|
"^^0(l.Q>lé$
|
|||||
|
Van de Poll-
Stichting Zeist |
|||||
|
7<-' jaargang, maart 1977, nr. 1
|
|||||
|
- 2 -
Bulletin van de Van de Poll-Stichting
voor de Zeister geschiedenis
7e jaargang, maart 1977, nummer 1
|
||||||||
|
Redacteur;
K. Scharten, Oirschotlaan 11
Dagelijks bestuur der Stichting;
Mr dr A.A.H. Stolk,
voorzitter, Driebergseweg 1
Mr H.L.L. van Hoogenhuyze,
vice-voorzitter, Platolaan 24
Mr dr H. Emmer,
secretaris. Graaf Janlaan 83
Dr J. Meerdink,
tweede secretaris.
Laan van Beek en Royen 2
L. Visser,
penningmeester, Lommerlust 17;
I postgiro 30.549 van de Algemene Bank I Nederland te Zeist, t.g.v. rekening- I nummer 55.86.18.049 van de Van de i Poll-Stichting Drs A. Bertoen,
I tweede penningmeester, ï N. Houdringelaan 28, Bilthoven |
||||||||
|
Archief;
Het Slot, Zinzendorflaan 1
Het archief der Stichting is geopend op
woensdag van 2-4 uur n.m. Conservator; Vacature
|
||||||||
|
- 3 -
Jaarverslag van de Secretaris Periode november 1975 - november 1976
Deze keer zou ik willen afwijken van mijn gewoon-
te in het jaarverslag strikt de hand te houden aan de chronologische volgorde. Onze Stichting bestond in 1976 vijfentwintig jaar
en in verband hiermee werd onder het motto "Hoe oud is Zeist?" op 16 oktober jl. een tentoonstelling geopend in het Slot. Dit gebeurde in aanwezigheid van een groot aantal begunstigers en andere belang- stellenden in de congreszaal. Onze voorzitter, burgemeester Stolk, sprak de o-
peningsrede uit. Het is in het korte bestek van het jaarverslag niet mogelijk deze uitvoerige, zeer verzorgde en belangwekkende toespraak weer te geven. De voorzitter begon met de Van de Poll-Stichting geluk te wensen met het bereikte jubileum en zijn dank uit te spreken voor het vrijwillige werk, dat de Stichting - bij gebreke van een gemeente-archi- varis - op het terrein van archief en antiquitei- ten verricht. In het verdere verloop van zijn rede behandelde de voorzitter vele aspecten, waaruit hier een zeer onvolledige greep wordt gedaan: de instelling van werkgroepen, de archief-bezigheden, onze publicaties, de wenselijkheid van contact tussen de Stichting en de Zeister bevolking, de aantrekkelijkheid van de locale geschiedenis, on- derwerpen, die nadere studie vragen enz. Daarna werd nog het woord gevoerd door de heer
drs Th. Ruys, de eigenlijke organisator van de ten- toonstelling. Vervolgens maakten de aanwezigen een rondgang door de drie zalen van de expositie-ruimte, waar zeer veel belangwekkende documenten, kaarten, foto's en voorwerpen, de Zeister historie betref- fende, waren bijeengebracht. - De tentoonstelling is een groot succes geworden. Zij trok niet minder dan 3800 bezoekers. Een woord van dank moet hier worden gericht tot
de leden van de tentoonstellingscommissie onder |
||||
|
- 4 -
leiding van de heer Ruys, de heer Galis, en tot me-
juffrouw Oostvogel, van de Zeister Kunststichting. Zij allen hebben zeer veel werk verzet voor het tot- standkomen van deze expositie. Op donderdag 11 december 1975 kwam de Raad van Be-
heer in het Slot ter vergadering bijeen. Enkele van de voornaamste onderwerpen van bespreking waren: de vacature ontstaan door het bedanken van dr Galis als conservator, de wenselijkheid begunstigers van onze Stichting te activeren door het instellen van werk- groepen en de organisatie van een tentoonstelling naar aanleiding van ons vijfentwintig-jarig bestaan. Op dinsdag 20 januari 1976 vergaderde het dagelijks
bestuur. Verscheidene begunstigers bleken te hebben gereageerd op het beroep, dat de Stichting op hen had gedaan zich als gegadigde voor een of meer werkgroe- pen aan te melden. Zo konden alle werkgroepen met voldoende leden worden samengesteld, te weten commis- sies voor archeologie, genealogie, archiefwerk, his- torisch onderzoek, publicaties, lezingen/excursies en tentoonstellingen. Op 4 maart vergaderden de gegadigden met het dage-
lijks bestuur en konden de verschillende commissies definitief worden gevormd. Het is te hopen, dat in de toekomst deze decentralisatie van werkzaamheden goede vruchten zal afwerpen. Op vrijdag 7 mei sprak voor ons prof. dr J.A. Huis-
man in de Congreszaal over het onderwerp "Plaatsnamen in Zeist in historisch en taalkundig perspectief". Deze lezing van een groot deskundige op dit terrein werd door een goedbezochte zaal met aandacht gevolgd. Tijdens de bijeenkomst werden door Zeister midden-
standsorganisaties aan de Stichting oude verenigings- vaandels aangeboden. Op donderdag 20 mei vond de jaarlijkse excursie
plaats. Ditmaal ging het per boot langs de Vecht in noordelijke richting. Het was een mooie tocht, waar- bij men de vele herenhuizen passeerde, die zozeer tot |
|||
|
- 5 -
de schilderachtigheid van deze rivier bijdragen. -
Helaas liet het mooie weer verstek gaan. De terug- tocht geschiedde per autobus; er werd ook een be- zoek gebracht aan kasteel Zuylen. Dit jaar was er nog een tweede excursie en wel
gedurende de gehele dag. Eerst bezichtigden de deelnemers kasteel Ammersoyen, waar ook een koude lunch werd gebruikt. Daarop ging het naar de oude stad Heusden, waar de bezoekers werden rondgeleid door de heer Chr. Lith, hoofd van de afdeling stadsontwikkeling en restauraties. De excursiecommissie kan op twee zeer geslaagde
uitstapjes terugzien. Woensdag 23 juni woonde de secretaris een verga-
dering bij, die in de collegezaal van de Fundatie van Renswoude te Utrecht plaatsvond en was uitge- schreven door de Stichtse Culturele Raad. De bedoeling was het oprichten van een Provin-
ciaal Historisch Tijdschrift. Een en ander bleek niet te verwezenlijken, omdat de meeste van de uitgenodigde vertegenwoordigers van de historische Verenigingen en Stichtingen weinig voor het plan voelden. ■ - Op woensdag 18 augustus vergaderde het dagelijks
bestuur opnieuw in het Slot. Op deze bijeenkomst legde de heer drs Th. Ruys een schema over met thema's voor de tentoonstelling. Hij gaf daarbij een uitvoerige toelichting en tijdens zijn uiteen- zettingen bleek duidelijk, dat de tentoonstelling zeer goed te realiseren was. - De vergadering toonde zich tegenover de heer Ruys dankbaar voor het vele door de tentoonstellingscommissie ver- richte werk. Het vertrek van dr Galis als conservator heeft
dit jaar problemen opgeroepen, omdat de heer Galis niet alleen op gezette tijden in het Slot be- schikbaar was, maar ook met grote deskundigheid de archief-werkzaamheden behartigde, op welk ge- bied nog zeer veel te doen is. |
||||
|
- 6 -
Er moest in deze leemte worden voorzien. Gelukkiig
heeft de Stichting mevrouw drs J.Ch. Mollen-Hengeveld uit Zeist bereid gevonden op bepaalde tijden in het Slot aanwezig te zijn en een deel van de archief- werkzaamheden op zich te nemen. De Stichting stelt dit zeer op prijs, temeer daar mevrouw Mollen deskun- dig is op het terrein van de documentatie. - Ook de heer K. Scharten, die de heer Galis nu al verscheide- ne jaren trouw heeft geassisteerd, is bereid op be- paalde tijden in het Slot aanwezig te zijn en zijn werk voor de Stichting voort te zetten. In deze verslagperiode verscheen deel III van het
boek "De Oude Kerk te Zeist" en tevens verschenen vier nieuwe bulletins. In de Raad van Beheer deed zich een mutatie voor.
