Van de Poll-
Stichting
Zeist

4e jaargang, maart 1974, nr 1

Bulletin van de Van de Poll-Stichting

voor de Zeister geschiedenis

4e jaargang, maart 1974, nummer 1

K. Scharten, Oirschotlaan 11

DagelijKs Bestuur, der Stichting;

voorzitter, Driebergseweg 1

Prof. dr J. Ph. de Mont� verLoren,
vice-voorzitter, Krullelaan 28

secretaris. Graaf Janlaan 83

Mr H.L.L. van Hoogenhuyze,

penningmeester, Pl'atolaan 24

wnd secretaris-penningmeester,
Lommerlust 17

Het Slot, Zinzendorflaan 1

Het archief der Stichting is geopend

op woensdag van 10-12 uur v.m.
en van 2-4 uur n.m.

Dr K.W. Galis, Beslaan 7; telefoon 03404-15565

Voor een gehoor van ruim 60 belangstellenden spraK
op 22 november J.1. in de congreszaal van het Slot
de bekende Driebergse historieKenner W. Harzing
over de geschiedenis van het voormalige Kasteel
Rijsenburg en van het gelijknamige dorp. Deze bij-
eenkomst, georganiseerd door onze Stichting, werd
wegens verhindering van de voorzitter geopend door
mr H.L.L. van Hoogenhuyze, die o.a. meedeelde, dat
men in de pauze een uitgebreide collectie foto's,
gravures en prentbriefkaarten [afkomstig uit het
bezit van de heren Harzing, Van Hoogenhuyze en van
de Van de Poll-Stichting) zou kunnen bewonderen;
op enige tafels was een en ander uitgestald.
Daarna boeide op prettige wijze de spreker - hier-
bij gebruik makende van vele smalfilm-beelden - de
aanwezigen, door met grote stappen, maar ook wel
kleine pasjes, door de Driebergense-Rijsenburgse
historie te wandelen.

Driebergen was een dorpje, gelegen om de middel-
eeuwse St Catharina-kapel (staande daar. waar zich
nu aan de Hoofdstraat de N.H. kerk verheft], welke
zes-zijdige kapel reeds in 1405 wordt vermeld.
Het dorp was klein; ca 1585 telde het 22 gezinnen.
Eerst in de 18e en 19e eeuw - toen, zoals elders,
de Heuvelrug-schoonheid werd ontdekt - ving de
groei van Driebergen aan.

De geschiedenis van Rijsenburg toont een geheel
ander beeld. Wel was er, aan de Langbroeker Wete-
ring, al sedert de 13e eeuw een kasteel van die
naam, mogelijk ontstaan,als woning van een mili-
tair geslacht, daar zich vestigend in verband met
de toenmalige ontginning van de moerassige veen-
en broeklanden. En wel was er - eeuwen later, in
1754, gebouwd - het buiten "Spar en Dael", nu
Sparrendaal, maar het dorpje Rijsenburg, de oog-
appel van de heer Harzing, ontstond pas op 1 au-
gustus 1810. De ontwerper en financier van het

plaatsje was de rijke Vlaamse "industrieel" Petrus
Jodocus van Oosthuyse, die in de Bataafse en Fran-
se tijd veel geld had verdiend en op Sparrendaal
was gaan wonen. Over de bouwgeschiedenis, opgra-
vingen ter plaatse, lanen aldaar, afbeeldingen van
dit fraaie buiten werden de luisteraars uitvoerig
ingelicht. Behalve eigenaar van Sparrendaal was,
sedert 1800, Van Oosthuyse tevens bezitter van de
heerlijkheid Rijsenburg (het slot zelf was in dat
jaar gesloopt} .

Het harmonisch gebouwde dorpje met zijn aardige
pleintje - aan ��n zijde gesloten door de R.K.
kerk [waarin zich onder meer het graf bevindt van
de, in 1818 overleden, heer Van Oosthuyse) en aan
de andere kant door "Het Wapen van Rijsenburg"
(helaas door een waranda misvormd) - nam het
leeuwendeel van de lezing in beslag. De grens tus-
sen dit "nieuwe" dorp en het oude Driebergen werd
gevormd door de wetering De Zwoer, welke onder een
brug in de Utrechtseweg doorliep. Westwaarts en
noordwaarts bezat Van Oosthuyse grote stukken
grond, voornamelijk nog heide. Voor de bouw van
het Seminarie werd bijvoorbeeld door hem het ter-
rein geschonken-
De heer Harzing eindigde, met te wijzen op het
verschil dat bestaat tussen het oude Rijsenburgse
dorpsplein met mooie bomen, stenen grenspaaltjes,
harmonische huisgevels en erkers en de huidige
"blikverzameling" op het kale parkeerpleintje.
Hij vertelde van de pogingen tot rehabilitatie,
door verkeersomleiding, enz. en sprak de hoop uit,
dit streven nog beloond te mogen zien tijdens
zijn leven (spreker is thans 75 jaren oud}.
Een dankbaar applaus toonde de waardering voor de
interessante avond, welke door de heer Van Hoogen-
huyze met enkele welgekozen woorden werd gesloten.

K.W. G.
P.S. Einde november verscheen het boeiende boek
van de heer Harzing: "Driebergen en Rijsenburg,
hoe zij ontstonden en groeiden" ; 148 pagina's en
rijk ge�llustreerd.-

Jaarverslag van de Secretaris

Periode november 1972 tot november 1973

Deze verslagperiode begon de Stichting met het
organiseren van een interessante en gezellige
avond in de bovenzaal van het Zeister Slot.
Dp 10 november verzorgden daar de heren E. de
Klerk en L. Visser een voordracht met lichtbeel-
den over het Zeist van het begin der twintigste
eeuw. . '

De heer Visser^leidde de avond in en vertelde
ons iets over de ontstaansgeschiedenis van het
Zeister Raadhuis en over de architect Stuivinga.

De heer De Klerk, oud-hoofd van de hervormde
school aan de Slotlaan, gaf toelichtingen bij
de dia's, welke getuigden van een uitstekend ge-
heugen en een grote kennis van het oude Zeist.

Dp 3 april kwam het dagelijks bestuur der Stich-
ting bijeen in het Slot.

Verschillende onderwerpen werden hier besproken,
zoals de achterstand in de archiefwerkzaamheden,
de stagnatie in de bronnenuitgave, de moeilijk-
heden rond de publicatie van het boek over de
Dude Kerk, het ontwerp van een nieuwe folder, de
lezingen, de excursies en het bulletin.

Op 30 maart hield drs A. Bertoen te Bilthoven,
oud-adjunct-directeur van de provinciale plano-
logische dienst, een lezing over het onderwerp
"Leven en werken in Zeist en haar randgemeenten
sinds 1800". Het werd een leerzame avond in de
bovenzaal van het Slot. De heer Bertoen toonde
zich niet alleen zeer deskundig op het terrein
van'zijn onderwerp, maar wist ook door zijn pret-
tige betoogtrant de toehoorders een boeiende
en interessante avond te bezorgen.

De excursiecommissie, bestaande uit de heren
Visser, Van Hoogenhuyze en Galis,heeft dit Jaar
weer twee uitstapjes georganiseerd.
Op zaterdagmiddag 2 Juni ging het per autobus via
binnenwegen naar de Vechtstreek, waar een bezoek
werd gebracht aan het kasteel Gunterstein.
De bezoekers werden hier gastvrij en hartelijk
ontvangen door de kasteelheer Jhr mr L.A. Ouarles
van Ufford en diens echtgenote. Er volgde een
interessante rondleiding door het betrekkelijk
kleine, maar intieme slot en na afloop werden de
gasten onthaald op thee en cake. Daarna ging men
te voet naar de hervormde kerk van Breukelen en
de terugreis voerde langs een mooie landelijke om-
weg via Vleuten huiswaarts.

Op vrijdagmiddag 8 Juni vond de tweede excursie
plaats, waarbij het zo mooi gerestaureerde huis
Lunenburg kon worden bezichtigd, dank zij de gast-
vrijheid van mevrouw P. Fentener van Vlissingen,
Daarna ging de tocht naar kasteel Hardenbroek,
waar evenals vorig Jaar de bezoekers werden ont-
vangen en rondgeleid door de kasteelvrouwe H.A.
baronesse van Hardenbroek-Snouck Hurgronje.

Wat de bronnenuitgaven betreft werd aanvankelijk
verwacht, dat in de loop van 1973 een nieuwe af-
levering zou kunnen verschijnen, die dan betrek-
king zou hebben op het begin der zeventiende eeuw.
Deze verwachting is niet bewaarheid, als gevolg
van de omstandigheid, dat het de deskundigen, die
met dit werk bezig zijn, aan de nodige tijd ont-
breekt.

Gedurende deze verslagperiode heeft de Stichting
desgevraagd aan het gemeentebestuur advies gege-
ven over de naamgeving aan nieuwe wijken in Zeist.
De gemeente heeft voor de derde bouwfase in Zeist-
West de naam Brugakker voorgesteld, voor het win-
kelcentrum de naam De Clomp en voor de vierde,
laatste en meest westelijke, bouwfase de naam

Deze voorstellen zijn behandeld door de vice-
voorzitter en de secretaris en deze hebben zich
ermee Kunnen verenigen, omdat de namen geschikt
zijn en historisch verantwoord.

Op 24 oKtober Kwam het dagelijKs bestuur in het
Slot ter vergadering bijeen. Het voornaamste
onderwerp van bespreKing was de uitgave van het
boeK over de Oude KerK. Men besloot aan de Raad
van Beheer het voorstel te doen een aflevering
van dit boeK onder auspici�n van de Stichting te
doen uitgeven, later eventueel gevolgd door een
of meer aflevefingen. Voor de eerste aflevering
zijn de financi�le middelen beschiKbaar, nu er
stagnatie is ingetreden in de uitgaven der
Bronnen.

De Raad van Beheer is enigszins gewijzigd, door-
dat jhr A.N.J. van de Poll heeft gemeend op
grond van zijn leeftijd voor zijn zetel te moe-
tBHibedanKen. Tot nieuwe leden van de Raad van
Beheer zijn benoemd dr K.W. Galis, conservator
der Stichting, en mevrouw E.A. van de Poll-
Witholt, beiden te Zeist.

Het aantal begunstigers van de Stichting is on-
geveer gelijK gebleven.

Gedurende deze verslagperiode zijn vier nieuwe
bulletins verschenen. De heren Visser en Emmer,
die voorlopig met de zorg voor het bulletin be-
last zijn, hopen, met de hulp van de heer Galis
en anderen, deze taaK te Kunnen voortzetten en
met regelmatige tussenpozen verdere bulletins
te Kunnen doen verschijnen. Een woord van danK
aan de heer Visser, door wiens goede zorgen tel-
Kens ongeveer 300 exemplaren hun bestemming be-
reiKen, is hier wel op zijn plaats.

Dit jaar, op 28 augustus, heeft voor Zeist en
ooK voor onze Stichting een zeer belangrij Ke ,,

gebeurtenis plaatsgevonden. Het gebouw van de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan het zo
fraai gerestaureerde Broederplein werd officieel
door Prins Claus geopend. Er waren toespraken van
minister Van Doorn, van de restauratie-architect
baron Van Asbeck, en van de heer Van Swighem,
waarnemend hoofd-directeur van Monumentenzorg. De
Prins maakte met zijn gevolg een rondgang door het
geopende gebouw en de genodigden zagen in de kerk-
zaal aan het Zusterplein de premi�re van een film
en een dia-klankbeeld.

Door de nabuurschap van Monumentenzorg is onze
Stichting, met haar ruimte in het Slot, in een
nog meer sfeervolle omgeving gevestigd.

Zeist, 1 november 1973

Verslag van de Conservator

Periode 1 november 1972 tot 1 november 1973

Ook in dit verslagjaar was er weer veel werk aan

Niet slechts nam de gevoerde correspondentie toe

- soms samenhangend met afgelegde bezoeken aan
ons stichtingsarchief -, ook het aantal bezoekers

- ca 80 personen - eiste de nodige tijd.

Zo werd informatie [in woord en beeld] verstrekt
aan mevrouw Prins-Schimmel [Putten] over de Oude
Kerk, mejuffrouw Van Tongerloo [Utrecht] over onze
Stichting, mejuffrouw Oen Outer [Leiden] over
David van Mollem en "Zijdebalen", de heer Brouwer
[Amsterdam] over de schilder Van Rappard, de heer

Hensel (Amsterdam] over 't Jagershuis, de heer
Spee (Utrecht] over oude trams ca., de heer
Goedhart (Huis ter Heide] over de historie van
"Rodichem", de heer Wallenberg (Hilversum] over
"Wallenberg", de heer Treffers (Utrechts Nieuws-
blad] over "Heerewegen", enz. De gehele foto-ver-
zameling (toen nog niet bewerKt] werd in gedeel-
ten naar het Rijks Archief te Utrecht gebracht
om er gefotografeerd te worden; alles werd in
orde terug ontvangen. Onder de bezoekers - om
locale historische inlichtingen vragend - waren
scholieren en ook leerlingen met hun leraar van
de Pedagogische Academie St Jozef.

De prentbriefkaarten-collectie breidde zich,
door schenking en aankoop, wederom uit. Men ver-
gelijke de volgende cijfers: op 1-11-197(3:
1464 stuksj op 1-11-1971: 1581 stuks; op 1-11-
1972: 1636 stuks; op 1-11-1973: 1728 stuks. Deze
verzameling is geheel op orde.

Met de kaarten-verzameling staat het anders; wel
is in de - einde vorig jaar ontvangen - metalen
ladenkast een voorlopige indeling aangebracht
jnet als rubrieken: kaarten-algemeen, - provincie
Utrecht, - Zeist, maar daarna zijn deze werkzaam-
heden gestaakt om over te gaan op dringender werk.

Dat werk betrof en betreft de foto-verzameling,
de topografische atlas, omdat daarbij aan thans
nog levende Zeistenaren zo nodig toelichtingen
kunnen worden gevraagd. Deze collectie was zeer
sterk uitgebreid, onder meer door een grote
schenking van wijlen d� heer Kraal. Als voor-
,,beeld diene, dat de afdeling "Slot Zeist" in de
kartotheek (van wijlen de heer Van Hinsbergen]
67 nummers telde en nu ca 250. In totaal zijn
tot heden ca 1130 foto's geregistreerd. Na vol-
tooiing van die registratie moeten zij allen op
kartonnetjes geplakt, van hun nummers voorzien
en via een catalogus publiek gemaakt worden. In

een kartotheek-systeem zullen dan de afbeeldingen
uitvoeriger worden toegelicht. Bij dit werk onder-
vindt schrijver dszes sedert 1 oktober j.1. iedere
woensdagmiddag hulp van de heer K. Scharten, waar-
voor ik hem hierbij hartelijk dank. De rubricering
der foto's loopt pafallel met die van de prent-
briefkaarten, nl. als volgt:

1. algemene foto'sj 2. bossen; 3. parken en plei-
nen; 4. straten en lanen; 5. openbare gebouwen,
scholen; 6. kerken; 7. Broedergemeente; 6. tehui-
zen; 9. Slot Zeist; 10. kastelen en buitenplaat-
sen; 11. verschillende huizen; 12. hotels, uit-
spanningen, pensions; 13. bedrijfslevenj 14. brug-
gen, sluizen, tollen; 15. verenigingen; 15. Kamp
van Zeist; 17. Austerlitz; 18. Huis ter Heide;
19. Den Dolder en Bosch en Duin; 20. diverse ge-
beurtenissen; 21. portretten; 22. omliggende ge-
meenten.

Het redactiewerk van ons Bulletin berust sedert
april j.1. ook bij de heer Scharten [ook daar-
voor dank], nadat gedurende het eerste kwartaal
de heer Emmer redacteur was geweest. Alles ver-
loopt op prettige wijze; het Bulletin verschijnt
regelmatig; copie is er momenteel voldoende. Het
ligt in de bedoeling op de drie verschenen jaar-
gangen een index naar auteur en artikel samen te
stellen.

De bibliotheek is eveneens geheel bijgewerkt en
telt nu 402 nummers [maar natuurlijk veel meer
"delen"). Een tweede supplement op de bibliotheek-
catalogus is gereed gekomen.

