrecht.
Tos. Nierner te Abcoude. |
|||||||||||||||||||||
|
JAARVERSLAG.
|
|||||
|
Als gewoonlijk heginnen wij met de Algemeene Vergadering,
die ditmaal den 4en Juli van het vorig jaar werd gehouden in het Hotel ,,de Kampioen" te Nieuwersluis. Door de slechte communicatie was de opkomst niet zeer groot.
De voorzitter heette de aanwezigen welkom en opende de ver-
gadering, waarna hij het woord gaf aan den secretaris voor het uitbrengen van het jaarverslag. Vervolgens deed de penning- meester rekening en verantwoording over het jaar 1922. De heer E. R. D. Schaap hield hierna een welsprekend plei-
dooi om steun voor de restauratie van de Herv. Kerk te Korten- hoef en drong er op aan dat de leden van Niftarlake zouden worden aangespoord om een bijdrage voor de restauratie af te zonderen en verder de zaak zooveel mogelijk te bevorderen. De secretaris deelde hierop mede, dat in zijne woonplaats
reeds een collecte is gehouden en 80 loten in de schilderijenver- loting zijn geplaatst. Misschien kan men in de andere plaatsen iets dergelijks organiseeren. Na eene breedvoerige discussie werd besloten, dat het bestuur
aan de leden een circulaire zou zenden met verzoek om een bij- drage te storten in het fonds voor de restauratie. Bovendien zou eene deputatie, bestaande uit de heeren Verburgt, Schaap en Warmolts eene audiëntie aanvragen om een grootere bijdrage uit 's Rijks kas te verkrijgen. Wegens het nadeelig saldo van de kas werd besloten voor-
loopig geen lezingen te houden en den omvang van het jaar- boekje te beperken. Verder werd besloten een excursie te houden naar 's Grave-
land en Loosdrecht. Tot leden der excursie werden door den voorzitter benoemd de heeren Jhr. van Swinderen, Jhr. Lampsins van den Velden, Verburgt, Van der Lip en Bastert. Na eenige besprekingen over huishoudelijke zaken werd de
vergadering door den voorzitter gesloten. Door onvoorziene omstandigheden kon de excursie naar bo-
|
|||||
|
XII
vengenoemde gemeenten niet plaats hebben. De commissie orga-
niseerde toen een tocht naar Muiden, Naarden en Muiderberg. 's Morgens van den 8sten Augustus kwamen de deelnemers op
het Muiderslot bijeen waar zij door Muiden's jjurgemeester wer- den rondgeleid. Nadat hier alles bezichtigd was, geleidde de heer de Raedt de bezoekers naar de oude Herv. Kerk en naar het raadhuis. Bij het afscheid was de voorzitter de tolk van de aan- wezigen toen hij den sympathieken burgemeester hartelijk dank zegde voor het even zaakkundig als vriendelijk geleide. In Muiden stapte men op de stoomtram naar Muiderberg,
waar de koffietafel voor de deelnemers besteld was. Aangezien echter de trein met groote vertraging aankwam, waren andere liefhebbers ons voor geweest en moesten de meesten ongetroost vertrekken. , Toen ging het verder per stoomtram naar Naarden. Ook hier
wachtte den bezoekers een zaakkundige voorlichting. Niemand minder dan de vermaarde kenner van Naarden's geschiedenis Ds. Drijver leidde hier de gasten rond. De prachtige Herv. Kerk, het Stadhuis en wat er verder te zien was, kreeg een beurt en de onvermoeide gids beijverde zich om al het historische en merk- waardige te tooneii. Ook hier gaf de voorzitter in hartelijke woorden uiting aan de
erkentelijkheid van de deelnemers. Na afloop werden de bezoekers door Ds. Drijver naar een
goede lunchroom gebracht waar zij den inwendigen menscJi konden versterken en ieder zijns weegs kon gaan. De inzameling van bijdragen voor het kerkje te Kortenhoef
bracht ƒ 99.50 op, welk bedrag aan Ds. van Bruggen is opge- zonden. liet jaarboekje verscheen weder in het laatst van het jaar. Het
werd goed ontvangen en had tot gevolg dat 9 nieuwe leden wer- den opgenomen en een groot aantal jaarboekjes werd verkocht. Door overlijden en bedanken verminderde het aantal leden
met 7, terwijl 10 nieuwe leden werden ingeschreven. , Met de beste wenschen voor den bloei van het Genootschap wordt dit verslag besloten. '-' De Secretaris,
Baambrugge, 10 Juni 1924. J. G. Th. GREVENSTUK.
|
||||
|
Staat van Ontvangsten en Uitgaven over het 12de Genootschapsjaar 1923.
|
|||||||||||||||||
|
UITGAVEN:
Nadeelig saldo vorig jaar...... ƒ 159.10
Jaarboekje 1923.......... ,, 208.40
Excursie Muiden en Naarden .. .. ,, 78.01'/.!
Diversen ............ „ 6i.5iMi
|
|||||||||||||||||
|
ONTVANGSTEN:
Contributie:
175 Leden ........ ƒ 437-50
I Lid ........ „ 5.—
1 Donateur ...... „10
2 Donateurs ...... „10
13 Begunstigers . . .. „13
|
|||||||||||||||||
|
ƒ 475-50
|
|||||||||||||||||
|
Opbrengst verkochte jaarboekjes . . „ 6.—
P^xcursie, batig saldo........„ 4.06 !/2
Nadeelig saldo op heden ...... „ 21.46'72
|
|||||||||||||||||
|
ƒ 507-03
|
|||||||||||||||||
|
ƒ 507-03
|
|||||||||||||||||
|
31 Deceanber 1923.
|
|||||||||||||||||
|
D. DE ZWART Jr.
Penninginecstci.
|
|||||||||||||||||
|
Anthonia van Groenenberch
of de
Ridderhofstad De Haer
door
Dr Alberta J. Portengen.
|
||||||
|
Dezen ouderwetschen titel ontleen ik aan een artikel van J. F.
Bosdijk in de Utrechtsche Volksalmanak voor 1841, waarvan ik den inhoud hier in 't kort wil navertellen. 't Was een woelige tijd, het laatste kwart der vijftiende eeuw,
speciaal in Holland en Utrecht. Karel de Stoute, hertog van Bourgondië, graaf van Holland enz. enz., was na een korte on- rustige regeering in 1477 bij Nancy gesneuveld. Zijn erfgename, ÏMaria „de Rijke" had de grootste moeite om haar onderdanen eenigszins in bedwang te houden, ook na haar huwelijk met Maxi- miliaan van Oostenrijk, die later keizer van het Duitsche Rijk zou worden. De Hoeksche en Kabeljauwsche twisten, telkens voor een tijd onderdrukt, begonnen weer met vernieuwde kracht en breidden zich ook buiten Holland uit, speciaal in Utrecht, waar de Hoeksche partij, waartoe ook de stad Utrecht behoorde, zich met kracht verzette tegen bisschop David van Bourgondië, die zich gedurende zijn regeering heel wat vijanden had gemaakt. Natuurlijk was 't niet alleen de politiek, die de menschen partij deed kiezen, doch kwamen hierbij ook veel persoonlijke veeten te pas, zoodat tenslotte de meeste edelen van 't Bisdom tot een der beide partijen behoorden. Dit was ook 't geval met Dirk van Zuilen, Heer van de Haer, burgemeester van Utrecht, die, men kan 't uit zijn laatstgenoemde kwaliteit wel haast opmaken, den Ijisschop vijandig gezind was. Hoe groot was dan ook zijn voldoe- ning, toen hij op een feestmaal ten huize van ridder Beernt van Groenenberch, een anderen steunpilaar der Hoekschen, de tijding ontving van zijn slotvoogd Jan van Harmeien, dat deze op de Haer een goede vangst had gedaan in de persoon van Egbert |
||||||
|
van Wassenaar. Deze partijgenoot van den Bisschop en de llol-
landsche regeering had een list v^fillen te baat nemen, die men in den loop der geschiedenis telkens aantreft; 't oudste voorbeeld ervan is het Paard van Troje, 't beroemdste bij ons het Turfschip van Breda. Doch een eeuw voor de list van turfschipper Adriaan van Bergen probeerde Egbert van Wassenaar iets soortgelijks om de Haer te verrassen. Met zeven dappere Kabeljauwschen verborg hij zich tusschen de meelzakken, die de burcht werden binnengebracht en plotseling overviel hij de niets kwaads ver- moedende bezetting, twintig man sterk. Tegen deze overmacht kon hij 't toch niet volhouden en nadat vijf van zijn makkers wa- ren gesneuveld, gaf hij den strijd op en werd hij gevangen ge- nomen. Met groote vreugde werd de tijding van 't mislukken van dezen aanval door van Groenenberch en zijn gasten verno- men, ja, de zoon des huizes,Reinier van Groenenberch, stelde zelfs een dronk in ter eere van Jan van Harmeien, den wakkeren ka- pitein op de Haer : Leven de ridders van Montf oort!. . . . Dood aan den bisschop en allen die met hem zijn. Leve Jan van Har- melen! de dood aan van Wassenaar". Allen ledigden hunne ^lazer al waren ze ook allen niet in even groote mate moorddadig ge- stemd, behalve zijn zuster Anthonia. Reinier, die dit wel verwacht had, maakte er dadelijk aanmerking op, doch zij wist zich zeer goed te verontschuldigen: voor haar, een vrotiw, was 't niet wel mogelijk, met 't groote aantal dronken in te stemmen. Doch dit was de eigenlijke reden niet. yVnthonia, die Egbert van Wassenaar al uit haar kinderjaren kende, had hem in stilte lief. Wat bekom- merde zij zich om Hoekschen of Kabel jauwschen, om bisschops- of stadsgezinden, ja zelfs om haar vader en zijn partijgenooten. Niet zoodra had ze dan ook het gebeurde vernomen, of ze over- legde bij zichzelf, hoe ze Egljert zou kunnen redden. Ze vreesde n.1., dat hij in gevangenschap niet veilig was, en nam zich daarom voor hem zoo mogelijk te bevrijden. Eenigen tijd na het gebeurde kon men in de buurt van de Haer'
twee wolfsjagers zien, die zich naar het kasteel begaven en die op hun verzoek, al was 't met eenige moeite, toegang tot de burcht kregen. Een van hen, de trouwe dienaar Godert, zette zich in de wachtkamer neer. terwijl zijn makker naar den slot- voogd werd geleid, die hem al zeer weinig vriendelijk ontving. Hoe groot was echter zijn verbazing, toen de jager hem met zachte stem toesprak en meedeelde, wie hij was en wat hij kwam |
||||
|
doen. De jager was...... een meisje, 't was...... Anthonia
van Groenenberch, die kwam probeeren, wat zij met haar over-
redingskracht op Jan van Harmeien vermocht. Nog waren zij niet klaar met hun gesprek, toen er plotseling een hevige beroe- ring in 't slot ontstond. Wat was n.1. 't geval ? Gebruik makende van de heerschende
mist, was Joost van Lalaing, de stadhouder van Holland, met een leger de burcht onverwachts genaderd om haar op te eischen voor de Kabeljauwsche partij. Dit werd natuurlijk geweigerd en nu ontstond er een geregeld beleg. Jonkvrouw Anthonia ver- keerde wel in een eigenaardige positie; daar was zij, als eenige vrouw, in mannenkleeren, zonder medeweten van haar vader, in een belegerd kasteel, te midden van mannen, die ze eigenlijk vij- andig gezind was. Hoe goed had Jan van Harmeien ervan kun- nen profiteeren, dat hij haar en Egbert van Wassenaar in zijn macht had! Dit heeft hij niet gedaan. Anthonia schijnt er zelfs in geslaagd te zijn om hem te weerhouden van de bedreiging, dat Egbert in het gezicht van de Hollanders zou worden ter dood gebracht, als 't beleg niet werd opgebroken. De veertig man be- zetting konden het kasteel toch niet houden; den I4en Juli 1482 waren zij eindelijk genoodzaakt om tot onderhandelen over te gaan. Dienzelfden dag werd tot de overgave besloten. De bezet- ting werd krijgsgevangen gemaakt, het kasteel verbrand, Egbert van Wassenaar bevrijd en met vreugde door zijn partijgenooten begroet, terwijl jonkvrouw Anthonia naar zijn tante in Den Haag ging. Zij waagde het niet, na wat ze gedaan had, naar haar vader en broer terug te keeren. Drie jaar later werd het huwe- lijk tusschen Anthonia van Groenenberch en Egbert van Was- senaar voltrokken. Het duurde nog 10 jaar, voordat er voorgoed een einde was gemaakt aan de Hoeksche en Kabeljauwsclie twisten. |
||||
|
FECTIO
Een Romeinsche legerplaats en haven.
|
||||||
|
Wanneer men komend uit het dorpje Vechten, den spoorweg
Utrecht—Arnhem overschrijdt en dan den kronkelenden grint- weg, die buitenom het militaire fort naar Houthem voert, in- slaat, ziet men al spoedig in de richting der stad Utrecht, in zachte glooiing uit het omliggende landschap oprijzend, de historische plek liggen, waar zich eens de Romeinsche sterkte en haven Fectio bevond. Thans is het vreedzaam bouwland. Alleen de benaming van het terrein, dat steeds in den volksmond de „Burg" blijft heeten, herinnert aan de nederzetting, die in het grijs ver- leden hier door de Romeinen is opgericht, terwijl enkele ouden van dagen zich de verbleekte en bijna uitgewischte legende eener verdwenen stad weten voor den geest te brengen. Op deze plaats, waar eens bedrijvige scheepvaart, zij het voor het ten uitvoer leggen van militaire veroveringsplannen, zij het voor rekening van ondernemende handelaars, den Rijn verliet om langs de Vecht (de fossa Drusiana) het meer Flevo en de open zee te bereiken, loopt thans geen rivier of stroom meer. De oude beddingen zijn eeuwen her al dicht geslibd of gedempt en tot weiden geworden. Doch schijnbaar slechts heeft hier de tijd alle sporen uitgewischt van de eens zoo machtige en gewichtige sterkte. Bij den eersten stap, dien wij op den „Burg" zetten, wanneer hij van veldvruch- ten is ontdaan, of beter nog wanneer de ploeg den zwaren grond versch openscheurt, bermerken wij reeds tallooze fragmenten van Romeinsch aardewerk, stukken bouwmateriaal als pannen, tegels, enz. En reeds van oudsher was dit zoo en was dat ook bekend. Zeer overzichtelijk en met groote bevoegdheid heeft in dit
jaarboekje (1916) de heer J. W. Verburgt daarover gehandeld en ook uitvoerig de pogingen uiteengezet, die herhaaldelijk ge- daan zijn om door opzettelijke gravingen iets meer te vernemen omtrent de verdwenen en met den grond gelijk gemaakte neder- zetting. De laatste poging in die richting, die de heer Verburgt |
||||||
|
vermelden kon was die van Dr. Holwerda in 1914 ondernomen,
helaas door den grooten oorlog ontijdig onderbroken.^) Sindsdien is het onderzoek met de spade weer ter hand genomen en kon vanaf 1920 lederen zomer enkele weken worden gegraven^) De resultaten waren boven alle verwachting gunstig en wij
willen trachten deze hier in hoofdzaak te vermelden. Het was mogelijk om vast te stellen dat hier meerdere leger-
plaatsen in opvolgende periodes hadden gelegen. De eerste en oudste legerplaats dagteekent uit den tijd van keizer Augustus en had, voor zoover thans is kunnen worden nagegaan, de aanzien- lijkste afmetingen. Zij was gelegen aan den oever van een be- langrijken waterloop; die oever was met een schoeiing van houten palen voorzien. Op één punt kon zelfs een soort aanlegplaats voor schepen, met houten vlonder, worden vastgesteld. Het terrein, waarop deze nederzetting was gebouwd, lag aanzienlijk lager als het tegenwoordige maaiveld. Het bezat een natuurlijken onder- grond van zand, waarop een geringe laag leemachtigen grond ligt. Te oordeeleii naar enkele metingen ongeveer in 't midden van den ,,Burg" mogen wij aannemen, dat, het woonvlak dezer Augustei- sche nederzetting pl.m. 2 a 2.50 M. -f A.P. heeft gelegen. Van de gebouwen was het echter niet mogelijk een samenhangend beeld te krijgen, in hoofdzaak wel tengevolge van de aanzienlijke diepte, waarop gegraven moest worden. Toch ontbreken de ge- bouwsporen nergens op het terrein: groote paalgaten, sporen van verganen houtbouw, afvalgaten, dit alles tezamen met scherven van Romeinsch aardewerk en andere cultuurresten, die karakte- ristiek zijn voor de eerste jaren onzer jaartelling, werden gevon- den. Van den omtrek kon het verloop over een aanzienlijken af- stand worden vervolgd. Deze legerplaats was n.1. — wat aan de |
||||||
|
1) Zooals wij zagen ligt het terrein vlak naast het tegenwoordige fort
Vechten, en is het begrijpelijk dat de beschikking ervan door de militaire overheid werd opgevorderd. -) Verslag over de opgravingen te Vechten, 1920, uitgebracht door Dr.