In plaats van de heer Van Mastrigt, die in verband met zijn aftreden als wethouder ook de Raad van Beheer verliet, werd benoemd wethouder L.W.L.F, van Heugten. Het aantal begunstigers is dit jaar toegenomen tot
ongeveer 400. Deze ongekend grote stijging hangt onge- twijfeld samen met liet succes van de tentoonstelling. Het jaar 1977 nadert en wij hopen, dat in dit jaar
het derde deel van de "Bronnen voor de Geschiedenis van Zeist" zal kunnen verschijnen. mr dr H. Emmer
secretaris |
|||
|
- 7 -
Herkent u dit? "De groots opgezette aanleg ..., met zijn recht-
lijnig lanenpatroon, dateert uit het midden van de zeventiende eeuw, toen ... Heer was geworden. Het was volgens de mode van die dagen". Zo is er een "kijklaan", gezichtslaan, welke S...laan heet, een ronde kom of vijver, een Eeuwigelaan, enz. "Verder kunnen genoemd worden het Rondeel ... waar de paarden werden "afgereden" en de rechte vijvers, die gevoed worden door twee sprengen; ...". Vermoedelijk denkt u, dat het hier gaat om ons
Slot en zijn omgeving. Dat is echter een abuis. Ik vond het vorenstaande in "Bergen, dorp vol monumenten" (1). Daarin wordt "Het Hof te Bergen" alias "Het Oude Hof" beschreven. Omstreeks 1650 liet Anthony Studler van Surck (of: Zurck), toen hij Heer van Bergen was, deze Hof bouwen en aan- leggen. Helaas is van de bouw van het eigenlijke landhuis niets terecht gekomen, o.m. wegens geld- gebrek. Wel kwamen de beide zijvleugels gereed; het ontworpen hoofdgebouw dus niet. Er was en is dus - als in Zeist - een rondeel (nu hier het Rond geheten); een grote voorlaan, lopende tot de duinvoet en Sparrelaan genoemd (bij ons de Slot- laan); er is een "slot"-gracht zoals hier; er zijn rechte "vijvers" (zoals in Zeist de Karper- vijver en andere); er zijn komvormige vijvers (voorheen ook hier, ter plaatse van de huidige Broedergemeente-pleinen); enz. Toch is er wel een band tussen Bergen en onze
gemeente. Anthony Studler van Zurck (een verbas- tering van de plaatsnaam Zürich, waar Studler van- daan kwam) had in 1641 door koop de heerlijkheid Bergen verkregen. (In 1685 leefde hij nog (2)). Hij was gehuwd met Susanna Thibout; en hun doch- ter Suzanne Cornelia Studler van Zurck, Vrouwe van Bergen, trouwde in 1701 met Lodewijk Adri- aan van Nassau, Heer van Odijk, Cortgene, enz. (1664 - overl. Zeist 4/3-1742). Zoals wij weten, was zijn vader Willem Adriaan
|
||||
|
- 8 -
van Nassau-Odijk (1632 - overl. Den Haag 21/9-1705)
in 1677 begonnen om in Zeist veel grond op te kopert; tenslotte werd hij Heer van de vrije en hoge heer- lijkheid Zeist. In 1678 liet hij beginnen met de bouw van de vleugels van ons Slot, doch eerst in 1685 met het hoofdgebouw, dat in 1686 klaar kwam. Dit alles was omgeven door fraaie lanen, berceaux, sterrenbossen, vijvers e.d. (3). Lodewijk Adriaan voornoemd, begraven in de Oude
Kerk alhier, had twee kinderen, nl. Willem Adriaan (geb. Zeist 1704 - overl. Bergen 1759) en Alida Cor- nelia. Deze Willem Adriaan verkocht op 29 augustus 1745 de heerlijkheid Zeist aan de Amsterdamse koop- man Cornelis Schellinger en vertrok toen naar Bergen. In een notariële akte van 20 augustus 1759 wordt hij genoemd de "Hoog Edele Geboore Heer Willem Adriaan Graave van Nassau, Vrij Heere van Bergen, Cortgeen, &c, &c" (4). Willem Adriaan - gehuwd met Adriana Petronella van
der Does, Vrouwe van Alblas (1703-1770) - had drie kinderen, nl. Louise Susanné (geb. Zeist 1726 - overl. Wenen 1808), graaf Willem Lodewijk (geb. Zeist 1727 - overl. Bergen 1792; ongehuwd) en graaf Wigbold Adriaan. Het tweede kind, de oudste zoon, werd de nieuwe Heer; officieel: Willem Lodewijk des Heiligen Roomschen Rijks- graaf van Nassau-Bergen. Diens wapen is afgebeeld op een grenspaal bij Alkmaar nabij het Groot Noordhollands Kanaal (ook van zijn vader bestaan enige grenspalen, o.a. uit 1732) en luidt als volgt: gevierendeeld: a) een klimmende leeuw tussen blokjes (Nassau), b) een aanzien- de klimmende, gekroonde leeuw (Katzenelnbogen), c) een dwarsbalk (Vianden), d) twee gaande aanziende leeuwen, boven elkaar geplaatst (Dietz) (5). Dan is er in het midden een hartschild, nl. het wapen van Bergen, te wete een schild met een schuinbalk met aan iedere kant daar- van drie "merletten", een soort mereltjes. Na de dood van Willem Lodewijk en Wigbold Adriaan werd
op 12 september 1815 door de erfgenamen de heerlijkheid Bergen in veiling gebracht en voor ƒ 120.000,— verkocht aan jhr Willem Philip Barnaert, wonende te Haarlem (6). "In de eerste helft van de vorige eeuw werd een groot
|
|||
|
- 9 -
deel van de bestaande gebouwen afgebroken door de
toenmalige eigenaar, jhr Barnaert. Ook het deel van de linkervleugel dat toen is blijven staan, \<ras zeer bouwvallig toen J.J.H, van Reenen de heerlijk- heid in 1851 kocht. Hij restaureerde het huis gron- dig, waarbij het zijn tegenwoordige gedaante kreeg. Een eeuw lang bleef het Hof in het bezit van de Van Reenens, tot het tenslotte door de gemeente werd aangekocht. Deze stond in 1955 het gebouw voor 99 jaar in erfpacht af aan de Volkshogeschool, welke er al vanaf 1946 in was ondergebracht.........Het
(kunstmatig) eiland waarop het Hof gelegen is,
staat apart op de Rijksmonumentenlijst, omdat zich daar nog belangrijke funderingsresten van de afge- broken gedeelten in de grond bevinden" (1). Een boogbrug geeft toegang tot dit eiland en het
Hof; zeer waarschijnlijk het originele exemplaar van circa 1650. Het Hof zelf is een witgepleisterd gebouw met een omlopend schilddak met pannen. Voor- en achtergevel hebben een vooruitspringend midden- stuk. Voor de ramen zijn groene luiken. De toe- gangsdeur zit in een uitbouw met pilasters. De be- planting bestaat - anders dan hier - voornamelijk uit loofbomen (linden, beuken e.d.). Verder moge ik verwijzen naar bijgaand gedeelte van een kaart van Blaeu van +^ 1660 (met daarop getekend het in werkelijkheid nooit voltooide complex) en de foto van het Hof, waarvan de geschiedenis dus toch ver- bondenheid toont met die van ons Slot. dr K.W. Galis
Noten;
(1) Amsterdam, 1975; pag. 50, 51.
