-'S": -^f^ . , " ---'^ ' ^ , 'T^v^d T"^ � *>w^

^^. Wf' "-'^�-'■�vwji.

Van de Poii-
Stichting

6e jaargang, maart 1976, nr 1

Bulletin van de Van de Poll-Stichting

voor de Zeister geschiedenis

6e jaargang, maart 1976, nummer 1

K. Scharten, Oirschotlaan 11

Dagelijks bestuur der Stichting:

voorzitter, Driebergseweg 1

Mr H.L.L. van Hoogenhuyze,

vice-voorzitter, Platolaan 24

secretaris. Graaf Janlaan 83

Laan van Beek en Royen 2

penningmeester, Lommerlust 17;
postgiro 30.549 van de Algemene Bank
Nederland te Zeist, t.g.v. rekening-
nummer 55.86.18.049 van de Van de
Poll-Stichting

tweede penningmeester,

N. Houdringelaan 28, Bilthoven

Het Slot, Zinzendorflaan 1

Het archief der Stichting is geopend op
woensdag van 2-4 uur n.m.

Conservator: Vacature

Jaarverslag van de Secretaris

Periode november 1974 tot november 1975

Dit jaarverslag moet beginnen met de vergadering
van de Raad van Beheer, welke op dinsdag 10 de-
cember plaatsvond in het Slot en waarin enkele
belangrijke besluiten werden genomen.
Allereerst werd besloten toe te treden tot de
Stichting Stichtse Historische Reeks, onder voor-
behoud, dat daar voor de Van de Poll-Stichting
geen financi�le consequenties uit voortvloeien.
In februari 1975 werd deze deelneming officieel
bekrachtigd. Tot onze vertegenwoordiger in deze
nieuwe Stichting werd aangewezen mr H.L.L. van
Hoogenhuyze.

Verder besloot de vergadering het legaat van wij-
len prof. verLoren te aanvaarden. Op 19 december
werd dit aan notaris Van der Zalm medegedeeld en
inmiddels is de eigendom van het pand Krullelaan
28 te Zeist op onze Stichting overgegaan. Aangaan-
de de uiteindelijke bestemming van het pand is
nog geen beslissing genomen. Voorlopig blijft me-
juffrouw Van Heerde, mede krachtens haar recht
van vruchtgebruik, nog in het huis wonen. Van de
bibliotheek zijn inmiddels de belangrijkste wer-
ken naar onze ruimte in het Slot overgebracht.
Ook besloot de vergadering tot het voordragen van
twee nieuwe leden van de Raad van Beheer, zulks
ter vervulling van de beide vacatures ontstaan
door het overlijden van prof. verLoren en ir Ver-
hoef.

Uit vier candidaten werden gekozen de heren drs
Th.G.P.M. Ruys en C.J. Bardet, die daarop door
het gemeentebestuur werden benoemd.

Op vrijdag 2 mei was het dagelijks bestuur in het
Slot ter vergadering bijeen. De belangrijkste on-
derwerpen waren het legaat van prof. verLoren en
het boek over de Oude Kerk. Wat dit laatste be-
treft werden de verkoopresultaten van het eerste

deel en het op-handen-zijnde verschijnen van deel
2 besproken. Verder kwamen de onderwerpen lezingen
en excursies ter sprake.

Donderdag 29 mei hield de heer A.P. Smaal voor ons
een lezing, getiteld Monumentenzorg in Nederland.
De behandeling van dit onderwerp was bij de heer
Smaal, hoofd van de voorlichting bij Monumenten-
zorg, in goede handen en ging vergezeld van inte-
ressante en uitstekende films.

De Stichting achtte het zinvol juist in het Monu-
mentenjaar een lezing met een dergelijke strekking
te organiseren.

Op vrijdagmiddag 13 juni werd een door de heren
Galis, Van Hoogenhuyze en Visser voorbereide ex-
cursie gehouden naar de welbekende oude stad Buren.
Op het programma stonden bezoeken aan het voorma-
lige Weeshuis, het Boerenmuseum in de voormalige
stadspoort en de Hervormde Kerk.

De Stichting kan op een zeer geslaagde middag te-
rugzien.

Op woensdag 8 oktober kwam het dagelijks bestuur
voor de tweede maal in deze verslagperiode bijeen.
Als nieuwe leden van dit bestuur werden door voor-
zitter Stolk verwelkomd de heren Bertoen en Meer-
dink, respectievelijk tweede penningmeester en
tweede secretaris, alsmede onze conservator, de
heer Galis.

Naast de routine-zaken werd hier de kwestie van
het functioneren der commissies behandeld. De ver-
schillende werkcommissiesvan onze Stichting hebben
de laatste jaren feitelijk niet gefunctioneerd.
Men vroeg zich af, of het niet mogelijk zou zijn
de commissies voor archiefwerk en archeologische
activiteiten nieuw leven in te blazen en men dacht
daarbij aan het betrekken van sommigen onzer be-
gunstigers bij dergelijke werkzaamheden.

Verder werd gesproken over de uitgave van het boek

over de Oude Kerk, deel III en de uitgave der Bron-
nen.

Op vrijdag 21 november werd in het Slot een lezing
gehouden door dr C. Dekker, rijksarchivaris in de
provincie Utrecht. Hij sprak over de Kromme-Rijn-
streek in de Middeleeuwen en zorgde voor een zeer
geslaagde avond.

Het komt niet dikwijls voor, dat over de duistere
12e eeuw zoveel licht valt als op deze avond ge-
beurde. Vooral de ontginningen in dit gebied van
Kromme Rijn, Oosterlaak en Vaartse Rijn tijdens de
twaalfde eeuw werden uitvoerig besproken.

Er is contact geweest met het Provinciale Comit�
voor het Monumentenjaar 1975, de Nationale Contact-
commissie Monumentenbescherming en de Nederlandse
Museumvereniging, die binnenkort vijftig jaar be-
staat.

Er zijn in deze verslagperiode vier nieuwe bulle-
tins verschenen. De verschijning van het boek over
de Oude Kerk, deel III, kan in het begin van 1976
worden verwacht.

Het aantal begunstigers is dit jaar ongeveer gelijk
gebleven.

Aan het einde van dit verslag moge worden vermeld,
dat over de uitgave der Bronnen van de Zeister ge-
schiedenis weer wat optimistischer mededelingen
kunnen worden gedaan. De heren Andries en Graaf-
huis hebben medegedeeld, dat zij in de komende
maanden over wat meer tijd beschikken en op grond
daarvan kan het derde deel, omvattende de periode
1600-1650, mogelijk in de loop van 1977 verschijnen.

mr dr H. Emmer
secretaris

Jaarverslag van de Conservator '

Periode 1 november 1974 tot 1 november 1975

Ook in dit verslagjaar was het bezoek aan onze
Stichting in het Slot te Zeist tamelijk groot;
daarbij niet gelet op degenen, die een exemplaar
van de delen 1 en/of 2 van "De Oude Kerk te Zeist"
kwamen kopen. Ongeveer 80 personen, sommige enke-
le malen, wisten de weg naar onze werkkamer te vin-
den; diverse onderwerpen ter sprake brengend, zo-
als praehistorie, kerkgeschiedenis, genealogie,
trams, verschillende gebouwen, ballonvaart, enz.
Materiaal (foto's, knipsels) werd uitgeleend voor
het, begin 1975 te Amsterdam verschenen boek
"Utrecht en omstreken in 19e eeuwse foto's" (heer
Janssen); voor de te Zeist ingerichte tentoonstel-
ling in verband met het 50-jarig bestaan van de
R.K. St Jozef-kerk (heer Ruys); over de bouwtech-
nische historie van ons Slot (heer Van Kooten);
over het "Klompje" t.b.v. reclame-materiaal (heer
Van der Meent); over oud-Zeist eveneens t.b.v. re-
clame-materiaal (heer Naseman). En ook ditmaal
kwamen scholieren en kwekelingen enige keren hun
licht opsteken voor een scriptie of anderszins;
zoals een groep van 25 leerlingen en twee leraren
van de Lorentzlaanschool (afd. L.E.A.O.) over ver-
zamelde pijpekoppen e.d. in het nieuwbouw-gebied
van Zeist-West; een 9-tal werkende jongeren van
"Het Kompas" over de geschiedenis van "Bloemenheuv�l"
aan de Utrechtseweg; een kwekeling van de pedago-
gische academie "Rehoboth" wegens een scriptie
over het Slot.

Reeds in het vorig verslag werd vermeld, dat de
correspondentie toenam; zo was het eveneens in
1975 en ook nu weer waren er contacten naar vele
zijden, onder meer met Leersum, Elburg, Amersfoort,
Lochem, Leidschendam, Den Haag, Maarssen, Zegveld,
Deventer, Vaassen, Leiden, Huis ter Heide, Amster-
dam, Utrecht, Driebergen, Apeldoorn, Soest, Biltho-

ven, Nijmegen, Berchem (Belgi�), Zaandam, Indiana-
polis (U.S.A.)> Haarlem, enz.

Van de andere activiteiten mogen worden genoemd:
de verzending van een doos Van de Poll-archivalia
naar de Gemeentelijke Archiefdienst te Amsterdam;
het overbrengen van twee dozen met brochures,
knipsels, e.d. plus een rol kaarten naar de dupli-
caten-verzameling in het gebouw van de Dienst
Openbare Werken; de besprekingen over, het speur-
werk voor, het correctiewerk van enige delen van
"De Oude Kerk te Zeist"; de bezoeken aan de Rijks-
dienst voor de Monumentenzorg alhier en aan het
Rijksarchief te Utrecht ter bestelling van foto's
(dit laatste is ook geschied bij het Rijksmuseum
van Oudheden te Leiden); de voorbereiding voor de
excursie van onze Stichting naar Buren (samen met
de heren Van Hoogenhuyze en Visser); het ten-ge-
schenke-geven aan de Zeister Openbare Leeszaal
- na de brand - van onze publicaties; het in-ont-
vangst-nemen van twee aquarellen, voorstellend
het echtpaar R�ell-Van de Poll ca 1850, bij me-
vrouw R�ell-Van Harinxma thoe Slooten te Bosch en
Duin; het overbrengen, samen met de heer Bertoen
en deels alleen, van een' gedeelte van d� biblio-
theek van wijlen prof. dr De Mont� verLoren van
Krullelaan 28 naar het Slot; enkele malen naar
het Rijksarchief te Utrecht voor besprekingen met
de heren Andries en Graafhuie over de uitgave van
deel III van de "Bronnen.. m.i ."*

De prentbriefkaarten-collectie bleef groeien, na-
melijk van 2689 kaarten in november 1974 tot 2878
stuks thans. Maar - zie daarover mijn verslagover
de vorige periode - dikwijls ziet men dezelfde
afbeelding, doch op verschillende wijze weergege-
ven.

De foto-verzameling (topografische atlas) is pro-,
visorisch genummerd en van het oude karton afge-
haald, zodat deze nu op een uniform-formaat karton

(reeds, besteld en geleverd) opgeplakt kan worden.
Dat zal nog veel tijd vergen. Ook deze verzameling
groeit steeds, door aankoop en schenkingen, bijv.
met foto's van de afbraak van de voormalige post-
kantoor-vleugel, foto's van ca 1910 van de vroege-
re jachtvereniging (van mej. De Lange), enz.
Vrijwel al het x^7erk werd verricht door de heer K.
Scharten, om niet, waarvoor ik hem hierbij danken
wil.

De knipsel-verzameling is nu geheel "bij", d.w.z.
alle kranten - natuurlijk ook de wekelijkse erbij
komende - zijn "verknipt", doch met het opbergen
is nog slechts een begin gemaakt. De bundels het
Slot, Kerken, Buitenplaatsen zijn gereed. In deze
werkzaamheden heeft mijn echtgenote - die ik daar-
voor dank zeg - een groot aandeel gehad.

De bibliotheek en het archief werden evenzeer uit-
gebreid; het laatste o.a. door de schenking aan
onze Stichting van het Archief van de Zeister Han-
delsavondschool (in 1973 opgeheven). De biblio-
theek verkreeg vele - soms kostbare - boeken uit
de boekerij van wijlen prof. dr De Mont� verLoren.
Om deze boekenaanwas te kunnen bergen werd mede
een fraai en groot mahoniehouten kabinet (geschikt
voor boekenkast) overgebracht naar het Slot. Momen-
teel kan ons totale boekenbezit op redelijke wijze
worden opgeborgen.

Wel is een gehele hernumraering - nu volgens het
UDC-systeem - noodzakelijk geworden. Daarom is er
ditmaal geen supplement op de boekencatalogus ge-
maakt. - Hier zij melding gemaakt van een nieuw
ruilcontact, namelijk met de jonge Historische
Kring Maarssen, de zesde Utrechtse historische ver-
eniging waarmee wij nu een binding hebben. -

Wat betreft de verkoopvoorraad aan brochures e.d.,
de inventaris daarvan is wederom bijgewerkt. In het
verslagjaar werd nog voor � 275,� verkocht (vorig
jaar � 185,--).

De verkoop van de delen 1 en 2 van "De Oude Kerk-
te Zeist" in de Zeister boekhandel is bevredigend
te noemen, maar die aan onze contribuanten is te-
leurstellend. - N.B. Het contribuanten-tal be-
draagt thans 299 (plus 15 ruiladressen).

De arbeid aan het Bulletin vond normaal voortgang;
de vijfde jaargang is welhaast voltooid. Op deze
plaats past het, dank te zeggen aan de heren
Scharten, als redacteur, en Visser voor hun goede
diensten aan ons kwartaal-orgaan gegeven. Terwijl
de heer Visser ook in ruimer verband dank verdient
voor zijn ijveren voor de Van de Poll-Stichting.

K.W. Galis
conservator

Hoewel een afdoende verklaring van de naam Zeist
tot nog toe niet is gegeven, kan een overzicht van
de verschillende opvattingen misschien de richting
wijzen, waarin we moeten zoeken. Daarom volgen
hieronder enige gedachten, veronderstellingen en
mogelijkheden.

1. Alleen om er niet aan voorbij te gaan, vermel-
den we hier de overigens waardeloze grapjes,
die vanouds, en nog altijd, betreffende de ver-
klaring van de naam Zeist door de volksmond
ten beste zijn en worden gegeven. In de Gids
voor Zeist uit 1907 (uitgave Kraal), blz. 34,
wordt het in Zeist alom bekende verhaaltje ver-
teld, dat (enigszins gecorrigeerd) hierop neer-
komt, dat er in overoude tijden in onze omge-
ving een reus woonde, die in ��n stap de weg
van Zeist naar Bunnik aflegde, om daar zijn ge-
liefde op te zoeken, en die, toen hij haar vond,
uitriep: "Hier seist du I" (de oorsprong van de
naam Zeist), waarop de bedoelde geliefde ant-
woordde: "Ja, da buniki" (de oorsprong van de

naam Bunnik). Een variant op deze fabel is ont-
staan n.a.v. de beeldengroep van de z.g. "Adam
en Eva" bij de Slotgracht in Zeist (die trouwens
niets met de bijbelse Adam en Eva heeft te ma-
ken, maar twee stroomgoden voorstelt, waarmee
men het Slotpark einde 17e eeuw heeft opgesierd);
maar het verhaal wil dan, dat deze Adam, bij de
ontdekking van zijn Eva, uitriep: "Ze is 't.'"
(oorsprong van de naam Zeist). Hoe niets-bete-
kenend dergelijke aardige vondsten in werkelijk-
heid zijn, kan blijken uit wat een olijke Zeis-
tenaar,- die ��n en ander graag vertelde, er dan
als eigen vondst bij vertelde: de genoemde reus,
of de genoemde Adam, zou toen, na de eerste ken-
nismaking met de genoemde geliefde, opgemerkt
hebben: "Je doet me toch wel wat koel aan!"
(oorsprong van de naam Koelaan)I

De oudst bekende serieuze opmerking over de be-
tekenis van de naam Zeist is die van de 16e
e'euwse geleerde Lambertus Hortensius, die in
zijn "Rerum Ultrajectinarum Liber I", pag. 17,
opperde, dat Zeist oorspronkelijk Sethna zou
hebben geheten; Hortensius noemt daarbij zijn
bron niet, maar er zijn thans wel enkele oor-
konden bekend, waarin sprake is van een plaats,
die Sethone, Settene of ook Sethena heeft gehe-
ten, welke plaats thans algemeen wordt beschouwd
als Zetten in de Betuwe. Hortensius heeft zich
derhalve vergist.