Ook de verkoop-voorraad aan stichtingspublicaties,
kaarten, en dergelijke is per 1 november weer op-
genomen en genoteerd. In het verslagjaar werd -
tijdens lezingen enz. - nog voor � 215,-- ver-
kocht, maar het.wordt toch zaak, dat onze Stich-
ting eens nieuwe publicaties ten verkoop biedt,
daar "de markt" met de oude, aanwezige, verzadigd

Na langdurig overleg is nu tenslotte de nieuwe
folder ook klaar gekomen; distributie onder ver-
enigingen, enz. moet nog plaats vinden.

Het knipselarchief blijft een zorgenkind. Wel
werd iets ingelopen op de achterstand^mede door
de gewaardeerde hulp van mijn echtgenote, die een
aantal vrijdagen de kranten met de schaar te lijf
ging", maar eerst grondig kan een en ander worden
aangepakt als de topografische atlas en de kaar-
tenrcollectie in orde zijn.

Evenzo is het gesteld met de. uit de nalaten-
schap van wijlen Jkvr.J.M.E. van de Poll verwor-
ven, archivalia betreffende de familie Van de
Poll; hoewel w�l iets nagezien en in mappen onder-
gebracht is in onze archiefkast (bij de twee map-
pen die daar vorig verslagjaar al kwamen] staat
het overgrote deel nog ongecontroleerd in de kei-,
derruimte van het Slot. Maar ook dat werk komt
te zijner tijd gereed. . ..,^,^

In verband met de langzame afwikkeling van som-
mige werkzaamheden [zie boven) moge ik voor-
stellen - voorlopig slechts voor 1974 - om ��n
dag,'de woensdag, als bezoekdag in het Bulletin
te vermeiden opdat de vrijdag een ongestoorde,
bezoekloze, dag zij.

Tenslotte worde dankbaar gewag gemaakt van een
aantal schenkingen, zoals van een groot aantal
akten door de heer Storm de Grave (betreffende
"Schaerweyde" en de Schaerweyder Bosschen], door
de heer Van Hoogenhuyze (foto's, voorwerpen],door
de heer Visser (prentbriefkaarten] en andere.
Hier wil ik tevens de heer Visser danken voor de
velerlei hulp welke hij mij (en de Stichting dus)
verschafte.

'..■■ ■.■'! '■■ . Conservator

Dit is geen vervolg op mijn artikel over dit on-
derwerp, maar een aanvulling. Mijn collega in de
Raad van Beheer, mr dr J. Meerdink, heeft mij mee-
gedeeld, dat hij nog een brief heeft uit het jaar
1896, waarin melding wordt gemaakt van de brand
in het huis Waterigeweg hoek Eerste Dorpsstraat,
�f, voor beter-geori�nteerden, het huis waarin
vroeger de Kosmos en de Bazar gevestigd zijn ge-
weest.

Geholpen door deze aanwijzing heb ik het verslag
van de brand kunnen vinden in de Zeister Nieuws-
bode van 26 februari 1896. Ik laat dit verslag
hier in extenso volgen.

"Hedenmorgen ongeveer half vijf brak alhier een
felle brand uit in de Bazar van de firma Wed. A.
v.d. Bund, welke door de vele lichtontvlambare
voorwerpen, die op het magazijn aanwezig waren,
zich in korte tijd zo hevig liet aanzien, dat een
wielrijder naar Utrecht werd gezonden om de hulp
van een stoombrandspuit in te roepen. Gelukkig
bleek spoedig deze hulp niet nodig te zijn, toen
de gemeentebrandspuiten begonnen te werken. Onge-
veer te half negen kon de brand als gebluscht be-
schouwd worden en konden de spuiten op ��n na in-
rukken, welke laatste gedurende den geheelen dag
de puinhoopen bleef bespuiten. De oorzaak van den
brand is onbekend, het schijnt op den zolder aan-
gekomen te zijn. De Bazar is geheel uitgebrand.
De belendende perceelen, voor het behoud waarvan
men zich eerst ernstig bevreesd maakte, bleven
behouden, maar hebben ook door waterschade veel
geleden.

"De burgemeester en andere autoriteiten waren spoe-
dig op het terrein aanwezig. Schutterij en poli-
tie handhaafden de orde. Een groot geluk mag het
genoemd worden dat het gedurende den brand blad-
stil was. Waren de vlammen door een feilen wind
als die der vorige dagen aangewakkerd geworden.

dan waren de gevolgen niet te overzien geweest,
vooral daar in de onmiddellijKe nabijheid berg-
plaatsen van brandstoffen en verfwaren zijn ge-
vestigd. Naar wij vernemen was huis en inboedel
tegen brandschade verzekerd. Evenzeer de belen-
dende perceelen".

Dit bericht wordt onmiddellijk gevolgd door een
ander, dat wel met de brand zal samenhangen ....
"Een 2 tal spuitgasten, die hedenmorgen te veel
gedronken hadden, kregen in een herberg twist,
met het slot dat zij door de politie naar het
bureau werden overgebracht".

Werd in ons Bulletin, 1e jrg, 1971, uw aandacht
gevraagd voor de>in dat jaar, gesloopte herberg
(hotel-pension] "Huis ter Heide" in het gelijkna-
mige gedeelte van de gemeente Zeist, ditmaal zal
een artikel worden gewijd aan de - einde 1973 af-
gebroken - buitenplaats "Heerewegen", Driebergse-
weg 11, kadastraal sektie E, no 2112.
Vanwaar die naam ? Door prof. De Mont� verLoren
is er op gewezen, dat namen, eindigend op "wegen",
hier en elders meer voorkomen, b.v. in Stoetwegen,
Zijdewegen (boerderij in de Kroost).
Als zodanig zou deze naamsuitgang onverklaarbaar
zijn. naar in het geval van "Heerewegen" ligt
waarschijnlijk de zaak eenvoudiger. Immers, de
Arnhemse Bovenweg, de b�ide Hogeweg-delen en de
Oude Arnhemseweg werden reeds in de Middeleeuwen -
maar ook nog in de 18e eeuw (vgl. de akte van
24/7-1744] - aangeduid met de naam Heerweg, Heere-
weg. Het was dan ook de hooggelegen, droge, zan-
dige baan. waarlangs het gehele jaar door gereisd
kon worden, door soldaten, boeren, marskramers,
pelgrims en de Utrechtse bisschoppen. Het land-

goed, waarover wij gaan schrijven, grensde aan de-
ze oude heerweg en aan de andere, zuidelijke, zij-
de aan de huidige Driebergseweg, alias KerKweg of
Heereweg. Want ook deze weg werd in de 17e eeuw
Cen daarvoor ?) met die laatste naam genoemd (men
leze b.v. de akten van 9/8-1B31, van 18/6-1637,
van 11/5-1641, van 22/1-1647]. De meervoudsvorm
"Heerewegen" voor het door ons te bespreken per-
ceel zou dus te verklaren zijn door de ligging tus-
sen beide verkeerswegen in; de perceelsnaam be-
staat als zodanig al in de 17e eeuw en mogelijk
reeds daarvoor.

Wat kunnen we daarvan te weten komen, v��r dus in
1847 huize "Heerewegen" verrees? Na speurwerk in
de "Bronnen voor de geschiedenis van Zeist" en in
de R.A. Utrecht-fiches 1} kon, zij het met lacunes
enenige vraag-tekens (terugwerkende van de 19e eeuw
naar het verleden} het volgende overzicht worden
opgesteld. Voor een normale gang van zaken ten be-
hoeve van de lezer(es} begin ik bij het "begin";
verderop zullen de onderlinge relaties hopelijk
duidelijk worden.

Blijkens een akte van 27/11-1368 verpacht het Vrou-
wenklooster te Oostbroek 145 morgen land, genaamd
Eykenbosch. "Item een stuc landsgheheten Hedeweghen,
daerbij gheleghen, also alst gheleghen is mit egghen
(=grenzen, G.) ende mit eynden,
daernaest ghelant is des papenland van Zeyst, "
aan de bovenkant (=oostzijde, G.) en het Vrouwen-
klooster-land aan de benedenkant (= westzijde, G.}
2).- In een belasting-kohier van 1556 staat o.m.:
"Heereweger, is Vrauwecloester alias Hedwegen "3).
Belangrijk is, wat een inventaris van pastori�n en

vicari�n van ca 1580 vermeldt: " ......in Zeyst

acht mergen zaetlants aen 't heedtvelt, met den
oosteynde streckende aen den Heerwech (= Arnhemse
Bovenweg, G.) ende met den westeynde an de Herck-

wech C=Driebergseweg, G.}, daer zuydtwaerts naest
gelandt is JoncKer Bartholomeus van de Wael ende
noortwaerts die van Vrouweclooster, ..."4].
N.B. Met de Kompasrichtingen nam men het vroeger
niet zo nauw. In plaats van "oosteynde" en "west-
eynde" b.v. zouden wij liever spreken van"noord-
oost" en "zuidwest". - Ter verduidelijking: heedt--
velt, heetveld = heide. Des papen land werd na de
Reformatie het kerkeland van Zeist, 8 morgen
groot. Hedewegen is, naar ik vermoed, het latere
Heerewegen; voorheen dus bezit van het Vrouwen-
klooster. Het land van jhr Van de Wael is het
perceel "De Breul".

Volgens een akte van 18/6-1637 huurt Anthbnis
Senthen van Dijck van de Zeister kerk voor 6 jaren
8 morgen land, gelegen in Zeist op Herewegen,
strekkende van de Herenweg (=Driebergseweg, G.)
tot aan het heetveld. Deze Anthonis, zoon van
Sent Gijsberts van Dijck en broer van kerkmeester
Claes Senthen van Dijck kwam uit een groot gezin;
in 1640 wordt hij vermeld als gerechtsman van de
heerlijkheid De Breul. De 8 morgen (= 68086,3 m^}
kerkeland komen we aanstonds weer tegen.
Na vele jaren, n.1. pas in 1745, vinden we weer
een spoor; de Heer van Zeist, Willem Adriaan van
Nassau, verkoopt dan zijn heerlijkheid ca. aan
de koopman Cornelis Schellinger, zoals: een huis
en hofstede met 33 morgen land, gelegen onder
Stoetwegen, grenzend oostwaarts aan het Kerkeland
van Zeist en ten westen aan de "Preekstoel". Het
land van de boerderij de "Preekstoel" strekte
zich n.1. ook uit ten noorden van de Driebergse-
weg. En al deze landen behoorden tot het gerecht
Stoetwegen (dat weer onder Zeist hoorde], waarvan
de kern evenwel bij de Tiendweg lag en dat door-
liep tot bij de Kromme Rijn. Kort en goed: in deze
akte is sprake van een perceel van 33 morgen,
d.w.z. het voormalige perceel Molenbosch plus

De volgende bekende akte, van 31/10-1763. deelt
mee, dat Vrijheer Cornelis Schellinger voor 6
jaren verhuurt aan Gerrit Gerrits van Odijk een
huis ca. met 33 morgen wei- en bouwland (voor
� 262,-- per jaar met toepacht]; voordien verhuurd
aan Wouter van Dijk (een nakomeling van Anthonis
voornoemd ?).

Bij akte van 26/9-1768 verkoopt Schellinger zijn
Zeister bezit (hij blijft nog Heer van Driebergen)
aan Maria Agnes, burggravin en gravin van Dohna,
gravin van Zinzendorff en Pottendorff, waaronder
o.m.: een huis en hofstede met 33 morgen land -
met het Drostenbosje -, gelegen onder Stoetwegep,
in huur bij Gerrit Odijk.

Het volgende jaar, de 6 jaren zijn om, wordt in
augustus 1769 een nieuwe akte opgemaakt, waarbij
de rentmeester van de Vrijvrouwe - weer voor 6
jaren - verhuurt aan Aart van 't Klooster een huis
met 33 morgen land (voor � 270,-- plus toepacht,
ditmaal), voordien verpacht geweest aan Gerrit
Gerrits van Ddijk. - Later, op 28/3-1776, verhuurt
de rentmeester voor dezelfde termijn weer aan
Aart vant Clooster hetzelfde land (nu voor � 260,--
's jaars).

In de transportakten van Stoetwegen lezen wij 5),
dat op 22 april 1784 werd overgedragen aan Jan
Willem Barchman Wuytiers, heer van Rijnwijk en De
Breul (sedert 16/11-1779)," .... seekere wal en
bomen, geleegen tusschen de gemeene Arnhemse wegh
en het land van de kerk van Zeyst onder den ge-
regte Stoetwegen, belend ten noordwesten den com-
parant met het land genaamt Heereweegen, alwaar de
gruppel, die tusschen Heereweegen en het Kerkeland
geleegen is, zal worden doorgegraven .....". De
heer Barchman Wuytiers bezat dus blijkbaar het
Heerewegen-perceel; vandaar, dat de scheidingsgrep-
pel in genoemd jaar overbodig was geworden. Nadien,
b.v. in 1796 en 1801, komt de naam Heerewegen ook
voor.

Op 23/9-1802 verkochten de erfgenamen van Jhr Jan
Willem aan Everard Kol het landgoed Rijnwijk en de
Nieuwe Breul, met bijbehorend bezit 6}. In 1825.
na de dood van Everard Kol, komt de boedel aan Jan
Kol, die toen o.m. eigenaar werd van de Grote
Breul 0=De Breul], de Kleine Breul en Hoogkanje
(de heidevelden aldaar] 7].

Politiek en economisch was er in de voorgaande de-
cennia nog al iets veranderd. De Bataafse Republiek,
het Koninkrijk Holland, het Franse Keizerrijk en
het Koninkrijk der Nederlanden volgden elkander
op. En economisch ontstond o.a. het streven om de
heidevelden te veranderen in bossen en bouwland;
ook in Zeist, waar b.v. burgemeester Van Bern tot
dat doel op grote schaal gronden aankocht. Ook
Everard Kol - en zijn zoon Jan volgde later dit
voorbeeld - begon "heetvelden" op te kopen; zeer
ten ongerieve van de schapen- en bijenhoudende
inwoners van ons dorp. Zo kreeg hij in 1803 hei
in erfpacht achter de hofstede Hoogkanje, onder
beding, dat onbelemmerd moest blijven "het spoor
uit de Odijkersteeg", ten behoeve van de inwoners
van Odijk, Werkhoven, Houten en Schalkwijk, die
hun produkten daarlangs ter Amersfoortse markt
brachten, alsmede de Hoge of Arnhemse weg (= de
Bovenweg, G.], die achter de landen van Rijnwijk
liep en die 12 voeten breed moest blijven 8).
Tot het goed Rijnwijk behoorden dus kennelijk de
Grote Breul en de Kleine Breul, gezien het voren-
staande. Zo was het b.v. ook in 185B, toen de
heer W.J.A. van Romondt Vis, op "Schoonoord" wo-
nende, eigenaar was van hst Rijnwijk-territoir
�n van de Grote Breul met bouw- en weiland. Hoe
de situatie op en rond "Heerewegen" veranderde
is te zien op enkele kaartjes op pagina 18.
Wat gebeurde er met het perceel Heerewegen?
Onze informaties daarover zijn onvoldoende. Wel
weten we, dat in 1804 de bekende bewoner van
"Sparrendaal" te Driebergen en stichter - later -\

van het dorpje Rijsenburg Petrus Judocus van Oost-
huyse hier ook al huis en gronden nabij de "Krake-
ling" en het Dijnselburgse bos met daarbijgelegen
heide kocht. Deze Heer van Rijsenburg stierf in
1618, zijn weduwe evenwel eerst in 184B. Hun doch-
ter, Henrica Piternella Veronica, in 1814 gehuwd
met Jacobus Josephus van Rijckevorsel, stierf reeds
jong, n.1. in 1829. Toch moet in deze periode het
perceel Heerewegen (met Molenbosch) in handen van
de familie Van Oosthuyse zijn gekomen 9).