(2) Zie "De Speelwagen", 7, 1952; pag. 208.
(3) A.W. van de Bunt: "Willem Adriaan van Nassau,
de stichter van het Slot van Zeist", Zeist, 1955. (4) J. Belonje: "Grenspalen in Hollands Noorder-
kwartier" in: "De Speelwagen", 6, 1951; pag. |
||||
|
- 10 -
308, 311 .
(5) Idem; pag. 275. Zie ook: H.J. van Eekeren en P.
Kuijper: "De Oude Kerk te Zeist", dl 3, Zeist, 1976; pag. 223 en afb. 77. (6) Zie: "De Speelwagen", 10, 1955; pag. 298. En: Th,
P. H. Wortel: "Het oude Bergen" in "De Speelwa- gen", 9, 1954; pag. 40-47. Verder het boekje van mevrouw M. van Reenen-Völter: "De heerlijkheid Bergen in woord en beeld", Bergen, 1903. Een her- druk werd verzorgd in 1948 door haar dochter me- vrouw M.E. baronesse Taets van Amerongen-van Ree- nen. |
||||||
|
Het Oude Hof te Bergen (N.H.) in 1976
Foto K.W. Galis
|
||||||
|
- 11 -
|
||||||
|
4. '
. j J/f
|
||||||
|
Kaart van Bergen, door J.W. Blaeu, circa 1660
|
||||||
|
- 12 -
De herberg "De Zwaan" In deel 4 van "De Oude Kerk te Zeist" wordt
uitvoerig behandeld de geschiedenis van de voorma- lige herberg "De Zwaan", gelegen in de Ie Dorps- straat te Zeist, daar waar nu hotel "Victoria" staat. Over die geschiedenis zal hier dan ook niet worden uitgewijd, wel over iets anders. Stellig weet u, dat er in ons land dikwijls cafë's, restaurants of hotels met de naam "De Zwaan" of "Het Zwaantje" e.d. voor- komen. Hier volgt er een aantal. In Zeist heette in 1780 de bedoelde herberg "De
witte Zwaan", later dus "De Zwaan". Te Soesterberg staat " 't Zwaantje" en in Jutfaas (Nieuwegein) "De Zwaan". Ook in Schalkwijk is "De Zwaan" te zien, e- venals in Scherpenzeel. Die in De Bilt (later hotel Nas) is verdwenen; zo ook in Werkhoven. Ook te Soest bestond ca 1780 een herberg "De Zwaan". Eveneens in Rhenen. Ca 1885 was er een logement "De Zwaan" op de Oosterkade te Utrecht. Terwijl in Driebergen, aan de Traay, evenzo een café "'t Swaentje" is te vinden. Verder had bijv. Maarssen in 1823 een logement "De Zwaan"; nu "'t Zwaantje". Terwijl de Odijkse herberg "In de Swane" nu "In 't Wapen van Odijk" heet. Buiten onze provincie kunt u rusten in restaurant
"'t Zwaantje" in De Lutte (gemeente Losser). En in "De Zwaan" te Monnickendam. Of in Oirschot, of in Delden. Ook Barneveld heeft een café "De Zwaan", even- als Enspijk, Maurik, Wadenoyen en Heukelum. Terwijl er + 1700 ook een herberg "De Zwaan" in Etten stond. Circa 1800 was er in Bussum eveneens een herberg "De Zwaan". En in de 18e en 19e eeuw was Amsterdam op de Nieuwendijk "De witte Zwaan" rijk. Deze naam droeg ook een restaurant aan het Vierkant te Lisse; nu verdwenen. In de 16e eeuw kon men in Delft "'t Swaen- tje" aan de Oude Delft bezoeken. Ca 1800 bestonden te Zaandam de herbergen "De twee Zwanen" en "De drie Zwanen". In Amersfoort was omstreeks 1700 "De vergulde Zwaan" te vinden en in Leiden "De gepluimde Zwaan". De oudst bekende herberg "De Zwaan" stond in Den Haag, |
|||
|
- 13 -
mogelijk nog ouder zijnde dan 't Binnenhof, de Rid-
derzaal; in 1697 werd dit gebouw - toen "De oude Zwaan" genoemd - afgebroken. Kortom: ieder van ons zal uit zijn huidige of vroegere omgeving nog wel meer voorbeelden kennen. Waarom zouden voorheen de herbergiers c.s. de •■
zwaan zo dikwijls hebben gekozen als aanduiding: voor hun logement, herberg, kroeg, e.d.? Tot heden is daarop geen afdoend antwoord gegeven, tenzij men dat vindt bij de bekende schrijvers uit de vo- rige eeuw Van Lennep en Ter Gouw. Deze geven de volgende verklaringen en ik citeer hen in exten- so 1) : - "Vooreerst, omdat het zulk een vroolijk water-
dier is, dat met zijn langen hals een bijzondere geschiktheid heeft, diep in 't nat te duiken, een rechte nathals, en alzoo 't beste symbool, dat men aan een drinkhuis wenschen kon. En die verklaring is niet nieuw. Niet slechts de Patriotsche bakker van 1787 zeide: Een tapper hangt een Zwaan, die zich met kop en
vlerken Graag in het nat verbergt; f
maar reeds in de 17e eeuw schreef een poëet op een
glas in een herberg waar de Zwaan uithing: De Swaen voert ieder kroeg, zo wel in dorp als
stad. Omdat hij altijt graeg is met de bek in 't nat.
"Ten andere, was de Zwaan een edele vogel, die
in de middeleeuwen in de burgwallen der kasteelen, vervolgens ook in die der steden, onderhouden werd. De bewaarders der Zwanen, die daartoe vanwege den Heer of de Stad werden aangesteld, hielden herberg en natuurlijk hingen zij de Zwaan uit; - en even- zeer geschiedde dit later daar, waar een kastelein er tot vermaak der bezoekers zwanen op nahield. "Ten derde werkten hier en daar plaatselijke
oorzaken mede om dat uithangteeken te doen kie- zjen. Waterland b.v. voert den Zwaan in 't Wapen |
|||
|
14
|
||||||||||
|
en zoo kwam die vanzelf in de Waterlandsche dorpen
voor de herbergen te hangen; - en evenzoo geschied- de zulks in die streken waar de sage van den Zwane- ridder populair was. "Een vierde reden is wellicht daarin te zoeken,
dat Zwaantje vroeger een zeer geliefkoosde vrouwen- naam was, ja als synoniem voor "mooi meisje" gebe- zigd werd: Datter weer een nuwt kaertje of Swaentjen is geko-
men, Yewers in een kufje, daer hy hem by vergeet,
lezen wij in Bredero's "Moortje", en Hooft geeft ook den naam Zwaantje aan de onbekende schoone, die hij "'t vertrek des Heeren Laurens Reael" laat beschrei- en. 't Zwaantje op het uithangbord kan dus in menig geval de mooie herbergierster zelve hebben aangeduid; - en een mooie herbergierster was ten alle tijde een aanbeveling voor
|
||||||||||
|
de herberg.