J. H. Holwerda aan het Prov. Utr. Genootschap. Verslag over 1921, id.; Cf. ook Germania, bl. 23. De opgravingen van 1921 hadden plaats onder leiding van Dr. J. H.
Holwerda, terwijl van 1922 af de leiding ervan aan ondergeteekende werd opgedragen. Met groote erkentelijkheid moge worden vermeld dat Dr. Hol- werda mij daarbij steeds ruimschoots met zijn raad en beproefde ervarincr bijstand bleef verleenen. |
||||||
|
Afb. I. IJgging van PY-ctio ten opzichte van l'trecht.
|
|||
|
Z. en W.-zijde kon worden geconstateerd — voorzien geweest
van een spits in den grond gegraven ringgracht. Zooals dat bij den bouw van dergelijke vestingen gebruikelijk is, heeft onge- twijfeld deze gracht aan de buitenzijde van een — in dit geval van hout en aarde gebouwden — muur gelegen, die de eigen- lijke vesting omsloot. De tegenwoordige stand van het onder- zoek maakt het zeer waarschijnlijk, dat de vorm dezer ommuring ongeveer rechthoekig is geweest, terwijl de met palen geschoei- den rivier-oever de N. begrenzing vormde. Uit dit alles blijkt, dat wij een lielangrijke vesting, die tevens
als vlootstation dienst deed, vóór ons hebben en dat deze wel degelijk de bij Tacitus en Dio Cassius genoemde plaats is, van waaruit Drusus (12 v. C.) zijn vloot vertrekken liet om langs de Vecht (de Drususgracht) de Noordzee te bereiken, waarna hij de Friezen onderwerpt en verder operaties in N.-W. Duitschland volvoert; de plaats tevens, waar later (16 n. C.) Germanicus zijn vloot, uit ,meer dan duizend schepen bestaande, concentreerde voor een nieuwen aanval op Germanië. Zooals de talrijke vroeger gevonden scherven en munten reeds
lieten vermoeden is Vechten ook in later tijd een belangrijke nederzetting gebleven. En juist over deze jongere periode van be- woning brachten de opgravingen der laatste jaren heel wat licht. Het was n.1. mogelijk vast te stellen, (en de verdienste hiervan komt Dr. J. H. Holwerda toe), dat het eerste castellum in de eerste helft der ie eeuw moet zijn opgegeven en dat het geheele niveau, waarop het had gestaan, ongeveer i M. is opgehoogd met aangebrachten, leemachtigen grond. Als wij nagaan dat hier sprake is van een oppervlakte van meerdere hectaren, dan be- seffen wij ten volle, dat zelfs voor onze huidige begrippen een kolossaal werk is verricht. De bedoeling dezer ophooging is on- getwijfeld geweest den ondervonden overlast van het water in de toekomst te verinijden. In verband met het vaak besproken probleem van de z.g.n. daling van onzen bodem, is deze vrij nauwkeurig gedateerde ophooging te Vechten niet van belang ontbloot. Op het hoogere niveau is dan een nieuwe legerplaats van klei-
neren omvang aangelegd, waarvan de geheele omtrek kon worden teruggevonden. Deze had den vorm van een ietwat on- regelmatigen rechthoek van ongeveer 175 bij 150 M. Ook dit castellum is door een spitse gracht en een muur van hout en |
||||
|
aarde omgeven geweest. Talrijke sporen van z.g.n. huttenleem
wijzen er op, dat de gebouwen dezer vesting van hout zijn opge- trokken geweest. Na een bestaan van niet veel minder dan anderhalve eeuw is
de nederzetting nogmaals herbouwd. Terwijl de vorm vrijwel is bewaard gebleven, zijn de ringmuur en ook de belangrijkste binnengebouwen ditmaal van steen opgetrokken geweest. Uit den aard der zaak heeft deze vesting, die ook de laatste is, die werd opgericht, het duidelijkst haar sporen in den grond achtergela- ten. Zoo was het mogelijk niet alleen het verloop van den ring- muur — die aan den N. kant op heipalen was gebouwd — nauw- keurig vast te stellen, maar tevens konden tot nog toe drie der vier poorten, die een dergelijk castellum gewoonlijk bezit, wor- den teruggevonden. En wat den binnenbouw betreft is sinds 1923 een aanvang gemaakt met de ontgraving van de hoofdgebouwen: zoo hebben wij thans reeds den plattegrond kunnen teekenen van het praetorium, dat zich ongeveer in het midden van de om- muring bevinden van een O. daarvan gelegen groot gebouw. Het praetorium is 36 bij 34 M., het andere gebouw 30 bij 24 M. groot. Zeer belangrijk was ongetwijfeld bij het ontgraven dezer gebouwen, het vinden van dakpannen en tegels, voorzien van militaire stempels. Tusschen hef puin, dat zich ter plaatse van het praetorium bevond, kwamen n.1. uitsluitend stempels van het |
|||||||||
|
eW\M
|
|||||||||
|
Stempel van het ie Minervische legioen
[gelezen van rechts naar links: LE(gio) I M(inerviae) ANTONINIANA] '/2 der ware grootte.
ie Minervische legioen met den bijnaam Antoniniana voor den
dag, terwijl bij het tweede gebouw de stempel van het Cohors |
|||||||||
|
{©m^^u
|
|||||||||
|
St^enipel van het COH(ors) I FLA(via)
'/2 der ware groote. |
|||||||||
|
8
prima Flavia in meerdere exemplaren werd gevonden. Zooals
bekend is zijn niet slechts aardewerkfragmenten, maar ook der- gelijke stempels voor de dateering van het grootste gewicht. Zoo laten zij ons in dit geval toe de oprichting der betreffende ge- bouwen en ook zeer waarschijnlijk den bouw van het geheele castellum dezer 3e en laatste periode omstreeks het jaar 2CX) n. C. of in de eerste jaren der 3e eeuw te stellen. (De bijnaam Anto- niniana wijst op den tijd van Caracalla, terwijl men vermoedt dat de Cohors I Flavia tegen het eind der 2e eeuw van Afrika naar onze Rijnstreken is verplaatst ^). Het is hier niet de plaats om reeds uit te wijden over verdere
talrijke vondsten, die gedurende de laatste opgravingen zijn ge- daan : het moge volstaan te vermelden dat de zeer groote collectie pottenbakkersstempels op „terra sigillata", die reeds uit Vechten zoowel te Utrecht als te Leiden is bijeengebracht, met ettelijke exemplaren is verrijkt; ook talrijke munten, bronzen voorwerpen van allerlei aard, als naalden, mantelspelden, kwamen voor den dag. Verder munten, beenen of glazen voorwerpen, ijzerwerk van allerlei aard, tallooze stukken aardewerk, waar- onder meerdere lampen, werden verzameld. Van ongemeen belang is het toevallig, gedurende de mobilisatie uitgevoerde militaire werken, aan het licht gekomen altaartje dat wij hier afbeelden. Immers uit de daarop te lezen inscriptie: I(ovi) O(ptimo) M(aximo) V(otum) S(olvit) I.(ibenter) M(erito) C(aius) Julius Bio Triera(r)chus, blijkt dat dit altaartje door een scheepskapi- tein der Romeinsche vloot aan den zeer goeden en machtigen Jupiter is gewijd, hetgeen een nieuw en treffend bewijs komt le- veren dat wij te Vechten een Romeinsche haven vóór ons heb- ben. ") |
||||||||
|
Nadat wij aldus in korte trekken hebben nagegaan wat door de
laatste opgravingen omtrent de Vechtensche nederzetting is be- kend geworden rijzen vanzelf twee vragen: i. hoe komt het dat bij de opgravingen, hier vroeger ondernomen, betrekkelijk zoo weinig gegevens zijn verkregen? 2. zijn deze vroeger verkregen |
||||||||
|
^) Pauly-Wissowa onder Cohors (Cichorius).
^) J. H. Holwerda: Röm. Germ. Korrespondenzblatt. Jahrg. 1915
blz. 57. |
||||||||
|
Afb. 2. Altaartje door den scheepskapitein Bio aan Jupiter gewijd.
|
|||
|
lO
gegevens niet meer te gebruiken, ja, kunnen zij de resultaten van
thans op onderscheidene punten niet aanvullen? Voor wie op de hoogte is van den grooten vooruitgang, die de
opgravingstechniek sinds het eind der vorige eeuw heeft onder- gaan, zal het niet verwonderlijk zijn, dat thans met de te- genwoordige methode van werken, zelfs uit dit zoo vaak door- woelde terrein, de duidelijke sporen kunnen worden aan het licht gebracht van de verdwenen vestingen, terwijl er vroeger zoo goed als niets van werd gezien en herkend. En niet alleen is de methode anders, maar ook de leidende gedachte bij het werk heeft ver- andering ondergaan. Vroeger was het er in de eerste plaats om te doen voorwerpen te vinden, of andere tastbare dingen als muren, enz. Doch als men bedenkt dat doorgaans de muren der Romein- sche gebouwen in ons land zoo goed als tot den laatsten steen zijn weggebroken en de kolossale Romeinsche ruïnes te Vechten onge- twijfeld in vroeger tijd als een rijke steengroeve moeten zijn ge- ëxploiteerd, dan begrijpt men meteen dat het zoeken naar muren weinig kans op succes moet opleveren, en men zich tevreden moet stellen, zooals thans gedaan wordt, met het terugvinden der fun- deeringen, die eens de machtige muren droegen. Wat de tweede vraag I)etref t: deze kan gelukkig in bevesti-
genden zin worden beantwoord. Wat vroeger is gedaan is niet alles nutteloos geweest. Integendeel! Hoe verder het opgravings- werk vordert hoe meer het duidelijk wordt, dat wij een dank- baar gebruik kunnen maken van de vroegere onderzoekingen, met dien verstande natuurlijk, dat wij zooveel mogelijk de toen opgeteekende verschijnselen op zichzelf nagaan en de daarvoor destijds gegeven verklaringen niet zonder meer aannemen. Om dit duidelijk te maken, dacht ik niet beter te kunnen
doen clan de kaart, die na afloop van de opgravingen van 1892—1S94 is gepubliceerd, hier te reproduceeren, met de toen daarbij gegeven agenda ^). Tevens hebben wij op die kaart aan- geteekend het verloop van de spitsgracht van het oudste castellum die is teruggevonden en voorzoover deze is kunnen worden ver- volgd. Zij is aangeduid met I. De omtrek der twee latere castel- la, die, zooals wij zagen van ongeveer denzelfden omvang waren, is met II en III aangeduid, terwijl men te midden daarvan het |
||||||
|
1) Vooral ook oindat in het reeds genoemde overzicht van den heer
Verburgt deze opgravingen maar terloops zijn vermeld. |
||||||
|
lï
|
|||||||||||
|
l^i>tU0AMELI5WE£R0 *
|
|||||||||||
|
100 200 300 METER
|
|||||||||||
|
a schuit, b goot. c lufjUencn wig.
d duiker c pul. f. paalwerk, g grin(w»9. h vloer i pul.
|
|||||||||||
|
A. Brug. B GrofiUenen.
C, RIvfer. D. Kridfl.woarb.nn.
in JS6> ftgraven u b\) hel bou\v«n von h«l forf. |
|||||||||||
|
VDORLGOnEE KAART VAN OE NOB ONBEFUBLICEEROE OFBRAViNGEN TE VECHTEN
|
|||||||||||
|
Afb. 3. Ligging van de legerplaats ten opzichte van het fort Vechten.
|
|||||||||||
|
12
reeds besproken praetorium en daarnaast liggende kazernege-
bouw herkennen kan. Ook is het verloop van den verdwenen rivieroever ten N. der vesting aangeduid. Reeds dadelijk zal het ieder daarbij opvallen, dat het bij f aan-
geduide paalwerk, evenals de bij a en b gevonden schuit en „goot" met den door ons gevonden rivieroever en bedding een geheel vormt. Verder dat de met g aangeduide ,,grintweg" zich binnen de ommuring van de met IT en III gemerkte castella be- vindt. Het lijkt dus wel zeer waarschijnlijk dat, indien hier wer- kelijk een „grintweg" is teruggevonden deze tot de laatste periode (III) zal hebben behoord, (ook te oordeelen naar de diepte waar- op hij werd gevonden, n.1. i M. onder het maaiveld). En op- merkelijk is het wel, dat hij vlak langs de Noordzijde van ons praetorium loopt en vrijwel evenwijdig daarmede. Wat den put (i) en den vloer (h) betreft, wijst de diepte (resp. 4 en 3 M.) er op, dat wij met resten der ie periode te doen heb1)en. Moeilijker ech- ter is het IC te liegrijpen, die een ,,tufsteenen" weg aanduidt. In zijn hierboven reeds aangehaalde verslag (Verslag Prov. Utrechtsch Genootschap 1895) bladz. 133 beschrijft S. Muller dezen weg als bestaande uit „ruwen, op en naast elkaar gestapel- den tufsteen, aangevuld met leem", hetgeen ons een zeer onwaar- schijnlijke samenstelling voor een weg lijkt. De zeer zachte tuf- steen en de leem kunnen l)ezwaarlijk tot den aanleg van een weg zijn gebruikt. Veeleer zijn we geneigd hier de puinresten van een muur in te herkennen, die hier mogelijk, gezien zijn ligging langs den waterkant, een kademuur kan zijn geweest. Ook het „muurtje of fundament van keien en kalk, breed 15 cM. en 15 M. lang met een onderbreking in het midden" (j) op ongeveer i M. onder den grond is vooralsnog moeilijk in verband te brengen met de tegenwoordige gegevens. Ons kaartje is tevens nog leerrijk omdat het ook vermeldt wat
in 1869—70 bij het bouwen van het fort is geconstateerd. Wij zien n.1. dat binnen den kring D, waarbinnen grondwerk ten be- hoeve van genoemd fort is uitgevoerd, een van Z. naar N. lichtelijk naar 't W. buigende rivierbedding (C) is teruggevonden van 50 a 60 M. breedte,, alsook een daarover geslagen houten brug (A) van ongeveer 8 M. breed. Verder zijn verschillende grafsteenen op den Oostdijken oever gevonden (B) die ons met recht laten veronderstellen, dat daar de bewoners der legerplaats hunne be- graafplaats hadden. Onder de vondsten, die waarschijnlijk tot dit |
||||
|
Afb. 4. r.ezichtsma,,ker (Kijksnuis-eum voor Oudluden, Leiden).
|
|||
|
M
grafveld behooren, is te vermelden het gezichtsmasker, dat wï)
hier afbeelden. En wanneer wij deze gegevens aanvullen met wat wij lezen in
het verslag door de militaire overheid over deze oudheidkundige vondsten uitgebracht, (Nahuys: Utr. Volksalmanak 1868 en Brief van Marcella aan de Directie van 't Rijksmus. v. Oudheden te Lei- den i. d. 30 Mei 1870) nl. dat op den westelijken oever van den rivierarm in kwestie talrijke houten putten ^) zijn ontdekt, en ook dat die oever zelf met houten paalwerk was geschoeid, dan lijkt het ons zeer waarschijnlijk dat de burgerlijke nederzetting, be- staande uit canabae of mogelijk ook grootere villavormige gebou- wen op dit terrein tusschen de eigenlijke legervesting en de rivier heeft gestaan. Wellicht zal het nog mogelijk zijn op één punt ten W. van het grafveld (B), verdere opgravingen te verrichten; daar bevindt zich, vlak tegen de wallen van het fort, en rechts van het pad, dat N. loopend naar den spoorweg Utrecht—Arn- hem, een stuk bouwland, dat opvallend veel Romeinsch puin en scherven bevat. Ook nadere onderzoekingen zullen moeten uit- maken op welke wijze de rivierarm van 1870 en de ten N. van het castellum geconstateerde bedding met elkaar in verbinding staan.
