OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP

DRUKKERIJ H. }. SMITS
OUDE GRACHT 231 - UTRECHT

Beschermheer:
Mr C. Th. E. graaf van Lynden van Sandenburg, Cothen.

Dr Mr J. W, Verburgt, Epe, Oud-Voorzitter.
J. D. Bastert, Maarssen, Oud-Penningmeester.

Bestuur:
Mt Dr N. J. C. M. Kappeyne van de Coppello,

Loenen a. d. Vecht, Voorzitter.
Jhr. P. H. A. Martini Buys, Avenue Concordia 68,

Rotterdam O., wnd. Secretaris. ,^ ,..,

G. J. Weyland Jr, Loenen a/d Vecht, Bibliothecaris '^^ ■' "

en Wnd. Penningmeester.
Mgr. A. E. Rientjes, Utrecht-
Dr Mr J. W. Verljurgt, Epe.
J. D. Bastert, Maarssen.

A. H. Doude van Troostwijk, Notaris, Breukelen,

Ir J. Loeff, Oud-Loosdrecht.

F. D. Sprenger, Vreeland.

G. Adriaans, Amersfoort.
Pastoor J. M. J. Waterkamp, Abcoude.

Redactie Jaarhoekje:

Mr Dr N. J. C. M. Kappeyne van de Coppello, Loenen a.d. Vecht.
Mgr A. E. Rientjes, Maarssen.
Jhr. P. H. A. Martini Buys.

Altena, Chr. iilhi> " '?"^ '

Bond ,,Heemschut" ■ ^

Bouman, J. H. n^u^ /J�^c**^

Jantzen, F.Gzn., Ferd. B. '/

Koninklijke Academie van '^'

Wetenschappen .
Koninklijk Oudheidkundig \/

Genootschap .
Lange, AUert de, C. V. (
Leuven, W. van �/!!::- ;y'

Leuven-Werker, Mevr. i ^

W. M. van
Niekerk, W. '''' ^ f/

Pes7-Me^r-A:�. fUd- '/f ^
Doude van Troostwijk, L. W.,

Universiteitsbibliotheek -

van Amsterdam ■-
�Vondel", Uitg. Mij. Joost

van den N.V.
Weede, Jhr. S. G. van *
Weerdenburg, Ab. van : i>:*''.

Ankeveen:
■ Harinxma thoe Slooten, B. A.
Ph. Baron van 'I

Fortuyn Harreman, A. ■'
: Tombe, Mr A. L. des ,

Grevenstuk, Prof. Dr A. '^'
Lee, Mej. E. van der
^. Walbeek, J. H. van

Mr. R. Bianchi
Carmiggelt, Mej. J. W.
Doorn, Dr A. van ' , , ,

F~~iret. C. J.~~ ^. �cda^Jctr % S-l>
f J. Geijsel / U^'»*^ ***^
Gortel, Dr J. H. van '
Graaf, J. H. de
Heuven, H. van
Heuven, Mej. M. H. van
Hulst, J. G. van "
Pape, W. F.
Quarles van Ufford, Jhr Mr

L. A.
Speet, Th. .■

Timmer, Notaris Ph. W.
Trouw, J.

Tussenbroek Jr, G. C. van
Uiterwaal, M. C.
Veltman-v. Cruyssen, Mevr.

A. G.
Vis-V�lker, Mevr. C. A. L. M. '
:' � Waterkamp, Pastoor J, M. J. ■

Adriaans, G
Chijs, Mej. N. van der
�Flehite" Oudh. Vereen.
Vor der Hake, J. J. G.

Amsph^een: ll/j^U�Mi'
Achterbergh Jr, J. W. N. van.

� Dedel, Jhr. Mr C.

Pas. W. van der
2 Doude van Troostwijk, D. W.

Jhr. Dr L. M. van Holthe
/ tot Echten. /

Troostwijk, A. H. Doude van,

Notaris.
Vermeulen, J. Th.
Gerbrand Vis, Sr.
Vlug, H. M. ..,..■

Vries, Verbrugghen, Mevr. C.

F. W. de -
Vulpen Jr., W. van ;/
Wijk, Mevr. A. C. van ,

Breukp.lervp.ejj. (post Tien-

hoven).
Graaf Wzn., E. de
Homan van der Heide, Ir. J.
Pittet-van Linge, Mevr. J. C.
Vigeveno, A. L. G.

A hrend-v. Gemund, Mevr. M.

Reyden, J. van der ' ';

Mr. C. Th. E. graaf van Lyn-
den van Sandenburg f

Cliiford Koek van Breugel,

Jhr. Mr Dr J. R.
Prein, Prof. J. A. M.

Bloemendagl:
Koomans, Drs W. H.

Den Bommel:
Kooy, Ds A. v. d. /

Beek-Jansen, Mevr. Mr. A. C.

ter '.
,,Beth San", Directie Ver. ;
Booy, H.

Bijleveld, Th. Th. M. H.
Colenbrander-Hoekstra,

Mevr. A. H.
Colenbrander, H. Th. v
Dep, H. R. van , ?■' . '
Freytag, F. J. de v'
Ginkel, Mr H. C. L. van \
Goeman Borgesius-Blommers,

Mevr. Th.
Grift, A. van der
Haars, Mej. Mr E. A,l/
Klap, C. P. .
Kroon, H.

Leisink, Pastoor J. B. V
Matthes-Varossieau, Mevr.

C. W.
Matthes-de Rooy, Mevr. C. H.
Mertens, Ir. H. F. b.i.:
Molenkamp, J. ,
Postma, Dr E. B. J.:
Remijnse, Prof. Dr J. G.'»''
Six Dijkstra, Ds P...
Smits, P. B. A.

Geertruidenher^
Koedijk Jr., P.

Giessepcam:
Slu�^P. van der

Antiquariaat en Boekhandel
Burgersdijk en Niermans t--'

Loenen a.d. Vecht:

Beusekom-van Foreest, Mevr. ^*

de Wed. Mr F. C. van >^' ]

Blankenberg, B. H.« //,(^'^^:'"^ ^'" * ^
Blok Jr., J. W. i
Breman, A. J. i
Erdmann, Mr R. H. *^
Hof wegen, G. van '''
Joncheere-van Dijk, Mevr. #'

C. H. de
Kampen, J. V/. van i^'
Kappeyne van de Coppello, '^

Mr Dr N. J. C. M. .'
Kappeyne van de Coppello- -

van Panhuys, Mevr. Th. E. ■�"'

C. M. >
Kappeyne van de Coppello- '^

Wijgers, Mevr. E. J. -

Kempen, Nots, J. M. C. van k
KraJingen, B. van «�'
Lamme, J. G. <^

Snijder, M. f hjtJil- U^^i^^it^
Sondaar, L. H. k
Wedden, H. J. M. van der <^
Weyiand, Jr, G. J. t^

Kaiff AznT^. A. A. A. ^
Kalff L. E. A. y
Nagell-Martini Buys, Bar.esse t^

M. F. M. v. k
�.Sluyters Jr., J. ♦■ / Mn t; �i.':^ j

Doude van Troostwijk, /

Mr J. H. N. A. >/
Freese, J. P. i^
Loef f, Ir J. V '' '

Oudh. Kring �Die Goude"

Gorinchfi^
Ho^a^il�gyMej. L. Z.

Adels-Vermeulen, Mevr. de .'

Bureau van de Rijksdienst i-'

V. d. Monumentenzorg y'
Middelberg, Mr G. A. A. ^
Rijksbureau voor Kunst- .-

historische Documentatie *^
Velsen-Metzelaar, Mevr. W. ;�-

Schoemal'^er, Pastoor F. J. ^

Hilversum: _
�ree, D. de *^
Frank, Deken PI. F ^
Notten, Mei. W. L. van tf
Scheltema, H. D. i'
Smorenburg, J. M. /
Steyling, Dr W. J. ^^ -f

X Steyling-Grevenstuk, 1 f)i^-'>-('�'■'>'
Mevr. A.
Tervooren, H. A. P. M. ^

Huizen (N.-H.):
"Volkersz, H.'TtT

Krommenie:
Walbeek, P". van

Boetzelaer, K* W. C. Baron s'

van �
Leonhardt, G, J. G. ^'

Leeuwarden:
�olenbrand'er-Overhofi, '^

Swinderen,
Voogsgeerd
Vunderink,

hunteren:
Thomassen
der Hoop
Dr M. P.

a Thuessink van
van Slochteren,

�udenniel, C. G. van *^

Verburgt, Dr G. ^'^^"'■' '/ ^f'/^
Wentink-Boon, Mevr. G. »-

NederhorsT. dp.n Bffrff:
Pos-Kofoed, Mevr. C. A. �'if>' l-j
Voorn, G. A. van der >■

Nieuwersliiis:
hJnjaenstein'Cruys, Mevr. t/

C. E. B. '
Doude van Troostwijk,«/

Mr W. I. '^^
Jesse, Dr. N. ^
Schmal Jr., J. P. ^
Stoop-Koekoek, Mevr. G. t^

Voorst van Beest, J. P. van v'

Droogenbroek, H. J. van v'

Groot- de Vries, Mevr. v

Amesz, O. J. v^ /, / ^

Leggers, Ds.....Ph. (U^^'^yi-^''- ^

E. R. Huitzing '/
Mgr. A. M. Jansen \l
Kroon, G. ^'
Mol, B. C. J. de V
Remijnse, M. V
Royen, N. van ^^
Rijsterborgh, C. J. f
Sandick, J. W. W. A. G. van ^
Schaik, Mr Dr Th. E. E. van V
Schipper, A. P. v
Servaas, J. N." si ,

Vader, Nets. H. P. ^ iilluui-'hu
Verkuil, M. v
, Wissema, G. "^
fT Wymstra, W. �'
. .^ Zee, Ds. G. van der ^ � , ,fn

t�uydecoper van Maarsseveen, y

Jhr. J. /
Rijn, J. G. van ^ \ hjJhji'fi i-^-^ ]

De Meeru:
Bruijn, Jac. de j/

BernardsT Mej. F. A. M. *^
; Lindenhout, H. J. van 't �<"

Oosterheeh.:
i Beusekom, Mr E. van r

Overveen::
^Vries-van der Lee, Mevr. i^'
A. de ^
Warnaars, tl. B. E. k
^Witzel, B. ^

Rilland-Batl}:
j Spaan, d7 C. /

Rossum:
/ Meijer, A. F. van Goelst i/

Bibliotheek en Leeszalen der e

Gem. Rotterdam v
Mr J. J. Canter Cremers *^
Martini Buys, Jhr P. B.. A. v

, Mont�, Mevr. A. t/:

Vinkeveen:
Vries. J. de ^'

Doorne, Mr. P. W. van ^

Hartung, O. E. K. ^'

K. E. van der Schaar «^

Kniphorst's Boekhandel 1/

Wassenaari.
"�iond�rsTDr H. J. �^
Wieder Jr., F. C. t^

Soestj
j Bentinck, Mr S. P. Baron ^

Soesterberg:
> Haselen. Mr J. van i/

Biegelaar Jr, J. B. F. '^
Bogaard, F. H. "
Buisman, P. W. ^
Burg, Plebaan J. van der i-
Eldering-Niemeyer, Mevr. ^

Mr. W. ^
Hagenouw, J. E. K
Hisiorisch Genootschap «^
Horst, A. van der - -^ ,■

Dr S. van der Linde ^^ij}?! '^
Lip-Kibbeling, Mevr. W. A. y

M. V. d. '
Mesdag-Spier, Mevr. M. T. v. »^
J. Mezger >■
�Oud-Utrecht", Ver. ^"
■'■^>(h: ],/ Plomp--Klij nsma, Mevr. W.A.
Provinciale Bibliotheek ''
Mgr. A. E. Rientjes ^
Rijksarchief in de Prov. v 1

Ruwers-Becker, Mevr. E. W.'^
'fll Mr H. A. R. Schuit ^ lt^if*t^ .
" Smits, H. J. t'

Soeten, H. J. de ^
Th�onville, F. W. G. ^
"Ven, Dr A. J. van de V
Vor der Hake, J. v
Wilbrenninck, J. C. ^'
Woerden, A. W. F. C. van t^

-/ "■".....r.............'"'"'................

"Bosboom'. Ds F. C. V-tA^*^t'(J
Breijer, K. f
Lindeboom, G. (/'

■ p ■ ■■Il .■iiiiiimiM......jHimiiHJj" l"" <^

Dijkman-Schoenmaker, '^

Mevr. G. J. E. *-�
Thieme Sr., Mej. A. C. ^'''

Cool, A. G., Notaris. '^
Cool-van Oosten Slingeland, ^''
Mevr. C. J. G. *�

Klausz-Martini Buys, Mevr. >'

Wit, H. C. de ^
Wijk, J. A. van c/

Op 11 Juli 1955 had in hotel �De Kampioen" te Nieuwer-
sluis de jaarvergadering plaats, welke volgens de presentielijst
werd bezocht door 19 leden.

De vergadering werd geopend door de Voorzitter, waarna
het overleden lid Mevrouw Beelaerts van Blokland-Jessurun
werd herdacht.

Na voorlezing werden de notulen van de vorige vergadering
en het jaarverslag onveranderd goedgekeurd. Vervolgens bracht
de penningmeester zijn financieel verslag uit. De beide aanwe-
zige leden van de commissie tot het nazien van de rekening van
de penningmeester verklaarden de boeken te hebben in-orde-be-
vonden, op grond waarvan de penningmeester onder dankzeg-
ging voor zijn beheer d�charge werd verleend.

Naar aanleiding van een daartoe strekkend voorstel werd de
Commissaris der Koningin Mr. C. Th. E. graaf van Lynden van
Sandenburg met algemene stemmen tot beschermheer van het
Genootschap benoemd, welke benoeming door hem werd aan-
vaard.

Bij de behandeling der excursie kwam, na de datum, de plaats,
waarheen deze zou plaats vinden in bespreking. Als doel werden
de plaatsen Gorinchem, Loevesteyn en Woudrichem uitverkoren,
terwijl de heren Adriaans, Trouw en Martini Buys als leden der
excursiecommissie werden aangewezen.