"En die naam
Zwaantje, waaruit was hij, als meis- jesnaam, ontstaan? Wel waarschijnlijk uit de lieftallige Zwanemaagden; in de Duitsche overleve- ringen bekend en die weder ontleend zijn aan de Valkyriën. |
||||||||||
|
'tlumnije
|
||||||||||
|
de maagden in Walhalla, die niet enkel vliegen konden,
maar ook zwemmen, en zich dan in de gedaante van blan- ke zwanen op stroomen en meren vermeldden; - waarom het ook bij onze heidensche voorouders een groote zon- de was een Zwaan te dooden en zoo bij geval een Val- kyrie te treffen; - ja zelfs lang nadat men van geen Valkyriën meer afwist, bleef die onschendbaarheid der zwanen gehandhaafd en strafte men den moord, aan een Zwaan gepleegd, zelfs hier en daar even streng als een |
||||||||||
|
- 15 -
.menschenmoord. In die sagen der Germaansche mytho-
logie zien wij een vijfde, en wellicht de oudste reden der verschijning van den Zwaan als uithang- teeken". In het maandblad Antiekwereld las ik kortgeleden
een andere, zesde verklaring, welke mogelijk aan- sluit bij het hierboven onder ten vierde en ten vijfde veronderstelde. De anonieme auteur merkt o.a. op 2): "Opvallend is, dat veel herbergen in de middel-
eeuwen en ook lang daarna een zwaan als uithang- teken gebruikten; waarschijnlijk duidde dit symbool op de mogelijkheid om naast spijs en drank ook van de aanwezige dames gebruik te maken. Heel vaak ge- bruikte men immers het symbool van de zwaan om een mooie jonge vrouw te beschrijven. Op het schilderij "De Landloper" van Jeroen Bosch, waarin duidelijke verwijzingen naar de zondigheid van de zwerver zitten, ziet men aan de gevel van een herberg ook het zwaansteken. En voor de deur staat een juf- frouw. . .3). "Ook voor een legertent, die in de tijd van het
beleg van Den Bosch als geïmproviseerde soldaten- kroeg dienst deed, hangt naast de gebruikelijke schenkkan een teken van een zwaantje en ook hier heeft zich bij de ingang weer een juffrouw gepos- teerd" . Indien de laatstvermelde opinie juist zou zijn,
zou dan onze Zeister herbergier oudtijds zulke oneerbare bijbedoelingen hebben gehad met zijn zwaan-uithangbord? 't Is voor een dorpje, wat Zeist toen was, bijna niet te geloven. Drinken en spelen zullen wel de voornaamste activiteiten in "De Zwaan" zijn geweest; onder het motto: Een engel in het hemelrijck Wort een die soopjes drinckt gelijck. dr K. W. Galis
|
|||
|
- 16 -
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
H
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fragment van het schilderij "De Landloper"
van Jeroen Bosch |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Rechtsboven "De Zwaan"-uithangbord;
in de deuropening de "juffrouw" |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- 17 -
Noten:
1) J. van Lennep en J. ter Gouw: De Uithangteeker.s
... Leiden, 1868; pag. 203/204. 2) Anonymus: Kruiken, zwaantjes, bijlen en andere
uithangtekens. Antiekwereld, 1, 1976, no 5 (mei); pag. 53/54. Over het doen en laten in onze vroegere herber-
gen zie men ook G.D.J. Schotel: Het maatschap- pelijk leven onzer Vaderen in de zeventiende eeuw. Haarlem, 1869; Ie hoofdstuk. - En A.F. Manning: Op zoek naar het alledaagse Vaderland. Amsterdam, 1975; 11e hoofdstuk. 3) Rond paneel van ca 1500 in het museum Bojrmans-
Van Beuningen te Rotterdam. |
||||||
|
De Notaris A. VOSMAER te Zeist,
zal op Woensdag 10 Januari 1877 ten 10 ure, in het logement f/de Zwaan^'
aldaar, verkoopen: ELZEN- ESSCHEN- BERKEN- en EIKEN-
HAKHOUT; EIKP]N- BEUKEN ESSCHEN- en IEPENBOOMEN-; op „Schoonoord", „RMjnwij/c" en iide Kleine BreuV onder Zeist; aan te wijzen door C. VAN DE WEERD op „Schoonoord" en H. VAN TELLINGEN op „Rhijnwijk". |
||||||
|
- J8 -
Be boerderij "De Blauwe Schorteldoek" Inleiding
Werd in de tweede jaargang van ons Bulletin een
artikel gewijd aan de in 1829 verdwenen boerderij "De Preekstoel" aan de oostkant van Zeist, hieron- der zal aandacht worden geschonken aan een - even- eens afgebroken - boerderij in het westen van onze woonplaats. Eigenlijk: vlak over de grens Zeist- De Bilt, staande op het gebied van laatstgenoemd dorp, aan de Utrechtseweg. Aangezien echter veel grond van bedoelde boerderij binnen Zeist was gele- gen en de eigenaars en bewoners veelal Zeistenaren waren, is een bespreking in het Bulletin m.i. ze- ker op zijn plaats. "De Blauwe Schorteldoek": een merkwaardige naam,
maar zulke zijn er wel meer, bijv. die van "De Gan- zenkuil" te Amersfoort (vroeger) of van "De Schou- dermantel" bij Bunnik. Deze laatste naam zou duiden op de reismantel, welke in vroeger eeuwen als een "in natura" -betaling moest worden geschonken door de pachter van die boerderij aan de utrechtse gees- telijken-eigenaren. Was zoiets ook het geval met de blauwe boezelaar, het blauwe schort? Waarschijnlijk ligt het met onze "blauwe schortel-
doek" op wat "lager niveau"; ik moge hier citeren wat ds E.E. Gewin daarover schreef 1): "..... Reeds
in een acte van omstreeks 1650, vind ik het goed
de Blauwe Schorteldoek vermeld (schorteldoek is eenvoudig boezelaar). Als overlevering werd mij eens verteld, dat de naam ontleend is aan 't feit, dat daar ter plaatse een kind in een blauwe schort gevonden is. De overlevering, die aldus den naam van "de Schorteldoek" verklaart, zal zich misschien ver- gissen met het feit, dat in 1825 aan een vondeling te De Bilt den naam "Schorteldoek" is gegeven; "de Schorteldoek" bestond toen reeds 2). Zonderling genoeg, vond ik in 1786 vermeld, "de Klomp, thans genaamd de BI. Sch.". Ik ben geneigd hier aan een Vergissing te denken; in elk geval moet dan het |
|||
|
- 19 -
goed, dat in 1650 reeds "van ouds" de B.S. betiteld
werd, zeer lang geleden de Klomp hebben geheeten" 3). Verder schrijft ds Gewin nog - het zij curiositeits-
halve overgenomen: "In het oude volksgeloof, de po- pulaire tradities, speelt de schort (ook de schort van bepaalde kleur) een rol. Uit Tyrol b.v. vindt men het volksgeloof vermeld, dat een heks in een blauwe schorteldoek (schort) elke processie volgt. Ik bezit een afbeelding van een uit 1489 dateerend huis in Thorn aan de Weichsel, waarop men in den ge- vel en relief een schort vindt afgebeeld en daar- boven de woorden "Gasthaus zur blauen Schürze". Geschiedenis
In het nu volgende relaas - chronologisch opge-
steld, hier en daar in de oude schrijfwijze - zal worden getracht, de geschiedenis van de boerderij te reconstrueren. Helaas is mij geen afbeelding van de Blauwe Schorteldoek (in 't vervolg afgekort tot B.S.) bekend; navraag leverde niets op. Wel kun- nen enige plattegronden bij deze publicatie worden overgelegd, evenals enkele afbeeldingen van het nog bestaande voormalige inrijhek 4) en van het, tot een villa verbouwde, hoofdgebouw, nu Utrechtse- weg no 17. Het tekstmateriaal is voornamelijk ontleend aan de Rech-
terlijke Archieven van Zeist en van Oostbroek en De Bilt, no 1261 en 1351, in het Rijksarchief te Utrecht; het Oud-ar'chief van de gemeente Zeist; het archief van de Herv. Gemeente te Zeist en aan brieven van mr P.H. Damstë te Utrecht (dd. 5-8-1972) en van mevrouw A.K. Jongman-Hoedeman te Zutftn (dd. 10-8-1971). Aan hen beiden hier nogmaals dank voor de verstrekte informaties. wordt vervolgd
K.W. Galis
|
|||
|
- 20 -
|
|||||
|
Inrijhek en villa "De Blaauwe Schorteldoek"
|
|||||
|
(foto's Galis, juni 1973)
|
|||||
|
- 21 -
De boerderij "De Blauwe Schorteldoek" (II)
25 november 1648; de oudste vermelding De kindskinderen van Zar (= zaliger, G.) Marichgen
Jansdr., laatst huisvrouw geweest zijnde van Zar An- thonis Hendricks, verkopen aan Gerrit Reijers een erf en hofstede met een boomgaard, bepotinge en ge- boomte daarop staande, "van outs genaempt de Blauwe Schorteldoeck, daer de heeren Gemeente boven en het convent van Oostbroek beneden naest gelant zijn. Mitsgaders nog een huijsinge, berch en schuyr staen- de op de gront van Oostbroeck, welcke huijsinge voorz. Gerrit Reijers jegenwoordich bewoont". Let wel: "van outs genaempt de Blauwe Schortel-
doeck". En de boerderij en de naam waren dus toen al behoorlijk oud. Het is verleidelijk, de in de "Bron- nen voor de geschiedenis van Zeist" vermelde Antho- nis Heyndrickss. - in 1556 en 1564 een erfje op de Zeister Brink in pacht hebbend - te vereenzelvigen met de overleden grootvader van 1648 5). 18 april 1650
Het convent van Oostbroek - de buren van Gerrit
Reijers - verkopen aan hem 6 morgen en 158 roeden land, strekkende van de B.S. tot de Noordweg. Thans dient even een zijsprong te worden gemaakt.