Een ander misverstand is, dat men soms meent,
dat de naam Zeist is af te leiden van de latyn-
se vorm Saestum, welke in onze plaats nog al
eens gebezigd wordt, misschien om een geleerde
of pronkerige indruk te maken, maar in werke-
lijkheid is de naam Zeist geen verbastering van
een oudere naam Saestum, maar andersom: de naam
Saestum is een jongere verlatinisering van de
veel oudere en oorspronkelijke naam Zeist of
Seist.

In ��n van de artikelen, die ds P. Kuijper
rond 1950 over Zeist heeft geschreven, is ook
hij op zoek geweest naar de betekenis van onze
plaatsnaam (Zeister Nieuwsblad van 13 oct.1950).
Hij wees er op, dat Zeist, noch in de oudere
oorkonden (de oudste al van 838), noch in de
latere bronnen, ooit anders is geschreven dan
als Zeist, Zeyst, Seist of Seyst, en dat juist
het ontbreken van varianten in de oudere schrijf-
wijzen (die in zoveel andere gevallen hebben
geleid tot de verklaring van in zichzelf duis-
tere plaatsnamen) het des te moeilijker maakt,
om achter de betekenis van de naam Zeist te
komen. Voorts noemde hij enkele andere plaatsen
uit ons land en uit West-Duitsland, die even-
eens als Zeist in de oorkonden voorkomen, en
wees hij op de mogelijke verwantschap met de
plaats- en waternaam Soest. Maar ook ds Kuij-
per moest z'n beschouwing eindigen met een nega-
tief resultaat, en hij stelde derhalve de mogelijkheid
dat de naam Zeist van vo�r-germaanse oorsprong
zou kunnen zijn, uit een tijd waarvan onze ta-
len-kennis tekort schiet; dit zou er dan tevens
op wijzen, dat er hier ter plaatse al z��r vroeg
een bevolkingskern zou zijn geweest.

In de Nieuwe Zeister Courant van 11 juli 1958
schreef de heer G.J. Uitman, dat prof. J.H.
Huisman (eveneens) van mening was, dat de naam
Zeist van v55r-germaanse oorsprong is, en dat
prof. J. de Vries veronderstelde, dat de naam
Zeist is af te leiden van "zegge", de plantkun-
dige naam voor rietgras, dat op lage venen
groeit en waarvan er in ons land meer dan 50
soorten voorkomen. Prof. De Vries grondde dit op
het feit, dat een westfaalse plaatsnaam Seeste
als oudste vorm "Segesten" heeft (1127). Onze
tegenwoordige plaatsnaam Zeist zou dan zoveel
willen zeggen als "plaats waar veel zegge groei-
de".

6. Van de hand van de genoemde prof. De Vries ver-
scheen in 1959 (de 2e en vermeerderde druk van)
zijn "Etymologisch Woordenboek", met als onder-
titel: "Waar komen onze woorden en plaatsnamen
vandaan?". Hierin schreef hij onder Zeist

het volgende: "Zeist, in 1166 (moet zijn 1126,
L.V.) Seist; de westfaalse plaatsnaam Seeste
heeft als oudere vorm 1129 Segesten, waardoor
een afleiding van segge mogelijk is". - En in
zijn 3 jaar later verschenen "Woordenboek der
Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen" schreef
prof. De Vries onder Zeist: "Zeist, sedert 838
steeds Seist gespeld. Men kan vergelijken de
westfaalse naam Seeste, die in 1129 Segesten
heette. Het is stoutmoedig om deze laatste vorm
met de venetische plaatsnaam Segesta te verbin-
den en dan verder op grond van de uitgang -este
aan een illyrische naam te denken"; en dan be-
sluit hij met de woorden: "maar duister is de
de naam zekerI". �

7. Tenslotte nog een citaat uit een kort artikel
van drs H.J.M. Thiadens onder de titel "Zeist
en Zeisteroever" in het blad "Tussen Rijn en
Lek" van maart/juni 1974. Deze schreef onder
meer: "Het is algemeen bekend, dat het nogal
eens voorkomt, dat de naam van een water,een
plaatsnaam werd, terwijl het water dan na enige
tijd onbenoemd bleef. Passen we dit hier toe,
dan krijgen we de volgende hypothese. De nu ver-
lande Rijntak langs Zeist droeg eens de naam
Seist. De naam ging over op de in cultuur ge-
brachte gronden langs dit water". Waarop de heer
Thiadens de hoop uitspreekt: "Mogelijk kunnen

'■. etymologen in "Seist" nog eens een waternaam
ontdekken I".
Omdat ds Kuijper zich eertijds ook met deze naams-
kwestie had beziggehouden, vroegen we hem, of hij
thans, na 25 jaar, mogelijk nog nadere opmerkingen
dienaangaande kon maken. Zijn reactie was positief.

en we ontvingen van hem de volgende notities.

a. Ruim 2 jaar na het schrijven van zijn hiervoor
genoemde artikel nam ds Kuijper contact op met de,
thans reeds lang overleden vakman op het gebied
van de plaatsnamen, de heer H,J. Moerman (schrijver
van het hoofdstuk "De plaatsnamen", in G.J. Mulder
e.a.: "Handboek der Geografie van Nederland", deel
II (1951) en eveneens van het afzonderlijke werk
"Nederlandsche plaatsnamen" (1956). Deze deed hem
bij schrijven van 30 dec.1952 diverse aanwijzingen
en overwegingen aan de hand, die in dit opstel van
betekenis kunnen zijn.

b. De heer Moerman was van oordeel, dat de geopper-
de verwantschap tussen de toponymen Zeist en Soest
geen bijdrage kan geven bij het speuren naar de be-
tekenis van elk van deze beide namen, omdat zowel
de naam Zeist als de naam Soest van de oudst beken-
de schr^fwijzen af de verschillende klinkers hebben
gehad, die ze thans nog hebben. Het enige punt van
(vermoedelijke) overeenkomst is de -t aan het slot
van beide namen, die in beide gevallen wel de aan-
duiding van het collectivum zal zijn, d.w.z. dat

we het aan die -t voorafgaande woord als een ver-
zameling van het daardoor aangeduide moeten nemen.

c. Wat deze op een collectivum duidende -t aan het
slot betreft, deze komt in onze Nederlandse plaats-
namen (en ook buiten onze grenzen) nogal veelvul-
dig voor. Wie de moeite neemt het vorengenoemde
boek van prof. De Vries (Nd- en Zd - Nederl.plaats-
namen) een half uurtje door te bladeren, zal er
dan zeker al ettelijke tientallen hebben gevonden.
Zeer dikwijls is dan zulk een naam (inclusief de
-t) een aanduiding van de natuurlijke gesteldheid
of van de flora of fauna ter plaatse. Om een klei-
ne selectie te geven: Biert (Z.H.) van beer: mod-
dergebied; Heult (N.B.) van hol: plaats met kuilen;
Moorst (Utr.) van moer: moerassig gebied; Wildert
(N.B.) van wild: wildernis; Aalst (N.B.) en Eist .
(Gld en Utr.) van els: elzenbos; Hasselt (0.) en
Hesselte (Dr.) van hazelaar: streek met hazelaars;
Braamt (Gld) van braam: braamstruiken, braambos;

Beesd (Utr.)» Best (N.B.) en Biest (N.B.) van bies:
land vol biezen (vgl. Biesbos); Est (Gld) en As-
selt (N.B.) van es: essenbos; Lent (Gld),> Lien-
dert (Utr.) en Linderte (0.) van linde: lindenbos;
Heest (Gld) en Heestert (N.B.): gebied met hees-
tergewassen; Berkt (N.B.) en Lagebirkt (Utr.) van
berk: berkenbos; Hulst (Z.), en Olst (0.) van huls:
hulzenbos; (Ave)reest (0.) van rijs(hout): land
met veel rijshout; en welke Zeistenaar denkt hier
niet aan de Zeister buurt de Kroost, van kroos:
plaats waar de kroosplanten welig tieren; en zo moet
het dus heel vroeger in het gebied van de Kroost
zijn geweest. - Genoeg om aan te tonen, dat we er
bij namen als Soest en Zeist goed aan doen, om met
de mogelijkheid van een dergelijke verklaring te
rekenen.

d_. De naam Soest komt als plaatsnaam voor bij
Soest in de provincie Utrecht, als poldernaam na-
bij Zwolle, en buiten de grens bij Soest in West-
falen, en als waternaam bij de Soestwetering in
Overijssel (parallel met de IJssel), bij de Soeste
of Soestbeke in Westfalen, en bij de S�se (voor-
heen Suse, Susa, Zoze) in de Harz. Moerman weesop
de mogelijkheid van een afleiding van de naam
Soest van het latijnse woord salex = wilgj dus met
de -t erachter: wilgenbos, in het Frans is dat ge-
worden: saule = wilg, saussaie = wilgenbos; in het
Land van Luik komen dergelijke plaatsnamen voor,
en de mogelijkheid bestaat dus, dat Soest in oude
tijden ontstaan is in een streek met veel wilgen-
bomen. De genoemde waternamen met Soest kunnen op
deze wijze uiteraard ook uitstekend worden ver-
klaard.

e. En nu Zeist. Er zijn meerdere plaatsnamen Zeist.
Behalve ons Zeist is er vooreerst ook de buurt-
schap Zees(s)e bij Ommen in Overijssel, dat in een
oorkonde uit 1028 voorkomt als Seis (de -t aan het
slot ontbreekt); dan was er in het Rijnland, iets
ten noorden van D�sseldorf aan de Rijn, een in
1166 vermelde plaats Seist, welke naam thans nog
voortbestaat in een drietal ter zelfder plaatse

bij elkaar gelegen toponymen: Langst (uit Langen-
seist), Nierst (uit Niederseist) en Kierst (uit
Kirchseist); aldus.bij K. Heek: Geschichte von Kai-
serswerth, 1925, S.22. En tenslotte is er dan ook
nog het Seeste in de Kreis Tecklenburg, dat De
Vries (sub Zeist) vermeldt, en dat in 1129 voor-
komt onder de naam Segesten (zie hierv55r bij 6).
f. Dit laatste is van groot belang, omdat we hier
een plaatsnaam Zeist hebben, die (in tegenstelling
met ons Zeist) wel in een oudere vorm bekend is,
en die dus als voorbeeld kan dienen voor de her-
komst van ook onze plaatsnaam Zeist. Volgens Jel-
linghaus (Westf.Ortsnamen,pag.13) is in dit Seges-
ten het centrale lid segg, ons zegge; hard gras
(zie hiervoor sub 5). In Drente ligt ook een dorp
Zeegse, dat in 1426 als Zegese vermeld wordt. De
Vries vertelt dat het nog bestaande woord "zegge"
de naam is voor een grassoort, genoemd naar de
scherpe snede van de bladeren, zodat "zegge" wel
zal samenhangen met het latijnse werkwoord "seca-
re" = snijden. Hetzelfde woord komt ook voor in
de plaatsnamen Zegge (L.) en Zegveld (Utr.).
^. De vraag is nu, of het aanvaardbaar is, dat de
ontwikkeling van het woord zegge, bijv. via een
uit het Tecklenburgse bekende vorm Segeste, tot
de naam Zeist heeft geleid, in welke laatste naam
immers de letter g is weggevallen. Maar... deze
vraag is immers in feite al beantwoord, nu we ge-
zien hebben, dat de oude naam Segesten in het
Tecklenburgse eveneens in de loop der eeuwen tot
het g-loze Seeste is teruggevallen (zie hiervoor
bij e). Het assimilatie-proces van ege of egge
tot ei is trouwens een zeer veelvuldig voorkomend
verschijnsel in de taai-wereld. Algemeen bekend V
is bijv., dat de werkwoordsvormen "zeide" en
"leide" vervoegingen zijn van de werkwoorden zeg-
gen en leggen; ook hierbij is dus de g verdwenen.
En zo geeft prof. De Vries in zijn genoemde woor-
denboeken nog tal van voorbeelden van hetzelfde
verschijnsel; woorden als breien, brein, feil,
kei, steil, teil (van tegel), trein, zeil, zeis.

en nog veel meer, gaan op een oorspronkelijke
vorm met een g erin terug. Als plaatsnaam noemt
De Vries onder meer ook nog Pleegst (Ov.)> waar-
van de oudste schrijfwijze Plegeste is geweest.
Het ligt in ieder geval dus in de rede, dat ook
de naam Zeist uit een oudere vorm met een g is
ontstaan.

h. Onze conclusie is, dat er een goede kans bestaat
dat ook de naam van ons Zeist is ontstaan uit zeg-
ge, hard gras, rietgras, met de toegevoegde -t om
aan te duiden, dat er veel van dit gewas voorkwam
op de plaats waar Zeist is ontstaan en z'n naam
heeft gekregen. En die kans is zeker groot geweest
in de oude tijden, toen de grote Rijn hier nog vol-
op en met allerlei takken stroomde en hier de eer-
ste boeren-nederzettingen zijn ontstaan. - En wan-
neer het nu juist is, wat De Vries veronderstelde,
dat de rietnaam "zegge" uit het latijnse secare
(snijden) is af te leiden, en indien dat latijnse
woord secare geen verwant equivalent heeft in een
germaans of v65r-germaans woord uit deze streken,
dan wordt het tevens onwaarschijnlijk, dat de naam
Zeist al eerder dan in de romeinse tijd zou zijn
ontstaan.

Wij zijn ds Kuijper erkentelijk voor deze uiteen-
zetting over de vraag, die ons bezig heeft gehou-
den, en die waarschijnlijk nog wel eens weer in
discussie zal komen.

In de afgelopen jaren ontving onze Stichting weer
van diverse zijden geschenken, grote en kleine;
waarvoor van harte dank. Zo bijvoorbeeld vele
prentbriefkaarten, o.a. van de heren R. Brems,
A.S. de Bruijn, W. van Ede, H.L.L. van Hoogenhuyze
en G. Vlug. En foto's van oud-Zeist van mej. A.C.
Metz en mej. M. de Lange (politiecorps, jachtver-
eniging), mr H.L.L. van Hoogenhuyze, drs Th. Ruys,
P. Schermers, Slavenburg's Bank alhier en W.A.
Storm de Grave.

