|
JAARBOEKJE
VAN HET
OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP
|
||||||||||
|
?r
|
IFTARLAKE"
|
|||||||||
|
1925
|
||||||||||
|
ELECTR. DRUKKERIJ H. J. SMITS
OUDE GRACHT 231 — UTRECHT |
||||||||||
|
LS.
|
|||||
|
Hierbij hebben wij het genoegen het dertiende jaarboekje aan
te bieden. Aan de schrijvers van de artikelen betuigen wij Jmrtelijk dank
voor de moeite, die zij zich hebben willen getroosten. Bijdragen voor den volgenden jaargang worden gaarne door
ons tegemoet gezien. De Redactie van het Jaarboekje:
J. G. TH. GREVENSTUK.
Dr. D. A. W. H. SLOET. Mr. Ds. J. W. VERBURGT. Octobcr 1925.
|
|||||
|
BESCHERMHEER.
Mr. Dr. F. A. C. Graaf VAN LYNDEN v. SANDENBURG,
te 's-Gravenhage.
|
||||||
|
BESTUUR.
Mr. Ds. J. W. VERBURGT, Leiden, Voorzitter.
J. G. Th. GREVENSTUK, Baambrugge, Secretaris. to
Dr. D. A. W. H. SLOET, Abcoude, Bibliothecaris.
J. D. BASTERT, Breukelen, Pemiingmeester.
W. H. KOOMANS, Haarlem.
Dr. J. A. PORTENGEN, Vreeland.
Mevr. H. W. T- SCHAAP—Van der Pek, te Ankeveen.
V. L. Baron VAN BOETZELAER, te Twello.
M. ONNES VAN NYENRODE, te Zeist.
J. WARMOLTS, te Kortenhoef.
E. A. H. A. VAN DE VELDE, te Loenen.
N. BASTERT, te Loenen.
Jhr. C. H. C. A. VAN SYPESTEYN, te Loosdrecht.
Dr. A. M. HARTOG, te Maarssen.
Mr. W. H. KöHLER, te Maarssen.
Mr. W. B. WESTERMANN, te Maarssen.
Jhr. J. K. LAMPSINS VAN DEN VELDEN, te Utrecht.
E. G. WENTINK, te Utrecht.
JAN VAN DER LIP, te Utrecht. KEES VALKENSTEIN. te Vleuten. L. SCHIETHART, te Vreeland. F. C. C. Baron VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN,
te Zuilen.
|
||||||
|
LEDEN.
|
|||||||
|
Abcoude:
Ds. G. G. J. Bleeker.
J. de Bruijn.
Jhr. Mr. C. Dedel.
C. M. L. Kouw.
Th. Moinat.
W. F. Pape.
H. van Raan.
Joh. Rentinck.
J. F. G. Rincker.
Mevr. Roos Vlasman-Linge-
man.
W. W. E. Rosenkötter. Past. Dr. D. A. W. H. Sloet J. Trouw. Joan Vis. S. C. van der Werft. Amsterdam:
G. Ansoul.
A. J. Boom.
K. H. Broekhoff.
Jan W. den Duijn.
P. Jansen Hzn.
P. A. Kater.
L. P. G. Kerklioff.
H. L. Klein.
H. F. L. Scheler.
Th. J. Verrijn Stuart.
J. Vriesendorp
Air. P. L. iV Vries Feijens.
L. A. Weinricli.
Tl. W. V/ijïrs.
Ankeveen:
P. J. Eijma.
E. R. D. Schaap. Mevr. H. W. J. Schaap-^an der Pek. |
|||||||
|
Baamhruggc:
A. van der Bijl.
Mej. D. van Doorn.
J. G. Th. Grevenstnk.
Th. E. Grevenstuk.
Mej. Wilh. F. Grevenstuk.
C. P. de Groot.
Ds. H. Haselager.
C. F. Jonkhart.
A. Schoenmaker. Mr. J. Schoenmaker. Baarn:
Mevr. E. H. Rutgers van Ro-
zenburg-—Baronesse van Hardenbroek. P. E. Tegelberg.
Bilt hoven:
D. R. Buma.
K. P. Maclaine Pont.
Br enkelen:
J. D. Bastert.
D. J. M. Bainchi.
Johan Bleeker. A. H. Colenbrander.
C. G. Hoekstra.
G. C. Hoekstra.
Mr. M. P. Th. a Th. van der
Hoop van Slochteren.
C. de Joncheere. E. B. van Julsingha.
H. J. van 't Lindenhout.
C. W. Matthes. |
|||||||
|
VII
|
|||||||
|
j i-Cardux.
Kolonel E. Luden. C. Metzelaar. P. A. Pijnappel. Wibren Wijmstra. Hoorn:
U. G. Dorhout. Kockcngen:
Pastoor J. J. Swildens. Kortenhoef:
Ds. J. van Bruggen.
J. Warrnolts. Krommenie:
P. van Walbeek. Laren:
Mevr. W. M. Terpstra-
Reerink. Leiden:
Mr. Ds. J. W. Verburgt. Dr. F. C. Wieder. Lo enen:
N. Bastert. . ■
G. J. Dokkum.
J. van Holthoon.
H. Hissink.
J. M. C. van Kempen.
I. A. Lantsheer.
Mr. H. P. Loggere.
L. L. Posthuma.
J. Roozenschoon.
E. A. H. A. van de Velde.
Loenersloot: " ■ '•
Pastoor B. J. Brouwer.
Ir. E. Middelberg. |
|||||||
|
Hans Matthes.
Deken P. W. A. Pieck.
Ph. J. Schipi>ers.
Dr. K. de Snoo.
Mevr. S. A. de Snoo-Sillevis.
Mr. W. F. E. Spiering.
B. G. P. Verbiest.
Mej. J. M. E. Willink van
Collen. Mej. M. E. Willink van Col-
len. Bussum:
Jan de Grijs.
M. Hartzema. Driebergen:
Jhr. P. P. de Beaufort. 's-Graveland:
Mr. D. J. A. Baron van Ha-
rinxma thoe Slooten. 's-Graracnhage:
Bureau der Rijkscommissie
voor de Monumenten. Groningen:
Kapelaan F. J. Schoemaker. Haarlem:
W. H. Koomans.
C. Maarschalk.
Heemstede:
J. C. Brand Jr. Hengelo (O.):
Kapelaan Vv^ M. A. van Rijn Hilversum:
C. L. Heek. Mevr. A. J. Kardux-ten
Hoopen. |
|||||||
|
VIII
|
|||||||
|
Nieuzvcrshtis:
Mr. E. van Beusekom. A. Baron de Girard de Mielet van Coehoorn.
Mr. U. H. van Notten. Nigtevecht:
Th. E. B. Honders.
M. H. Laddé. Renkum:
Kapelaan A. van Hofslot Rhenen:
J. Houtman. Sitoehondo (Java):
Mr. Dr. L. Fr. H. J. Schöler. Rotterdam:
Bibliotheek der gemeente
Rotterdam. SoesPerberg:
Luit. J. Th. H. V. Weeren. Twello:
V. L. Baron van Boetzelaer. Utrecht:
J. B. P. Biegelaar. Dr. C. Broeksmit. Mr. A. de Bussy. Mej. E. W. Guldemont. Pastoor L. J. v. d. Heijden Mr. J. Hooft Graafland. O. Jonker. Jhr. J. K. Lampsins v. d. Velden.
H. van der Lip. jan van der Lip. Jhr. L. Quarles van Ufford, Mr. W. C, Schuvlenburg. I- J. G. Verburo-t. E. G. Wentink. '~ |
|||||||
|
Mevr. de Wed. G. A. A.
Middelberg-'Hallmann. Loosdrccht:
Prof. Dr. K. H. Bouman.
Jhr. Q. J. van Swinderen Jhr. C. H. C. A. V. Sypesteyn W. Voogsgeerd. Maarsscii:
Pastoor Dr. Alph. Ariëns.
R. H. Driessen.
F. J. de Freytag.
A. M. Hartog.
L. G. James.
E. A. Ie JoUe.
J. M. de Muinck Keizer.
Mr. W. H. Kohier.
Dr. A. R. van Linge.
A. T. Plomp.
Mej. J. K. Plomp.
J. B. Scheuer.
C. W. E. V. Voorst v. Beest.
J. P. van Voorst van Beest.
C. E. Wolff.
Mr. W. B. Westermann.
Maarsseveen:
Frans Smithuysen.
H. Schoenmaker Ezn. Maartensdijk:
J. L. Krom Hzn.
Dr. J. J. F. Steijling. E. W. P. van Schaik. Mijdrecht:
Pastoor J. Heerschop. Nederhorst den Berg:
Mevr. C. A. Pos—Kofoed.
Mej. J. W. H. Spruit. |
|||||||
|
IX
|
|||||||||||||||||||||
|
Wccsperkarspcl:
J. C. F. Bletz. Winterswijk:
J. L. Thielking. Zeist:
M. Onnes van Nijenrode. Zuilen:
J Jonker Gzn.
F. C. C. Baron van Tuyl) van Serooskerken. Zwolle:
Dr. G. A. B, Fijn van Draa> |
|||||||||||||||||||||
|
Vleuten:
Kees Valkenstein. Vreeland:
Ds. H. Th. Barbas. C. Blatt. H. N. Blatt. P, J. C. Blatt. W. H. M. Brouwer Ancher.
G H. Hooft van Vreeland. C. A. Lion Cachet. Dr. J. A. Portengen. L. Schiethart. IVeesp:
Th. y. IToutman. |
|||||||||||||||||||||
|
DONATEUR.
Amsterdam: Mr. R. H. Erdmann.
|
|||||||||||||||||||||
|
BEGUNSTIGERS.
|
|||||||||||||||||||||
|
Abcoude:
|
Breukelen:
S. Breuninghoff.
J. H. M. Janse.
Ds. C. J- H. Verweijs.
Kortcnhoef:
J. C. Koops. 's-Gravenhage:
;j. Dr. A. ]'. Portengen. |
||||||||||||||||||||
|
Mevr. H. C. Moinat.
D. van Teeseling. Baambrugge:
G. Feringa.
J. van Heerden.
AV. C. Smuling.
|
|||||||||||||||||||||
|
IN MEMORIAM.
|
|||||||||||||||||||||
|
Mr. H. J. Doude van
|
|||||||||||||||||||||
|
G. Fikkert, Notaris te
Loenen.
D. de Zwart Jr., Amsterdam, Penningmeester 1912—1925. |
|||||||||||||||||||||
|
Mr. H. J. Doude van Troostwijk.
|
||||||
|
Op den elfden Februari dezes jaars overleed op den huize
Over-Holland nabij Nieuwersluis de Heer Mr. H. J. Doude van Troostwijk, Dijkgraaf van Amstelland en oud-lid van de Provin- ciale Staten van Utrecht. Hij is ook burgemeester van Loenersloot en Ruwiel geweest,
doch in den distributietijd heeft hij deze betrekking neergelegd. Zijn optreden in de Statenvergaderingen kenmerkte zich daar-
door, dat hij de partij-politiek niet op den voorgrond plaatste. Het was natuurlijk vanzelfsprekend, dat hij zich het meest inte-' resseerde voor de streek, waar hij ,,geboren en getogen" was : de Vechtstreek. Vandaar dat hij ook bestuurslid was van ons Oudheidkundig
Genootschap. Op de voorlaatste jaarvergadering in 1924, was hij nog aanwezig en deed hij van zijne belangstelling blijken door onzen voorzitter een belangrijk archiefstuk ter hand te stellen ^), ter plaatsing in het jaarboekje. Het was de laatste maal, dat wij hem mochten ontmoeten. Ongeveer acht maanden later ontsliep hij op zijne schoone buitenplaats aan de Vecht. Utrecht, 17 November 1925.
LAMPSINS VAN DEN VELDEN.
|
||||||
|
^) Een origineele brief van Paus Adriaan VI. (Zie jaargang 1924).
|
||||||
|
JAARVERSLAG.
|
|||||
|
Op den 19 Juni 1924 werd de Algemeene Vergadering gehou-
den in het Hotel „de Kampioen" te Nieuwersluis. Na opening door den Voorzitter werd door den Secretaris ver-
slag over het afgeloopen genootschapsjaar uitgebracht en deed de penningmeester rekening en verantwoording van zijn gehouden beheer. Na het behandelen van de huishoudelijke zaken van het ge-
nootschap werd besloten tot het houden van eene excursie naar Loosdrecht en de Domkerk te Utrecht. Tot leden A'an de com- missie werden benoemd de heeren J. D. Bastert, P. J. Eijma, Jan van der Lip, Jhr.Q . J. van Swinderen, Jhr. J. K. Lampsins van den Velden, J. W. Verburgt en J. Warmolts. Verder kwam de vraag ter sprake of het wegens de hooge druk-
kosten wel gewenscht was dit jaar een jaarboekje uit te geven, omdat een zeer groot deel van de contributies hierdoor verslon- den werd. Algemeen werd de uitgave echter op prijs gesteld, om- dat het jaarboekje door de leden gaarne ontvangen wordt. Hiermede waren de besprekingen geëindigd en sloot de Voor-'
zitter de vergadering. Voor de excursie had zich een betrekkelijk groot aantal deel-
nemers opgegeven. 's Morgens half elf namen 2 groote Gulliver auto's te Utrecht
de eerste passagiers op en reden langs Maarssen, Breukelen, Nieu- wersluis en Loenen naar Loosdrecht. Overal stonden reeds deel- nemers te wachten, zoodat de groote auto's weldra geheel ge- vuld waren. Door Oud-Over reed men naar het raadhuis te Loosdrecht,
waar ons medelid Burgemeester van Swinderen het gezelschap eenige ververschingen aanbood en daarna meeging naar het her- bouwde kasteel Sypesteyn, waar zich nog vele leden aansloten. Met niet genoeg te waardeeren toewijding werden de schatten,
van het kasteel door ons bestuurslid Jhr. van Sypesteyn en zijn assistent aan de bezoekers vertoond. 't Is ondoenlijk om in dit verslag al de merkwaardigheden en
antiquiteiten van het heribouwde kasteel te beschrijven. Men stond soms verbluft over den kolossalen rijkdom van deze unieke ver- |
|||||
|
XII
zameling en bewonderde den fijnen smaak en onvermoeiden
speurzin van den verzamelaar, die al deze schatten wist bijeen te brengen. De Secretaris vertolkte bij het afscheid de gevoelens van er-
kentelijkheid der bezoekers en bracht den heer van Sypesteyn dank voor het genot, dat hij hun verschaft had door het laten bezichti^ gen en bewonderen van zijne keurcollectie. Na het bezichtigen van de kerk en het beklimmen van den to-
ren van Nieuw-Loosdrecht tuften de bezoekers naar de Bad- en Zweminrichting, waar op voorbeeldige wijze voor de koffietafel gezorgd was. Na afloop van het koffiedrinken vereenigden de deelnemers
zich op een motorboot en werd bij prachtig weer een verrukkelij- ken tocht op de Loosdrechtsche plassen gemaakt. Daarna kwamen de auto's weer voor en reed men over de
Rading, Maartensdijk en Blauwkapel naar Utrecht om de restau- ratie der Domkerk te bezichtigen. Ir. Dr. D. F. Slothouwer, de leider der restauratie, gaf hier in
glashelderen vorm een interessante beschrijving van dit grootsche werk, waarna de kerk in al haar onderdeden onder leiding van de opzichter ide Haan werd bezichtigd. De Voorzitter sprak hier een woord van dank tot Dr. Slot-
houwer en uitte de beste wenschen voor het welslagen van de restauratie, waarna ieder zijns weegs ging en de excursie geëin- digd was. Het jaarboekje verscheen als gewoonlijk aan het einde van het
jaar en vond weder algemeen waardeering. De redactie zou echter gaarne zien, dat de leden die daarvoor
de gelegenheid hebben, studie maakten van een of ander onder- werp betreffende de Vechtstreek en daarvan een artikel voor het jaarboekje gereed maakten. Het ledental bleef ongeveer stationnair. Door sterfte en be-
danken wegens tijdsomstandigheden was het aantal iets geslonken, maar door de activiteit van eenige nieuwe leden spoedig weder aangevuld. Hiermede wordt dit verslag besloten met de beste wenschen
voor het Genootschap. De Secretaris,
Nieuwersluis, 8 Juli 1925. J. G. Th. GREVENSTUK. |
||||
|
Staat van Ontvangsten en Uitgaven over het IS^e Genootschapsjaar 1924.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
ONTVANGSTEN:
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
UITGAVEN
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
Contributie:
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
i8i Leden
I Lid .... I Donateur 3 Donateurs 12 Begunstigers |
Nadeelig saldo vorig jaar...... ƒ 2Ï.4.6VJ.
Jaarboekje 1924 ............ „ 412.00^
|
||||||||||||||||||||||||||
|
ƒ 452.50
„ 3-50 „ 10.— „ I5-—
„ 12.— |
|||||||||||||||||||||||||||
|
f 162.70
., 120.—• |
|||||||||||||||||||||||||||
|
Excursie Loosdrecht . .
Af van deelnemers.. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
42.70
73-47
5-86 |
|||||||||||||||||||||||||||
|
f 493-—
„ 62.50 ƒ 555-50
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
Diversen
Batig saldo. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
Opbrengst verkochte jaarboekjes
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
ƒ 555-50
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
31 Diecember 1924.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
De Dood van Floris V
|
||||||||
|
beschreven door
Melis Stoke.
|
||||||||
|
Een van de bekendste gebeurtenissen uit onze Middeleeuw
sche geschiedenis is wel de moord op Graaf Floris V. Deze werd veroorzaakt, doordat Floris V zich de haat van vele Hollandsche en Zeeuwsche edelen op den hals had gehaald door zijn begun- stiging van het volk. Toen hij zich nu in den aanvang van het jaar 1296 aansloot bij den Franschen koning, terwijl hij voor- dien altijd met Engeland verbonden was geweest (zijn zoon werd zelfs in Engeland opgevoed), verbond koning Eduard I van En- geland zich met de ontevreden Hollandsche en Zeeuwsche edelen Zij besloten hem op te lichten en naar Engeland te voeren, doch toen dit mislukte, werd de graaf vermoord. Deze gebeurtenis is door Floris' tijdgenoot Melis Stoke in zijn Rijmkroniek uit- gebreid beschreven en daar dit alles zich grootendeels afspeelt in de gouw Niftarlake, leek het me niet ongeschikt, Stoke's be- schrijving hier op te nemen. Melis Stoke zelf noemt niet een andere reden voor den haat der edelen, die veel ter sprake is ge- komen en die in twee latere volksliederen op den voorgrond wordt gesteld. Ook Pieter Cornelisz. Hooft heeft zich in zijn drama ,,Geeraerdt van Velsen" aan deze lezing gehouden. Vol- gens deze zou Floris V zich misdragen hebben tegenover de vrouw van Gerard van Velsen, een dochter van Herman van Woerden, en deze beiden zouden daarover, gesteund door hun vrienden en verwanten, wraak genomen hebben. Dr W. G. Brill'') heeft echter aangetoond, dat er geen historische grondeti zijn om dit aan te nemen. Graaf Floris was in Juni 1296 naar de stad Utrecht gegaan
om een twist tusschen eenige edelen bij te leggen. Volgens de |
||||||||
|
') Dr W. G. Brill, Voorlezingen over de Geschiedenis der Nederlan-
den, IIT. |
||||||||
|
overlevering zou hij' daar nog in de kerk door een oud vrouwtje
gewaarschuwd zijn voor verraad, doch de Graaf stoorde zich hier- aan niet. Hij had een maaltijd met de edelen, rustte een poosje en werd door Gijsbrecht van Amstel gewekt, daar hij mee ter valkenjacht zou gaan. De Graaf dronk Gijsbrecht „Sint Geerten Minne" toe en begaf zich daarna op weg. Thans geven we 't woord aan zijn tijdgenoot en geschiedschrij-
ver Melis Stoke ') : |
||||||||||||
|
Düc hi op de weide quam,
Sach hi voer hem ende vernam
Den heer van Woerden houden daer.