* *
*
Zoo zien wij dus in hoofdtrekken de Romeinsche nederzetting
van Vechten in haar opvolgende perioden vrij duidelijk vóór ons. Op de plaats, waar gedurende zooveel eeuwen slechts wat puin of oude mvinten de aanwezigheid van een eenmaal sterken Romein- schen burcht verrieden, rijzen thans als 't ware stuk voor stuk de vestingen met hun muren en grachten, met hun gebouwen en kazernes uit den grond. De bijna geheel uitgewischte herinnering bij de bevolking aan een oude verdwenen stad, krijgt nieuw le- ven en kleur. Door de sinds eeuwen verzande en dichtgeslibde beddingen stuwt opnieuw de machtigen stroom, en in zijn kabbe- lend oppervlak spiegelt zich het brekend beeld van vele schepen. Op de aanlegplaatsen worden goederen uit verre streken ont- scheept, en 't luide bedrijf van sjouwers en matrozen wordt over- |
||||||
|
1) Vermeld wordt dat in een dezer putten terra sigillata met den pot-
tenbakkersstempel Comüialis voorzien, gevonden werd wat er op wijst, dat deze putten in de periode 160—200 n. Chr. of nog later in gebruik waren. |
||||||
|
15
stemd door 't koortsige, daverend gehamer op de naburige werven.
En hiermede, en daar is het ten slotte om te doen, is weer een stukje vaderlandsche geschiedenis uit de eerste eeuwen onzer jaartelling aan den bodem ontrukt en zijn de al te schaarsche ge- gevens, ons door de klassieke schrijvers over deze periode over- geleverd, niet slechts begrijpelijker geworden maar ook belang- rijk aangevuld. October 1924. A. E. REMOUCHAMPS.
|
||||
|
HET MUIDERSLOT.
|
|||||
|
Het Muiderslot is een unicum onder de burchten van ons va-
derland, een 13de eeuwsch kasteel, dat zich, schier ongeschonden, in zijn oorspronkelijken toestand aan ons oog vertoont, terwijl van zoo menig ander niet veel meer dan een bouwval overbleef of nog slechts de plaats kan aangewezen worden, waar het een- maal zijn tinnen verhief. Statig rijst het met zijn vier zware hoektorens uit de, het om-
ringende, slotgracht omhoog, terwijl een vijfde, vierkante poort- toren den toegang geeft, voorheen tevens dienend om den vijand het binnenkomen over de ophaalbrug te beletten, waartoe o.a. de steenen machicoulis boven de ^wort in de gelegenheid stelden. Die ophaalbrug verdient al aanstonds de belangstelling als zijnde van bijzondere constructie. Het opklappend gedeelte doet n.1. dienst om de poort af te sluiten, welke dan ook geen deuren heeft, ter- wijl het neerslaande stuk in de gracht reikt. Het kasteel is gebouwd op den Oostdijken oever van de rivier
de Vecht, waar deze uitloopt in de Zuider Zee, aan welke uit- inonding Amuden, thans Muiden, zijn naam dankt. Reeds in oude tijden bevond zich te Muiden een tol, welke
aanzienlijke inkomsten moet opgeleverd hebben, dank zij den belangrijken verkeersweg — immers, de Vecht verbond de Zuider Zee met den Rijn en dus met Duitschland. Werd deze tol om- streeks het jaar 975 naar Utrecht verplaatst, het houten tol- of blokhuis 1)leef als niet overbodige versterking bij de uitmonding der rivier gehandhaafd en werd o.a. in het begin der 12e eeuw bewoond door Ansfridus Scultetus de Muthen, rentmeester van den Bisschop van Utrecht. Toen in 1204 de Kennemers, tijdens de twisten over de op-
volging in Holland, uit wraak over het in veiligheid brengen van Gravin Aleida binnen Utrecht, de Vechtstreek en daarmee ook Muiden verwoestten, zag de Bisschop zich genoodzaakt het ver- brande tolhuis te vervangen door een steenen burcht, welke den Vechtmond l:)estreek. Dit gebouw vormt het oude gedeelte van |
|||||
|
17
het tegenwoordige slot en omvat den Xoorder toren met aan-
grenzende vertrekken. Door den burcht te bouwen op den rechter oever der rivier,
welke de natuurlijke grens vormde tusschen Amstelland en Nar- dinclant, van welk laatste de Abdis van Elten het vruchtgebruik had, bewees de stichter, die geen ander dan Bisschop Otto II van Utrecht kan geweest zijn, ook aan de Abdis geen geringen dienst. Het beheer en de Ijewaking van den burcht werd door den Bisschop aan zijn leenman en vriend, heer Gijsbrecht II van Amstel, toevertrouwd. Diens nazaat, Gijsbrecht IV, die met de wapens tegen zijn
leenheer optrad, zou in de hand werken, dat, bij Charter van 27 October 1285, het slot te Muiden in bezit kwam van Floris V, die het verbouwde en vergrootte. Op het binnenplein is aan den sprong in den gevel nog duidelijk te zien waar het nieuwe gedeelte tegen het oude werd aangebouwd. Genoeg bekend is de geschiedenis en het rampzalig uiteinde
van „Der Keerlen God", die, na vier dagen in den Westertoren van zijn kasteel gevangen te hebben gezeten, naar Brabant ont- voerd zou worden. Toen het landvolk, met name de trouwe Nar- dinclanters, die zoo juist van de jaarlijksche Larensche proces- sie huiswaarts keerden, ,,Grave Florens, den gloriosen Prince", wilden ontzetten, werd hij in de, nog altijd naar hem genoemde „Gravensloot" door Gerard van Velsen ,,metten swaerde" ge- dood. Daar het niet aangaat in kort bestek uitvoerig bij de geschie-
denis van het Slot stil te staan, gaan wij de verschillende bezit- ters of bewoners als Bisschop Jan van Arkel, Karel den Stouten e. a. met stilzwijgen voorbij om slechts er aan te herinneren hoe onze 17de eeuwsche schrijver en dichter Pieter Corneliszoon Hooft als Slotvoogd, Drost van Muiden, Baljuw van Gooiland enz. er zich in 1609 metterwoon vestigde, rondom zich verza- melend den Muiderkring. Hemel, wat een majesteit
Krijgen nu de Muidersaelen Door Apolloos zonnestraelen, Zooals onze Vondel zong. En zonnig was het er binnen die
weibedaagde muren, immers, gelijk te Genestet later zou dichten: |
||||
|
i8
Ieder had de kleur der blijdschap op de wangen.
Elk bracht zijn liedjen mee, zijn lief jen en zijn luit. Wat de geschiedenis van het Slot na den dood van den ,,schal-
ken Drost" betreft, het bleef tot 1795, toen het am1)t van Bal- juw werd opgeheven, de aangewezen woning van zijn opvolgers, meest Amsterdamsche patriciërs, om later nu eens als staatsge- vangenis dan weer als kazerne of ammunitie-magazijn dienst te doen. Onder dat alles raakte het meer en meer in verval totdat in de
Amsterdamsche en Haarlemsche couranten een advertentie ver- schijnt, waarin de (3ntvanger der domeinen te Weesp bekend maakt dat den 16 Juli 1825 op het Raadhuis te Muiden het oude kasteel in 't openljaar verkocht zal worden.... voor afbraak. Dank zij de tusschenkomst van eenige invloedrijke personen werd evenwel de verkoop op hoog bevel afgelast en het monumentale, historische gebouw onder beheer gesteld van den Provinciale;! Waterstaat in Noord-Holland, terwijl later Jhr. Mr. Victor de Stuers als chef der Af deeling K. W. van Binnenlandsche Zaken zich het lot van het kasteel aantrok. Tevens constitueerde zich een ,,Commissie voor de inwendige restauratie van het Muider- slot", welke, met den Prins der Nederlanden als 1)eschermheer, in 1913 het Slot ons deed zien zooals het in de dagen van Hooft ingericht moet zijn geweest, terwijl zij voortgaat, voor zoover de middelen het haar toelaten, aan het inwendige van het gebouw aantrekkelijkheid bij te zetten. Zal zij haar doel volledig kunnen bereiken dan is het noodig dat het aantal dergenen, die een jaar- iijksche bijdrage ter beschikking stellen, zich aanzienlijk uit- breidt. Mochten deze regelen aanleiding geven dat menig lezer zich geroepen gevoelt de Commissie bij haar schoone taak te steunen! De mij toegestane plaatsruimte in dit Jaarboekje laat niet toe
dat ik uitvoerig het inwendige van het Kasteel beschrijf — het best is dat gij, voor zoover gij dit nog niet deedt, zelf gaat zien. Toch leid ik u vlug even rond! Van de binnenplaats, op welke de put met ijzeren kevie onze
'aandacht trekt, bereiken wij langs de stoeptrap de Ridderzaal met haar fraaie 17de eeuwsche betimmering en schouw. Onder het luik nalaij den ingang bevindt zich een trapje, langs hetwelk de gevangenen, die in den kelder verblijf hielden, naar boven |
||||
|
19
geleid werden om gevonnist te worden. Rechts afgaande komen
wij in de keuken, in welke wij achter een deur, omlaag de put gewaar worden, uit welke de keuken en de er onder gelegen bakkerij van water werd voorzien. Loopen wij de ridderzaal door dan komen wij in de zoogenaamde Floris- of Gijzelkamer, welke laatste benaming herinnert aan de Constitueerende Vergadering, welker leden hier in 1798 werden gevangen gehouden. Hier was eens de woonkamer van Hooft. De trap opgaande, komen wij, na opening van de bordesdeur bij het tweede trapvenstertje, in de kamer der burchtvrouwen, welke toegang geeft tot de, boven de ridderzaal gelegen, wapenkamer of kazerne. Een der deuren hierin geeft toegang tot den Noordertoren, waar de burchtjon- kers verblijf hielden, terwijl een andere ons leidt naar de in 1784 in den Westertoren aangebrachte Staatsgevangenis. Langs het smalle torentrapje begeven wij ons naar het plein, steken dit over, gaan de trap op en komen in de Bisschopszaal, welke de herinne- ring bewaart aan den bovengenoemden Jan van Arkel- en, gren- zende aan de keuken, later tot eetzaal werd ingericht. Hierboven lievindt zich de Kajje] terwijl in den Oostertoren het vertrek ge- legen is, hetwelk onzen Hooft, gedurende de 40 jaren, in welke hij den zomer o]) het slot doorbracht, tot werkkamer diende, voor zoover hij zijn letterkundigen arbeid niet verrichtte in het zoogenaamde ,,torentje" of zomerhuisje in den tuin. Eindelijk betreden wij de Poortkamer, welke, zooals in de kasteelen meer het geval was, den Slotkapelaan als verblijf was aangewezen en waar wij de, in den aanvang van dit opstel genoemde, uit- gebouwde machicoulis of werpgaten waarnemen, welke den toe- gang tot het kasteel hielpen verdedigen. Aan het einde van onze vluchtige en daarom niet volledige om-
wandeling gekomen, nemen wij afscheid — tot ziens! — van dit monument, dat om meer dan één reden, maar bovenal uit his- torisch oogpunt zoo zeer de aandacht waard is en met volle recht het epitheton verdient, door Jer. de Vries er aan gegeven, n.1. ,,een Zondagskind onder de burchten van ons vaderland". Naarden, Oct. 1924. Ds. F. W. DRIJVER.
|
||||
|
Romaanse Bouwkunst in Nederland.
|
|||||||
|
. . . .Aan m'n Vriend Tonnic Pictcrs — zeer hartcUk.
DE KRUISGANG VAN S .MARIE. Niemand, die ooft Museum Boymans bezocht, heeft verzuimd
et doek te bezichtigen van Pieter Saenredam, voorstellend de S. Marie, zoals ze zich vertoonde anno 1636. We willen in het kort de geschiedenis van dit merkwaardig
kerkgebouw, dat — in tegenstelling met andere Utrechtse kerken der elfde eeuw —- weids van aanleg was^), nagaan, alvorens de kruisgang te bespreken. Een der 1)eroemdste mannen uit Noord-Nederlands geschie-
denis in et middeleeuws tijdperk is ongetwijfeld S. Bernulf geweest. Hij is de Noordnederlandse bouwheer en maakte zich vooral verdienstelik door z'n kerkebouw. Tijdens zijn episkopaat vatte hij et plan op, de Domkerk door 'n viertal kerken in kruis- vorm te omringen. Tamelik spoedig verrezen dan ook de Sint Jan, de Sint Pieter en de abdij van Sint Paulus. De vierde kerk, die et kruis zou voltooien, ontbrak nog en liet op zich wachten. Bisschop Koenraad van Zwaben stichtte haar eindelik en wijdde haar de H. Maagd toe. Ze moet de grootste basiliek geweest zijn van et Beneden-Rijngebied in de Romaanse periode, zegt Gall in het ,,Jahrbuch für Kunstwissenschaft" ^). Een oude overleve- ring verhaalt, dat de S. Marie gebouwd is naar een kerk-tiepe uit de omgeving van Milaan. De Stiftskirche te Klosterneuburg vertoont merkwaardigerwijze in haar oorspronkelike toestand grote overeenkomst met de Utrechtse basiliek. Gall veronder- stelt nu, dat èn S. Marie èn Stiftskirche geliouwd zijn naar een Noorditaliaans voorbeeld. |
|||||||
|
^) A. W. Weissman, Geschiedenis der Nederl. Bouwk. Amsterdam,
Van Looy, 1912. ^) Van Klinkhardt u. Biermann, Leipzig 1924. |
|||||||
|
PL^X/\
|
|||||||
|
De S. Marie, in 1130 voltooid — korte tijd daarna weer ver-
vallen, doch her,steld door Godfried van Renen — bleef tot 157Ó in haar oorspronkehke toestand bewaard. In genoemd jaar stortte de noordelike toren in. Dan worden in pl.m. 1600, 1682, 1712, 1813 en 1844 respektievelik voorhof, zuidelike toren, westelike gevel, schip en koor afgebroken of vernield^) De monumentale kunst van de noordelike Nederlanden leed hier een aanzienlik verlies. Alleen de kruisgang werd voor een wisse ondergang behoed. De basiliek van S. Marie was —- zoals bekend is — gebouwd
in et Romaanse stelsel. Saenredam geeft bijna de gehele voor- gevel. Duidelik is daar het rondbogen — fries waarneembaar. Ook et grote roosvenster, eveneens kenmerkend voor de z.g. Romaanse orde (De spitsboogvensters zijn later ingehakt). De kloostergang was begrijpelik in dezelfde stijl gekonstru-
eerd. Duidelik spreekt zich dat uit in de zuilen: schacht, base- ment en kapieteel staan tot elkaar in weloverwogen verhoudin- gen. De zuil is dus goed geproporsioneerd, etgeen van vele Ro- maanse zuilen niet gezegd kan worden: er werden namelik geen bepaalde regels voor de verhoudingen gesteld, zoals de klassie- ken deden.') |
|||||||
|
•') T. A. M. V. Eyck Zu34ichem Les églisersromanes du royaume des
Pays Bas. ■•) Dr. Pat Albert Kuher, Allgemeine Kunstgeschichte, — Ben-
ziiger & Co. |
|||||||
|
[
|
|||||||||
|
22
|
|||||||||
|
Et basement is eenvoudig en rust op een plint zonder hoek-
blad, de schacht is niet van kannelures voorzien. Het kapieteel vertoont de tiepies — Romaanse teerling — of kubusvorm en heeft geen ornament. Et teerling of kubuskapieteel ontstaat door van een halve bol aan vier zijden langs vertiekale vlakken ge- deelten af te snijden •''). De zuil is dus eenvoudig gebouwd, wat geen verwondering wekt, daar kerk en gang uit de vroeg-ro- maanse periode dateren. |
|||||||||
|
• . . . Interieur Kruisgang.