Het zal namelijk verderop blijken, dat de Kroost nauxj verbonden is geweest met de B.S.; speciaal de familie De Waal - met typerende voornamen als Wou- ter, Jan, Hendrik, Cornelis, Abraham, e.d. - speelt hierbij een rol. Nu worden in 1624, 1631, 1637 en 1640 Wouter Janss en Cornelis Janss, "gerechtslie- den" te Zeist, vermeld als grondbezitters in de Kroost 6). In 1626 wordt Cornelis Wouterss, in 1627 Bart Wouterss en in 1639 Jacob Wouterss genoemd (zonen van Wouter Janss?) en van laatstgenoemde le- zen we, dat hij woonde in de Kroost en er in 1647 bouwland kocht, strekkende van de Kroostweg over de Noordweg (d.w.z. doorgaande aan de andere zijde van |
|||
|
- 22 -
deze weg, G.) tot de Oostakker toe.
Dat wij hier te doen hebben met De Waals wordt in
ieder geval aangenomen in "Nederlandsch Patriciaat" (no 14, 1924, pag. 387 e.v.)» waar bijvoorbeeld uit- voerig over Comelis Jansz wordt geschreven. Deze was in 1650 te Zeist diaken van de Gereformeerde (= Hervormde) Kerk; in 1656, 1658, 1665 en 1667 is hij ouderling. Hij was gehuwd met Wi Hemt je Corne- lis en later, na zijn verhuizing omstreeks 1672 naar De Bilt, aldaar opnieuw met Jacoba Ernst (deze leef- de nog in 1700). Genoemde Comelis heeft een broeder Gerrit Jansz gehad; deze was bakker in Zeist en na 1664 in De Bilt 7). De volgende generatie - wij zullen niet alle per-
sonen hiervan noemen - telde onder andere als kin- deren van Comelis ene Neeltje (gehuwd met Jan van Eede), Aalbertie (gehuwd met Teunis Agterberg), Ever- tie (gehuwd met Jan van den Berg), Annegie (gehuwd met Huybert Beerentje), Abraham, Claas en Jan. Laatstgenoemde is voor ons van belang en over hem volgt thans wat meer. Jan Cornelisz. de Waal, wonend in de Kroost, wordt,
tegelijk met zijn vrouw Jannetje Gerrits, op 24-12- 1676 lidmaat van de Gereformeerde Kerk. Hij was dia- ken in 1678, 1679 en 1681; in 1688/89, 1692/93 en ^ 1698/99 was hij ouderling. Van zijn acht (bekende) kinderen noem ik slechts
zoon Hendrik, op 13-6-1723 te De Bilt gehuwd met Grietje Klaasd. van 't Wijkerbroek (ook wel: Bus- , , broek). Hendrik was schepen te Zeist van 1737 t/m. 1760. Op 16-4-1730 had hij al een "grafsteede" ge- kocht in de Oude Kerk te Zeist (no 13), waar hij op 29-4-1761 werd begraven. Andere familieleden wa- ren daar al voordien te ruste gelegd. Hendrik's weduwe, nu Grietje (van) Haxvoort genoemd, begroef men er op 28-1-1780 8). In 1755 huurde Hendrik - die van 1756-1758 ook
nog ouderling was - voor zes jaren, a ƒ 70,— 's jaars, 3$ morgen weiland bij de Koppelsluis van me- vrouw douairiëre Van der Capellen, Vrouwe van Mij- |
|||
|
- 23 -
drecht; in 1761 huurt zijn weduwe dit perceel op de-
zelfde condities en in 1773 (waarschijnlijk dus ook in 1767) doet zij dat opnieuw. En volgens een akte van 17-9-1760 huurde Hendrik van Nicolaas van Harden- bergh, te Amsterdam, 8 morgen bouwland, "van outs ge- naemt De Kroost". Uit het vorenstaande blijkt wel, dat destijds de familie De Waal een gegoede - en blijkens de functies geziene - boerenfamilie was, ge- worteld in deze streek en met vele relaties met dito families, waarvan men de namen thans nog hier tegen- komt. Hun landerijen lagen in de Kroost en grensden waarschijnlijk aan die van de B.S. Bij gebrek aan ka- dastrale kaarten is dat (nog) niet te reconstrueren. |
|||||
|
Toegangshek van de "Blaauwe Schorteldoek"
(afbeelding in maandblad "Oud Utrecht", 39, 1966; pag. 24) |
|||||
|
- 24 -
Terug nu naar onze boerderij; er is een hiaat in
de gegevens, zodat de volgende akte dateert van 18 januari 1692
"Jan Gerrits van de Blouweschorteldoeck, weduw-
naar van Jannichien Aerts van Scherpenseel, sijn huijsvrou za:, verkoopt aan Jannichien Gerrits van den Dijstel, weduwe van Willem Willems de Goijer, bij de wonende in desen gerechte van de Bilt, eer- stelijck alle sijns compts schapen, sijnde hamels ende lammerdragende oijen, ruym ten getale van 58 waermee hij jegenwoordich op de hofstee de Blouwe- schorteldoeck onder desen gerechte gelegen is leg- gende ende weijdende, ofte aldaer is houdende, en- de daertoe noch ongeveerlijck twe voeder hoij mede op de voors. hofstee de Blouweschorteldoeck berus- tende, omme bij de genoemde weduwe van Willem Willems aenstonts te aenveerden en te gebruijcken als haer vrij eijgen goet. Dat te saemen voor off tegens een somme van ƒ 213,— alsse de voors. schapen tegens ƒ 200,— en 't gemelte hoij voor ƒ 13,--". We kunnen redelijkerwijs aannemen, dat Jan Ger-
rits de zoon is geweest van Gerrit Reijers (van 1648 en 1650). Weer moeten wij een zijsprong maken. Omstreeks
1720 was de hofstede "Croosesteyn", met bijbeho- rende landerijen in de Kroost, in het bezit van de familie De Leeuw. Op 4 maart 1695 namelijk had Eg- bertus de Leeuw, kanunnik van St Pieter te Utrecht, van de Ridderschap van Utrecht voor ƒ 630,- gekocht (en ik vermeld dit enigszins uitvoerig, daar de percelen nadien dikwijls weer een rol spe- len) 9): a) 35 morgen bouwland, gelegen te Zeist in de Kroost, tussen de Noord- of Hereweg en de Kroost- weg b) 2 morgen bouwland gelegen als voren c) 2 morgen land, strekkende uit de Bisschopswetering tot aan de Brugakker d) 7 akkers land aan de Bre- desteeg (= Koppelweg). In 1728 werd op verzoek van de erven dit, en ander, bezit getaxeerd op ƒ 20.190,—; een groot bedrag voor die tijd. Een akte |
||||
|
- 25
|
||||
|
van 16/17-10-1748 deelt dan mee, dat Vrouwe Cornelia