Als hi sijns wort ghezvaer.
Reet hi tot hem, om dat hi woude
Vraghen, waer hi riden zoude.
Doe hi aldus quam ghcvarcn,
Voeren tcghen licm, tere scaren,
De van Woerden, entic van Amestelle,
Gheraert van Velsen de morder feilc;
Daer quam Aernt van Benscop,
Ende Gheraert van Craienhorst inden hoop;
Willem van Teilinghen quam der mede,
Ende Willem van Zaenden daer ter stede:
Daer quam oec mede menich man, .
De ie ghcnocmcn niet en can.
.\,ls si hem quamen dus te ghemoet,
Hevet hisc a!rc erst ghegroet. ■
Herman van Woerden reet hem ane, . .
Als dene wille hadde te vane,
Ende grepen biden breidel zoen.
Uwe hoghe spronghe sijn ghedaen,
Ghine zult niet meer der voeren dfiven,
Sprac hi, heer meester; ghi moet bliven
Onse ghevanghen, wien lief of leet
Ik seg u, dat ie seker weet.
|
||||||||||||
|
toen
voor zich
staan
Toen 'hij liem gewaarwerd
reed
waarheen
^^eredeii
reden hem efczamenlijk
tegciTinet
(He; en die genieene moordenaar
|
||||||||||||
|
daar
ook
dien ik niet kan noemen
heeft hij ze 't eerst
reed op liem af
alsof hij hem wilde vangen
en greep hem plotseling bij
den tengel Giï znlt U zoo niet meer
gedragen |
||||||||||||
|
*) Rijmkroniek van Melis Stoke, Vierde Boek, regel 1451 en vlgg.
Terwille van de plaatsruimte zullen we hier en daar eenige regels over- slaan. |
||||||||||||
|
dat de graaf 't voor gek-
heid hield lachte: weet ik dat ben ik toch niet
|
||||||||||||
|
Dat de Grave hilt over spel
Want hi locch, dat wetic wel;
Ende andworde den feilen man; Help, seit hi, in ben nochtan. Arnout sprac: Bi Gode! ghi sijt: Ik moet nu op dese tijt Uwen sconen sperivaer draghen, U te lachterc ende uwen maglun. Den sperwaer hi doe gheprant,
Ende ruimen hem vander hant.
De Grave sloech de hant ten swerde,
Als de ghene de begheerde
Hem te werne, mocht hem ghescien.
Gheraert van Velsen ti'ac mettien Sijn zweert, ende swoer bi Gode: Ghi moghet dat ghemaken ode,....
Ie sal u tsweert tote inden tanden. . . .
Dit mochte den Grave seer anden. Datten Gheraert wilde ontliven. Daer most hi ghevanghen bliven, Wast hem lief ofte leet. Een cnape daer tusschen reet, De met Janne daer was comen, Ende hadt hem gheerne bekomen.
De cnape wort daer ghewont sere,
Ende sijn paert, ten selven kere, Wort ghesleghen inden hals. Dese knape, als ende als, Pijnde hem te zveerne, ende niement el.
In can gheweten, hoet ghevel,
Dat si de kinder lieten riden
Had sise ghevaen ten selven tiden, Si zvarens al te boven bleven.
Ie wanc wel, dat si, beneven
Deen den anderen, ter stat waert reden.
Si hadden goede paerde bescreden,.....
|
||||||||||||
|
sperwer
tot schande van U en Uw
verwanten Toen nam hij den sperwer
nam hem dien uit de hai d
die begeerde
zich zoo mogelijk te i
verweren,
trok meteen
ge zoudt wel eens kunnen
maken dat.... 't zwaard tot de tanden
grieven
Dat G. hem wilde dooden
|
||||||||||||
|
die
en hij had 't hun gaarne
belet
zeer gewond
|
||||||||||||
|
trachtte zich te verweren
en niemand anders ik kan niet weten, hoe hjt
gebeurde |
||||||||||||
|
gevangen
zij zouden 't gewonnen
hebben ik denk naast
elkaar naar stad
bestegen
|
||||||||||||
|
'Ende reden sere ter stat waert,
Wat ghelopen mochte de paert. Als si quamen in de stat, Ende men daer ghevrceschede dat. Waren de vreende tonghcmake, Alst billic was, om sulke zake. Dk viende waren, an dander zide. Van deser vanghenessen blide. Si voeren te Muden metten Grave, Ten huse, dat hi met siere have Hadde ghecocht ende doen maken. Hem dochte doe, in allen zaken. Dat si wel hadden ghevaren. Dit ghesciede inden jaren Ons Heren Goeds, dat hi bleef Ghevanghen, als men doe schreef Ons Heren Jesus Christus jaer Xn hondert ende daer naer Effene neghentich ende zesse, Als was sente Jans messe. Op de vigilie daer te voren. |
||||||||||||||
|
dit vernam
vrienden ongerust vijanden
Muiden
toen
Gods
|
||||||||||||||
|
ruim
Sint Jan — 24 Juni mis.
avond
|
||||||||||||||
|
VIJFDE BOEK.
Dat volc wert al in roere,
Ende versvoet om dese voere.
De Kenemaren entie Vriesen mede,
Ende Waterlanders voeren ter stede,
Daer men hem dede verstaen.
Dat haer Here lach ghevaen;
Dat was te Muden. Doe siere quamen,
Mochten si doen ghene vramen,
Want dat volc was sonder hovet,
Ende lettel of niet, des ghelovet.
Si voeren dolen op de zee,
Daer. vier, hier vijf, daer drie, hier twe;
Recht als volc dat wilde ontsinnen.
Doe dit vernamen de van binnen,
Seidsi ten Grave: Doet u liede
lïeren. Waert dat ons messciede,
|
||||||||||||||
|
woedend vervoer
Kennemers |
||||||||||||||
|
toen zij er
geen voordeel
hoofd
weinig
dwalen langs de zee
|
||||||||||||||
|
iets kwaads overkwam
|
||||||||||||||
|
zoudt er
dadelijk
gebood
|
||||||||||||
|
■ Ghiisontcr selve om sterven mede.
De Grave sende staphmts ter stede
Enen brief, ende onhoot
Sinen lieden clene ende groot,
Dat si thuus al stille zaten;
..Hi .hopede corteUke der baten. Dat hi met minnen soude comen uut.
Dat volc M^art doe so luut.
Dat wel na al was verdovet.
Gods hat hebben dies ghelovet!
Spraken douden metten jonghen: Sine hebben hiertoe bedwonghen.
Dus ne suldi niet ontgaen. ■
Als de verraders dit verstaen
Waren si te blivene niet bout,
Ende wildene voeren in haer behout
Verre in een ander lant.
Die van Naerden vreeschden te hant,
Ende leiden hem ene laghe.
Recht op den vijf ten daghe
Souden sine voeren haerre voerde:
Ende settene op enen paerde,
Ende bonden hem sine voete
Ondert paert wel onsoete;
Ende enen hantscoe in den mont
Dat seide mi deent was cont,
Ende diene dus ghebonden vant.
Doe voerden sine altehant,
Tote dat si bi Naerden quamen.
Doe saghen si, ende vernamen
De liede ligghen in dat coren.
Gheraert van Velsen de reet voren
Ende vraghede hem, wat si socbten
Dandre seiden: Dat si brochten.
Dat wildsi hebben; dat waer de Grave:
Dan wildsi laten doer gheen have.
Dan sal niet wesen, sprac Gheraert;
Ende warp omme metter vaert.
Hi trecte tsweert, ende wilde slaen
|
||||||||||||
|
binnenkort
|
||||||||||||
|
dat bijna alles erdoor
verdoofd werd gods haat
de ouden met de
zij hebben hem hiertoe
gedwongen |
||||||||||||
|
durfden zij niet ,
vernamen 't dadelijk
hun een hinderlaag huns weegs
|
||||||||||||
|
onzacht
handschoen die 't wist |
||||||||||||
|
wat zij brachten
|
||||||||||||
|
dat wilden zij voor niets
laten wendde zijn paafd
trok 't zwaard |
||||||||||||
|
Den Grave, de hem pijnde tontgaen.
Hi waande tpaerdekijn springhen soude Over den vliet, ende also houde
Viel dat paert metten Grave Inden sloot, Gheraert sat ave Geirects sweerts ende ghinkene slaen De Grave mochte niet ontgaen,
Want hi ant paert was ghebonden. Daer stac hine, ten selven stonden, Metten sweerde door den live, Ende gaf hem wonden meer dan vive. Oec stac hine int herte, dats waer, Dat ment vant al openbaer. Si gaven hem ten selven stonden
So diepe ende so vele wonden,
Dat hi daer den gheest op gaf,
Eer de van Naerden wisten deraf.
Doe sijt vernamen liepen si toe:
Ende Gheraerde van Velsen was doe
Sijn paert so verre van hem ghegaen
Dat hijs niet en mochte vaen.
Een sijn knape gaf hem sijn paert,
Daer hi mede ontreet ter vaert:
So deden, de op paerde waren.
Ente knape werd bevaren
Van dien van Naerden, de niet en beiden,
Dan sine op enen rade leiden,
Ende hebben hem sine lede te broken
Dus wart de Grave eerst ghewroken.
Doe si den Grave vonden doot.
Hadden si alle rouwe groot,
Ende namen den doden met sericheden',
Si droegene van deer stede
Tere ander stat, daer sine ontdeden,
Ende balsemden ende bereden,
Ende leidene in een scrine,
Daer menich mede doghede pine; •
Ende scepeden kortelike daer naer,
Ende voerdene tote Alcmaer;
Daer settemen inden chore.
|
die trachtte te ontkomen
't paardje |
||||||||||||
|
steeg af
met getrokken zwaanl,
|
|||||||||||||
|
vijf
|
|||||||||||||
|
toen zij het
|
|||||||||||||
|
dat hij 't niet kon grijpen
een van zijn schildknapen
onmiddellijk wegreed
die
achterhaakl
wachtten
maar hem op een rad
legden
zijn ledematen geradbraakt
dood
verdriet
naar een andere plaats
aflegden
kist 1
leed verdriet
|
|||||||||||||
|
koor van de kerk
|
|||||||||||||
|
wie, die hoore
twee hazewinden door zijn nicht Ook werd mij verteld
|
|||||||||||||
|
De wonder horen wil, de hore.
Twe winde waren hem ghegheven
Van siere nichten, de bi hem bleven,
Waer hi ghinc of waer hi stont.
Oec was mi ghemaect cont.
Dat si liepen mede ande vaert,
Daer de Grave ghevangen waert,
Ende oec mede al tote Muden;
Dit merkeden ende zaghen vele liidcn;
Ende bleven daer tote op de^n dach,
Datmen hem gaf den dootslach.
Doe sine voerden, liepen si mede
Recht aldaer ter selver stede.
Doe menne moorde, si saghen toe.
Als hi doot was, si ghinghen doe
Bi hem ligghen bede gader,
Alst kijnt doet biden vader.
De van Naerden vondense daer,
Als men mi seide over waer.
Doe men den Grave voeren soude,
St quamen ten scepe also houde,
Ende spronghen in, ende voeren mede
Al tote Alcmaer inde stede.
Doe si quamen tot Alkemare,
Ghinghen si sitten bider hare
Ten voeten, voer den ouiaer.
Ie sachse beide sitten daer.
Oec seide mi een garsoen,
Dese verwaerde in dit doen,
Dat si ghevast hadden so langhe,
Dat hi hem beiden, bi bedwanghe
Moste gheven zoete melc.
Oec so seide hi mi, dat elc
Gheen van den tween eten wouden,
In weet hoet quam ende bi wat scouden,
Binnen langher tijt daernaer.
Dus bleven si beide aldaer
Tater wilen, enten daghe,
Dat menne groef met groter claghe.
Doe dedemense beide wech leden.
|
|||||||||||||
|
lieden
tot op dien dag
|
|||||||||||||
|
allebei
kind
|
|||||||||||||
|
bij de baar
aan 't voeteneind, voor 't
altaar |
|||||||||||||
|
knaap
waarnam |
|||||||||||||
|
met dwang
|
|||||||||||||
|
waardoor
|
|||||||||||||
|
tot den tijd ,
men hem begroef leiden |
|||||||||||||
|
a
|
|||||||||
|
die ongaarne vandaar
wilden gaan. aekuTid , . ,."•.
|
|||||||||
|
De node van danen wilden scedefi.
Hadden si ghemoefen, si waren- bleven
Ligghende, wanic, al haer leven. |
|||||||||
|
Eenigen der moordenaars, o.a. Gerard^an Velzen, vluchtten
naar 't slot Krooneburg te Loenen, dat daarom belegerd werd door Kennemers, West-Friezen, Hollanders enz. Na een tame- lijk langdurig beleg werd 't ingenomen en gedeeltelijk verwoesti terwijl de moordenaars gevangen genomen en terechtgesteld 'of gedood werden. Of Velzen in een vat, met spijkers beslagen, voortgerold is, of geradbraakt, is niet zeker. Zoo eindigde deze treurige episode uit onze geschiedenis. |
|||||||||
|
Historische Landschappen
in de
Gouw Nittarlake,
welke volgens de overlevering verband houden met den dood van
Graaf Floris den Vijfde. ,
|
|||||||||||||
|
■ Van de bekende geschiedenis van Graaf Floris den Vijfde zal
in deze bijdrage alleen zooveel vermeld worden als op de illu^ straties betrekking heeft. Hoe bekend deze tragische gebeurtenis in.onze Vaderlandsche
Geschiedenis ook moge zijn — minder bekend is het, dat de too- |
|||||||||||||
|
■"ii*.«' ■■■■ v^'-f^
':i>t' ■■•al
|
|||||||||||||
|
Boerderij, de Egelshoek
|
|||||||||||||
|
lO
|
||||||||
|
neelen waarop hare verschillende episoden zich hebben afgespeeld
in het hart en op de grenzen van Niftarlake zijn gelegen i). Datgene wat in de historische beschrijvingen dier tijden door
gebrek aan plaatselijke kennis ontbreekt, wordt echter door de overlevering aangevuld. Het vastleggen in woord en beeld van die overleveringen,
welke ook al langzamerhand beginnen te verdwijnen, is het doel dezer bijdrage. |
||||||||
|
Plaats van het voormalig slot Kroonenburg
Zoo zegt de overlevering dat de Graaf, na op den middag van
23 Juni 1296 Utrecht te hebben verlaten, in het Westelijk ge- |
||||||||
|
') Prof. I. A. de Rijk, Wandelingen door Gooi en Eetnland.
|
||||||||
|
II
|
||||||||
|
deelte van het Loosdrechtsche Bosch „in die leghe daer men
valeken placht te vangen", de streek heet thans de Egelshofk, (volgens sommigen oudtijds Hekelshoek) door Herman van Woerden als gevangene w^erd aangesproken. In lateren tijd is in die omgeving een iboerderij gezet.
Langs den zeer ouden weg van Nieuw- en Oud-'Loosdrecht en
vervolgens langs de Bloklaan, zou de gevangen Vorst naar het Slot Kroonenburg, eertijds bij Loenen gelegen, zijn gebracht. Hoewel dit in de Kroniek van Melis Stoke niet vermeld wordt,
zijn het avontuur en de plaats van de gevangenneming, alsmede het feit dat het in eigendom behoorde aan Gerard van Velzen, altemaal redenen om aan de geloofwaardigheid dezer overleve- ring niet te twijfelen. 's Nachts is de gevangen Graaf, vermoedelijk te scheep, langs
de Vecht naar het door hemzelf gebouwde Muiderslot overge- bracht. |
||||||||
|
Het Muiderslot
|
||||||||
|
De West-'Friezen en Waterlanders kwamen in vaartuigen van
over het IJ en sloten den waterweg der Zuiderzee af. |
||||||||
|
12
|
|||||||||
|
De edelen -schijnen daarop besloten te hebben den gevangene
over land uit het Kasteel te vervoeren. Op den vijfden dag van zijn gevangenschap bonden zij graaf
Floris op een paard, met de voeten aan elkaar en een handschoen in de mond, doch.ze stuitten te Muiderberg op het volk, van alle kanten te hoop geloopen, om hun vorst te ontzetten. |
|||||||||
|
's-Graven sloot
Velzen trok het zwaard om den graaf te dooden; deze trachtte
met zijn paard over de sloot te springen; ruiter en paard vielen te water en Velzen bracht den gevangene vele steken toe en nam daarop de vlucht. De sloot waarin deze worsteling heeft plaats gehad draagt nog
den naam van 's Gravensloot. |
|||||||||
|
Het Naardensche volk in wiens handen de doodelijk gewonde
volgens de overlevering nu achterbleef, bracht hem naar Muideri berg; en op de plaats waar Floris de Vijfde den geest gaf, werd door zijn achterneef graaf Willem den Derde in 1324 „een ca- pelrie ter zijner nagedachtenis gesticht" de latere Ned. Herv. Kerk, waarin het altaar de juiste plek aanwees, waar hij den geest heeft gegeven. |
|||||||||
|
'3
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Kerk te Muiderberg
Aldus was het uiteinde van den Vorst, van wien de Chronyk
van Holland door den Khrk uit de Laage Landen hij der Zee getuigt: Hij was recht vroom van lijve, sterck ende, bequame van-
lichaam ende van aensien, wel gespraect,; groetmoedich van her- ten, eedel van daden, mild van gaven, goet Sanger, ende een goet gelyck Rechter. . - ,; Augustus 1925, Vreeland. Dr. J, A. P. .
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Hemonijklokken in de Vechtstreek.
|
|||||
|
Van overlang was en is ons land beroemd wegens de fraaie
klokmuziek onzer torens. Nu sedert een tiental jaren geleden, door het optreden van den beroemden carillonneur Jef Denijn uit Mechelen en door het Interationaal Congres voor Beiaard- kunde te 's Hertogenbosch in Aug. 1925 de belangstelling voor die materie is verlevendigd geworden, ruimde de geachte Secre- taris van „Niftarlake" een plaatsje in, voor eenige mededeelin- gen omtrent den arbeid der Koningklokgieters in onze gouden Eeuw, de Gebroeders Pierre en Frangois Hemonij, speciaal in de Vechtstreek. 't Wordt wel eens in twijfel getrokken, of Pierre en Frangois
wel broers waren. Zeker is, dat FrauQois in 't begin der 17de eeuw te Leve- of Levicourt — vermoedelijk is bedoeld Lenon - of Bemecourt — in Lotharingen werd geboren. Na eenige jaren in Duitschland als „trekkende klokkengieters"
gezworven te hebben, vestigden zij zich rond 1640 te Zutfen. Ze huurden van de stad voor 35 daalders het voormalig klooster ,,In den Isendoorn, op die nieuwe stadt" en richtten dat in als werkplaats. Hun eerste arbeid op Nederlandschen bodem was het klokken-
spel voor den Wijnhuistoren in de stad hunner inwoning. De faam van dit welgeslaagde werk bereikte ook Amsterdams bur^ gemeesteren. Deze vereerden Frangois met den opdracht tot hel gieten van een „klokgespel voor ons nieuwe raedthuys". Omstreeks 1658 gingen zij voor goed te Amsterdam wonen. Hun
gieterij, door een teekening van Rembrandts leerling Van den Eekhout vereeuwigd, stond op het Zuideinde van de Keizers- gracht, bij het Molenpad. Vanuit hun nieuwe woonplaats voor" zagen zij vele steden, binnen en buiten de landpalen, van de hoogstaande producten hunner groote kunst. Men beweert wel eens, dat de Gebr. Hemonij de uitvinders
zijn van het gieten op toon. Ruim een eeuw vroeger evenwel had de Kamper Klokgieter Geert van Wou reeds die kunst beoefend; |
|||||
|
en met succes: getuige de vele schoone klokken alom in den
lande, scheppingen van zijne hand. Wel vonden de Hemonij's een practisch middel, om vergie-
tingen te voorkomen. Was men vroeger niet altijd zeker van de uitkomst der gieting, zij waren het wel. Hun methode bestond hierin, dat zij het gietwerk iets zwaarder en den toon iets hooger namen, om dan later door bijdraaien de juiste toonshoogte te verkrijgen. Zij waren bekwame modelleurs en muntten uit in het aanbren-
gen van versieringen. De beeldjes en relief om den bovenrand der klokken in de Groote Kerk te Rotterdam moeten zeer schoon zijn. Bovendien goten zij fraaie beelden. In „Amstels oudheid" door Dr. P. Scheltema, lezen we:
„Den 23sten July 1664, dat hij (Hemonij) 2000 pond koper
konde koopen, tot het maken van de sphaera mundi, op den Atlas, op het Stadhuis", (te Amsterdam). Verder hebben zij den grondslag gelegd voor het carillon, door
de oude voorslagwerken om te gieten tot goedklinkende klokke- spelen. Zoo'n voorslagwerk bezat ook de St. Laurenskerk te Weesp.