Zojuist werd verondersteld, dat de 33 morgen land,
welke in de 18e eeuw aan diverse pachters werden
verhuurd, identiek zouden zijn aan de landgoederen
Molenbosch plus Heerewegen. Bij omrekening in m^
is 33 morgen gelijk aan 281021,1 m^. Vermeerderen
we dit getal met de oppervlakte van het zgn. kerke-
land (68086,3 m^), dan wordt het tezamen 349107,4
m2. Volgens de huidige kadastrale gegevens beslaan
het (oude, niet verkavelde] "Molenbosch" plus

"Heerewegen" in totaal 352800 m*^; een gering ver-
schil dus. Blijkbaar is het voormalige kerkeland
dus opgegaan in "Heerewegen". Sporen in het ter-
rein zijn hieromtrent niet te vinden. �r zij op
gewezen, dat wel de Heideweg (vroeger ook Heer-
wegen�esteeg geheten} een al eeuwen bestaande weg
naar de heide is (oorspronkelijk zandpad, later
verbeterd tot verkeersweg]. Zo is er in 1632
sprake van onderhoud van "de steech vande hey aff
tot aen Stoetwech toe" 10]; waarbij men bedenke,
dat het verlengde van de Heideweg, de Bunsing-
laan, in vroeger tijd Stoetwegense dijk of -steeg
heette.

(wordt vervolgd] K.W. Galis

(1) R.A. Utrecht; recht, archieven no 1259 en
1261.

(2) Bronnen, I, pag. 64.

. (3) Idem, II, pag. 93. Hedewegen = Heidewegen?

(41 Idem, II, pag. 170.

(5) Deze gegevens ontleende ik aan het artikel
,,;-^ van ds P. Kuyper jr : "Waar lag het oude

kerkeland van Zeist ?". Zeister Nwbl., 19/4-
1950, pag. 2.

(6D R.A. Utrecht; recht, archieven no-1267.

(73 zie ook J.B. Christemeyer: "Het Lustoord ,
tusschen Amstel en Grebbe ...". Leiden,
1836; pag. 131.

(83 R.A. Utrecht; recht, archieven no 1261.

(9 3 Hier volgt een korte stamboom van deze fami-
lie. Petrus Judocus van Oosthuyse (geb. 21/5-
1763 Meulebeke, gest. 17/12-1818 Den Haag,
begraven Rijsenburg3, huwde 13 Henrica Smits
in 1788 te Den Haag en 2 3 Margaretha de Jongh
(geb. 9/10-1769 flaassluis, gest. 27/11-1846
Den Haag, begraven Rijsenburg3 in 1792 te
Maassluis. Hun kinderen waren: mr Johannes
Petrus Josephus (geb. 1792 Den Haag, gest.
y,a . ongehuwd 19/2-1814 Breda, begraven Rijsen-

burg3; Henry (geb. 1794 Den Haag, gest. 1796
Den Haag3;

Henrica Piternella Veronica (geb. 24/9-1793
Den Haag, gest. 6/12-1829 Den Haag, begraven
Rijsenburg3. Deze dochter huwde op 15/9-
1814 te Rijsenburg met Jacobus Josephus van
Rijckevorsel (geb. 8/2-1785 Den Bosch, gest.
1862 Ubbergen3. Dit echtpaar kreeg 10 kinde-
ren.
(103 Bronnen, II, pag. 272. .... sr.Ht

In memoriam Prof. dr J.Ph. de Nont� verloren

Prof. De Mont� verLoren is vanaf de oprichting
van onze Stichting lid geweest van de Raad van Be-
heer; vanaf 195B was hij ondervoorzitter. Hij was
onze historisch deskundige en historisch adviseur
bij uitstek, die wij herhaaldelijk raadpleegden en
op wie wij talloze malen konden terugvallen, die
met de grootst mogelijke hulpvaardigheid en vrien-
delijkheid raad gaf, waar het gevraagd werd en die
Jarenlang het historisch geweten van onze Stich-
ting is geweest.

Maar hij was meer dan alleen maar adviseur:
Hij controleerde en leidde persoonlijk de uitgave
van de unieke "Bronnen van Zeist". Hij heeft
Kuijper's bewerking van het werk van Van Eekeren
over de Oude Kerk nauwkeurig nagezien. Hij heeft
gepubliceerd over tal van Zeister historische on-
derwerpen, over de Zeister Dorpsstraat, over de
rechtsgeschiedenis van Zeist.

Jarenlang beheerde hij het uitgebreide ar-
chief van de Stichting in zijn huis. ■�-

Wij hebben in hem een eminent medewerker ver-
loren. Zijn nagedachtenis zal bij de Van de Poll-
Stichting in dankbare herinnering blijven.

Behalve een aantal boeken op historisch gebied
- waarvan de voornaamste hieronder vermeld wor-
den - verschenen ook talrijke artikelen van de
hand van wijlen professor De Mont� verLoren.
Als eerbetoon aan de overledene plaatsen wij in
dit bulletin de, tot heden ongepubliceerde, tekst
van een voordracht welke hij op 21 november 1970
hield in het Slot te Zeist voor het Algemeen
Rechtshistorisch Dispuut "Salvius Julianus".

De historische ontwikkeling van de begrippen
Bezit en Eigendom in de landsheerlijke
rechtspraak over onroerend goed in Hol-
land. Utrecht, 1929 [dissertatie).

Geschiedenis van de wetenschap van het Straf-
recht en het strafpropesrecht in de Noor-
delijke Nederlanden v��r de codificatie.
Amsterdam, 1942. |

De rechterlijke organisatie van Humsterland
en die van de Marne in de middeleeuwen.
Utrecht. 1948.

De rechterlijke organisatie ten platten lande
in het gebied langs den Krommen Rijn ge-
durende de middeleeuwen. Utrecht, 1948.

Grondbezit en standen in h_et oosten des lands
v��r de feodalisering. Utrechtj 1949.

De beteekenis van niet gefeodaliseerde gebie-
den voor de rechtsgeschiedenis. Verslagen
en Meded. v/d Ver. tot uitgaaf v/d bron-
nen v/h oud-vaderlandsche recht, 10.
Utrecht, 1950.

De geschiedenis van de Zeister Dorpsstraat.
Zeist, 1953.

Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechter-
lijke organisatie in de Noordeiyke Ne-
derlanden tot de Bataafse omwenteling.
Deventer, 1972 (5e druk].

Een en ander uit de rechtsgeschiedenis van Zeist

door Prof. Dr J. Ph. de Mont� verLoren

Het middeleeuwse Kerspel Zeist, waartoe ook Drie-
bergen en Rijsenburg behoorden, bevatte meerdere
territoriale rechtsKringen en een viertal Kaste-
len, die later door de Statenvergadering van
Utrecht officieel als ridderhofsteden werden er-
kend, te weten het Slot Zeist, Kersbergen, BliK-
Kenburg (eigenlijk is de juiste naam Bliekenburg,
wat oude Zeistenaren nog steeds zeggen) en het
Kasteel Rijsenburg.

Dmdat wij ons in het Slot bevinden, wil ik eerst
iets zeggen over de rechtspositie van deze kaste-
len.

Het Slot behoort tot die zeldzame ridderhof-
steden, welke niet in leen werden gehouden, maar
die vrij eigen goed, met andere woorden eigendom,
waren van de bezitters. Dientengevolge komt het
niet voor in de leenregisters. Bovendien is het
middeleeuwse archief van het Slot blijkbaar ver-
loren gegaan, zodat wij over de geschiedenis daar-
van in dit tijdperk vrijwel niets weten.

Kersbergen was later ook allodiaal goed, maar
hier weten wij, dat dit huis aanvankelijk te leen
werd gehouden van de Heren van Abcoude. Tussen
1392 en 1418 is het echter omgezet in een vrij
eigen goed. Hoe dit in zijn werk is gegaan blijkt
niet bij gebrek aan gegevens hierover. Het meest
waarschijnlijke is, dat degeen die Kersbergen in
leen hield, de leenband met de Heer van Abcoude
heeft afgekocht tegen het daarvoor toentertijd
gebruikelijke tarief van 1/3 van de waarde van
het leengoed, waarop de rechten van de leenheer
toen geschat werden. Dat Kersbergen in 1418 geen
leengoed meer was, blijkt duidelijk uit het feit»

dat toen de vrije eigendom ervan werd overgedra-
gen voor het gewone gerecht en niet voor het leen-
gerecht.

Bliekenburg is, zover als onze bronnen terug-
gaan, altijd leengoed geweest en is dit gebleven
tot de opheffing van het leenstelsel. Reeds v��r
1340 blijkt dit huis in leen gehouden te worden
van de Heren van Abcoude. Toen de goederen en
rechten van de Heren van Abcoude in 1459 overgin-
gen op de bisschop-landsheer werd Bliekenburg
een Stichts leen. Nadat de wereldlijke machte de
temporaliteit. van de bisschop van Utrecht was
overgedragen aan Karel V treedt deze als leen-
heer van Bliekenburg op en vervolgens tot 1581
diens zoon Philips II en daarna de Staten van
Utrecht op welke de rechten van de afgezette lands-
heer waren overgegaan en dus ook het leenheerschap
van alle Stichtse lenen.

Het kasteel Rijsenburg blijkt al in 1332 een
Stichts leen te zijn en daarvoor geldt ook, dat
achtereenvolgens eerst de bisschoppen van Utrecht,
daarna Karel \J en Philips II en vervolgens de
Staten van Utrecht er de leenheren van zijn ge-
weest. Tot de opheffing van het leenstelsel ten-
gevolge van de Bataafse omwenteling van 1795 is
het Kasteel Rijsenburg een Stichts leen gebleven.

In 1536 werden het middeleeuwse Slot Zeist
en het Kasteel Rijsenburg en in 1537 Bliekenburg
en in 1538 Kersbergen door de Staten van Utrecht
als ridderhofsteden erkend. Dit hield in, dat de
bezitter ervan, mits hij edelman was, zitting
kon nemen in de Statenvergadering van het gewest
in het lid der ridderschap. Voorts genoten de
ridderhofsteden vrijdom van huisgeld, een belas-
ting op huizen, ook vrijstelling van bieraccijns
voor . op het huis en in de bijgebouwen te
drinken bier en tenslotte het exclusieve recht
van de jacht op alle gronden in een kring met een

straal van 200 roeden rondom het kasteel. Een
Stichtse roede is ruim 3! m, dus 750 m.

Toen Willem Adriaan van Nassau plannen maak-
te om het inmiddels vervallen middeleeuwse slot
door het tegenwoordige te vervangen, verkreeg
hij van de Statenvergadering vergunning om het
recht van ridderhofstad over te brengen op zijn
te bouwen nieuwe slot, dus op het tegenwoordige
gebouw. Bij de opstelling van de lijsten van
ridderhofsteden was als vereiste gesteld, dat het
betreffende huis moest voorzien zijn van een
gracht, een ophaalbrug en een poort.

Toen het tegenwoordige slot gebouwd werd,
hadden deze verdedigingswerken hun militaire
waarde verloren. Toch heeft Willem Adriaan van
Nassau formeel nog aan de genoemde eisen voldaan.
Het terrein van het Slot was met grachten omge-
ven, in de stenen brug, die toegang gaf tot het
voorplein was een gedeelte van hout (bij de res-
tauratie) ,om practische redenen niet weer aange-
bracht] dat als ophaalbrug kon dienen, terwijl
het zeer hoge, van spitse punten voorziene hek,
dat het voorplein afsluit een poortgebouw ver-
vangt en als een poort "nieuwe stijl" kan worden
beschouwd.

Wat de territoriale rechtskringen in het
kerspel Zeist betreft, de kern daarvan werd ge-
vormd door het lage gerecht van dien naam dat
zich in handen van de bisschop-landsheer bevond
en waarin onder andere het Slot gelegen was. De
gerechtsvergadering bestond hier aanvankelijk
uit de meetellende ge�rfden, later uit een sche-
penbank. De middeleeuwse bezitters van het Slot
zijn dus nooit - een veel voorkomende misvatting
Heer van Zeist geweest.

Verder bevond zich in de middeleeuwen in
Zeist een laag gerecht van de Heren van Abcoude,
waarin onder andere het goed Kersbergen gelegen

was. Dit gerecht kwam in 1459 met de andere goe-
deren van de toenmalige Heer van Abcoude aan de
bisschop-landsheer en werd met het bisschoppelij-
ke gerecht verenigd.

Ook in het gerecht van de Heer van Abcoude werd
rechtgesproken door ge�rfden onder leiding van
een schout, die de gerechtsvergadering presideer-
de en daarin recht vorderde door het aanwijzen
van ��n der ge�rfden als oordeelvinder.

Meer naar het zuiden lag het lage gerecht
Cattenbroek, welke ambachtsheerlijkheid slechts
ongeveer 225 ha groot was en waarin in 174B maar
4 huizen stonden. De gerechtsvergadering bestond
aanvankelijk uit ge�rfden, later uit slechts 2
schepenen. Cattenbroek werd te leen gehouden
van het Sticht.

Ten oosten daarvan lag de ambachtsheerlijk-
heid Stoetwegen, ruim 346 ha groot, waarin in
1748 12-huizen stonden; dit gerecht was eveneens
een Stichts leen. Hierin lag onder andere het
kasteel Bliekenburg. Men heeft hier een goed voor-
beeld van een heerlijkheid met een daarin gele-
gen kasteel welke nooit dezelfde bezitters hebben
gehad. Ook in Stoetwegen bestond het gerecht aan-
vankelijk uit ge�rfden, welke in later tijd door
schepenen zijn vervangen.

In het veel grotere gerecht Driebergen, waar-
in zich in 1748 62 huizen bevonden, behoorde de
lage rechtsmacht, die aanvankelijk door ge�rfden
en later door schepenen werd uitgeoefend, oor-
spronkelijk toe aan de Heer van Abcoude, die de-
ze te leen hield van het Sticht. Ook hier ging
deze rechtsmacht in 1459 over op de bisschop-
landsheer en later op diens rechtsopvolgers.

De ambachtsheerlijkheid Rijsenburg, die on-
geveer 130 ha besloeg en waarin in 1748 9 huizen
stonden, vormde met het gelijknamige kasteel ��n
Stichts leen. Hier waren dus kasteel en heerlijk-
heid in handen van dezelfde persoon.

De hoge rechtsmacht binnen het Kerspel Zeist
bevond zich in handen van de bisschop-landsheer
en diens rechtsopvolgers, te weten Karel V en
Philips II en daarna de Staten van Utrecht. In
1677 droegen deze laatsten de hoge jurisdictie
over Zeist en Driebergen - en dus ook over de
genoemde ambachtsheerlijKhederi , met uitzonde-
ring van Rijsenburg - over aan Willem Adriaan
van Nassau [graaf sinds 1679J en wel in vrije
eigendom voor een bedrag van f 5.000,--, zodat
Zeist een allodiale hoge heerlijkheid werd. Te-
vens kreeg Willem Adriaan bij deze transactie de
lager jurisdictie in het onderhavige gebied, waar
deze zich in handen van de Staten bevond en niet
reeds aan anderen was uitgegeven.

In de opgesomde ambachtsheerlijKheden bleef
dus de lage jurisdictie berusten in handen van
de respectieve ambachtsheren, terwijl de hoge
rechtsmacht aldaar - Rijsenburg uitgezonderd -
aan de Vrijheer van Zeist kwam. In 1748 waren er
in Zeist 11:1 huizen. In 1633 bedroeg blijkens het
register van het hoofdgeld het aantal inwoners
van Zeist, de kinderen beneden ��n jaar niet mee-
geteld, omdat voor deze geen hoofdgeld betaald
behoefde te worden, 347 personen. In Driebergen
bestond toen de bevolking volgens dezelfde maat-
staf uit 157 personen. In Rijsenburg uit 10 en in
Cattenbroek en Stoetwegen tesamen genomen uit 75
personen. "v^, >:r ^ ^ , .:.,.

Na de verkrijging van de hoge jurisdictie deed
Van Nassau een galg oprichten ten noorden van de
Arnhemse Bovenweg, ongeveer ter plaatse waar te-
genwoordig hotel "het Kerckebosch" staat. Ook
schafte hij een compleet stel martelwerktuigen,
een pijnbank met toebehoren, aan. Immers ook pij-
niging mocht alleen toegepast worden bij verden-
king van zware misdrijven, welker berechting tot
de hoge jurisdictie behoorde. Deze pijnbank met
toebehoren is in 1876 door het Gemeentebestuur van

Zeist aan het RijK geschonken ter plaatsing in de
Gevangenpoort in Den Haag, waar het een toeris-
tische attractie - vooral voor Kinderen op school-
reisjes - vormde.

De Vrij heer stelde, behalve een schout voor
de lage jurisdictie, een drost aan, die de Zeis-
ter schepenbank presideerde en daarbij als
rechtsvorderaar, met andere woorden als Dfficier
van Justitie, optrad wanneer deze,zaken, die tot
de hoge jurisdictie behoorden, moest berechten.