De bijdrage aan de Commissie voor de Vecht en het Oostelijk-
^en Westelijk plassengebied werd, in verband met de kostbare
uitgave van boekwerken over de plassen en het nadelig saldo van
het herstel van het hek van ,,Kroonesteyn" eenmalig vastgesteld
op honderd gulden.

Een door de �Oudheidkundige Kring Die Goude" voorgesteld
ruillidmaatschap werd door de vergadering aanvaard.

De heer Wymstra bracht het idee ter sprake om in de Vecht-
streek een zilvertentoonstelling te houden; op verzoek van de
voorzitter stelden zich enige leden beschikbaar om de mogelijk-
heid hiertoe te onderzoeken.

Tijdens de rondvraag kwamen nog in discussie: de pilasters
van het Breukeier raadhuis Boom en Bosch; het herstel van het
hek van Vechtoever; de korenmolen te Loenen; het dempen van
het grachtje te Vreeland; en het dempen van de sloot naast de
Vreelandse weg te Loenen.

Tot zover het verkorte verslag van de jaarvergadering.

Op 26 Januari 1955 vierde ons erelid Dr. Verburgt zijn tach-
tigste verjaardag; ons Genootschap liet ter gelegenheid hiervan
zijn gelukwensen gepaard gaan met een kleine bloemenhulde.

De secretaris woonde op 16 Juli de algemene ledenvergadering
van de stichting Commissie voor de Vecht en het Oostelijk- en
Westelijk plassengebied bij, gevolgd door een belangwekkende
lezing van ons medelid Jhr. Dr. M. L. van Holthe tot Echten over
het plassenschap Loosdrecht en omstreken.

Op 26 Juli 1955 had de excursie per boot op de Vecht plaats,
waaraan door 51 leden en introduc�'s werd deelgenomen. Wij
gedenken hier nogmaals de gastvrije ontvangst op �Doornburgh"
door de heer J. P. van Voorst van Beest, alsmede die op het
Raadhuis van Weesp. Het bleek opnieuw, dat een tocht te water
een bijzondere aantrekkelijkheid voor de leden heeft.

Ter gelegenheid van zijn huwelijk mocht de secretaris van het
Genootschap een boekwerk ten geschenke ontvangen, voor
welke verrassing hij de leden zeer erkentelijk is.

Gedurende het verslagjaar is het ledental wederom iets ver-
minderd en wel van 253 tot 249. Laten we dit als een aanspo-
ring zien om met hernieuwde kracht aan de bloei van ons Ge-
nootschap te werken.

STAAT VAN ONTVANGSTEN EN UITGAVEN
Boekjaar 1955

Kosten jaarboekje .......... � 360.�

Drukkosten, porti enz....... � 95.28

Bijdr. Commissie voor de Vecht

en het O. en W. Plassengebied . ,, 100.�

Voor bibliotheek.......... � 12.�

Batig saldo............... � 1.632.38

Batig saldo............... � 1.071.63

Contributies .............. � 1.045.�

Verkochte jaarboekjes........ ,, 59.�

Excursie 1954 (saldo) ........ � 4.90

Interest ................. � 19.13

De penningmeester:

Excursieverslag 1956

Dit verslag is voor mij een wat moeilijk geval. Om een ge-
beurtenis te verslaan is een eerste vereiste om bij het gebeuren
tegenwoordig te zijn geweest. Nu moet ik bekennen de excursie
naar Gorinchem, Loevestein en Woudrichem op Maandag 30 Juli
1956 maar ten dele te hebben meegemaakt.

Om te beginnen is de autobus om 8 uur 's morgens vertrokken
vanaf het Amstelstation te Amsterdam om dan door de Vecht-
streek gaande bij de verschillende bushaltes de deelnemers aan
de excursie op te nemen. Ik kan mij voorstellen hoe dit telkens
een vreugdevol weerzien van elkaar was, want het is voor de
leden van �Niftarlake" een �gebeurtenis" die jaarlijkse excursie.
Het genoegen van de tocht door de Vechtstreek heb ik echter
niet mogen smaken. Met m'n Vrouw, dochter en een vriendin zijn
we in onze Volkswagen rechtstreeks van Amersfoort naar Go-
rinchem gereden. Wij waren v��r de autobus in Gorkum en
vonden in hotel �De Beurs" alles al in gereedheid om ons gezel-
schap met koffie te laven. Het duurde niet lang of de bus kwam
aan en we mochten vele oude bekenden de hand drukken. Wan-
neer U dit verslag leest zijn alweer enkele maanden verstreken,
maar de herinnering aan een bar slechte zomer zal U nog wel
bijgebleven zijn en dan rijst als vanzelf de vraag hoe wij het op
onze excursie hebben gehad. Ik wil dit met een paar woorden
zeggen, maar verder zwijg ik er over, want er wordt de laatste
tijd teveel over het weer gebabbeld en dat wordt vervelend. Op
een enkele bui na was het droog weer, ja, wij hebben zelfs zonne-
schijn gehad. Met het overvaren naar Loevestein en Woerkum
was er beestachtig veel wind. U ziet, gezien het doorsnee weer
hebben wij geen klagen gehad.

Na het nuttigen van de koffie gingen wij in twee groepen.

vanwege het grote aantal deelnemers (er waren er 59), elk onder
leiding van een lid van het Bestuur V.V.V. Gorinchem de stad
bezien. De groep, bij welke ik was ingedeeld, stond onder leiding
van de heer H. F. van Peer, die op geestige wijze ons voortreffe-
lijk van voorlichting diende. Mijnheer van Peer op deze plaats
nogmaals hartelijk dank daarvoor!

Op de Grote Markt gekomen zien wij het Hugo de Groot-
poortje. Door dit poortje verliet Grotius na zijn vlucht uit Loe-
vestein het huis van zijn vriend Daetselaar.

Even verder staan wij voor het Gasthuispoortje, hetwelk vol-
gens de gevelsteen uit 1391 stamt. Ons omdraaiende zien wij ons
aan de voet van de St. Janstoren. Deze toren is uit het midden
der 15e eeuw. Opvallend is het, dat het onderste gedeelte van
deze toren scheef staat, terwijl het bovenste deel er weer lood-
recht opstaat. Al lopende komen wij in de Revetsteeg, waar een
gevelsteen herinnert aan het sneuvelen van Willem van Arkel
in 1417 in de strijd tegen de troepen van Jacoba van Beijeren.

Vervolgens komen wij aan de wallen. Gorkum wordt nog inge-
sloten door een groene verdedigingsgordel. Ook is er nog een
oude poort, de Dalempoort aanwezig. In 't stadje vinden wij in
de Burgstraat nog een vroeg renaissancegevel uit 1563 van het
huis �'t Coemt al van God". Verder zien wij nog een oud pompje
uit 1607 om ten slotte in de Gasthuisstraat te belanden voor het
huis �Dit is in Bethlehem". Een huis gebouwd in 1566, waar onze
zustervereniging �Oud Gorkum" haar museum heeft onderge-
bracht. Ook het bureau van V.V.V. is er gehuisvest. Velen onzer
zullen in zich de drang hebben voelen opkomen om binnen eens
te gaan kijken, maar helaas ons tijdschema liet dit niet toe. Wel-
licht is dit later op een priv�reis nogeens te doen.

Nu is het U opgevallen of niet, maar ��n zaak verdient nog
opheldering n.1. dat ik U wel verslag deed over de St. Janstoren,
maar zweeg over de kerk. Ja, waarde lezer, dat is een droevig
geval. Die toren is mooi en niet zonder trots schrijft men in de
gids voor Gorkum ,, . . . en behoort tot de mooiste torens van ons
land". Helaas kunnen we dit van de kerk niet zeggen. Het is zo'n
echt negentiende eeuws geval zonder geur of smaak. Hoe dit
ding er is komen te staan? In het begin van de vorige eeuw was
de oude kerk danig in verval geraakt. Een aannemer toonde aan
de hand van zijn berekeningen aan de kerkvoogden aan, dat
restauratie veel meer geld zou kosten dan het bouwen van een
nieuwe kerk. Deze kerkvoogden beseften niet, dat zij de bewaar-

ders en geen slopers waren van het aan hen toevertrouwde goed
uit vorige eeuwen. Neen, het was voor deze heren een eenvoudig
rekensommetje en de goedkoopste oplossing werd gekozen met
het gevolg, dat wij in 1956 nog tegen zo'n akelig bouwsel moeten
aanzien. Onze gids, de heer van Peer, heeft ons echter gerust
gesteld en ons verzekerd, dat de mentaliteit van deze kerkvoog-
den in Gorkum tot het verleden behoort. Thans stelt men alles
in het werk om het oude te behouden door restauratie. Dit is het
enig juiste standpunt. Wij wensen het Gemeentebestuur ,,Oud
Gorkum" en de V.V.V. succes met dit streven.

Na deze rondwandeling stond de koffietafel in ,,De Beurs" op
ons te wachten. Het onthaal was hier uitstekend. Versterkt ver-
lieten wij op de geplande tijd ,,De Beurs" om ons naar het bootje
te begeven, dat ons naar Loevestein zou brengen. Door de sterke
wind, die er stond, had dit bootje bij het aanleggen steeds moei-
lijkheden, zodat het een half uur ten achter was bij de dienst-
regeling. Een half uurtje wachten werd alzo ons deel. De over-
tocht had een vlot verloop. Het aan wal komen vergde wel enige
behendigheid. Wij werden er door de slotbewaarder Peter van
Andel rondgeleid. Loevestein is gesticht door Didderic Loef van
Horne in de jaren 1257�1368. De naam Loevestein betekent
Steen, stenen huis, kasteel van Loef. In 1449 vond er de eerste
executie plaats van Gozewijn de Wilde, stadhouder en raadspre-
sident van Holland, Zeeland en Friesland. Loevestein is in de
loop der jaren het middelpunt van diverse krijgsverrichtingen
geweest, die ik U echter zal besparen. In het begin van de zeven-
tiende eeuw wordt Loevestein staatsgevangenis. Het wordt dan
een hel voor politieke gevangenen. Was men eenmaal hier be-
land dan kon men alle hope laten varen, totdat de ontvluchting
van de Groot in de boekenkist de ogen opende voor nieuwe per-
spectieven.

Hugo de Groot was met Johan van Oldenbarnevelt, Hooger-
beets en van Ledenberg tijdens het Twaalfjarig Bestand in 1618
gevangen genomen. Ledenberg pleegde zelfmoord. Van Olden-
barnevelt werd in 1619 ter dood gebracht. De Groot en Hooger-
beets werden �tot een eeuwige gevangenisse" veroordeeld en op
5 Juni 1619 naar Loevestein overgebracht. Op 22 Maart 1621 ont-
vluchtte de Groot in de boekenkist. Het verhaal van deze ont-
vluchting, neem ik aan, is U allen bekend.

Tussen 1621 en 1631 hebben de Remonstrantse predikanten
Vezekius, Cupus, Geesteranus, Ni�llius, Poppius, Boom, Bysterus,

Lindenius en Prince hier gevangen gezeten, omdat zij zich niet
hadden gehouden aan de veroordeling door de synode van Dor-
drecht. Poppius overleed in 1624. Prince kwam in 1626 bij een
ontvluchting om het leven. De zeven overlevende predikanten
ontvluchtten tijdens een slappe bewaking op 17 Juli 1631. Deze
ontvluchte predikanten hebben verder bij het uitoefenen van hun
ambt geen moeilijkheden ondervonden. Als voorbeeld daarvan
zien wij een jaar later Geesteranus als predikant te 's-Graven-
hage, waar hij nog twee en dertig jaar leeft.

In 1650 zette stadhouder Willem II zes leden van de Staten
van Holland op Loevestein gevangen. Veertien dagen zaten zij
hier gevangen. Deze korte tijd w^as echter voldoende om hun
anti-stadhouderlijke partij later de Loevesteinse Fractie te noe-
men.

Nadien zijn nog verschillende personen als staatsgevangenen
op Loevestein gevangen gezet. Als laatste noemen wij zeven
krijgsgevangen Belgische officieren uit de Tiendaagse Veldtocht.
Met achterlating van enkele wandschilderingen ontsnapten zij
in 1831.

In 1853 werd Loevestein ingericht tot blindeerbaar reduit
(vluchtschans).

Sedert 1912 is het museum, terwijl vanaf 1925 Rijksmonumen-
tenzorg werkt aan de restauratie van het zes eeuwen oude slot.
Tussen de eerste- en tweede wereldoorlog ging het kasteel als
�monument van geschiedenis en kunst" in beheer over van
�Oorlog" naar het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en We-
tenschappen, hetwelk in 1953 ook het beheer over de andere ge-
bouwen en de wallen overnam.

In 1942 is Mr L. R. J. Ridder van Rappard, burgemeester van
Gorinchem, slotvoogd geworden.

Gezien uit een oogpunt van de tegenwoordige oorlogsvoering
heeft Loevestein hoegenaamd geen waarde. Met de begrippen,
die in vroeger eeuwen golden, kan men bij het zien van Loeve-
stein niet aan de indruk ontkomen van een bijna onneembare
sterkte. Bij de restauratie is in 1927 in de Ridderzaal een muur-
schildering ontdekt. Het is een schildering van Christus aan het
kruis met terzijde Maria en Johannes. Rechts is St. Catharina
van Alexandri� afgebeeld. Deze schildering is waarschijnlijk uit
het begin van de vijftiende eeuw. Links van de schildering be-
vindt zich een kijkgat van de kemenade naar de ridderzaal. De
kemenade was de stenen kamer met stookplaats. Dit vertrek was

het woonvertrek van de burchtvrouw. Men neemt nu aan, dat
deze schildering heeft behoort tot het huisaltaar. Het kijkgat
maakte het de burchtvrouw mogelijk de dienst vanuit haar
kamer mee te maken.