Zeer bijzonder was de bruikleen-gift, door de heer
Storm de Grave, van een fraaie houten doos met 23
aquarellen van het landgoed "Schaerweyde" (en van
vele akten betreffende dit buiten en zijn omgeving).
- Mevr. A.C.E.W. R�ell-van Harinxma thoe Slooten,
te Bosch en Duin, schonk twee aquarellen - van ca
1850 -, voorstellend mr H.H. Baron R�ell (1806-
1883) en diens eerste echtgenote jkvr. E. van de
Poll (1808-1862). - Verder werden door bestelling
foto's ontvangen van het Rijksmuseum van Oudheden
(Leiden; praehistorie), het Rijksarchief (Utrecht;
o.a. een kaartreproductie van het gerecht Stoetwe-
gen, van 1701, en veel foto's aangaande de histo-
rie van de Evangelische Broedergemeente) en van de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg (Zeist).
Ook onze bibliotheek werd belangrijk uitgebreid
door aankoop en schenkingen. Zo werden voor het
knipselarchief oude kranten uit de dertiger jaren
en later ontvangen, terwijl ons het archief van
de opgeheven Zeister Handelsavondschool werd ge-
schonken. Aangekocht werden onder meer Demoed's:
"In een lieflijk landschap"; de eerste uitgave
van de Stichting Stichtse Historische Reeks: "Van
Standen tot Staten"; een standaardwerk over de
Evangelische Broedergemeente: "Unitas Fratrum".
En als schenking werd verkregen de catalogus van
de Utrechtse tentoonstelling "Erfgoed van Herrn-
hut"; de uitgave van Van Gennep: "Utrecht en om-

streken in 19de eeuwse foto's"; een 18-tal jaar-
gangen van het genealogisch maandblad "Gens Nos-
tra" en 21 jaarboeken van het Bureau voor Genea-
logie (van de heer J.C. van Oeveren) ; fotocopie'�n
van oude jaargangen van de "Dolderse Gids" (via
de heer L. Visser); 3A Verslagen van den toestand
der gemeente Zeist (nl. over 1891, 1896 t/m. 1904,
1906 t/m. 1930); enz. En niet te vergeten: de de-
len 1, 2 en 3 van "De Oude Kerk te Zeist", welke
de Van de Poll-Stichting zelf het licht deed zien.
Het meest bijzondere en belangrijke in deze sec-
tor was het legaat van wijlen prof. J.Ph. de Mon-
t� verLoren, die ons zijn gehele boekerij naliet;
veel ervan is niet van nut voor onze bibliotheek,
maar zeer veel ook wel, zoals bijvoorbeeld de 16-
delige Oosthoek-encyclopaedie; de 23 delen van de
"Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden"
(ca 1770); 33 delen van "Nederland's Adelsboek";
vele jaargangen van "De Nederlandsche Leeuw";
enz., enz. Dank zij een groot en fraai mahonie-
houten kabinet - Lodewijk XV-stijl -, geschikt
voor boekenkast, eveneens uit genoemd legaat af-
komstig, konden de nieuwe aanwinsten behoorlijk
worden opgeborgen.

In de vorige, vijfde» jaargang van ons Bullitin
werd het verslag van een lezing ge�llustreerd
met de afbeelding van een 17e eeuwse geveltop,
afkomstig uit Amsterdam en thans staande in onze
gemeente achter de zaak van de heer Becker, Oude
Arnhemseweg 16 (zie pagina 13).

Dezer dagen vond ik in mijn knipsel-verzameling
de hierbij weergegeven foto van "onze" gevel,
voorkomende in een oude jaargang van het tijd-
schrift "Ons Amsterdam", met als bijschrift: "De
geveltop van het huis Keizersgracht 309 belandde

na de afbraak in 1912 te Zeist". De foto, van om-
streeks 1910, bevindt zich in de verzameling van
O.W. Boers (de fotograaf?).

Vergelijkt men de weergaven van vroegere en hui-
dige situatie dan is de gevel helaas niet in zijn
voordeel veranderd.

De Amsterdamse gevel, v55r zijn verhuizing naar Zeist

Literatuur over Zeist

Ten vervolge op de literatuurlijstjes in de 2e, 3e
en 4e jaargang van ons Bulletin geven wij hieron-
der opnieuw een rij van publicaties, betrekking
hebbend op Zeist.

Raven, M.: Hees en Den Dolder. Maandblad van Oud
Utrecht, 37, 1964; pag. 5/6.

Korteweg, P.C.: Het Slot van Zeist. Polytechnisch
Tijdschrift, 17, 1962, ao 20 (5/10); pag.
798-807 en no 21 (19/10); pag. 834-841.

Heeringa, K.: De bisschop van Utrecht als kloklui-
der te Zeist, rijdr. Vaderl. Geschiedenis en
Oudheidkunde, VI, 9, 1930; pag. 263-279.

Wyck Jurriaanse, N.J. van: De Nederlandsche Cen-
traal Spoorwegmaatschappij, Rotterdam, 1973;
vnl, pag. 87-112.

Engelman, J.: De muurschildering in de kapel te
Zeist. Het Gildeboek, 16, 1933; pag. 21-30.

Temminck Groll, C.L.: Lijst van Zijst of de leist
van Zeist. Maandblad van Oud-Utrecht, 44,
1971; pag. 25-27.

Holthe tot Echten, M.L. van: Het uitbreidingsplan
van Zeist. Tijdschrift van Volkshuisvesting
en Stedebouw, 18, 1937; pag. 181-186.

Schelling, H.G.J.: Het herziene uitbreidingsplan
der gemeente Zeist. Bouwkundig Weekblad "Archi-
tectura", 58, 1937; pag. 257-260.

Anonymus: Waarom heeft Zeist geen schoonheidscom-
missie? Bouwkundig Weekblad "Architectura",
58, 1937; pag. 100-109.

Idem: Bouwkundige problemen in Zeist. Heemschut,
48, 1971; pag. 116.

Idem: Wandelen in en om Zeist. Uit in de provincie
Utrecht, 3, 1975, no 6; pag. 9/10.

Idem: Opvallend belastinggebouw in Zeist. Cobouw,
30/11-1963; pag. 15.

Oosten, L.H.: Austerlitz. Gens Nostra, 20, 1965;
pag. 348-353.

Het is algemeen bekend, dat de naam nachtwacht in
de 18e eeuw ten onrechte gegeven is aan het uit
1642 daterende schuttersstuk van Rembrandt, als ge-
volg van de donkere indruk, die het schilderij
maakte voor de restauratie in 1947.
Hoe de nachtwacht in de 18e eeuw functioneerde is
waarschijnlijk minder bekend en daarom mogen we
ons gelukkig prijzen, dat in het gemeente-archief
van Zeist meerdere reglementen op de nachtwacht be-
waard zijn gebleven.

Op 6 december 1759 waren de "schouten van Zei-jst^
Stoetwegen^ Cattenbvoek en den Bveuijlj rrritsgaders
de respectieve schepenen, bij den andeven verga-
dert" om de brief van de gedeputeerde staten van
Utrecht van 20 november 1759 te bespreken, waarin
de invoering van de nachtwacht werd voorgeschre-
ven.

Hoewel aanvankelijk alle Zeister gezinnen hiervoor
waren ingeschakeld, werd al spoedig daarop de mo-
gelijkheid geopend deze dienst af te kopen.
Een volgende stap was het aanstellen van twee vas-
te wachten en een wekelijkse heffing van 1 tot 3,
later van 1 tot 5 stuivers per gezin. De opbrengst
was bestemd voor de betaling van de vaste wachten,
alsmede voor het onderhoud van de in 1754 door de
heer van Zeist geschonken lantaarns aan de Dorps-
straat en de Kerkweg.

Het op 28 september 1798 vastgestelde reglement
van de toenmalige nachtwacht luidde als volgt:

"Extra ord�nairis rechtdag den 28ste September 1798.

Het intermediair gemeente bestuur van Zeijst c.s.
biQ den anderen vergadert ziende hebben de wagt we-
derom gereguleert, om van maandag den Ie Ootober
1798 tot den laatsten Maart 1799 op den voet als
voorige jaaren, met de klep rond te gaan van
's avonds ten 10 uuren tot 's morgens ten 4 uuren

voov de laatste rijs.

En is verder geresolveerd, dat die geene, die zelfs
niet willen gaan waaken, hunne wagten moeten laa-
ten doen door Gerrit Pront & Abraham Enkelaar.
Daarvoor 's weeks zullen moeten hetaalen eene stui-
ver en meervermogendej die genoemd worden 2, S, 4
en 5 stuivers en zullen die geenen, die verkiezen
zelfs te gaan waaken als dan verplicht zijn 's weeks
vier duiten te betalen tot goedm.aking den lantaar-
nen als onder breeder.

Ook is geresolveerd, dat dus de wagt zeven rijzen
rond zal moeten gaan en altoos h uur buiten zal moe-
ten weezen; en altoos beginnen op eene plaats, zo
als met slaan van De Klep zal gereguleert worden,
ten einde ider inwoonder rekening zal konnen maaken
op wat tijd de wakende persoonen passeeren en zul-
len de gemelde vaste wagts geen andere mogen stel--
len als bij ziekte en dit nog bij zeker ander geval
met permissie van het gemeente bestuur.
Zullende uit de penningen die overig zijn als de
wakende persoonen betaald zijn, ieder 's weeks 50
stuivers, dus ruim 7 stuivers 's nagts en het overi-
ge voor olij, katoen en kaarssen om de lantaarnen
in dendorpe van Zeijst te laten branden geduurende
den wintertijd tot gerief der inwoonders en opgeze-
tenen bij donkere maan. van 's avonds 5 tot 's mor-
gens 4 uuren.

En zullen 'de wagts op de navolgende plaatsen de klep
drie maal slaan en twee m.aal roepen hoe laat het is
als namelijk: 10 heeft de klok, de klok heeft tien
en wort hiet gemeente bestuur als meede ieder inwoon-
der gelast agt te geeven of de wagts hunne toeren
getrouwelijk waarnemen, en daar de wakende persoo-
nen konden beboet worden voor S guldens volgends de
ordonnantie; al zulke persoonen de zuivere helft
zullen genieten tot i% gulden van gezegde boeten:
En zullen de klep moeten slaan op de navolgende
plaatsen:

1. voor de huisjes van Jan Harmse Smith,

2. voor mevrouw Floernoij,

3. voor de heer Wouter van Dam,

4. voor het ij zere hek op Kersher gen,

5. voor de deur van Jacobus Vermeulen^

6. voor de deur veen Maes van Kreel^

7. voor het huis der gemeente,

9. voor de deur van Jan van Reenen,

10. voor Beek & Royen

11. voor de tuinhuize van mejuf f. Kersseboom
en bij de tuinman Dirk Feijt.

De wakende persoonen zullen verpligt wezen de lan-
taarnen aan te steeken, op dezelve wijze als de
wagt op het Hof gewoon is te doen en hij nalatig-
heid, andere opsteekers en waakers te stellen. ''

In het begin van de 19e eeuw was het er met de
veiligheid blijkbaar niet beter op geworden.
In het reglement van 1 oktober 1823 komen n.1. de
volgende artikelen voor:

"4. Zij zullen met hellehax'den gewapend zijn.

5. Zij zullen geene onbekende personen m.ogen la-
ten passeren, en dezulke, op wien slechts de
minste verdenking is vallende aanhouden en om-
trent derzelver personen behoorlijk onderzoek
doen, en hen, indien derzelver antwoorden niet
voldoende zijn, te arresteren; Zij zullen gee-
ne klompen mogen dragen; langzaam moeten gaan,
geen gerucht maken en niet met elkander spre-
ken, en zoo veel mogelijk op een kleinen af-
stand van elkander blijven; bij alle openingen
stilstaan en luisteren; de eerste, tweede en
laatste gang altijd de klep slaan en met de
vier middelste naar gelang dat men eenige ver-
moedens heeft, te vari�ren.

6. De twee personen, welke des nachts den wacht
gehad hebben, ofwel een hunner zullen verpligt
zijn, eiken morgen ten tien uren aan het kan-

' ; toor van den Schout behoorlijk rapport te bren-
gen en zich voorts in alles als goede wachters
gedragen.

7. Voov de gevangennemning van 'ledeven persoon^, van
wien het bl-ijken zal, dat hig zi-oh aan eenig
misdrijf of misdaad heeft schuldig gemaakt, zul-
len zij ieder genieten eene belooning van drie
guldens. "

In 1823 waren er voor het eerst vier nachtwachten
aangesteld, t.w. Abraham Janse Wildbergh, Frans
van Riezen, Cornelis Veenendaal en Gradus Samuel
Penning, die om de andere nacht dienst deden.
De tarieven waren inmiddels verhoogd en uit de uit-
zetting der nachtlijst blijkt dat de heffing mini-
maal 5 en maximaal 55 stuivers bedroeg.
In dat jaar moest de klep worden geslagen op de
volgende plaatsen:
1 . voor het huis van Willem de Reuver (Voorheuvel?)

2. voor het huis van mevr. Van Ghesel (Veelzigt,
thans politiebureau)

3. aan de Barri�re van Zeijst (de tolboom aan de
Utrechtseweg)

4. voor het ijzeren hek van Kersbergen (Kersbergen-
laan)

5. voor het Schippershuis (aan de VJaterigeweg)

6. voor de deur van de heer Mouthaan (Het Hof van
Holland, Ie Dorpsstraat)

7. voor het Geregtshuis (Ie Dorpsstraat)

8. aan het rondeel (Het Rond)

9. voor de deur van Frederic Verdonk (2e Dorps-
straat)

10. op den straatweg tegenover het huis van de Ko-
- renmolenaar (Driebergseweg, tegenover Molenweg).

In het begin van deze eeuv; had Zeist 8 nachtwach-
ten in dienst, die tegen een beloning van � 200,�
per jaar om de andere nacht dienst deden.
Aangezien ze daarnaast hun dagelijks werk moesten
verrichten, was de inspecteur van politie niet zo
erg gelukkig met deze nachtploeg, die niet altijd
even fit aan de start verscheen.

De op 1 mei 1901 ontstane vacature J. Bleijerveld
werd dan ook niet vervuld, maar de twee reserve-
wachten werden eenmaal in de vier dagen ingescha-
keld.

Toen de nachtwaker J.A. Wewer m.i.v. 1 juni 1902
ontslag vroeg Xvzegens het bereiken van de pensioen-
gerechtigde leeftijd werd het vonnis over de nacht-
wacht geveld. De gemeenteraad besloot op 17 april
1902 tot reorganisatie van de nachtpolitie over
te gaan. De twee vacatures werden niet vervuld.
De overige 6 nachtwakers, t.w. C. van den Brand,
C. van Ee, J. Geitenbeek, T. van Rheenen, E. van
Tellingen Tzn en J. van Tellingen Ezn werden
met ingang van 1 januari 1903 op wachtgeld gesteld
en de twee reserve-nachtwakers werden tegen 1 janu-
ari 1903 eervol ontslagen.

Het politiekorps werd vervolgens uitgebreid met 5
agenten, t.w. J. van Eijk en P. van der Hoef per
1 juni 1902 en J. van Schaik, T. van Marrum en W.
van Schaik per 1 januari 1903.

De nachtwacht is geschiedenis geworden, maar het
ten onrechte zo genoemde schuttersstuk van Rem-
brandt zal ons er aan blijven herinneren,
evenals het volgende gedicht van een onbekende
nachtwacht:

"Als ieder is in huys,
en als de zon is slapen,
dan ben ik op de been,
dan ben ik in de wapen.

Als 't rondom is in rust,
als 't overal is stil,
dan ben ik op den toer,
dan ben ik op den dril.