Een indruk van de criminele zaken, die in
de hoge heerlijkheid van Zeist berecht zijn,
krijgt men uit de zogenaamde criminele rol, wel-
ke bewaard is gebleven over de jaren 1719-1778 en
die thans berust op het Rijksarchief te Utrecht.

Het merendeel van de zaken betreft ernstige
mishandeling tijdens een vechtpartij waaraan een
mes te pas kwam. Dpmerkelijk is, dat, evenals
tegenwoordig dikwijls het geval is, de door de
drost ge�iste straf zwaarder was dan die, welke
door het gerecht bij het vonnis werd opgelegd.
Soms was zelfs het verschil heel groot. In 1747
eiste de drost tegen een man, die een paard uit
de weide had gestolen, de doodstraf. Dit was be-
grijpelijk, want op diefstal van vee uit de wei-
de stond oudtijds in beginsel de doodstraf. Het
vonnis van de schepenbank luidde echter veel en
veel milder, namelijk een gevangenisstraf van
14 dagen op water en brood, dus zonder bier en
zonder warm eten. Tegen een man, die in het zelf-
de jaar een boom had gestolen uit het bos van de
Vrij heer. eiste de drost geseling, maar het von-
nis luidde: opsluiting op water en brood geduren-
de 14 dagen.

In 1749 had een man bij een Jiuiselijk twist
zijn vrouw een oog uitgestoken. De drost eiste
voor deze ernstige mishandeling geseling en ver-
banning uit de provincie Utrecht voor 12 jaren.

Ook in dit geval viel het vonnis aanzienlijk mil-
der uit, want dit luidde weer: een gevangenis-
straf van 14 dagen op water en brood. Dit wel
zeer milde vonnis voor een zo ernstig misdrijf
berustte op de overweging, dat er verzachtende
omstandigheden aanwezig waren, namelijk het
slechte zedelijke of liever het onzedelijke ge-
drag van de vrouw. Haar man had haar daarvoor,
volkomen rechtmatig volgens de toenmalige rechts-
opvattingen, een strenge kastijding toegediend,
die ge�indigd was in een vechtpartij, waarbij
hij haar, vermoedelijk per ongeluk, een oog had
uitgestoken.

Ook landloperij werd oudtijds als een ern-
stig misdrijf beschouwd wegens de grote overlast,
welke vooral de dikwijls eenzaam wonende platte-
lands bevolking van zulke vagebonden ondervond.
In 1750 werd een landloopster en beroeps-bedela-
res veroordeeld om voor het rechthuis van Zeist
in de Eerste Dorpsstraat aan de kaak te worden
gesteld met een papier op de borst, waarop haar
misdrijf vermeld stond en om vervolgens voor 6
jaren uit de provincie Utrecht te worden verban-
nen.

In de criminele rol vindt men ook zaken
waarin de doodstraf werd uitgesproken en voltrok-
ken.

De galg was dus:niet alleen een statussymbool
voor de Vrijheer. Dm een enkel voorbeeld te noe-
men werd in 1749 een 20-jarige jongeman ter dood
veroordeeld en opgehangen wegens diefstal van
paarden en schapen. Deze strenge straf hield ver-
band met het feit, dat de delinquent zijn mis-
drijf gepleegd had in samenwerking met "zeer fa-
meuze dieven en vagebonden". Hij behoorde dus .
kennelijk tot een van die beruchte benden van va-
gebonden, die het platteland onveilig maakten en
waartegen scherpe placaten waren uitgevaardigd.

Zijn strenge bestraffing moest dienen, zoals het
vonnis zegt,"ten afschrik en exempel" van anderen,

De schaapherder, moordbrand. geradbraakt.
Een Zeister schaapherder, die met zijn schaaps-
kudde ver van huis was afgedwaald tot in het Wes-
ten van de provincie Utrecht ontmoette daar een,
vermoedelijk rijke, weduwe. De kennismaking be-
viel zo goed, dat hij haar trouwbeloften deed,
zonder echter te vertellen, dat hij in Zeist een
huisgezin had, bestaande uit een vrouw en zeven
kinderen. Hij besloot zijn gezin uit de weg te
ruimen. Tot tweemaal toe poogde hij het uit zeer
brandbaar materiaal bestaande huisje, waarin
zijn gezin woonde, 's nachts in brand te steken,
in de hoop dat althans zijn vrouw in de vlammen
zou omkomen, want dan kon hij met de rijke weduwe
trouwen. Beide pogingen tot brandstichting misluk-
ten echter en hij werd gearresteerd. Dit zeer
ernstige misdrijf vormde een poging tot moord-
brand. moord door middel van brandstichting, on-
der de verzwarende omstandigheid, dat het bij
nacht was gepleegd. Daarom werd hier een verzwaar-
de vorm van doodstraf, het radbraken,toegepast.
Daarbij sloeg de beul met een ijzeren staaf alle
ledematen van de veroordeelde stuk, soms gevolgd
door een genadeslag op het hart. Het lichaam
werd door de spaken van een rad gevlochten en
dit rad werd daarna op een paal bij de galg ge-
plaatst. Voordat de schepenen vonnis velden,
consulteerden zij - althans bij belangrijke 2.a-
ken - een vooraanstaande jurist in Utrecht en
diens advies werd opgevolgd, omdat de veelal uit
eenvoudige lieden bestaande schepenbank zich eerst
dan verantwoord voelde.

Ftaorters van steden konden in criminele zaken
niet door het gerecht van de hoge heerlijkheid
worden berecht, maar moesten terecht staan voor
hun eigen, stadsgerecht.

In 1767 werd de hoge heerlijkheid Zeist door
de toenmalige eigenaar - Cornelis Schellinger,
die deze in 1746 van de Nassau's gekocht had -
verkocht en in 1766 overgedragen. Daarbij behield
de verkoper echter de hoge en lage rechtsmacht in
Driebergen aan zich. Driebergen werd toen dus
een afzonderlijke hoge heerlijkheid.

Behalve de reeds genoemde binnen het kerspel
Zeist gelegen normale lage rechten, treft men ook
daar het merkwaardige verschijnsel aan van de
miniatuur ambachtsheerlijkheden.

Een soort overgang tussen deze laatste en de
grotere lage gerechten vormt de ambachtsheerlijk-
heid de Breul, gelegen op de grens met Driebergen.
Deze was nog geen 86 ha groot en werd te leen ge-
houden van de Heren van IJsselstijn. De ambachts-
heer stelde er een schout aan, terwijl het ge-
recht gevormd werd door twee aldaar ge�rfde ge-
rechtslieden. Doordat de Breul een eigen schout
en een eigen gerecht had - al bestond dit laatste
maar uit twee personen - onderscheidde het zich
van de miniatuur heerlijkheden, die nu ter spra-
ke zullen komen.

De oppervlakte van zo'n gebiedje had gewoon-
lijk de grootte van ��n boerderij en normaliter
stond er maar ��n huis in, zodat er van het vor-
men van een gerecht geen sprake kon zijn en een
eigen schout er geen taak zou hebben gevonden.

Nu zal men zich afvragen wat het belang was
van het bezit van zo'n miniatuur ambachtsheer-
lij kheid, vooral wanneer de ambachtsheer niet
eens binnen zijn gebiedje woonde. De reden, waar-
om de landheer van een boerderij er prijs op
stelde om daarover de lage rechtsmacht te bezit-
ten, was, dat dan de schout en de vierschaar van
het grotere lage rechtsgebied waarbinnen zijn
miniatuur ambachtsheerlijkheid was gelegen, daar
geen ambtshandelingen konden verrichten, althans

niet zonder zijn toestemming. De schout van het
grotere gerecht en zijn dienaren hadden op dit
gebiedje niets te maken. Modern uitgedrukt: de
politie van het grotere gerecht had daar geen toe-
gang en geen zeggenschap. Wanneer het echter een
zaak van hoge jurisdictie betrof gold deze exem-
tie natuurlijk niet en mochten degenen, die de
hoge jurisdictie uitoefenden, daar onbelemmerd
optreden. Een voorbeeld van een miniatuur ambachts-
heerlijkheid in Zeist vormde het gerechtje de
Kroost, gelegen bij de grens met De Bilt aan de
Kroostweg. Het goed de Kroost was een Stichts leen,
uitgegeven met de lage rechtsmacht daarover. Deze
miniatuur ambachtsheerlijkheid besloeg nog geen
22 ha en er stond maar ��n huis in.

Zelfs binnen de vrij kleine lage heerlijkheid

Cattenbroek lag een miniatuur ambachtsheerlijkheid
geheten Cockaertshoeve. Deze had slechts een op-
pervlakte van ongeveer 14 ha en zij bestond, zo-
als de naam reeds aanduidt, uit ��n boerderij.
Cockaertshoeve lag aan de Koelaan ter hoogte van
Bliekenburg. De lage rechtsmacht over deze hoeve
werd van het Sticht te leen gehouden. Het land
ervan was echter, althans in de 15e eeuw, niet
in handen van dezelfde persoon, die daarover de
ambachtsheerlijkheid bezat. Deze hoeve was een
tinsgoed, gehouden van de bisschop-landsheer en
diens rechtsopvolgers, dat. wanneer de houder de
jaarlijkse tins niet betaalde, aan de tinsheer
terugviel. Uit het geringe bedrag van de tins,
slechts 10 stuivers per jaar, kan men afleiden,
dat men met een zeer oude tinsverhouding te doen
heeft, gevestigd in een tijd, toen 10 stuivers
nog een redelijke vergoeding was voor het in ge-
bruik hebben van +_ 14 ha land.

In Zeist bevond zich voorts in de kern van
het dorp een werkwaardig grootgrondbezit, het
goed tot Zeisterstraat, dat, voorzover wij weten.

van niemand te leen werd gehouden en dat dus vrij-
eigen, met andere woorden allodiaal, goed moet
zijn geweest. Het strekte zich uit vanaf de Oude
Kerk tot ongeveer aan de Bliekenburgerlaan (-steeg]
en wel ter weerszijden van de Dorpsstraten. Dit
grootgrondbezit was in een soort erfpacht uitge-
geven in percelen op welke onder andere de huizen
aan de Dorpsstraat waren gebouwd. Men duidde dit
grootgrondbezit later aan als de grondheerlijkheid
van de Zeisterstraat. Men had hier echter geens-
zins te doen met een heerlijkheid in de gebruike-
lijke betekenis van het woord, want er was geen
jurisdictie aan dit bezit verbonden. Met de grond-
heer bedoelde men de eigenaar van de in erfpacht
uitgegeven percelen en met grondheerlijkheid duid-
de men diens eigendomsrecht aan op de tot deze be-
zitting behorende grond. Wanneer ��n van de erf-
pachters zijn recht van erfpacht aan een ander wil-
de overdragen moest hij daarvoor toestemming heb-
ben van de grondheer. Zulk een overdracht geschied-
de voor het gewone gerecht en niet, zoals b.v. bij
heerlijk tinsgoed het, geval was, voor een speciaal
gerecht bestaande uit, de tinsheer of diens verte-
genwoordiger e,n tinsmannen. ;

Ook in Zeist hebben markeverhoudingen bestaan.
De Zeister ge�rfden hadden gebruiksrechten op de
heidevelden welke zich ten noorden van Zeist uit-
strekten. Deze gemeenschappelijk gebruikte gron-
den werden begrensd door terreinen, waarop de bu-
ren van Soest, de poorters van Amersfoort en de
ge�rfden van Leusden gebruiksrechten hadden. De
bewuste heidevelden waren, als zijnde woeste gron-
den, domein van de bisschop-landsheer en diens
rechtsopvolgers krachtens het wildernisregaal.

De buren van Zeist betaalden voor het gebruiks-
recht ervan zogenaamd strooielgeld, een vergoeding
voor het strooisel dat zij in hun veestallen en
schaapskooien gebruikten en dat zij in de vorm van

afgemaaide heide of heideplaggen van de landsheer-
lij Ke heidevelden haalden. Als vergoeding voor het
weiden van schapen daarop, moesten zij zogenaamde
zandhamelen leveren, dat wil zeggen rammen uit de
schaapskudde, die zij op deze uit zandgrond be-
staande heidevelden hielden. Later werd de ver-
plichting tot het leveren van zandhamelen - die
aanvankelijk door de bisschop en zijn hofhouding
geconsumeerd werden - omgezet in een betaling in
geld. Bovendien moesten er in Zeist varkens gele-
verd worden aan de bisschop-landsheer, welke pres-
tatie reeds voor 1378 was omgezet in het betalen
van varkensgeld.

Ook in Zeist kwam oudtijds horigheid voor.
De bisschop van Utrecht bezat hier een hof, waar-
onder 11 vanouds horige,hoeven ressorteerden. In
1329 wordt nog uitdrukkelijk gesproken van de
"hyen van Zeist" en "hyen" is een ander woord
voor horigen. In 1379 wordt in hetzelfde verband
deze term echter niet meer gebruikt, waaruit men
kan afleiden, dat de horigheid was opgeheven of
uitgesleten.

Nog langer is er horigheid blijven bestaan
op de bezittingen van de St Paulus Abdij te
Utrecht, onder andere in dat gedeelte van Zeist,
dat tegenover Bunnik aan de Kromme Rijn grensde
en dat het Zeisteroever werd genoemd. In 1399 be-
sloten abt, prior en convent van deze abdij hun
hofhorige goederen, waaronder die, welke op Zeis-
teroever gelegen waren, om te zetten in leengoe-
deren, waardoor de bezitters ervan tot vrije leen-
mannen werden.

De uit rechtshistorisch oogpunt belangrijk-
ste rechtshandeling, die zich in de middeleeuwen
in Zeist afspeelde, was de volgende. Een nieuwe
bisschop van Utrecht was bij zijn intocht volgens
oude gewoonten verplicht zijn wereldlijk gezag
over het Nedersticht eigenhandig in te luiden met

de kerkklok in de toren van de Zeister kerk. Het
recht van klokkeslag was een belangrijk landsheer-
lijkrecht, want dit betekende, dat de landsheer
het recht had om door middel van klokgelui zijn
onderzaten op te roepen om hun dingplicht, hun
heervaartplicht en hun verplichting tot landweer
te vervullen. Het luiden van de banklok in Zeist
was, althans in de latere middeleeuwen, tot een
symbolische daad geworden, want het klokluiden
werd toen niet meer beantwoord door een bijeenko-
men van 'sbisschops onderzaten. Toch stonden de
Staten van Utrecht erop, dat een nieuwe bisschop
deze vorm van aanvaarding van zijn wereldlijk ge-
zag niet achterwege liet.

De bisschop verscheen hiertoe in Zeist te^ paard
in volle wapenrusting met een bij een landsheer
passend gevolg. Een notari�le acte van 24 septem-
ber 1524 legt vast hoe Hendrik van Beieren, tot
bisschop van Utrecht verkozen, deze ceremonie
verrichtte. Aangekomen in de kerk van Zeist be-
gaf hij zich naar het hoofdaltaar, knielde daar
en sprak een gebed uit. Vervolgens ging hij naar
de toren, nam daar het klokketouw in handen, dat
voor deze gelegenheid omwonden was met een scho-
ne servet, en luidde de banklok.

Waarom juist Zeist|de plaats was waar deze cere-
monie moest geschieden, staat door gebrek aan ge-
gevens hierover niet vast.

Hen kan veroiiderstellen, dat de hoogte, waarop
de Zeister kerk gelegen is, een oude dingplaats
is geweest, waar de landsheren ingehuldigd werden.

Een andere mogelijkheid is, dat het oproepen
van de meetellende ge�rfden uit het Nedersticht
voor de oude landdag, die gehouden werd op de
"maelstad", de dingplaats, op het Dudwijkerveld,
door middel van het luiden van de Zeister kerk-
klok geschiedde om de volgende reden. Sinds begin
1300 had de Raad van de stad Utrecht de beschik-
king over de banklok aldaar, die in de toren van

de BuurkerK hing. De bisschop zou sindsdien ge-
bruik hebben moeten maken van de naastbij zijn-
de kerkklok en dat was die van Zeist, want De
Bilt had in de middeleeuwen geen eigen kerk. Of
de bisschop echter voor 1300 zijn wereldlijk
gezag te Utrecht inluidde met de klok van de
Buurkerk, staat niet vast. Dat deze hoogst be-
langrijke en onmisbare ceremonie althans in de
latere middeleeuwen in Zeist behoorde te geschie-
den, weten wij echter met zekerheid.