In het vertrek, waar de Groot gevangen heeft gezeten, vinden
wij verschillende zaken, betrekking hebbende op diens verblijf
en vlucht, alsmede bewijzen, dat het tegenwoordige geslacht hem
nog niet is vergeten. Hetzelfde vinden wij in het vertrek, waar
de Remonstrantse predikanten gevangen zaten. We zeggen nu
Loevestein vaarwel en schepen ons in voor Woudrichem. Het
laatste doel van onze excursie. Het zou het hoogtepunt van de
dag worden. Wij werden door Burgemeester en Wethouders op
het gemeentehuis ontvangen, 't Werd een ontvangst, die klonk
als een klok. In de raadzaal werd thee met koek aangeboden, ter-
wijl er ook rookgerei werd gepresenteerd. Na dit alles ving de
Burgemeester, de heer Dingemans Wierts, aan met zijn uiteen-
zetting over wat Woerkom is en wat het wil worden. Woerkom
is een plaatsje waar de tijd heeft stilgestaan. Bronnen van be-
staan, zoals de zalm visserij, droogden op. Het klinkt wat gek,
maar toch is dit het geluk voor dit stadje geweest. Veel oude
schoonheid bleef daardoor in tijden, waarin men geen oog voor
dit al had, gespaard. En nu is het geluk alweer met deze plaats.
De Woerkommers hebben in de heer Wierts de burgemeester, die
ze nodig hebben. Een burgemeester met een warm hart voor
het oude stedeschoon, maar daarnaast ook realist genoeg om we-
gen te vinden om aan de nodige gelden te komen voor restau-
ratie van dit stedenschoon. Dit waren zo onze indrukken na de
inleiding van de burgemeester.

Vervolgens gingen wij onder leiding van Woerkoms eerste
burger een wandeling door het stadje maken. Tijdens die rond-
wandeling zagen wij twee in 1956 gerestaureerde gevels. Het
waren het huis ,,In de salamander" uit 1606 en het huis ,,In de
gulden engel" uit 1593. Het waren kostelijke voorbeelden om te
zien hoe dergelijke oude huizen, na een deskundige restaura-
tie, een uitstekende moderne woongelegenheid bieden. De restau-
ratie van het oude stadhuis is in volle gang. Van dit gebouw
hoopt men een cultureel centrum te maken. Gelijk met enkele
huizen is aan het einde van de Hoogstraat het De Witt's poortje
verdwenen. Dit poortje hield de herinnering levendig aan het
feit, dat een Johan de Witt eens burgemeester van Woerkum
was. Er bestaan echter plannen om dit poortje eerlang in nieu-

we luister te doen herrijzen. Herstel van toren en kerk zijn nu
aan de beurt. Het oudste huis van Woudrichem is genaamd �het
huis van Jacoba van Beieren", 't Zal wel een gedeelte van het
complex van vroeger zijn. De monumentale Hoftoren met de
aangebouwde Vismarkt werden in 1852 afgebroken, 't Meest im-
posante profane bouwwerk is wel de Water- of Gevangenpoort.
Verder zijn er nog talloze geveltjes, die op zichzelf geen waarde
bezitten, maar toch het hunne bijdragen om het stadje zijn pit-
toresk aanzien te geven. Woerkum is een prachtoord om te teke-
nen of te schilderen!

Deze zeshonderd jaar oude stad bezit ook een interessante
historie. De deelnemers aan onze excursie hebben op het Raad-
huis het goed verzorgde boekwerkje �Woudrichem 1356�1956"
ontvangen. In dit boekje vindt U veel over de geschiedenis van
deze plaats vermeld, zodat ik mij hiervan ontheven acht.

Na de rondwandeling door de stad, waarbij wij ook nog geno-
ten van het uitzicht vanaf de wallen op de wijde omgeving, be-
gaven wij ons nogmaals naar het Raadhuis.

Hier werden wij nu ontvangen met wat sterkere dranken dan
straks. Voorwaar, het verhoogde de gezelligheid. We werden in
de gelegenheid gesteld de burgemeester vragen te stellen en om
over het gehoorde en geziene van gedachte te wisselen. Hiervan
werd een dankbaar gebruik gemaakt. Bij de beantwoording bleek,
dat de burgemeester, die pas twee jaar in deze gemeente woont,
zich terdege had ingewerkt in de vraagstukken, zijn gemeente
en bevolking betreffende. Waren het vragen, die toestanden v��r
zijn ambtsperiode betroffen, dan kwam de wethouder in actie,
die zich danig weerde.

Burgemeester en Wethouders hartelijk dank voor de wijze,
waarop U ,,Niftarlake" hebt ontvangen. Dit is in 't kort de in-
houd van het dankwoord van onze Voorzitter en ik sluit mij op
deze plaats daar gaarne bij aan.

Gezelligheid kent geen tijd zegt het spreekwoord. Zo was het
in Woudrichem ook. Als ik mij goed herinner was het reeds tegen
zes uur toen we naar de boot liepen. Gelukkig liet het bootje
niet lang op zich wachten en had /ie overvaart een vlot verloop.

Te Gorkum ging Uw verslaggever weer z'n eigen weg door in
z'n Volkswagen te stappen en regelrecht naar Amersfoort te
rijden.



			104

		Afb, 5, St. Anna-te-drieen te Kockengen

				(foto Ravestein)

	In elk geval kan de vondst van deze merkwaardige beeld- groep, wel is waar beschadigd, onze kennis van de oudheidkunde en kunsthistorie in dit gewest belangrijk verrijken. A. E. RIENTJES.

Bij het in druk gaan van het Jaarboekje was de Z.E. Heer M. English zo vriendelijk mij te wijzen op het zo juist versche- nen werk van Rudolf Kriss, �Eisenopfer" (Max Hueber Verlag, M�nchen 1957). Meermalen worden hier �Fesseln" (boeien) genoemd onder de �Votivfunde in Kirchen". Dit zullen wel Leonhardsboeien geweest zijn. In de kerken van Spanje o.a. Toledo kwamen de boeien en kettingen van bevrijde Christen- slaven meermalen in de kerken als ex-voto.



		JAARBOEKJE VAN HET OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP �NIFTARLAKE" 1956

			DRUKKERIJ H. }. SMITS OUDE GRACHT 231 - UTRECHT



			Beschermheer: Mr C. Th. E. graaf van Lynden van Sandenburg, Cothen.

		Eere-leden: Dr Mr J. W, Verburgt, Epe, Oud-Voorzitter. J. D. Bastert, Maarssen, Oud-Penningmeester.

Bestuur: Mt Dr N. J. C. M. Kappeyne van de Coppello, Loenen a. d. Vecht, Voorzitter. Jhr. P. H. A. Martini Buys, Avenue Concordia 68, Rotterdam O., wnd. Secretaris. ,^ ,.., G. J. Weyland Jr, Loenen a/d Vecht, Bibliothecaris '^^ ■' " en Wnd. Penningmeester. Mgr. A. E. Rientjes, Utrecht- Dr Mr J. W. Verljurgt, Epe. J. D. Bastert, Maarssen. J. Trouw, Abcoude. A. H. Doude van Troostwijk, Notaris, Breukelen, Ir J. Loeff, Oud-Loosdrecht. F. D. Sprenger, Vreeland. G. Adriaans, Amersfoort. Pastoor J. M. J. Waterkamp, Abcoude.

	Redactie Jaarhoekje: Mr Dr N. J. C. M. Kappeyne van de Coppello, Loenen a.d. Vecht. Mgr A. E. Rientjes, Maarssen. Jhr. P. H. A. Martini Buys.



			Jaarverslag 1955

		Op 11 Juli 1955 had in hotel �De Kampioen" te Nieuwer- sluis de jaarvergadering plaats, welke volgens de presentielijst werd bezocht door 19 leden. De vergadering werd geopend door de Voorzitter, waarna het overleden lid Mevrouw Beelaerts van Blokland-Jessurun werd herdacht. Na voorlezing werden de notulen van de vorige vergadering en het jaarverslag onveranderd goedgekeurd. Vervolgens bracht de penningmeester zijn financieel verslag uit. De beide aanwe- zige leden van de commissie tot het nazien van de rekening van de penningmeester verklaarden de boeken te hebben in-orde-be- vonden, op grond waarvan de penningmeester onder dankzeg- ging voor zijn beheer d�charge werd verleend. Naar aanleiding van een daartoe strekkend voorstel werd de Commissaris der Koningin Mr. C. Th. E. graaf van Lynden van Sandenburg met algemene stemmen tot beschermheer van het Genootschap benoemd, welke benoeming door hem werd aan- vaard. Bij de behandeling der excursie kwam, na de datum, de plaats, waarheen deze zou plaats vinden in bespreking. Als doel werden de plaatsen Gorinchem, Loevesteyn en Woudrichem uitverkoren, terwijl de heren Adriaans, Trouw en Martini Buys als leden der excursiecommissie werden aangewezen. De bijdrage aan de Commissie voor de Vecht en het Oostelijk- ^en Westelijk plassengebied werd, in verband met de kostbare uitgave van boekwerken over de plassen en het nadelig saldo van het herstel van het hek van ,,Kroonesteyn" eenmalig vastgesteld op honderd gulden. Een door de �Oudheidkundige Kring Die Goude" voorgesteld ruillidmaatschap werd door de vergadering aanvaard.



		XII De heer Wymstra bracht het idee ter sprake om in de Vecht- streek een zilvertentoonstelling te houden; op verzoek van de voorzitter stelden zich enige leden beschikbaar om de mogelijk- heid hiertoe te onderzoeken. Tijdens de rondvraag kwamen nog in discussie: de pilasters van het Breukeier raadhuis Boom en Bosch; het herstel van het hek van Vechtoever; de korenmolen te Loenen; het dempen van het grachtje te Vreeland; en het dempen van de sloot naast de Vreelandse weg te Loenen. Tot zover het verkorte verslag van de jaarvergadering. Op 26 Januari 1955 vierde ons erelid Dr. Verburgt zijn tach- tigste verjaardag; ons Genootschap liet ter gelegenheid hiervan zijn gelukwensen gepaard gaan met een kleine bloemenhulde. De secretaris woonde op 16 Juli de algemene ledenvergadering van de stichting Commissie voor de Vecht en het Oostelijk- en Westelijk plassengebied bij, gevolgd door een belangwekkende lezing van ons medelid Jhr. Dr. M. L. van Holthe tot Echten over het plassenschap Loosdrecht en omstreken. Op 26 Juli 1955 had de excursie per boot op de Vecht plaats, waaraan door 51 leden en introduc�'s werd deelgenomen. Wij gedenken hier nogmaals de gastvrije ontvangst op �Doornburgh" door de heer J. P. van Voorst van Beest, alsmede die op het Raadhuis van Weesp. Het bleek opnieuw, dat een tocht te water een bijzondere aantrekkelijkheid voor de leden heeft. Ter gelegenheid van zijn huwelijk mocht de secretaris van het Genootschap een boekwerk ten geschenke ontvangen, voor welke verrassing hij de leden zeer erkentelijk is. Gedurende het verslagjaar is het ledental wederom iets ver- minderd en wel van 253 tot 249. Laten we dit als een aanspo- ring zien om met hernieuwde kracht aan de bloei van ons Ge- nootschap te werken. MARTINI BUYS.



		XVI vanwege het grote aantal deelnemers (er waren er 59), elk onder leiding van een lid van het Bestuur V.V.V. Gorinchem de stad bezien. De groep, bij welke ik was ingedeeld, stond onder leiding van de heer H. F. van Peer, die op geestige wijze ons voortreffe- lijk van voorlichting diende. Mijnheer van Peer op deze plaats nogmaals hartelijk dank daarvoor! Op de Grote Markt gekomen zien wij het Hugo de Groot- poortje. Door dit poortje verliet Grotius na zijn vlucht uit Loe- vestein het huis van zijn vriend Daetselaar. Even verder staan wij voor het Gasthuispoortje, hetwelk vol- gens de gevelsteen uit 1391 stamt. Ons omdraaiende zien wij ons aan de voet van de St. Janstoren. Deze toren is uit het midden der 15e eeuw. Opvallend is het, dat het onderste gedeelte van deze toren scheef staat, terwijl het bovenste deel er weer lood- recht opstaat. Al lopende komen wij in de Revetsteeg, waar een gevelsteen herinnert aan het sneuvelen van Willem van Arkel in 1417 in de strijd tegen de troepen van Jacoba van Beijeren. Vervolgens komen wij aan de wallen. Gorkum wordt nog inge- sloten door een groene verdedigingsgordel. Ook is er nog een oude poort, de Dalempoort aanwezig. In 't stadje vinden wij in de Burgstraat nog een vroeg renaissancegevel uit 1563 van het huis �'t Coemt al van God". Verder zien wij nog een oud pompje uit 1607 om ten slotte in de Gasthuisstraat te belanden voor het huis �Dit is in Bethlehem". Een huis gebouwd in 1566, waar onze zustervereniging �Oud Gorkum" haar museum heeft onderge- bracht. Ook het bureau van V.V.V. is er gehuisvest. Velen onzer zullen in zich de drang hebben voelen opkomen om binnen eens te gaan kijken, maar helaas ons tijdschema liet dit niet toe. Wel- licht is dit later op een priv�reis nogeens te doen. Nu is het U opgevallen of niet, maar ��n zaak verdient nog opheldering n.1. dat ik U wel verslag deed over de St. Janstoren, maar zweeg over de kerk. Ja, waarde lezer, dat is een droevig geval. Die toren is mooi en niet zonder trots schrijft men in de gids voor Gorkum ,, . . . en behoort tot de mooiste torens van ons land". Helaas kunnen we dit van de kerk niet zeggen. Het is zo'n echt negentiende eeuws geval zonder geur of smaak. Hoe dit ding er is komen te staan? In het begin van de vorige eeuw was de oude kerk danig in verval geraakt. Een aannemer toonde aan de hand van zijn berekeningen aan de kerkvoogden aan, dat restauratie veel meer geld zou kosten dan het bouwen van een nieuwe kerk. Deze kerkvoogden beseften niet, dat zij de bewaar-