De Kloostergang van S. Marie is enig in ons land, dat zo arm
is aan Romaanse bouwwerken, als men de talloze kleine bak- steenkerkjes in Friesland en Groningen — die echter nog sterk onder Duitse invloed staan ") — wil uitzonderen. Biezonder merk- 5) J. Godefroy De Romaansche stijl (looo—1250) en het overgangs-
tijdperk naar de Gothiek. ^) A. Essenwein, Norddeutschlands Backsteinbau im Mittelalter.
Bij de Romaanse kerken van Limburg is dit ook et geval; die behoren
zelfs geheel tot de West-duitse school (Henrie Evers. De architectuur in hare hoofdtijdperken II p. 86). |
|||||||||
|
23
waardig mag daarom een kruisgang heten. Die van S. Marie ligt
achter het gebouw voor K. en ^^'., een dier gebouwen, die Utrecht zo een weinig et aanzicht geven van een ,,niensenetend steege- drocht" om met Gezelle te spreken, tussen de huizen van de z.g. Driehoek of Mariahoek. Hoe zegenen wij de tijd, waarin et i)onwwerk gespaard bleef voor sloping! Toch zal ieder, die tans de gang bezichtigt — vanuit et weeshuis der Oud-bisschoppelike Klerezie is hij te bereiken — zich teleurgsteld gevoelen. Voor- eerst en voornamelik door de schending van et monument door de daarop gebouwde verdieping in et Westelik gedeelte (op de foto zichtbaar tussen de arkaden-ruimten door). Dan door de bouwvallige Oostelike zijde, die nu zoveel mogelik gestut is. |
|||||||
|
De bouwvallige oostelike zijde.
|
|||||||
|
'n Treurige desolate aanblik! Alleen 't middengedeelte verkeert
in enigzins goede staat. De foto geeft hiervan een gedeelte weer. Wanneer men de gang bezoekt, die daar ligt als een bagijnhof zo stil te midden van de rusteloze rumoering van et groot-stadsver- keer, snelt de geest terug naar die tijden vol harmonie en groot |
|||||||
|
24
geloof, dat straks kvilmieneerde in de eteriese eksaltasie, die de
gotiek was. |
|||||||||
|
Kruisgang. Fragment zuidelijke arm.
|
|||||||||
|
Pogingen tot herstel zijn en worden nog steeds aangewend. Het
kapittel der Oud-bisschoppelike S. Gertrudis-kerk droeg de ver- valllen gang met grond aan de Staat over, met et doel hem te laten herstellen en als een monument van kunst, historie en ar- cheologie te doen voortbestaan. Eerlang hopen we dan wederom deze interessante kruisgang met zijn stemmige lichtval — de enige in ons land in et Romaanse stelsel — hersteld te zien in volle luister. Met vreugdige waardering kan hier gewaagd worden van de
plannen tot restorasie door de helaas te vroeg ontslapen Ir. S. F. Loeb. In 'n werkje over deze materie uitgegeven ') schrijft Ir. L. P. Scheffer, oud-onderdierekteur der Gem. werken: (de oude |
|||||||||
|
') De Kloostergang van St. Marie te Utrecht door wijlen Ir. S. F.
Loeb. Utrecht 1919. |
|||||||||
|
•^5
|
||||||
|
Kruisgang Eksterieur.
|
||||||
|
spelling transponerend in de vereenvoudigde):
„De plannen tot restorasie van Rijkswege van de Maria Kloos-
tergang te Utrecht, gaven het Gemeentebestuur aanleiding de Dienst der Gemeentewerken op te dragen een onderzoek in te stellen naar de mogelikheid om dit schone kunsthistoriese monu- ment, dat tot dusverre door zijne verborgen en afgesloten ligging aan de aandacht van velen zal zijn ontgaan, weder in ere te herstellen. Daartoe ware de, weinig luisteerijke, tegenwoordige omgeving in een waardige en passende, voor ieder toegankehke parkaanleg te herscheppen, waardoor op ongezochte wijze het openbaar stadsbeeld weder met een bekoorlik nieuw element zou worden verrijkt. Tijdens het opmaken van de plannen voor deze parkaanleg en de ten behoeve daarvan verrichte opmetingen en onderzoekingen aan het Oud-Roomse Weeshuis zijn merkwaar- dige biezonderheden aan het licht gekomen omtrent de vermoe- delike oorspronkelike toestand van kloostergang en weeshuis". De bespreking van de vraag of de gang al dan niet oorspron-
kelik van een verdieping voorzien was, besluit Loeb als volgt: |
||||||
|
26
„Na het voorgaande — resultaten van ondersoek-ter-plaatse,
bespreking, van opmetingen, enz. D. Ph. — zal het duidelik zijn, dat bij de plannen tot restorasie van de Kloostergang met om- geving het behoud van de verdieping boven de Westelike gang niet kan worden verdedigd op grond van historiese overwegin- gen, aangezien de Kloostergang van veel oudere datum is dan de verdieping daarboven. Dat het ook uit archiefektonies oogpunt geen aanbeveling zou verdienen de verdieping weder te restoreren, bijvoorbeeld in de vorm zoals de opmeting van 1838 die aan- geeft, blijkt bij een vergelijking daarvan met het dezerzijds op- gemaakte restorasieplan. De nieuw te maken tuinaanleg is hier- op aangegeven in nauw verband met de gerestoreerd gedachte kloostergang, die geheel gelijkvormig omloopt, zodat de weldadig rustige werking van dit bekoorlike monument niet meer wordt verstoord door een niet gelijkwaardig element, zoals de tans nog aanwezige verdieping. Het perspektiviese aanzicht van tuin en gang stelt dit nog duideliker in het licht. Voor zover de restorsie betreft, behoeven deze tekeningen —
n.l. in genoemd werkje D. Ph. — geen nadere toelichting. De tuinaanleg is in terrassen ontworpen, omdat de grondslag van het terrein nabij de gang lager ligt dan het dek der naastbijgelegen straten, die door een tuinpad op gelijke hoogte met elkaar worden verbonden. Om dit hoogteverschil op aannemelike wijze tot uiting te brengen is het lage muurtje ontworpen, dat de klooster,,tuin" scheidt van het overige terrein. Ten slotte is bij wijze van „trait- d'union" tussen het oude bouwwerk en de levende stadswereld, aansluitend aan het Oud-Roomse weeshuis, een teehuisje ont- worpen, dat, op een terras hoger dan de straat gelegen, de toe- schouwer tot rusten noodt en tevens als wand dient voor het, anders ter plaatse op zeer onaangename wijze onafgesloten blij- vende pleintje". Et restorasie-plan — we gaan hier af op de bovenbedoelde
tekeningen — valt te loven. Vooreerst is hier geen oude stijl zielloos nagebootst. Dat zegt al véél; we denken met enige wre- vel aan een andere kruisgang met kapittel-zaal in de naaste om- geving: stijl-kopie is immer uit den boze. De kloeke vormgeving van et teehuis — we krijgen 'n gevoel
van profanasie bij et horen van dat woord, maar misschien valt een en ander wel te waarderen ■— we leven nu eenmaal in nieuwe |
||||
|
27
tijden! — harmonieert met de zo zuivere rondboog-repetisie,
schoon in haar ontroerende eenvoud. . . . Machtig rijst et hoge dak boven de westelike gang-arm uit:
veilig schuilt et weeshuis er onder weg. De terrein-eigenaardig- heden en moeilikheden zijn logies opgelost. We menen hier te mogen eindigen met de woorden waarmee
ook Ir. Loeb zijn mededelingen besloot: „Indien vorenstaande beschouwingen ertoe mogen bijdragen,
dat de restorasie van de Kloostergang spoedig op de aangeduide wijze ter hand wordt genomen, dan zal dit pleidooi aan zijn doel hebben beantwoord en zal er in de aloude stad Utrecht weder een schilderachtig stuk geschiedenis tot de levende werkelikheid wor- den teruggebracht". Utrecht, Herfstmaand 1924. DEE PHILIPS.
|
|||||
|
■A
|
|||||
|
Een origineele brief van Adriaen van
Utrecht, den lateren Paus Adrianus VI. |
|||||
|
Op de laatste Algemeene Vergadering te Nieuwersluis verraste
Mr. H. J. Doude van Troostwijk mij met de inzage van eene verzameling stukken, betrekking he])bende op de heerlijkheid Tienhoven onder Everdingen. Een van deze stukken vooral is belangrijk voor ons Genootschap Niftarlake. Het is een leenbrief door „Adriaen van Utrecht, Cardinael, Byschop tot Derthosen, Proest to oudemunster Tutrecht", gegeven den i6en April 1520. Adriaan Floriszoon, die als Paus den naam van Adrianus VI
droeg, is 2 Maart 1459 te Utrecht geboren. Paus Leo X verhief hem in Juli 1517 tot Kardinaal. Vanaf 9 Januari 1522 bekleedde Adrianus VI de pauselijke waardigheid tot aan zijn dood den I4den September 1523. Het ligt niet in dit bestek een levens- beschrijving van hem te geven, maar alleen om genoemden leen- brief onder uwe aandacht te ))rengen. In de lange rij der Pausen is Adrianus VI de eenige Nederlander. In Utrecht wordt zijn herinnering nog bewaard door Paushuizen, welk gebouw hij vooi' zich heeft gesticht, maar nooit heeft bewoond. Onze leenbrief betreft de heerlijkheid en een tiende van tien
hoeven lands, gelegen in het kerspel van Everdingen op Outena, hetwelk ook wel Altena-onder-Everdingen genoemd werd, ter onderscheiding van Altena-onder-Vianen. Deze goederen kwa- men toe aan Jan van Vianen en Jaarsveld, natuurlijken zoon van ridder Jan van Vianen, die ze overgeeft aan den Proost van Oud- munster, verzoekende ze te verleenen aan Henrick Pieck Otten- zoon. Deze opdrachtsbrief van 11 April 1520 wordt in genoem- den leenbrief aangehaald. Jan Thin Henrixz., poorter der stad Schoonhoven, treedt bij deze overgifte op als gemachtigde van den ,,Eerwairdigen heren ende meester Meester Adriaen van Utrecht, Cardinael, biscop tot Derthusen ende proost Toude- munster Tutrecht", zooals in den oorspronkelijken brief van 11 April geschreven staat. |
|||||
|
29
Nu lezen wij den leenljrief van Adriaen van Utrecht, waarbij
<leze als Proost van Ondmunster Henrick Pieck Ottenzoon ni;:t de genoemde goederen beleent: Adriaen van Utrecht, Cardinael Byschop tot Derthosen, Proest
to Oudemunster Tutrecht doe kont alen luyden: Alsoe Jan, naetuerlicke soene saligher heren Jans van Vyanen Ridders, here was t(jt Jairsvelt, van ons ende onsen Proesthen voers. the leene houdende is eyn thiende van thien hoeven lants. mytter rechter heerlicheyt hoege ende lege, alsoe die ghelegen is in den kerspell van Everdinghen up Outhoena, dair Alert van Ingen ende Peter Roelof f sen off daert syt myt recht gelaten hebben boven ende Goesen van Nyesteyn ende Wilhem ?Jubertz. van Sliterhoven, off daert zyt oeck myt recht ghelaten hebben, beneden naest gelant syn, streckende voir mytten yrsten eynde aen den opstalle van der Gouwenysser weteringhe ende mytten anderen eynde aen die Bolgerische kae toe, soe Jan voers, die by opdracht syns salighen vaders aenghecomen is ende dieselve thienden mytter heerlicheit voers, ons tot behoeff des welgeboren Henricks Pycks Otthen soene bereyt is in onsen handen op te draegen ende over te geven, als wy verstaen; dan want denselven Jan nyet ghelegen en is tot deser tyt Tutrecht the komen, soe ist dat wy machtich ghemaeckt hebben tot Jans voers. begeerte Jan Thyn Henrycksz. ende Cor- nelys in den HardenboU tot Schoenhoeven ende elcks van hem- luyden; die welck Jan Thin Henricksz. voers. die overgyfft van den voers thiende mytter rechter heerlicheyt hoghe ende lage, alsoe die voerscreven staen, van Jan, natuerlicke soene des voer- genoemten heren Jans van Vyanen Ridders, ontfanghen heef ft tot onsen behoeff; welcke overgyf ft ende opdracht alsoe van Jan, natuerlicke soene des voers. heren Jans van Vyanen, in the- genwoirdicheyt Dyrks van der Moeien Gerytsz., leenman van den byschop van Utrecht van Boewen Claessen, leenman van den doemproest Tutrecht by gebreecke onser Proestyen-leenmannen, alsoe ghedaen ende van Jan Thyn onsen ghemachtichden ont- fanghen synde, naer inhout desselven Jan Thyns openlycke brie- ve, onder syn ende der voergenoemten leenmannen segelen voer ons gepresentiert ende in den Register van onsen leenen, mytten machtbrieff voergenoemt geregistreert, hebben wy in teghen- woirdicheyt onser Proest3^en-leenmannen hiernae beschreven die- selve thienden mytter heerlicheyt hoege ende lage voers. aen ons ghenoemen ende ghehouden, soedat Jan, des voers, heren Jans |
||||
|
30
natuerlicke soene, off syn erffgenamen, dair nyet meer aen en
hadden noch verwachtende en waren, maer wy onsen vryen wille dairmede doen moechten als onse mannen wysden, dat recht was ende mytten recht stedicheit hebben sell. Rechtevoert opter sel- ver tyt verlijden wy ende beleenen, verlyen ende beleenen myt desen onsen brieve Henrick Pyck Ottens. dese voers. thiende niytter rechter heerlicheyt, hoge, ende lage, soe die hier voerbe- schreven ende bepaelt staet. The houden van ons ende onsen Proestyen voers ende enen ygelycken syn rechts. Ende dyt leen in allen denselven rechten ende manieren, daert Jan des voers. heren Jans van Vyanen ende syn voersaten voer hem tot desen dage toe innegehouden hebben, behoudelicken altyt ons, onsen Proestyen voers ende enen ygeycken syns rechts. Ende dyt leen sel men verheergewaeden, alsoe dyckwyll alst verschynt, myt enen ponde goets gelts, dats the verstaene myt enen goeden oviden Vranckrixsen schilt off die werde dairvoer aen goeden anderen gelde in elcker tyt der betaelünghe. Hier waeren over ende aen, dair dit geschiede, onsen Proesteyen-leenmannen als Jan Rege- linck ende Hermen van Ravenzwaij myt meer anderen goeden mannen. In Kennysse der wairheyt heliben wy onsen segell aen desen brieff doen hanghen. Gegeven int jair ons heren duysent vyffhondert ende twyntich opten sestienden dach in Aprill. J. W. VEKBURGT.
|
||||
|
De Pruisen in de Vechtstreek.