De middeleeuwse kerkklok die de bisschop
luidde bij zijn inhuldiging bestaat niet meer.
Reeds enige tijd voor 1593 hadden de kerkvoog-
den van Zeist een nieuwe klok gekocht, die in
genoemd jaar nog niet betaald blijkt te zijn.
Deze klok was een eeuw later al weer versleten,
mogelijk was het een tweedehandse klok geweest.
In 1699 schonk de toenmalige drost van Zeist
de tegenwoordige klok, welke onlangs gerestau-
reerd is.

Literatuur over Zeist

Evenals in de 2e jaargang [pag. 79 en 80) en de 3e
jaargang (pag. 9) van ons Bulletin is geschied,
leggen wij u hierbij wederom voor een lijstje van
titels, betrekking hebbende op publicaties over
Zeist.

Bunt, A. van de: Het Slot te Zeist. Spiegel Histo-

riael, 8, 1973, nr 9j p. 496-498.
Zanten, D. van: Een stukje apothekershistorie uit

het dorp Zeist. Pharmaceutisch Wkbl., 68,

1931; p. 703.
Ven, A.J. van der: De bisschop van Utrecht als

klokluider te Zeist. De Oud-Katholiek, 49,

1933; p. 295.
Maris, A.J.: De bisschop als klokluider te Zeist.

Maandblad van Oud-Utrecht, 19, 1946;

p. 69-91.
Leemans, C: Over eenige in den laatsten tijd in

Nederland ontdekte oudheden. Versl. Kon.

Akademie v. Wetenschappen en Letteren, V,

18..; p. 106 v.v.
Hallema, A.: Een gezicht op het Zeister kamp in

1853. Historia, 6, 1940; p. 232-235.
Loos, J.C. van der: Van een ontevreden kerkmeester.

Archief Aartsb. Utrecht, 49, 1924; p. 257.
Beltman, G.C.: Eenige mededeelingen betreffende de

bouw en de inrichting van de interneerings-

kampen, te Zeist, Harderwijklen Oldebroek.

De ingenieur, 30, 191(3; p. 696.
Groenewegen, H.IJ.: Vernield natuurschoon te Zeist.

De Zeister Crt, 30/10-1926.
Calkoen, L.: Hernhutters, De Wapenheraut, 9, 1905;

p. 311.
Burkens, C.J.C.: De vereeniging "Bethani�" te Zeist.

Woord en Daad, 12, 1933; p. 109.

Snethlage, J.: Rijksopvoedingsgesticht voor meis-
jes te Zeist. Tijds. v. Armenzorg, 12,

1911; p. 195.
Hungerink, H.J.: De Evangelische Broedergemeente

te Zeist. Boon's Magazijn, 6, 1904; p.

443.
Bronsveld, A.W.: Herinneringen aan de Broederge-
meente te Zeist. Stemmen v. Waarheid en

Vrede, 52. 1915; kolom 1018.
Meischke, R.: Het Slot te Zeist. Buil. Kon. Ned.



			- 2 - Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de Zeister geschiedenis 4e jaargang, maart 1974, nummer 1

		Redacteur: K. Scharten, Oirschotlaan 11 DagelijKs Bestuur, der Stichting; Mr dr A.A.H. Stolk, voorzitter, Driebergseweg 1 Prof. dr J. Ph. de Mont� verLoren, vice-voorzitter, Krullelaan 28 Mr dr H. Emmer, secretaris. Graaf Janlaan 83 Mr H.L.L. van Hoogenhuyze, penningmeester, Pl'atolaan 24 L. Visser, wnd secretaris-penningmeester, Lommerlust 17

Archief; Het Slot, Zinzendorflaan 1 Het archief der Stichting is geopend op woensdag van 10-12 uur v.m. en van 2-4 uur n.m. Conservator:

	Dr K.W. Galis, Beslaan 7; telefoon 03404-15565



- 40 - *^ 'i<>. i ' . 1 �* . .. � ■, ^�■ i--:^ hofsteede en de soo eevengemelte hofsteede de PreeKstoel met de wallen daarinne ende om geleegen". Ook hier weer "het bosje" [ter plaatse van het latere zgn. Molenbosch], blijkbaar hetzelfde als het in 1311 en 1368 reeds genoemde eikenbos en het "Drostenbosje" van 1768.

		(wordt vervolgd) .K.W. Galis

			Predikbeurten. Hervormde Gemeente te *Za^t.* Zondag 14 Juii Voorm. Q'/g nnr Ds. NeU^yt. . ,, � 's Av. 6 nur. Li. Sfahuiji. Woensdag av. 'f^S uur. Zendiqgsmeetiag met eq^ecte, in de groote zaal vau het weeshuis, waarb� hopen voor ^e gaan Br. Klinghardt, zendeling cit Zuid-Alrika, Ds. Qreutzberg van Arnhem en Ds. Biement van Driebergen. Broedergemeente te Zeist. Zondag 14r Jnni Voorm, 10 nnr Ds. Haward Christelijk G-ereformeerde Gemeente te Zeist. Zondag 14 Jnni Voorm. O'/j uur Ds. BrMemaa te Potten. ' a ., *'s At. 5 uur Ds. jS'rinhman* te Patten. Hervormde Gemeente te Driebergen. Zondag 14 Juni Voorm. 9^/^ nnr Di,'Biemeiu, � � At. Geen dienst. Hervormde Gemeente te Soesterberg.** Zondag 14 Juni Toorm. IQ Knr Ds. Kuip�ri. � '- � Nam. 2 nni Ds. Kuip�ri. Hervormde Gemeente te Bunnik. Zondag 14 Jnni Voorm. 9>/}nnrDs. Welt er. Hervormde Gemeente te Austerlitz, Zondag 14 JdM Voorm. 9>/j nnt Ds. Braltdt, Nam. 2 t�nr Ds. Brdm�k.

	Weekbode voor Zeist, d.d. 13 juni 1874



			51

					Wapen Van der Plersch

De bouwheer van "Heerewegen", J.A. van der Mersch , op jeugdige leeftijd [+_ 183D]. Foto Dienst voor 's RijKs Verspreide Kunstvoor- werpen, inventarisnr C 1678.

		De Notaris TERWOGT, te Driebergen, zal Dinsdag 2 Januarij 1877, 's morgens 10 ure, ten huize van A. VAN BEEK te Rijzenburg verkoopen: 80 perc. DEKSPARREN, REKHOUTEN, BOONSTAKEN en BRANDHOUT, achter �Heerewegen" onder Zeist, aan te wijzen door G. VAN DE BURGT, en 3 perc. EIKENHAKHOUT om te eeken, achter het R. K.' Aartsbisschoppelijk Seminarium te Drie- bergen, aan te wijzen door P. MARLET.

	"WeeKbode voor Zeist, (23/12-1876}
				,13e jrg, 1876. nr 52



	70 -

		BEGANE GEOm
H��IZE HEEEEVfEGBN		BEGANE GEOm
H��IZE HEEEEVfEGBN



			73

		voorzijde

"HeerBwegen" omstreeks 1970

	achterzijde



		Lezing Voor een gehoor van ruim 60 belangstellenden spraK op 22 november J.1. in de congreszaal van het Slot de bekende Driebergse historieKenner W. Harzing over de geschiedenis van het voormalige Kasteel Rijsenburg en van het gelijknamige dorp. Deze bij- eenkomst, georganiseerd door onze Stichting, werd wegens verhindering van de voorzitter geopend door mr H.L.L. van Hoogenhuyze, die o.a. meedeelde, dat men in de pauze een uitgebreide collectie foto's, gravures en prentbriefkaarten [afkomstig uit het bezit van de heren Harzing, Van Hoogenhuyze en van de Van de Poll-Stichting) zou kunnen bewonderen; op enige tafels was een en ander uitgestald. Daarna boeide op prettige wijze de spreker - hier- bij gebruik makende van vele smalfilm-beelden - de aanwezigen, door met grote stappen, maar ook wel kleine pasjes, door de Driebergense-Rijsenburgse historie te wandelen. Driebergen was een dorpje, gelegen om de middel- eeuwse St Catharina-kapel (staande daar. waar zich nu aan de Hoofdstraat de N.H. kerk verheft], welke zes-zijdige kapel reeds in 1405 wordt vermeld. Het dorp was klein; ca 1585 telde het 22 gezinnen. Eerst in de 18e en 19e eeuw - toen, zoals elders, de Heuvelrug-schoonheid werd ontdekt - ving de groei van Driebergen aan. De geschiedenis van Rijsenburg toont een geheel ander beeld. Wel was er, aan de Langbroeker Wete- ring, al sedert de 13e eeuw een kasteel van die naam, mogelijk ontstaan,als woning van een mili- tair geslacht, daar zich vestigend in verband met de toenmalige ontginning van de moerassige veen- en broeklanden. En wel was er - eeuwen later, in 1754, gebouwd - het buiten "Spar en Dael", nu Sparrendaal, maar het dorpje Rijsenburg, de oog- appel van de heer Harzing, ontstond pas op 1 au- gustus 1810. De ontwerper en financier van het



		- 4 - plaatsje was de rijke Vlaamse "industrieel" Petrus Jodocus van Oosthuyse, die in de Bataafse en Fran- se tijd veel geld had verdiend en op Sparrendaal was gaan wonen. Over de bouwgeschiedenis, opgra- vingen ter plaatse, lanen aldaar, afbeeldingen van dit fraaie buiten werden de luisteraars uitvoerig ingelicht. Behalve eigenaar van Sparrendaal was, sedert 1800, Van Oosthuyse tevens bezitter van de heerlijkheid Rijsenburg (het slot zelf was in dat jaar gesloopt} . Het harmonisch gebouwde dorpje met zijn aardige pleintje - aan ��n zijde gesloten door de R.K. kerk [waarin zich onder meer het graf bevindt van de, in 1818 overleden, heer Van Oosthuyse) en aan de andere kant door "Het Wapen van Rijsenburg" (helaas door een waranda misvormd) - nam het leeuwendeel van de lezing in beslag. De grens tus- sen dit "nieuwe" dorp en het oude Driebergen werd gevormd door de wetering De Zwoer, welke onder een brug in de Utrechtseweg doorliep. Westwaarts en noordwaarts bezat Van Oosthuyse grote stukken grond, voornamelijk nog heide. Voor de bouw van het Seminarie werd bijvoorbeeld door hem het ter- rein geschonken- De heer Harzing eindigde, met te wijzen op het verschil dat bestaat tussen het oude Rijsenburgse dorpsplein met mooie bomen, stenen grenspaaltjes, harmonische huisgevels en erkers en de huidige "blikverzameling" op het kale parkeerpleintje. Hij vertelde van de pogingen tot rehabilitatie, door verkeersomleiding, enz. en sprak de hoop uit, dit streven nog beloond te mogen zien tijdens zijn leven (spreker is thans 75 jaren oud}. Een dankbaar applaus toonde de waardering voor de interessante avond, welke door de heer Van Hoogen- huyze met enkele welgekozen woorden werd gesloten. K.W. G. P.S. Einde november verscheen het boeiende boek van de heer Harzing: "Driebergen en Rijsenburg, hoe zij ontstonden en groeiden" ; 148 pagina's en rijk ge�llustreerd.-



			- 5 - Jaarverslag van de Secretaris Periode november 1972 tot november 1973

		Deze verslagperiode begon de Stichting met het organiseren van een interessante en gezellige avond in de bovenzaal van het Zeister Slot. Dp 10 november verzorgden daar de heren E. de Klerk en L. Visser een voordracht met lichtbeel- den over het Zeist van het begin der twintigste eeuw. . ' De heer Visser^leidde de avond in en vertelde ons iets over de ontstaansgeschiedenis van het Zeister Raadhuis en over de architect Stuivinga. De heer De Klerk, oud-hoofd van de hervormde school aan de Slotlaan, gaf toelichtingen bij de dia's, welke getuigden van een uitstekend ge- heugen en een grote kennis van het oude Zeist. Dp 3 april kwam het dagelijks bestuur der Stich- ting bijeen in het Slot. Verschillende onderwerpen werden hier besproken, zoals de achterstand in de archiefwerkzaamheden, de stagnatie in de bronnenuitgave, de moeilijk- heden rond de publicatie van het boek over de Dude Kerk, het ontwerp van een nieuwe folder, de lezingen, de excursies en het bulletin. Op 30 maart hield drs A. Bertoen te Bilthoven, oud-adjunct-directeur van de provinciale plano- logische dienst, een lezing over het onderwerp "Leven en werken in Zeist en haar randgemeenten sinds 1800". Het werd een leerzame avond in de bovenzaal van het Slot. De heer Bertoen toonde zich niet alleen zeer deskundig op het terrein van'zijn onderwerp, maar wist ook door zijn pret- tige betoogtrant de toehoorders een boeiende en interessante avond te bezorgen.



		- 6 - De excursiecommissie, bestaande uit de heren Visser, Van Hoogenhuyze en Galis,heeft dit Jaar weer twee uitstapjes georganiseerd. Op zaterdagmiddag 2 Juni ging het per autobus via binnenwegen naar de Vechtstreek, waar een bezoek werd gebracht aan het kasteel Gunterstein. De bezoekers werden hier gastvrij en hartelijk ontvangen door de kasteelheer Jhr mr L.A. Ouarles van Ufford en diens echtgenote. Er volgde een interessante rondleiding door het betrekkelijk kleine, maar intieme slot en na afloop werden de gasten onthaald op thee en cake. Daarna ging men te voet naar de hervormde kerk van Breukelen en de terugreis voerde langs een mooie landelijke om- weg via Vleuten huiswaarts. Op vrijdagmiddag 8 Juni vond de tweede excursie plaats, waarbij het zo mooi gerestaureerde huis Lunenburg kon worden bezichtigd, dank zij de gast- vrijheid van mevrouw P. Fentener van Vlissingen, Daarna ging de tocht naar kasteel Hardenbroek, waar evenals vorig Jaar de bezoekers werden ont- vangen en rondgeleid door de kasteelvrouwe H.A. baronesse van Hardenbroek-Snouck Hurgronje. Wat de bronnenuitgaven betreft werd aanvankelijk verwacht, dat in de loop van 1973 een nieuwe af- levering zou kunnen verschijnen, die dan betrek- king zou hebben op het begin der zeventiende eeuw. Deze verwachting is niet bewaarheid, als gevolg van de omstandigheid, dat het de deskundigen, die met dit werk bezig zijn, aan de nodige tijd ont- breekt. Gedurende deze verslagperiode heeft de Stichting desgevraagd aan het gemeentebestuur advies gege- ven over de naamgeving aan nieuwe wijken in Zeist. De gemeente heeft voor de derde bouwfase in Zeist- West de naam Brugakker voorgesteld, voor het win- kelcentrum de naam De Clomp en voor de vierde, laatste en meest westelijke, bouwfase de naam



			7 -

		Crosestein. Deze voorstellen zijn behandeld door de vice- voorzitter en de secretaris en deze hebben zich ermee Kunnen verenigen, omdat de namen geschikt zijn en historisch verantwoord. Op 24 oKtober Kwam het dagelijKs bestuur in het Slot ter vergadering bijeen. Het voornaamste onderwerp van bespreKing was de uitgave van het boeK over de Oude KerK. Men besloot aan de Raad van Beheer het voorstel te doen een aflevering van dit boeK onder auspici�n van de Stichting te doen uitgeven, later eventueel gevolgd door een of meer aflevefingen. Voor de eerste aflevering zijn de financi�le middelen beschiKbaar, nu er stagnatie is ingetreden in de uitgaven der Bronnen. De Raad van Beheer is enigszins gewijzigd, door- dat jhr A.N.J. van de Poll heeft gemeend op grond van zijn leeftijd voor zijn zetel te moe- tBHibedanKen. Tot nieuwe leden van de Raad van Beheer zijn benoemd dr K.W. Galis, conservator der Stichting, en mevrouw E.A. van de Poll- Witholt, beiden te Zeist. Het aantal begunstigers van de Stichting is on- geveer gelijK gebleven. Gedurende deze verslagperiode zijn vier nieuwe bulletins verschenen. De heren Visser en Emmer, die voorlopig met de zorg voor het bulletin be- last zijn, hopen, met de hulp van de heer Galis en anderen, deze taaK te Kunnen voortzetten en met regelmatige tussenpozen verdere bulletins te Kunnen doen verschijnen. Een woord van danK aan de heer Visser, door wiens goede zorgen tel- Kens ongeveer 300 exemplaren hun bestemming be- reiKen, is hier wel op zijn plaats. Dit jaar, op 28 augustus, heeft voor Zeist en ooK voor onze Stichting een zeer belangrij Ke ,,



			8

		gebeurtenis plaatsgevonden. Het gebouw van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan het zo fraai gerestaureerde Broederplein werd officieel door Prins Claus geopend. Er waren toespraken van minister Van Doorn, van de restauratie-architect baron Van Asbeck, en van de heer Van Swighem, waarnemend hoofd-directeur van Monumentenzorg. De Prins maakte met zijn gevolg een rondgang door het geopende gebouw en de genodigden zagen in de kerk- zaal aan het Zusterplein de premi�re van een film en een dia-klankbeeld. Door de nabuurschap van Monumentenzorg is onze Stichting, met haar ruimte in het Slot, in een nog meer sfeervolle omgeving gevestigd. Zeist, 1 november 1973 H. Emmer Secretaris .