Henriëtte van Weede (douairiêre Daniel de Leeuw, als moeder voor haar vier kinderen), Gerlach Frederik van der Capellen (Heer van Mijdrecht, gehuwd met Cathari- na de Leeuw), Egbert Anthony de Leeuw en Maximiliaan Yvoy (gehuwd met Anthonia Louisa de Leeuw) overeen komen, dat in eigendom zal worden overgedragen aan G.F. van der Capellen vnd. 12 morgen 200 roeden land aan de Breestetgen de Bisschopswetering. Het overige bezit in de Kroost bleef - althans voorlopig - in handen van de familie De Leeuw. In 1758 blijkt Heer Gerlach Frederik te zijn over-
leden 10); van zijn weduwe huurde Hendrik de Waal in 1760 een weiland (zie boven) en huurt in 1759 van Arien Claassen van Wijkerbroek - wonend op de B.S. - ook grond. In de akte van 12-1-1759 staat namelijk, dat Arien (die een broer was van Grietje, de vrouw van Hendrik de Waal) verklaart te hebben gehuurd voor 6 jaren van mevrouw douairiêre Gerlach F. van der Capellen 3 morgen bouwland tussen Noord- en Croost- weg, al in gebruik bij hem, voor ƒ 30,— 's jaars en 1 1/3 morgen weiland, gelegen onder Cattenbroeck, voor ƒ 20,— 's jaars. Zo zijn we weer bij de B.S. terecht gekomen. Hoe
Arien daar kwam (via zijn huwelijk?) is niet bekend. In 1762 ontmoeten wij hem weer, in een akte van 14-4; Arien, wonende onder De Bilt op de B.S., verklaart dan gehuurd te hebben voor 3 jaren van Hendrik Ver- beek (n.b. deze kocht toen veel grond op in de Kroost en woonde op "Beek en Royen", G,)35 morgen weiland, gelegen in de Lage Grond bij de Coppels, al in gebruik bij hem, voor ƒ 70,— 's jaars. Kort nadien wordt een akte opgemaakt met de volgende inhoud: 4 mei 1764
Arie Claassen van Wijkerbroek, wonend op de hofstede
de B.S., en Gijsbert van Haksvoort, mede wonende aldaar, zijn het volgende overeengekomen: Arie zal aan Gijsbert geven 4 melkkoeien, 2 veerssen, 3 paarden, het koorn te velde en in de bergen op de voorz. hofstede, zijn in- boedel en "huijscieraad", bouw- en melkgereedschap. |
||||
|
- 26 -
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
27 -
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Coi^ ua juu% iU )wac x'-U' •^f>l<- H^^"^^ (t^ '^'V
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
?
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
X
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
X
7
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
7?"
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
*^ea/i
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
*t>cSJt JfZ^/iijlSo
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^^^ AöV , ,. ^<i^'^. ^ ? TÏIn ~ Jmmöjt Coi/Aïiu/J) CMyW/S) Woutt^ ACLni'5) Wt«H^^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
r
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
X
?
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
CyL-J:. /(fnvccit
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
*VlcuMnbf/i{i
|
fZca/Wo r /
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
IflcAlfbi,
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
lOM
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
>
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Z xS/iiBii
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
'j'^'^ffztic. ^z^^f^S'^-i^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
it HvÜiMUiMti
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
laAunlaJ
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
tZ'fjSfz^/iiiSi^ *Z/êoi fZiSéi? wZi8ozfZ'yixiS6o
4
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
*Z/8o8 fZm/inSti
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Zx'»4/«é6
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
i) KtuuvmeJax
^ ü<. an.ijio |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
X oJuuwd
2 =2ti^t |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
üt ifli'j'79
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- 28 -
|
|||||
|
Gijsbert zal Arie zijn leven lang alimenteren en on-
derhouden, van behoorlijke kleding en huisvesting voorzien en na zijn overlijden "een eerlijke begraef- fenisse" aandoen. - Gijsbert (van) Haksvoort (of Hax- voort, Hasvoort; zou er verband bestaan met de Hakwe- tering, een oude Rijnloop, in het zuiden van Gatten- broek?) was een aangetrouwde neef van Arie(n). Voor de derde maal begeven we ons op een zijweg -
het artikel begint op een "Rahmenerzahlung" te lij- ken - om , hopelijk, ditmaal vooral de genealogen onder ons een plezier te doen. Er zij op gewezen, dat het een voorlopige stamboom betreft; voor vol- ledigheid moet nog meer speurwerk worden verricht (zie pag. 26/27). Reeds bij het vermelden van Hendrik de Waal wezen
wij op de belangrijke positie van deze familie in die tijd; mede door de uitgebreide huwelijksrelaties. Hendrik's zoon Jan is voor deze stelling ook een be- vestiging. Hij was diaken van de Zeister kerk van 1758/60 en 1765/67; en ouderling van 1771/73, 1774/ 76, 1780/82, 1795/97 en 1799/1802. Voor ons dorp was vooral van gewicht, dat hij vrijwel onafgebroken schepen is geweest van 1761 t/m. 1804'. Als oudste schepen werd hij - bij akte van 3-9-1787 - door de Heer van Zeist tot drost benoemd, wegens absentie van de toenmalige drost mr C.W. Kelderman. Jan de Waal had zelfs, blijkens een schetskaart van ca 1750 van ons dorp (in de Van de Poll-verzameling) een eigen schapendrift, uit de Kroost over de Utrechtseweg en de Oude Arnhemseweg de hei op (het huidige Eikensteynse Laantje?). In 1759 verhuurde hij aan Arris van Ee een huis met 1 morgen land in de Kroost voor 6 jaren. Hij had in die dagen in huur in de Eng 2 morgen 350 roeden land, in de Del (= Brugakkcr,G.) 500 roeden, aan het "Bosland" 2 morgen 150 roeden, in de Kroost nog 1 morgen 370 roeden en daar ook nog 4 morgen (de zgn. "Kromak- kers"). In 1781 bezat Jan het huis plus 22 morgen 4 hond land, genaamd "De Kroost" en getaxeerd op ƒ 1.500,— (hij woonde daar in 1799 nog, maar als |