1787.
|
||||||||
|
„Vous êtes bien heureuse ma nièce, vous allez vous établir dans
„un pays, ou vous trouverez tous les avantages de la royauté, ,.sans aucun de ses inconvéniens". Met deze woorden nam Ko- ning Frederik II van Pruisen in 1767 afscheid van zijne nicht Prinses Frederika, die weldra met den Erfstadhouder Willem V in het huwelijk zou treden. De gunstige meening van den koning is echter niet door de
geschiedenis bevestigd. Het is genoegzaam bekend, hoe ons land in het laatst der achttiende eeuw geteisterd werd door de jammer- |
||||||||
|
Hol q'pv.Tntfen houden van liaar Konintfl. Hootflicid Mcvrouwe de -PrinccïTe van Oranje enz. in Iiel
luM.n vjin A Leuncuhoel; . .laii de o'oeian vei-vcJIe Huis den 28'.' Juni] 17Ö7. |
||||||||
|
32
lijke twisten tusschen Oranjemannen en Patriotten. Ook weet
men, dat de Prinses op haren tocht van het Loo naar den Haag, bij de Goejanverwellesluis belet werd om hare reis te vervolgen en dat, na deze beleediging zijne zuster aangedaan, de toenmalige koning van Pruisen een leger naar Holland zond om het gezag" van zijn zwager Willem V te herstellen. Ik zal daarom niet alles wat op dezen veldtocht betrekking heeft vermelden, maar mij hoofdzakelijk bepalen tot datgene wat in de onmiddellijke om- geving van de Vecht plaats vond. Door sommigen Hollandsche en Pruisische schrijvers wordt
deze zoogenaamde veldtocht tamelijk hoog opgeblazen, doch bij nadere beschouwing blijkt al spoedig, dat Freiherr von Ardenne juist oordeelde, toen hij beweerde, ,,dass der ganze hoUandische Krieg als eine grosze Patrouille aufgefaszt werden könne" ^). Omdat de actie enkel tegen Holland gericht was, had oe Ko-
ning van Pruisen aan de Staten van Utrecht, die hij „seine be- sonders liebe Freunde und Nachbaren" noemt, verlof gevraagd om zijn leger door de provincie Utrecht te mogen laten trekken. De Staten hadden dit, hoewel met een zuurzoet gezicht, toege- staan, onder voorv/aarde, dat de goede in- en opgezetenen tegen allen overlast beveiligd zouden worden. Zelfs reisden drie leden van de Staten den Pruisischen opperbevelhebber tegemoet om van hem onder handslag de belofte te ontvangen, dat de troepen aan niemand in de provincie eenig geweld of overlast zouden doen. Wij zullen straks zien hoe consciëntieus deze belofte gehouden is! Den I3den September 1787 trokken 3 Pruisische divisies on-
der bevel van den Hertog van Brunswïjk bij Duiven en Wester- voort ons land binnen en rukten zonder tegenstand te ontmoeten met spoed voorwaarts. Twee dagen later werd men te Utrecht verrast door de tijding
dat een Pruisisch leger van 11000 man naar de stad oprukte en reeds de Lek was overgetrokken. Het garnizoen van Utrecht bestond toen uit ongeveer 7000 man
geregelde troepen en gewapende burgers; onder deze laatsten be- vonden zich ook 600 Amsterdammers, die op 17 Juli 1787 onder groote geestdrift en .met veel heldhaftig vertoon uit Amsterdam vertrokken waren. |
|||||
|
1) Geschichte des Zieten'schen Husaren-Regiments, Berlin 1874.
|
|||||
|
33
|
||||||
|
De ))evelhebber van de stad, de Rijngraaf van Salm had zich,
zoüdra de Pruisen de Geldersche grens waren overgetrokken, "s nachts naar de commissie van defensie te Woerden begeven en op zijn aandringen de machtiging verkregen om Utrecht te ver- laten, indien dit ter bescherming van Amsterdam noodig mocht zijn. Toen dan ook de Pruisen de stad naderden, deed hij geene enkele poging om Utrecht te verdedigen, maar trok in den nacht van den I5den met zijn volk langs de Vecht in de richting van Nieuwersluis, zonder evenwel een verzamelpunt voor zijn troepen aan te wijzen ^). Hij werd wegens zijn lafhartig gedrag en het misbruik maken
van de afgedwongen machtiging gedagvaard om zich op 17 Sep- tember te Ouderkerk te komen verantwoorden, maar vond het veiliger om het hazenpad te kiezen. Vermomd begaf hij zich naar Scheveningen, vanwaar hij met een visscherspink naar Engeland overstak. |
||||||
|
') Vg\. Les Prussiens dénoncés a I'Europe. Paris 1789.
|
||||||
|
34
Behalve de gewapende burgers en de geregelde troepen ver-
lieten ook vele Patriotten met vrouw en kinderen de stad. In allerhande voer- en vaartuigen of wel te voet trokken onder aan- houdende piasregens, naar men toenmaals beweerde wel lo.ooo vluchtelingen in de richting van Amsterdam, zoodat een Oranje- man spottend dichtte: „En al hun heil is in de vlugheid van hun beenen,
,,Waarop men zig thans meer dan op 't geweer betroud. ,,Juist gaf de Hemel onophoud'lijk zwaren regen, ,,Daar deze loopers rijk en ruim hun part van kregen; „Zij waren niet alleen tot op hun hempd toe nat. ,,Maar daar en boven tot het middellijf bespat, „Beklonterd en beslikt......O De troepen van den Rijngraaf verspreidden zich in de richting
van Uithoorn, Abcoude, Weesp en Muiden en pleegden onder- weg vele Imldadigheden. De Oranjevlag, die op den toren te Baambrugge wapperde, werd naar beneden gehaald en in triomf naar Muiden en vervolgens naar Amsterdam gevoerd. Men kan begrijpen, dat het platteland van deze zwervende ben-
den veel te lijden had. Een schrijver uit dien tijd zegt: ,,daar wat ,,te beschaaren viel, kwamen zij meest op af en met de zabels in ,,in de vuist dwongen zij de Lieden om al wat zij wilden hebben, „inzonderheid Genever, Spek, Vleesch, Geld etc." Bovendien trok allerlei gespuis langs 's Heeren wegen naar
Amsterdam, zoodat in de Vechtstreek afpersing en roof aan de orde van den dag waren, „'t Is onbeschrijflijk wat al vreemd „ontuig na Amsterdam kwam afzakken, zo te water als te Land", zegt dezelfde schrijver. „Stelen en Roven ging erg in zijn werk, „zo dat meest alle genoodzaakt waren, wat van waarden was te „begraaven, of stil weg te brengen en zommige uit vrees en mis- „moedigheid Huis en goed verlaten moesten." Amsterdam vond het geraden om de poorten voor het zwer-
vende krijgsvolk te sluiten, waarna de gevluchte commissie van defensie gelastte, dat de troepen, zoo goed en zoo kwaad als het ging, een onderkomen in de Stichtsche en HoUandsche dorpen |
|||||
|
') . Monument voor Amsterdam. Amsterdam J., Peppelenbos 1799.
|
|||||
|
35
moesten zoeken. Heerlijk voor het platteland, want dit ver-
strooide leger ,,Sloeg hier en daar zig in de Stigtse dorpen neer
,,En maakte zig kwanswijs gereed tot tegenweer, ,,Dog deden welbezien niets dan de Boeren plagen". Na eenige onderhandelingen werd een gedeelte van het krijgs-
volk binnen Amsterdam toegelaten, maar een zeker Oranjeman uit die dagen, die de troepen gezien had, lieweerde. dat zij er niet uitzagen, ,,als vermoeide soldaten van een verarmd regiment, „maar als een troep heidenen, landloopers, struikroovers en bede- „laars, gehuld in grijze, bruine en witte pijen, buffels, kielen, enz." terwijl de meesten hunner op klompen liepen. Door het regenachtige weder waren zij door en door natgere-
gend en zaten zij vol modder en slik. De eerste zorg van het stadsbestuur was dan ook om ze hoofd voor hoofd een hoed, een paar schoenen, een gulden en... . een hemd te geven. Zij zagen er zoo erbarmelijk uit, dat zelfs een vurig Patriot, toen hij ze zag binnentrekken, minachtend uitriep: ,,Als dat volk onze stad moet beschermen zijn wij verloren !" ^) De Hertog van Brunswijk kreeg in den nacht van i6 op 17
September in zijn hoofdkwartier te Meerkerk bericht, dat Utrecht door den Rijngraaf van Salm ontruimd en door den Erfstadhou- der bezet was. Om den strijd zooveel mogelijk te bekorten en Willem V ten spoedigste in zijn rechten te herstellen, besloot hij, het land met patrouilles te overstroomen, waarmede reeds den volgenden dag een begin werd gemaakt. Dientengevolge zond de luitenant-generaal Graaf Lottum, die
reeds den i6en September met zijn divisie te Hilversum was aan- gekomen, den volgenden morgen een patrouille van 50 ruiters naar Vreeland om den weg daarheen te verkennen en tegelijker- tijd een in de nabijheid gesignaleerde Hollandsche patrouille te verdrijven. Op de Kortenhoefsche Zuwe raakte men slaags, waarbij de
Pruisische stafkapitein Massenbach zoodanig gewond werd, dat hij gedurende den veldtocht geen dienst meer kon doen. Generaal von Kalkreuth zond dien dag niet minder dan vier
|
|||||
|
^) Monument voor Amsterdam.
|
|||||
|
3Ó
patrouilles naar de Vechtstreek. Door twee dezer werden eenige
toegangswegen naar Breukelen l:)ezet, doch zij konden niet verder doordringen wegens de nabijheid van het fort Nieuwersluis. Een derde ontmoette aan de Gaasp nabij Weesp een Holland-
sche patrouille. Een Pruisisch huzaar verliet het gelid en reed de Hollanders uitdagend en schimpend tegemoet. Een Hollandsch huzaar vroeg en verkreeg verlof om even met dien Pruis af te rekenen. Hij gaf zijn paard de sporen doch was nauwelijks met den snoever in gevecht, toen zijn paard werd doodgeschoten. Bij den val sprong de ruiter uit het zadel, doch kwam bij ongeluk in een sloot terecht. Hij stond echter dadelijk weer overeind, nam zijn karabijn en schoot den Pruis van zijn paard, klom daarna uit de sloot en kwam in triumf op het Pruisische paard bij zijn makkers in het gelid terug. Een vierde patrouille kwam tegen het aan1:)reken van den dag
te Abcoude en ontmoette daar den nachtwacht aan wien door den officier gelast werd om den weg te wijzen naar het huis van den schout. Ofschoon de nachtwticht op dat oogenblik in AlKoude-Baam-
brugge de ronde deed, liet hij schout Hancock gerust slapen, ging de brug over en bracht de patrouille bij den schout van Abcoudn- Proostdij van Gulpen, die in zijn zoete rust gestoord, haastig eenige kleedingstukken aantrok en naar buiten kwam. De officier informeerde of er gewapende burgers te Abcoude
waren en of de weg naar Ouderkerk veilig was, waarop van Gul- pen antwoordde, dat het in het dorp rustig was en dat er in de nabijheid geene versterkingen waren aangelegd. Voor zoover hem bekend, was de weg naar Ouderkerk veilig. De Pruisen lieten hem dit onder eede bevestigen en vertrokken in de richting van Ouderkerk. Bij de Hein Kuitenbrug ontmoetten zij echter eene Holland-
sche patrouille die 's nachts uit Ouderkerk was vertrokken om den weg naar Abcoude te verkennen. In het daarop volgend ge- vecht sneuvelde een Pruisisch dragonder, waarna zijne makkers hals over kop rechtsomkeert maakten en naar Abcoude terug- keerden. De Pruisen meenden, dat schout van Gulpen hen misleid had
en bezwoeren, dat zij hem dit betaald zouden zetten en weldra terug zouden komen om hun gesneuvelden makker te wreken. Den I7den September ging Generaal von Kalkreuth met 40
|
||||
|
37,
kurassiers en het iste hataillon van Eichmann naar Naarden om
met den commandant van Matha te onderhandelen, doch kon onverrichter zake vertrekken en rukte toen des morgens van den i8den met zijn regiment en twee compagnieën naar Breu- kelen. Hij zond luitenant von Wirsbitzky ,,ein Offizier, deszen Lebhaftigkeit Alles unternimmt, was menschliche Krafte erlau- ben ^) met veertig ruiters en zestien scherpschutters uit om te zien of er iets tegen \\'eesp of de Uitermeersche schans ondernomen kon worden. In de nabijheid van Uitermeer vernam de luitenant van een
boer, dat de schans zeer slecht bewaakt werd en dat bij de op- gehaalde brug aan den Vechtdijk een wacht, bestaande uit een sergeant en zes man, geplaatst was. Wegens het regenachtige weder had de sergeant met zijn manschappen heel gemoedelijk een overdekte schuilplaats gezocht en een boerenarbeider met de be- waking van de brug belast! Na deze informatie rende von Wirsbitzky spoorslags naar de
L'rug, dreigde den boerenarbeider neer te schieten en overblufte den man zoodanig, dat deze in zijne verbouwereerdheid dadelijk de brug liet zakken. De patrouille trok nu naar het wachthuis en nam de zorgelooze
bewakers zonder slag of stoot gevangen. Daarna ging het over een smalle loopbrug en over slooten en verspen-ingen naar de schans, die zij weldra bereikten, niettegenstaande de ruiterij meer- malen in de versperringen bleef haken. De Hollandsche bezetting had geene gelegenheid om het met
kartetsen geladen geschut af te vuren, zoodat de schans in minder dan geen tijd in handen van de Pruisen viel. De Majoor-comman- dant, vier officieren, acht onder-officieren en veertig man wer- den gevangen genomen, terwijl vijftien stukken geschut met de daarbij behoorende munitie door de Pruisen veroverd werden. Von Wirsbitzky liet de zestien scherpschutters op de schans
ter bewaking achter en trok met zijn ruiters naar Hilversum te- rug. Onderweg alarmeerde hij nog het garnizoen van Weesp, toen hij daar met zijn ruiters tot dicht bij de poort reed, doch on- middellijk verder trok^). |
||||||
|
^) Der Preuszische Feldzug in Holland. 1787.
1) De ondernemende luitenant werd voor zijn vlug en doortastend op-
treden bij Uitermeer op Nieuwjaarsdag 1788 door den Koning van Pruisen met de orde pour Ie mérite begiftigd. |
||||||
|
38
|
||||||
|
msTBEMAGTIGENDER UITERMEEBSCHE SCHANS.