Door toevallige omstandigheden zou deze toren in 1671 een
echt carillon rijk worden. P. Hemonij onderhandelde in dien tijd met de stad Alkmaar over een klokkespel voor den Waagtoren. De besprekingen waren reeds vergevorderd en de klokken ge- reed, toen de eisch van Hemonij, om enkele stijlen uit den lan-* taarn te breken, den koop deden afspringen. Volgens anderen — evenwel geen booze tongen! — zat het
in de financiën. De stad Weesp scheen beter bij kas te zijn dan haar West-
friesche zuster en kocht de 24 klokken. Het Weesper carillon is dus geen omgietsel van het oude voorslagwerk. Onder die oude klokken bevond zich echter uitstekend materiaal, dat goed paste bij het nieuwe klokkenspel, n.1.: de heel-tiursklok (1506), gegoten door Geert van Wou de half-uursklok (1562), die als haar maker vermeldt Jan Moor en de grootste luiklok (1614) van Henrick Wegewart. De laatste is echter niet in het spel opge- genomen, evenmin als de kleinste luiklok, in 1674 door Hemonij gegoten. |
||||||
|
') Vgl. ons Jaarboekje 1916. De opschriften van alle torenklokken in
de Vechtstreek door J. G. Th. Grevenstuk. |
||||||
|
i6
■De Van Wou-klok is het diepst van toon, n.1. C en zij neemt,
wat sonoriteit betreft, zeker niet de minste plaats in onder hare zusteren. Het carillon omvat 2 V2 octaaf en loopt chromatisch van c tot
f". Alleen c-kruis en d-kruis ontbreken-. Op e volgen de 24 klokken van Hemonij en I klok van Claes Noorden en Jan Albertus de Grave (1711) ;
I klok van Henricus Petit (1805) en
I klok van John Taylor en Co. (1913).
Laatstgenoemde klok is door toedoen van den stadsbeiaardier
J. Bovenkerk in de plaats gekomen van een overigens goede klok van Nederlandsch fabrikaat, die echter niet harmonieerde met de andere. Zij staat nog in den toren en verheugt er zich wellicht over, dat het stadsbestuur haar in de dure oorlogsjaren niet voor veel geld heeft verkocht. De klokken behooren tot het architectonisch geheel van den
toren, zoodat een omstelling in Denijnschen trant niet wel mo" gelijk zal zijn. De zwaarste klokken komen, door het betrekkelijk geringe oppervlak der galmgaten, niet volkomen tot haar recht. Voor het overige is de plaatsing — zware bellen beneden, lichte boven — een tamelijk goede. Dag in, dag uit verheft het klokkenspel zijn
............toon in 't zingen
(Langs Vechtstreek tot het) IJ
Op den geest van Hemonij .!
D'eeuwige eer van Lotheringen.
(Vondel).
Bij heel slag hoort men zelfs twee wijsjes.
En wanneer de „Clockenist" bij feestelijke gelegenheden, als verjaardagen van het Koninklijk Huis e.d. ..........met voet en vingren
Klanken weet dooreen te slingren,
(Vondel).
dan genieten de Weespenaren volop van de frissche melodieënj
die uit den zingenden toren neervallen in de knusse straatjes en verglijden langs de fraaie perspectieven der droomende grachten. |
||||
|
Voor. den oorlog had Weesp zijn wekelijksche carillonbespelin-
gen. Door den slechten toestand van tefmeehanisme was het den beiaardier onmogelijk, dit vol te houden. Ook de speeltrommel, waarschijnlijk vervaardigd door Hemonij's tijdgenoot, den be- kwamen uurwerkmaker Jurriaen Spraeckel, was slecht. Zelfs de régulateur ontbrak (ons dunkt: toch buiten de schuld van Spraec- kel) zoodat het tempo der wijsjes, bij het accompagnement van een zware klok, heel gemoedelijk iets vertraagde. De magistraat van Weesp begreep, dat een zoodanige toestand de eer der Hemo- nij's en tevens van de stad te na kwam. Men droeg de firma Ad- dicks op, de mechaniek grondig te herzien. Tuimelaars etc. wer- den hersteld en het geheel was weer goed bespeelbaar. Toen kwam tijdens en door den oorlog, een derde 'n toontje meezin- gen : het geld, maar 't zong, zooals bijna altijd, een valsche wijs. Met het gevolg, dat de wekelijksche bespelingen tot het verleden behooren. Jammer, want de muziek, den Weespenaren geboden •—■ 't izij tot hun eer gezegd — gaat er in als ,,klokkespijs". Heel vaak worden klokken omgegoten tot kanonnen. De be-
richten uit den laatsten grooten oorlog gewaagden daar meer- malen van. Een oud Duitsch spreekwoord zegt niet ten onrechte: „Die
Glocken haben kein Hirn und regieren doch grosze Leute." De klokgieters arbeidden dan: ad majorem Dei gloriam et ultima ratio regis — tot grootere eere Gods en tot de laatste middelen des konings. Het omgekeerde had eveneens, misschien even dikwijls, plaats.
Een voorbeeld daarvan vinden we te Lx)enen a.d. Vecht.') P. Hemonij goot in 1676 voor den Ned. Herv. Kerk aldaar
twee nieuwe klokken, I uit de specie van 2 oude, die in 1672 door de Franschen uit
den toren gestolen waren — de kerkmeesters hebben deze 2 klok- ken zwaar geschonden terug gekregen — en I uit de specie van een kartouw.
Eén van deze 2 — men weet niet zeker welke — is in 1726
vervangen door een klok van Jan Albertus de Grave. Het is dus niet onwaarschijnlijk, dat de kleine luiklok het ka-
nonnengebulder imiteert, zij het dan op „beschaafder toon". |
||||||
|
') Vgl. ons jaarboekje 1918: De torenklokken in de Vechtstreek door
J. G. Th. Grevenstuk. |
||||||
|
i8
Als antieke loud-speakers verkondigen de Hemonijklokken
wijd en zijd den roem hunner gieters. Hun succes hadden zij eerstens te danken aan hun groote vak-
kennis, tweedens aan de recommandatie van Pater Dominicus Wicart en den abt Antoine de Looze van het klooster Eenaeme bij Gent in België. Dat zij voor die hulp erkentelijk waren, blijkt uit een brief
van Margaretha Hemonij, dochter van Fran^ois H. aan den bo- vengenoemden Abt. De brief is van 20 Februari 1680. We lezen daarin onder meer: ...... Het heeft Godt belieft uyt dit leven te roepen mijn
oom Petrus Hemony, die overleden is den 17 febr.; hij heeft
myn in syn leven gerecommandeert, soo haast als hy soude over- leden zijn, dat aan U hoogh te kennen te geven......; ick sende volgens syn begeerte, met het schip op Ghent, een klein accoort
van leere schellen, tot een klyne erkentenisse van de groote ge- negenheit, die hy U Hooghw. heeft gedraegen, ende van de weldaden, die hy heeft ontfangen...... Frangois was reeds in 1667 zijn broeder voorgegaan naar de
overzijde van het graf en werd 24 Mei op het Hoogkoor in de Nieuwe Kerk te Amsterdam begraven. Abcoude, Wijnmaand 1925.
A. TH. VIS.
|
||||
|
Baambrugge.
|
|||||||
|
„De liefde tot zijn land is ieder aangeboren" en daardoor
komt het, dat ik zal trachten iets te vertellen over het dorp, waar ik sinds vele jaren gewoond heb en waar ik den besten tijd van mijn leven heb doorgebracht. 't Is een eenvoudig relaas, want Baamlbrugge maakt slechts
aanspraak op een zeer bescheiden plaats in de geschiedenis en in de samenleving. Aangezien de dorpen uit de Vechtstreek meestal zoo ongeveer
dezelfde lotgevallen hébben gehad, tenminste wanneer men de kasteelen en ridderhofsteden er buiten laat, is op de geschiedenis van die dorpen meestal hetzelfde stempel gedrukt. Soms begint zoo'n geschiedenis mét het bouwen van een kerk of
kapel, waaromheen zich later al het andere groepeert. Haast al- tijd zijn dan ook de lotgevallen van kerk en dorp onafscheidelijk aan elkander verbonden. Zoo ook hier. Laat mij echter beginnen met iets over den naamsoorsprong
mede te deelen. Aangezien men vooral in de i8e eeuw meestal Baenbrugge
schreef, meende ik eerst, dat de naam afgeleid was van een baan bij een brug of — wil men 't liever — van een brug bij een baan. Het is bekend, dat men vroeger in de meeste steden en dorpen
|
|||||||
|
20
verschillende banen had, die als plaatsen van ontspanning ge-
bruikt werden zooals ijs-, kaats-, kolf-, kegel- en schietbanen. En — wanneer men het Hollandsche karakter in aanmerking neemt
— zal er meestal ook .wel een lange baan zijn geweest, waarop
men alles kon schuiven wat men van de baan wilde hebben. Ook" een vlakken weg noemde men een baan. De tegenwoordige Sta- tionsweg të Abcoude heette vroeger in den volksmond ook de Baan en wordt nog dikwijls zoo genoemd, ofschoon 't. natuurlijk lang zoo deftig niet klinkt als Stationsweg. '' , •' ; Ik had echter meer 't oog op een lijnbaan, zooals ik er vroeger
nog een gekend hdb aarïden straatweg bij Loenersloot, tegenover de plaats waar tegenwoordig de bakkerij van Harwijne staat. Zoo had men te Amsterdam vroeger de reusachtige lijnbanen,
waaraan de LJjnbaansgracht nog haar naam dankt. Welnu, in de nabijheid van die Lijnibaansgracht vindt men een
steeg op den Haarlemmerdijk, die de Baanlbrugsteeg heet. AI- zoo een steeg in de' nabijheid van een lijnbaan en brug en daarom — dacht ik — de Baanbrugsteeg genoemd. Mooier ver- klaring was haast niet denkbaar. Nu restte alleen nog de vraag waarom het dorp tegenwoordig Baam- en niet Baanbrugge heette. Doch evenals aanbeeld in aambeeld is veranderd, kon ook hief de spraakmakende gemeente, ter wille van een zachter uitspraak, de N wel in een M veranderd hebben. Tot zoover, was alles in orde. ■ Toen ik daarna editer een werjsje van ter Gouw over. Amster-
damsche straatnamen raadpleegde, vond ik daar vermeld, dat twee eeuwen gelede.a op den Haarlemmerdijk, op den hoek van een steeg, een huis- had gestaan met een gevelsteen, waarop het dorp Baambrugge was afgebeeld en dat bedoelde steeg daarom de Baanbrugsteeg genoemd werd. De naam van de steeg was dus niet afkomstig van een brug en
.een lijnbaan, zoodat ik genoodzaakt was verder te zoeken. Doch waar zou ik wat vinden ? Wie heeft het ooit de moeite waard ge- acht om iets over den oorsprong van den naam Baambrugge te schrijven? Spoediger echter dan ik verwacht had vond ik een oplossing.
In een artikel van P. H. Witkamp in „de Wereldbol" wordt ver- meld, dat ,volgens Prof. Visscher „Baambrugge" feooveel betee- kent als tolbrug, van baam, boom, tolboom. Nu moet ik eerlijk zeggen, dat mij dat in den beginne wel een
|
||||
|
beetje vreemd voorkwam, maar toen ik in de oudste archiei-
stukken en op oude landkaarten den naam hardnekkig Bambrugh of: Baembrug gespeld vond was de quaestie opgelost, want Bam of Baem is een oud-friesch woord dat boom beteekent. Dominé Halma, een rechtzinnig en verbazend nauwkeurig
man, die van 1655 tot 1702 predikant te Baambrugge was, heeft het in de archiefstukken dikwijls over een herbergier, dien hij „de weert onder 't Caetsdack in de Baen tot Bambrugh" noemt. Hij was dus ook van meening dat Baen en Bam niet met elkander in- verband stonden, anders zou hij wel geschreven hebben in de Baen tot Baenbrugh. Het dorp heeft dus zijn naam tc danken aan de Bambrug over
den Angstel. Ook in de Belgische provincie West-Vlaanderen ligt een dorp
Bamlbrugge. Dit bewijst, dat de naam oud is, want de oorsprong der Vlaamsche dorpsnamen gaat meestal tot in het grijs 'verleden |
||||||
|
En nu de geschiedenis. Belangrijke krijgsbedrijven kan ik nie:
meédeelen, omdat Baanlbrugge nooit oorlog heeft gevoerd, en be- langwekkende l)ijzonderheden over kasteelbewoners evenmin, omdat te Baambrugge nooit een kasteel gestaan heeft. De naam komt in de geschiedenis niet dikwijls voor, zoodat
de schrijvers, die dit gedeelte van de provincie Utrecht behande- len, meestal verklaren, dat van Baambrugge weinig bekend is. Te Loenersloot, dus in de onmiddellijke nabijheid, heeft men
ten tijde van den geschiedschrijver Heda een steen met een Ro- meinsch opschrift gevonden en daaruit afgeleid, dat daar een Romeinsche legerplaats of versterking geweest was, maar te Baambrugge heeft men nooit iets gevonden, dat aan zulk een ver verleden herinnert. Daar in den loop van een of twee eeuwen de nakomelingen van de bevolking meestal door nieuw inkomenden verdrongen worden, zal wel geen enkele Loenerslooter of Baam- brugger van de Romeinen afstammen. . Langzamerhand zullen zich bij de Bamibrug eenige nering" doenden gevestigd hebben, ofschoon het wel zeer langzaam zal geweest izijn, want de Bambruggers hadden omstreeks 1400 't twijfelachtige voorrecht tot de naaste buren van Splinter van Loe- nersloot te behooren. Deze Sphnter was een echte roofvogel, die enkel van rooven en plunderen schijnt geleefd te hebben, want |
||||||
|
22
alles wat hij grijpen en vangen kon, zelfs de koeien en het huis-
raad van de boeren, sleepte hij naar zijn slot te Loenersloot. Na- dat hij 't al te bont had gemaakt, kwam de Bisschop van Utrecht met den heer van Abcoude het slot Loenersloot belegeren, waarna Splinter zijn slot moest overgeven, zoodat zijne buren van dezen roofzuchtigen geweldenaar bevrijd werden. Omstreeks dien tijd werd bij de Bambrug een kapel gebouwd,
ten behoeve van oude en ziekelijke menschen, die wegens den ver- ren afstand den dienst in de parochiekerk te Abcoude niet konden bijwonen. De kapel werd ibediend door een kapelaan of vicaris. In 1444 werd door Hugo Spruijti) aan „die capelle ter bambnigh" besproken „een halve gouden rijnsche gulden vrij geit" jaarlijks, uit een stuk land in den Hom te Baarabrugge. De dienstdoende geestelijke schijnt spoedig daarna te Baarribrugge te zijn komen wonen, want in eene memorie van 1471 wordt reeds melding ge- maakt van ,,der capellen priesters husinge ende hofstede". In 1483 werd het slot te Abcoude en onderhoorigheden door
Maximiliaan van Bourgondië aan Holland gehecht en aan de stad Amsterdam in bewaring gegeven. Op 2 Februari klepte de klok te Baambrugge en moesten alle mannelijke dorpelingen van 20 tot 60 jaren op het slot den eed van trouw aan den hertog, in handen van de gemachtigden van Amsterdam, afleggen. In 1505 schijnt de kapel vergroot of verbouwd te zijn, want bij
de verbouwing in 1650 werden de jaartallen 1505 en 1650 in het oostelijk deel van de kerk boven den ingang van het portaal aan- gebracht, 't Waren echter onrustige tijden, waarin de plattelands- bewoner voortdurend leeggeplunderd en uitgeschud werd door eigen of vijandelijke benden. Zoo waren er in 1507 op 'het slot te Abcoude soldaten van den Bisschop van Utrecht gelegerd, die in den omtrek plunderden en roofden, en in 1515 trok'de Zwarte Hoop, een bende van omstreeks 4000 man, uit Friesland door Noordholland over Amsterdam, langs Abcoude en Baambrugge naar Utrecht en Gelderland, 'welke bende overal sporen van moord, verwoesting en brandstichting achterliet. Twaalf jaar later, in 1527, kwamen eenige Stichtsche stroopers in den omtrek stelen en rooven. Dit bekwam hun echter slecht, want de boeren liepen te hoop en vervolgden de stroopers, die op de vlucht gin- |
||||||
|
*) Tot aan het einde der vorige eeuw werd de hofstede „Het Hooge-
land" nog door zijne nakomelingen bewoond. |
||||||
|
23
gen en zich liever aan de bezetting van het slot te Abcoude over-
gaven dan in handen van de woedende boeren te vallen. ^n 1545 werd door een priester, Heer Melisz, een altijddurend
vicariaat in de kapel te Baambrugge gesticht. De daarop betrek- king hebbende bescheiden zijn langen tijd in zijne familie be- waard, maar ik heb er niets ^meer over gevonden. Heel veel meer zouden wij nu van de geschiedenis vóór of tij-
dens de Hervorming niet weten, wanneer Mr. Amlbrosius Coop van Groen (die van 1613 tot 1650 schoolmeester te Baamibrugge is geweest) niet de goede gedachte had gehad om eenige oude do- cumenten en acten in een klein boekje over te schrijven. Dat boekje bood hij in 1641 den kerkeraad ten geschenke aan. Het is mij niet gebleken, dat men er hem voor bedankt heeft,
maar — waarschijnlijk door gebrek aan papier — is men later begonnen aan de andere zijde van het boekje de kerkrekeningen te schrijven. Misschien is dit de reden, dat men het niet heeft opgemerkt en tegelijkertijd zal het bieraan te danken zijn, dat het tot heden bewaard is gebleven. Ofschoon de omslag ontbreekt en de eerste pagina's verdwenen zijn is toch de inhoud nog belangrijk genoeg, zoodat wanneer Mr. Ambrosius nog leefde, ik dadelijk zou voorstellen om hem eerelid van ons genootschap te maken. In dat boekje dan geeft Mr. Ambrosius o.a. een lijstje van de goederen ,,toebehoorende die papelycke prove die Capelle In baembrugge", zooals die beschreven stonden achter in het mis- boek van de kapel, welk misboek op 24 April 1567 door de Geu- zen-soldaten van den Heer van Brederode „gescheurt, ghedis- trueert off verbrant is". Mr. Ambrosius vermeldt niet wat er verder gebeurd is, maar
het blad, waar het lijstje op geschreven was, schijnt hij onder de oogen gehad te hebben, want hij zegt, dat het afschrift „accordeert met syn principale ende was geschreven op pampier". Het leger van Hendrik van Brederode is dus op zijn tocht van
Vianen naar Amsterdam langs Baambrugge getrokken en de soldaten schijnen van de gelegenheid te hebben gebruik gemaakt om alles wat in de kapel aan den Katholieken eeredienst her- innerde te vernietigen. 't Is wellicht aan dezen tocht te danken, dat de vaart van Loe-