		XVII ders en geen slopers waren van het aan hen toevertrouwde goed uit vorige eeuwen. Neen, het was voor deze heren een eenvoudig rekensommetje en de goedkoopste oplossing werd gekozen met het gevolg, dat wij in 1956 nog tegen zo'n akelig bouwsel moeten aanzien. Onze gids, de heer van Peer, heeft ons echter gerust gesteld en ons verzekerd, dat de mentaliteit van deze kerkvoog- den in Gorkum tot het verleden behoort. Thans stelt men alles in het werk om het oude te behouden door restauratie. Dit is het enig juiste standpunt. Wij wensen het Gemeentebestuur ,,Oud Gorkum" en de V.V.V. succes met dit streven. Na deze rondwandeling stond de koffietafel in ,,De Beurs" op ons te wachten. Het onthaal was hier uitstekend. Versterkt ver- lieten wij op de geplande tijd ,,De Beurs" om ons naar het bootje te begeven, dat ons naar Loevestein zou brengen. Door de sterke wind, die er stond, had dit bootje bij het aanleggen steeds moei- lijkheden, zodat het een half uur ten achter was bij de dienst- regeling. Een half uurtje wachten werd alzo ons deel. De over- tocht had een vlot verloop. Het aan wal komen vergde wel enige behendigheid. Wij werden er door de slotbewaarder Peter van Andel rondgeleid. Loevestein is gesticht door Didderic Loef van Horne in de jaren 1257�1368. De naam Loevestein betekent Steen, stenen huis, kasteel van Loef. In 1449 vond er de eerste executie plaats van Gozewijn de Wilde, stadhouder en raadspre- sident van Holland, Zeeland en Friesland. Loevestein is in de loop der jaren het middelpunt van diverse krijgsverrichtingen geweest, die ik U echter zal besparen. In het begin van de zeven- tiende eeuw wordt Loevestein staatsgevangenis. Het wordt dan een hel voor politieke gevangenen. Was men eenmaal hier be- land dan kon men alle hope laten varen, totdat de ontvluchting van de Groot in de boekenkist de ogen opende voor nieuwe per- spectieven. Hugo de Groot was met Johan van Oldenbarnevelt, Hooger- beets en van Ledenberg tijdens het Twaalfjarig Bestand in 1618 gevangen genomen. Ledenberg pleegde zelfmoord. Van Olden- barnevelt werd in 1619 ter dood gebracht. De Groot en Hooger- beets werden �tot een eeuwige gevangenisse" veroordeeld en op 5 Juni 1619 naar Loevestein overgebracht. Op 22 Maart 1621 ont- vluchtte de Groot in de boekenkist. Het verhaal van deze ont- vluchting, neem ik aan, is U allen bekend. Tussen 1621 en 1631 hebben de Remonstrantse predikanten Vezekius, Cupus, Geesteranus, Ni�llius, Poppius, Boom, Bysterus,



		XVIII Lindenius en Prince hier gevangen gezeten, omdat zij zich niet hadden gehouden aan de veroordeling door de synode van Dor- drecht. Poppius overleed in 1624. Prince kwam in 1626 bij een ontvluchting om het leven. De zeven overlevende predikanten ontvluchtten tijdens een slappe bewaking op 17 Juli 1631. Deze ontvluchte predikanten hebben verder bij het uitoefenen van hun ambt geen moeilijkheden ondervonden. Als voorbeeld daarvan zien wij een jaar later Geesteranus als predikant te 's-Graven- hage, waar hij nog twee en dertig jaar leeft. In 1650 zette stadhouder Willem II zes leden van de Staten van Holland op Loevestein gevangen. Veertien dagen zaten zij hier gevangen. Deze korte tijd w^as echter voldoende om hun anti-stadhouderlijke partij later de Loevesteinse Fractie te noe- men. Nadien zijn nog verschillende personen als staatsgevangenen op Loevestein gevangen gezet. Als laatste noemen wij zeven krijgsgevangen Belgische officieren uit de Tiendaagse Veldtocht. Met achterlating van enkele wandschilderingen ontsnapten zij in 1831. In 1853 werd Loevestein ingericht tot blindeerbaar reduit (vluchtschans). Sedert 1912 is het museum, terwijl vanaf 1925 Rijksmonumen- tenzorg werkt aan de restauratie van het zes eeuwen oude slot. Tussen de eerste- en tweede wereldoorlog ging het kasteel als �monument van geschiedenis en kunst" in beheer over van �Oorlog" naar het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en We- tenschappen, hetwelk in 1953 ook het beheer over de andere ge- bouwen en de wallen overnam. In 1942 is Mr L. R. J. Ridder van Rappard, burgemeester van Gorinchem, slotvoogd geworden. Gezien uit een oogpunt van de tegenwoordige oorlogsvoering heeft Loevestein hoegenaamd geen waarde. Met de begrippen, die in vroeger eeuwen golden, kan men bij het zien van Loeve- stein niet aan de indruk ontkomen van een bijna onneembare sterkte. Bij de restauratie is in 1927 in de Ridderzaal een muur- schildering ontdekt. Het is een schildering van Christus aan het kruis met terzijde Maria en Johannes. Rechts is St. Catharina van Alexandri� afgebeeld. Deze schildering is waarschijnlijk uit het begin van de vijftiende eeuw. Links van de schildering be- vindt zich een kijkgat van de kemenade naar de ridderzaal. De kemenade was de stenen kamer met stookplaats. Dit vertrek was



		XIX het woonvertrek van de burchtvrouw. Men neemt nu aan, dat deze schildering heeft behoort tot het huisaltaar. Het kijkgat maakte het de burchtvrouw mogelijk de dienst vanuit haar kamer mee te maken. In het vertrek, waar de Groot gevangen heeft gezeten, vinden wij verschillende zaken, betrekking hebbende op diens verblijf en vlucht, alsmede bewijzen, dat het tegenwoordige geslacht hem nog niet is vergeten. Hetzelfde vinden wij in het vertrek, waar de Remonstrantse predikanten gevangen zaten. We zeggen nu Loevestein vaarwel en schepen ons in voor Woudrichem. Het laatste doel van onze excursie. Het zou het hoogtepunt van de dag worden. Wij werden door Burgemeester en Wethouders op het gemeentehuis ontvangen, 't Werd een ontvangst, die klonk als een klok. In de raadzaal werd thee met koek aangeboden, ter- wijl er ook rookgerei werd gepresenteerd. Na dit alles ving de Burgemeester, de heer Dingemans Wierts, aan met zijn uiteen- zetting over wat Woerkom is en wat het wil worden. Woerkom is een plaatsje waar de tijd heeft stilgestaan. Bronnen van be- staan, zoals de zalm visserij, droogden op. Het klinkt wat gek, maar toch is dit het geluk voor dit stadje geweest. Veel oude schoonheid bleef daardoor in tijden, waarin men geen oog voor dit al had, gespaard. En nu is het geluk alweer met deze plaats. De Woerkommers hebben in de heer Wierts de burgemeester, die ze nodig hebben. Een burgemeester met een warm hart voor het oude stedeschoon, maar daarnaast ook realist genoeg om we- gen te vinden om aan de nodige gelden te komen voor restau- ratie van dit stedenschoon. Dit waren zo onze indrukken na de inleiding van de burgemeester. Vervolgens gingen wij onder leiding van Woerkoms eerste burger een wandeling door het stadje maken. Tijdens die rond- wandeling zagen wij twee in 1956 gerestaureerde gevels. Het waren het huis ,,In de salamander" uit 1606 en het huis ,,In de gulden engel" uit 1593. Het waren kostelijke voorbeelden om te zien hoe dergelijke oude huizen, na een deskundige restaura- tie, een uitstekende moderne woongelegenheid bieden. De restau- ratie van het oude stadhuis is in volle gang. Van dit gebouw hoopt men een cultureel centrum te maken. Gelijk met enkele huizen is aan het einde van de Hoogstraat het De Witt's poortje verdwenen. Dit poortje hield de herinnering levendig aan het feit, dat een Johan de Witt eens burgemeester van Woerkum was. Er bestaan echter plannen om dit poortje eerlang in nieu-



		XX we luister te doen herrijzen. Herstel van toren en kerk zijn nu aan de beurt. Het oudste huis van Woudrichem is genaamd �het huis van Jacoba van Beieren", 't Zal wel een gedeelte van het complex van vroeger zijn. De monumentale Hoftoren met de aangebouwde Vismarkt werden in 1852 afgebroken, 't Meest im- posante profane bouwwerk is wel de Water- of Gevangenpoort. Verder zijn er nog talloze geveltjes, die op zichzelf geen waarde bezitten, maar toch het hunne bijdragen om het stadje zijn pit- toresk aanzien te geven. Woerkum is een prachtoord om te teke- nen of te schilderen! Deze zeshonderd jaar oude stad bezit ook een interessante historie. De deelnemers aan onze excursie hebben op het Raad- huis het goed verzorgde boekwerkje �Woudrichem 1356�1956" ontvangen. In dit boekje vindt U veel over de geschiedenis van deze plaats vermeld, zodat ik mij hiervan ontheven acht. Na de rondwandeling door de stad, waarbij wij ook nog geno- ten van het uitzicht vanaf de wallen op de wijde omgeving, be- gaven wij ons nogmaals naar het Raadhuis. Hier werden wij nu ontvangen met wat sterkere dranken dan straks. Voorwaar, het verhoogde de gezelligheid. We werden in de gelegenheid gesteld de burgemeester vragen te stellen en om over het gehoorde en geziene van gedachte te wisselen. Hiervan werd een dankbaar gebruik gemaakt. Bij de beantwoording bleek, dat de burgemeester, die pas twee jaar in deze gemeente woont, zich terdege had ingewerkt in de vraagstukken, zijn gemeente en bevolking betreffende. Waren het vragen, die toestanden v��r zijn ambtsperiode betroffen, dan kwam de wethouder in actie, die zich danig weerde. Burgemeester en Wethouders hartelijk dank voor de wijze, waarop U ,,Niftarlake" hebt ontvangen. Dit is in 't kort de in- houd van het dankwoord van onze Voorzitter en ik sluit mij op deze plaats daar gaarne bij aan. Gezelligheid kent geen tijd zegt het spreekwoord. Zo was het in Woudrichem ook. Als ik mij goed herinner was het reeds tegen zes uur toen we naar de boot liepen. Gelukkig liet het bootje niet lang op zich wachten en had /ie overvaart een vlot verloop. Te Gorkum ging Uw verslaggever weer z'n eigen weg door in z'n Volkswagen te stappen en regelrecht naar Amersfoort te rijden. Heeft de autobus de weg genomen, die vooraf gepland was dan hebt U nog heerlijk genoten van riviergezichten en polder-



		XXI landschappen. Ik behoef slechts te noemen de molens bij Kinder- dijk en het schitterende gezicht op Lekkerkerk aan de overzijde der rivier. De aardige dorpjes, zoals Groot-Ammers, Nieuwpoort met z'n raadhuisje en Lexmond, U reed er langs of door, en het waren steeds weer feesten voor Uw ogen. Alles bij elkaar een excursie, waar wij met genoegen aan terug zullen denken. Amersfoort, Augustus 1956. ADRIAANS.



			Niftarlake-litteratuur

		Voortwijk onder Breukelen Uit de brieven en correspondentie van Pieter de la Court en zijn verwanten (1661�1666) medegedeeld door Dr J. H. Kern- kamp in de Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Ge- nootschap te Utrecht 70ste deel (1956) vernemen wij iets over de buitenplaats Voortwijk bij Breukelen. Dit buitengoed is genoemd naar de familie van der Voort, waar Willem van der Voort te Amsterdam, (wiens Zuster Catharina gehuwd was met Pieter de la Court te Leiden) in 1664 vertoefde. Voortwijk later ver- bouwd, als Zwitserse boerderij, wordt vermeld bij Luttervelt, Buitenplaatsen aan de Veoht blz. 27 en 176 en �ligt aan de oost- zijde van de Vecht onder Breukelen tussen Groenlust en Vecht- lust" (blz. 85 en 153). Bedoeld is (volgens de Vechtstreek) tussen Vechtzicht en Groenevecht. In 1911 werd de Zwitserse Boerderij bijna geheel afgebroken en vernieuwd, en wordt thans als �Voortwijk" bewoond door de heer N. Schoonderwoerd. In dezelfde bundel wordt ons mededeling gedaan over stukken van de Oud-gouverneur Pieter Nuyts op het Rijksarchief te Utrecht in het Archief Huydecoper, het archief dat sinds 1778� '79 verdwenen was en dat door de heer Henri A. Ett in 1945 op den huize Goudesteyn te Maarsseveen werd teruggevonden. A. R. De Kerk van Loenen De laatste jaargangen van het jaarboekje van �Oud-Utrecht" bevatten vele belangrijke artikelen voor ons gewest. In jg. 1953 lezen wij een gedocumenteerd opstel met foto's en plattegrond verlucht, over de ,,Kerk van Loenen aan de Vecht" door Herma M. van den Berg. Wij krijgen bouwkundige beschrijving van de kerk, waarbij de nodige aandacht wordt geschonken aan mate- riaal en bouwvormen met datering van de verschillende bouw-