|
||||||
|
Nog denzelfden dag kwam een aanzienlijke Pruisische troe-
penmacht uit Hilversum om Uitermeer te bezetten. Terzelfder tijd had Graaf von Lottum aan een ander detache-
ment bestaande uit zestig ruiters onder bevel van Majoor von Zürson en zestig infanteristen onder bevel van Luitenant von Borkowski opgedragen om de midden in de Vecht gelegen schans Hinderdam te vermeesteren. De Hinderdam was echter moeilijk te bereiken omdat er geen bruggen waren; de Hollandsche be- zetting werd dan ook altijd vanuit Weesp met schuiten afgelost. Bovendien was de schans buitengewoon sterk, zoodat de Pruisen den aanval tot na zonsondergang uitstelden. Toen werden veer- tien man in alle stilte op twee schuiten over de Vecht van Uiter- meer naar den Hinderdam gebracht, en werd om meer vertoon te maken, de hoofdwacht, bestaande uit twintig ruiters, als voor- hoede, veertig infanteristen als ,,corps d'attaque" en twintig rui- ters als achterhoede, op den rechteroever van de Vecht tegenover de schans opgesteld. Daarna opende de infanterie een levendig vuur op de wallen, wat door de Hollanders met kracht beant- woord werd. |
||||||
|
39
Intusschen waren de beide schuiten aan de achterzijde van de
schans aangekomen en hadden de daarin geborgen veertien man- schappen onbemerkt den Westelijken wal beklommen. Zij vielen de op den Oostdijken wal strijdende Hollanders in den rug aan, en zonden de schuiten terug om Luitenant von Borkowski met nog veertien man af te halen. Na een kort gevecht gaf de com- mandant zich met vier officieren en zes en zeventig man gevan- gen. Een gedeelte van de bezetting was op vier schuiten ontsnapt. De Pruisen hadden vijf dooden en zestien gewonden, waaronder ritmeester von Zychlinski van de dragonders. Van Uitermeer kwamen daarna zestig Pruisische infanteristen
om de schans te bewaken. Graaf von Lottum zond den igden September weder twee de-
tachementen uit Hilversum naar de Vechtstreek. Twee compagnieën onder Majoor von Niebelschütz, ter sterkte
van twee honderd man, trokken zonder geschut langs drassige, haast onl)egaanbare wegen over Oud-Loosdrecht naar de Mijn- densche sluis. Te Loosdrecht zouden zij .met eenige detachemen- ten van generaal von Kalkreuth versterkt worden, maar deze wa- ren niet aangekomen. Von Niebelschütz durfde echter het verder voortrukken niet uitstellen, niettegenstaande de polders onder water stonden en de l:)rug afgebroken was. Nadat hij de helft van zijne manschappen te Oud-Loosdrecht
achtergelaten had, liet hij door schippers uit den omtrek het noo- dige materiaal halen om de brug te herstellen. Daar bij de Mijndensche sluis eene verschansing was opge-
worpen, gaf de nmjoor bevel aan zijn manschappen om hem vlug te volgen, maar niet te schieten. Onder het voorwaarts rukken over de overstroomde, met greppels doorsneden wegen, bemerk- te hij, dat de schans verlaten was. Hij plaatste toen een wacht onder bevel van een sergeant in het buurtje en liet de sluis openen. De Patriotten hadden zich intusschen in een der buitenplaat-
sen teruggetrokken en onderhielden uit de vensters een levendig geweervuur, daarom liet von Niebelschütz versterking aanruk- ken, waarna het luitenant Bramer gelukte om de Patriotten te verdrijven. Drie lichte stukken marinegeschut werden hierbij door de Prui-
sen buitgemaakt en in de Vecht geworpen. Litusschen naderde een troep van ongeveer 200 a 300 man uit
het fort Nieuwersluis om aan het gevecht deel te nemen, zoodat |
||||
|
f 40
von Niebelschütz het niet geraden vond om met deze overmacht
den strijd aan te binden en keerde, overeenkomstig zijne instruc- tie, naar Hilversum terug. Het andere detachement, liestaande uit 150 dragonders, onder
majoor von Pastau, trok naar Vreeland, waar 250 man Holland- sche infanteristen en 50 dragonders van van Salm gelegerd waren. De Pruisische dragonders stegen nabij Vreeland af, ruimden
onder hevig vuur de versperringen op en forceerden de brug over de Vecht nadat zij 80 man versterking hadden gekregen. Majoor von Pastau vervolgde de Hollandsche troepen langs
de Vecht in de richting van Loenen, waar hem verder door- dringen door geschutvuur belet werd. Hij bleef daarom 's nachts te Vreeland, maar het steeds stijgende water in de polders nood- zaakte hem om den volgenden dag naar Hilversum terug te kee- ren. Te Hilversum aan het einde van de Gooische vaart was het
hoofdkwartier van generaal von Lottum gevestigd. Plij had on- geveer 5000, man zoowel cavalerie, als infanterie onder zijne be- velen, welke manschappen meerendeels in de nabijheid van den Trompenberg gelegerd waren. In dit dorp werden de huizen van 3 voorname Patriotten geplunderd. Te 's-Graveland waren geen Pruisen ingekwartierd, maar
wel hebben zij daar evenals te Muiderberg haast alle buitenplaat- sen ge])lunderd. Generaal von Kalkreuth was intusschen naar Nieuwersluis ge-
trokken en had verschillende aanvallen op de Hollandsche bui- tenposten laten doen. De Pruisische troepen waren echter overmatig vermoeid door
nachtmarschen op dijken, waarvan de smalle kruinen nauwe- lijks boven het water uitstaken, omdat de inundatie door de ge- weldige regenbuien buitengewoon bevorderd werd, zoodat de Pruisen door de drassige wegen zeer in hunne bewegingen be- lemmerd werden. Het gebeurde meermalen, dat de kurassiers- paarden van de glibberige dijken afgleden en in de daarlangs loopende slooten verdronken. De verbetering van de wegen werd daarom door de Pruisen
krachtig ter hand genomen, en bovendien trachtten zij zooveel mogelijk te verhinderen, dat Nieuwersluis door de Hollanders versterkt werd. Onder het kartetsvuur van het fort joeg Luite- |
||||
|
41
nant von Hagen de Hollandsche arbeiders door pistoolschoten
op de vlucht. Zoo nu en dan hadden er gevechten plaats, die wel eens ten
voordeele van de Patriotten uitvielen, en dan te Amsterdam als groote overwinningen werden rondgebazuind. Niettemin slaag- den de Pruisen er in het fort langzamerhand aan de Zuid-, West- en Noordzijde in te sluiten en hunne stellingen aanmerke- lijk te verbeteren. Luitenant von Wirsbitzky had intusschen van de boeren ver-
nomen, dat men op het fort slechts matig van pi'oviand en mu- nitie voorzien was en dat de voorraad uit Amsterdam via Ab- coude-Baambrugge-Loenersloot moest worden aangevuld. Ook was hij te weten gekomen, dat het slot Loenersloot door 150 man bezet was, wat hem zeer geloofwaardig voorkwam, omdat Baamlirugge en Loenen in handen van de Patriotten waren. Da- delijk vroeg hij verlof om het slot te bemachtigen, om den toe- voer van proviand en munitie naar Nieuwersluis te beletten. Ge- neraal von Kalkreuth kon zich met dit plan vereenigen en stelde alle manschappen, die van de veldwachten en posten slechts even gemist konden worden ter beschikking. Om te beginnen voer de ritmeester von Ouitzow met zes rui-
ters in een schuit langs den Angstel naar de Kemp, waar men onbemerkt landde. De schuit werd teruggezonden, doch keerde weldra terug met vier ruiters, die den weg naar Nieuwersluis versperden, zoodat een aanzienlijke Hollandsche troepenmacht die op weg was om Loenersloot te bezetten, in den waan ge- bracht werd,, dat een groote afdeeling Pruisen in de nabijheid was en daarom terugkeerde. Toen von Wirsbitzky zijne manschappen bijeen had, werd het
slot onder bedreigingen opgeèischt, waarna 's middags te vijf uur de brug werd neergelaten. Het bleek echter, dat er geen krijgsvolk aanwezig was, en de verovering van het ,,inselartig liegende ausserst feste Schlosz" zooals het in de Pruisische be- richten genoemd wordt, was dus wel een zeer gemakkelijke over- Vv'inning. De Pruisische stellingen werden door het bezit van Loe- nersloot echter aanzienlijk verbeterd en dit was nog meer het ge- val, toen de Hollandsche troepen, die Loenen bezet hielden, en die een groote mate van lusteloosheid aan den dag hadden gelegd, dit dorp verlieten toen de Pruisen versterking kregen. Loenen werd daarna weder bezet door een bataillon Walen. De |
||||
|
42
soldaten van Dundas en Pallardy weigerden echter hierljij hunne
medewerking en bleven op het fort ^) De informaties van luitenant von Wirsbitzky, omtrent het ge-
brek aan proviand en munitie op het fort Nieuwersluis werden bevestigd door een gewichtige correspondentie, die door ritmees- ter von Quitzow onderschept was. Generaal von Kalkreuth had echter te weinig manschappen en artillerie tot zijne beschikking om iets van belang tegen het fort te ondernemen en zond daarom 's middags den kornet von Kleist met een brief om versterking naar generaal von Waldeck, die de dichtst])ijzijnde colonne com- mandeerde en vermoedelijk nog te Vreeswijk was. Aangezien von Waldeck reeds van Vreeswijk vertrokken was, rende von Kleist naar het hoofdkwartier te Tienhoven om daar aan den hertog van Brunswijk een gelijkluidenden l)rief te overhandigen. De hertog gaf bevel, dat het bataillon von Schlotheim van het
regiment von Eichmann no. 48 met twee 12-ponders ten spoe- digste van Vianen naar Nieuwersluis zou oprukken. Toen von Kleist met het bericht hiervan te Nieuwersluis terug-
kwam zond von Kalkreuth luitenant von Wirsbitzky als parle- mentair naar het fort om het op te eischen. Het gelukte hem den commandant, overste Averhorst, die waarschijnlijk wegens ge- brek aan proviand en munitie niets kon uitrichten, tot overgave te liewegen. .Alles ging wel zeer gemoedelijk in zijn werk.
Behalve de commandant en 39 officieren werden 630 man van
verschillende regimenten l)enevens de Fransche luitenant Pré- vost met 36 Fransche kanonniers krijgsgevangen genomen. De soldaten van Dundas en Pallardy werden vrijgelaten terwijl de overigen naar Wesel werden gevoerd. De auxiliairen waren reeds grootendeels gedeserteerd, zoodat van dezen slechts 64 krijgs- gevangen werden gemaakt. Niet minder dan 27 bronzen en 36 ijzeren kanonnen, 4 vaandels, 24 trommen, 650 geweren en ander krijgstuig, l)enevens eene kleine hoeveelheid levensmiddelen vie- len hierbij den Pruisen in handen. Volgens de Pruisische berichten had generaal von I<!alkreuth
gedurende de twee dagen van het beleg slechts over een zeer l:Ieine troepenmacht te beschikken gehad. Zijn legertje bestond uit niet meer dan 120 kurassiers en 140 man voetvolk. Eerst |
|||||
|
^) Les Prus.sieiis dénoncés a l'Europe.
|
|||||
|
43
nadat het fort was overgegeven, verscheen het bataillon Schlot-
heim met een drie-ponder te Nieuwersluis waarvan een com- pagnie musketiers als bezetting op het fort werd achtergelaten. We zullen nu verder nagaan, wat er te Abcoude voorviel. Na
het verjagen van de Pruisische patrouille bij de Hein Kuitenbrug was eene afdeeling gewapende burgers uit Ouderkerk aangeko- men, die posten uitzette en den toren als hoofdwacht gebruikte. De troep werd bij de ingezetenen ingekwartierd en veroorzaakte heel wat last en moeite. Pastoor Driesman maakte dan ook in zijn doopregister de aanteekening dat het ,,troebelen, naeren en gevaerlyken tijden waren". Doch behalve den overlast, die men hiervan ondervond, koes-
terde men nog de vrees, dat de Pruisen zouden terugkomen om wraak te nemen, doch die vrees verminderde, toen er eenige da- gen voorbijgingen, zonder dat er iets bijzonders gebeurde. Men begon zelfs de bedreiging van den patrouille-commandant als grootspraak op te vatten. Maar plotseling klonk er een schel gefluit van den toren, waar-
op nog wel de Nederlandsche vlag wapperde, maar waarvan de schildwacht spoorloos verdwenen was. De gewapende burgers vertrokken haastig met pak en zak naar Ouderkerk om daar het bericht te brengen, dat de Pruisen in zoo grooten getale in aan- tocht waren, dat Abcoude niet te houden was. Onder de dorpelingen veroorzaakte de nadering van de Prui-
sen heel wat opschudding. De meeste gegoede ingezetenen, de schouten incluis, behoorden grootendeels tot de Patriotten, al- leen een paar prinsgezinde oude dames, die op Oud-Rome woon- den, maakten hierop een uitzondering. Men beweerde toenmaals, dat die dames er expresselijk een collectie keeshonden op na hiel- den om straffeloos op de Keezen te kunnen schelden. Toen dan ook de Pruisen in aantocht waren, was alles in rep
en roer. Ieder pakte zooveel mogelijk bijeen en sloeg op de vlucht, want men vreesde de roofzucht van de Pruisen, waarvan de ge- ruchten reeds tot Abcoude waren doorgedrongen. Bovendien was men beducht, dat het geval van schout van Gulpen op de inwoners zou worden gewroken. De predikant, Ds. van de Poll, geholpen door den schoolmeester Visser, was een van de eersten die vertrokken. Schout Hancock, de bewoners van ,,Binnenrust" en vele andere gegoede ingezetenen volgden spoedig zijn voor- |
||||
|
4^^
beeld. Schout van Gulpen kon half gekleed, ternauwernood ont-
snappen, want nog geen uur later was Abcoude in handen der Pruisen, wier aantal echter niet zoo groot was als de dappere Pa- triotten dachten, toen zij op den loop gingen. Immers uit de Prui- sische rapporten blijkt, dat luitenant von Pirch op 20 September met 20 man van het regiment von Eichmann uit Hilversum naar de sluis te Nederhorst gezonden werd en daar van de boeren hoorde, dat een overval van de te Abcoude gelegerde troepen kans van slagen zou kunnen hebben. Na bekomen vergunning trok hij naar Abcoude, maar vond de bezetting tot tegen weer |
|||||||||
|
g
|
t>
|
ereed. Hij verloor 5 man van zijn detachement en moest met
|
|||||||
|
5 gevangenen, die hij gemaakt had, terugtrekken op Nigtevecht,
waar de Pruisische soldaten van de gelegenheid gebruik maak- ten, om een en ander van hun gading mede te nemen. Uit de kist van de Diaconie werd het H. Avondmaalsstel, bestaande uit een zilveren schenkbord en twee schaaltjes, benevens ƒ 888-16-8 ge- stolen, waarvan men nooit iets teruggezien heeft. Von Pirch kreeg daarna 30 man versterking met bevel om den
aanval te herhalen. Toen hij te Abcoude terugkwam, vond hij het dorp verlaten, en ,,setzte sich in deni wichtigen Orte fest". De Pruisen beschouwden Abcoude als den sleutel van Amstelland en daarom van bijzondere beteekenis voor hunne verdere operatiën. Op 21 Sept. kwamen eenige kurassiers van von Kalkreuth de kleine Pruisische bezetting versterken en op 22 September kwam von Kalkreuth zelf met gedeelten van zijn regiment, een com- pagnie musketiers van von Eichmann en het bataillon von Schlol- heim met twee zware stukken geschut te Abcoude, waarna hij lui- tenant von Pirch met zijne manschappen naar Nederhorst terug- zond. Von Kalkreuth vestigde nu zijn hoofdkwartier in het huis van
schout Hancock. De infanterie en het geschut bleven in het dorp (de Pruisen noemden het een „Stadtchen", zeker om de overwin- ning gewichtiger te maken), terwijl de kurassiers op de buiten- plaatsen en in de omliggende dorpen werden ingekwartierd. Daarna werden verschillende posten uitgezet om het doorsteken
van de dijken te beletten, want de Patriotten deden alle pogingen om de inundatie zooveel mogelijk uit te breiden en stoorden zich niet aan 's lands wetten, die zware straffen, namenlijk om ,,le- vendig in de dijkgaten gedolven en begraven te worden", be- dreigden tegen het doorsteken van dijken. |
|||||||||
|
45
Door een Prinsgezinden kapper werden de namen van ver-
schillende vrienden van schout van Gulpen en andere Patriotten aan de Pruisen medegedeeld, waarna de huizen van deze perso- nen geplunderd werden. Het eerst kwam „de Bijenkorf", het huis van van Gulpen, aan de beurt. Op zijn kantoor, want van Gulpen was tevens notaris, werd alles ondersteboven gesmeten en vernield. In 't alphabetisch register op zijn protocol staat dan ook aangeteekend: „Dat wanneer in deezen Protocolle zoowel als in ,,de vijf voorgaande Deelen defecten gevonden of Acten vermist ,.worden, hetzelve is veroorzaakt door de Plundering van 't Comp- ,,toir van gemeldeii Notaris bij den inmarsch der Troupen van ,,Zijn Koninglijke Majesteit van Pruischen, voorgevallen op den ,,22en September 1787, als wanneer veelen Acten in deeze zes ,,Deelen begrepen, zijn verscheurd of besmet geworden." De Pruisen hadden ,.de Bijenkorf" dus wel goed schoonge-