|||||
|
- 29 -
|
||||
|
pachter). In 1790 verkoopt Anthony Godardus Schade
van Westrum voor ƒ 1.100,— aan Jan, Klaas, Cornelis en Gerrigje 8 morgen land, van ouds genaamd "De Kroost", strekkende van de Kroostweg over de Noordweg heen tot aan de Zeistervaart. Wij lazen hierboven reeds, dat vader Hendrik dit zelfde perceel als pachter had gebruikt. Jan bezat of huurde zowel wel- als bouw- land; ca 1802 had hij bij de Koppeldijk in huur 2 morgen 400 roeden land (in 1804 was dit terrein in huur bij een achterneef van Jan). Hij heeft twee zonen ge- had, nl. Wouter en Cornelis, die nakomelingen kregen, tot op de huidige dag in Zeist wonend 11). Omstreeks 1800, de periode van de Bataafse Republiek, begon de welstand van de familie te tanen - wat hierna zal blijken - zoals bij vele anderen ook het geval was (men denke bijvoorbeeld aan de verkoop van Kersbergen, Wulperhorst en Rijnwijk in 1801). In voorgaand genealogisch schema is vooral Wille-
mijntje en familie van belang, gelet op de B.S. 3 juli 1764
Grietje van Wijkerbroek, wed. van Hendrik de Waal,
maakt een minnelijke schikking met haar schoonzoon Gijsbert van Haxvoort, gehuwd met Willemijntje, wo- nend te De Bilt, betreffende de boedelverdeling in verband met de bij haar inwonende Aaltje de Waal. 2 oktober 1764
Gijsbert van Haxvoort, te De Bilt, verklaart gehuurd
te hebben voor 6 jaren van Geerlach Theodorus van der Capellen, Heer van Schonauwen, enz., 3 morgen bouwland, gelegen onder Zeist tussen de Croost- en de Noordweg, reeds in gebruik bij hem, voor ƒ 30,— 's jaars, be- nevens nog 1 1/3 morgen land, gelegen onder Gatten- broek voor ƒ 20,— 's jaars (zie hiervoor de akte van 12-1-1759). 25 september 1765
Akte van uitkoop tussen Grietje Wijkerbroek, wed. van
Hendrik de Waal, wonende te Zeist, en Jannigje de Waal, gehuwd met Splinter Kornelissen Spelt en wonend te Oostveen (= Oostbroek). |
||||
|
- 30 -
1 mei 1767
Mr Henderik Herman van den Heuvel, executeur van
de nalatenschap van wijlen Vrouwe Louisa Soreau (dou- airière mr Anthony de Leeuw, 1679-1729), transpor- teert aan Jan Jacob de Geer van Rijnhuysen: a) 50 roeden land, gelegen tussen de B.S. en de Croost- en Hoogeweg (= Utrechtseweg, G.) onder Zeist, b) enz. 24 augustus 1769
Registratie van de leenakte van 18 augustus 1769,
waarbij de Staten van Utrecht Jan Jacob de Geer, Heer van Rijnhuyzen, belenen met het goed "De Kroost" met het dagelijks gerecht - gelegen onder Zeist tussen de Croost- en de Noordweg - en 8 mor- gen land, met het huis genaamd de B.S., gelegen onder De Bilt. Tot goed begrip zij vermeld, dat "De Kroost" een
miniatuur ambachtsheerlijkheid was met lage rechts- macht; het was een leen van het Sticht, voorheen van de bisschop, later van keizer Karel V en daar- na van de Utrechtse Staten. Al in 1395 wordt "het goed de Croost" genoemd. 24 augustus 1769
Op dezelfde dag vindt de registratie plaats van
een andere akte van 18 augustus van het leenhof der Staten van Utrecht, waarbij op verzoek van Jan Jacob de Geer en Jacob Adriaan van den Heuvel 7 morgen land van het goed De Kroost, onder Zeist, .; uit het leenverband wordt genomen en het allodiale goed van 8 morgen met het huis de Blauwe Schortel- doek, gelegen onder De Bilt, als leengoed daarvoor in de plaats wordt gesteld. Aldus was de B.S. een deel geworden van het zojuist genoemde ambachts- heerlijkheidje De Kroost. » 13 november 1770
Willemijntje de Waal, wed. van Gijsbert van Hax-
voort, te De Bilt, verklaart gehuurd te hebben voor 6 jaren van Gerlach Theodorus van der Capel- len de op 2-10-1764 genoemde 3 morgen, a ƒ 30,— |
||||
|
-si-
's jaars, en 1 1/3 morgen, a ƒ 20,— 's jaars. 24 februari 1776
Als boven: voor 6 jaren 3 morgen bouwland a ƒ 30,—
's jaars. Maar niet de 1 l/3"orgen weiland. In deze tijd wordt in het lidmatenregister van de
Zeister kerk genoteerd Jacobus de Greef, "dienst- knegt van de wed. De Waal"; in 1780 vertrok hij naar De Bilt. 15 januari 1779
Gerlach Theodorus van der Capellen transporteert
aan Jan Jacob baron de Geer, Heer van Rijnhuyzen: a) ....., b) ..... , c) 3 morgen bouwland onder
Zeist van de Noordweg tot de Croostweg.
12 juli 1782 />f
Schout en schepenen van Zeist en van Oostbroek en
De Bilt taxeren op verzoek van Theodora Anna barones- se van Haeften, douairiêre Jan Jacob baron de Geer, Heer van Rijnhuizen, Oudegein en 't Gein: a) een hofstede, bestaande uit een huis, twee bergen, een schapenhok, wagenschuur, bakhuis en karnmolen met omtrent 8 morgen land ..... alwaar ten N. en W. de
Lageweg naar Zeist (= Kroostweg? G.). Het land
wordt in huur gebruikt door Steven Stam. Ten 0. mevrouw de Wed. Jacob van Dorssen en de Croostweg; ten Z. de Noord(er)weg ....... op ƒ 2.500,—. b)
... c) ... d) ... e) ... f) ... g) ... h) ... i)
Item nog 18 morgen, van ouds behoord hebbende aan het goed ten Kroost, waarvan 13 morgen gelegen bo- ven de Hogeweg, met een eikewal bewald, deels bouw- land en deels hei of plagveld. De overige 5 morgen daar het Huis ten Kroost op gestaan heeft, strek- kende van de Noordweg tot de Kroostweg, daar ten Z.0. de Heer van Schonauwen en ten N.W. de hiervoor ge- melde hofstede naast gelegen zijn. De 13 morgen met zijn schaaphok en wallen ....... ƒ 1.000,—. De 5
morgen daar het Huijs de Kroost etc........ƒ 1.000,—
Voorschreven hofstede en landen in huur bij de Wed.