	Verslag van de Conservator Periode 1 november 1972 tot 1 november 1973

Ook in dit verslagjaar was er weer veel werk aan de winkel. Niet slechts nam de gevoerde correspondentie toe - soms samenhangend met afgelegde bezoeken aan ons stichtingsarchief -, ook het aantal bezoekers - ca 80 personen - eiste de nodige tijd. Zo werd informatie [in woord en beeld] verstrekt aan mevrouw Prins-Schimmel [Putten] over de Oude Kerk, mejuffrouw Van Tongerloo [Utrecht] over onze Stichting, mejuffrouw Oen Outer [Leiden] over David van Mollem en "Zijdebalen", de heer Brouwer [Amsterdam] over de schilder Van Rappard, de heer



		- 10 - een kartotheek-systeem zullen dan de afbeeldingen uitvoeriger worden toegelicht. Bij dit werk onder- vindt schrijver dszes sedert 1 oktober j.1. iedere woensdagmiddag hulp van de heer K. Scharten, waar- voor ik hem hierbij hartelijk dank. De rubricering der foto's loopt pafallel met die van de prent- briefkaarten, nl. als volgt: 1. algemene foto'sj 2. bossen; 3. parken en plei- nen; 4. straten en lanen; 5. openbare gebouwen, scholen; 6. kerken; 7. Broedergemeente; 6. tehui- zen; 9. Slot Zeist; 10. kastelen en buitenplaat- sen; 11. verschillende huizen; 12. hotels, uit- spanningen, pensions; 13. bedrijfslevenj 14. brug- gen, sluizen, tollen; 15. verenigingen; 15. Kamp van Zeist; 17. Austerlitz; 18. Huis ter Heide; 19. Den Dolder en Bosch en Duin; 20. diverse ge- beurtenissen; 21. portretten; 22. omliggende ge- meenten. Het redactiewerk van ons Bulletin berust sedert april j.1. ook bij de heer Scharten [ook daar- voor dank], nadat gedurende het eerste kwartaal de heer Emmer redacteur was geweest. Alles ver- loopt op prettige wijze; het Bulletin verschijnt regelmatig; copie is er momenteel voldoende. Het ligt in de bedoeling op de drie verschenen jaar- gangen een index naar auteur en artikel samen te stellen. De bibliotheek is eveneens geheel bijgewerkt en telt nu 402 nummers [maar natuurlijk veel meer "delen"). Een tweede supplement op de bibliotheek- catalogus is gereed gekomen. Ook de verkoop-voorraad aan stichtingspublicaties, kaarten, en dergelijke is per 1 november weer op- genomen en genoteerd. In het verslagjaar werd - tijdens lezingen enz. - nog voor � 215,-- ver- kocht, maar het.wordt toch zaak, dat onze Stich- ting eens nieuwe publicaties ten verkoop biedt, daar "de markt" met de oude, aanwezige, verzadigd



		- 11 - schijnt te raken. < Na langdurig overleg is nu tenslotte de nieuwe folder ook klaar gekomen; distributie onder ver- enigingen, enz. moet nog plaats vinden. Het knipselarchief blijft een zorgenkind. Wel werd iets ingelopen op de achterstand^mede door de gewaardeerde hulp van mijn echtgenote, die een aantal vrijdagen de kranten met de schaar te lijf ging", maar eerst grondig kan een en ander worden aangepakt als de topografische atlas en de kaar- tenrcollectie in orde zijn. Evenzo is het gesteld met de. uit de nalaten- schap van wijlen Jkvr.J.M.E. van de Poll verwor- ven, archivalia betreffende de familie Van de Poll; hoewel w�l iets nagezien en in mappen onder- gebracht is in onze archiefkast (bij de twee map- pen die daar vorig verslagjaar al kwamen] staat het overgrote deel nog ongecontroleerd in de kei-, derruimte van het Slot. Maar ook dat werk komt te zijner tijd gereed. . ..,^,^ In verband met de langzame afwikkeling van som- mige werkzaamheden [zie boven) moge ik voor- stellen - voorlopig slechts voor 1974 - om ��n dag,'de woensdag, als bezoekdag in het Bulletin te vermeiden opdat de vrijdag een ongestoorde, bezoekloze, dag zij. Tenslotte worde dankbaar gewag gemaakt van een aantal schenkingen, zoals van een groot aantal akten door de heer Storm de Grave (betreffende "Schaerweyde" en de Schaerweyder Bosschen], door de heer Van Hoogenhuyze (foto's, voorwerpen],door de heer Visser (prentbriefkaarten] en andere. Hier wil ik tevens de heer Visser danken voor de velerlei hulp welke hij mij (en de Stichting dus) verschafte. K.W. Galis '..■■ ■.■'! '■■ . Conservator



		- 12 - De entree van Zeist Dit is geen vervolg op mijn artikel over dit on- derwerp, maar een aanvulling. Mijn collega in de Raad van Beheer, mr dr J. Meerdink, heeft mij mee- gedeeld, dat hij nog een brief heeft uit het jaar 1896, waarin melding wordt gemaakt van de brand in het huis Waterigeweg hoek Eerste Dorpsstraat, �f, voor beter-geori�nteerden, het huis waarin vroeger de Kosmos en de Bazar gevestigd zijn ge- weest. Geholpen door deze aanwijzing heb ik het verslag van de brand kunnen vinden in de Zeister Nieuws- bode van 26 februari 1896. Ik laat dit verslag hier in extenso volgen. "Hedenmorgen ongeveer half vijf brak alhier een felle brand uit in de Bazar van de firma Wed. A. v.d. Bund, welke door de vele lichtontvlambare voorwerpen, die op het magazijn aanwezig waren, zich in korte tijd zo hevig liet aanzien, dat een wielrijder naar Utrecht werd gezonden om de hulp van een stoombrandspuit in te roepen. Gelukkig bleek spoedig deze hulp niet nodig te zijn, toen de gemeentebrandspuiten begonnen te werken. Onge- veer te half negen kon de brand als gebluscht be- schouwd worden en konden de spuiten op ��n na in- rukken, welke laatste gedurende den geheelen dag de puinhoopen bleef bespuiten. De oorzaak van den brand is onbekend, het schijnt op den zolder aan- gekomen te zijn. De Bazar is geheel uitgebrand. De belendende perceelen, voor het behoud waarvan men zich eerst ernstig bevreesd maakte, bleven behouden, maar hebben ook door waterschade veel geleden. "De burgemeester en andere autoriteiten waren spoe- dig op het terrein aanwezig. Schutterij en poli- tie handhaafden de orde. Een groot geluk mag het genoemd worden dat het gedurende den brand blad- stil was. Waren de vlammen door een feilen wind als die der vorige dagen aangewakkerd geworden.



			- 13 - dan waren de gevolgen niet te overzien geweest, vooral daar in de onmiddellijKe nabijheid berg- plaatsen van brandstoffen en verfwaren zijn ge- vestigd. Naar wij vernemen was huis en inboedel tegen brandschade verzekerd. Evenzeer de belen- dende perceelen". Dit bericht wordt onmiddellijk gevolgd door een ander, dat wel met de brand zal samenhangen .... "Een 2 tal spuitgasten, die hedenmorgen te veel gedronken hadden, kregen in een herberg twist, met het slot dat zij door de politie naar het bureau werden overgebracht". H. Emmer

		Huize "Heerewegen" Werd in ons Bulletin, 1e jrg, 1971, uw aandacht gevraagd voor de>in dat jaar, gesloopte herberg (hotel-pension] "Huis ter Heide" in het gelijkna- mige gedeelte van de gemeente Zeist, ditmaal zal een artikel worden gewijd aan de - einde 1973 af- gebroken - buitenplaats "Heerewegen", Driebergse- weg 11, kadastraal sektie E, no 2112. Vanwaar die naam ? Door prof. De Mont� verLoren is er op gewezen, dat namen, eindigend op "wegen", hier en elders meer voorkomen, b.v. in Stoetwegen, Zijdewegen (boerderij in de Kroost). Als zodanig zou deze naamsuitgang onverklaarbaar zijn. naar in het geval van "Heerewegen" ligt waarschijnlijk de zaak eenvoudiger. Immers, de Arnhemse Bovenweg, de b�ide Hogeweg-delen en de Oude Arnhemseweg werden reeds in de Middeleeuwen - maar ook nog in de 18e eeuw (vgl. de akte van 24/7-1744] - aangeduid met de naam Heerweg, Heere- weg. Het was dan ook de hooggelegen, droge, zan- dige baan. waarlangs het gehele jaar door gereisd kon worden, door soldaten, boeren, marskramers, pelgrims en de Utrechtse bisschoppen. Het land-



		- 14 - goed, waarover wij gaan schrijven, grensde aan de- ze oude heerweg en aan de andere, zuidelijke, zij- de aan de huidige Driebergseweg, alias KerKweg of Heereweg. Want ook deze weg werd in de 17e eeuw Cen daarvoor ?) met die laatste naam genoemd (men leze b.v. de akten van 9/8-1B31, van 18/6-1637, van 11/5-1641, van 22/1-1647]. De meervoudsvorm "Heerewegen" voor het door ons te bespreken per- ceel zou dus te verklaren zijn door de ligging tus- sen beide verkeerswegen in; de perceelsnaam be- staat als zodanig al in de 17e eeuw en mogelijk reeds daarvoor. Voorgeschiedenis Wat kunnen we daarvan te weten komen, v��r dus in 1847 huize "Heerewegen" verrees? Na speurwerk in de "Bronnen voor de geschiedenis van Zeist" en in de R.A. Utrecht-fiches 1} kon, zij het met lacunes enenige vraag-tekens (terugwerkende van de 19e eeuw naar het verleden} het volgende overzicht worden opgesteld. Voor een normale gang van zaken ten be- hoeve van de lezer(es} begin ik bij het "begin"; verderop zullen de onderlinge relaties hopelijk duidelijk worden. Blijkens een akte van 27/11-1368 verpacht het Vrou- wenklooster te Oostbroek 145 morgen land, genaamd Eykenbosch. "Item een stuc landsgheheten Hedeweghen, daerbij gheleghen, also alst gheleghen is mit egghen (=grenzen, G.) ende mit eynden, daernaest ghelant is des papenland van Zeyst, " aan de bovenkant (=oostzijde, G.) en het Vrouwen- klooster-land aan de benedenkant (= westzijde, G.} 2).- In een belasting-kohier van 1556 staat o.m.: "Heereweger, is Vrauwecloester alias Hedwegen "3). Belangrijk is, wat een inventaris van pastori�n en vicari�n van ca 1580 vermeldt: " ......in Zeyst acht mergen zaetlants aen 't heedtvelt, met den oosteynde streckende aen den Heerwech (= Arnhemse Bovenweg, G.) ende met den westeynde an de Herck-



		- 15 - wech C=Driebergseweg, G.}, daer zuydtwaerts naest gelandt is JoncKer Bartholomeus van de Wael ende noortwaerts die van Vrouweclooster, ..."4]. N.B. Met de Kompasrichtingen nam men het vroeger niet zo nauw. In plaats van "oosteynde" en "west- eynde" b.v. zouden wij liever spreken van"noord- oost" en "zuidwest". - Ter verduidelijking: heedt-- velt, heetveld = heide. Des papen land werd na de Reformatie het kerkeland van Zeist, 8 morgen groot. Hedewegen is, naar ik vermoed, het latere Heerewegen; voorheen dus bezit van het Vrouwen- klooster. Het land van jhr Van de Wael is het perceel "De Breul". Volgens een akte van 18/6-1637 huurt Anthbnis Senthen van Dijck van de Zeister kerk voor 6 jaren 8 morgen land, gelegen in Zeist op Herewegen, strekkende van de Herenweg (=Driebergseweg, G.) tot aan het heetveld. Deze Anthonis, zoon van Sent Gijsberts van Dijck en broer van kerkmeester Claes Senthen van Dijck kwam uit een groot gezin; in 1640 wordt hij vermeld als gerechtsman van de heerlijkheid De Breul. De 8 morgen (= 68086,3 m^} kerkeland komen we aanstonds weer tegen. Na vele jaren, n.1. pas in 1745, vinden we weer een spoor; de Heer van Zeist, Willem Adriaan van Nassau, verkoopt dan zijn heerlijkheid ca. aan de koopman Cornelis Schellinger, zoals: een huis en hofstede met 33 morgen land, gelegen onder Stoetwegen, grenzend oostwaarts aan het Kerkeland van Zeist en ten westen aan de "Preekstoel". Het land van de boerderij de "Preekstoel" strekte zich n.1. ook uit ten noorden van de Driebergse- weg. En al deze landen behoorden tot het gerecht Stoetwegen (dat weer onder Zeist hoorde], waarvan de kern evenwel bij de Tiendweg lag en dat door- liep tot bij de Kromme Rijn. Kort en goed: in deze akte is sprake van een perceel van 33 morgen, d.w.z. het voormalige perceel Molenbosch plus



		- 16 - Heerewegen I De volgende bekende akte, van 31/10-1763. deelt mee, dat Vrijheer Cornelis Schellinger voor 6 jaren verhuurt aan Gerrit Gerrits van Odijk een huis ca. met 33 morgen wei- en bouwland (voor � 262,-- per jaar met toepacht]; voordien verhuurd aan Wouter van Dijk (een nakomeling van Anthonis voornoemd ?). Bij akte van 26/9-1768 verkoopt Schellinger zijn Zeister bezit (hij blijft nog Heer van Driebergen) aan Maria Agnes, burggravin en gravin van Dohna, gravin van Zinzendorff en Pottendorff, waaronder o.m.: een huis en hofstede met 33 morgen land - met het Drostenbosje -, gelegen onder Stoetwegep, in huur bij Gerrit Odijk. Het volgende jaar, de 6 jaren zijn om, wordt in augustus 1769 een nieuwe akte opgemaakt, waarbij de rentmeester van de Vrijvrouwe - weer voor 6 jaren - verhuurt aan Aart van 't Klooster een huis met 33 morgen land (voor � 270,-- plus toepacht, ditmaal), voordien verpacht geweest aan Gerrit Gerrits van Ddijk. - Later, op 28/3-1776, verhuurt de rentmeester voor dezelfde termijn weer aan Aart vant Clooster hetzelfde land (nu voor � 260,-- 's jaars). In de transportakten van Stoetwegen lezen wij 5), dat op 22 april 1784 werd overgedragen aan Jan Willem Barchman Wuytiers, heer van Rijnwijk en De Breul (sedert 16/11-1779)," .... seekere wal en bomen, geleegen tusschen de gemeene Arnhemse wegh en het land van de kerk van Zeyst onder den ge- regte Stoetwegen, belend ten noordwesten den com- parant met het land genaamt Heereweegen, alwaar de gruppel, die tusschen Heereweegen en het Kerkeland geleegen is, zal worden doorgegraven .....". De heer Barchman Wuytiers bezat dus blijkbaar het Heerewegen-perceel; vandaar, dat de scheidingsgrep- pel in genoemd jaar overbodig was geworden. Nadien, b.v. in 1796 en 1801, komt de naam Heerewegen ook voor.