maakt. Daarna kwam ,,Binnenrust" en het huis naast het Marktveld,
waarschijnlijk van den dokter, aan de beurt. Het goud en zilver werd gestolen, de meubelen stukgeslagen en het huisraad, dat niet verkocht kon worden, werd vernield of in het vuur gewor- pen. Alle papieren werden verbrand. „Binnenrust" werd daarna tot kazerne ^) en het huis van den dokter tot paardenstal inge- richt, terwijl alle leegstaande huizen tot logies van krijgsvolk of tot stalling van paarden werden gebruikt. 't Was dus een slecht begin voor Abcoude. In het doopboek
van pastoor Driessen staat dan ook: „22 September zijn de Prui- sen met groote woede in dit dorp gevallen, met plunderen en rooven." Doch het toppunt was nog niet bereikt, want de drie volgende
dagen werd het dorp volgens de regelen der kunst leeggeplunderd. Niets werd gespaard, zelfs het gereedschap van den wagenma- ker werd verkocht of vernield.") Een buitenkans voor het eer- zame gilde der opkoopers en ander gespuis, dat de plunderaars op den voet volgde en oorzaak was, dat de roofzucht werd aan- gewakkerd en steeds grootere afmetingen aannam. De soldaten konden aan dit gespuis alles kwijtraken en de bestolenen konden |
||||||
|
^) „Binnenrust", had door een en ander zooveel geleden dat men het
ni 1806 moest afbreken. -) Aanteekeningen Breuninghoff. |
||||||
|
46
soms later hun goed van de opkoopers, natuurlijk met een zoet
winstje erbij, terugkoopcK. Niets was meer veilig, want tusschen Keezen of Oranjeman-
nen werd geen verschil meer gemaakt. Sommige Patriotten, die buitenplaatsen in de buart hadden, hadden veiligheidshalve Jiunne zaken van waarde overgebracht naar vrienden, die Oranjegezind waren, hetgeen tengevolge had, dat de Pruisen zoodoende soms twee vliegen in een klap sloegen. ^) Toch waren er eenige uitzon- deringen. De kerken en pastorieën werden gespaard. De bevel- hebber plaatste voor den toren het opschrift: ,,Huis des Mee- ren" en voor de woningen van den predikant en den pastoor: „Bedienaars van het Huis Gods". Die eenvoudige opschriften waren voldoende om plundering en roof af te weren.") Ook het huis van den bakker van Golberdingen werd gespaard,
doch om den broode. Toen de Pruisen Abcoude binnenrukten, was hij juist bezig om het versche brood uit den oven te halen, waarna zijn voorraad in minder dan geen tijd door de soldaten verslonden werd. Ook voor het vervolg kreeg hij de klandizie en mocht blijven bakken, totdat zijn voorraad meel verbruikt was. Daarna zouden de Pruisen wel zorgen, dat hij nieuwe voor- raad kreeg. De betaling zou.... later wel volgen. Nadat het hoofdkwartier gevestigd was moest het geschut langs
den Geindijk vervoerd worden, maar de dijk was zoo slecht, dat men er onmogelijk doorkomen kon. Onmiddellijk kregen de hu- zaren bevel, om zooveel boeren met wagens en paarden als er te krijgen waren, te requireeren. Zonder aanzien des persoons wer- den de boeren geprest, voor den generaal gebracht en daarna op- gesloten in een grooten stal tegenover het hoofdkwartier, waar zij 's nachts werden bewaakt. Den volgenden dag werden zij aan den eindelijk aan het werk gezet, onder toezicht van soldaten met ge- laden geweren, 't Was toen niet alles om boer te wezen. De bur- gers moesten het voedsel voor de soldaten in schuitjes naar het Gein brengen. Ander verkeer werd niet toegestaan, zelfs werd op een schuitje, waarin men een doopeling naar de R.K. kerk wilde brengen door de Pruisische soldaten geschoten, zoodat men ge- noodzaakt was met den doopeling terug te keeren. |
||||||
|
') Les officiers ne rougirent pas d'autoriser ce brigandage èn achetant
a vil prix les effets volés. Les Prussiens déiioncés a l'Europe. Paris 1799. 2) Aanteekeningen Breuninghoff. |
||||||
|
47
Vervolgens werd een detacliement hrzaren uitgezonden om ie
fourageei-en. Bij den Frieschen boer, die op de boerderij ,,Cin- cinnati" woonde en bij anderen werd het hooi uit de bergen ge- iiaald en daarmede de paarden, die hun koppen door de schuif- ramen der huizen staken, gevoederd, zoodat er heel wat hooi op siraat l)leet liggen en vertrapt werd. De boeren van den Winkel- dijk moesten de fourage voor de manschappen leveren. Zij wer- den met hun vee naar het dorj) gedreven, waar de kwartiermees- ters de beste koeien uitzochten voor de ménage. Onder flie boeren was ook een armzalig kereltje, dat met zijn
magere koe, die zijn geheelen rijkdom uitmaakte, naar het dorp trok. Nadat h.ij het beest op de aangewezen plaats had vastge- maakt, kon hij er maar niet toe besluiten om van zijn pover eigen- dom afscheid te nemen. Alaar, terwijl hij daar nog stond te zuch- ten, werd hij eensklaps opgeschrikt door een huzaar, die met de hand aan het gevest van zijn sabel, hem toesnauwde: ,,Gib mal (k'in Uhr". 1)? boer, suf van angst, denkende dat de huzaar het op zijn ooren genT.mt had, bracht zijn handen dadelijk naar zijn hoofd en riep oj) smeekenden toon ,,och lieve meheer, doe 't asje- blieft niet, neem gerust mien koei". ,,Schwerenöther, gib mal dein Uhr", klonk het nogmaals en
meteen werd het zilveren horloge uit den vestzak van den boer gerukt om te verdwijnen in den Ijroekzak van den huzaar, die met een grijns op zijn tronie zich verwijderde. De man was dus zijn koe en zijn horloge kwijt. Zelfs tegen-
woordig zou menigeen het nog als een onoverkomelijke ramp be- schouwen, maar voor dezen armen drommel beteekende het 't verlies van zijn geheelen rijkdom. Maar als de nood op het hoogst is, is de redding nabij. Het inannetje had eene dochter. De ge- schiedenis vermeldt, dat zij Grietje heette, en in het logement te Vreeland diende. Ook dat zij beeldschoon was. Natuurlijk! Het verhaal zou immers niet interessant genoeg zijn, als zij foei lee- lijk was geweest. De beeldschoone Grietje dan was dadelijk naar Abcoude gekomen,, toen zij gehoord had hoe de Pruisen daar huis hielden, om te zien of zij ook iets voor haar vader kon doen. Al heel spoedig had zij den man, die nog niet van den schrik be- komen was en nog moedeloos bij zijn koe stond, opgespoord en van hem het ongelukkige nieuws vernomen. Grietje had echter in het logement te Vreeland verschillende
Pruisische officieren ontmoet en het toeval wilde, dat een jonge |
||||
|
48
hiitenant, dien zij kende, voorbijstapte. Het meisje stevende dade-
lijk op hem af, vertekle liem, natuurhjk onder een vloed van tranen, wat er gebeurd was en smeekte hem om de koe, de eenige bron van bestaan van haar vader, van de slachtbank te rccklen. De goedhartige officier kreeg medelijden met het meisje, stapte oogenschijnlijk woedend op den boer toe, verweet hem, dat hij zoo'n mager beest durfde mee te brengen en beval hem om de koe dadelijk los te maken en er zoo spoedig mogelijk mee te ver- dwijnen. Zulk taai vleesch was voor een Pruis niet om te eten!. . We zullen nu weer tot de krijgsbedrijven terugkeeren.
Generaal von Kalkreuth maakte op denzelfden dag van zijn
komst te Abcoude persoonlijk een verkenning naar Weesp en be- merkte dat men daar bezig was een nieuwe versterking te maken, die waarschijnlijk in den loop van den volgenden nacht gereed zou komen ^). Hij verzocht daarom aan den luitenant-generaal fïraaf von
Lottum om gedurende den nacht vanuit Hinderdam en Uiter- nieer schijnaanvallen op de Zuidzijde van de stad te laten doen, terwijl hij de stad uit het Westen zou laten aanvallen. Graaf von Lottum bestemde hiervoor 300 man infanterie met twee stuk- ken geschut onder majoor von Miltitz en 100 man onder majoor von Puttkammer met een resei-ve van 50 paarden, die tegen mid- dernacht langs twee verschillende wegen naar Weesp moesten oprukken. In verband hiermede trok luitenant von Wirsbitzky met 30 man onder luitenant von Vaerst uit Abcoude naar Weesp. Drie andere afdeeHngen van gelijke sterkte, waarvan een met geschut, benevens een commando van 30 kurassiers moesten den aanval ondersteunen. Von Wirsbitzky bemerkte al spoedig, dat het plan verraden
moest zijn, voornamelijk omdat de versterkingen voltooid en van drie kanonnen voorzien waren. Hij was echter genoodzaakt om den voorgenomen aanval door te zetten, omdat anders de uit verschillende richtingen aanrukkende troepen misschien in af- |
|||||
|
1) Het garnizoen van Weesp bestond uit het bataillon van Onder-
water, sterk 350 man. doch na het prijsgeven van Utrecht op 16 Septem- ber was er nog een bataillon van het regiment Amsterdam (waardgelders) bijgekomen en op de volgende dagen kwamen er nog verscheidene batail- lons infanterie en cavallerie. |
|||||
|
49
wonderlijke, wellicht nadeelige, gevechten konden worden ge-
wikkeld. Een der detachementen geraakte in de duisternis den weg
kwijt, een ander ontmoette eenige deserteurs en begon te schie- ten. Dadelijk loste een op de Vecht liggend gewapend Hollandsch kofschip een seinschot, waarop binnen Weesp alarm gemaakt werd en het garnizoen in de wapenen vloog. De aanval van luitenant von Wirsbitzky werd onder hevig
geschut- en geweervuur afgeslagen. Twee Pruisische officieren werden zwaar gewond. Een hunner, luitenant von Vaerst, stierf eenige dagen later aan de bekomen wonden. Na eenige scher- mutselingen met de Hollandsche voorposten in de verschansingen moest von Wirsbitzky terugtrekken. Majoor von Miltitz, die van Uitermeer oprukte, had al even
weinig succes. Door de slechte wegen kon hij de stad niet be- reiken, zoodat het vuur van zijn drieponders geen uitwerking had. Niet beter ging het met de troepen onder Majoor von Putt-
kamnier, die vanuit den Hinderdam, langs den linkeroever van de Vecht naar Weesp waren opgerukt. Toen zij onder het bereik van het kanonvuur de stad genaderd waren, vielen zij met, kracht op de Zuidelijke vestingwallen aan. De Hollanders openden toen de sluizen, zoodat de wegen overstroomden, waardoor de Prui- sen gevaar liepen om afgesneden te worden. De Pruisische ar- tillerie kon zich slechts met moeite op het drassige terrein bewe- gen, zoodat von Puttkammer, uit vrees, dat de wegen geheel on- bruikbaar zouden worden, onmiddellijk terugtrok. De majoors von Miltitz en von Puttkammer poogden toen den
aanval op een andere wijze te herhalen, maar de doorweekte we- gen belemmerden hunne bewegingen zoodanig, dat zij onver- richterzake naar Hilversum moesten terugkeeren. Behalve de twee gewonde officieren, hadden de Pruisen 9
dooden en 32 gewonden. Wanneer de duisternis hen niet be- schermd had, zouden hunne verliezen, door het krachtige vuur der Hollanders, ongetwijfeld veel grooter geweest zijn. Deze mislukte aanval had bijna aan zekeren Hendrik de Rui-
ter, die in het Gein woonde, het leven gekost. Op 20 September was hij door een paar Pruisische officieren ondervraagd over de versterkingen van Weesp. Hij had toen medegedeeld, dat voor zoover hem bekend was, aan de zijde van het Gein geen geschut was opgesteld. Toen nu de Pruisen naar Weesp oprukten, werd |
||||
|
50
hij 's nachts meegenomen om hun den weg te wijzen. Aangezien
er intusschen geschut was opgesteld, meenden de Pruisen dat de Ruiter de man was, die de zaak verraden had. Nadat de aanval afgeslagen was en zij onverrichterzake terug moesten trekken, wilden zij uit woede de woning van de Ruiter in brand steken. Den volgenden avond werd hij uit zijn huis gehaald en ondei" voortdurend stompen en slaan naar de Velterslaan gebracht, al- |
|||||||
|
" 'ÜxT^yjfröÜM'-IJ'
|
|||||||
|
waar men hem zonder vorm van proces aan een boom wilde op-
knoopen, als afschrikwekkend voorbeeld voor ieder, die van plan mocht zijn om de Pruisen, die naar zij zeiden, als vrienden ge- komen waren, te misleiden. De Ruiter hield echter hardnekkig zijne onschuld vol en werd, nadat zijne buren verklaard hadden, dat hij bekend stond als een eerlijk man, die zich nooit met staat- kundige geschillen had bemoeid, weer vrijgelaten. De Pruisen gaven hem echter de verzekering, dat men hem dadelijk weer ge- vangen zou nemen, om hem op te hangen, indien het later alsnog mocht blijken, dat hij hen misleid had. Met deze vriendelijke be- lofte kon de man naar huis gaan. |
|||||||
|
In den vroegen morgen van den 23 September maakte generaal
von Kalkreuth, voodrat hij bericht van den ongunstigen afloop van den aanval op Weesp ontvangen had, met twee compagnieën van de grenadiers van von Schlotheim met drie kanonnen een verkenning in de richting van Amsterdam. Dicht bij Diemerbrug verjoeg hij de bij het tolhek opgestelde Patriotten en zou, wan- neer hij over een voldoende troepenmacht had kunnen beschikken, de nog niet voltooide stelling veroverd en den weg naar Am- sterdam vrijgemaakt hebben. Xu oordeelde hij het beter, om naar Abcoude terug te keeren en plaatste op de wegen naar Ouder- kerk, Duivendrecht en Weesp een veldwacht van 30 ruiters. De ritmeester von Quitzow die met eenige cavallerie en 100
man infanterie naar Ouderkerk was getrokken, moest met verlies terugtrekken. Onder de gewonden was een officier van gezond- lieid. Mr. Toljias Neisze, chirurgijn uit Breslau, die in de pasto- rie te .\bcoude overleed en daarna in de Hervormde kerk aldaar Iiegraven werd. Nadat Willem V door de Staten-Generaal in zijne waardig-
hieden wa.s hersteld, zond hij aan de geregelde Nederlandsche troepen, die nog onder het gezag van Holland en de commissie van defensie stonden, marschpatenten voor de Generaliteitslanden. 3 Bataillons van de regimenten van Hardenbroek en van Bylandt en waarschijnlijk een gedeelte van het regiment Dundas, die te Ouderkerk stonden, kregen bevel, om deels naar 's Hertogen- hosch, deels naar Grave te trekken. De commandanten dezer ba- taillons deelden aan de commissie van defensie mede, dat zij deze marschpatenten ontvangen hadden en daaraan gevolg zou- den geven. Nadat zij door troepen uit Amsterdam waren afge- lost, trokken zij met volle muziek naar Abcoude, waar zij door generaal von Kalkreuth met militaire eerbewijzen werden ontvan- gen en volgens afspraak ongehinderd verder konden trekken. De verdediging van Amsterdam werd echter door hun vertrek aan- merkelijk verzwakt. Om van die verzwakking te kunnen profiteeren, vroeg von
Kalkreuth om versterking van zijn troepenmacht. De hertog van Brunswijk zond hem toen uit Nieuwpoort het grenadiersbatail- lon von Diebitsch van het regiment Budberg No. 9 met 4 hou- witsers, onder bevel van kapitein von Erckenbrecher. Kort daar- o]) kwam ook het bataillon grenadiers Hiller von Gaertringen |
||||
|
5-
van het regiment Marwitz No. lo te Al)Cüude, zoodat dit dor])
weldra een gewichtige garnizoensplaats werd. De commandant van Weesp, overste van de Poll ontving een
marschpatent voor het Zuiden van het land en gaf dientengevol- ge op 26 September de stad aan von Kalkreuth over. waarna 's avonds van dien dag een gedeelte van het bataillon .Schlotheini Weesp binnentrok. In den vroegen morgen van den 27sten trok overste van de Poll
met 2 bataillons van het door hem gecommandeerde regiment Waalsche grenadiers en met de infanterie en dragonders van van Bylandt met slaande trom en vliegende vaandels naar Bra- bant. Kort daarop werd het bataillon Schlotheim vervangen door de compagnieën van de bataillons Diebitsch en Hiller. Aan de stad Weesp en aan alle inwoners werd hoofd voor hoofd de grootst mogelijke bescherming beloofd en generaal von Kal- kreuth heeft zich in den ruimsten zin aan die belofte gehouden, waarvoor de burgerij van Weesp hem zeer dankbaar was ^). De Hollanders beschikten nog over een grooter aantal troepen