		XXIV fragmenten, consoles, sluitstenen en verder nog bestaand beeld- houwwerk, waarin zich volgens Bouvy (Middeleeuwsche Beeld- houwkunst blz. 85) de Utrechtse invloed manifesteert. Ook wordt vanzelfsprekend gewezen op de overeenkomst van de Loenense toren met andere Stichtse torens als Amerongen, Soest, Eemnes. Behalve de gebrandschilderde vensters bevatte de kerk een groot aantal altaren voor de Hervorming en daarna Schepen- gestoelte, preekstoel en orgel. In 1945 werd veel schoons in deze kerk vernield, vele rouwborden werden beschadigd, maar alles met al blijft de kerk van Loenen met zijn koperen kronen een fraai interieur voor de Vechtstreek. Het geheel is een goede aanvulling op het artikel van Arch. Ferd. B. Jantzen F.Gzn. in Jaarboek �Niftarlake" 1949. R. Open huizen en Ridderho f steden Lezers, die belangstellen in de rechtshistorische betekenis van �Open huizen en Ridderhofsteden in het Nederstioht" kunnen veel daarover vinden in genoemd artikel van Dr. W. van Iter- son. Jaarboekje van Oud-Utrecht 1954 en 1955, dat ook van ge- wicht is voor de Vechtstreek. Er is een kaartje bijgevoegd met opgave van de sloten, Ridderhofsteden, open huizen, Ridderlijke huizen en sloten zonder nadere aanduiding. Open huizen waren sloten, burchten of sterkten, die meestal in leen werden gehouden van een leenheer, die de beschikking had over die kastelen als hij ze nodig had in verband met krijgs- verrichtingen. Zulke huizen waren het huis Ruwiel, het Slot Loenersloot, en Abcoude, open huis van de bisschop en ook van het Sticht. Behalve de zogenaamde open huizen waren er nog versterkte huizen, welke door de bewoners gewoon van den bisschop in leen werden gehouden, bijv. het huis de Ham bij Vleuten, het huis Mijnden. Het huis Nyenrode is geen open huis voor de bisschop, het is een Hollands leen, maar de bewoner zal de bisschop helpen bij de verdediging van diens landsgrenzen tegen de graaf van Holland. Ridderhofsteden komen op na het jaar 1500 en het waren ver- sterkte huizen, voorzien van ophaalbruggen, omgeven door natte of droge grachten. De bewoner moet een erkend lid van de rid- derschap zijn, en het huis moet als ridderhofstad van overheids- wege als zodanig gequalificeerd zijn. Stichtse lenen waren in ons gewest ter Aa, Bolestein, Loenersloot, ter Meer, Nederhorst, Oudaen, Ruweel. Hollandse lenen waren: Gunterstein, den Ham,



		XXV Nyenrode. Nagenoeg alle ridderhofsteden waren van oudsher door adellijke geslachten bewoond. Sinds 1795 hebben de oude Ridderhofsteden hun rol uitgespeeld, alleen de benaming heeft bestaan en leeft nu nog voort. Als rechten aan iedere ridderhof- stad verbonden, worden genoemd, de jacht binnen een bepaald gebied, en het recht om het aan de ridderhofstad toegekende wapen te voeren. De jachtrechten zijn teniet gegaan bij in wer- king treden der Jachtwet van 1923; het recht op het voeren van het wapen van de Ridderhofstad is nimmer afgeschaft, hoewel zegt de schrijver �men moet bedenken, dat dit recht niet be- schermd is". Het is een leerzaam opstel, voor iedereen die be- langstelt in het groots verleden van onze vroegere huizen en kastelen. A. E. R. De Abdij Mari�ndaal aan de Vecht De Abdij ,,Maria ten Dale" is omstreeks het jaar 1245 gesticht door de kanunnik Theodorus van Kovelwade buiten Utrecht bij Zuylen aan de Vecht, en behoorde tot de orde van de H. Bernar- dus. Het was dus een klooster van de Cistercienserorde, Mari�n- daal, gewoonlijk ten Daal genoemd, waaraan de naam Daalwijk, voormalig gemeentehuis en nu nog de ,,Daalsche Dijk" herinnert. In de nabijheid ligt nog de hofstede ten Dael. De Abdij is ver- woest ten tijde van de troebelen in 1586. Het convent bezat ook nog een hofstede in Maarssen, die aan het huis Zuylen leen- roerig was. Onlangs is dit vergeten klooster weer ter sprake gekomen bij grondwerk op het voormalig terrein, waar behalve oude funde- ring ook zandstenen beelden uit vroegere eeuwen zijn gevonden alsmede oude tegels. Het zijn o.a. een Maria en Joannes op Calvarie, een Thomas van Kempen-motief, nl. de �Compassie materni doloris", waarbij Joannes de Moeder ondersteunt, zoals wij dat zien op schilderijen van Rogier van der Weyden en Dirk Bouts e.a. Verder werd gevonden een beeld van de H. Bernar- dus, afgebeeld met regelboek, als cistercienser monnik in ,,kleet gans swart met een witte rok, met de ,,patience" over de borst en een swarte kaprok daarover heen" en dan sandalen of trippen. Een ander beeld is dat van Maria Magdalena. De fraaie gaafge- bleven tegel stelt een (ridder?)figuur voor met pantserkraag. Ook de andere kleine tegels maken met het aardewerk, dat voor de dag kwam, deze vondst tot een aanwinst voor de kennis van deze oude Abdij. ; R.



	Schets van de Crisis

		der kerkelijke Reformatie in de dorpen van de Provincie Utrecht ± 1580�1620

Ter inleiding Aan de hand van het Visitatie-rapport In Bijdragen en Mede- delingen van het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht, deel Vn, bl. 186�267, anno 1884, en de Acta-boeken der Pro- vinciale Synoden van de Nederlandse Hervormde Kerk, (Reitsma en Van Veen deel I, H, IH, VI en VII) willen wij pogen U een beeld te geven van de geschiedenis der Hervorming, zoals die zich in strubbelingen en botsingen voordeed. De beschrijving bepaalt zich louter bij de bronnen als zijnde de offici�le oorkonden. Naast de genoemde stukken zijn ook enige dorpsarchieven geraadpleegd. Ook maakte ik gebruik van van Alphen's Nieuw Kerkelijk Handboek 1910, waarin de lijst is opgenomen onder de Bijlage van de Utrechtse (Provinciaal) pre- dikanten. De hoofdschotel is samengesteld uit de Synodale gegevens anno 1606, zodat het nu juist drie honderd vijftig jaar geleden is, dat vele dingen aan het licht kwamen. Wij geven de zaken objectief weer, zonder oordeelvellingen, en hopen U een getrouw beeld te geven van de strijd der Refor- matie tegen Rome en omgekeerd. Een theologische verhandeling stond ons niet voor ogen. Hoewel het soms verleidelijk was het geheel te stellen in het Oud Hollands, zou dit toch voor menig- een te vermoeiend zijn om te lezen. Echter konden wij de verlei- ding niet weerstaan hier en daar de offici�le tekst weer te geven. De Oud-Hollandse tekst moge soms gebrekkig zijn, daar men



		met de taal worstelde, zij is niettemin ook hier en daar koddig en sappig. De Visitatie-Commissie bestond uit drie predikanten en een ouderling, allen uit de stad Utrecht. Deze commissie klaagt, dat het zo lang geduurd heeft voor en aleer de Staten ingrepen. In een begeleidend woord lezen wij: Temeer hopen en vertrouwen wij, dat wij de vrucht van ons oude verzoek verwerven en genieten zullen, omdat de staat des lands tegenwoordig zulks meer vereist dan ooit te voren. Som- mige plaatsen zijn geheel onvoorzien van de nodige predikanten, andere met zulke pastoors bezet, die onvolwaardig geacht moe- ten worden. En daarenboven worden er in vele plaatsen nog ge- duld ,,botte, ongeleerde, onvernuftige pastoors, tot veler mensen onheil en grote blaam van deze en omliggende Provinci�n, om wie de naam des Heren dagelijks gelasterd wordt". De conse- quentie hiervan is, dat de weg geopend wordt voor de gehate Jezu�eten en andere Pausgezinden. De Commissie vraagt voorts met aandrang aan de Staten de helpende hand te bieden tot reformatie. Er zijn slechts 20 gere- formeerde predikanten, 8 pastoors bereid tot reformatie en 14 onbekwaam. Voorts doet zij voorstellen tot voorlopige combina- ties en wijst zij middelen aan om tot verbetering te komen. Ook dringt zij aan op schoolordening, salaris voor de schoolmeesters, en aflossing van hypotheken. Op kosten van kerkmeesters moe- ten alle gemeenten van een goede kanselbijbel voorzien worden. Verder is een provinciale kerkelijke vergadering onontbeerlijk en zullen alle dienaren een eed van trouw moeten afleggen. Ook zullen er tenslotte nog classicale inspecteurs (visitatoren) aan- gesteld moeten worden om contact te houden. De Commissie legt dit alles in handen van de Staten tot nadere uitvoering. In 1619 werd de Provincie in drie classes verdeeld. Hun taak was uit elke classis drie predikanten en twee ouderlingen naar de Provinciale Synode af te vaardigen. Voorts twee personen naar elke classicale vergadering onderling te zenden, ten einde met alle voorvallende zaken op de hoogte te blijven. De visitatie blijft ook aanbevolen, zo van de kerken als van de scholen, opdat men acht geve op de zuiverheid der leer, Christelijke tucht, goede orde, vrede en eenheid in Gods huis. Elk jaar moeten de visitatoren hun classis bezoeken. Ook is de reformatie der Scholen ter hand genomen, welk



		onderwerp ons te ver voert, doch te vinden is bij Reitsma en Van Veen, deel VI bl. 427 v. Vooral Utrecht en Amersfoort. Na de eerste crisis van Rome-Reformatie, ontstaat in de kerk een tweede, nl. die der Remonstranten en Contra-Remonstran- ten. Deze strijd is uitgevochten ter Nationale Synode van Dor- drecht 1618/19. Direct daarna zijn de opdrachten uitgevoerd door de Provinciale Synoden, die wat onze Provincie aangaan, ge- duurd hebben van 10 Augustus�1 September 1619. Om niet in herhaling te vallen is bij de afzetting van predikanten steeds naar het eerste dorp dat wij behandelen (Abcoude) verwezen. Voor wij een overzicht geven van de gebeurtenissen op de dorpen moeten wij ter inleiding en instructie de lezers eerst even inlichten over de algemene toestand. Wij doen dit niet al te uit- voerig om geen indruk te wekken, dat U geheel onbekend zoudt zijn op dit gebied. De zestiende eeuw laat ons een hervorming zien in staat en kerk. De politieke geschiedenis in de tweede helft dier eeuw is niet los te maken van de kerkelijke. Alles grijpt ineen. Wij moe- ten hier de politieke geschiedenis zo veel mogelijk buiten be- schouwing laten en richten onze aandacht op de kerkelijke. Echter waren kerkelijke feiten zozeer verstrengeld met Over- heidsbepalingen, dat wij geregeld hiermee in aanraking komen. Daar wij ons bezig houden met plaatselijke aangelegenheden, zien wij de wrijving tussen burgerij als kerkvolk onderling, voorts de uiting van gezindheid van hogere en lagere kerkedie- naren en tenslotte de houding van de lagere Overheid, die in sommige opzichten de Rooms-Katholieke godsdienst trouw bleef, doch op de duur moest wijken voor de bepalingen der Hogere Overheid. Het spreekt van zelf dat dit zeer vele conflicten gaf. Merk- waardig zijn de feiten uit Noord-Brabant en Limburg, welke buiten ons bestek liggen, doch die ons de scherpte der conflicten nog beter laten zien dan die wij hier verhalen van de dorpen uit Niftarlake en omgeving, welke ook een duidelijk beeld geven van de toestand. Voorts werden in de Hervormingstijd de pastoors opgeroepen om voor een Reformatorische Commissie plus Staats Commissie examen af te leggen. Voor Gelderland te Arnhem en Harder- wijk Juli 1592 en in onze Provincie in de jaren 1590�1593. Men wilde dan bezien of zij gehandhaafd konden blijven of op een jaargeld moesten worden gesteld. Een aantekening in



		het visitatie-rapport maakt er melding van, dat de notulen van dit examen niet meer aanwezig zijn. Wij zien parochies geheel omgaan, terwijl andere dreigen te scheuren. Ook zien wij dat velen zich in het geheim verenigen met verspreide lieden uit de omgeving. En al hebben dan in de eerste vijftig jaren R.K. O verheidspersonen als Schout en Sche- penen nog het heft in handen, zij moeten wijken voor de bepa- lingen der Hogere Overheden, te weten de Staten, in dit geval Staten 's Lands van Utrecht. De �ne groep wenste trouw te blijven aan de R.K. Kerk, ter- wijl de andere groep, mede uit politieke oogmerken gesteund door de Hoge Overheid, zich beriep op Gods Woord, waardoor de parochie een geheel ander beeld ging vertonen. Eerst was dit te zien in de gebouwen, die van beelden en altaren, wijwater- vaten en crucifixen ontdaan werden, en later in een meer stem- mige calvinistische levenshouding. Het ging echter overal verschillend. Er was ook een midden- groep, die de kat eerst eens uit de boom wilde kijken. Zo was er eens een pastoor te Scharnegoutum, Piebe Claesz., die afkon- digde: Vandaag zijn wij nog Rooms en wordt de Mis gelezen, doch de volgende week zijn wij gereformeerd en zal er gepreekt worden. Te Vaassen moest de pastoor de pastorie uit. De Heer van de ,,Cannenburgh" beschermde hem, zodat hij bleef zitten. Dit proces duurde van 1592 tot 1608. Het Hof van Arnhem maak- te er een eind aan. - Aan de pastoors werd opgelegd hun bijzit te trouwen. Het coelibaat werd over heel de linie slecht nageko- men. Maar als zij in het huwelijk traden, konden zij door Rome niet gehandhaafd blijven. Deden zij het niet, dan zat de Refor- matie hen op de hielen. Zo kwamen zij in een dwangpositie. In onze provincie leefde maar ��n dorpspastoor met een eerzame weduwe. Kosters waren meestal tevens schoolmeesters. Zij speel- den een belangrijke rol in de conflicten. Nu eens waren zij het eens met de pastoor, dan weer met de predikant. Als de pastoor in de pastorie zat, stond de predikant op de kansel. Bij doops- bediening weigert de koster dan het doopwater aan te brengen. Elders maakt hij tegen kerktijd de sleutels zoek of gooit gloeiend lood in het slot van de kerkdeur. Ook zaagt hij de preekstoel los, zodat deze op vallen staat. Wil de pastoor zijn dienst doen, dan gaat de predikant op het altaar zitten. Vele predikanten konden aanvankelijk geen huis of kosthuis vinden en moesten zich tegen de woede der burgerij met een geweer verdedigen, dat zij ook