nersloot naar Vinkeveen nog de Geuzensloot heet. De kapel was niet rijk met goederen gezegend. Behalve de ka-
pel, het schoolhuis, het huis en de hofstede van den vicaris be- |
||||
|
24
stond het geheele bezit uit 5/2 morgen land in de nabijheid van
het Gein (de naam Angstel gebruikte men toen niet en wordt te* genwoordig nog weinig gebezigd), zoodat de vaste inkomsten, uit- gangen en memoriën incluis, slechts ƒ 62.— per jaar bedroegen. De toenmalige vicaris Heer Tatick Aertsz komt reeds voor in
eene memorie van 1554, maar is waarschijnlijk omstreeks 1580 naar Abcoude vertrokken. Hij leefde nog in 1595. De laatste Katholieke schoolmeester Aert Janse werd in 1594 opgevolgd door den Gereformeerden schoolmeester Jan Desmares i). Volgens een oude aanteekening werd de uitoefening van den
Katholieken eeredienst te Abcoude in 1586 verboden. Omstreeks dien tijd zal ook in de kapel te Baambrugge, die toen nog onder Abcoude ressorteerde, de Katholieke eeredienst opgeheven zijn, want kort daarna op 18 Mei 1588 beschikte de Directiekamer te Utrecht, die toenmaals het beheer had over de kerkelijke goederen ten plattenlande in de provincie Utrecht, goedgunstig^ op 't verzoek van ,,de bueren van Bambrugge" om een predikant aan te mogen stellen en gaf hun daartoe de beschikking over het inkomen van de „Cappelarie", (dat slechts ƒ 62.— bedroeg) mits de geburen een predikant „van gesonde leere ende leven" beriepen en hem eene bezoldiging gaven van ƒ 240.—. Hiertoe was de toenmaals zeer kleine gemeente echter niet bij
machte, want men kon den predikant slechts f 100.— per jaar aanbieden. Hierdoor sprong de zaak af en de administratie der inkomsten werd een week later opgedragen aan Floris van Weede, ontvanger der gebeneficieerde goederen te Utrecht. De kapel moest echter onderhouden worden en daaraan is het
waarschijnlijk te danken, dat Gedep. Staten van Utrecht op 8 April 1592 aan de kerkvoogden, die toen den thans vreemd klin- kenden naam van „Kapelmeesters" droegen, de administratie in handen gaven, tot onderhoud n.b. van de kapel, het uurwerk en... . een schoolmeester ! Alles voor de kapitale som van ƒ 62.—-. Nadat de kapelmeesters de administratie in handen hadden ge-
kregen, gingen zij spoedig aan het werk, want in het rapport van de kerkvisitatie in 1593 wordt reeds medegedeeld, dat de kapel werd „gerepareert ende bequaeni gemaeckt omme te predicken". |
||||||
|
') Later werd bij vier achtereenvolgede vacatures in 1654 1660, 1661
en 1685 telkens een schoolmeester uit Oostzaan benoemd. Was daar een opleidings-instituut? |
||||||
|
terwijl in 1602 een nieuwe preekstoel, die nog in de tegenwoor-
dige kerk staat, werd gebouwd. De „seer sobere incompste" van de kapel waren echter een
voortdurende belemmering. Onophoudelijk moesten de kapel- meesters op middelen bedacht zijn om de inkomsten te vergroo- ten. Kleine stukjes grond werden van de hand gedaan of in erf^- pacht uitgegeven. Zoo werd in 1611 door Ged. Staten eene overeenkomst goed-
gekeurd, door de kapelmeesters gesloten na machtiging van „meest alle de gebuyren" en van Schout en Schepenen in der Ed. Mog. Heeren Staten 's Lands van Utrecht gerechte tot Abcoude, ten overstaan van den maarschalk van het Nederkwartier, waarbij zes voet van het erf van het schoolhuis en een vrijen watergang werden overgedragen tegen een jaarlijksche canon van ƒ 5.—. In de kapel werd toen eens in de 14 dagen gepreekt door den
predikant van Abcoude, doch dit begon de Baambruggers te ver- velen en daarom trachtten de kapelmeesters, die telkens als de gemachtigden van de „gemeene gebueren" optreden, onophoude- lijk de jaarlijksche inkomsten te vermeerderen om een eigen pre- dikant te kunnen bezoldigen. Bovendien moest in 1615 het uur- werk in den toren gedeeltelijk vernieuwd worden. Zoo werden in 1619 twee erven binnen- en buitendijks over-
gedragen tegen eene „vereering" van ƒ 10.— ten behoeve van de kapel en in hetzelfde jaar werd het Zuidelijk gedeelte van het kerkhof aan den smid Heynrick Petersz in erfpacht uitgegeven tegen een jaarlijksche pacht van ƒ11.— om op dat terrein een huis te bouwen. Aardig is in deze overeenkomst de uitdrukkelijke bepaling, dat de erfgenamen of latere rechtverkrijgenden van Heynrick Petersz „niet en sullen mogen tappen ofte eenige an- dere lichtveerdige spelen in 't voorsz huys mogen doen". Ook mocht er in de smederij niet gewerkt worden tijdens de gods- dienstoefeningen zoowel 's Zondags als 's Woensdags in de Vas- ten, want op laatsgenoemde dagen werd er 's morgens om 9 uur godsdienstoefening in de kapel gehouden om de Roomschen te trekken (!) Uit voorgaande en andere overeenkomsten blijkt, dat Baam-
brugge in dien tijd nog niet geheel bebouwd was. Langzamerhand ging het echter vooruit, vooral nadat in 1626 door de Staten van Holland ocrooi was verleend tot het maken van een zandpad tusschen Ouderkerk en Breukelen, De welvaart nam toe en hier |
||||
|
2<^
en daar werden reeds buitenplaatsen gebouwd. Het verblijf aan
den schilderachtigen Angstel scheen menig Amsterdamsch pa- triciër te bekoren, evenals dit het geval was met den predikant van Abcoude, Ds. Deijlius, die toen reeds te Baamibrugge woonde. Den 7 den Mei 1630 keurden Ged. Staten goed, dat de kapel-
meesters, met advies en ten overstaan van den Maarschalk, het land dat aan de kapel toebehoorde verkochten, onder verplichting, dat het geld hypothecair belegd moest worden ten overstaan van den ontvanger der gebeneficieerde goederen „ten behoeve ende eijgendomme der capelle tot Baembrugge". Ten gevolge van de- ze transactie ontvingen de kapelmeesters drie dagen later ten be- hoeve van de kapel eene obligatie over een kapitaal van ƒ 7000.— a 4 pCt. Deze rente werd gedurende vele jaren ontvangen bij den rentmeester van het Karthuizersklooster te Utrecht en la- ter bij den ontvanger der generale middelen 's Lands van Utrecht. Van dit kapitaal is echter voortdurend de rente verminderd, tot- dat eindelijk in den tijd van Napoleon niets of zeer weinig be- taald werd en tenslotte de beruchte tierceering het kapitaal en de rente tot een luttele som terugbracht. In 1633 moest de kerk te Abcoude eene groote reparatie onder-
gaan en een orgel worden aangeschaft. Aangezien een en ander met groote kosten gepaard ging en de Staten niet wenschten, dat ook Baambrugge met het kapitaal en de rente daarvan bezwaard zou worden, werd toegestaan, dat Baambrugge zich afscheidde en een eigen predikant kreeg. De rente van de zooeven genoemde obligatie diende tot beta-
ling van de helft van het tractement van den predikant. De an- dere helft werd door de Staten betaald. Het tractement bedroeg dus f 560 's jaars. Na de verkregen machtiging werd de predikant van Abcoude Ds. Deylius, die reeds te Baamibrugge woonde, als eerste predikant beroepen. Hij overleed in 1639 en werd in de ka- pel begraven. Zijne weduwe ontving f 40.— om te kunnen ver- huizen. Als zijn opvolger werd Ds. Malecoodt beroepen, die gedurende
de 14 jaren, dat hij te Baambrugge woonde met groote nauwkeu- righeid de notulen van den kerkeraad heeft bijgehouden, zoodat ik menige bij-zonderheid aan hem te danken heb. Niet alleen be- gon hij dadelijk om een notulenboek aan te leggen, maar tevens trok hij onmiddellijk te velde tegen de ruwe en barbaarsche ze- den van de dorpelingen. Vooral het gans-trekken of gans-rijden. |
||||
|
27
dat op St. Jan (24 Juni) plaats had, het kaatsen en kegelen in de
nabijheid van de kapel tijdens de predicatie en het dansen in het openbaar hinderden hem geweldig. Onophoudelijk vermelden de notulen de pogingen, die men bij den Maarschalk en den Schout aanwendde om dat te beletten. Telkens beloofden de Maarschalk en de Schout hunne medewerking, maar of zij onmachtig waren of onwillig, zij lieten de zaak blauw blauw. Trouwens overal op het platteland was het 't zelfde; de no-
tulen vermelden, dat het ook te Abcoude en Nigtevecht zoo ru- moerig was. De zeden waren ruw in dien tijd en vooral de op- geschoten jongens en jonge kerels veroorzaakten veel overlast. Ds. Malecoodt klaagt tenminste over de „grouwelycke ongebon- dentheyt der ionge gesellen", vooral op Nieuwjaarsavond en Vastelavond, als zij liepen te schreeuwen en den dorpelingen geld afpersten. Telkens weer is 't hem een doorn in 't oog als hij 's Zondags door al het rumoer van kaatsen, kegelen, kolven en vloeken naar de kerk moest om te preeken en er soms tijdens de predikatie een bal door de ruiten vloog en op den preekstoel of tusschen de kerkgangers terecht kwam. Onvermoeid ging de dominé tegen alle uitspattingen te keer,
maar de waard „onder 't Caetsdack in de Baen" en zijn collega in „de Oude Prins" zorgden wel, dat hij aan den gang kon blij- ven Bovendien hielden sommige dorpelingen er van om luidruchtig
feest te vieren of kermis te houden en hadden venbazend 't land aan een droge keel, zoodat nog in 1656 de predikant alle Gerefor- meerden aanspoorde om zich bij vastelavonden, kermissen, kraam- maaltijden en bruiloften te wachten voor dronkenschap, dansen en springen, het zingen van „oneerlycke en vuyle liederen en andere lichtveerdicheden, als mede van toeback te drincken of te suygen langs de wegen, dewyl het onbetamelijck is"! Ook het onderhoud van de kapel ging Ds. Malecoodt ter harte.
Reeds in 1641 vraagt de kerkeraad op zijn voorstel aan de Sta- ten om geheele betaling van het tractement van den predikant, opdat de inkomsten van de kapel gebruikt zouden kunnen wor- den om het gebouw, dat in zeer slechten staat verkeerde, te kun- nen herstellen en onderhouden. De Staten lieten echter na her- haalde verzoeken niets van zich hooren, totdat eindelijk, nadat het classicaal bestuur dikwijls de verzoeken gesteund had, op 26 April 1650 de Staten aan „de gemeijnte christij tot Bambrugh" |
||||
|
28
een subsidie verleenden van ƒ 1200.—- voor de verbouwing van
de kapel en 30 Mei d.a.v. toestemming gaven om den grond in de te verbouwen kapel te verkoopen en- tot ,,graf steden uyt te slaen", om de verdere kosten te kunnen bestrijden. Van betaling door de Staten van het geheele predikantstracte-
ment wordt niet gerept, doch men schijnt voorloopig nogal te- vreden geweest te zijn, want bij de kerkvisitatie in Juli werden de deputaten feestelijk bedankt voor hunne hulp. De kapel werd toen niet bezocht omdat reeds met de verbouwing begonnen was. De bestekken waren trouwens reeds lang gereed en Ds. Male-
coodt, die op velerlei gebied thuis was, was ,,Directeur van het bovengedacht werk". Intusschen was de benoodigde som nog lang niet bijeen, zoo-
dat de predikant in den kerkeraad vroeg of de Diaconie, die „van den Heere rijckelijck gesegent" was, niet een vereering behoorde te doen tot verlichting van de onkosten voor deze groote repa- ratie en verbouwing. De Diaconie gaf toen ƒ 100.— en leende nog ƒ 550.— tegen 4 pCt. Om nog meer inkomsten te krijgen hadden de kapelmeesters
in 1649 een stuk grond in erfpacht uitgegeven aan zekere Claes Jansen, tegen een erfpacht van ƒ 8.— 's jaars. Dit erf lag aan de Noordzijde van de kapel ter plaatse waar vroeger het school- huis gestaan had. Het te bouwen huis mocht volgens het con- tract nooit bewoond worden door „een tapper ofte harbergier, die gelaegen seth om bier ofte brandewijn te tappen ook niet bij een smith, timmerman ofte diergetycke ambacht ofte hant- werck" opdat daardoor de godsdienstoefeningen niet gestoord zouden worden. Het verbouwen ging nogal voorspoedig en de kapel werd in
een klein kerkje herschapen. Ook werden fraai beschilderde kerkramen geschonken, waarvan er in 1740 nog slechts één over was gebleven, dat niet onherstelbaar beschadigd was. Dat raam was waarschijnlijk door de stad Utrecht geschonken, want het stadswapen was er op afgebeeld. In 1651 werd een klok aangeschaft en in den toren opgehan-
gen. Het opschrift luidt: „De gemeente heeft my betaelt en doen gieten -f-
... Ten tyde schovdt Pavw -f- Henricus Malecoodt Predicant -|- Marten Segersen, Joost Jansen Drost, kerkmeesters tot Baemibrugge -|- Johan Dop me fecit 1651".
|
||||
|
In 1653 vertrok Ds. Malecoodt naar Deventer; hij werd op'
gevolgd door Ds. Theodorus van der Horst, die reeds kort daar- na, in den storm van 4 Dec. 1654, van het Zandpad in den Angstel woei en doordat hij in zijn mantel verward raakte, verdronk. Intusschen ging het dorp steeds meer vooruit en er werden
nog nieuwe buitenplaatsen bijgebouwd, zoodat de welvaart toe" nam. Des zomers, wanneer de buitenverblijven bewoond waren telde het dorp wel 200 bewoners meer dan anders. In 1657 werd dan ook de voor dien tijd belangrijke som van
ƒ 572.11 gecollecteerd voor de vervolgde Protestanten in Polen. Het geheele bedrag door het classicaal bestuur opgezonden, be- droeg ƒ 1262.II, zoodat Baambrugge alleen bijna zooveel had gegeven als de andere dorpen van de classis te ^zamen. Dit werd echter nog overtroffen toen in 1662 langs de huizen werd ge- collecteerd voor de verdrukte Protestanten in Piémont, welke collecte ƒ 663—8—8 opbracht. Al waren de Baamibruggers zeer vrijgevig en mild, de kerk"
meesters, zooals zij na den verbouw genoemd werden, hadden nog voortdurend met geldgebrek te kampen. Toen dan ook in 1661 de rente van het kapitaal gereduceerd was, waren de fond- sen van de kerk niet meer voldoende om de helft van het predi- kantstractement te 'betalen. Het aantal Gereformeerden schijnt niet groot genoeg geweest te zijn om daarin verbetering te bren- gen. Er waren waarschijnlijk meer Katholieken dan Protestan- ten, wat afgeleid kan worden uit de verhouding in het gerecht van Abcoude. Een hernieuwde aanvrage om betaling van het geheele predikantstractement door de Staten had geen succes. Jarenlang was het tijdens de godsdienstoefeningen in de na-
bijheid van de kerk rumoerig geweest, doch na vele vergeefsche pogingen werd eindelijk in 1663 door den Maarschalk een plak- kaat tegen dergelijken overlast afgekondigd, zoodat het rumoer vrijwel ophield. Alleen de herberg onder 't kaatsdak bleef een voortdurende ergernis en om daaraan een einde te maken klaagde men in 1665 den herbergier aan bij de Staten. De kerkeraad en de herbergier werden daarna opgeroepen om voor H. Ed. Mog. te Utrecht te verschijnen. Ds. Halma vertegenwoordigde den kerkeraad en de herbergier
verscheen met zijn advokaat. 't Resultaat was, dat de Staten aan Ds. Halma een brief medegaven voor den Maarschalk, waarin |
||||
|
30
bevolen werd om de plakkaten en ordonnantiën tegen deze
„excessen punctuelyck en strictelyck te executeeren." Daarna ging het een poosje goed, maar twee jaar later be-
dacht de waard weer iets anders en plantte in de Baan tegen- over de herberg een Meiboom, die echter dadelijk door de die- naars van den Schout werd omvergehaald. Doch in het volgend jaar plantte hij er weer een. Toen sommeerde de dominé den waard om den boom dadelijk weg te nemen of anders de gevol- gen van een klacht bij den Maarschalk af te wachten. Nauwelijks was dit zaakje in orde of de waard liet bekend
maken, dat hij op St. Jansdag de gans zou laten trekken. Ook het rumoer in de Baan begon weer. Men kon wel aan den gang blijven. Ten einde raad besloot men aan de dienaren van den schout,
al kwamen zij dan ook maar eens in de veertien dagen 's Zondags te Baambrugge kijken, eenige vergoeding te geven zooals 't heette omdat. . . . hun tractement klein was! Doch ook dit hielp niet. De waard was zeker vrijgeviger dan de kerkeraad, want het gans-trekken werd een tweede kermis. In 1669 besloot de Diaconie een huis naast de kerk, met schuur
en 7'/2 morgen land te koopen, opdat eenerzijds het geraas van kolven en kegelen, dat op de werf naast het huis van den koster plaats had, geweerd en anderszijds aan het kapitaal van de Dia- conie een goede belegging gegeven kon worden. Daarna werd het huis en het land afzonderlijk verhuurd en
toen daarna op 17 Juni 1670 door Ged. Staten een streng plak- kaat tegen het barbaarsche gans-trekken werd afgekondigd, sche- nen alle ergernissen grootendeels opgeruimd. Wel vond de kerkeraad het niet aangenaam, dat Pastoor Hey-
menberch op het slot Loenersloot verblijf hield en bezig was een nieuwe parochie te vormen, maar de Pastoor van Abcoude vond dit evenmin aangenaam, want de Katholieken van Baambrugge begonnen zich van Abcoude af te scheiden, wat tot velerlei wrij- ving aanleiding gaf. De hienbedoelde Pastoor Heymenberch was misschien een
bloedverwant van Ds. Halma, wiens schoonzuster de Wed. Hey- menberch in dien tijd met hare dochter te Baambrugge kwam wonen. De onderlinge verstandhouding van de dorpsbewoners schijnt
anders uitstekend geweest te zijn, want meermalen vond ik ver- |
||||
|
31
meld dat de Geref. Diaconie ook Roomsche armen ondersteunde.