		- 17 - Op 23/9-1802 verkochten de erfgenamen van Jhr Jan Willem aan Everard Kol het landgoed Rijnwijk en de Nieuwe Breul, met bijbehorend bezit 6}. In 1825. na de dood van Everard Kol, komt de boedel aan Jan Kol, die toen o.m. eigenaar werd van de Grote Breul 0=De Breul], de Kleine Breul en Hoogkanje (de heidevelden aldaar] 7]. Politiek en economisch was er in de voorgaande de- cennia nog al iets veranderd. De Bataafse Republiek, het Koninkrijk Holland, het Franse Keizerrijk en het Koninkrijk der Nederlanden volgden elkander op. En economisch ontstond o.a. het streven om de heidevelden te veranderen in bossen en bouwland; ook in Zeist, waar b.v. burgemeester Van Bern tot dat doel op grote schaal gronden aankocht. Ook Everard Kol - en zijn zoon Jan volgde later dit voorbeeld - begon "heetvelden" op te kopen; zeer ten ongerieve van de schapen- en bijenhoudende inwoners van ons dorp. Zo kreeg hij in 1803 hei in erfpacht achter de hofstede Hoogkanje, onder beding, dat onbelemmerd moest blijven "het spoor uit de Odijkersteeg", ten behoeve van de inwoners van Odijk, Werkhoven, Houten en Schalkwijk, die hun produkten daarlangs ter Amersfoortse markt brachten, alsmede de Hoge of Arnhemse weg (= de Bovenweg, G.], die achter de landen van Rijnwijk liep en die 12 voeten breed moest blijven 8). Tot het goed Rijnwijk behoorden dus kennelijk de Grote Breul en de Kleine Breul, gezien het voren- staande. Zo was het b.v. ook in 185B, toen de heer W.J.A. van Romondt Vis, op "Schoonoord" wo- nende, eigenaar was van hst Rijnwijk-territoir �n van de Grote Breul met bouw- en weiland. Hoe de situatie op en rond "Heerewegen" veranderde is te zien op enkele kaartjes op pagina 18. Wat gebeurde er met het perceel Heerewegen? Onze informaties daarover zijn onvoldoende. Wel weten we, dat in 1804 de bekende bewoner van "Sparrendaal" te Driebergen en stichter - later -\



		- 19 - van het dorpje Rijsenburg Petrus Judocus van Oost- huyse hier ook al huis en gronden nabij de "Krake- ling" en het Dijnselburgse bos met daarbijgelegen heide kocht. Deze Heer van Rijsenburg stierf in 1618, zijn weduwe evenwel eerst in 184B. Hun doch- ter, Henrica Piternella Veronica, in 1814 gehuwd met Jacobus Josephus van Rijckevorsel, stierf reeds jong, n.1. in 1829. Toch moet in deze periode het perceel Heerewegen (met Molenbosch) in handen van de familie Van Oosthuyse zijn gekomen 9). Zojuist werd verondersteld, dat de 33 morgen land, welke in de 18e eeuw aan diverse pachters werden verhuurd, identiek zouden zijn aan de landgoederen Molenbosch plus Heerewegen. Bij omrekening in m^ is 33 morgen gelijk aan 281021,1 m^. Vermeerderen we dit getal met de oppervlakte van het zgn. kerke- land (68086,3 m^), dan wordt het tezamen 349107,4 m2. Volgens de huidige kadastrale gegevens beslaan het (oude, niet verkavelde] "Molenbosch" plus 9 "Heerewegen" in totaal 352800 m*^; een gering ver- schil dus. Blijkbaar is het voormalige kerkeland dus opgegaan in "Heerewegen". Sporen in het ter- rein zijn hieromtrent niet te vinden. �r zij op gewezen, dat wel de Heideweg (vroeger ook Heer- wegen�esteeg geheten} een al eeuwen bestaande weg naar de heide is (oorspronkelijk zandpad, later verbeterd tot verkeersweg]. Zo is er in 1632 sprake van onderhoud van "de steech vande hey aff tot aen Stoetwech toe" 10]; waarbij men bedenke, dat het verlengde van de Heideweg, de Bunsing- laan, in vroeger tijd Stoetwegense dijk of -steeg heette.

			(wordt vervolgd] K.W. Galis



		20

	Noten:

(1) R.A. Utrecht; recht, archieven no 1259 en 1261. (2) Bronnen, I, pag. 64. . (3) Idem, II, pag. 93. Hedewegen = Heidewegen? (41 Idem, II, pag. 170. (5) Deze gegevens ontleende ik aan het artikel ,,;-^ van ds P. Kuyper jr : "Waar lag het oude kerkeland van Zeist ?". Zeister Nwbl., 19/4- 1950, pag. 2. (6D R.A. Utrecht; recht, archieven no-1267. (73 zie ook J.B. Christemeyer: "Het Lustoord , tusschen Amstel en Grebbe ...". Leiden, 1836; pag. 131. (83 R.A. Utrecht; recht, archieven no 1261. (9 3 Hier volgt een korte stamboom van deze fami- lie. Petrus Judocus van Oosthuyse (geb. 21/5- 1763 Meulebeke, gest. 17/12-1818 Den Haag, begraven Rijsenburg3, huwde 13 Henrica Smits in 1788 te Den Haag en 2 3 Margaretha de Jongh (geb. 9/10-1769 flaassluis, gest. 27/11-1846 Den Haag, begraven Rijsenburg3 in 1792 te Maassluis. Hun kinderen waren: mr Johannes Petrus Josephus (geb. 1792 Den Haag, gest. y,a . ongehuwd 19/2-1814 Breda, begraven Rijsen- burg3; Henry (geb. 1794 Den Haag, gest. 1796 Den Haag3; Henrica Piternella Veronica (geb. 24/9-1793 Den Haag, gest. 6/12-1829 Den Haag, begraven Rijsenburg3. Deze dochter huwde op 15/9- 1814 te Rijsenburg met Jacobus Josephus van Rijckevorsel (geb. 8/2-1785 Den Bosch, gest. 1862 Ubbergen3. Dit echtpaar kreeg 10 kinde- ren. (103 Bronnen, II, pag. 272. .... sr.Ht



		21

	In memoriam Prof. dr J.Ph. de Nont� verloren

Prof. De Mont� verLoren is vanaf de oprichting van onze Stichting lid geweest van de Raad van Be- heer; vanaf 195B was hij ondervoorzitter. Hij was onze historisch deskundige en historisch adviseur bij uitstek, die wij herhaaldelijk raadpleegden en op wie wij talloze malen konden terugvallen, die met de grootst mogelijke hulpvaardigheid en vrien- delijkheid raad gaf, waar het gevraagd werd en die Jarenlang het historisch geweten van onze Stich- ting is geweest. Maar hij was meer dan alleen maar adviseur: Hij controleerde en leidde persoonlijk de uitgave van de unieke "Bronnen van Zeist". Hij heeft Kuijper's bewerking van het werk van Van Eekeren over de Oude Kerk nauwkeurig nagezien. Hij heeft gepubliceerd over tal van Zeister historische on- derwerpen, over de Zeister Dorpsstraat, over de rechtsgeschiedenis van Zeist. Jarenlang beheerde hij het uitgebreide ar- chief van de Stichting in zijn huis. ■�- Wij hebben in hem een eminent medewerker ver- loren. Zijn nagedachtenis zal bij de Van de Poll- Stichting in dankbare herinnering blijven.

			dr A.A.H. Stolk

				voorzitter



			22 -

		Behalve een aantal boeken op historisch gebied - waarvan de voornaamste hieronder vermeld wor- den - verschenen ook talrijke artikelen van de hand van wijlen professor De Mont� verLoren. Als eerbetoon aan de overledene plaatsen wij in dit bulletin de, tot heden ongepubliceerde, tekst van een voordracht welke hij op 21 november 1970 hield in het Slot te Zeist voor het Algemeen Rechtshistorisch Dispuut "Salvius Julianus".

		De historische ontwikkeling van de begrippen Bezit en Eigendom in de landsheerlijke rechtspraak over onroerend goed in Hol- land. Utrecht, 1929 [dissertatie). Geschiedenis van de wetenschap van het Straf- recht en het strafpropesrecht in de Noor- delijke Nederlanden v��r de codificatie. Amsterdam, 1942. \| De rechterlijke organisatie van Humsterland en die van de Marne in de middeleeuwen. Utrecht. 1948. De rechterlijke organisatie ten platten lande in het gebied langs den Krommen Rijn ge- durende de middeleeuwen. Utrecht, 1948. Grondbezit en standen in h_et oosten des lands v��r de feodalisering. Utrechtj 1949. De beteekenis van niet gefeodaliseerde gebie- den voor de rechtsgeschiedenis. Verslagen en Meded. v/d Ver. tot uitgaaf v/d bron- nen v/h oud-vaderlandsche recht, 10. Utrecht, 1950. De geschiedenis van de Zeister Dorpsstraat. Zeist, 1953. Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechter- lijke organisatie in de Noordeiyke Ne- derlanden tot de Bataafse omwenteling. Deventer, 1972 (5e druk].



		23

	Een en ander uit de rechtsgeschiedenis van Zeist

door Prof. Dr J. Ph. de Mont� verLoren Het middeleeuwse Kerspel Zeist, waartoe ook Drie- bergen en Rijsenburg behoorden, bevatte meerdere territoriale rechtsKringen en een viertal Kaste- len, die later door de Statenvergadering van Utrecht officieel als ridderhofsteden werden er- kend, te weten het Slot Zeist, Kersbergen, BliK- Kenburg (eigenlijk is de juiste naam Bliekenburg, wat oude Zeistenaren nog steeds zeggen) en het Kasteel Rijsenburg. Dmdat wij ons in het Slot bevinden, wil ik eerst iets zeggen over de rechtspositie van deze kaste- len. Het Slot behoort tot die zeldzame ridderhof- steden, welke niet in leen werden gehouden, maar die vrij eigen goed, met andere woorden eigendom, waren van de bezitters. Dientengevolge komt het niet voor in de leenregisters. Bovendien is het middeleeuwse archief van het Slot blijkbaar ver- loren gegaan, zodat wij over de geschiedenis daar- van in dit tijdperk vrijwel niets weten. Kersbergen was later ook allodiaal goed, maar hier weten wij, dat dit huis aanvankelijk te leen werd gehouden van de Heren van Abcoude. Tussen 1392 en 1418 is het echter omgezet in een vrij eigen goed. Hoe dit in zijn werk is gegaan blijkt niet bij gebrek aan gegevens hierover. Het meest waarschijnlijke is, dat degeen die Kersbergen in leen hield, de leenband met de Heer van Abcoude heeft afgekocht tegen het daarvoor toentertijd gebruikelijke tarief van 1/3 van de waarde van het leengoed, waarop de rechten van de leenheer toen geschat werden. Dat Kersbergen in 1418 geen leengoed meer was, blijkt duidelijk uit het feit»



			- 25 -

		straal van 200 roeden rondom het kasteel. Een Stichtse roede is ruim 3! m, dus 750 m. Toen Willem Adriaan van Nassau plannen maak- te om het inmiddels vervallen middeleeuwse slot door het tegenwoordige te vervangen, verkreeg hij van de Statenvergadering vergunning om het recht van ridderhofstad over te brengen op zijn te bouwen nieuwe slot, dus op het tegenwoordige gebouw. Bij de opstelling van de lijsten van ridderhofsteden was als vereiste gesteld, dat het betreffende huis moest voorzien zijn van een gracht, een ophaalbrug en een poort. Toen het tegenwoordige slot gebouwd werd, hadden deze verdedigingswerken hun militaire waarde verloren. Toch heeft Willem Adriaan van Nassau formeel nog aan de genoemde eisen voldaan. Het terrein van het Slot was met grachten omge- ven, in de stenen brug, die toegang gaf tot het voorplein was een gedeelte van hout (bij de res- tauratie) ,om practische redenen niet weer aange- bracht] dat als ophaalbrug kon dienen, terwijl het zeer hoge, van spitse punten voorziene hek, dat het voorplein afsluit een poortgebouw ver- vangt en als een poort "nieuwe stijl" kan worden beschouwd. Wat de territoriale rechtskringen in het kerspel Zeist betreft, de kern daarvan werd ge- vormd door het lage gerecht van dien naam dat zich in handen van de bisschop-landsheer bevond en waarin onder andere het Slot gelegen was. De gerechtsvergadering bestond hier aanvankelijk uit de meetellende ge�rfden, later uit een sche- penbank. De middeleeuwse bezitters van het Slot zijn dus nooit - een veel voorkomende misvatting Heer van Zeist geweest. Verder bevond zich in de middeleeuwen in Zeist een laag gerecht van de Heren van Abcoude, waarin onder andere het goed Kersbergen gelegen



			27 -

		De hoge rechtsmacht binnen het Kerspel Zeist bevond zich in handen van de bisschop-landsheer en diens rechtsopvolgers, te weten Karel V en Philips II en daarna de Staten van Utrecht. In 1677 droegen deze laatsten de hoge jurisdictie over Zeist en Driebergen - en dus ook over de genoemde ambachtsheerlijKhederi , met uitzonde- ring van Rijsenburg - over aan Willem Adriaan van Nassau [graaf sinds 1679J en wel in vrije eigendom voor een bedrag van f 5.000,--, zodat Zeist een allodiale hoge heerlijkheid werd. Te- vens kreeg Willem Adriaan bij deze transactie de lager jurisdictie in het onderhavige gebied, waar deze zich in handen van de Staten bevond en niet reeds aan anderen was uitgegeven. In de opgesomde ambachtsheerlijKheden bleef dus de lage jurisdictie berusten in handen van de respectieve ambachtsheren, terwijl de hoge rechtsmacht aldaar - Rijsenburg uitgezonderd - aan de Vrijheer van Zeist kwam. In 1748 waren er in Zeist 11:1 huizen. In 1633 bedroeg blijkens het register van het hoofdgeld het aantal inwoners van Zeist, de kinderen beneden ��n jaar niet mee- geteld, omdat voor deze geen hoofdgeld betaald behoefde te worden, 347 personen. In Driebergen bestond toen de bevolking volgens dezelfde maat- staf uit 157 personen. In Rijsenburg uit 10 en in Cattenbroek en Stoetwegen tesamen genomen uit 75 personen. "v^, >:r ^ ^ , .:.,. Na de verkrijging van de hoge jurisdictie deed Van Nassau een galg oprichten ten noorden van de Arnhemse Bovenweg, ongeveer ter plaatse waar te- genwoordig hotel "het Kerckebosch" staat. Ook schafte hij een compleet stel martelwerktuigen, een pijnbank met toebehoren, aan. Immers ook pij- niging mocht alleen toegepast worden bij verden- king van zware misdrijven, welker berechting tot de hoge jurisdictie behoorde. Deze pijnbank met toebehoren is in 1876 door het Gemeentebestuur van



			- 28 -

		Zeist aan het RijK geschonken ter plaatsing in de Gevangenpoort in Den Haag, waar het een toeris- tische attractie - vooral voor Kinderen op school- reisjes - vormde. De Vrij heer stelde, behalve een schout voor de lage jurisdictie, een drost aan, die de Zeis- ter schepenbank presideerde en daarbij als rechtsvorderaar, met andere woorden als Dfficier van Justitie, optrad wanneer deze,zaken, die tot de hoge jurisdictie behoorden, moest berechten. Een indruk van de criminele zaken, die in de hoge heerlijkheid van Zeist berecht zijn, krijgt men uit de zogenaamde criminele rol, wel- ke bewaard is gebleven over de jaren 1719-1778 en die thans berust op het Rijksarchief te Utrecht. Het merendeel van de zaken betreft ernstige mishandeling tijdens een vechtpartij waaraan een mes te pas kwam. Dpmerkelijk is, dat, evenals tegenwoordig dikwijls het geval is, de door de drost ge�iste straf zwaarder was dan die, welke door het gerecht bij het vonnis werd opgelegd. Soms was zelfs het verschil heel groot. In 1747 eiste de drost tegen een man, die een paard uit de weide had gestolen, de doodstraf. Dit was be- grijpelijk, want op diefstal van vee uit de wei- de stond oudtijds in beginsel de doodstraf. Het vonnis van de schepenbank luidde echter veel en veel milder, namelijk een gevangenisstraf van 14 dagen op water en brood, dus zonder bier en zonder warm eten. Tegen een man, die in het zelf- de jaar een boom had gestolen uit het bos van de Vrij heer. eiste de drost geseling, maar het von- nis luidde: opsluiting op water en brood geduren- de 14 dagen. In 1749 had een man bij een Jiuiselijk twist zijn vrouw een oog uitgestoken. De drost eiste voor deze ernstige mishandeling geseling en ver- banning uit de provincie Utrecht voor 12 jaren.