		meenamen naar de kansel. - Maar genoeg, U zult uit de schets wel een en ander nader vernemen, waaruit U de crisis duidelijk blijken zal. Volledigheidshalve hebben wij alle dorpen (en kleine steden) opgenomen, doch van enkele ontbreken ons de gewenste gege- vens, daar de bronnen zwijgen. Sommige plaatsen waren in 1606 nog in R.K. handen, andere waren vacant, en weer andere waren nog maar een buurtschap of dorp-in-opkomst. Een en ander blijkt uit het Adres dat de Provinciale Synode richt aan de Staten, hetgeen wij in zijn geheel in het origineel opnemen achter de revue der dorpen. Rondreizende pastoors doen hun best om de resten der paro- chies te behouden. - Daar de Reformatie hier en daar eerder doorbrak dan over het algemeen in de Provincie het geval was, zien wij dorpen vermeld, die nu niet meer tot de Provincie Utrecht behoren. Thans ressorteren zij onder Zuid- of Noord- Holland. De Provinciale Synode van Utrecht verzocht in 1606 aan de predikanten op de volgende vergadering verslag uit te brengen nl. van vacante plaatsen, waarover thans geen inlichtingen te verkrijgen waren. Sommigen wisten iets mede te delen, als b.v. over Vleuten, waar de Reformatie wel goede doorgang zou vin- den, als er maar een predikant was. Ook werd de activiteit van sommige pastoors vermeld als b.v. van Heer Steven de Cruyff, die te Overlangbroek nog openlijk �Pauselijke diensten"' ver- richtte. Opzettelijk hebben wij afgezien van een schets over de steden Utrecht en Amersfoort, daar dit een langdurige studie vereist en het deze plaatsen onwaardig zou zijn ons met een enkele pennestreek er van af te maken. Na de strijd Reformatie�Rome openbaart zich direct een tweede crisis, nl, de strijd van Remonstranten tegen contra- Remonstranten. De zaken dienaangaande werden voorbereid ter provinciale Synoden, daarna gebracht op de Nationale Synode van Dordrecht anno 1618/19, om ten slotte hun be�indiging te vinden op de provinciale Synode van elk ressort. Hierover zijn een paar duizend folio bladen geschreven. Wij meenden goed te doen met het verhaal van schorsing en afzetting dorpsgewijze te behandelen. Maar dit kan ook al weer niet overal even uitvoerig, daar de omvang dan te groot wordt. Daarom volstaan wij met een korte aanduiding der kwesties.



		6 De leerverschillen groeiden uit tot geschillen. Het ging over artikel 16 der Nederlandse geloofsbelijdenis: de uitverkiezing. Daaromheen groepeerden zich andere oude, soms zeer oude kwesties, die uit de vierde eeuw stammen. Zo b.v. over de erf- zonde, vrije wil des mensen, de betekenis van het werk van Christus, de bekering en de volharding bij het geloof. De aard van ons geschrift gedoogt niet hierop nader in te gaan. Echter zal U uit de verhalen het een en ander genoegzaam blijken. Het naast Hagestein gelegen Lexmond is niet vermeld, daar het buiten ons bestek valt. Wij brengen echter in herinnering, dat de buurtschap van Lexmond naar Meerkerk de naam draagt van Lakerveld. Deze naam houdt ongetwijfeld verband met Niftarlake. Na de revue der dorpen geven wij een overzicht van de be- raming der middelen om tot verbetering te komen, om daarna het Adres op te nemen. Het geheel moge U een aangename ver- pozing zijn, waarmede de opsteller zijn moeite van gesnuffel in vergeelde papieren rijkelijk ziet beloond. Maarssen. Ds. G. VAN DER ZEE. ABCOUDE. Onze alphabetische reeks zet in met Abcoude. De laatste priester was de vicaris Tatick Aertsz., die nog leefde in 1595. Hij had ook Baambrugge gediend, dat tot 1633 onder Abcoude behoorde. De eerste Synodale berichten zijn uit 1582. Toen werd er een provinciale synode gehouden te Haarlem op 13 Maart. Daar werd naar voren gebracht: �dat eenige papistische predicanten, staende te Abkaw ende Kudelsteert onder 't Sticht van Utrecht, in desen quartieren van Hollant met schelden ende lasteren den voirtganck der reynen leer seer verhinderen. Is goet gevonden dat Pieter Jansz., diener van Delft, van deses synode wegen neerstelick schrijven sal aen de dieners ende classe van Utrecht, dat sij dese saecke willen voir gerecommadeert houden, opdat daerinne by deghene, diet behoort, moge worden geremedieert". In 1586 had de R.K. kerk hier officieel afgedaan. Als eerste predikanten worden vermeld Andries van Oosterbeek en Corne- lis van Kooten. Het schijnt niet vlot gegaan te zijn, gelijk ons blijkt uit het visitatie-rapport van 1593. Blijkens dit rapport was



		het kerkgebouw in slechte staat en wat erger was nog geheel niet gezuiverd van de overblijfselen van het pausdom. Kerkmeesters werden gekozen door de Maarschalk en plaat- selijke overheid. De jaarrekening werd gedaan na oproep door klokgelui ten overstaan van de Maarschalk en de gemeente. Men wilde aan visitatoren geen opening doen van de kerkelijke goe- deren, daar men te kennen gaf, dit te voren reeds gedaan te heb- ben aan de Directie-kamer (Beheersinstantie) te Utrecht. Als predikant diende hier Ds. Andreas Oosterbeek, gezonden door de Provinciale Staten. Hij gedraagt zich naar de kerkorde- lijke voorschriften, zoals deze achter de Catechismus zijn afge- drukt. Hij heeft nog geen H. Avondmaal gehouden, doch hoopt dit binnenkort te doen. Hij klaagde zeer over de hindernissen, hem aangedaan door een pastoor, die vanuit Holland alle Zondagen hier komt predi- ken. Hier moest een eind aan gemaakt worden. Ook was er te Abcoude nog een geestelijke, Pieter Claesz. genaamd, afkomstig uit Amsterdam, die zich dagelijks verstout de dienst te versto- ren door heimelijk te dopen en te trouwen. Ook plaatst men dagelijks nog kaarsen op de altaren, tot groot schandaal der voorbijgangers en tot droefenis van de predikant en alle vromen. Koster en schoolmeester is Quirijn Dirksen, geboren te Ab- coude, maar een zekere Mr. Roelof de Schilder uit Utrecht geeft zich uit voor de ware koster. De benoeming staat bij de Heer des lands van Utrecht, zodat hierin licht verbetering aangebracht kan worden. De klokluider geniet ./' 22.62'''' voor het stellen van de klok, en bovendien wat hem bij begrafenissen wordt gegeven. Hij is ,,gansch catholijck", den predikant vijandig, wil niet zingen in de kerk, ja hij kan het ook niet. De armverzorging berust bij ,,huys-sittemeesters", die naar hun zeggen de goederen opgegeven hebben aan de Utrechtse be- heersinstantie. In de kerk wordt nog niet gecollecteerd. Een pastorie is er niet, maar wel een kosterswoning, met een schoolhuis daaraan verbonden. Ook is er nog een bouwvallig huis, behorende aan een vicarie. Onlangs is er ook nog een huis verkocht, dat aan Cornelis Anthonissen als pastorie is aange- boden indien hij predikant te Abcoude werd. Bezittingen van vicarien en broederschappen zouden ook aan- gegeven zijn. Na Corn. Anthonissen van Kooten stond hier tot 1606 Pieter



		8 Jansz. Hierover lezen wij: (acta Edam, 14 Juni 1604) Pieter Janssz. voorheen predikant te Lopik en nu onlangs te Abcoude, is op zijn verzoek binnengestaan, vertoonde wettelijke attestatie aangaande leer en leven. Hij gaf meteen te kennen de moeiten en zwarigheden, die hij te Abcoude ontmoet had ten gevolge van zijn ijver en plichtsbetrachting tot wering van de misbruiken, moedwillig door de papisten bedreven. Bovendien was hij door de macht der Staten op een onbeleefde wijze van zijn dienst af- gezet, ten einde in een andere provincie een plaats te zoeken, hoewel hij zijn zaak reeds lange tijd geleden in handen had ge- steld van Zijne Excellentie. Hij verzocht nu de bemiddeling der Synode. - De vergadering had uit goede bron gunstige inlichtin- gen over hem ontvangen, hij had zich in leer en leven goed ge- dragen, doch Noord-Holland had over Utrecht niets te zeggen en daarom zou het beter zijn, dat hij ergens elders een plaats zocht. Bovendien was Abcoude reeds weer bezet, zodat daar niets viel te bemiddelen. Vandaar gaf de synode hem een aantal vacante plaatsen te kennen, terwijl zij hem een bedrag van � 60.� en vijf stuivers overhandigde als schadeloosstelling. Zij gaven de deputaten dezer synode de opdracht daar nog wat bij te doen naar eigen goedvinden, daar de kerken in Utrecht er maar sober aan toe waren en geen geld hadden om deze zaken bij Zijn Ex- cellentie spoedig en afdoende te regelen. In 1606 ontmoeten wij Ds. Balthasar van Doorn, die het vol- gende verslag deed van zijn gemeente: Het ging nu tamelijk wel, daar hij een redelijk gehoor had en het Heilig Avondmaal hield met 28 communicanten, alles conform de Gereformeerde kerken. Voorts verhaalde hij, dat hij een geschikte koster en (tevens) schoolmeester had. Deze leerde gereformeerde boeken, maar hij bezocht maar al te veel de herbergen. De predikant wilde wel, dat de schoolmeester-koster door doeltreffende middelen kon vermaand worden. Ook klaagde hij over enige vergaderingen der Wederdopers. Verder was het hem een ergernis, dat vele lieden van Abcoude naar Holland gingen om de Rooms-Katholieke godsdienst te oefenen in zekere huizen op Hollands gebied. Dit werd mogelijk gemaakt door de Jezu�ten en anderen, nl. jonge Roomse studenten, die door de kooplieden van Amsterdam on- derhouden werden. De predikant hield des Zondags maar ��n dienst, doch om de Roomsen te trekken preekte hij ook in de Vastentijd des Woen- dags. Evenwel richtte dit niet veel uit, daar zij overeengekomen



		waren niet ter predikatie te gaan. Wie wel ging, was van alle nering uitgesloten. Ten slotte was zijn klacht, dat de �paepsge- zinde huyslyden" na de predikatie met groot getier, gedruis en lawaai het kerkgebouw invielen. Zes jaren daarna verhaalde de predikant, dat bij particulieren faliebagijnen of wel doppen (nonnen) in huis zijn. Arme mensen worden door hen onder- houden, ten einde hen bij de R.K. kerk te houden. Ten laatste, dat de pastoor van Ouderkerk huwelijken sluit. Van 1612 tot 1619 stond te Abcoude Ds. Egbertus Stedum. Deze was remonstrants gezind. De provinciale synode van Utrecht, vergaderd van 10 Augustus tot 1 September 1619 te Utrecht en belast om de besluiten van afzetting der remonstrants-gezinde predikanten uit te voeren in opdracht van de Dordtse synode- nationaal, had van acht predikanten een bezwaarschrift ontvan- gen over de samenstelling dezer provinciale synode. Deze was namelijk geassisteerd door de predikanten die ook de Dordtse synode als afgevaardigden hadden bijgewoond: Joh. Bogerman (voorzitter), Ellardus van Mehen, Sebastiaan Damman, Joan Dibbetz, Jac. Trigland en Godefridus Udemans, allen mannen van naam. Zij behoorden niet tot het Utrechtse ressort. Om nu niet in herhaling te vervallen, verwijzen wij telkens waar dit te pas komt naar Abcoude. De notulen luiden: Joannes Monachius (Bunschoten), Bartholome�s Provostius (Vreeswijk), Chrystophorus Langeraeck (Harmeien), Franciscus Taurinus (Maarssen), Paulus Lindenius (Soest), Egbertus Stedum (Ab- coude), Joannes Nederlagius (Woudenberg), Agidius Seistius (Zegveld), gelijck zy tsamen een request hadden overgegeven aen de heeren Gedeputeerde van de E. Mo. heeren Staten van dese provincie, waerby sy verclaerden, dat se dese verga- deringe nyet en conde houden voor wettelijck, overmits sy synde ingesetene predicanten van dese plrovincie, wier- den buytengesloten ende vreemde daertoe geadmitteert, versochten daerom off hiermede te sitten als rechters, ofte dat de Remonstranten mochten hebben een vergadering appart, gelijck sy in Octobri des voorleeden jaars gehadt hebben, alsoo hebben sy, ge�xamineert synde, in substan- tie vast op een maniere geantwoort, te weeten altesamen tot Leyden gestudeert te hebben, ende het gevoelen der Remonstranten altyt toegedaan geweest te syn ende noch te syn, ende hetselffde partydelijck tot nadeel van Godts



		10 kercken gedreven te hebben, ende (naedat se hooft voor hooft voor die vei'gaderinge geciteert ende ondersocht waeren, hebben gelyckelyk verclaert) nyet alleen de decreta synodaila voor onscriftmatich te kennen ende consequentelyck deselve nyet te connen onderteyckenen, maer daerenboven onnodich te zyn sich op de Confessie der Nederlandtsche Kercke ende den christelycken cate- chismo te verclaren, beneffens dat Eghertus Stedum pre- dicant tot Abcoude, in dese vergaderinge syn selven seer onbeleefdelyck ende ongeschickt heeft gedragen, waerover dat de voorss. persoenen van alle kerckelyke diensten ende bedieningen zyn gedeporteert, gelyck tot dien eynde een yder, hoeft voor hoeft wederom binnengeroepen synde, dese naevolgende sententie is voorgelesen. (Zie Aan- hangsel). Aan het vonnis van Egbertus Stedum was nog toegevoegd: ende bovendien seer onsedich ende ongeschickt hem in dese vergaderinge heeft gedraegen. Daar er nu verschillende gemeenten vacant waren geworden, vroegen zij om een predikant te mogen ontvangen. Dit was mon- deling en schriftelijk verzocht. De Synode gaf dit nu aan de classes in handen. Abcoude kreeg nu in 1619 Franciscus Ber- nardi, van wie vermeld staat, dat hij drie jaren later ook is afgezet. ACHTERBERG. Deze gemeente is gesticht in 1946, voorheen een deel van de gemeente Rhenen. Hier arbeidt de heer C. van Viegen met predikantsbevoegdheden. AMERONGEN. In 1593 troffen de visitatoren hier een geheel verwoest kerkgebouw aan, alleen was het dak weer dichtge- maakt. De inkomsten der kerkelijke goederen beliepen onge- veer � 70.� 's jaars, belast met � 16.� rente. Er waren nog enige percelen verkocht, waarvan een gedeelte van de opbrengst was gebruikt tot losprijs van enige gevangenen. Ook was men bezig de �gemeyne venen" te verkopen. De Heren Staten hadden onlangs Mathias Gestel tot predikant aangesteld maar volgens het zeggen van de Drost, was de ge- meente niet erg over hem tevreden. Men zal omtrent enige ver- betering nader dienen te informeren.