Tijdens de grote tuinbouwtentoonstelling op het
landgoed Schoonoord in augustus 1909 was ook
"Oud Zeist" vertegenwoordigd met een klepperman
(J.F. Marree) en een klepperlied.
Onze plaatsgenoot, de heer E. de Klerk, kon ons,
behalve aan de naam van de klepperman, ook aan
de tekst van het klepperlied helpen, luidend
als volgt:

Bewaar je vuur en licht
Doe deur en venster dicht
Gij moet slapen. Ik moet waken
Dat is mijn plicht.

Neem je vrouwtje in je arm
Is het koud, zo dek haar warm
Met een mantel of een rok
Negen uren heit de klok.

Nogmaalsj__de_naam_ZEIST (een rectificatie en aan-
vulling)

In het artikel van de heer L. Visser in het vorige
nummer van ons Bulletin (6e jaargang, nummer 1,
maart 1976, blz. 9 en volgende) over "De naam
Zeist" was op verzoek van de schrijver ook een be-
schouwing mijnerzijds over dit onderwerp ingelast.
Achteraf blijkt mij, dat ik daarin op ��n punt
niet volledig en dientengevolge ook niet voldoende
duidelijk ben geweest. Het betreft de afleiding van
de naam Zeist (zonder g) van Segeste (met g), welke
afleiding aantoonbaar is voor de plaatsnaam Seeste
in de Kreis Tecklenburg (Westfalen), die in 1129
als Segeste voorkomt, hetgeen dus in de loop der
tijden tot Seeste is samengetrokken. Ik heb toen
- in mijn bedoelde bijdrage in ons vorig nummer, om
te laten zien dat dit wegvallen van de g in soort-
gelijke woorden een veel voorkomend taaiverschijnsel
is - op blz. 15/16 een reeks van voorbeelden daar-
van gegeven, en noemde daarbij (blz. 16 bovenaan)
ook de naam van de Overijsselse buurschap Pleegste
(onder Raalte).

De attente lezQrof lezeres zal daarbij mogelijk de
opmerking gemaakt hebben, dat deze buurschapsnaam
in de huidige schrijfwijze juist wel de g heeft. En
inderdaad ligt het geval bij dit Pleegste (ontstaan

uit Plegeste, zie De Vries: Noord- en Zuid-Nederland-
se Plaatsnamen) enigszins anders dan bij Zeist (ont-
staan uit Segeste). Raadplegen we De Vries in zijn
genoemde boek, dan noemt deze daar, behalve Pleegst
(met de g), ook Pleest (zonder de g), en hij ver-
meldt deze beide toponymen alsof het om twee ver-
schillende buurschapsnamen gaat, wel beide in
Overijssel gelegen, maar niet identiek. Ik heb
echter, ondanks allerlei navraag, geen plaatsnaam
Pleest (hoe ook geschreven) in Overijssel kunnen
ontdekken, en ik heb dan ook een sterk vermoeden,
dat De Vries zich hier vergist heeft 1); het zal in
beide gevallen wel om het tegenwoordige Pleegste on-
der Raalte gaan.

Nu vinden we in het Oorkondenboek van Overijssel,
deel I, regest 89 (blz. 73), dat er in 1206 sprake
is van enige tienden in Pleist (zonder g), onder
Raalte, welke naam in deel II, regest 391 (blz,
94) als Piest wordt gespeld. Het gaat dus in
beide gevallen om dezelfde buurschap, die nadien
Pleegste is komen te heten, en die vandaag nog
zo heet. De Vries heeft stellig gelijk, wanneer
hij deze naam van het oorspronkelijke woord
Plegeste afleidt, maar we zullen bij de gang van
zaken moeten bedenken, dat de schrijfwijze van de
plaatsnamen (zoals trouwens ook van de persoons-
namen) oudtijds zeer onstabiel is geweest: er was
geen norm en er was geen controle, en men schreef
gewoonlijk maar op de klank af. In die tijden kon
de ontwikkeling van een plaatsnaam zich zeer
grillig en alle kanten uit voltrekken. En al werd
Plegeste langzamerhand tot Pleist (Piest) samen-
getrokken, toch zal in diezelfde tijd het oor-
spronkelijke Plegeste ook zijn blijven bestaan,
en deze laatste naamsvorm moet in dit geval op den
duur dominerend zijn geweest en gebleven. Het
Pleist en Piest, dat we uit de 13e eeuw kennen,
heeft het tegen het Pleegst (met de g) van nadien
en van nu nog afgelegd. En het oorspronkelijke

Segeste werd (parallel met het geval van Plegeste),
in tijden waar we geen weet van hebben, tot Seist,
maar (in tegenstelling met het geval van Pleist)
kwam de oorspronkelijke g hier nimmermeer terugI
Een dergelijke verschillende ontwikkeling van
elkaar toch zo na verwante woorden of namen zal
uiteraard wel aan de "spraakmakende gemeente" moe-
ten worden toegeschreven. In wezen is echter de
vergelijking van Plegeste met Segeste, en dus van
Pleist (uit 1206) met Zeist (van nu) vanbelang,
omdat in beide gevallen blijkt, dat het wegvallen
van de g in dergelijke woorden en namen oudtijds
niets ongewoons is geweest.

Tot zover reikt mijn lekenkennis over dit onder-
werp; mocht er van welke zijde ook, nog eens be-
tere informatie over komen, dan houd ik mij ui-
teraard bijzonder aanbevolen.

1) Ook de vermelding bij De Vries van een plaats-
naam Nierst in de provincie Utrecht (die we nooit
en nergens aangetroffen hebben), welke naam De
Vries verklaart als een samentrekking van Nieder-
seist (I), lijkt ons een abuis te zijn. Dit toponym
komt wel in dezelfde contractie in Rijnland (Duits-
land) voor (zie Bulletin van maart 1976, blz. 15),
maar is in de provincie Utrecht alleen daarom al
ondenkbaar, omdat zulk een plaats in ons land geen
Niederseist, en dus geen Nierst, maar Nederseist,
en dus Neerst zou hebben geheten. Maar ook deze
namen komen naar ons beste weten niet in de pro-
vincie Utrecht voor.

In de tweede jaargang (1972) van ons Bulletin wa-
ren wij in de gelegenheid een artikel van de heer
D.R. Klootwijk - gepubliceerd in het orgaan van de
Historische Kring "Tussen Rijn en Lek" - over te
nemen. In 1975 verscheen in genoemd orgaan een
"vervolg", dat wil zeggen een discussie-publicatie
van de heer Klootwijk, waarin deze reageert op en-
kele opmerkingen van de heer H.J.M. Thiadens. Ook
nu werd toestemming verkregen om dit artikel (wel
enigszins door mij gewijzigd) op te nemen in ons
kwartaalblad; daarvoor onze dank aan auteur en re-
dactie. Het hierna behandelde bestrijkt een ruimer
areaal dan de - voormalige en huidige - Zeister-
oever, maar mijns inziens verdient het aanbeveling
het artikel van 1972 bij de hand te houden om het
onderstaande beter te begrijpen.

In "Tussen Rijn en Lek", 8e jaargang, nummer 1,
reageert drs H.J.M. Thiadens op het artikel "De
Zeisteroever in de Middeleeuwen", van de hand van
ondergetekende. Thiadens is van mening, dat op het,
bij genoemd artikel behorend, bodemkaartje meer
voormalige Rijnarmen zijn weergegeven dan verant-
woord is.

Nu is bedoeld kaartje niet van de auteur afkomstig.
Het werd eerder gebruikt door De Mont� verLoren (1)
en door Van^Iterson (2). Het kaartje is het resul-
taat van karteringswerk van studenten Bodemkunde
van de Landbouwhogeschool te Wageningen, onder lei-
ding van ir K.J. Hoeksema uitgevoerd in de periode
1947 tot 1955. De groepen studenten boorden het
gebied af in raaien, in een 50 bij 20 meter- of
een 30 bij 30 meter-verband. Voor grensvaststel-
ling werden vaak nog tussenboringen verricht en voor
meer algemeen inzicht in de opbouw der lagen in de

ondergrond enige diepboringen. Nogal gedetailleerd
werk dus.

Dat men de resultaten vertrouwde, mag blijken uit
het feit dat de afdeling Onderzoek van de Cultuur-
technische Dienst, in opdracht van de in 1952 in-
gestelde Commissie Hydrologisch Onderzoek Kromme
Rijngebied, met enig aanvullend veldwerk uit de
studentenkarteringen een bodemkaart I : 10.000 con-
strueerde .

Door tijdsgebrek is het de schrijver niet mogelijk
de bovenvermelde gegevens aan een nader onderzoek
te onderwerpen. Een verdere wetenschappelijke ver-
antwoording van het bodemkaartje - indien al nodig -
moet hij Thiadens dus helaas schuldig blijven.
Die wetenschappelijke verantwoording zou hem trou-
wens moeilijk vallen.

De schrijver is historicus, en geen bodemkundige.
Zijn kennis van deze laatste tak van wetenschap is
die van de amateur. Een artikel als: "De Zeisteroe-
ver in de Middeleeuwen" komt dan ook tot stand door
onderzoek van archivalia, kaarten, luchtfoto's en
dergelijke,gevolgd door talrijke verkenningen in
het betrokken gebied.

Vaak hebben deze verkenningen tot gevolg, dat men
een eerder gevormde theorie moet ombouwen. Die af-
wisseling van studeerkamer- en terreinonderzoek gaat
zolang door, tot men ergens een sleutel vindt om
dan, voorzichtig opbouwend te komen tot een aan-
vaardbare oplossing van het gehele probleem.
Zo'n onderzoek in het terrein is fascinerend werk.
Men treft dan "ter plaatse" een landschapspatroon '
aan, waarvan de uiterlijke trekken de mens wel
vertrouwd zijn, maar hem op het eerste gezicht vaak
zo weinig zeggen. En toch is dat hxiidige land-
schapspatroon de som van alle patronen die de na-
tuurkrachten en de mens daar in de loop der tijden
hebben neergelegd. - De natuur, langzaam, maar on-
verstoorbaar werkend, en zo op lange termijn inder-
daad geografische revoluties veroorzakend. - De tiens

sneller werkend en al naar de mate van zijn hulp-
middelen en zijn locale situatie vaak drastisch
wijzigend. Telkens weer constateert de onderzoeker
bij de eerste aanblik zijn enorme onwetendheid om-
trent de situatie ter plaatse. Eerst na herhaalde
verkenningen begint het landschap wat meer "een
open boek" te worden.

Om daaruit te ontdekken wat men weten wil, komt het
er op aan om in die ontelbare menigte feiten in
de natuur aan de juiste dingen de juiste vragen te
stellen.

Bij een dergelijk onderzoek gebruikt men natuurlijk
ook de bodemkaart.

Maar wel met de nodige voorzichtigheid.
Voor het construeren van de bodemkaart 1 : 50.000
worden de gegevens verkregen door boringen tot een
diepte van 1.20 meter met een gemiddelde waarne-
mingsdichtheid van 1 boringper 4 a 8 ha. Stukken
met een oppervlak van 10 a 12 ha. worden op de bo-
demkaart verwaarloosd, dat wil zeggen niet ingete-
kend terwijl "verontreiniging" tot 30 % binnen
ieder afzonderlijk kaartvlak als acceptabel vordt
ervaren. De karteerders hebben grote karteerervaring
en terreinkennis en zijn uitstekend ge�nformeerd
voor ze in het veld de bodemgrenzen en de belang-
rijkste landschapskenmerken op de veldkaart in-
schetsen. Maar hun waarnememingsnet heeft grote
mazen. Een bodemkaart mag dan ook nooit voor
detailwerk gebruikt worden.

Naast bovenstaande opmerkingen, ontleend aan toe-
lichtende rapporten bij de bodemkaarten, laten we
hieronder graag nog enkele deskundigen aan het
woord.

Ir G.G.L. Steur merkt op: "Binnen vrijwel ieder
kaartvlak van elke bodemkaart komen onzuiverheden
voor, die in verband met de waarnemingsdichtheid
niet worden opgemerkt, of als ze worden opgemerkt
wegens de schaal van de kaart niet kunnen worden
voorgesteld" (3).

En als ir B. van Heuvel het maken van bodemkaarten
bespreekt, zegt hij: "Het bezwaar van deze methode
is dat een gekleurd afgegrensdkaartvlak een abso-
lute uniformiteit suggereert. In werkelijkheid ver-
schilt een traject aan zijn grenzen maar gradueel
met het volgende en voorgaande traject. Een kaart-
vlak is een normvlak met toleranties.
Om aan de misleidende suggestie van uniformiteit
binnen een begrenzing te ontkomen, zouden de bo-
demgrenzen moeten worden vervangen door geleide-
lijke kleurovergangen.

De gebruiker dient zich dus wel goed te realiseren
dat de abrupte begrenzing van een kaartvlak door
een bodemlijn in wezen niet met de werkelijkheid
overeenkomt" (4).

Thiadens geeft een aantal voorbeelden waar zijns in-
ziens op het gewraakte bodemkaartje ten onrechte
voormalige Rijnarmen zijn ingetekend.
Hij hanteert daarvoor een bodemkaart 1 : 50.000, uit-
gave 1970. Zelf gebruikt de schrijver de bodemkaart
1 : 50.000, blad 32 West, Amersfoort, voor dit ge-
bied. Die is in 1966 uitgegeven door de Stichting
voor Bodemkartering te Wageningen. Een jongere uit- -^'
gave kent de Stiboka niet.

Bij de bestudering van zijn eigen bodemkaart moet de
schrijver nogal wat vraagtekens zetten bij de op-
merkingen van Thiadens.

Waarbij Thiadens welwillend in het oog wil houden
dat die vraagtekens gezet worden door een bodem-
kundig leek.

Ten gerieve van de lezers van ons blad treft men bij
dit artikel een tweetal afdrukken van het bodemkaar-
tje aan (afbeeldingen 1 en 2). Het eerste kaartje
is - behoudens de door de auteur ingetekende "Kou-
wenhovense weteringe" - het oorspronkelijke; op het
tweede heeft de schrijver een aantal kaartvlakken
ingeschetst, zoals die op zijn bodemkaart voor-
komen. Met de op die bodemkaart gebruikte code-
ring voor de verschillende grondsoorten.

Bodemkundig kaartje van Zeist met diverse voorma-
lige Rijnarmen. Men ziet hierop o.a. de Brugakker,
de Zeisterbrug en de Breesteeg.

2. Blikkenburgerlaan

3. Kouwenhovense wetering

Op dat tweede kaartje treft de lezer aan:

Ro 60 C: Kalkloze nesvaaggronden, zavel en lichte
klei. Deze gronden komen voor in de voor-
malige bedding van de Kromme Rijn.

Ro 40 C: Kalkloze nesvaaggrond, zware klei. Ook hier
is sprake van een dichtgeslibde oude bed-
ding (meander) van de Kromme Rijn.

Rn 47 C: Kalkloze poldervaaggronden, zware klei. Deze
gronden liggen verspreid door het gehele
rivierkleigebied. Landschappelijk zijn en-
kele duidelijke verschillen binnen deze
eenheid aanwezig. We kunnen onderscheiden:

a. kom op stroomgrond. Vrij grote kaart-
vlakken, laag gelegen en omgeven door
hogere stroomruggronden.

b. beddinggronden. Zeer laag gelegen, langge-
rekte kaartvlakken, meestal eveneens be-
grensd door stroomruggronden.

bRn46C: Kalkloze poldervaaggronden (bruine komgron-
den); zware klei. De bruine komgronden ko-
men voornamelijk voor langs de buiten- en
binnenbochten van de Kromme Rijn. Ze lig-
gen duidelijk hoger dan de overige zware
kleigronden.