Een aardige bijzonderheid is nog, dat toenmaals aan Hendrik
Claessen ƒ 12.12 per jaar betaald werd voor het wegjagen van honden uit de kerk tijdens de predikatiën. Een hondenslager dus! In 1672 waren de Franschen met grooten spoed tot in het
hart van het land doorgedrongen en bedreigden dit gedeelte van de provincie. Elk oogenblik konden zij te Baambrugge verwacht worden. Men vreesde met groote vreeze. Toen zij zich van Loenersloot hadden meester gemaakt en in
de Vechtstreek veel verwoest en geroofd hadden, werd de toe- stand reeds hachelijk, maar toen in Novemiber 500 Franschen met trekschuiten uit Utrecht naar Abcoude kwamen was de el- lende niet te overzien. Vele Baaimbruggers schijnen over het ondergeloopen land gevlucht te zijn. Sommige schrijvers deelen mede, dat Baambrugge toen verwoest is. In dien jammerlijken tijd, dien Ds. Halma den vluchttijd noemt,
waren 18 lidmaten gedood of van ellende gestorven en 43 waren naar andere plaatsen gevlucht, zoodat er van de 72 mannelijke en vrouwelijke lidmaten nog slechts 11 waren overgebleven. Hoe- veel Baambruggers dat bezoek van de Franschen met den dood hebben moeten bekoopen is mij niet bekend, omdat in het notu- lenboek alleen van de Geref. lidmaten gesproken wordt en niet van de andere dorpelingen, wier aantal waarschijnlijk grooter was dan dat van de Gereformeerden. Ook van kinderen wordt niet gerept. De zoon, de moeder en een zuster van Ds. Halma zijn in dien tijd in de kerk begraven. De weinige boeren, die nog over waren werden, nadat de Prins
van Oranje Nieuwersluis had bemachtigd, geprest om daar te graven en verschansingen op te werpen tegen de Franschen, die kort te voren tot Breukelen teruggedrongen waren. Trouwens van werken op het land was geen sprake meer, want
2 jaar later stond het land nog grootendeels onder water. De bezittingen van de Diaconie brachten niets op en de tractemen^ ten van predikant en schoolmeester werden niet uitbetaald, omdat er geen geld was. Toch gaf men van het weinige dat men had nog een deel aan arme vluchtelingen uit Breukelen en Maarssen, die hier nog verblijf hielden. Terwijl de naweeën van den oorlog zich nog deerlijk deden
gevoelen, kwam in Dec. 1675 een nieuwe ramp het dorp teiste- ren. Het water steeg onrustbarend en eerst in Maart van het |
||||
|
33
volgend jaar kon Ds. Halma de gemeente tot dankbaarheid op-
wekken „nademael de Heere nae syn groote goedertierenheyt ons weder boven hope ende verwachtinge van de wateren verlost heeft". Eindelijk brak er een tijdperk van rust aan. De achterstallige
tractementen werden gedeeltelijk betaald en de kerk gaandeweg hersteld. De geschilderde ramen waren echter verwoest, want ia 1676 werd nog 22 gulden aan den glazenmaker betaald. ■ Intusschen gaf het verminderde aantal inwoners aanleiding
om het getal Baanibrugsche schepenen in het gerecht van Ab- coude te verminderen. Een der 2 Geref. Baambrugsche schepe- nen Willem Jansen Geijnwijck, die ook diaken was, werd ontsla- gen, terwijl de 2 Katholieke schepenen in functie bleven. Toen nu de kerkeraad over dit ontslag bij den Maarschalk klaagde, deelde deze mede, dat naar aanleiding van een rekest uit Abcoude, d^ Staten besloten hadden, dat er voortaan 4 schepenen uit Ab- coude en 3 uit Baambrugge in het gerecht zouden zitten en dat daarom een der Baambrugsche schepenen van zijn eed en ambt ontslagen was. j. Na 1680 begon het dorp geheel op te leven, alles geraakte we-
der in den ouden toestand en de buitenplaatsen werden des zo- mers weder bewoond, tengevolge waarvan zich een doctor medi- cinae te Baambrugge vestigde. In de kerk werd door „eenige Heeren ende Juffrouwen" een nieuw gestoelte geplaatst en in ge- bruik genomen. Ook het uurwerk in den toren kon worden op- geknapt, dank zij de krachtige hulp van de bewoners van de bui- tenplaatsen, zoodat daarvoor ruim ƒ 500.-— werd bijeengebracht. ■Toen nu kort daarna de zeer vervallen-wagenweg tusschen
Amsterdam en Abcoude weder in goeden toestand werd ge- bracht en daarna doorgetrokken werd tot Loenen, begon voor Baambrugge een tijdperk van bloei aan te breken. Als gevolg daarvan mag men dan ook aannemen, dat in 1706 de „geerfdens en inwoonders van Baambrugge na de gebruikelijke „gedane buerspraecke" besloten om een nachtwacht aan te stellen ,,om brand en andere ongemacke" te voorkomen. Natuurlijk werd voor deze belangrijke zaak eene commissie benoemd, bestaande uit de heeren Dr. Jan de Witt of de Witte (de naam werd op tweeërlei wijze gespeld), Simon Barchman Wuytiers, (die op Paddenburg woonde en daar een huiskapel had en ook een kape- |
||||
|
1-3
laan, Jacobus. Tersteghe, bezoldigde) en Jan Dubbelt, de scbpol-
njeester,.,om dit. zaakje te .regelen. De nachtwacht .moest „yder uur soo haest de kloek geslagen
heeft" den ratel, of klep laten hooren en roepen hoe laat het was., Natuttrlijk moest hij. ook gewapend zijn,, om zich desnoodig t? verdedigen, en aan boosdoeners ontzag in te boezemen. Er werd daarom vastgesteld, dat hij behalve met een ratel of klep ook met een halve piek moest voorzien zijn. Men kan zich gemakkelijk voorstellen hoe krijgshaftig en indrukwekkend die eerste nacht- wacht van Baambrugge er met zijn- halve piek zal hebben uitgc zien! . Door Schout en Schepenen w.erd daarna een brandmeester aan-
gesteld, die den nachtwacht moest controleeren, , terwijl verder yyerd bepaald da,t allen, „die vier en licht syn b.oudende" hun aandeel in de onkosten moesten' betalen. ., , In 1700 kwam het huis genaamd „de herbergh in de Baen of
onder het Caetsdack" in publieke veiling en werd door de Diaco- nie aangekocht,, zqodat-deze, ergernis daardoor geheel verdween, want de Diaconie had nu zoowel de herberg als het land in eigen- dom gekregen. De kaatsbaan Werd geamoveerd en weggenomen. De waard zelf had hier dus ,,buiten den waard gerekend". Intusschen was Ds. Halma, die bijna 50 jaar predikant te
Baambrugge was geweest, een oud man geworden. Toen hij op ?3 Npv. 1702,(zijnde de Stichtsche Dankdag ter herinnering aan.de verdrijving der Franschen) zijne predikatie hield, was de herinnering aan de ellende van den Franschen tijd en de ver- liezen, die hij toen in zijne familie leed, hem waarschijnlijk te machtig. Hij viel flauw in den preekstoel en overleed een week later. Aangezien bij de benoeming van zijn opvolger de stemmen
staakten, werd de beroeping van Ds. Croes door een schoolkind met) het lot beslist. Doch kort daarna, stierf deze predikant aan een slaapziekte. In 1715 werd de amibachtsheerlijkheid van Abcoude en
Baambrugge door de Staten van Utrecht verkocht aan Theodorus de Leeuw, Kanunnik van St. Pieter te Utrecht, voor de som van ƒ 20.400.—. Door dezen verkoop werd voor Baam- brugge een geheel nieuwen toestand geschapen, want toen de laatste heer van Abcoude, Jacob van Gaesbeeck zijne rechten aan den Bisschop van Utrecht moest afstaan was Baambrugge nau" |
||||
|
34
welijks meer dan een gehucht. De Staten, die ongeveer twee
eeuwen de heerschappij hadden uitgeoefend, waren toen betrek- kelijk ver uit de buurt, zoodat de „bueren van Bambrugh" hun zaken zonder veel belemmering konden regelen. Zij lieten er zich niet weinig op voorstaan en werden daarin door de aanwezigheid van zooveel rijke en machtige Amsterdamsche patriciërs ver- sterkt. Theodorus de Leeuw was dus nu de ambachtsheer geworden,
zonder wiens toestemming noch het gerecht noch de kerk iets konden besluiten; zelfs geringe aangelegenheden moesten aan zijne goedkeuring worden onderworpen. Hij benoemde schout en schepenen. Het beroep van een predikant of van een school- meester had zijne approbatie noodig en alle rekeningen werden door hem nagezien. Kortom, hij was, zooals hij een brief aan Ds. van Essen onderteekende |
||||||||
|
UEd. seer genegen Vrindt en ambagsheer
THEODORUS DE LEEUW.
|
||||||||
|
Omstreeks dezen tijd verscheen het plaatwerk „de Vermaarde
rivier de Amstel". In het gedicht dat aan de loo platen vooraf- gaat, komt een gedeelte voor, dat op Baambrugge betrekking heeft. Om der curiositeitswille neem ik dit pronkjuweel van een lofdicht hier over: 'k Ga verder, daar Baembrug my nodigd tot de rust;
Mijn ijver vind zig wel vermoeid, maar nooit geblust. Dies zal de stilstand mij weer nieuwe Kragten geven. De aloude zedigheid zie 'k op dit dorp herleven, Hier is ons Holland nog dat Holland eertijds waar, Toen liefde, deugd en trouw vereend was met elkaar. En door de eenvoudigheid nooit vreesden voor de lagen Van list, of slinks bedrog om iemant 't zyn t'ontdragen, Daar door de hovaardy die twee nu op den troon Verheven zijn; men schent de reine deugd haar Kroon, Verschopt de liefde, en tragt de trouw op 't hart te treden. Dewijl de Geldgod wort gediend en aangebeden! |
||||||||
|
35
O Nederig Baembrug 't erinn'ren aan dien staat,
Maakt dat ik u veel meer dan 't dartele sieraad
Der trotse steden moet waarderen en beminnen,
Uw lage daken zijn bekoorlijk aan mijn zinnen.
Om dat de vrede met de eenvoudigheid hier leefd.
Die aan het hart steeds rust en nimmer wroeging geeft,
Dewijl de dartelheid is van deez' grond verdreven.
De Kerk, daar, 't Heilig woord in eeuwigheid blijft leven.
Bestraald door 't ware Hgt, vergroot uw sierlijkheid,
Om dat daar door den weg ten hemel wordt bereid!
Vaar wel Baembrug! vaar wel! *
In 1726 werd de spits van den Gothischen toren vernieuwd,
doch toen 20 jaar later het „uurwerck en klokkengeslagh" in den toren, dat „door lankheit van tijden ten eenemael reddeloos en ge- heel onbruikbaar" was, vernieuwd moest worden, hadden de kerkmeesters geen geld voor deze belangrijke reparatie. Theodo- rus de Leeuw was echter zoo vriendelijk om toestemming te geven- voor eene algemeene inzameling, omdat het maken van een uur- werk ,,in een dorp ten dienste van ieder in^ en opgezetene" ge- schiedde. Weder gaven de bewoners van de buitenplaatsen flinke bij-
dragen, maar ook de dorpelingen lieten zich niet onbetuigd, zoo- • dat spoedig meer dan ƒ 700.— bijeen was. Het uurwerk werd • geleverd door den ,,Mr. Horologiemaker" Dirk de Graaf voor de som van ƒ 680.—. De man die het oude uurwerk had ge- . inspecteerd en de teekening en het bestek voor het nieuwe had gemaakt bracht ƒ 26.— in rekening, maar de kerkmeesters von- den dit blijkbaar te duur, althans eerst 4 jaar later werd slechts ƒ 12.— aan zijn procureur uitljetaald. De bewoners van de buitenplaatsen bezorgden aan het dorp
groote voordeelen, meestal hielden zij equipage en een groot aantal bedienden. (Ook slaven? In het doodboek staat vermeld dat op 7 Sept. 1758 begraven is een kind van de „Slaafin" van den Heer Groenendijk op ,,Lindenhof f".) De welvaart bereikte weder een ongekende hoogte en er heerschte rust en verdraagzaamheid, Met politiek bemoeiden de dorpelingen zich weinig. Wel
waren zij in den Patriottentijd Prinsgezind. Toen dan ook de Pruisen in 1787 in het land vielen, wapperde de Oranjevlag van den toren, maar deze werd later door de Patriotten naar be- |
||||
|
i(^
|
|||||||
|
neden gehaald. Veel had het dorp toen te lijden van de zwer-
vende benden en van de zonder doel heen en weer trekkende soldaten van het leger van den Rijngraaf van Salm. De Pruisen bedreven niet zooveel gruwelen als de Franschen
in 1672, maar hun roofzucht was er niet minder om. Ook de gedwongen leverantie van levensmiddelen en fourage drukte zwaar op de bevolking. |
|||||||
|
En nu de tijd van „Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap". In
het begin van 1795 werd „burger" Cornelis Miltenburg gekozen tot vertegenwoordiger bij de representanten 's Lands van Utrecht wegens het Nederkwartier. Kort daarna zou in de kerk te Abcoude de verkiezing plaats
hebben voor leden van de municipaliteit van Abcoude, welke ver- kiezing plechtig door klokgeklep en bekendmaking werd aange- kondigd eh door den bode van het gerecht rondgezegd. Toen de man te Baambrugge wilde rondzeggen, werd hem dit door eenige leden van de municipaliteit verboden en gelast al degenen die hij reeds opgeroepen had, weer af te zeggen. De Baambruggers maakten bekend, dat zij aan de oproeping
geen gevolg zouden geven en gaven aan den bode een resolutie |
|||||||
|
37
mede, waarin de scheiding van Abcoude geproclameerd werd.
Op verzoek van Abcoude werd kort daarna eene commissie be- noemd voor de limietscheiding, die echter achterwege gebleven is, want de Baambrugsche municipaliteit heeft niet lang bestaan. Ten gevolge van art. 6 van de additioneele artikelen van de
Staatsregeling van 1798 kwam de toren van de kerk in eigendom en onderhoud van de gemeente. En mede ten gevolge van dit art. wenschten de Katholieken van Abcoude en Baambrugge gebruik te maken van het naar hunne meening daardoor verkregen recht om de kerken zoowel te Abcoude als te Baambrugge te naasten, omdat zij in de beide dorpen de numerieke meerderheid hadden. Ook de municipaliteit van Abcoude meende, dat het artikel op de kerk te Baambrugge toepasselijk was; klaarblijkelijk dacht men, dat Baambrugge zoowel burgerlijk als kerkelijk nog onder Abcoude ressorteerde. De Baamlbruggers kwamen er tegen in verzet, omdat hunne
kerk ten onrechte er bij betrokken werd, want kerkelijk was Baambrugge sedert 1633 van Abcoude gescheiden. Het Wetgevend Lichaam der Nederlanden stelde de Baam-
bruggers in het gelijk, omdat de verdeeling der kerkgoederen dorpsgwijze moest geschieden. Hiermede was de quaestie opge- lost. De kerk was bij deze gelegenheid geschat op ƒ 2000.— en de
pastorie op f 2800.—, ofschoon de Baambruggers eenige jaren vroeger f 4000.— hadden uitgegeven voor een nieuw dak. Het schoolhuis was getaxeerd op f 2000.—, maar dit behoefde niet in de verdeeling opgenomen te worden als zijnde, zoo 't heette ,,Nationaal", 't Was alleen getaxeerd omdat het op grond van de Diaconie stond. Toen Napoleon in 1811 met zijn hof stoet van Utrecht naar
Amsterdam langs den bijna voltooiden straatweg trok, passeerde hij Baambrugge. Uit dien tijd dagteekent de aanleg van de groote en kleine Coupure, waardoor twee groote omwegen werden afge- sneden. De buitenplaats „Zorgvrij" die bij de brug tegenover het dorp stond, werd hiervoor gesloopt. In Dec. 1842 bleek bij een inspectie, dat de kerk zoo bouw-
vallig en oud werd, dat bij storm groote kans bestond, dat de muren zouden instorten. Ofschoon Baambrugge omstreeks dien tijd slechts 450 zielen
telde, waaronder vele Katholieken en Afgescheidenen (die op de |
||||
|
38
|
|||||
|
buitenplaats Postwyck van Mevr. Zeelt bijeenkwamen), was toch
de voormalige kapel te klein geworden. Zij was slechts i8 M. lang bij 6 M. breed. Aan den opzichter van den Waterstaat Meijer werd het ma-
ken van een teekening en bestek voor een nieuwe kerk opgedra" gen tegen een belooning van ƒ loo.—. Baambrugge heeft hierdoor een pompeuse kerkgevel in den
zoogenaamden Waterstaatsstijl gekregen. Omdat de kerk vergroot moest worden was het noodig om
het huis, dat naast de kerk op erfpacht stond af te breken. Vol- |
|||||
|
39
gens de erfpachtsacte was de eigenaar bij vergrooting van de
kerk verplicht zijn huis af te breken of af te staan volgens taxatie van Ged. Staten. De erfpachthouder, zekere Keiler, was echter niet bereid zijn
huis te ontruimen, tenzij men hem een ander huis aanwees, even geschikt voor zijne zaak, omdat hiervan zijn bestaan afhing. Het kerkbestuur slaagde er na veel moeite in een huis te vin-
den, waarin een soortgelijke zaak werd uitgeoefend en bood Keiler f 2000.-—■ uit de kerkfondsen en f 200.— uit eene parti- culiere bijdrage aan, doch Keiler wilde hiervan echter niets weten. Men gaf hem toen nog 24 uur beraad en toen hij niets meer van zich liet hooren, liet men hem door een procureur som- meeren om zijn huis af te breken. Keiler koos toen eieren voor zijn geld en verklaarde voor al-
tijd afstand te doen van zijne aanspraken op de erfpacht en tot zijn genoegen te zijn schadeloos gesteld met de som van ƒ 2000.—. In plaats van de ƒ 200.—, die hem vroeger bovendien waren toegezegd, ontving hij slechts f 31.—. De proceskosten waren er blijkbaar afgetrokken. De erfpacht had gedurende 200 jaar f 8.—- per jaar opge-
bracht, 't Was dus voor de kerk geen voordeelig zaakje geweest. Op 15 Maart 1844 werd door den heer P. H. A. Martini
Buys de eerste steen gelegd namens Mevr. de Wed. van den Bergh. Het kostte heel wat moeite om de bouwsom bijeen te krijgen. Het was een benarde tijd en de gemeente was toenmaals te klein om den geheelen last te dragen. Nadat de Koning, de Synode, het Rijk en particulieren belangrijke bijdragen hadden geschonken, een leening was gesloten en er zelfs te Amsterdam in de kerken voor gecollecteerd was, kwam het vereischte be- drag bijeen. De totale uitgaven bedroegen ƒ 1739948.
In 1845 werd de kerk in gebruik genomen.
|
||||||
|
Van de ongeveer 30 buitenplaatsen, die vroeger in de nabij-
heid van het dorp stonden, zijn er nog slechts enkele overgeble- ven, de „drancwinkeltjes" zijn grootendeels verdwenen en de kermis is sinds lang afgeschaft. Wanneer de vroegere predi- kanten hun oogen nog eens konden opslaan, zouden zij ver- baasd staan over de rustige rust, die in het dorp heerscht en die |
||||||
|
40
alleen verstoord wordt door de razende snelheid waarmede auto's
en motorfietsen langs den straatweg jakkeren, f
Ik zal hiermede eindigen. In het vorenstaande heb ik zoo on- geveer de geheele geschiedenis van het dorp in vorige eeuwen opgeteekend en het is niet mijne bedoeling om tevens de geschie- denis van den laatsten tijd voor het Oudheidkundig Genootschap te schrijven. Baambrugge, Aug. 1925. J. G. Th. GREVENSTUK.
|
||||
|
Christoffel Brants en zijn buiten verblijf
„Petersburg" door , :
J. F. L. DE BALBIAN VERSTER
In de eerste helft van de i8e eeuw lag aan de Vecht onder
Nederhorst-den-Berg, tegenover het dorp Nigtevecht, de groote en aanzienlijke hofstede ,,Petersburg", het buitenverblijf van den vermogenden koopman te Amsterdam, die zich mocht noemen Ridder, Rijks-edelman, Hofraad en Resident van zyn Szaarsche Majestyt, etc. etc. In het plaatwerk „de Zegepraalende Vecht" (Amsterdam, 1719), komen niet minder dan twaalf afbeeldingen voor, welke betrekking hebben op „Petersburg". Dit aantal be- wijst reeds hoeveel beteekenis de samenstellers van het werk, juist aan -deze „vermaakelijke" buitenplaats hebben toegekend. Een andere reden voor die rijke illustratie, is te vinden in de herhaalde bezoeken, welke Peter de Groote en zijne gemalin aan „Petersburg" hebben gebracht. Claas Bruin heeft haar tegelijk in hooggestemde verzen verheerlijkt: |
||||
|
42
o Petersburg! o roem der Hoven!