		11 Het kapittel van St. Peter heeft de pastorie-goederen onder zich. Koster is Hendrik Cornelisz. Deze was ook herbergier, welke beide zaken niet in ��n persoon te �accordeeren" zijn. Hij geniet van de kosterij � 12.� 's jaars met gebruik van een kampje land. Voorts � 2.� van elk huis en een stuiver voor �hoochtijt-gelt". Het duivengeld beloopt circa � 100.�. Er is geen schoolmeester, hetgeen te beklagen is. Vroeger werd de school bediend door een vicaris. Het zou mogelijk zijn de schooldienst te bekostigen uit de twee daarvoor bestemde vicari�n. De predikant, die onlangs ge�xamineerd is, moet orders ont- vangen de diakonie op gang te brengen. Er was ook een verwoest gasthuis, waarvan de goederen op- brachten � 13.32. De pastorie �leyt geheel onder de voet". Er is een mooie tuin bij. Het huis zou opgebouwd kunnen worden van de steen ener oude kerk, die sedert mensenheugenis nooit gebruikt is. De Heren van St. Peter zeggen echter het beheer hierover te hebben. Ook is er nog een klein St. Barbera gilde. Ter vergadering in 1606 mengde Ds. Isaack Willsing zijn stem in het droevig koor der verslaggevers. De �staet syner kerck was desolaet". Wel kon hij over het gehoor niet klagen, doch er waren geen communicanten. Het kerkgebouw lag verwoest door de oorlogshandelingen der soldaten, die door de plaats waren ge- trokken. Na de predikatie werd de H. Doop bediend, doch dan liepen de mensen de kerk uit. Zo ging men huiswaarts zonder de zegen te ontvangen. Ook de bijgelovige plechtigheden op St. Cunerendag deden aan de christelijke religie grote afbreuk. En dan de koster. Deze kwam af en toe maar eens ter kerk. Hij kon niet voorzingen en wilde zich daartoe ook niet verbin- den. Wat de school betreft: hierin moest verbetering komen, daar de schoolmeester uit boeken, die hij voor de vuist weg krijgen kan, onderwijs gaf. Het was de predikant een uitkomst een beroeping naar elders te hebben ontvangen, doch het wachten was op de approbatie (goedkeuring). Maar ter vergadering Juli 1606 verklaarden de afgevaardigden der provinciale Staten niet gezind te zijn, be- kwame predikanten uit het Sticht te laten vertrekken. Veeleer wensen zij op vacante plaatsen alsook op niet wel verzorgde



		12 standplaatsen goede mannen aan te stellen. De vergadering was eenparig van hetzelfde oordeel, zodat de praeses der vergade- ring. Ds. Henrickus Caesarius van Utrecht, hem aanzeide, dat hij deze beroeping moest laten varen, vertrouwende dat de Heer hem des te meer zegenen zou, daar hij een welbemind predi- kant was. AMERSFOORT. De predikanten van deze plaats verklaar- den in 1606, dat de gang van zaken tot tevredenheid strekte. Er waren echter ook enige beletselen in de voortgang der refor- matie. Allereerst klaagden zij over de huismeesters van het Spinhuis. Deze waren ,,geheel paeps" en hielden de kinderen uit de kerk- diensten. Voorts mochten de oude lieden in het Gasthuis de pre- dikaties aldaar niet bijwonen. Niettemin was daar enige toe- geeflijkheid te bespeuren. Ten slotte werd van Roomse zijde een aparte schooldienst gehouden, een ,,bijschool" genaamd. Dit was ook een belemmering voor de hervorming. Ten slotte was er nog iets, dat zij in de volle vergadering niet hadden willen zeggen: Zij waren zeer bekommerd, dat ,,bij een apteeker" kostgangers gehouden werden, die in de pauselijke godsdienst werden onderwezen met missen te lezen, roomse pre- dikaties te houden, en ,,andere superstitien in syn huys te laeten oeffenen". Ook de rector der school was pausgezind en zijn zoon veroorzaakte ergernis ,,int stuk der religie". De vergadering oordeelde, dat men overal in dergelijke ge- vallen zich eerst moest wenden tot de plaatselijke magistraat, en zo dit niets uitwerkte, zich had te richten tot de Staten 's Lands van Utrecht. ANKEVEEN. Hoewel gelegen in Noord-Holland, werd het in de tijd van ons bestek gerekend tot Utrecht. De commissie van 1593 bevond de kerk goed onderhouden doch nog ,,besmet met d'outaeren". Kerkmeesters worden aan- gesteld door de denominatie van de aftredende en approbatie van de pastoor, uit naam van de burgerij, voor welke ook de rekening met voorafgaande publicatie van de kansel gedaan wordt. Aangezien de parochie half Hollands en half Stichts is wilden de kerkmeesters geen opgave doen van de bezittingen. Er moest een weg gevonden worden om toch tot de opgave te komen.



		13 Pastoor is Lambrecht Stapperts, afkomstig uit het land van Luik, geboren te Buystherck bij Hasselt. Hij is hier reeds drie en een half jaar met voorkennis van het kapittel van St. Marie, en door de Staten van Utrecht is hij hier gekomen, naar zijn zeggen door de gemeente beroepen. Toen men hem vroeg naar enige fundamentele zaken der reli- gie, geraakte hij in verwarring en vermengde in de leer der zaligheid de goede werken met de verdienste van Christus. Ook in de bediening van doop en huwelijk is hij geheel onverstan- dig, zonder enige vaste vorm, gelijk hij zelf verklaarde. Hij be- loofde echter op het examen te verschijnen zonder echter ver- trouwen te hebben dat hij slagen zou. Zijn salaris bedraagt � 100. De koster heet Claes Jacobssen van Ankeveen. Deze is echter onbekwaam om de kinderen te onderwijzen. Uit de kerkegoe- deren ontvangt hij � 24.� per jaar. Daarom zal hier de school- dienst anders moeten worden geregeld. Een diakonie is er nog niet. De kerkmeesters besteden het overschot van hun budget aan de armen. Hier is een pastorie en een kosterswoning. In 1606 was de plaats vacant, zodat nadere gegevens ontbre- ken. De Synode verzocht daarom de bemiddeling van de Staten van Utrecht ten einde in de vacature te voorzien. In 1618 hielden de predikanten, die bij de �Oud Gereformeer- de Kercke gebleven syn" een vergadering in het groot kapittel- huis ten Dom, alwaar wij aantreffen Ds. Wernerus Henrici, pre- dikant te Ankeveen. Het volgend jaar is hij lid van de Synode en wordt zijn gemeente ingedeeld bij de nieuw gestichte classis Amersfoort. Dan krijgt hij een beroep naar Vreeland (zie aldaar). AUSTERLITZ. Deze gemeente is zelfstandig geworden in 1864. BAAMBRUGGE. Deze gemeente was oorspronkelijk een buurtschap van Abcoude. De kapel werd omstreeks 1450 ge- sticht. In 1633 werd het een zelfstandige gemeente. In 1-567 was hier een vicaris Tatick Aertsz, die de gewelple- ging van Brederode's soldaten heeft meegemaakt. Zij haalden alles wat aan de Roomse eredienst herinnerde onderstboven en richtten alzo in de kapel grote vernielingen aan. De verwoesting was enorm. De schoolmeester tekent o.a. aan dat het misboek is



		14 �gescheurt, ghedistrueert off verbrant". In dat boek stond de inventaris van de kapelgoederen. In 1588 had de kapel voor de R.K. eredienst afgedaan. De vica- ris woonde blijkens het trouwregister te Abcoude. De kapel werd voor de gereformeerde eredienst in orde ge- bracht. De inkomsten bedroegen echter slechts � 62.� waarvan ook nog de schooldienst moest onderhouden worden. Aert Janssen alhier geboren was koster-schoolmeester. Men klaagde, dat Abcoude de inwoners van Baambrugge wil- de aanslaan in de lasten dier gemeente. De kerkelijke geschiedenis van 1450�1850 is door Ds. G. van der Zee uitvoerig beschreven en opgenomen in het Jaarboekje 1954 van het Oudheidkundig genootschap ,,Niftarlake". BAARN. In 1593 was men bezig de kerk te restaureren. De inkomsten bedroegen � 10.� per jaar, terwijl de rest kwam uit een omslag. De Heren Staten hebben Cornelis Egbertssen, ge- boren te Baarn, hierheen als predikant gezonden. Hij deed zijn bediening naar voorschrift, maar heeft nog geen Avondmaal gehouden. Hij had het nog niet kunnen brengen tot het zingen van de psalmen, en verzocht daarom hierin door een generale regeling geholpen te worden. Er is een oude koster, die ook gemeente-bode is en de klok stelt, maar hij is geen schoolmeester. Daar men bij omslag 8 pond Vlaams (� 48.�) gevonden heeft, is men van plan hierover met de koster te handelen. Er is een pastorie en een kostershuis, hetwelk dit jaar inge- richt is om er school te houden. De predikant klaagde er over dat de ouders de kinderen niet in de kerkdienst wilden laten dopen, doch wensten, dat dit apart mocht geschieden. De predikant verzocht middelen te beramen hierin verbetering te brengen. In EEMBRUGGE was het kerkgebouw in 1593 in redelijke welstand, alleen waren er nog enige altaren en andere bijgelo- vige overblijfselen. Kerkmeesters worden aangesteld door de ge- meente ten overstaan van de maarschalk. De inkomsten van enig land bedragen � 42.�. Men doet rekening voor de maarschalk, het Gerecht en de burgerij. Hier is Elbertus Richardi Proot als pastoor reeds 23 jaren. Hij



		15 is de reformatie goed gezind en houdt zich aan de christelijke ceremoni�n en gebeden, achter de catechismus gedrukt en is ook bereid zich aan het examen te onderwerpen. Er is hier geen koster en ook geen schoolmeester. Maar op verzoek van de schout heeft de pastoor de kinderen lange tijd onderwezen. Elk huis draagt aan de kosten jaarlijks 8 stuivers bij, terwijl een eventuele schoolmeester met een woning moet worden voorzien. Er is ook een pastorie. BAARN en TER EEM. In 1606 liet Ds Cornelius van Dungen ook een droevig verhaal horen. Er was maar een klein gehoor van niet meer dan 40 a 50 personen. De schoolmeester durfde geen psalmen voor te zingen, daar de gemeente hem met afzet- ting dreigde, zo hij dit waagde. Voor het H. Avondmaal was geen communicant te vinden. Anderen houden zich des Zondags onledig met naar de kroeg te gaan, en hoewel dikwijls vermaand, willen zij hun dronkenmansleven niet beteren. Ook zelf had hij nog geen Avondmaal ergens gevierd. Met de bediening van de H. Doop begon het te gaan, maar hij werd belemmerd door heer Jacob van Eemnes, die vele kinderen doopt. Ook de heer Elbert Proot van Baarn deed hem veel afbreuk door de lieden uit de kerk te houden. De heer Jan te Amersfoort werd dikwijls geroe- pen bij stervenden en ernstige zieken. Hij weigerde echter naar binnen te gaan, dan alleen op voorwaarde ,,van belofte van dat sij nemmermeer in de 'Gereformeerde kercke sullen gaen". De schoolmeester durft zich niet te scharen onder de predi- kant, hetgeen hij gaarne zou willen zien, doch hij vreesde de magistraat tegen zich in het harnas te jagen, daar hij zijn bezol- diging van de Overheid genoot. In 1618 ontmoeten wij hier Ds Assuerus Joannis. In 1619 moest hij zijn gevoelens te kennen geven omtrent de remonstranten. Hij had te Franeker gestudeerd op kosten van de Staten van Utrecht. Elf jaren had hij reeds zijn standplaats bekleed. Een besliste overtuiging had hij nimmer gehad. Hij had gepredikt, dat wie gelooft, zalig wordt. Ook had hij de kerk nimmer in be- roering gebracht. Het vuur werd hem echter zeer na aan de schenen gelegd, en wegens zijn onbesliste antwoorden kreeg hij het vonnis van afzetting, (zie Aanhangsel). Evenwel kreeg hij tijd om zich nader te bedenken, daar hij onberispelijk van leven was. De synode zou bij de Staten het verzoek indienen om hem



		16 gedurende een half jaar zijn tractement te laten houden. Toen het half jaar verstreken was, werd hem gevraagd naar zijn standpunt ten aanzien van de Dordtse leerbeslissingen. Deze kon hij niet aanvaarden. De afzetting bleef dus gehandhaafd. Nu wilde men hem ook uit Baarn en Ter Eem vandaan hebben, omdat zijn verblijf aldaar schadelijk werd geacht voor de ge- meente. Deputaten der synode zouden zich nu wenden tot de Staten van Utrecht. BENSCHOP. In de acta van de Zuid-Hollandse Synode anno 1579 te Schoonhoven gehouden, lezen wij dat de predikant van Benschop op onkerkelijke wijze in de kerk gekomen is. De clas- sis Gorcum kreeg daarvan de schuld. Deze classis moest in com- binatie met die van Gouda middelen te baat nemen om ,,den on- raet ende schade te remedieeren". In het jaar 1585 stond daar Ds G. van Zyl Az. Daar de reformatie in de provincie Utrecht pas in 1606 door- zette, blijken de gemeenten die eerder tot de hervorming over- gingen, aangesloten te zijn bij naburige classes, omdat men nog niet de provinciale grenzen in acht kon nemen. Ter synode van Z-Holland in 1595 te Gorcum gehouden, lezen wij een uitvoerig bericht over Ds Everhardus Bommelius eer- tijds predikant te Voorburg, waar hij een zeer slecht leven had geleid en de wijk had genomen naar Groningerland om aldaar een nieuwe gemeente te zoeken. De synode schreef naar de sy- node aldaar, welke hem dan ook niet accepteerde, tenzij hij zich met de kerk verzoende. De synode was er van op de hoogte ge- steld, dat hij zich naar Benschop zou willen laten beroepen en deze roeping van plan was op te volgen. De Heer Van Hohenlo, onder wiens jurisdictie de plaats gelegen was, werd ermee in kennis gesteld. Hierop volgde dan in 1598 tot tevredenheid der synode de verzoening na schriftelijke schuldbekentenis. Hij ver- kreeg daarna zijn standplaats te Yselstein. In 1602 werd in presentie van enige naburige predikanten be- roepen Ds Lambertus Arnoldi van Schoonhoven. Daarna wordt door de classis van Buren in 1610 ge�xamineerd en toegelaten om te dienen te Benschop Joannes Timmermans. In 1618 moet hij enige bezwaren bekend maken uit de gemeente van Ysel- stein, n.1. ter synode van Delft. Het volgend jaar wordt hij be- noemd tot kerkvisitator, zodat Benschop niet beroerd schijnt te zijn door de remonstrantse kwesties.