De verklaring bij de codering is verkort overgeno- -
men uit het begeleidend rapport bij de bodemkaart,
blad 32 West, Amersfoort.

Bij Rn 47 C is, dachten we, de aanwezigheid vereist
van een rivier(tak), die door of dicht bij het be-
trokken gebied stroomde.

N.B.: Vaag in vaaggronden: onduidelijk, niet scherp
omlijnd.
Nes; land dat in een zee- of rivierarm uitsteekt.

Dan vermeldt de heer Klootwijk de punten, waarop
Thiadens kritiek heeft; en geeft daarop zijn ant-
woord .

Bodemkundig kaartje van Zeist met diverse voor-
malige Rijnarmen. Men ziet hierop o.a, de
Brugakker, de Zeisterbrug en de Breesteeg,

1. Waterige weg 4, Vinkenbuurt

2. Blikkenburgerlaan 5, Tolakkerlaan

3. Kouwenhovense wetering 6, '"Kibbruggen'/ech"

Verbetering van het onderschrift op pagina 36 van het juni-Bul let in;
Verzoeke het onderstaande daar op te plakkenl

1, "Noordelijk van het woord Zeisteroever geeft Kloot-
wijk een Rijnarm weer. Op de bodemkaart vindt men
daar slechts stroomruggronden",

Volgens de bodemkaart heeft Thiadens volkomen gelijk.
Maar de mogelijkheid dat we hier met een "toleran-
tie in het kaartvlak" te maken hebben lijkt niet
uitgesloten, integendeel zelfs waarschijnlijk.
In het artikel: "De Zeisteroever in de Middeleeuwen"
werd reeds melding gemaakt van "onland" op dit ge-
deelte van de Zeisteroever. Of dat onland op die
plaats lag en te maken had met de aanwezigheid van
een Rijnarm valt echter niet te bewijzen. Meer licht
verschaft ons de voormalige percelering in dit ge-
bied. Op de topografische kaart 1 : 25,000, onder
andere uitgaven 1932 en 1943, geeft de percelering
duidelijk de m.ogelijkheid van een voormalige Rijn-
tak daar ter plaatse aan. Dat is eveneens het ge-
val op het hierbij afgedrukte gedeelte van een nog
oudere kaart (afbeelding 3),

Ret gearceerde stuk zou dan die voormalige rivier-
tak kunnen zijn,



			- 2

		Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de Zeister geschiedenis 6e jaargang, maart 1976, nummer 1

	Redacteur: K. Scharten, Oirschotlaan 11 Dagelijks bestuur der Stichting: Mr dr A.A.H. Stolk, voorzitter, Driebergseweg 1 Mr H.L.L. van Hoogenhuyze, vice-voorzitter, Platolaan 24 Mr dr H. Emmer, secretaris. Graaf Janlaan 83 Dr J. Meerdink, tweede secretaris. Laan van Beek en Royen 2 L. Visser, penningmeester, Lommerlust 17; postgiro 30.549 van de Algemene Bank Nederland te Zeist, t.g.v. rekening- nummer 55.86.18.049 van de Van de Poll-Stichting Drs A. Bertoen, tweede penningmeester, N. Houdringelaan 28, Bilthoven

Archief: Het Slot, Zinzendorflaan 1 Het archief der Stichting is geopend op woensdag van 2-4 uur n.m. Conservator: Vacature



	- 26 -

			j/i^"

		m^

					J':^^''-

				Mm

Tijdens de grote tuinbouwtentoonstelling op het landgoed Schoonoord in augustus 1909 was ook "Oud Zeist" vertegenwoordigd met een klepperman (J.F. Marree) en een klepperlied. Onze plaatsgenoot, de heer E. de Klerk, kon ons, behalve aan de naam van de klepperman, ook aan de tekst van het klepperlied helpen, luidend als volgt:



		- 34 -

Afbeelding 1 Bodemkundig kaartje van Zeist met diverse voorma- lige Rijnarmen. Men ziet hierop o.a. de Brugakker, de Zeisterbrug en de Breesteeg.

	1� Waterige weg 2. Blikkenburgerlaan 3. Kouwenhovense wetering		4. Vinkenbuurt 5. Tolakkerlaan 6. "Kibbruggerwech"



		- 3 - Jaarverslag van de Secretaris Periode november 1974 tot november 1975 Dit jaarverslag moet beginnen met de vergadering van de Raad van Beheer, welke op dinsdag 10 de- cember plaatsvond in het Slot en waarin enkele belangrijke besluiten werden genomen. Allereerst werd besloten toe te treden tot de Stichting Stichtse Historische Reeks, onder voor- behoud, dat daar voor de Van de Poll-Stichting geen financi�le consequenties uit voortvloeien. In februari 1975 werd deze deelneming officieel bekrachtigd. Tot onze vertegenwoordiger in deze nieuwe Stichting werd aangewezen mr H.L.L. van Hoogenhuyze. Verder besloot de vergadering het legaat van wij- len prof. verLoren te aanvaarden. Op 19 december werd dit aan notaris Van der Zalm medegedeeld en inmiddels is de eigendom van het pand Krullelaan 28 te Zeist op onze Stichting overgegaan. Aangaan- de de uiteindelijke bestemming van het pand is nog geen beslissing genomen. Voorlopig blijft me- juffrouw Van Heerde, mede krachtens haar recht van vruchtgebruik, nog in het huis wonen. Van de bibliotheek zijn inmiddels de belangrijkste wer- ken naar onze ruimte in het Slot overgebracht. Ook besloot de vergadering tot het voordragen van twee nieuwe leden van de Raad van Beheer, zulks ter vervulling van de beide vacatures ontstaan door het overlijden van prof. verLoren en ir Ver- hoef. Uit vier candidaten werden gekozen de heren drs Th.G.P.M. Ruys en C.J. Bardet, die daarop door het gemeentebestuur werden benoemd. Op vrijdag 2 mei was het dagelijks bestuur in het Slot ter vergadering bijeen. De belangrijkste on- derwerpen waren het legaat van prof. verLoren en het boek over de Oude Kerk. Wat dit laatste be- treft werden de verkoopresultaten van het eerste



		_ 4 - deel en het op-handen-zijnde verschijnen van deel 2 besproken. Verder kwamen de onderwerpen lezingen en excursies ter sprake. Donderdag 29 mei hield de heer A.P. Smaal voor ons een lezing, getiteld Monumentenzorg in Nederland. De behandeling van dit onderwerp was bij de heer Smaal, hoofd van de voorlichting bij Monumenten- zorg, in goede handen en ging vergezeld van inte- ressante en uitstekende films. De Stichting achtte het zinvol juist in het Monu- mentenjaar een lezing met een dergelijke strekking te organiseren. Op vrijdagmiddag 13 juni werd een door de heren Galis, Van Hoogenhuyze en Visser voorbereide ex- cursie gehouden naar de welbekende oude stad Buren. Op het programma stonden bezoeken aan het voorma- lige Weeshuis, het Boerenmuseum in de voormalige stadspoort en de Hervormde Kerk. De Stichting kan op een zeer geslaagde middag te- rugzien. Op woensdag 8 oktober kwam het dagelijks bestuur voor de tweede maal in deze verslagperiode bijeen. Als nieuwe leden van dit bestuur werden door voor- zitter Stolk verwelkomd de heren Bertoen en Meer- dink, respectievelijk tweede penningmeester en tweede secretaris, alsmede onze conservator, de heer Galis. Naast de routine-zaken werd hier de kwestie van het functioneren der commissies behandeld. De ver- schillende werkcommissiesvan onze Stichting hebben de laatste jaren feitelijk niet gefunctioneerd. Men vroeg zich af, of het niet mogelijk zou zijn de commissies voor archiefwerk en archeologische activiteiten nieuw leven in te blazen en men dacht daarbij aan het betrekken van sommigen onzer be- gunstigers bij dergelijke werkzaamheden. Verder werd gesproken over de uitgave van het boek



		- 5 - over de Oude Kerk, deel III en de uitgave der Bron- nen. Op vrijdag 21 november werd in het Slot een lezing gehouden door dr C. Dekker, rijksarchivaris in de provincie Utrecht. Hij sprak over de Kromme-Rijn- streek in de Middeleeuwen en zorgde voor een zeer geslaagde avond. Het komt niet dikwijls voor, dat over de duistere 12e eeuw zoveel licht valt als op deze avond ge- beurde. Vooral de ontginningen in dit gebied van Kromme Rijn, Oosterlaak en Vaartse Rijn tijdens de twaalfde eeuw werden uitvoerig besproken. Er is contact geweest met het Provinciale Comit� voor het Monumentenjaar 1975, de Nationale Contact- commissie Monumentenbescherming en de Nederlandse Museumvereniging, die binnenkort vijftig jaar be- staat. Er zijn in deze verslagperiode vier nieuwe bulle- tins verschenen. De verschijning van het boek over de Oude Kerk, deel III, kan in het begin van 1976 worden verwacht. Het aantal begunstigers is dit jaar ongeveer gelijk gebleven. Aan het einde van dit verslag moge worden vermeld, dat over de uitgave der Bronnen van de Zeister ge- schiedenis weer wat optimistischer mededelingen kunnen worden gedaan. De heren Andries en Graaf- huis hebben medegedeeld, dat zij in de komende maanden over wat meer tijd beschikken en op grond daarvan kan het derde deel, omvattende de periode 1600-1650, mogelijk in de loop van 1977 verschijnen. mr dr H. Emmer secretaris



		- 6 - Jaarverslag van de Conservator ' Periode 1 november 1974 tot 1 november 1975 Ook in dit verslagjaar was het bezoek aan onze Stichting in het Slot te Zeist tamelijk groot; daarbij niet gelet op degenen, die een exemplaar van de delen 1 en/of 2 van "De Oude Kerk te Zeist" kwamen kopen. Ongeveer 80 personen, sommige enke- le malen, wisten de weg naar onze werkkamer te vin- den; diverse onderwerpen ter sprake brengend, zo- als praehistorie, kerkgeschiedenis, genealogie, trams, verschillende gebouwen, ballonvaart, enz. Materiaal (foto's, knipsels) werd uitgeleend voor het, begin 1975 te Amsterdam verschenen boek "Utrecht en omstreken in 19e eeuwse foto's" (heer Janssen); voor de te Zeist ingerichte tentoonstel- ling in verband met het 50-jarig bestaan van de R.K. St Jozef-kerk (heer Ruys); over de bouwtech- nische historie van ons Slot (heer Van Kooten); over het "Klompje" t.b.v. reclame-materiaal (heer Van der Meent); over oud-Zeist eveneens t.b.v. re- clame-materiaal (heer Naseman). En ook ditmaal kwamen scholieren en kwekelingen enige keren hun licht opsteken voor een scriptie of anderszins; zoals een groep van 25 leerlingen en twee leraren van de Lorentzlaanschool (afd. L.E.A.O.) over ver- zamelde pijpekoppen e.d. in het nieuwbouw-gebied van Zeist-West; een 9-tal werkende jongeren van "Het Kompas" over de geschiedenis van "Bloemenheuv�l" aan de Utrechtseweg; een kwekeling van de pedago- gische academie "Rehoboth" wegens een scriptie over het Slot. Reeds in het vorig verslag werd vermeld, dat de correspondentie toenam; zo was het eveneens in 1975 en ook nu weer waren er contacten naar vele zijden, onder meer met Leersum, Elburg, Amersfoort, Lochem, Leidschendam, Den Haag, Maarssen, Zegveld, Deventer, Vaassen, Leiden, Huis ter Heide, Amster- dam, Utrecht, Driebergen, Apeldoorn, Soest, Biltho-



		- 7 - ven, Nijmegen, Berchem (Belgi�), Zaandam, Indiana- polis (U.S.A.)> Haarlem, enz. Van de andere activiteiten mogen worden genoemd: de verzending van een doos Van de Poll-archivalia naar de Gemeentelijke Archiefdienst te Amsterdam; het overbrengen van twee dozen met brochures, knipsels, e.d. plus een rol kaarten naar de dupli- caten-verzameling in het gebouw van de Dienst Openbare Werken; de besprekingen over, het speur- werk voor, het correctiewerk van enige delen van "De Oude Kerk te Zeist"; de bezoeken aan de Rijks- dienst voor de Monumentenzorg alhier en aan het Rijksarchief te Utrecht ter bestelling van foto's (dit laatste is ook geschied bij het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden); de voorbereiding voor de excursie van onze Stichting naar Buren (samen met de heren Van Hoogenhuyze en Visser); het ten-ge- schenke-geven aan de Zeister Openbare Leeszaal - na de brand - van onze publicaties; het in-ont- vangst-nemen van twee aquarellen, voorstellend het echtpaar R�ell-Van de Poll ca 1850, bij me- vrouw R�ell-Van Harinxma thoe Slooten te Bosch en Duin; het overbrengen, samen met de heer Bertoen en deels alleen, van een' gedeelte van d� biblio- theek van wijlen prof. dr De Mont� verLoren van Krullelaan 28 naar het Slot; enkele malen naar het Rijksarchief te Utrecht voor besprekingen met de heren Andries en Graafhuie over de uitgave van deel III van de "Bronnen.. m.i ."* De prentbriefkaarten-collectie bleef groeien, na- melijk van 2689 kaarten in november 1974 tot 2878 stuks thans. Maar - zie daarover mijn verslagover de vorige periode - dikwijls ziet men dezelfde afbeelding, doch op verschillende wijze weergege- ven. De foto-verzameling (topografische atlas) is pro-, visorisch genummerd en van het oude karton afge- haald, zodat deze nu op een uniform-formaat karton



		- 8 - (reeds, besteld en geleverd) opgeplakt kan worden. Dat zal nog veel tijd vergen. Ook deze verzameling groeit steeds, door aankoop en schenkingen, bijv. met foto's van de afbraak van de voormalige post- kantoor-vleugel, foto's van ca 1910 van de vroege- re jachtvereniging (van mej. De Lange), enz. Vrijwel al het x^7erk werd verricht door de heer K. Scharten, om niet, waarvoor ik hem hierbij danken wil. De knipsel-verzameling is nu geheel "bij", d.w.z. alle kranten - natuurlijk ook de wekelijkse erbij komende - zijn "verknipt", doch met het opbergen is nog slechts een begin gemaakt. De bundels het Slot, Kerken, Buitenplaatsen zijn gereed. In deze werkzaamheden heeft mijn echtgenote - die ik daar- voor dank zeg - een groot aandeel gehad. De bibliotheek en het archief werden evenzeer uit- gebreid; het laatste o.a. door de schenking aan onze Stichting van het Archief van de Zeister Han- delsavondschool (in 1973 opgeheven). De biblio- theek verkreeg vele - soms kostbare - boeken uit de boekerij van wijlen prof. dr De Mont� verLoren. Om deze boekenaanwas te kunnen bergen werd mede een fraai en groot mahoniehouten kabinet (geschikt voor boekenkast) overgebracht naar het Slot. Momen- teel kan ons totale boekenbezit op redelijke wijze worden opgeborgen. Wel is een gehele hernumraering - nu volgens het UDC-systeem - noodzakelijk geworden. Daarom is er ditmaal geen supplement op de boekencatalogus ge- maakt. - Hier zij melding gemaakt van een nieuw ruilcontact, namelijk met de jonge Historische Kring Maarssen, de zesde Utrechtse historische ver- eniging waarmee wij nu een binding hebben. - Wat betreft de verkoopvoorraad aan brochures e.d., de inventaris daarvan is wederom bijgewerkt. In het verslagjaar werd nog voor � 275,� verkocht (vorig jaar � 185,--).