Uw Koninglijke pracht verbeeld, ■.
Ja tart zelf de Italjaansche kusten
Met uw Paleizen, rijk van schat;
Hier kon Czaar Peter veilig rusten.
Als hij, door staatzorg afgemat,
Zich zelf had door 't gewoel verlooren:
Dit Landjuweel kon hem bekooren.
Op den eigenaar en den oorsprong van zijn rijkdom, die zich
in „Petersburg" uitsprak, slaat het aardige couplet: Dus vorstlijk kan een Koopheer leeven
.' ■ Door 's Hemels zeegen, zorg en vlyt; s; Dit alles kan den handel geeven,
: In weerwil van de bitse nyd.
■;■;.■,.. Gij kleine Prinssen, die uw zaaien
' ■ ■"■ ' Ten roof aan de armoe geeven moet,
Laat af van al uw ydel praalen;
.De Waereldstad aan d'Amstelvloed, Hoe wonderlijk 't u klinkt in de ooren.
Teelt Koningen op Schry f kantoeren.
Laat ons ten eerste verspreide bijzonderheden over den ge-
lukkigen bezitter van al dat fraais bijeenbrengen, bij wijze van een levensschets. De familienaam Brants is omstreeks 1650 ontstaan uit een pa-
troniem. 'Enno Christoffelsz. Brant (niet Brants), komende uit Witmond (Wittmund) in Oost-Friesland, vestigde zich als kui- per te Amsterdam. Daar trouwde hij op 15 November 1658, 25 jaar oud, wonende op den N.Z. Achterburgwal (Spuistraat), met de 28-jarige Hilletje Freerichs, eveneens uit Witmond afkom- stig en wonende in de Gasthuissteeg (Paleisstraat), waar zij ver- moedelijk in betrekking was. Op 7 Mei 1659 werd Enno Chris- toffelsz. Brant als poorter ingeboekt. Hij en zijne vrouw waren blijkbaar eenvoudige lieden. Toen zij in 1695 overleed, was haar echtgenoot reeds overleden. Hun huwelijk werd met een aantal kinderen gezegend, maar de meeste zijn jong gestorven. Op i Augustus 1664 werd een tweeling geboren en op denzelfden dag gedoopt (bij Lutherschen zoo spoedig minder gebruikehjk) met de namen Jacob en Christoffel. Deze laatste alleen heeft den |
||||
|
'43
volwa«'^cn leeftijd bereikt, evenals zijne zusters Helena, geboren
in i^jg en Anna, in 1672. De zoon is altijd ongehuwd gebleven. Van de meisjes trouwde de jongste het eerst. Op 25 Mei 1698 compareerde Anna Brants, oud 26 jaar, wonende op de Key- sersgracht, ouders overleden, geassisteerd door haar broeder Christof f el Brants, om in den huwelijksstaat te treden met Gerard Hilken, oud 33 jaar, koopman op de Gelderschekade. |
||||||
|
Uit dit huwelijk zijn twee kinderen gesproten, Helena en Mach-
teld, die naar luid van het testament van Ohristof f el, beide in 1700 of in 1701 werden gefboren en dus tweelingen moeten zijn ge- weest. Helena Hilken trouwde met Coenraad Willem te Lintelo en zij overleed in 1774. Machteld huwde eerst met Enno Christof- fel Jager, daarna met Carel Horizadi; zij is in 1755 overleden. De oudste zuster, Helena Brants, trouwde op 20 Mei 1705, 36
jaar, wonende op de Keizersgracht, geassisteerd door haar broe- der Christoffel, met Jacob Lups, koopman, oud 32 jaar, geboor- tig van Glabbeek (Glabbeck bij Rheine in Westphalen), wonende op de Heerengracht. De Hollandsche tak van het geslacht Brants is met Christoffel
|
||||||
|
44
in de mannelijke lijn uigestonven, die in Oost-Friesland heeft
althans in de vrouwelijke linie tot in onzen tijd voortgebloeid. Behalve den eerstgenoemden zoon Enno (deze veel voorkomende voornaam herinnert aan dien van de Oost-Friesche stadhouders), had de grootvader, die eveneens Christoffel heette, eene dochter, Engeltje, die gehuwd was m£t Wilke Hinrichs. Haar zoon Enno Wilke nam den naam Brants aan en noemde zich dus Enno Brants Wilke. Hij bleef te Witmond wonen. Zijn zoon Johan Enno Brants werd de universeele erfgenaam van den rijken Christoffel, den eigenaar van „Petersburg". Hilletje Freerichs, Christoffels' moeder, had een broeder die
blijkbaar den geslachtsnaam Holzapfel heeft aangenomen. Zijn zoon Benedictus, predikant, waarschijnlijk te Witmond, trouwde in 1722 met Hilletje (Helena) van Holy. Hun zoon was een petekind van Christoffel en noemde zich Christoffel van Brants Holzapfel. Waarom hij dit deed wordt later verduidelijkt. Hij studeerde te Göttingen, trouwde te Amsterdam en stond als predikant te Deventer en te Gouda. Hij is de stichter van het hier te lande gevestigde geslacht Holzapfel. Wij hebben deze, overigens nuchtere, genealogische aantee-
keningen^) laten voorafgaan, omdat de meeste vermelde perso- nen in het vervolg zullen terugkeeren. Over de jeugd van onzen Christoffel is niets bekend. Ongetwij-
feld is zijn vader, de gewezen kuiper, die later meest als koop- man staat vermeld, tot welstand gekomen. De betrekkingen met de verwanten te Witmond werden onderhouden. Toen Christof- fel daar in 1688 vertoefde, liet hij zich door den schilder Emanuel Ehinger pourtraitteeren. Die beeltenis vertoont den 24-jarigen jonkman in zwierige kleederdracht, als een die tot den gegoeden stand behoorde^). Het vermoeden is niet ongerijmd, dat Chris- |
||||||
|
') Meerendeels zijn zij geput uit de aanteekeningen, berustende in het
Van Brants-Rus-Hofje, zooals deze zijn verzameld in 1918 door den re- gent J. H. Gaarenstroom. ') Dit portret is langen tijd te Witmond gebleven. De laatste vrouwe-
lijke afstammelinge van den Oost-Frieschen tak, Frau Landrat Marie voii Wayhe, geborene Brants, in 1897 overleden, heeft het met andere familie- stukken nagelaten aan de Gesellschaft für vaterlandische Altertümer te Emden. Deze is aldus ook in het bezit van portretten van Peter den Groo- te, zijn gemalin en Minister Menzikoff, benevens van porceleinen kopjes met het wapen van Christoffel van Brants. |
||||||
|
45
tof fel toen reeds op zijn doorreis was naar Rusland, om daar
den handel, welke door zijn vader uit Amsterdam was begonnen, verder te leiden en uit te breiden. Het staat echter vast dat hij weinige jaren later te Archangel was gevestigd, te midden van andere Hollandsche kooplieden. Het aanzienlijkste Nederlandsche handelshuis dat te Amsterdam zaken deed op Moscovië, was dat van de firma Lups en Van der Hulst. De voornaamste deelgenoot in die vennootschap, Johan Lups, moet nauw verwant zijn geweest met den genoemden Jacob Lups, die in 1705 de zwager is geworden van Christoffel Brants. Deze wordt telkens genoemd te zamen met Johan Lups, toen de Tsaar in 1693 en '94 langen tijd in Archangel verbleef en uitsluitend met de Hollandsche kooplui verkeerde. Hij sprak toen reeds Hol- landsch — de Engelschen kon hij niet verstaan — en hij was ge- kleed als een Zaansche schipper. Van dien tijd dagteekent dus de kennismaking van Brants met den vorst. Bij het beroemde verblijf van den Tsaar in ons land in 1697—•
'98, behoeven we hier niet stil te staan. In dien tijd was Brants weer te Amsterdam, want op 25 Mei 1698 is hij immers getuige geweest van zijn zuster Anna bij haar huwelijk met Gerard Hil- ken. Ook behoorde hij tot de op Rusland handelende kooplieden, die in het laatst van dezelfde maand een adres richtten tot Bur- gemeesteren van Amsterdam om te voorzien in de groote onkos- ten welke ook zij, de adressanten, hadden moeten maken door het kostbare 'bezoek van het Groot Moscovisch Gezantschap. Hoe lang hij daarna nog in het vaderland is gebleven, weten we niet, maar in het laatst van 1701 was hij wederom te Archangel. Spre- kende bewijzen hebben we daarvoor gevonden in een der beide folianten van den wereldreiziger Cornelis de Bruin, schilder, schrijver en dichter, die aan het einde van zijn omzwervingen gedurende 18 jaar, in het vaderland was teruggekeerd, maar ten jare 1701 met de „navloot" meeging naar Archangel om vandaar nieuwe ontdekkingstochten te beginnen''). Hij vertelt veel van zijn verblijf te Archangel, waar hij het druk had met teekenen en schilderen. „Het geen my van den tydt overschoot, werd door- gebragt in gezelschappen, aengestelt door de Heeren Chnstoffel Brants, en Jean Lups, die zich pynden om my vermaek aan te |
|||||
|
^) Cornelis de Bruin, „Reizen over Moskovië door Perzië en Indië",
met 300 kunstplaten, fol. Amsterdam, 1714. |
|||||
|
46
doen. Daer wert gespeelt, gedanst, gegeten en gedronken tot laet
in den nacht, om vreugde te wekken; waer toe de Heer Brants veel bybracht, om dat hy een kenner en oef fenaer van de Muzyk was, en kunstigh op de Klavecimbel speelde. In dit genoegen eindigde ik myn verblyf in deze Stadt". De Bruin vertelt verder van een grooten sledetocht naar Moscou. Hij zelf reisde met den bekenden Abraham Kintsius, maar zijn bagage ging mede ,,onder de pakkaadje van den heer Brants". Zij deden onderweg vele plaatsen aan, waarbij de groote stad Wologda. Zij waren op 21 December vertrokken en kwamen op 4 Januari 1702 te Moscou aan. De reiziger had de beste aanbeveling van zijn beschermer. Burgemeester Nicolaas Witsen, Peter's goede vriend en raads- man, en zoo werd hij door den Tsaar met uitbundige hartelijkheid ontvangen. Er werd niets dan Hollandsch gesproken. De Bruin kreeg vele portretten te schilderen, o.a. van drie prinsessen van den bloede, die daartoe heur deftigste, te weten Hollandsche, kleeren moesten aantrekken. Hij is meer dan een jaar in Moscou gebleven, zoodat hij behalve aan tallooze andere feesten en par- tijen, ook deel heeft kunnen nemen aan groote feestelijkheden in Januari 1703, ter eere van een overwinning van den Tsaar op de Zweden. De Hollandsche kooplieden Lups en Brants uit Archan- gel, waren nu ook weer in Moscou. Welken staat zij daar voer- den, wordt duidelijk wanneer men leest bij de Bruin, hoe Peter nu bij den een, dan bij den ander, niet alleen huiselijk kwam bin- nenloopen om een glas wijn of bier te drinken, maar hoe hij ook, als buitengewoon gunstbewijs, in hun groote huizen plotseling een inval deed met een gevolg van 200 tot 300 man, die dan onmid- dellijk rijkelijk werden onthaald. Brants in het bijzonder ver- keerde in blakende gunst. Niet zeer lang is Christof fel na dien meer in Rusland gebleven.
Bij Scheltema vinden we uit iets vroeger tijd vermeld"), dat Peter na den ongelukkigen slag bij de Nerva in 1700, groote en belangrijke hulp vond bij vier van de voornaamste Hollandsche kooplieden, die hem steunden met geld en crediet. Dat waren Jan Lups, Herman Meyer, Christoffel Brants en van Gent (deze vermoedelijk een deelgenoot in het huis Egbert Thesing). Daar- door was de Tsaar in staat zijn leger weer te voorzien. Geduren- de den Spaanschen successie-'oorlog was in onze Republiek de |
|||||
|
"■) „Rusland en de Nederlanden", dl. III, blz. 72 vv.
|
|||||
|
47
invoer van verscheidene Fransche goederen verboden. Dit be-
lemmerde ook den invoer van wijn en brandewijn in Rusland, tot ergernis van Peter, die zijn kelders moest aanvullen. Om hem ter wille te zijn, verleenden de Staten-Generaal, bij resolutie van i Maart 1704, vergunning aan Lups, Thesing en Brants, om tw':>e met geoorloofde goederen bevrachte schepen, onder Russische vlag naar Bordeaux te zenden, daar wijn te laden en dan recht- streeks naar Archangel te varen"). Tot deze uitreeding heeft Brants waarschijnlijk medegewerkt terwijl hij nog in Rusland was, maar spoedig daarna was hij toch in het vaderland terug. Op 7 Mei 1704 werd hij als Christoffel Brant (niet Brants) te
Amsterdam als poorter ingeschreven. Een jaar daarna, 20 Mei 1705, is hij getuige geweest bij het huwelijk van zijn oudste zus- ter Helena met Jacob Lups. Wanneer Scheltema (als voren dl. III, blz. 191) stilstaat bij den grooten naijver en de daaruit voortvloeiende beschuldigingen, welke omstreeks 1707 het ge- volg waren van de bevoorrechting door den Tsaar van de Hol" landsche handelshuizen Lups en Thesing, voegt hij er bij, dat Brants zijn zaken naar Amsterdam had verplaatst. Ook hij echter stond zoo hoog in de gunst van Peter, dat de kleinere firma's hier te lande daarover steen en been klaagden. In 1712 heeft Brans weder een bezoek gebracht aan de baker-
mat van zijn geslacht. Op 12 Mei van dat jaar stond hij te Wit- mond, te zamen met zijn zuster Helena, de vrouw van Jacob Lups, als peet bij den doop van Emma Brantina, dochter van Enno Brants Wilke. Wellicht is hij toen doorgereisd naar Rus- land, maar zoo dit niet het geval is geweest, dan heeft hij toch den Tsaar ontmoet. Te Greif swald in Pommeren, een cp de Zwe- den veroverde stad, teekende Peter den i2den Septemiber 1712, de in het Russisch gestelde acte van Ridderschap, waarbij de aan- zienlijke koopman Christoffel Brants, woonachtig te Amsterdam, die hem in vele gevallen belangrijke diensten had bewezen, werd gerechtigd om den degen aan zijn zijde te dragen, overeenkom- stig de gewoonte in zijn land voor aanzienlijken. Weinig tijds later in dat jaar was de aldus geridderde Brants
in yVmsterdam terug, want op 12 November 1712 werd hij eige- naar van een deftig huis op de Keizersgracht bij de Wolven- straat, dat hij reeds eenigen tijd als huurder had bewoond, voor |
|||||
|
^) Ibidem, blz. 169, 170.