dan de Pruisen, bovendien hadden zij hoe langer hoe meer land rondom Amsterdam onder water gezet, waardoor de Pruisen zeer in hun offensief belemmerd werden. Toch had von Kalk- reuth zijn stelling te Abcoude belangrijk uitgebreid en ging zelf naar Uithoorn om de communicatie tusschen de verschillende posten langs de uitgestrekte linie te verbeteren, wat hem na veel moeite gelukte. Een groot aantal houtvlotten dat in de vaarten lag, werd door de Pruisen in beslag genomen; Hollandsche ar- beiders, die met dit werk uitstekend op de hoogte waren, moes- ten hiervan bruggen slaan over de slooten en vaarten. De Pruisi- sche berichten vermelden echter met minachting, dat deze arbei- ders als belooning voor hun ijver verzochten, om eenige verlaten landhuizen van Patriotten, dus van hunne landgenooten, te mo- gen plunderen. Tengevolge van een ontwijkend antwoord, dat zij als een toestemming beschouwden, maakten zij daarmede zulk een haast, dat trots alle bemoeiingen van de Pruisen niet alle schade vermeden kon worden, waarover de Hertog van Bruns-^ wijk zeer ontstemd was. |
||||||
|
ï^) Voii Kalkreutch was meermalen zeer ontstemd over het plunderen
door de Pruisen. |
||||||
|
53
Daar er kans bestond, dat de vijandelijkheden spoedig ge-
staakt konden worden, hield dit generaal von Kalkreuth van groo- tere ondernemingen terug. Er was namelijk door de Hollandsche posten te Ouderkerk een schrijven van de commissie van defensie overhandigd, waarin om een wapenstilstand en staking van de vijandelijkheden verzocht werd, waarna de Hertog van Bruns- wijk zijn adjudant, kapitein von Kleist naar Abcoude zond om aan von Kalkreuth mede te deelen, dat een wapenstilstand, voor- loopig voor 24 uur, gesloten was. Op 25 September kwam de Hertog zelf langs onbegaanbare,
modderige wegen, gedeeltelijk te voet verder gaande, over Uit- Jioorn naar Abcoude, waar hij overnachtte. Na gehouden be- sprekingen met von Kalkreuth keerde hij den 26sten naar Lei- muiden terug, waar hij dienzelfden dag een Hollandsche deputa- tie ontving en in een wapenstilstand tot herstel van den vrede l)ewilligde. Op 27 September werd Naarden en daarna Muiderberg door
fle Pruisen bezet. Toen de overste van Matha op dien dag uit .Amsterdam naar Naarden terugkeerde, was hij zeer verwonderd (.ver de overgave der stad. Hij begaf zich aanstonds naar Muiden waar hij als commandant optrad en de opeischingen van Graaf von Lottum meermalen afsloeg. Hij gaf echter de verzekering, dat hij overeenkomstig de wapenstilstandsvoorwaarden geen ge- l)ruik zou maken van de Muider sluizen tot uitbreiding van de inundatie. Er was toen te Muiden een aanzienlijke troepenmacht. Na den
inval der Pruisen waren de vestingwerken verbeterd en het gar- nizoen versterkt met 300 Amsterdamsche burgers. Kort daarna kwamen er nog eenige honderden manschappen bij, zoodat het garnizoen met inbegrip van Fransche artilleristen meer dan 2000 man bedroeg. Bovendien lagen er nog verscheidene Hollandsche schepen op de Vecht, die den Pruisischen rechtervleugel op een afstand hielden. Dit groote garnizoen had echter voor de verdediging betrekke-
lijk weinig te beduiden, want toen er twee gedeputeerden van de Hollandsche commissie van defensie in de Doelen afstapten e.n de officieren opriepen om den eed af te leggen, werd dit door dezen op één enkele uitzondering na geweigerd, waarna zij van de gedeputeerden hun ontslag kregen. Tegelijk met de Amsterdamsche burgers was het een troep
|
||||
|
54
onverlaten gelukt om binnen Muiden te komen, waar de heiidc
«aar hartelust dacht te kunnen stelen en rooven, doch dit werd bijtijds belet. Maar 's middags van den 30sten September begon het gespuis bij burgemeester Abraham van der Spar te plunderen, doch dit werd door het optreden van den officer Hersman van het korps van Meyering spoedig gestuit. Door een troep van 15 a 16 man werden 's avonds om 11 uur de ruiten van de l^ank van I-eening ingegooid. Daarna trachtte het gepeupel de brug over te gaan, doch dit werd door een officier van de Geldersche brigade, die de wacht aan de brug commandeerde, verhinderd. Toen werden bij een bakker, tegenover de wacht, eenige glazen inge- gooid, waarna een der phmderaars door een schot, dat van een der daken werd gelost, werd getroffen en stierf. Een eenvoudige schoenmaker, cHe geen geweer zou hebben durven afschieten, werd hiervan 1)eschuldigd, waarna het gespuis in woeste drift diens huis plunderde. De man trachtte met zijn gezin door den tuin te ontvluchten, maar werd door een kogel aan zijn been gekwetst, zoodat hij viel. Door het razende gepeupel werd hij getra])t en geslagen en daarna naar de hoofdwacht gesleept, waar hij twee dagen later aan de l^ekomen wonden overleed. Zijne vrouw, of- schoon deerlijk gehavend, had zich nog weten los te rukken en v/as gevlucht. Aangezien er zoowel onder de,militairen als onder de Inirgers
velen waren, die zich tegen 't plunderen wilden verzetten, ontstond er een formeel gevecht. Van alle kanten snorden de geweerkogels. Overste van Matha liet daarna door zijn dragonders en het gewa- pende gedeelte van het korps van Meyering, dat onder bevel van Hersman stond, de plunderaars uiteenjagen. Van Matha kreeg een kogel door zijn hoed, van Hersman werd de rechterhaarlok van het hoofd geschoten en een dragonder werd aan het hoofd gekwetst. Den volgenden morgen telde men 26 gewonden, behah^e degenen die zich veiligheidshalve uit de voeten hadden gemaakt en zich verborgen hielden omdat zij geplunderd hadden. Nadat de wapenstilstand, op 26 September gesloten, den 30sten
September was opgezegd, werden de vijandelijkheden den vol- genden morgen hervat. Vyel hadden Abbema en Goll op den laat- sten dag in het Pruisische hoofdkwartier te Leimuiden om 24 luir verlenging van den wapenstilstand verzocht, maar dit was geweigerd. De hertog van Brunswijk meenende, dat men te Am- sterdam de zaken op de lange baan wilde schuiven, liet zijne offi- |
||||
|
eieren bij zich komen en gaf bevel om den volgenden dag de
geheele Hollandsche linie aan te tasten. Te Muiden werd men des morgens half 5 van den eersten Oc-
tolier door kanonschoten opgeschrikt en zag men de Pruisische granaten door de lucht snorren. Een kogel, die op straat viel, I)arstte uiteen, vernielde de ruiten van vier huizen en veroorzaakte |
||||||
|
^ C".. T^i-crt-ivo'-.y^-
|
||||||
|
nog eenige andere schade. Bij den emeritus-predikant Joosten
viel een kogel door het dak, maar barstte tusschen het dak en de vliering. Een andere viel op een zolder in een bed, dat in een krib lag, sloeg bed en krib uit elkaar en veroorzaakte brand, die echter spoedig gebluscht werd. Twaalf menschen, die in een ka- mer daaronder aan het koffiedrinken waren, bleven ongedeerd. Ook op andere plaatsen werd door de kogels schade aangericht. Een kogel, uit Muiden afgeschoten, kwam terecht in den mond van een Pruisischen houwitser, die dadelijk uiteenbarstte. Toen het schieten van weerszijden even ophield, dachten eenige Prui- sische dragonders, dat Muiden het had opgegeven en naderden tot dicht bij de poort. Van de wallen werd toen dadelijk weder g;evuurd, waardoor van een Pruisisch wachtmeester een been bij- |
||||||
|
S6
na van het lichaam gescheiden werd. Zijn paard werd doodgescho-
ten, waarna de overige dragonders terstond op de vlucht gingen. De wachtmeester werd in de stad gehaald, waar zijn been werd afgezet. Ofschoon hij zorgvuldig verpleegd werd, overleed hij kort daarna aan zijne wonden. Het schieten, vooral met houwitsers had zulk een schrik onder
de burgerij van Muiden veroorzaakt, dat velen huis en have ver- lieten en in vijf volgeladen schepen naar Burgerdam overstaken. Ook te Abcoude waren de Pruisen in den nacht van 30 Sep-
tember op I October druk in de weer. Langs verschillende wegen marcheerde een detachement lichte infanterie onder bevel van rit- meester von Quitzow en een compagnie grenadiers van het regi- ment Budberg onder bevel van kapitein Tschock naar Ouderkerk. De artillerie bestond uit een zesponder, een drieponder en een houwitser onder bevel van luitenant Jacobi.Voorbij den Voetangel werd een batterij opgericht om Ouderkerk te Ijeschieten en het daarna onder bescherming van het geschut te kunnen bestormen. In den Ouderkerkerpolder moest majoor Ledebur met zijn com- pagnie en twee zesponders gereed staan, doch deze was niet op tijd aanwezig omdat hij over Mijdrecht en Baambrugge had moe- ten marcheeren. Nadat het seinschot 's morgens om 5 uur geval- len was, vielen de Pruisen met kracht aan en lieten voortdurend nieuwe munitie aanvoeren, maar zij waren niet bij machte om aan de Ouderkerksche bezetting veel nadeel te berokkenen, om- dat zij niet genoeg geschut bij zich hadden. De Patriotten, die zich op het kerkhof der Portugeesche Joden
|
||||||||
|
t)
|
enesteld hadden, ,,vochten als leeuwen, als Heden die bij den
|
|||||||
|
oorlog opgevoed waren". Zij hielden hardnekkig stand, zoodat
menig Pruis, die het waagde Ouderkerk van dien kant te naderen, zijn Heimat nooit terug heeft gezien, want van achter de graf- steenen richtten de Patriotten een moorddadig vuur op de aan- vallers. Tegen acht uur deden zij een uitval en noodzaakten de Pruisen tot den terugtocht. De gesneuvelde Pruisen werden in de buurt begraven en de gewonden naar de Hervormde pastorie te Abcoude, die tot hospitaal ingericht was, gebracht. Von Kalkreuth had, na zijn aankomst te Abcoude bij de dienst-
maagd van Ds. van de Poll naar de verblijfplaats van dien predi- kant laten informeeren en hem daarna uitgenoodigd. om in de pastorie terug te keeren, ,,om aan zijne roeping als mensch en |
||||||||
|
.^z
|
||||||||
|
als Christen te kunnen voldoen". Aan die uitnoodiging had Ds.
van de Poll dadelijk gevolg gegeven ^). De Pruisen hadden intusschen Amstelveen vermeesterd waar-
na het volk van van Salm en vervolgens eene Geldersche bri- gade van Ouderkerk naar de Kalfjeslaan trokken. Hierdoor was luitenant Kolonel de Wilde, hoewel de Pruisen voor zijn beleid |
||||||||
|
"'"Vt- ^-^■J-nui'-^^.
|
||||||||
|
ei! de dapperheid zijner troepen geweken waren, genoodzaakt om
aan de Amsterdamsche burgers en andere manschappen bevel te geven om op Amsterdam terug te trekken. In de opgeschroefde taal dier dagen ■') wordt gezegd: ,,dat zij weken als helden en dat ,,zij ten allen tijde zullen kunnen aantoonen, hoedanig zij voor Ou- „derkerk de macht van Frederik Wilhelm het hoofd geboden en ,,in den krijgsdienst volleerde benden genoodzaakt hebben, met „verlies van een aantal dooden en gekwetsten, welk eerst getal de ,,vijand zorgvuldig heeft getracht te verbergen, terug te wijken". Het dorp werd 's avonds door de Pruisen bezet en ontkwam ook niet aan het plunderen van de soldaten. ^) Aanteekeningeii Breuninghoff.
2") Ned. stads- en dorpsschrijver. |
||||||||
|
58
Den 2den October werd een nieuwe wapenstilstand gesloten.
Daarna werden door de Pruisen pogingen aangewend om in den Haag marschpatenten te krijgen voor de geregelde troepen, die nog bij de Hollanders waren, teneinde de verdediging zooveel mo- gelijk te verzwakken. Op den ^den October kwamen dan ook te Amstelveen brieven aan voor de commandanten dier troepen. Spoedig daarna kwamen de overste von Sternbach en de iste luitenant Düring zich te Abcoude bij von Kalkreuth beklagen, dat zij in plaats van marschpatenten slechts bevel ontvangen hadden, om zich niet tegen de Pruisen te verdedigen. Von Kalkreuth, uit den slaap gewekt, wilde de heeren niet laten wachten en gunde zich niet eens den tijd om een zeer noodzakelijk kleedingstuk aan te trekken. Hij was over het bericht zeer verwonderd en T)ood hun aan, om zelf de marschpatenten te verstrekken en gaf hun de verzekering, dat de Hertog van Brunswijk in den Haag voor de ratificatie zou zorgen. De commandanten gaven te Amsterdam kennis, dat zij over-
eenkomstig de marschpatenten zouden aftrekken, welk bericht daar groote ontroering verwekte, temeer omdat de Hertog van Brunswijk ook de wapenstilstand opzegde. Muiden werd op 8 October bij verdrag overgegeven. De Prui-
sen namen daar 33 stukken geschut over. De overste van Matha voerde de bezetting met vliegende vaandels uit de stad en begaf zich naar Amsterdam om van de commissie van defensie décharge te erlangen. Het Amsterdamsche regiment Wins nam de marsch- patenten niet aan, doch verliep grootendeels. De stad werd hierna bezet door een bataillon Pruisische grenadiers dat drie dagen la- ter vervangen werd door een bataillon grenadiers van Romberg, dat gedurende een half jaar in garnizoen te Muiden bleef. Daarna kwam alles langzamerhand in het stadje tot rust, en keerden de menschen weer huiswaarts. Eenige kasteleins kregen f 50 en de burgers, die schade geleden hadden van f 12 tot f 20 schadever- goeding. Te Weesp bleef tot den 8sten October een sterke Pruisische
bezetting, soms wel 1300 man, die echter na de overgave van Muiden en Diemerbrug zeer verminderd werd. De burgerij on- dervond echter hiervan weinig last, daar de militairen door het beleid en de zorgen van de stedelijke regeering in ledigstaande huizen en pakhuizen een geschikt verblijf vonden. Op 21 Decem- ber werd een compagnie van het regiment von Waldeck, onder |
||||
|
59
bevel van kapitein von Siegroth, te Weesp ingekartierd, welke
op 2 Mei 1/88 door een detachement Zwitsers van May werd afgelost. Nadat Amsterdam gecapituleerd had begon Abcoude ook te
herademen. Pastoor Driesman teekende aan, ,,dat op dien datum het doodsgevaar geweken was". |
||||||
|
Eind October en begin November keerde het grootste gedeelte
der Pruisische troepen met grooten buit huiswaarts, maar op verzoek van de Staten-Generaal bleven 4000 man, onder bevel van generaal von Kalkreuth, gedurende den winter in Holland. Hiermede was de Pruisische veldtocht in Holland geëindigd.
Wanneer de Hollandsche troepen overal ernstig weerstand gebo- den hadden, en wanneer de gewapende burgers niet zulke vlugge beenen gehad hadden zou de uitslag ongetwijfeld anders zijn uit- gevallen. Nu was na de toezending van de marschpatenten alle verdere tegenstand nutteloos. De Staten schonken aan den Her- tog van B runs wijk uit dankbaarheid een eerepenning en de Ko- ning van Pruisen stichtte uit de opbrengst van oorlogsbuit een |
||||||
|
6o
fonds, waaruit aan verschillende officieren een geldelijke beloo-
ning werd toegekend. De bouw van de Brandenburgerpoort te Berlijn, die kort daar-
na begon, is daardoor naar men zegt, bevorderd en strekt dus nog tot herinnering aan dezen gemoedelijken oorlog. Freiherr von Troschke beweert dat het Pruisische leger een
voortreffelijke!! roep had achtergelaten en schrijft verder: „Mit Staunen fanden die Besitzer der herrlicheii Landhauser die schweren silbernen Feuerbecken, Platten, und sonstiges Kaminge- rath unbeschadigt wieder, wenngleich sie die Bemerkung nicht unterdrücken konnten, dasz es der Einquartierung nicht gelun- gen sei die peinliche hollandische Reinlichkeit ganz aufrecht zu erhalten"!! De toenmalige bewoners van de Vechtstreek en de bezitters
van buitenplaatsen zouden zeker met die lofspraak niet hebben ingestemd. De plattelandsbevolking had weer grootendeels het gelag betaald. Baambrugge. J. G. Th. (1 RKVl^XSTUK.
|
||||
|
INHOUD.
|
|||||
|
1. Naamlijst ..................blz. V
2. Verslas^' van den Secretaris .......... ,, XI
3. Rekeniufi" van den penningmeester ...... „ XIII
4. Anthonia van Groenenl)erch of de Ridderhofstad
de iFaer, (kKir Dr. Alberta J. Portengen...... ,, i
5. Fectio een l^omeinsche k^gerplaats en haven door
.'\. E. Rcm()uschani]js ...... ...... ,, 3
6. Het Muiderslot, door Ds. F. W. Drijver .... „ 13
7. Romaanse Bouwkunst in X'ederland, De Kruis-
gang van S. Marie te Utrecht, door Dee Phihps „ 17 8. Een origineele brief van Adriaen van Utrecht den
lateren Paus Adrianus VI, door J. W. Verburgt ,, 25
9. De Pruisen in de Vechtstreek 1787, door J. G. Th.
Grevenstuk ................ ,, 28 |
|||||