		- 9 - De verkoop van de delen 1 en 2 van "De Oude Kerk- te Zeist" in de Zeister boekhandel is bevredigend te noemen, maar die aan onze contribuanten is te- leurstellend. - N.B. Het contribuanten-tal be- draagt thans 299 (plus 15 ruiladressen). De arbeid aan het Bulletin vond normaal voortgang; de vijfde jaargang is welhaast voltooid. Op deze plaats past het, dank te zeggen aan de heren Scharten, als redacteur, en Visser voor hun goede diensten aan ons kwartaal-orgaan gegeven. Terwijl de heer Visser ook in ruimer verband dank verdient voor zijn ijveren voor de Van de Poll-Stichting. K.W. Galis conservator De naam Zeist Hoewel een afdoende verklaring van de naam Zeist tot nog toe niet is gegeven, kan een overzicht van de verschillende opvattingen misschien de richting wijzen, waarin we moeten zoeken. Daarom volgen hieronder enige gedachten, veronderstellingen en mogelijkheden. 1. Alleen om er niet aan voorbij te gaan, vermel- den we hier de overigens waardeloze grapjes, die vanouds, en nog altijd, betreffende de ver- klaring van de naam Zeist door de volksmond ten beste zijn en worden gegeven. In de Gids voor Zeist uit 1907 (uitgave Kraal), blz. 34, wordt het in Zeist alom bekende verhaaltje ver- teld, dat (enigszins gecorrigeerd) hierop neer- komt, dat er in overoude tijden in onze omge- ving een reus woonde, die in ��n stap de weg van Zeist naar Bunnik aflegde, om daar zijn ge- liefde op te zoeken, en die, toen hij haar vond, uitriep: "Hier seist du I" (de oorsprong van de naam Zeist), waarop de bedoelde geliefde ant- woordde: "Ja, da buniki" (de oorsprong van de



		- 10 - naam Bunnik). Een variant op deze fabel is ont- staan n.a.v. de beeldengroep van de z.g. "Adam en Eva" bij de Slotgracht in Zeist (die trouwens niets met de bijbelse Adam en Eva heeft te ma- ken, maar twee stroomgoden voorstelt, waarmee men het Slotpark einde 17e eeuw heeft opgesierd); maar het verhaal wil dan, dat deze Adam, bij de ontdekking van zijn Eva, uitriep: "Ze is 't.'" (oorsprong van de naam Zeist). Hoe niets-bete- kenend dergelijke aardige vondsten in werkelijk- heid zijn, kan blijken uit wat een olijke Zeis- tenaar,- die ��n en ander graag vertelde, er dan als eigen vondst bij vertelde: de genoemde reus, of de genoemde Adam, zou toen, na de eerste ken- nismaking met de genoemde geliefde, opgemerkt hebben: "Je doet me toch wel wat koel aan!" (oorsprong van de naam Koelaan)I De oudst bekende serieuze opmerking over de be- tekenis van de naam Zeist is die van de 16e e'euwse geleerde Lambertus Hortensius, die in zijn "Rerum Ultrajectinarum Liber I", pag. 17, opperde, dat Zeist oorspronkelijk Sethna zou hebben geheten; Hortensius noemt daarbij zijn bron niet, maar er zijn thans wel enkele oor- konden bekend, waarin sprake is van een plaats, die Sethone, Settene of ook Sethena heeft gehe- ten, welke plaats thans algemeen wordt beschouwd als Zetten in de Betuwe. Hortensius heeft zich derhalve vergist. Een ander misverstand is, dat men soms meent, dat de naam Zeist is af te leiden van de latyn- se vorm Saestum, welke in onze plaats nog al eens gebezigd wordt, misschien om een geleerde of pronkerige indruk te maken, maar in werke- lijkheid is de naam Zeist geen verbastering van een oudere naam Saestum, maar andersom: de naam Saestum is een jongere verlatinisering van de veel oudere en oorspronkelijke naam Zeist of Seist.



		- 11 - In ��n van de artikelen, die ds P. Kuijper rond 1950 over Zeist heeft geschreven, is ook hij op zoek geweest naar de betekenis van onze plaatsnaam (Zeister Nieuwsblad van 13 oct.1950). Hij wees er op, dat Zeist, noch in de oudere oorkonden (de oudste al van 838), noch in de latere bronnen, ooit anders is geschreven dan als Zeist, Zeyst, Seist of Seyst, en dat juist het ontbreken van varianten in de oudere schrijf- wijzen (die in zoveel andere gevallen hebben geleid tot de verklaring van in zichzelf duis- tere plaatsnamen) het des te moeilijker maakt, om achter de betekenis van de naam Zeist te komen. Voorts noemde hij enkele andere plaatsen uit ons land en uit West-Duitsland, die even- eens als Zeist in de oorkonden voorkomen, en wees hij op de mogelijke verwantschap met de plaats- en waternaam Soest. Maar ook ds Kuij- per moest z'n beschouwing eindigen met een nega- tief resultaat, en hij stelde derhalve de mogelijkheid dat de naam Zeist van vo�r-germaanse oorsprong zou kunnen zijn, uit een tijd waarvan onze ta- len-kennis tekort schiet; dit zou er dan tevens op wijzen, dat er hier ter plaatse al z��r vroeg een bevolkingskern zou zijn geweest. In de Nieuwe Zeister Courant van 11 juli 1958 schreef de heer G.J. Uitman, dat prof. J.H. Huisman (eveneens) van mening was, dat de naam Zeist van v55r-germaanse oorsprong is, en dat prof. J. de Vries veronderstelde, dat de naam Zeist is af te leiden van "zegge", de plantkun- dige naam voor rietgras, dat op lage venen groeit en waarvan er in ons land meer dan 50 soorten voorkomen. Prof. De Vries grondde dit op het feit, dat een westfaalse plaatsnaam Seeste als oudste vorm "Segesten" heeft (1127). Onze tegenwoordige plaatsnaam Zeist zou dan zoveel willen zeggen als "plaats waar veel zegge groei- de".



		- 12 - 6. Van de hand van de genoemde prof. De Vries ver- scheen in 1959 (de 2e en vermeerderde druk van) zijn "Etymologisch Woordenboek", met als onder- titel: "Waar komen onze woorden en plaatsnamen vandaan?". Hierin schreef hij onder Zeist het volgende: "Zeist, in 1166 (moet zijn 1126, L.V.) Seist; de westfaalse plaatsnaam Seeste heeft als oudere vorm 1129 Segesten, waardoor een afleiding van segge mogelijk is". - En in zijn 3 jaar later verschenen "Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen" schreef prof. De Vries onder Zeist: "Zeist, sedert 838 steeds Seist gespeld. Men kan vergelijken de westfaalse naam Seeste, die in 1129 Segesten heette. Het is stoutmoedig om deze laatste vorm met de venetische plaatsnaam Segesta te verbin- den en dan verder op grond van de uitgang -este aan een illyrische naam te denken"; en dan be- sluit hij met de woorden: "maar duister is de de naam zekerI". � 7. Tenslotte nog een citaat uit een kort artikel van drs H.J.M. Thiadens onder de titel "Zeist en Zeisteroever" in het blad "Tussen Rijn en Lek" van maart/juni 1974. Deze schreef onder meer: "Het is algemeen bekend, dat het nogal eens voorkomt, dat de naam van een water,een plaatsnaam werd, terwijl het water dan na enige tijd onbenoemd bleef. Passen we dit hier toe, dan krijgen we de volgende hypothese. De nu ver- lande Rijntak langs Zeist droeg eens de naam Seist. De naam ging over op de in cultuur ge- brachte gronden langs dit water". Waarop de heer Thiadens de hoop uitspreekt: "Mogelijk kunnen '■. etymologen in "Seist" nog eens een waternaam ontdekken I". Omdat ds Kuijper zich eertijds ook met deze naams- kwestie had beziggehouden, vroegen we hem, of hij thans, na 25 jaar, mogelijk nog nadere opmerkingen dienaangaande kon maken. Zijn reactie was positief.



		- 13 - en we ontvingen van hem de volgende notities. a. Ruim 2 jaar na het schrijven van zijn hiervoor genoemde artikel nam ds Kuijper contact op met de, thans reeds lang overleden vakman op het gebied van de plaatsnamen, de heer H,J. Moerman (schrijver van het hoofdstuk "De plaatsnamen", in G.J. Mulder e.a.: "Handboek der Geografie van Nederland", deel II (1951) en eveneens van het afzonderlijke werk "Nederlandsche plaatsnamen" (1956). Deze deed hem bij schrijven van 30 dec.1952 diverse aanwijzingen en overwegingen aan de hand, die in dit opstel van betekenis kunnen zijn. b. De heer Moerman was van oordeel, dat de geopper- de verwantschap tussen de toponymen Zeist en Soest geen bijdrage kan geven bij het speuren naar de be- tekenis van elk van deze beide namen, omdat zowel de naam Zeist als de naam Soest van de oudst beken- de schr^fwijzen af de verschillende klinkers hebben gehad, die ze thans nog hebben. Het enige punt van (vermoedelijke) overeenkomst is de -t aan het slot van beide namen, die in beide gevallen wel de aan- duiding van het collectivum zal zijn, d.w.z. dat we het aan die -t voorafgaande woord als een ver- zameling van het daardoor aangeduide moeten nemen. c. Wat deze op een collectivum duidende -t aan het slot betreft, deze komt in onze Nederlandse plaats- namen (en ook buiten onze grenzen) nogal veelvul- dig voor. Wie de moeite neemt het vorengenoemde boek van prof. De Vries (Nd- en Zd - Nederl.plaats- namen) een half uurtje door te bladeren, zal er dan zeker al ettelijke tientallen hebben gevonden. Zeer dikwijls is dan zulk een naam (inclusief de -t) een aanduiding van de natuurlijke gesteldheid of van de flora of fauna ter plaatse. Om een klei- ne selectie te geven: Biert (Z.H.) van beer: mod- dergebied; Heult (N.B.) van hol: plaats met kuilen; Moorst (Utr.) van moer: moerassig gebied; Wildert (N.B.) van wild: wildernis; Aalst (N.B.) en Eist . (Gld en Utr.) van els: elzenbos; Hasselt (0.) en Hesselte (Dr.) van hazelaar: streek met hazelaars; Braamt (Gld) van braam: braamstruiken, braambos;



		- 14 - Beesd (Utr.)» Best (N.B.) en Biest (N.B.) van bies: land vol biezen (vgl. Biesbos); Est (Gld) en As- selt (N.B.) van es: essenbos; Lent (Gld),> Lien- dert (Utr.) en Linderte (0.) van linde: lindenbos; Heest (Gld) en Heestert (N.B.): gebied met hees- tergewassen; Berkt (N.B.) en Lagebirkt (Utr.) van berk: berkenbos; Hulst (Z.), en Olst (0.) van huls: hulzenbos; (Ave)reest (0.) van rijs(hout): land met veel rijshout; en welke Zeistenaar denkt hier niet aan de Zeister buurt de Kroost, van kroos: plaats waar de kroosplanten welig tieren; en zo moet het dus heel vroeger in het gebied van de Kroost zijn geweest. - Genoeg om aan te tonen, dat we er bij namen als Soest en Zeist goed aan doen, om met de mogelijkheid van een dergelijke verklaring te rekenen. d_. De naam Soest komt als plaatsnaam voor bij Soest in de provincie Utrecht, als poldernaam na- bij Zwolle, en buiten de grens bij Soest in West- falen, en als waternaam bij de Soestwetering in Overijssel (parallel met de IJssel), bij de Soeste of Soestbeke in Westfalen, en bij de S�se (voor- heen Suse, Susa, Zoze) in de Harz. Moerman weesop de mogelijkheid van een afleiding van de naam Soest van het latijnse woord salex = wilgj dus met de -t erachter: wilgenbos, in het Frans is dat ge- worden: saule = wilg, saussaie = wilgenbos; in het Land van Luik komen dergelijke plaatsnamen voor, en de mogelijkheid bestaat dus, dat Soest in oude tijden ontstaan is in een streek met veel wilgen- bomen. De genoemde waternamen met Soest kunnen op deze wijze uiteraard ook uitstekend worden ver- klaard. e. En nu Zeist. Er zijn meerdere plaatsnamen Zeist. Behalve ons Zeist is er vooreerst ook de buurt- schap Zees(s)e bij Ommen in Overijssel, dat in een oorkonde uit 1028 voorkomt als Seis (de -t aan het slot ontbreekt); dan was er in het Rijnland, iets ten noorden van D�sseldorf aan de Rijn, een in 1166 vermelde plaats Seist, welke naam thans nog voortbestaat in een drietal ter zelfder plaatse



		- 15 - bij elkaar gelegen toponymen: Langst (uit Langen- seist), Nierst (uit Niederseist) en Kierst (uit Kirchseist); aldus.bij K. Heek: Geschichte von Kai- serswerth, 1925, S.22. En tenslotte is er dan ook nog het Seeste in de Kreis Tecklenburg, dat De Vries (sub Zeist) vermeldt, en dat in 1129 voor- komt onder de naam Segesten (zie hierv55r bij 6). f. Dit laatste is van groot belang, omdat we hier een plaatsnaam Zeist hebben, die (in tegenstelling met ons Zeist) wel in een oudere vorm bekend is, en die dus als voorbeeld kan dienen voor de her- komst van ook onze plaatsnaam Zeist. Volgens Jel- linghaus (Westf.Ortsnamen,pag.13) is in dit Seges- ten het centrale lid segg, ons zegge; hard gras (zie hiervoor sub 5). In Drente ligt ook een dorp Zeegse, dat in 1426 als Zegese vermeld wordt. De Vries vertelt dat het nog bestaande woord "zegge" de naam is voor een grassoort, genoemd naar de scherpe snede van de bladeren, zodat "zegge" wel zal samenhangen met het latijnse werkwoord "seca- re" = snijden. Hetzelfde woord komt ook voor in de plaatsnamen Zegge (L.) en Zegveld (Utr.). ^. De vraag is nu, of het aanvaardbaar is, dat de ontwikkeling van het woord zegge, bijv. via een uit het Tecklenburgse bekende vorm Segeste, tot de naam Zeist heeft geleid, in welke laatste naam immers de letter g is weggevallen. Maar... deze vraag is immers in feite al beantwoord, nu we ge- zien hebben, dat de oude naam Segesten in het Tecklenburgse eveneens in de loop der eeuwen tot het g-loze Seeste is teruggevallen (zie hiervoor bij e). Het assimilatie-proces van ege of egge tot ei is trouwens een zeer veelvuldig voorkomend verschijnsel in de taai-wereld. Algemeen bekend V is bijv., dat de werkwoordsvormen "zeide" en "leide" vervoegingen zijn van de werkwoorden zeg- gen en leggen; ook hierbij is dus de g verdwenen. En zo geeft prof. De Vries in zijn genoemde woor- denboeken nog tal van voorbeelden van hetzelfde verschijnsel; woorden als breien, brein, feil, kei, steil, teil (van tegel), trein, zeil, zeis.