|
|||||
|
48
.' 1675 per jaar. 'De geschiedenis van dit perceel, thans Keizers-
gracht 317 en bewoond door den eigenaar sedert 1917, Prof. Dr. H. Burger, is uitvoerig uit authentieke gegevens beschreven i). Over het tweede bezoek dat Pet"r de Groote aan ons land heeft
gebracht, in 1717, kan ten eerste worden verwezen naar het meer genoemde werk van Mr. P. Scheltema en naar zijn boek „Peter de Groote in Holland en te Zaandam in 1697 en 1717'' (Amster- dam, 1814, 2e dru'k 1842) ^). Wij zullen ons hier voornamelijk bepalen tot hetgeen verband houdt met Brants. Toen de Tsaar, thans op het toppunt van zijn macht, niet ver-
momd, maar met een groot gevolg, de grenzen van de Republiek naderde, werd hij tegemoet gereisd door een deftige deputatie uit de Staten van Holland, den Russischen gezant in Den Haag en Christoffel Brants. Zij brachten het echter niet verder dan Amersfoort, want Peter had in zijn ongeduld om het geliefde land, „de wieg van Rusland's grootheid",, terug te zien, zijn ge- volg in den steek gelaten en was met slechts enkelen vooruitge- sneld. Van ceremonieel wilde hij niets weten. Te Utrecht huurde hij een gewone trekschuit en daarin kwam hij op 16 December 1716. laat in den avond te Amsterdam. Scheltema vertelt nu, met i;el)ruikmaking van het verhaal van den Zaanschen kroniekschrij- ver Noomen, aldus: ,,Hij liet de schuit doorschieten tot aan het huis van zijnen Resident (lees agent) Brants, op de Keizers- gracht bij de Wolvenstraat, voor hetwelk hij in den avond aan den wal stapte, en waarin hij nachtverblijf nam. Des anderen daags werd hij door Heeren Burgemeesteren begroet, die den grooten Doelen tot een geschikt verblijf in gereedheid hadden doen brengen. Hij ontving dit bewijs van eere en aanbod met heuschheid, doch bedankte voor alle onthaal van Staats- en Stads. wege. De heer Brants gaf op dien dag een prachtig middagmaal aan den Vorst en deszelfs gevolg, waarbij de Staatscommissie en |
||||||
|
■') In het 17e Jaarboek (1919) van het Genootschap „Amstelodamum",
door Dr. Joh. C. Breen en A. W. Weissman. Daarbij ook vele platen. -) Schrijver dezes heeft in het maandblad van „Amstelodamum" van
1917, blz. 49, een samenvatting gegeven van het tweede bezoek. Voorts in het 17e Jaarboek van dat Genootschap (1919) blz. 31 vv., een opstel met bijzonderheden over beide bezoeken. Bovendien twee opstellen in het zeven- de jaarverslag (1923) van de Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheep- vaart Museum, naar aanleiding van twee in dat museum aanwezige schil- derijen. '' ! ; ' ' ! [* |
||||||
|
49
de leden der Stadsregeering werden gevraagd. De gastheer dien-
de den Czaar aan tafel; deze liet zich zoo diep in gesprekken in met de Hollandsche Heeren, dat het wachten aan Brants ver- droot, die eindelijk verlof vroeg om te gaan eten en dit dadelijk bekwam. De Heeren spraken zeer hoffelijk, dan Peter zeide: ,,laat ons op zijn timmermans sproken". Het was bij dezen maal- tijd, dat de Czaar een glas bier gevraagd hebbende, zulks aan hem, naar de gewoonte van den tijd, met bescheid te doen, en eene groete werd toegebragt. Hij zeide: „ik ben met die Fran" sche complimenten niet gediend; geef mij de kan." Na daaruit veel gedronken te hebben, gaf hij dezelve lagohende terug, met de woorden: „nu konde ik drinken zoo veel mij lustte zonder dat gij weet hoe veel." Hij verkoos ook in dien nacht geen gebrui'k te maken van de ledekant, welke voor hem in gereedheid was ge. bragt, maar haalde de kussens over den vloer, en nam hier zijne nachtrust." Door dit venblijf van den Tsaar aller Ruslanden, genoot Brants
dus de hoogste eer die een gewoon sterveling mocht wenschen, maar daaraan kwam plotseling een eind. Reeds den volgenden dag nam Peter, terwijl zijn gevolg in den Kloveniersdoelen was geherbergd, zijn intrek in de woning van Soloffihoff, het hoofd van een Russisch handelskantoor dat, naar wij meeiien reeds in 1714, te Amsterdam was gevestigd. De bewoner moest het geheel ontruimen. ') Blijkbaar wilde de Tsaar geheel vrij zijn en geen gastvrijheid aannemen. Voor Brants echter moet dit zeer grie- vend zijn geweest en zoo hebben de tijdgenooten het ook opge- vat. Vandaar waarschijnlijk het verhaal, dat echter niet op feiten steunt, van een hoogloopende oneenigheid tusschen hem en Peter. Ook is hiermede de historie in verband gebracht van de ,,kunst' kas", het model van een Amsterdamsche patricisch huis, dat Brants reeds lang te voren, naar den wensch van de Tsaritsa, in |
||||||
|
i) Ook de merkwaardige geschiedenis van dit perceel, Heerengracht
527 bij de Vijzelstraat, sedert 1888 bewoond door den tegenwoordigen eige- naar, den heer E. S. Labouchere, heeft Dr. Joh. C. Breen (17e Jaarboek van „Amstelodamum" 1919, blz. 73) uitvoerig beschreven. Curieus is de bijzonderheid, dat de toenmalige eigenaar (Soloffihoff was huurder), zich later in een rekest heft beklaagd, dat het huis door de Russen in Peters' gevolg zoo schrikkelijk was „beschadigt en ontramponeert", dat de repa-' ratie hem duizenden had gekost. |
||||||
|
5°
bewerking had gegeven. Hij had daaraan zeer veel ten koste ge-
legd en toen hij nu ■— zoo luidt het verhaal — het bedrag van f 30.000.— opgaf, was de zuinige Tsaar zeer boos geworden, waarop Brants hooghartig had geantwoord, dat hij het kunstwerk wel kon bekostigen en hij het dus zelf zou houden! Ziedaar, vol- gens de veel verbreide voorstelling, de aanleiding tot een heftige ruzie en van de verwijdering tusschen beiden. ^) In Januari en Februari heeft Peter ziek gelegen in het huis
van Soloffihoff. Daar arriveerde op 13 Februari ook zijne ge- malin, wier reis door de geboorte en den spoedig daarop gevolg- den dood van een prins je was vertraagd. In Maart begonnen de uitstapjes door het heele land. Toen Peter in het begin van April naar Frankrijk vertrok, bleef de Tsaritsa te Amsterdam, in het huis van Soloffihoff, daarna in den zomer op diens buiten in den Haarlemmerhout. Opmerking verdient dat Soloffihoff, die van ernstige corruptie was beticht, met al zijn boeken, gevange- kelijk naar Rusland werd opgezonden. Tegelijk was hij voorgoed uit de gratie. Eerst in het begin van Augustus keerde Peter uit Frankrijk
terug en daarop werd de goede verstandhouduig met Brants, mocht die werkelijk ernstig verstoord zijn geweest, geheel her" steld. Hij werd met eerbewijzen en gunsten overladen. Eenige malen bracht de Tsaritsa een bezoek aan ,,Petersburg". Peter zelf kwam daar meer dan eens en Brants mocht, in het laatst van Augustus, ten afscheid en ter eere van het keizerlijk paar, op zijn buitenverblijf een tuinfeest geven, dat door pracht en luister alles heeft overtroffen wat hier te lande ooit door een particulier was aangerecht. Van 17 Augustus 1717 dagteekent het diploma waarmede
|
||||||
|
') Het bedoelde model van een Amsterdamsch huis, thans in het Rijks-
museum, is het rijkste in zijn soort. De verschillende vertrekken bevatten oorspronkelijk aangekleede figuurtjes en daardoor heeft het den naam van Poppenhuis verkregen. De initialen C. B., die van Brants, zijn op de zij- wanden ingelegd. In de reeds vermelde bijdrage (17e Jaarboek van „Am- stelodamum") heeft schrijver dezes de groote waarschijnlijkheid verde- digd, dat het Poppenhuis, waaraan minstens 25 jaar moet zijn gewerkt, eerst na 1725, het sterfjaar van Peter, is gereed gekomen en dat het toen niet meer kon worden afgeleverd, zoo min als rijk versierde scheepsmo- dellen, welke Peter had besteld en die mede hier te lande nog aanwezig zijn. |
||||||
|
51
Brants, wegens zijn zakelijke verdiensten in Rusland en hier te
lande, in den erfelijken Russischen adelstand werd verheven met den titel Van Brants, en vereerd met een adellijk wapen: gevie- rendeeld, I en 4 van sabel met twee gekromde fasen van goud, de bovenste beladen met een vlam van hetzelfde; 2 en 3 van keel, boven een brandend hart van zilver, onder een noordstar van het- zelfde; een hartschild van keel met de zilveren noordstar; de tornooihelm versierd met een kleinood en bekroond met een ade" laarsvlucht van sabel. Daarop werd de Rijksedelman Christoffel van Brants ook ver-
heven tot Hof raad en bij acte van 21 Augustus volgde zijn be^ noeming tot Resident van Zijne Czaarsche Majesteit te Amster- dam. ') Op 30 Augustus 1721 is te Nijstad de vrede geteekend, die
den langdurigen oorlog tusschen Rusland en Zweden besloot. De Tsaar uitte zijn innige voldoening over het voordeelige trac- taat, dat zijn hoogste wenschen bevredigde, door groote festij- nen. Bij een maskarade te St. Petersburg vertoonde hij zich als een Hollandsche zeeman, slaande op een trom. Prins Kourakin, de gezant in Den Haag, gaf in het Mauritshuis een reeks van feesten. Hierbij wilde de Resident te Amsterdam, Christoffel van Brants, Rijksedelman, Hofraad enz., niet achterblijven. Hij achtte het aan zijn eer verplicht om op grootsche manier feest te vieren. Op 9 en 10 December werden in den Binnen-Amstel vuur. werken afgestoken, zooals men ze in Amsterdam nooit had ge- zien. De stukken, waarbij een tempel van Jason, waren ontworpen door den architect en sierkunstenaar Simon Schijnvoet. Tegelijk werd in den naburigen Kloveniersdoelen ontzaglijk gegastreerd en gebanketteerd, en in het Rondeel was open hof voor alle Rus- sen en voor de handelaars op Moscovië. Brants stond als een rijkaard bekend, maar de rekening van de kasteleines in den Doe- len, totaal bijna f 13.800.—■, was hem toch al te gepeperd. Hij weigerde te betalen, de zaak kwam voor de schepenbank en werd door ,,drie goede mannen" beslecht. Zij waren kasteleins en ver- |
||||||
|
i) De praditige, fraai gecalligrapheerde adelsbrief, met het in kleuren
uitgevoerde wapen en het groote rijkszegel, met Russischen en Duitschen tekst, in zijde gebonden, wordt in het Van Brants Rus-Hofje bewaard. Evenzoo het document van de benoeming tot Hofraad en de poorterbrief. |
||||||
|
52
minderden de nota met f 3600.—, waarna Brants f 10.206.—
betaalde. ') Berichten over de nu volgende jaren ontbreken. In 1728 werd
hij directeur van de Amsterdamsche Handel Maatschappij op Rusland. In dezen tijd is hij bedacht geworden aan zijn einde, want in datzelfde jaar kocht hij in de Luthersche Nieuwe kerk, „de ronde" op het Singel bij de Stroomarkt, zeven graven die hij tot een grafkelder liet inrichten. Achtereenvolgens maakte hij, op 3 Januari 1729 en 21 Juni 1732, testamenten en codicillen weH ke voor notaris A. Tzeeuwen zijn verleden. Zij zijn alle herroe^ pen door het testament van 29 October 1732, bij denzelfden no- taris. Slechts acht dagen later, op 5 November, is Brants in den leeftijd van ruim 68 jaren dezer wereld overleden. Op den uden des avonds, bij fakkellicht, is hij in de genoemde, de Luthersche Nieuwe Kerk, te ruste gelegd. Jlij had bepaald dat zijn graf eerst 50 jaar na zijn dood geopend mocht worden. Door een geweldige brand is dit kerkgebouw in 1822 volslagen verwoest en daarna in dezelfde gedaante herbouwd. Brants was een zeer vermogend man. De taxatie dd. 19 Maart
J733 voor de collaterale successie, waarover de 20ste penning was verschuldigd, betreffende onroerende goederen en effecten in zijn bezit, bedraagt f 439.918.— en 17 stuivers. Het woonhuis op de Keizersgracht was geschat op f 65.000.—, het belendende op f42.000; twee pakhuizen, genaamd ,,Mo.sco" en ,,Wologda", op de Prinsengracht over de Looiersgracht, elk op f 13.000. In actiën van de Engelsche O.I. Compagnie was een waarde van ruim f 92.000 belegd. (Het geheele vermogen van Brants is des- kundig becijferd op verre over de twee millioen). Het laatste testament, van 29 October 1732, ])enoemde den
achterneef Johan Enno Brants, luitenant, burger en koopman te Witmond, tot den voornaamsten erfgenaam. De nichten Helena en Machteld Hilken kregen ieder f 200.000. Aangezien zij bij den dood der erflaters nog ongehuwd waren, is de toewijzing van |
||||||
|
^) In het Amsterdamsche Jaarboekje voor 1899 heeft G. van Rijn de ge-
heele rekening meegedeeld, benevens het voor de zedengeschiedenis aardige verhaal van een familie, die aan den overkant op den B innen-Amstel, voor de twee avonden een kamer had gehuurd om het vuurwerk en al de drukte te zien. (Zie ook Splitgerber in „De Oude Tijd" 1872, blz. 308), |
||||||
|
53
f loo.ooo ten behoeve van de kinderen, die zij vóór zijn afster-
ven mochten hebben, buiten effect gebleven. Nevens de voorgaan- de vloeit 'n ware stroom van legaten, tot een totaal van f i.739.350. Goede vrienden en geloofsgenooten te Amsterdam vi^erden ruim bedacht. De Luthersche predikant Johan Everhard Meyer en de heeren Hendrik en Willem Blankenhagen, de drie executeurs- testamentair, ontvingen ieder f 50.000 en nog emolumenten groot f 10.000. Ook de plaatsvei-vangende executeur Jonas Strösling kreeg f 50.000 en zijn zoon f 25.000. Aan ieder der vijf kin- deren van zijn 'buurman op de Keizersgracht, den rijken oud- Burgemeester Willem Munter, werd f 30.000 toebedeeld. De Lu- thersche gemeente en hare instellingen vi^erden goed bedacht, het weeshuis b.v. met f 10.000 en iedere wees met f 100. De twee Luthersche kerken te Archangel, die te Moscou en te St. Peters- liurg kregen f 2500, de laatste voor opbouw en instandhouding. Voor zoontjes van predikanten werden, bij wijze van studiebeur- zen, gelden vastgelegd. De hoofdboekhouder, een huishoudster en ander dienstpersoneel, kregen flinke dotaties. Ook verre verwanten in Oost-Eriesland werden niet vergeten.
De jonge Christoffel Holzapfel, zoon van Ds. Benedictus en Hil- letje van Holy, ontving f 25.000, onder de bindende voorwaarde, dat hij zich Christof fel van Brants Holzapfel moest noemen, wat hij ook gedaan heeft. Brants had nog verscheidene andere peet- kinderen. Aan zijn bijzonderen vriend Graaf Golowkin — die bij Peter's eerste verblijf hier te lande óók had leeren timmeren — werden alle portretten van den Tsaar en de hovelingen, welke de erflater bezat, toegewezen. Zijn zoon Christoffel Golowkin kreeg niet minder dan f 50.000 en 'zijn dochter mede een bedrag in roebels („Rus-geld"). Aardig zijn enkele beschikkingen ten bate van het geslacht Cruys, Een meisje, Johanna Christofora, ontving f 2500, ter vervanging van haar pillegift. De vader. Jan Cruys, „tegenwoordig tot St. Petersburg" zou f 15.000 beërven in- dien zeker schip, dat in Archangel werd uitgerust, in het jaar 1733 en bij het leven van den erflater in Holland aankwam. Wer- den deze beide voorwaarden niet vervuld, dan zou hij eigenaar worden van het heele schip. Zoo moet het dus gebeurd 'zijn. De hier genoemde Jan Cruys was een zoon van den beroemden ad- miraal Cornelis, de rechterhand van Peter en de stichter van de Russische zeemacht, ter eere van wien in de marinevlag als vrij kwartier een kruis werd opgenomen. |
||||
|
54
Een der voornaamste beschikkingen, bij afzonderlijk codicil van
17 Juli 1732 beschreven, betrof de stichting van het Van Brants Rus-Hofje, voor behoeftige oude vrouwen, niet onder de vijftig jaar, van de Luthersche gezindte. Het ontving 100.000 rijksdaal- ders of f 250.000 en bij 't daarop volgende testament nog f 50.000, als waarborgfonds voor 'brand en andere ongevallen. Brants is tenminste nog getuige geweest van den bouw. Daarvan getuigt een gedenksteen met zijn initialen en den datum 20 Mei 1732. Deze, de éérste steen natuurlijk, is in 1888 ergens in het onder- huis gevonden en toen in de regentenkamer ingemetseld. Aan de wanden van dit fraaie vertrek prijken de familieportretten van Brants, welke hij als onvervreemdbaar bezit aan de stichting heeft vermaakt. Het zijn die van hem zelf, van zijn ouders, zijn twee zusters en de nichten Hilken. Zij heeten alle te zijn geschilderd door den Arnhemmer Mathijs Wulfraet (1648—1724) of door zijn begaafde dochter Margareta (1676—na 1741). Het groo- te, fraai geschilderde portret van Brants, bekroond met zijn in hout gesneden en rijk gepolychromeerd wapen, neemt de eere- plaats in. Hij doet zich hier voor als een kloek en zelfbewust man met energieke trekken onder de deftige allongepruik. De nichten Hiiken, bij zijn dood nog ongehuwd, werden in de stichtingsakte voor het leven tot „regentinnen" benoemd, zij het dan ,,zonder de minste successie". Zij hebben zich echter met het hofje nooit in het minst bemoeid. Deze onthouding wordt wel verklaarbaar, als men leest dat zij nog in het voorlaatste testament als de hoofd- personen staan vermeld. Dat hebben zij vermoedelijk geweten of het ten minste vermoed, en het zal haar een bittere tegenvaller zijn geweest, toen die verre neef uit Oost-Friesland ten slotte als de meest bevoorreche erfgenaam opdook. Hij erfde onder meer ook het huis op de Keizersgracht Het „aanzienlijke" Van Brants Rus-Hofje werd gebouwd, on-
der leiding van 'den architect Marot, op de Joden (thans Nieuwe) Keizersgracht tusschen den Amstel en de Weesperstraat (nr. 28— 44, benevens belendende perceelen). Ons bestek laat niet toe over het degelijke gebouw, noch over de stichting zelve, verder uit te weiden. Op 26 November 1833 is het eeuwfeest van de stichting plechtig gevierd (Jaarboek der stad Amsterdam voor 1833, door C. van der Vijver). Ieder jaar wordt de iste Augustus, de ^ 'boortedag van den stichter, voor de proveniersters tot een feest- dag gemaakt. Aan het hoofd staan nog altijd, als regenten, de |
||||
|
55
oudste Luthersche predikant en twee daartoe verkozen ouder-
lingen. Ten slotte keeren wij nog eens naar „Petersburg" terug.
Het buitenverblijf is gebouwd en aangelegd door Simon
Schijnvoet (geb. in Den Haag in 1652, overleden te Amsterdam, 24 Aug. 1727), een veelzijdig begaafd man, die het grootste deel van zijn leven in Amsterdam heeft gewoond en gewerkt. Hij was achtereenvolgens adjunct des geregts, in 1703 werd hij buiten- |
||||||
|
gewoon klerk aan de stadsschatkamer, later substituut-schout en
hoofdprovoost van het Aalmoezeniersweeshuis. Buiten deze func- ties beoefende hij het teekenen en de graveerkunst. Hij schreef zinspreuken en gedichten en hij was eigenaar van een rijke ver- |
||||||
|
56
zameling oudheden, munten en andere rariteiten „van natuur en
kunst". Gedurende zijn eerste verblijf hier te lande in 1698, heeft Peter bij zijn bezoeken aan geleerden en kunstenaars, ook het vermaarde kabinet van Schijnvoet bezichtigd en zich met hem onderhouden over bouwkunst. Als gevolg daarvan, meent men, moeten er Russen bij hem in de leer zijn geweest en wellicht leer-- lingen van Schijnvoet naar Rusland zijn gegaan. „Het is ten minste meermalen opgemerkt, dat de paleizen en lustsloten, door Peter gesticht, iets hebben van den zwaarmoedigen en met siera- den overladen trant van dezen, in vele opzigten, kundigen man" (Scheltema, H, blz. 220). Hiermede is het hoofdbedrij f van Schijnvoet vermeld. Hij had
een grooten naam als architect en in het bijzonder was hij bekend door het aanleggen van buitenplaatsen, aan den Amstel en aan de Vecht. ' Het is begrijpelijk dat Brants na zijn terugkeer uit Rusland en
zijn vestiging te Amsterdam, in aanraking is gekomen met Schijn. voet en dat deze toen de opdracht heeft gekregen voor den bouw en den aanleg van ,,Petersiburg". Er bestaat van hem een plaat- werk in twee dunne folio deelen, zonder begeleidenden tekst. Het eerste deeltje is getiteld: „S. Schijnvoets Voorbeelden der Lust- hof-Cieraden zynde Piramiden, Eerzuylen en andere bijwerken"; het tweede (de aanloop als voren) ,,zijnde Vaasen, Pedestallen, Orangiebakken, Bloempotten en andere bijwerken, etc." Te Am- sterdam, bij H. de Wit in Hugo Grotius (zonder jaarV De pla- ten zijn meerendeels gegraveerd door zijn broeder Jacobus Schijnvoet, voor een ander deel door den bekenden T. Goeree, een enkele door J. Ruyter. Elk dezer deeltjes is opgedragen aan: Ghristoffel van Brants,
Rijks-Edelman, Hofraad en Resident van zijn Czaarsche Maje- steit, resideerende te Amsterdam etc, etc. etc. Daaruit volgt dat het prentwerk ten eerste valt te dateeren na 1717. toen Brants al die titels mocht voeren. De rijk versierde opdracht in het eerste deeltje vertoont in
het midden een gegraveerd portretje Van Brants met de allonge- pruik, overeenkomstig het door Wulfraet (of zijne dochter) ge- schilderde portret in het hofje, en blijkbaar naar dat schilderij vervaardigd. De zuil is bekroond met het wapen en ter weers- zijden zijn in medaljons, telkens zes boven elkander, zeer klein alle twaalf voorstellingen van ,,Petersburg" uit „de Zegepraalen- |
||||
|
57
de Vecht" nagevolgd (daar de eerste druk van dit werk in 1719
verscheen, moet dat van Schijnvoet daarna in de wereld zijn ge" komen). Wij meenen te kunnen verwijzen naar „de Zegepraalende
Vecht, wat de bedoelde origineele platen betreft. Op enkele is Peter met zijn gevolg voorgesteld, op een andere ziet men ^ijne gemalin statig zetelen te midden van geschoren heggen uit het tijdperk, terwijl het gevolg zich op eerbiedigen afstand beweegt. Brants is blijkbaar Schijnvoet's beste cliënt en rijkste bouw-
heer geweest. In die verhouding bleven zij elkander trouw en zoo valt het ook niet te verwonderen, dat de kostbare vuurwer- ken, welke op kosten van Brants op 9 en 10 December 1721 in den Binuen-y\mstel werden ontstoken, door Schijnvoet waren ont- worpen. (Hiervan bestaan twee groote prenten naar Schijnvoet door J. Smit en trouwens nog andere. Zie M. 3702, v. R. 3539, 3S4I)-
Hoe ,,Petersburg" na den dood van Brants in andere handen
is overgegaan, wie de latere eigenaars zijn geweest en wanneer het buitenverblijf is verdwenen, zouden we niet kunnen zeggen. Het Aardrijkskundig Woordenboek van Van der Aa vermeldt: ,.ter plaatse waar ,,Petersburg" gestaan heeft, ziet men thans (1847) bosch. De daartoe behoord hebbende gronden, beslaande een o])pervlakte van 30 hund. 50 v. r. 20 v elL, worden thans in eigendom bezeten door Vrouwe Douairière Hooft, woonachtig te Amsterdam". In de kerk van Nigtevecht staat op een bank het woord ,,Pe-
tersburg". Het voorafgaande moge beschouwd worden als een zoo com-
pleet mogelijke levensschets van Brants met nieuwe bijzonder- heden, de geschiedenis van de buitenplaats is hiermede niet vol- ledig. Zij blijve ter aanvulling opgedragen aan anderen die, beter dan schrijver dezes, in de gelegenheid zijn daarover nog gege- vens bijeen te brengen. |
||||
|
De voormalige Waalsche Kerk
te Naarden. |
||||||
|
Als men van den kant van Muiden komende, de vestinggracht
over de ophaalbrug is overgegaan en het geheele panorama der stad Naarden binnen de wallen zich aan het oog voordoet, kan niemand het schilderachtige ontgaan, dat deze oude stad „zonder oudheden" kenmerkt. Deze toevoeging is niet geheel gerecht- vaardigd ; want in meer dan één straat treft ons een mooie oude gevel en overal heerscht de stemmige rust, die bij de oudheid past. Vergeet op uwe wandeling echter in geen geval het oude Mariaklooster, dat thans als kazerne dienst doet. Hier hebt gij een gebouw, dat na verschillende lotswisselingen te hebben ondergaan in zijn aanleg nog aan den kloosterbouw herinnert. Wanneer men van de drukke Marktstraat komende, de stille Kloosterstraat in- slaat, is het een der laatste gebouwen aan de linkerhand. Thans een vierkant van aaneengerijde gebouwen, niet meer dan twee verdiepingen hoog, die een ruim binnenplein omsluiten. Het meest in het oog springende deel is het witgepleisterde koor der vroe- gere kapel, met de ramen, die nog aan kerkvensters herinneren; daarachter het breedere schip met onregelmatige rijen vensters zoowel aan Noord-als Zuidzijde, op de plaats, waar eenmaal groo- tere kerkramen waren, die trots latere bijmetseling hier en daar nog zichtbaar zijn. Indien gij geen oog hebt voor de bekoring van het oude gebouw, bezie het dan eens 's avonds bij maanlicht, als het plein rustig ligt en het kazernegetier is bedaard. Enkele lichtbundels schieten, daar waar de hoofdwacht is, uit het oude gebouw; doch verder is er niets, wat de stemming van de oude kapel ontwijdt; diep liggen de vensters in het silhouet der ko- zijnen, zacht knarst de windvaan op den top, zoodra een koeltje waait. Kan het gebouw zoo uwe belangstelling opwekken, laat mij dan iets van zijne geschiedenis vertellen. Het oude klooster der Heilige Maria was van den derden regel
van den Heiligen Franciscus en behoorde tot het UtrecLtsche |
||||||
|
59
kapittel; het schijnt een gesticht van ruimen omvang te zijn ge-
weest '). Eerst aan het kerkhof gevestigd, is het vandaar in het jaar 1460 naar de tegenwoordige standplaats overgebracht^). Twintig jaren later brak de oorlog tusschen Utrecht en Holland uit. Een krijgslist 'bracht ten jare 1481 Naarden in de hand der Stichtschen. Er werd geplunderd en gemoord en zelfs het klooster werd niet gespaard; al wat de hand der zusters niet verborgen had, voerden de woestaards als buit mede. Wellicht was hun niet onbekend gebleven, hetgeen tot lof der Begijnen is aangeteekend, dat zij vele ingezetenen „wech holpen". ^) Of het convent gedeeld heeft in de ramp van het jaar 1486, toen bijkans de geheele stadt van Naerden door een ,,onvoorsienelyk vijer verbrandt is" 4) is evenmin zeker als de houding, die de meinee" dige Spanjaarden in 1572 tegen zijne bewoonsters hebben aange. nomen. Zooveel is zeker, dat het in goeden roep stond en met de Broeders des gemeenen levens betrekkingen onderhield S). Over wat verder in de jaren van den tachtigjarigen oorlog met
het klooster geschiedde, zwijgt de historie. Zooveel is zeker, dat het gedeelte, buiten de kerk en consistorie, tot Weeshuis werd in^ gericht van stadswege; of in de kerk in de eerste helft der 17e eeuw godsdienstoefening gehouden werd, is niet bekend. Hare geschiedenis vangt weder aan na den Munsterschen Vrede, toen de welvaart toenam en de magistraat met hulp der Staten den Walen binnen zijn stad toestond een eigen gemeente te stichten en de kloosterkerk in bruikleen aan hen afstond 6). De archieven der in i8ig gesupprimeerde Waalsche gemeente,
vermelden daarover het volgende: op de classis der Waalsche ge- meenten te Leiden stelden zich afgevaardigden van de stad Naar- den voor, ouderlingen van de Vlaamsche Kerk, voorzien van de geloofsbrieven van den magistraat om aan de classis 't volgend re- laas te doen: hun lastgevers wenschten in Naarden een kerk op te richten, in welke in de Fransche taal gepreekt werd, omdat de |
||||||
|
i) Slichtenhorst. Tooneel van Holland, bladz. 317.