		17 BLAUWKAPEL. De Commissie van 1593 oordeelde dat het kerkje gemakkelijk kon gerestaureerd worden. De bezittingen brengen � 43.� op. Koster is hier Gijsbrecht Gijsbrechtssen, die ook des winters aan de kinderen onderwijs geeft, waarvoor hij vrij huishuur heeft en � 6.� per jaar. Er is een vicarie met 9 morgen land. Verder zijn hier 12 mor- gen land verkocht voor � 400.�. Voorts zijn er nog 9 morgen land, waarvan men niet weet of ze tot de kerk of de vicarie be- horen. De collatie stond voorheen bij een zekere juffrouw Haere, die zich bij de vijand hield. Het centrum der gemeente is thans verlegd naar Groenekan. Blauwkapel kreeg in 1640 haar eerste predikant in Ds L. Spruit. (Zie verder Oostveen). BREUKELEN. Het eerste bericht komt van de synode te Leiden gehouden in 1590, waar ons blijkt dat Ds Andrea Sten- gerus uit Breukelen vertrokken is wegens het feit, dat hij geen betaling van zijn tractement ontvangen had tot grote ellende van hem en zijn huisgezin. Voorts hadden de visitatoren van 1593 de volgende ervarin- gen: �De kerk is wel dicht in dak en glasen, maer van binnen nog woest, onversien van bancken voor de vrouwen, ende nog vele reliquien van outaeren ende andere paepsche dingen heb- bende". Kerkmeesters worden door de heer van Nyenrode aangesteld, voor wie zij jaarlijks rekening doen. De kerkegoederen brengen de som van circa � 80.� op. De heren van Nyenrode hebben Erasmus Backer hier als predikant aangesteld. Deze houdt zich aan de Catechismus en christelijke gebeden en heeft reeds vele malen het H. Avondmaal bediend. Er is ook een koster-schoolmeester en deze bedient ook het uur- werk voor � 5.� per jaar en geniet verder een kleine toelage uit een huis-aan-huis-collecte. Er zijn twee diakenen, aangesteld door de heren van Nyen- rode. Voorts is er een goed pastoorhuis met een hof, alsmede een kosterswoning, geschikt om er school te houden. Ook zijn er verscheidene vicarien en velerlei inkomsten van altaren, welke alle opgegeven zijn aan de Utrechtse beheerska- mer. Ten slotte is er nog een broederschap, welker inkomen niet was na te gaan, omdat de penningmeester niet thuis was.



		18 In 1606 verheugde Ds Erasmus Backer de vergadering met te zeggen dat hij een goede opkomst had in de kerkdiensten. De bediening des Woords en der sacramenten geschiedde volgens de bepalingen der kerkorde. �Van de schoole verhaelde hij, dewijle de collatie van de goe- deren der costerije staet bij de heer van Nyenrode, den coster daerom door last van den heer voorsz. zijn ampt wel doet ende sich onderwerpt den predicant". Hij had gelukkig enige avondmaalsgangers n.1. die van het huis van de heer van Ruwiel en sommige andere gemeenteleden. Des Zondags hield hij maar eenmaal dienst. Uit de gegevens van 1612 blijkt dat deze Erasmus Backer een pastoor was geweest. In 1619 vroeg de gemeente aan de synode om een predikant. Doch de synode was drie weken bijeen ver- gaderd geweest en was zozeer belast met de zaken der Remon- stranten, dat zij dit werk der beroeping verwees naar de zojuist ingestelde classis van Utrecht. De kerkeraad van Breukelen had inmiddels een beroep uitgebracht op Joannes Philochronus, een proponent en alumnus van de provincie. Dus diende deze zaak nog op de synode te Utrecht. Het bleek, dat hij niet alleen een Remonstrant was, maar ook een heftig ,,dryver van die doe- linge". Tot bevestiging hiervan bekende hij de schrijver te zijn van een brief aan Ds D. Schagen, predikant te Lopik, waarin hij niet alleen de persoon van Ds R. Festi, predikant te Oosterbie- rum, maar ook de Catechismus der Kerk �seer bitterlijck door- stryckt". Daarom besloot de synode de ambachtsheer van Breu- kelen alsmede de gemeente nader in te lichten. Men moest het oog laten vallen op een ander persoon. Een deputatie zou de kerkeraad helpen. De proponent deed ter vergadering schuldbelijdenis van zijn onbehoorlijk schrijven. Evenwel was hij niet vast in de funda- menten der leer. Aan de Staten werd nu geadviseerd zijn studie- toelage te verlengen om hem in de gelegenheid te stellen nog een poos te Leiden te studeren, om te zien ,,off hy tavont off morgen de Kercke Godts noch mochte dienen". Evenwel met de bepa- ling, dat hij het weer goed maakte met Ds Festi. Tijdens de zitting, die drie weken duurde, hebben de deputaten zich van hun taak gekweten en rapport uitgebracht, dat de Ambachtsheer en de kerkeraad zich aan het advies van de synode zouden onderwerpen.



		19 BUNNIK. Het visitatie-rapport van 1593 vermeldt, dat het kerkgebouw in goede staat verkeert, behalve dat er nog altaren en dergelijke bijgelovige voorwerpen in staan. Kerkmeesters worden door de ingezetenen verkozen, en doen voor dezen de rekening. Het bezit bestaat uit vier morgen land. (Een morgen is 97 are en 96 ca.). Als pastoor fungeert hier Joannes Gerardi Goudanus. Aan de pastorie behoort 11 morgen land. Het beheer is aan de pastoor. De kosterie-goederen staan onder ,,de verwer". De pastoor kwam hier in 1576 en bedient nog steeds de mis, gelijk nog met Pasen j.1. Ook verkocht hij toen nog wijwater. Hij is geheel onervaren in de religie, gelijk uit de conferentie bleek. Op de vraag of hij zich binnenkort aan een examen wilde onderwerpen, antwoordde hij dit in beraad te zullen nemen. Over de Schout van Zeist heeft hij zich zeer hard en bitter uitgelaten, daar hij deze er van verdacht de zegsman te zijn van hetgeen hij met Pasen had bedreven. Verleden winter is de koster overleden. In zijn plaats heeft de pastoor de schooldiens-';. waargenomen. De bezittingen zijn op- gegeven aan de Utrechtse beheerskamer. In godsdienstig opzicht gaat hier alles zonder enige ordening. Dopen en trouwen gaan nog door op Roomse wijze, zodat hierin noodzakelijk verandering moet komen. Er is een pastorie en een kosterswoning. Een jaar of tien later stonden door reformatie de zaken an- ders. De pastoor was afgezet en door de predikant Gerhard Cor- nelisz. de Vlieger opgevolgd. De gehele parochie was onder het gehoor van de predikant, ongeveer 25 a 30 personen. Er was maar ��n huisgezin weiger- achtig. Maar op het huis ,,Groenewoud" kwam Mr. Jan nog geregeld diensten doen. Daar predikte en doopte hij en had het personeel onder hem. Met het H. Avondmaal v/ilde het niet vlotten, omdat de pastoor ,,de huysluyden wijssmaeckt, datter geen onderscheijt en is tusschen de Gereformeerde kercke en de Roomsche dan alleen in den doop ende int avondmael". Te Bunnik was wel een schoolmeester. Deze was ook voor- zanger, zodat de diensten een vlot verloop hadden. De predikant woonde echter niet ter plaatse. Hem werd aan- gezegd, dat dit niet kon worden bestendigd. Daarop beloofde hij



		20 �syn huysfrou uyt de craem verlost synde, daer te sullen gaen resideren". Ten aanzien van een moeilijke huwelijksaangelegenheid werd hij verwezen naar de bepalingen van de heren Staten. In 1619 stond te Bunnik Ds Regnaerus van Oosterzee, met wie de kerk veel te doen heeft gehad. De notulen beslaan vele blad- zijden. Daarom kunnen wij het slechts zeer verkort weergeven. Hij was gekomen van Soest en was remonstrants gezind. Ter synode van 1618 had hij zich neutraal gehouden, maar was in 1619 bereid het formulier te ondertekenen, waarbij hij dus zich neerlegde bij de besluiten en leerbeslissing van Dordrecht. Maar de jaren te voren had hij zich ,,ongestadich ende spotachtich" gedragen, ook een berispelijk leven geleid en zich ter vergade- ring lichtvaardig gedragen. Daarom werd tot zijn afzetting be- sloten en het vonnis hem in de voorvergadering voorgelezen (zie Aanhangsel). Hierover was hij maar slecht te spreken. Hoewel vele malen ernstig vermaand, gedroeg hij zich zeer �onver- duldich". Maar des anderen daags beleed hij zijn schuld en ver- zocht herstel of �gepromoveerd te mogen worden tot mindere diensten". Tot levensonderhoud, ziende op zijn vrouw en kinde- ren, vroeg hij een toelage, hem te verstrekken door de Staten met bemiddeling der synode. Na ernstige en herhaaldelijke ver- maning om toch boetvaardig te zijn, beloofde de synode hem �alle favour te bewysen". Ter Synode van 5 September 1620 brachten deputaten verslag uit omtrent Bunnik. Ds. Van Oosterzee had afstand van de be- diening gedaan en ook een toelage ontvangen van de Staten, maar de plaats was vacant. De in 1619 gestichte classis Wijk had de opdracht gekregen geruime tijd in de predikbeurten bij toer- beurt te voorzien. In diezelfde vergadering verscheen ook de afgezette predi- kant. Hij betoonde zijn leedwezen over de begane fouten en vroeg vergeving. Hij had zich toch het laatste jaar onberispelijk gedragen, en overhandigde daarvan getuigschriften. Hierover ontstond enige discussie, waaruit bleek, dat hij geen bezwaar maakte tegen de afzetting als zodanig, maar tegen enige perso- nen, die er aan hadden meegewerkt, hetgeen zij thans niet zou- den hebben gedaan. - Na rijp beraad besloot de synode hem een kans te geven door hem onder toezicht te stellen van de classis Wijk. Hij kreeg nu de gelegenheid elke week te prediken tegen �proponentsgagie". Nog werd hem de pen op de neus gezet een



		21 deugdzamer leven te leiden, gedachtig aan de ,,verscheidene preuven van syne losheid". Tevens werd hem op het hart ge- bonden de drie formulieren van enigheid ijverig door te lezen. En als dan na dezen mocht blijken, dat hij zich inderdaad ge- beterd had, kon hij zich wenden tot de synode, zodra deze weer in vergadering bijeenkomt. Nog verzocht hij de synode, indien hij deze aankomende win- ter te Bunnik zou blijven wonen, als schoolmeester te mogen fungeren, daar het er met het onderwijs maar slecht gesteld was. Dit werd hem toegestaan, mits hij zich stipt hield aan de voor- schriften der synode. BUNSCHOTEN. De visitatie-commissie bevond in 1593 het kerkgebouw in een slechte staat. De plaatselijke overheid benoemt de kerkmeesters, die dan door de maarschalk ge�nstalleerd worden. Uit de inkomsten der goederen wordt met Pasen een gift aan de armen gegeven. Pastoor is hier sedert 1586 Jacob Moy, wiens tractement is � 300.�. Pastoriegoederen zijn er niet, maar wel drie vicari�n. De pastoor is blijkens zijn dienst reformatorisch gezind en is ook bereid zich aan een examen te onderwerpen. �Maer also hij een man is van eene ongebonden, schameloos leven, niet alleen van wege sijne dagelijcksche ende gewone- lijcke dronckenschap, maer oock om de gemeyne geruchte van sijnen hoerdom, item van wegen syn dobbelen ende tuysschen, als oock omme den grooten twist, die hij met accysen te pachten ende anders aenrecht onder de gemeynte, staet alhier te consi- dereeren ofte oock eenige naerder communicatie met hem aen te gaen is, ende of 't niet nutter en waere, dat men hem gaen liet, waermede hij self den Schout ende anderen in onse tegen- woordicheyt dreychde, indien men hem na sijn sin niet en tracteerde. Te meer overmits hij bij ons namaels t'Utrecht van eenigen, absent zijnde doen wij hier waren van alle de vorig genoemde poincten beschuldicht is, met ernstelijck verzouck datse sijner doch mochten ontslagen ende met eenen anderen vroomen her- der versien werden". Hermanus Troost is hier koster en schoolmeester voor � 20.� per jaar. Hij is beschuldigd van doodslag en heeft voortdurend ruzie met de pastoor. Daarom wilde hij terug naar de Betuwe