		- 16 - en nog veel meer, gaan op een oorspronkelijke vorm met een g erin terug. Als plaatsnaam noemt De Vries onder meer ook nog Pleegst (Ov.)> waar- van de oudste schrijfwijze Plegeste is geweest. Het ligt in ieder geval dus in de rede, dat ook de naam Zeist uit een oudere vorm met een g is ontstaan. h. Onze conclusie is, dat er een goede kans bestaat dat ook de naam van ons Zeist is ontstaan uit zeg- ge, hard gras, rietgras, met de toegevoegde -t om aan te duiden, dat er veel van dit gewas voorkwam op de plaats waar Zeist is ontstaan en z'n naam heeft gekregen. En die kans is zeker groot geweest in de oude tijden, toen de grote Rijn hier nog vol- op en met allerlei takken stroomde en hier de eer- ste boeren-nederzettingen zijn ontstaan. - En wan- neer het nu juist is, wat De Vries veronderstelde, dat de rietnaam "zegge" uit het latijnse secare (snijden) is af te leiden, en indien dat latijnse woord secare geen verwant equivalent heeft in een germaans of v65r-germaans woord uit deze streken, dan wordt het tevens onwaarschijnlijk, dat de naam Zeist al eerder dan in de romeinse tijd zou zijn ontstaan. Wij zijn ds Kuijper erkentelijk voor deze uiteen- zetting over de vraag, die ons bezig heeft gehou- den, en die waarschijnlijk nog wel eens weer in discussie zal komen. . . L. Visser



		- 1.7 - Nieuwe aanwinsten In de afgelopen jaren ontving onze Stichting weer van diverse zijden geschenken, grote en kleine; waarvoor van harte dank. Zo bijvoorbeeld vele prentbriefkaarten, o.a. van de heren R. Brems, A.S. de Bruijn, W. van Ede, H.L.L. van Hoogenhuyze en G. Vlug. En foto's van oud-Zeist van mej. A.C. Metz en mej. M. de Lange (politiecorps, jachtver- eniging), mr H.L.L. van Hoogenhuyze, drs Th. Ruys, P. Schermers, Slavenburg's Bank alhier en W.A. Storm de Grave. Zeer bijzonder was de bruikleen-gift, door de heer Storm de Grave, van een fraaie houten doos met 23 aquarellen van het landgoed "Schaerweyde" (en van vele akten betreffende dit buiten en zijn omgeving). - Mevr. A.C.E.W. R�ell-van Harinxma thoe Slooten, te Bosch en Duin, schonk twee aquarellen - van ca 1850 -, voorstellend mr H.H. Baron R�ell (1806- 1883) en diens eerste echtgenote jkvr. E. van de Poll (1808-1862). - Verder werden door bestelling foto's ontvangen van het Rijksmuseum van Oudheden (Leiden; praehistorie), het Rijksarchief (Utrecht; o.a. een kaartreproductie van het gerecht Stoetwe- gen, van 1701, en veel foto's aangaande de histo- rie van de Evangelische Broedergemeente) en van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (Zeist). Ook onze bibliotheek werd belangrijk uitgebreid door aankoop en schenkingen. Zo werden voor het knipselarchief oude kranten uit de dertiger jaren en later ontvangen, terwijl ons het archief van de opgeheven Zeister Handelsavondschool werd ge- schonken. Aangekocht werden onder meer Demoed's: "In een lieflijk landschap"; de eerste uitgave van de Stichting Stichtse Historische Reeks: "Van Standen tot Staten"; een standaardwerk over de Evangelische Broedergemeente: "Unitas Fratrum". En als schenking werd verkregen de catalogus van de Utrechtse tentoonstelling "Erfgoed van Herrn- hut"; de uitgave van Van Gennep: "Utrecht en om-



			18 -

		streken in 19de eeuwse foto's"; een 18-tal jaar- gangen van het genealogisch maandblad "Gens Nos- tra" en 21 jaarboeken van het Bureau voor Genea- logie (van de heer J.C. van Oeveren) ; fotocopie'�n van oude jaargangen van de "Dolderse Gids" (via de heer L. Visser); 3A Verslagen van den toestand der gemeente Zeist (nl. over 1891, 1896 t/m. 1904, 1906 t/m. 1930); enz. En niet te vergeten: de de- len 1, 2 en 3 van "De Oude Kerk te Zeist", welke de Van de Poll-Stichting zelf het licht deed zien. Het meest bijzondere en belangrijke in deze sec- tor was het legaat van wijlen prof. J.Ph. de Mon- t� verLoren, die ons zijn gehele boekerij naliet; veel ervan is niet van nut voor onze bibliotheek, maar zeer veel ook wel, zoals bijvoorbeeld de 16- delige Oosthoek-encyclopaedie; de 23 delen van de "Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden" (ca 1770); 33 delen van "Nederland's Adelsboek"; vele jaargangen van "De Nederlandsche Leeuw"; enz., enz. Dank zij een groot en fraai mahonie- houten kabinet - Lodewijk XV-stijl -, geschikt voor boekenkast, eveneens uit genoemd legaat af- komstig, konden de nieuwe aanwinsten behoorlijk worden opgeborgen. K.W. G. P.S. In de vorige, vijfde» jaargang van ons Bullitin werd het verslag van een lezing ge�llustreerd met de afbeelding van een 17e eeuwse geveltop, afkomstig uit Amsterdam en thans staande in onze gemeente achter de zaak van de heer Becker, Oude Arnhemseweg 16 (zie pagina 13). Dezer dagen vond ik in mijn knipsel-verzameling de hierbij weergegeven foto van "onze" gevel, voorkomende in een oude jaargang van het tijd- schrift "Ons Amsterdam", met als bijschrift: "De geveltop van het huis Keizersgracht 309 belandde



			- 19 - na de afbraak in 1912 te Zeist". De foto, van om- streeks 1910, bevindt zich in de verzameling van O.W. Boers (de fotograaf?). Vergelijkt men de weergaven van vroegere en hui- dige situatie dan is de gevel helaas niet in zijn voordeel veranderd. K.W. Galis

		De Amsterdamse gevel, v55r zijn verhuizing naar Zeist



		- 20 - Literatuur over Zeist Ten vervolge op de literatuurlijstjes in de 2e, 3e en 4e jaargang van ons Bulletin geven wij hieron- der opnieuw een rij van publicaties, betrekking hebbend op Zeist. Raven, M.: Hees en Den Dolder. Maandblad van Oud Utrecht, 37, 1964; pag. 5/6. Korteweg, P.C.: Het Slot van Zeist. Polytechnisch Tijdschrift, 17, 1962, ao 20 (5/10); pag. 798-807 en no 21 (19/10); pag. 834-841. Heeringa, K.: De bisschop van Utrecht als kloklui- der te Zeist, rijdr. Vaderl. Geschiedenis en Oudheidkunde, VI, 9, 1930; pag. 263-279. Wyck Jurriaanse, N.J. van: De Nederlandsche Cen- traal Spoorwegmaatschappij, Rotterdam, 1973; vnl, pag. 87-112. Engelman, J.: De muurschildering in de kapel te Zeist. Het Gildeboek, 16, 1933; pag. 21-30. Temminck Groll, C.L.: Lijst van Zijst of de leist van Zeist. Maandblad van Oud-Utrecht, 44, 1971; pag. 25-27. Holthe tot Echten, M.L. van: Het uitbreidingsplan van Zeist. Tijdschrift van Volkshuisvesting en Stedebouw, 18, 1937; pag. 181-186. Schelling, H.G.J.: Het herziene uitbreidingsplan der gemeente Zeist. Bouwkundig Weekblad "Archi- tectura", 58, 1937; pag. 257-260. Anonymus: Waarom heeft Zeist geen schoonheidscom- missie? Bouwkundig Weekblad "Architectura", 58, 1937; pag. 100-109. Idem: Bouwkundige problemen in Zeist. Heemschut, 48, 1971; pag. 116. Idem: Wandelen in en om Zeist. Uit in de provincie Utrecht, 3, 1975, no 6; pag. 9/10. Idem: Opvallend belastinggebouw in Zeist. Cobouw, 30/11-1963; pag. 15. Oosten, L.H.: Austerlitz. Gens Nostra, 20, 1965; pag. 348-353.



		- 21 - De nachtwacht Het is algemeen bekend, dat de naam nachtwacht in de 18e eeuw ten onrechte gegeven is aan het uit 1642 daterende schuttersstuk van Rembrandt, als ge- volg van de donkere indruk, die het schilderij maakte voor de restauratie in 1947. Hoe de nachtwacht in de 18e eeuw functioneerde is waarschijnlijk minder bekend en daarom mogen we ons gelukkig prijzen, dat in het gemeente-archief van Zeist meerdere reglementen op de nachtwacht be- waard zijn gebleven. Op 6 december 1759 waren de "schouten van Zei-jst^ Stoetwegen^ Cattenbvoek en den Bveuijlj rrritsgaders de respectieve schepenen, bij den andeven verga- dert" om de brief van de gedeputeerde staten van Utrecht van 20 november 1759 te bespreken, waarin de invoering van de nachtwacht werd voorgeschre- ven. Hoewel aanvankelijk alle Zeister gezinnen hiervoor waren ingeschakeld, werd al spoedig daarop de mo- gelijkheid geopend deze dienst af te kopen. Een volgende stap was het aanstellen van twee vas- te wachten en een wekelijkse heffing van 1 tot 3, later van 1 tot 5 stuivers per gezin. De opbrengst was bestemd voor de betaling van de vaste wachten, alsmede voor het onderhoud van de in 1754 door de heer van Zeist geschonken lantaarns aan de Dorps- straat en de Kerkweg. Het op 28 september 1798 vastgestelde reglement van de toenmalige nachtwacht luidde als volgt: "Extra ord�nairis rechtdag den 28ste September 1798. Het intermediair gemeente bestuur van Zeijst c.s. biQ den anderen vergadert ziende hebben de wagt we- derom gereguleert, om van maandag den Ie Ootober 1798 tot den laatsten Maart 1799 op den voet als voorige jaaren, met de klep rond te gaan van 's avonds ten 10 uuren tot 's morgens ten 4 uuren



		- 22 - voov de laatste rijs. En is verder geresolveerd, dat die geene, die zelfs niet willen gaan waaken, hunne wagten moeten laa- ten doen door Gerrit Pront & Abraham Enkelaar. Daarvoor 's weeks zullen moeten hetaalen eene stui- ver en meervermogendej die genoemd worden 2, S, 4 en 5 stuivers en zullen die geenen, die verkiezen zelfs te gaan waaken als dan verplicht zijn 's weeks vier duiten te betalen tot goedm.aking den lantaar- nen als onder breeder. Ook is geresolveerd, dat dus de wagt zeven rijzen rond zal moeten gaan en altoos h uur buiten zal moe- ten weezen; en altoos beginnen op eene plaats, zo als met slaan van De Klep zal gereguleert worden, ten einde ider inwoonder rekening zal konnen maaken op wat tijd de wakende persoonen passeeren en zul- len de gemelde vaste wagts geen andere mogen stel-- len als bij ziekte en dit nog bij zeker ander geval met permissie van het gemeente bestuur. Zullende uit de penningen die overig zijn als de wakende persoonen betaald zijn, ieder 's weeks 50 stuivers, dus ruim 7 stuivers 's nagts en het overi- ge voor olij, katoen en kaarssen om de lantaarnen in dendorpe van Zeijst te laten branden geduurende den wintertijd tot gerief der inwoonders en opgeze- tenen bij donkere maan. van 's avonds 5 tot 's mor- gens 4 uuren. En zullen 'de wagts op de navolgende plaatsen de klep drie maal slaan en twee m.aal roepen hoe laat het is als namelijk: 10 heeft de klok, de klok heeft tien en wort hiet gemeente bestuur als meede ieder inwoon- der gelast agt te geeven of de wagts hunne toeren getrouwelijk waarnemen, en daar de wakende persoo- nen konden beboet worden voor S guldens volgends de ordonnantie; al zulke persoonen de zuivere helft zullen genieten tot i% gulden van gezegde boeten: En zullen de klep moeten slaan op de navolgende plaatsen: 1. voor de huisjes van Jan Harmse Smith, 2. voor mevrouw Floernoij,



			- 23

		3. voor de heer Wouter van Dam, 4. voor het ij zere hek op Kersher gen, 5. voor de deur van Jacobus Vermeulen^ 6. voor de deur veen Maes van Kreel^ 7. voor het huis der gemeente, 8. in 't Rondeel 9. voor de deur van Jan van Reenen, 10. voor Beek & Royen 11. voor de tuinhuize van mejuf f. Kersseboom en bij de tuinman Dirk Feijt. De wakende persoonen zullen verpligt wezen de lan- taarnen aan te steeken, op dezelve wijze als de wagt op het Hof gewoon is te doen en hij nalatig- heid, andere opsteekers en waakers te stellen. '' In het begin van de 19e eeuw was het er met de veiligheid blijkbaar niet beter op geworden. In het reglement van 1 oktober 1823 komen n.1. de volgende artikelen voor: "4. Zij zullen met hellehax'den gewapend zijn. 5. Zij zullen geene onbekende personen m.ogen la- ten passeren, en dezulke, op wien slechts de minste verdenking is vallende aanhouden en om- trent derzelver personen behoorlijk onderzoek doen, en hen, indien derzelver antwoorden niet voldoende zijn, te arresteren; Zij zullen gee- ne klompen mogen dragen; langzaam moeten gaan, geen gerucht maken en niet met elkander spre- ken, en zoo veel mogelijk op een kleinen af- stand van elkander blijven; bij alle openingen stilstaan en luisteren; de eerste, tweede en laatste gang altijd de klep slaan en met de vier middelste naar gelang dat men eenige ver- moedens heeft, te vari�ren. 6. De twee personen, welke des nachts den wacht gehad hebben, ofwel een hunner zullen verpligt zijn, eiken morgen ten tien uren aan het kan- ' ; toor van den Schout behoorlijk rapport te bren- gen en zich voorts in alles als goede wachters gedragen.



			- 24 -

		7. Voov de gevangennemning van 'ledeven persoon^, van wien het bl-ijken zal, dat hig zi-oh aan eenig misdrijf of misdaad heeft schuldig gemaakt, zul- len zij ieder genieten eene belooning van drie guldens. " In 1823 waren er voor het eerst vier nachtwachten aangesteld, t.w. Abraham Janse Wildbergh, Frans van Riezen, Cornelis Veenendaal en Gradus Samuel Penning, die om de andere nacht dienst deden. De tarieven waren inmiddels verhoogd en uit de uit- zetting der nachtlijst blijkt dat de heffing mini- maal 5 en maximaal 55 stuivers bedroeg. In dat jaar moest de klep worden geslagen op de volgende plaatsen: 1 . voor het huis van Willem de Reuver (Voorheuvel?) 2. voor het huis van mevr. Van Ghesel (Veelzigt, thans politiebureau) 3. aan de Barri�re van Zeijst (de tolboom aan de Utrechtseweg) 4. voor het ijzeren hek van Kersbergen (Kersbergen- laan) 5. voor het Schippershuis (aan de VJaterigeweg) 6. voor de deur van de heer Mouthaan (Het Hof van Holland, Ie Dorpsstraat) 7. voor het Geregtshuis (Ie Dorpsstraat) 8. aan het rondeel (Het Rond) 9. voor de deur van Frederic Verdonk (2e Dorps- straat) 10. op den straatweg tegenover het huis van de Ko- - renmolenaar (Driebergseweg, tegenover Molenweg). In het begin van deze eeuv; had Zeist 8 nachtwach- ten in dienst, die tegen een beloning van � 200,� per jaar om de andere nacht dienst deden. Aangezien ze daarnaast hun dagelijks werk moesten verrichten, was de inspecteur van politie niet zo erg gelukkig met deze nachtploeg, die niet altijd even fit aan de start verscheen.