2) Slichtenhorst. Tooneel van Holland, bladz. 325.
3) Heda, Hist. pag. 296.
4) Boxhorn: 326.
5) Wasenberg—Embrica. 175.
6) Dit blijkt uit een acte van 1845 gesloten tusschen de gemeente Naar-
den en het rijk, waarbij weeshuis en kerk om niet aan het rijk werden af- gestaan. |
||||||
|
6o
lakenfabrikanten klaagden over het verval van hun handel in ver-
band met het feit, dat hun werklieden, voor het meerendeel Wg- len, niet in eene stad wenschten te wonen, waai zij 't woord Gods niet in hun eigen taal hoorden preeken. Zij wilden zich richten tot de Staten-'Generaal niet het verzoek, hun aanstaanden predikant een levensonderhoud toe te staan, dat de stad zelve niet kon be- kostigen. Zij verzochten de classis om afgevaardigden te benoe- men, die zich met hun zouden kunnen vereenigen, om zekerder te zijn van een goeden afloop. De classis benoemde hiertoe de afgevaardigden van Amsterdam en van Delft. Maar het oogen- blik, waarop men van de Staten een toeslag wenschte te ontvan' gen, scheen niet gunstig gekozen; men moest ten minste nog vijf lange jaren wachten, voordat het doel bereikt werd. Intusschen verergerde de toestand; verschillende lakenwevers hadden de stad reeds verlaten. Den 2oen Augustus 1651 ver- voegden zich één burgemeester en twee schepenen van Naarden aan het consistorie der Waalsche kerk te Am- sterdam om den toestand uiteen te zetten en te vragen of de Am- sterdamsche predikanten hun te hulp wilden komen, terwijl zij in_ tusschen wachtten op een toelaag van de Staten-Generaal, die vermeerderd met de f 300, die zij besloten hadden, zelf jaarlijks bijeen te brengen, hen in staat zou stellen, aan een predikant een behoorlijk levensonderhoud te kunnen aanbieden. De predikanten van Amsterdam verbonden zich gaarne om zich eiken Zondag naar Naarden te begeven, ieder op zijn beurt, ten einde te kun- nen oordeelen over het aantal hoorders en daarvan rapport uit te brengen op de volgende Synode. In de daarop volgende maand Septem,ber werd de Synode met
de zaak in kennis gesteld door brieven van den magistraat. De Synode vervlocht de predikanten van Amsterdam en Utrecht voort te gaan met hun geregelden diensten te Naarden en be- noemde afgevaardigden, die zich met die van de stad Naarden zelf tot de staten van Holland zouden wenden tot het verkrijgen der gevraagde subsidie. De zaak verliep naar wensch en den 27en April 1652 koos eene classicale vergadering, die te Amsterdam vergaderd was, twee ouderlingen en twee diakenen die den vol- genden dag in de kerk te Naarden voorgesteld en in hun dienst den daaropvolgenden Zondag bevestigd werden, om met den te kiezen predikant het eerste consistorie te vormen. De eerste predikant was Jean Mathon, die van Groede ko-
|
||||
|
6i
mende, den 4en Aug. 1652 zijn intrede hield, na bevestigd te zijn
door Ds. Godfried Hotton van Amsterdam. Hij stierf in 1653 aan eene apoplexie en was de eerste, die in de juist in graven ver- deelde ruimte der kerk begraven werd. Zijn grafsteen is bij de latere verbouwing der kerk verwijderd en ligt thans in de groote kerk, waarheen ook de steen der familie Thierens is overgebracht. Zijn opvolger. Ds. Jean Louis Grouwels (1653—-1678) heeft de Waalsche gemeente tot bloei gebracht. Reeds in zijn eerste jaren bewerkte hij, dat er een Waalsche Synode te Naarden gehouden werd; en wellicht is zijn ijver de aanleiding geweest, dat een aan- tal Waldenzen, die na de heftige vervolgingen in 1655 uit Pié- mont in Nederland kwamen, aan de zorgen der Waalsche ge- meente van Naarden werden toevertrouwd. Les Vaudois réftr gié's de la Vallée du Piémont, ont Ie plus contribués a l'accrois- sement de cette église i). Soutenus par l'état ils furent envoyés dans eet endroit et confiés a nos soins. A eux se joignèrent un peu plus tard les réfugiés Frangais, qui s' établirent dans toutes les villes, ou Ie culte s'exerc^ait dans leur langue '). Deze mededee- lingen geven eenige aanduiding, waarom de groote Moravische paedagoog, J. A. Comenius den 22 Novemfl>er 1670, in 't koor der kerk begraven is. De Waldenzen waren nauw verbonden met de Tsjechische en Moravische Broeders, wier eerste bisschop door den Waldenzer Stephanus tot zijn ambt gewijd was. De nauwe relaties tusschen Grouwels en Hotton eenerzij ds, en den laatsten en Comenius anderszijds maken het zeer waarschijnlijk, dat de laatste Naarden bij zijn leven goed gekend heeft en er begraven wilde worden. Trouwens dit kan ons blijken uit het feit, dat Dr. Grouwels ƒ 15.— voor het graf van den man betaald heeft, die bij zijn overlijden de rij der bisschoppen van de Boheem- sche broedergemeente afsloot. Hij sloot — zooals hij zeide — de deur achter zich toe. Li het geheel heeft een tiental predikanten de Waalsche kerk gediend, van wie Ds. Souchay en Ds. Chevallier, de zoon van den Groningschen hoogleeraar van dien naam, de bekendsten na Grouwels geweest zijn, Pierre Mer- kus, de zoon van Ds. J. G. Merkus, ibracht het onder koning Wil- lem I tot gouverneur-generaal van Lidië; zijn krachtig optreden |
||||||
|
") Souvenir historique touchant l'églisé Wallonne de Naarden, receuilli
par madlle Anosi du sermon d'adieu de son père. Mr. J. U. Anosi. ^) Idem. |
||||||
|
62
had ten gevolg, dat de Molukken en Nieuw-Guinea voor ons be-
houden bleven. De kerk, die door de familie Grouwels en andere leden met schenkingen begiftigd was, Woeide nog tot laat in de i8e eeuw. Het schijnt, dat de Fransche tijd haar den nekslag gaf, maar het is ook mogelijk, dat de laatste predikant Ds. J. U. Anosi niet goed in staat was zijne kudde bijeen te houden. In 1772 werd voor ƒ 800 een orgel met beschot gekocht en in de kerk ge" plaatst. De eerste organist verdiende ƒ 42 per jaar, waarvoor hij het instrument moest bespelen en onderhouden. In 1782 werd Cornelis van Leeuwen aangesteld, die van f 30 tot f 50 zou krij- gen, al naar den opbrengst der plaatsenhuur — alleen bij ziekte of avondmaal in de Duytsche kerke bestond er wettige verhindering het instrument te bespelen. Zeer voordeelig voor de kerk was het pension frangais van Mad. Serrière, die omstreeks 1798 bijna f 20 aan plaatsenhuur betaalde. Behalve de zes rijen stoelen, die in 't ruim der kerk stonden, waren er nog zijbanken voor mannen en vrouwen, een vrije bank achter de stoelen, en een eeregestoelte voor den magistraat tegen den muur die aan rlen ..weeshuistuin" grensde. — ,,Wijzelf", zegt Anosi in zijn laatste preek, ,,zijn ook nog getuige geweest van een deel der voorspoed gedurende de eerste jaren van onzen dienst; de ongelukkige dagen (van den Franschen tijd), die dan aangebroken zijn, hebben niet weinig bijgedragen tot het kwijnen onzer kerken en tot het te niet gaan der minst talrijke. De onze gaat thans ook dit lot deelen, daar haar verval geen herstel meer toelaat. Zoo wij haar al niet heb- ben kunnen redden van vernietiging, zoo hebben wij ten minste de troost haar tot onze dagen in stand te hebben gehouden". Ds. Anosi woonde in de Turfpoortstraat in het voormalige diaconie- huis ■). Volgens Z. M. besluit van 19 Aug. 1817 moest de predi- kantsplaats met het vertrek van Ds. Anosi voor gesupprimeerd worden gehouden en de gemeente geacht vereenigd te zijn met de Nederduitsch Hervormde gemeente. Reeds den 20 Aug. 1808 had Anosi zijn emeritaat wegens gezondheidsredenen aange- vraagd ; maar toen het ministerie de gemeente dreigde op te hef- fen, trok hij zijn aanvrage weder in. In 1818 werd hij 'benoemd tot predikant aan de garnizoenskerk te Luik; toen hij om gezond-' heidsredenen deze benoeming afsloeg, vond de regeering daarin aanleiding hem den isten Jan. 1919 voor emeritus te verklaren. |
|||||
|
-) Volgens J. A. van Eyken Nieuwkerk.
|
|||||
|
63
Den 5en Juli 1819 hield hij zijn afscheidspreek, maar hij bleef lid
van de commissie, die de fondsen der kerk beheerde en de liqui- datie moest regelen. De zwakke dominee verliet in 1819 Naarden voor Loenen op de Veluwe en overleed — krakende wagens loo- pen het langst! — aldaar in 1855, in den ouderdom van 93 jaren, na dus nog zes en dertig jaren het pensioen van ƒ 750 te hebben genoten, even groot als zijn tractement, dat de staat hem had toegestaan. De inventaris der kerk werd verkocht; het orgel bracht f 500.—
op; preekstoel en balustrade werden aan de nieuw op te richten kerk in Bussum geschonken i). De Fransche tijd werkte ruinee^ rend op 't effectenbezit; in 1809 werd dit getaxeerd op f 7700; in 1818 op f 1392. Vandaar, dat bij de liquidatie de activa nau- welijks opwogen tegen de passiva en deze slechts met f 136 overtroffen. Aan haar eind behoorden tot de kerk de dertien ge- zinnen van J. P. Thierens en van Croogh, ouderlingen, J. J. Thie- rens en Chr. Boucher, diakenen; van der Burg, Wedekind, Hol- land, la Perre, Souchay, van Pabsit, Scheidius en Hameling. De laatste doopelinge, Niesje Dieuwertje, dochtertje van J. J. Thie- rens en Niesje Duwekaat, werd reeds twee dagen na hare geboorte gedoopt, den 3 Jan. 1819, dus eigenlijk reeds na de opheffing der kerk. De officiersfamilie Thierens was, van het begin af, een der steunpilaren der kerk, die talrijke ouderlingen en diakenen in hare opeenvolgende geslachten leverde. Aan haar herinnert de Thierensweg; de famiHe zelf stierf in 1885 uit. De stad Naarden zelf heeft zich steeds grootmoedig jegens de
kerk gedragen; daarvan getuigt een houten wandschild ^) uit het jaar 1764: En mémoire Perpétielle des Pieux Soins, et des dé- penses, qu' ont Emploiez les venérables Bourguemaitres de cette Ville et la consistoire a rétablir cette èglise" 3) en eene aanteeke- ning uit „Ie livre des biens et fonds" : la ville donna en 1789 f 400.- po'ur la réparation de notre église". Gedurende het tijdvak van 1732—^1747 waren opnieuw Waldenzen in Naarden gekomen, die in het Weeshuis werden opgenomen. „L'état a paye au consistoire Ie Somme de f 11550.— pour l'entretien de 32 Vandois". 4). |
||||||
|
i) Cf: een Honderdjarige, door generaal A. N. J. Fabius, die ge-
woonlijk onder het pseudonym E. T. Buis schreef. 2) Thans in het Comeniusmuseum.
3) Taalfouten blijven voor rekening der schenkers van het wandschild.
4) Livre des biens.
|
||||||
|
64
Bij de liquidatie werden bijbels, stoelen, 17 kandelabers, zelfs
ook de testen verkocht. De familie Anosi kocht het tafellaken voor den avondmaalsdienst en de fam. Thierens andere souve- nirs der kerk. Het gebouw, dat in aninder goeden toestand verkeerde, kwam
thans weder aan de gemeente terug en diende nog tot 14 Maart 1810 voor de godsdienstoefeningen der Luthersche gemeente. Toen het daarvoor te bouwvallig werd, gebruikte de stad'het te haren behoeve als „fabrijk" i). Een gedeelte van het schip ach- teraan, diende als bergplaats. De stad had eenige jaren te voren, in 1816, garnizoen gekregen en dit ondergebracht in het .,Wees' huis". Een werkplaats tot onderhoud van de bij het stadsbestuur in beheer zijnde gebouwen, waaronder toen ook de voormalige gasthuiskerk, later waag en in 1845 ^) hoofdwacht behoorde, was dringend noodig tot onderhoud der gebouwen. Over de verdere lotgevallen van het gebouw gelieve men mijne artikelen te lezen in Oct.-'Dec. 1925 in de Naarder Courant, verschenen onder het opschrift: het graf van Comenius. Ziedaar de geschiedenis dezer historische plek. Daar, waar
voorheen de Marianonnekens zedig rondgingen of met een bootje de zoute gracht overstaken om den moestuin van het klooster te bereiken: waar in den kloosterhof allerlei geneeskruiden werden geteeld, waar later het kerkgezang der Walen, Waldenzen en Hu^ genooten weerklonk, heeft nu de grimmige Mars zijn intrek ge^ nomen! Maar toch heeft het legerbestuur intuïtief een zekere piëteit voor de vroegere bestemming bewaard; aan het uiterlijk is weinig of niets gemoderniseerd en ten avond, als het gewemel der uniformen en het gezoem der militairen voorbij is, ja, dan kan men hier mijmeren over wat vroegere geslachten hier vol piëteit en godsdienstzin tot stand brachten 3). Amsterdam. R. A. B. OOSTERHUIS.
|
||||||
|
i) Timmerwerkplaats.
2) De staat schonk dit gebouw in 1845 om niet aan het rijk; tegen-
woordig betaalt zij er ƒ 300 huur voor. 3) Een afbeelding van het interieur gedurende den tijd van haar be-
staan is niet bekend; die van het Comenius museum zijn na 1871 gemaakt. |
||||||
|
INHOUD.
|
|||||||
|
1. Naamlijst................. blz. V
2. In memoriam Mr. H. J. Doude van Troostwijk
door Jhr. J- K- Lampsins van den Velden . . „ X
3. Verslag van den Secretaris.......... „ XI
4. Rekening van den Penningmeester . . .. .. „ XIII
|
|||||||
|
5. De Dood van Floris V beschreven door Melis
Stoke met toelichting en aanteekeningen van Dr. Alberta J. Portengen............ „ l 6. Historische landschappen in de gouw Niftarlake,
welke volgens de overlevering verband houden met den dood van Graaf Floris V, door Dr. J. A. Portengen................. „ 9 7. Hemony Klokken in de Vechtstreek, door A. Th.
Vis ................... „ 14
8. Baamibrugge, door J. G. Th. Grevenstuk .. . . „ 19
9. Christoffel Brants en zijn buitenverblijf „Peters-
burg" door J F. L. de Balbian Verster . . .. „ 41 10. De Voormalige Waalsche Kerk te Naarden door
Dr. R. A. B. Oosterhuis .......... „ 58
|
|||||||