			- 29

		Ook in dit geval viel het vonnis aanzienlijk mil- der uit, want dit luidde weer: een gevangenis- straf van 14 dagen op water en brood. Dit wel zeer milde vonnis voor een zo ernstig misdrijf berustte op de overweging, dat er verzachtende omstandigheden aanwezig waren, namelijk het slechte zedelijke of liever het onzedelijke ge- drag van de vrouw. Haar man had haar daarvoor, volkomen rechtmatig volgens de toenmalige rechts- opvattingen, een strenge kastijding toegediend, die ge�indigd was in een vechtpartij, waarbij hij haar, vermoedelijk per ongeluk, een oog had uitgestoken. Ook landloperij werd oudtijds als een ern- stig misdrijf beschouwd wegens de grote overlast, welke vooral de dikwijls eenzaam wonende platte- lands bevolking van zulke vagebonden ondervond. In 1750 werd een landloopster en beroeps-bedela- res veroordeeld om voor het rechthuis van Zeist in de Eerste Dorpsstraat aan de kaak te worden gesteld met een papier op de borst, waarop haar misdrijf vermeld stond en om vervolgens voor 6 jaren uit de provincie Utrecht te worden verban- nen. In de criminele rol vindt men ook zaken waarin de doodstraf werd uitgesproken en voltrok- ken. De galg was dus:niet alleen een statussymbool voor de Vrijheer. Dm een enkel voorbeeld te noe- men werd in 1749 een 20-jarige jongeman ter dood veroordeeld en opgehangen wegens diefstal van paarden en schapen. Deze strenge straf hield ver- band met het feit, dat de delinquent zijn mis- drijf gepleegd had in samenwerking met "zeer fa- meuze dieven en vagebonden". Hij behoorde dus . kennelijk tot een van die beruchte benden van va- gebonden, die het platteland onveilig maakten en waartegen scherpe placaten waren uitgevaardigd.



			- 30 -

		Zijn strenge bestraffing moest dienen, zoals het vonnis zegt,"ten afschrik en exempel" van anderen, De schaapherder, moordbrand. geradbraakt. Een Zeister schaapherder, die met zijn schaaps- kudde ver van huis was afgedwaald tot in het Wes- ten van de provincie Utrecht ontmoette daar een, vermoedelijk rijke, weduwe. De kennismaking be- viel zo goed, dat hij haar trouwbeloften deed, zonder echter te vertellen, dat hij in Zeist een huisgezin had, bestaande uit een vrouw en zeven kinderen. Hij besloot zijn gezin uit de weg te ruimen. Tot tweemaal toe poogde hij het uit zeer brandbaar materiaal bestaande huisje, waarin zijn gezin woonde, 's nachts in brand te steken, in de hoop dat althans zijn vrouw in de vlammen zou omkomen, want dan kon hij met de rijke weduwe trouwen. Beide pogingen tot brandstichting misluk- ten echter en hij werd gearresteerd. Dit zeer ernstige misdrijf vormde een poging tot moord- brand. moord door middel van brandstichting, on- der de verzwarende omstandigheid, dat het bij nacht was gepleegd. Daarom werd hier een verzwaar- de vorm van doodstraf, het radbraken,toegepast. Daarbij sloeg de beul met een ijzeren staaf alle ledematen van de veroordeelde stuk, soms gevolgd door een genadeslag op het hart. Het lichaam werd door de spaken van een rad gevlochten en dit rad werd daarna op een paal bij de galg ge- plaatst. Voordat de schepenen vonnis velden, consulteerden zij - althans bij belangrijke 2.a- ken - een vooraanstaande jurist in Utrecht en diens advies werd opgevolgd, omdat de veelal uit eenvoudige lieden bestaande schepenbank zich eerst dan verantwoord voelde. Ftaorters van steden konden in criminele zaken niet door het gerecht van de hoge heerlijkheid worden berecht, maar moesten terecht staan voor hun eigen, stadsgerecht.



			31 -

		In 1767 werd de hoge heerlijkheid Zeist door de toenmalige eigenaar - Cornelis Schellinger, die deze in 1746 van de Nassau's gekocht had - verkocht en in 1766 overgedragen. Daarbij behield de verkoper echter de hoge en lage rechtsmacht in Driebergen aan zich. Driebergen werd toen dus een afzonderlijke hoge heerlijkheid. Behalve de reeds genoemde binnen het kerspel Zeist gelegen normale lage rechten, treft men ook daar het merkwaardige verschijnsel aan van de miniatuur ambachtsheerlijkheden. Een soort overgang tussen deze laatste en de grotere lage gerechten vormt de ambachtsheerlijk- heid de Breul, gelegen op de grens met Driebergen. Deze was nog geen 86 ha groot en werd te leen ge- houden van de Heren van IJsselstijn. De ambachts- heer stelde er een schout aan, terwijl het ge- recht gevormd werd door twee aldaar ge�rfde ge- rechtslieden. Doordat de Breul een eigen schout en een eigen gerecht had - al bestond dit laatste maar uit twee personen - onderscheidde het zich van de miniatuur heerlijkheden, die nu ter spra- ke zullen komen. De oppervlakte van zo'n gebiedje had gewoon- lijk de grootte van ��n boerderij en normaliter stond er maar ��n huis in, zodat er van het vor- men van een gerecht geen sprake kon zijn en een eigen schout er geen taak zou hebben gevonden. Nu zal men zich afvragen wat het belang was van het bezit van zo'n miniatuur ambachtsheer- lij kheid, vooral wanneer de ambachtsheer niet eens binnen zijn gebiedje woonde. De reden, waar- om de landheer van een boerderij er prijs op stelde om daarover de lage rechtsmacht te bezit- ten, was, dat dan de schout en de vierschaar van het grotere lage rechtsgebied waarbinnen zijn miniatuur ambachtsheerlijkheid was gelegen, daar geen ambtshandelingen konden verrichten, althans



			32 -

		niet zonder zijn toestemming. De schout van het grotere gerecht en zijn dienaren hadden op dit gebiedje niets te maken. Modern uitgedrukt: de politie van het grotere gerecht had daar geen toe- gang en geen zeggenschap. Wanneer het echter een zaak van hoge jurisdictie betrof gold deze exem- tie natuurlijk niet en mochten degenen, die de hoge jurisdictie uitoefenden, daar onbelemmerd optreden. Een voorbeeld van een miniatuur ambachts- heerlijkheid in Zeist vormde het gerechtje de Kroost, gelegen bij de grens met De Bilt aan de Kroostweg. Het goed de Kroost was een Stichts leen, uitgegeven met de lage rechtsmacht daarover. Deze miniatuur ambachtsheerlijkheid besloeg nog geen 22 ha en er stond maar ��n huis in. Zelfs binnen de vrij kleine lage heerlijkheid Cattenbroek lag een miniatuur ambachtsheerlijkheid geheten Cockaertshoeve. Deze had slechts een op- pervlakte van ongeveer 14 ha en zij bestond, zo- als de naam reeds aanduidt, uit ��n boerderij. Cockaertshoeve lag aan de Koelaan ter hoogte van Bliekenburg. De lage rechtsmacht over deze hoeve werd van het Sticht te leen gehouden. Het land ervan was echter, althans in de 15e eeuw, niet in handen van dezelfde persoon, die daarover de ambachtsheerlijkheid bezat. Deze hoeve was een tinsgoed, gehouden van de bisschop-landsheer en diens rechtsopvolgers, dat. wanneer de houder de jaarlijkse tins niet betaalde, aan de tinsheer terugviel. Uit het geringe bedrag van de tins, slechts 10 stuivers per jaar, kan men afleiden, dat men met een zeer oude tinsverhouding te doen heeft, gevestigd in een tijd, toen 10 stuivers nog een redelijke vergoeding was voor het in ge- bruik hebben van +_ 14 ha land. In Zeist bevond zich voorts in de kern van het dorp een werkwaardig grootgrondbezit, het goed tot Zeisterstraat, dat, voorzover wij weten.



			- 33

		van niemand te leen werd gehouden en dat dus vrij- eigen, met andere woorden allodiaal, goed moet zijn geweest. Het strekte zich uit vanaf de Oude Kerk tot ongeveer aan de Bliekenburgerlaan (-steeg] en wel ter weerszijden van de Dorpsstraten. Dit grootgrondbezit was in een soort erfpacht uitge- geven in percelen op welke onder andere de huizen aan de Dorpsstraat waren gebouwd. Men duidde dit grootgrondbezit later aan als de grondheerlijkheid van de Zeisterstraat. Men had hier echter geens- zins te doen met een heerlijkheid in de gebruike- lijke betekenis van het woord, want er was geen jurisdictie aan dit bezit verbonden. Met de grond- heer bedoelde men de eigenaar van de in erfpacht uitgegeven percelen en met grondheerlijkheid duid- de men diens eigendomsrecht aan op de tot deze be- zitting behorende grond. Wanneer ��n van de erf- pachters zijn recht van erfpacht aan een ander wil- de overdragen moest hij daarvoor toestemming heb- ben van de grondheer. Zulk een overdracht geschied- de voor het gewone gerecht en niet, zoals b.v. bij heerlijk tinsgoed het, geval was, voor een speciaal gerecht bestaande uit, de tinsheer of diens verte- genwoordiger e,n tinsmannen. ; Ook in Zeist hebben markeverhoudingen bestaan. De Zeister ge�rfden hadden gebruiksrechten op de heidevelden welke zich ten noorden van Zeist uit- strekten. Deze gemeenschappelijk gebruikte gron- den werden begrensd door terreinen, waarop de bu- ren van Soest, de poorters van Amersfoort en de ge�rfden van Leusden gebruiksrechten hadden. De bewuste heidevelden waren, als zijnde woeste gron- den, domein van de bisschop-landsheer en diens rechtsopvolgers krachtens het wildernisregaal. De buren van Zeist betaalden voor het gebruiks- recht ervan zogenaamd strooielgeld, een vergoeding voor het strooisel dat zij in hun veestallen en schaapskooien gebruikten en dat zij in de vorm van



			34 -

		afgemaaide heide of heideplaggen van de landsheer- lij Ke heidevelden haalden. Als vergoeding voor het weiden van schapen daarop, moesten zij zogenaamde zandhamelen leveren, dat wil zeggen rammen uit de schaapskudde, die zij op deze uit zandgrond be- staande heidevelden hielden. Later werd de ver- plichting tot het leveren van zandhamelen - die aanvankelijk door de bisschop en zijn hofhouding geconsumeerd werden - omgezet in een betaling in geld. Bovendien moesten er in Zeist varkens gele- verd worden aan de bisschop-landsheer, welke pres- tatie reeds voor 1378 was omgezet in het betalen van varkensgeld. Ook in Zeist kwam oudtijds horigheid voor. De bisschop van Utrecht bezat hier een hof, waar- onder 11 vanouds horige,hoeven ressorteerden. In 1329 wordt nog uitdrukkelijk gesproken van de "hyen van Zeist" en "hyen" is een ander woord voor horigen. In 1379 wordt in hetzelfde verband deze term echter niet meer gebruikt, waaruit men kan afleiden, dat de horigheid was opgeheven of uitgesleten. Nog langer is er horigheid blijven bestaan op de bezittingen van de St Paulus Abdij te Utrecht, onder andere in dat gedeelte van Zeist, dat tegenover Bunnik aan de Kromme Rijn grensde en dat het Zeisteroever werd genoemd. In 1399 be- sloten abt, prior en convent van deze abdij hun hofhorige goederen, waaronder die, welke op Zeis- teroever gelegen waren, om te zetten in leengoe- deren, waardoor de bezitters ervan tot vrije leen- mannen werden. De uit rechtshistorisch oogpunt belangrijk- ste rechtshandeling, die zich in de middeleeuwen in Zeist afspeelde, was de volgende. Een nieuwe bisschop van Utrecht was bij zijn intocht volgens oude gewoonten verplicht zijn wereldlijk gezag over het Nedersticht eigenhandig in te luiden met



			37

		Literatuur over Zeist Evenals in de 2e jaargang [pag. 79 en 80) en de 3e jaargang (pag. 9) van ons Bulletin is geschied, leggen wij u hierbij wederom voor een lijstje van titels, betrekking hebbende op publicaties over Zeist. Bunt, A. van de: Het Slot te Zeist. Spiegel Histo- riael, 8, 1973, nr 9j p. 496-498. Zanten, D. van: Een stukje apothekershistorie uit het dorp Zeist. Pharmaceutisch Wkbl., 68, 1931; p. 703. Ven, A.J. van der: De bisschop van Utrecht als klokluider te Zeist. De Oud-Katholiek, 49, 1933; p. 295. Maris, A.J.: De bisschop als klokluider te Zeist. Maandblad van Oud-Utrecht, 19, 1946; p. 69-91. Leemans, C: Over eenige in den laatsten tijd in Nederland ontdekte oudheden. Versl. Kon. Akademie v. Wetenschappen en Letteren, V, 18..; p. 106 v.v. Hallema, A.: Een gezicht op het Zeister kamp in 1853. Historia, 6, 1940; p. 232-235. Loos, J.C. van der: Van een ontevreden kerkmeester. Archief Aartsb. Utrecht, 49, 1924; p. 257. Beltman, G.C.: Eenige mededeelingen betreffende de bouw en de inrichting van de interneerings- kampen, te Zeist, Harderwijklen Oldebroek. De ingenieur, 30, 191(3; p. 696. Groenewegen, H.IJ.: Vernield natuurschoon te Zeist. De Zeister Crt, 30/10-1926. Calkoen, L.: Hernhutters, De Wapenheraut, 9, 1905; p. 311. Burkens, C.J.C.: De vereeniging "Bethani�" te Zeist. Woord en Daad, 12, 1933; p. 109.



			39

		Sch�tz, H.L.C.: De Hernhutters te Zeist. Zeist, 1946. 16 pp. Bruin. W.: Charles EycK's wandschildering te Zeist. Bouwkundig Wkbl., 53, 1932; p. 493-496. Dr K.W. Galis Huize "Heerewegen" [2] Alvorens over te gaan tot de behandeling van de historie van huize Heerewegen zelf, moge ik be- ginnen met een correctie. De heer Van Hoogenhuyze wees mij er op, dat de op pagina 17 genoemde jhr W.J.A. van Romondt Vis ten rechte slechts Van Romondt heette; de toevoeging van de naam Vis vond eerst in 1894 plaats. Aan de in het vorig bulletin vermelde namen van pachters van het perceel Heerewegen [Hedewegen] ca. kunnen nog worden toegevoegd Soffye, weduwe van Ghisebrecht Willamsz., e"n haar zoon Willam Ghisebertss, die in 1368 voor vijftien jaren het land pachtten van het Vrouwenklooster in Dostbroek. Ook moge een nauwkeuriger vermelding volgen van hetgeen op pagina 15 werd medegedeeld. In de trans- portakte van 18/12-1745, waarbij Willem Adriaan van Nassau de heerlijkheid Zeist verkoopt aan Cornelis Schellinger lezen we namelijk 11): "Alsmeede nogh een huysinge en hofsteede met bergh, schuer en schaap- hoek en alle hetgeenen daar inne aard- en nagelvast is, benevens de bepotinge en beplantinge met omtrent drie en dertigh mergen zoo bouw- als weyland, gelegen onder den geregte van Stoetweegen, alwaar zuydwaarts de erven van de heer vroedschap Boudaen, oostwaarts het kerkeland van Zeist ende de gemeene heyde, item ten noorden de gemeene wegh en ten westen de sooge- naamde hofsteede de Preekstoel en 't land door Dirk Haasbergh gebruykt wordende naast geland ende gelee- gen zijn, soo als gemelde hofsteede en landerijen lange jaren door Jan Lookhorst in' huure gebruykt sijn geworden; behoorende bij deese hofsteede het bosje met verscheyde opgaande bomen geleegen tusschen deese