		- 25 - De op 1 mei 1901 ontstane vacature J. Bleijerveld werd dan ook niet vervuld, maar de twee reserve- wachten werden eenmaal in de vier dagen ingescha- keld. Toen de nachtwaker J.A. Wewer m.i.v. 1 juni 1902 ontslag vroeg Xvzegens het bereiken van de pensioen- gerechtigde leeftijd werd het vonnis over de nacht- wacht geveld. De gemeenteraad besloot op 17 april 1902 tot reorganisatie van de nachtpolitie over te gaan. De twee vacatures werden niet vervuld. De overige 6 nachtwakers, t.w. C. van den Brand, C. van Ee, J. Geitenbeek, T. van Rheenen, E. van Tellingen Tzn en J. van Tellingen Ezn werden met ingang van 1 januari 1903 op wachtgeld gesteld en de twee reserve-nachtwakers werden tegen 1 janu- ari 1903 eervol ontslagen. Het politiekorps werd vervolgens uitgebreid met 5 agenten, t.w. J. van Eijk en P. van der Hoef per 1 juni 1902 en J. van Schaik, T. van Marrum en W. van Schaik per 1 januari 1903. De nachtwacht is geschiedenis geworden, maar het ten onrechte zo genoemde schuttersstuk van Rem- brandt zal ons er aan blijven herinneren, evenals het volgende gedicht van een onbekende nachtwacht: "Als ieder is in huys, en als de zon is slapen, dan ben ik op de been, dan ben ik in de wapen. Als 't rondom is in rust, als 't overal is stil, dan ben ik op den toer, dan ben ik op den dril. L. Visser



	- 27 - Bewaar je vuur en licht Doe deur en venster dicht Gij moet slapen. Ik moet waken Dat is mijn plicht. Neem je vrouwtje in je arm Is het koud, zo dek haar warm Met een mantel of een rok Negen uren heit de klok.

		L.V,

Nogmaalsj__de_naam_ZEIST (een rectificatie en aan- vulling) In het artikel van de heer L. Visser in het vorige nummer van ons Bulletin (6e jaargang, nummer 1, maart 1976, blz. 9 en volgende) over "De naam Zeist" was op verzoek van de schrijver ook een be- schouwing mijnerzijds over dit onderwerp ingelast. Achteraf blijkt mij, dat ik daarin op ��n punt niet volledig en dientengevolge ook niet voldoende duidelijk ben geweest. Het betreft de afleiding van de naam Zeist (zonder g) van Segeste (met g), welke afleiding aantoonbaar is voor de plaatsnaam Seeste in de Kreis Tecklenburg (Westfalen), die in 1129 als Segeste voorkomt, hetgeen dus in de loop der tijden tot Seeste is samengetrokken. Ik heb toen - in mijn bedoelde bijdrage in ons vorig nummer, om te laten zien dat dit wegvallen van de g in soort- gelijke woorden een veel voorkomend taaiverschijnsel is - op blz. 15/16 een reeks van voorbeelden daar- van gegeven, en noemde daarbij (blz. 16 bovenaan) ook de naam van de Overijsselse buurschap Pleegste (onder Raalte). De attente lezQrof lezeres zal daarbij mogelijk de opmerking gemaakt hebben, dat deze buurschapsnaam in de huidige schrijfwijze juist wel de g heeft. En inderdaad ligt het geval bij dit Pleegste (ontstaan



		- 28 - uit Plegeste, zie De Vries: Noord- en Zuid-Nederland- se Plaatsnamen) enigszins anders dan bij Zeist (ont- staan uit Segeste). Raadplegen we De Vries in zijn genoemde boek, dan noemt deze daar, behalve Pleegst (met de g), ook Pleest (zonder de g), en hij ver- meldt deze beide toponymen alsof het om twee ver- schillende buurschapsnamen gaat, wel beide in Overijssel gelegen, maar niet identiek. Ik heb echter, ondanks allerlei navraag, geen plaatsnaam Pleest (hoe ook geschreven) in Overijssel kunnen ontdekken, en ik heb dan ook een sterk vermoeden, dat De Vries zich hier vergist heeft 1); het zal in beide gevallen wel om het tegenwoordige Pleegste on- der Raalte gaan. Nu vinden we in het Oorkondenboek van Overijssel, deel I, regest 89 (blz. 73), dat er in 1206 sprake is van enige tienden in Pleist (zonder g), onder Raalte, welke naam in deel II, regest 391 (blz, 94) als Piest wordt gespeld. Het gaat dus in beide gevallen om dezelfde buurschap, die nadien Pleegste is komen te heten, en die vandaag nog zo heet. De Vries heeft stellig gelijk, wanneer hij deze naam van het oorspronkelijke woord Plegeste afleidt, maar we zullen bij de gang van zaken moeten bedenken, dat de schrijfwijze van de plaatsnamen (zoals trouwens ook van de persoons- namen) oudtijds zeer onstabiel is geweest: er was geen norm en er was geen controle, en men schreef gewoonlijk maar op de klank af. In die tijden kon de ontwikkeling van een plaatsnaam zich zeer grillig en alle kanten uit voltrekken. En al werd Plegeste langzamerhand tot Pleist (Piest) samen- getrokken, toch zal in diezelfde tijd het oor- spronkelijke Plegeste ook zijn blijven bestaan, en deze laatste naamsvorm moet in dit geval op den duur dominerend zijn geweest en gebleven. Het Pleist en Piest, dat we uit de 13e eeuw kennen, heeft het tegen het Pleegst (met de g) van nadien en van nu nog afgelegd. En het oorspronkelijke



	- 29 - Segeste werd (parallel met het geval van Plegeste), in tijden waar we geen weet van hebben, tot Seist, maar (in tegenstelling met het geval van Pleist) kwam de oorspronkelijke g hier nimmermeer terugI Een dergelijke verschillende ontwikkeling van elkaar toch zo na verwante woorden of namen zal uiteraard wel aan de "spraakmakende gemeente" moe- ten worden toegeschreven. In wezen is echter de vergelijking van Plegeste met Segeste, en dus van Pleist (uit 1206) met Zeist (van nu) vanbelang, omdat in beide gevallen blijkt, dat het wegvallen van de g in dergelijke woorden en namen oudtijds niets ongewoons is geweest. Tot zover reikt mijn lekenkennis over dit onder- werp; mocht er van welke zijde ook, nog eens be- tere informatie over komen, dan houd ik mij ui- teraard bijzonder aanbevolen.

		P.K.

1) Ook de vermelding bij De Vries van een plaats- naam Nierst in de provincie Utrecht (die we nooit en nergens aangetroffen hebben), welke naam De Vries verklaart als een samentrekking van Nieder- seist (I), lijkt ons een abuis te zijn. Dit toponym komt wel in dezelfde contractie in Rijnland (Duits- land) voor (zie Bulletin van maart 1976, blz. 15), maar is in de provincie Utrecht alleen daarom al ondenkbaar, omdat zulk een plaats in ons land geen Niederseist, en dus geen Nierst, maar Nederseist, en dus Neerst zou hebben geheten. Maar ook deze namen komen naar ons beste weten niet in de pro- vincie Utrecht voor.



			- 30 - In de tweede jaargang (1972) van ons Bulletin wa- ren wij in de gelegenheid een artikel van de heer D.R. Klootwijk - gepubliceerd in het orgaan van de Historische Kring "Tussen Rijn en Lek" - over te nemen. In 1975 verscheen in genoemd orgaan een "vervolg", dat wil zeggen een discussie-publicatie van de heer Klootwijk, waarin deze reageert op en- kele opmerkingen van de heer H.J.M. Thiadens. Ook nu werd toestemming verkregen om dit artikel (wel enigszins door mij gewijzigd) op te nemen in ons kwartaalblad; daarvoor onze dank aan auteur en re- dactie. Het hierna behandelde bestrijkt een ruimer areaal dan de - voormalige en huidige - Zeister- oever, maar mijns inziens verdient het aanbeveling het artikel van 1972 bij de hand te houden om het onderstaande beter te begrijpen. G.

		In "Tussen Rijn en Lek", 8e jaargang, nummer 1, reageert drs H.J.M. Thiadens op het artikel "De Zeisteroever in de Middeleeuwen", van de hand van ondergetekende. Thiadens is van mening, dat op het, bij genoemd artikel behorend, bodemkaartje meer voormalige Rijnarmen zijn weergegeven dan verant- woord is. Nu is bedoeld kaartje niet van de auteur afkomstig. Het werd eerder gebruikt door De Mont� verLoren (1) en door Van^Iterson (2). Het kaartje is het resul- taat van karteringswerk van studenten Bodemkunde van de Landbouwhogeschool te Wageningen, onder lei- ding van ir K.J. Hoeksema uitgevoerd in de periode 1947 tot 1955. De groepen studenten boorden het gebied af in raaien, in een 50 bij 20 meter- of een 30 bij 30 meter-verband. Voor grensvaststel- ling werden vaak nog tussenboringen verricht en voor meer algemeen inzicht in de opbouw der lagen in de



		*- 31 "* ondergrond enige diepboringen. Nogal gedetailleerd werk dus. Dat men de resultaten vertrouwde, mag blijken uit het feit dat de afdeling Onderzoek van de Cultuur- technische Dienst, in opdracht van de in 1952 in- gestelde Commissie Hydrologisch Onderzoek Kromme Rijngebied, met enig aanvullend veldwerk uit de studentenkarteringen een bodemkaart I : 10.000 con- strueerde . Door tijdsgebrek is het de schrijver niet mogelijk de bovenvermelde gegevens aan een nader onderzoek te onderwerpen. Een verdere wetenschappelijke ver- antwoording van het bodemkaartje - indien al nodig - moet hij Thiadens dus helaas schuldig blijven. Die wetenschappelijke verantwoording zou hem trou- wens moeilijk vallen. De schrijver is historicus, en geen bodemkundige. Zijn kennis van deze laatste tak van wetenschap is die van de amateur. Een artikel als: "De Zeisteroe- ver in de Middeleeuwen" komt dan ook tot stand door onderzoek van archivalia, kaarten, luchtfoto's en dergelijke,gevolgd door talrijke verkenningen in het betrokken gebied. Vaak hebben deze verkenningen tot gevolg, dat men een eerder gevormde theorie moet ombouwen. Die af- wisseling van studeerkamer- en terreinonderzoek gaat zolang door, tot men ergens een sleutel vindt om dan, voorzichtig opbouwend te komen tot een aan- vaardbare oplossing van het gehele probleem. Zo'n onderzoek in het terrein is fascinerend werk. Men treft dan "ter plaatse" een landschapspatroon ' aan, waarvan de uiterlijke trekken de mens wel vertrouwd zijn, maar hem op het eerste gezicht vaak zo weinig zeggen. En toch is dat hxiidige land- schapspatroon de som van alle patronen die de na- tuurkrachten en de mens daar in de loop der tijden hebben neergelegd. - De natuur, langzaam, maar on- verstoorbaar werkend, en zo op lange termijn inder- daad geografische revoluties veroorzakend. - De tiens



		*- 2,1 -* sneller werkend en al naar de mate van zijn hulp- middelen en zijn locale situatie vaak drastisch wijzigend. Telkens weer constateert de onderzoeker bij de eerste aanblik zijn enorme onwetendheid om- trent de situatie ter plaatse. Eerst na herhaalde verkenningen begint het landschap wat meer "een open boek" te worden. Om daaruit te ontdekken wat men weten wil, komt het er op aan om in die ontelbare menigte feiten in de natuur aan de juiste dingen de juiste vragen te stellen. Bij een dergelijk onderzoek gebruikt men natuurlijk ook de bodemkaart. Maar wel met de nodige voorzichtigheid. Voor het construeren van de bodemkaart 1 : 50.000 worden de gegevens verkregen door boringen tot een diepte van 1.20 meter met een gemiddelde waarne- mingsdichtheid van 1 boringper 4 a 8 ha. Stukken met een oppervlak van 10 a 12 ha. worden op de bo- demkaart verwaarloosd, dat wil zeggen niet ingete- kend terwijl "verontreiniging" tot 30 % binnen ieder afzonderlijk kaartvlak als acceptabel vordt ervaren. De karteerders hebben grote karteerervaring en terreinkennis en zijn uitstekend ge�nformeerd voor ze in het veld de bodemgrenzen en de belang- rijkste landschapskenmerken op de veldkaart in- schetsen. Maar hun waarnememingsnet heeft grote mazen. Een bodemkaart mag dan ook nooit voor detailwerk gebruikt worden. Naast bovenstaande opmerkingen, ontleend aan toe- lichtende rapporten bij de bodemkaarten, laten we hieronder graag nog enkele deskundigen aan het woord. Ir G.G.L. Steur merkt op: "Binnen vrijwel ieder kaartvlak van elke bodemkaart komen onzuiverheden voor, die in verband met de waarnemingsdichtheid niet worden opgemerkt, of als ze worden opgemerkt wegens de schaal van de kaart niet kunnen worden voorgesteld" (3).



		- 33 - En als ir B. van Heuvel het maken van bodemkaarten bespreekt, zegt hij: "Het bezwaar van deze methode is dat een gekleurd afgegrensdkaartvlak een abso- lute uniformiteit suggereert. In werkelijkheid ver- schilt een traject aan zijn grenzen maar gradueel met het volgende en voorgaande traject. Een kaart- vlak is een normvlak met toleranties. Om aan de misleidende suggestie van uniformiteit binnen een begrenzing te ontkomen, zouden de bo- demgrenzen moeten worden vervangen door geleide- lijke kleurovergangen. De gebruiker dient zich dus wel goed te realiseren dat de abrupte begrenzing van een kaartvlak door een bodemlijn in wezen niet met de werkelijkheid overeenkomt" (4). Thiadens geeft een aantal voorbeelden waar zijns in- ziens op het gewraakte bodemkaartje ten onrechte voormalige Rijnarmen zijn ingetekend. Hij hanteert daarvoor een bodemkaart 1 : 50.000, uit- gave 1970. Zelf gebruikt de schrijver de bodemkaart 1 : 50.000, blad 32 West, Amersfoort, voor dit ge- bied. Die is in 1966 uitgegeven door de Stichting voor Bodemkartering te Wageningen. Een jongere uit- -^' gave kent de Stiboka niet. Bij de bestudering van zijn eigen bodemkaart moet de schrijver nogal wat vraagtekens zetten bij de op- merkingen van Thiadens. Waarbij Thiadens welwillend in het oog wil houden dat die vraagtekens gezet worden door een bodem- kundig leek. Ten gerieve van de lezers van ons blad treft men bij dit artikel een tweetal afdrukken van het bodemkaar- tje aan (afbeeldingen 1 en 2). Het eerste kaartje is - behoudens de door de auteur ingetekende "Kou- wenhovense weteringe" - het oorspronkelijke; op het tweede heeft de schrijver een aantal kaartvlakken ingeschetst, zoals die op zijn bodemkaart voor- komen. Met de op die bodemkaart gebruikte code- ring voor de verschillende grondsoorten.