Haksfort met nog 8 morgen onder Zeist, vroeger be- hoord hebbende tot de hofstede de Klomp, nu gevoegd |
|||
|
32
|
|||||||
|
10CTlu«\jtut
|
|||||||
|
De Blauwe Schorteldoek en omgeving
|
|||||||
|
- 33 -
bij de voorz. hofstede de Schorteldoek, alles leen-
roerig aan de Staten van Utrecht. 19 november 1782
Boedelscheiding wegens het overlijden van Jan Jacob
baron de Geer: a) 34 morgen 276 roeden land zijn vooraf al gelegateerd aan jhr Barthold de Geer. -b) Aan jhr Daniel Arnold Alexander Mackaij en Jean Louis Mackaij, als enige kinderen van wijlen Isabella Constantia baronesse de Geer (als 1/8 van hun grootvaders nala- tenschap) wordt toegescheiden een hofstede, bestaande uit een huis, twee bergen, een schaaphok, wagenschuur, bakhuis en karnmolen met omtrent 8 morgen land onder De Bilt, daaronder een erfje van 50 roeden tussen de huizinge en de Kroostweg, gelegen onder Zeist; alwaar ten N. en W. de Lageweg naar Zeist en het land in huur bij Steven Stam, ten 0. mevr. de Wed. Jacob van Dorssen en de Croostweg, ten*Z. de Noord(er)weg. -c) Nog diverse percelen in die buurt, onder andere waar het huis de Kroost op gestaan heeft. Alles in huur bij de Wed. Haksvoort. -d) Met nog 8 morgen land, vroeger behoord hebbende bij de hofstede de Klomp en door Jan Jacob de Geer daar afgenomen en gevoegd bij de hofstede thans genaamd de B.S. 30 oktober 1783
Jan, Aaltje, Klaas en Willemijntje de Waal (laatst-
genoemde weduwe van Gijsbert van Haxvoort), broers en zuster, maken een overeenkomst omtrent de verde- ling van de boedel van hun overleden ouders. 4 november 1790
Registratie van de verkoopakte van 8-10-1790, waar-
bij Jan, Klaas, Cornelis en Gerrigje de Waal 8 morgen bouwland, van ouds genaamd "De Kroost", kopen voor ƒ 1.100,— (zie hiervoor pag. 29). 15 december 1796
Op verzoek van de erfgenamen van Daniel Arnold Alex-
ander Mackay worden de volgende goederen getaxeerd: a) de helft van een huis met 22 morgen 170 roeden land, gelegen onder Zeist en De Bilt, genaamd de B.S., in huur bij de Wed. Haxvoort; de Zeister landen geta- |
|||
|
- 34 -
xeerd op ƒ 1.400,— -b) de helft van 11 morgen 150
roeden land met de bomen, gelegen onder Zeist aan de Breesteeg; getaxeerd op ƒ 2.500,— -c) de helft van 3 morgen land, gelegen naast voorgaand perceel strekkende uit de Noordweg tot in de Kroostweg; getaxeerd op ƒ 250,—. Circa 1804 kocht de familie Van Dam veel gronden
op van de De Waal's; evenals trouwens elders in Zeist. Als voorbeeld dienen de volgende akten. 5 december 1804
Jan, Nicolaas, Cornelis en Gerrigje de Waal trans-
porteren aan Wouter en Willem van Dam voor ƒ 1.900,— 8 morgen land, gelegen onder Zeist in de Kroost, strekkende van de Kroostweg over de Noordweg tot de Zeistervaart toe (officieel transport 12-2-1805). 5 december 1804
Op dezelfde dag transporteren dezelfde De Waal's
aan Wouter en Willem van Dam voor ƒ 1.000,— 4 morgen en 3 hond bouwland, gelegen in de Kroost, strekkende van de Kroostweg tot aan de Hogeweg (officieel transport 12-2-1805). 21 december 1805
Jean Louis Mackay, te Londen, verkoopt aan Wil-
lem van Dam een hofstede genaamd de B.S., met huis, twee bergen, een schapenhok, wagenhuis, bak- huis en karnmolen, met ruim 60 morgen land, gele- gen onder De Bilt en Zeist. Onder De Bilt behoort de huizinge en verder getimmer met omtrent 8 mor- gen lands, daaronder een erfje van 50 roeden ... enz. : 9 juni 1806
Schout en schepenen hebben op verzoek van de
collaterale erfgenamen van de Heer Willen van Dam, in leven secretaris van Zeist, getaxeerd de vol- gende goederen, met den dood ontruimd en nagela- ten door Willem van Dam voornoemd: a) de helft in een hofstede met berg en schuur en bakhuis, genaamd de B.S., met omtrent 4 morgen 150 roeden bouwland. |
||||
|
- 35 -
|
||||||
|
gelegen tussen de gemene Amersfoorderweg en de
Noordweg naar Zeist, in huur gebruikt wordende bij Gijsbert van Woudenberg; getaxeerd op ƒ 1.250,— -b) de helft in 29 1/2 morgen land, behorende tot de hofstede de B.S., gelegen aan beide zijden van de Oude Arnhemse Rijweg; getaxeerd op ƒ 1.500,—. c) |
||||||
|
Er komen nu hiaten in onze kennis. Toen in De Bilt
het kadaster werd opgezet, tussen 1825 en 1830, stond als eigenaar van de B.S. genoteerd Hendricus van Wijk c.s., rentenier en wonend te Amsterdam; aldus de Heer Damstê (n.b. De in 1806 overleden Willem van Dam was gehuwd met ene Dina van Wijk). De boerderij was toen 5.17.50 ha groot, waarvan ruim 5 ha bouwland en strekte zich uit tot de Noordweg. De boerderij had toen nog twee (hooi-)bergen. Wie toen pachter was is onbekend. Naderhand is eigenaar geworden de toenmalige burge-
meester van Zeist Frans Nicolaas van Bern, gestorven in 1853. Ook hij kocht in onze gemeente op grote schaal gronden op. Bij akte van boedelscheiding van 15-2-1853 kreeg Van Bern's dochter Johanna Maria Clasina (enig kind) de B.S. en vele landerijen. Zij - gehuwd met Jan van de Muelen - stierf op 2-10-1871 te Weesp, waarna haar zoon Frans Nicolaas van der Muelen (eveneens enig kind) alles erfde. De vader was al eerder overleden. Frans Nicolaas van der Muelen stierf in Weesp op 21
augustus 1911; zijn echtgenote, Willemina Vastwijk, overleed eveneens te Weesp, doch eerst op 21 februari 1922, waarna een openbare verkoping volgde van de B.S., enz. Hierover aanstonds meer. Wat weten wij van de pachters van de B.S. in de 19e
eeuw. Wij komen thans bij een interessante episode in de geschiedenis van de boerderij 12). Zo men weet vond in 1834 binnen de Hervormde Kerk de zogenaamde "Afschei- ding" plaats, onder leiding van de predikanten H. de Cock en H.P. Scholte. Daaruit is onder andere de huidi- ge Christelijke Gereformeerde Kerk voortgekomen. Aan- vankelijk werd deze afscheiding door de regering niet |
||||||
|
- 36 -
erkend en vervolgd. Zelfs in het kleine Zeist (ca
1840 zo'n 3000 inwoners) waren ongeveer 20 afge- scheidenen; over een en ander is copie-correspon- dentie tussen burgemeester Van Bern en de Gouver- neur (= Commissaris des Konings) te Utrecht. Uit een burgemeestersbrief van 2 december 1842 citeer ik: "Wat de Separatisten betreft - de ouderling Cornelis van den Berg heeft op mijne hofstede ge- naamd Den Blaauwen Schorteldoek, onder de gemeente De Bilt gewoond en, niettegenstaande hij nimmer daartoe mijne toestemming had gevraagd, heb ik hem aldaar meer dan twee Jaren ongestoord zijne godsdienstige vergaderingen laten houden; een blijk, dat ik niet zo6 onverdraagzaam ben, als men mij in het adres wil doen voorkomen". Uit het schrijven blijkt verder, dat de afge-
scheiden groep een kerkgebouw had gebouwd op de Voorheuvel, daar zonder vergunning godsdienstoe- feningen hield (later erkend), dat de burgemees- ter hen persoonlijk dat enige malen had verbo- den en dat Van den Berg de leider van alle acti- viteiten was en al voor 1842 de B.S. had verla- ten en op Zeist was gaan wonen. Derhalve zal om- streeks 1836/38 Van den Berg op de boerderij heb- ben gewoond. ^ v»;. In mei 1843 vestigde zich op de B.S. Helmert
van Maanen. Hij was geboren in Woudenberg op20-8-1804 en gehuv/d op 8-5-1846 met Steventje van Meer- veld (geb. Rijsenburg 8-5-1823 en overl. Zeist 19-12-1893). Het echtpaar kreeg elf kinderen, allen geboren op de B.S. in de jaren tussen 1846 en 1868; de laatstgeborene, Evert op 14-4-1868, stierf te Zeist op 7-12-1936. Vader Helmert is overleden op de B.S. op 25-7-1887 13). In 1899 werd de boerderij geheel verbouwd en
met het front naar de Utrechtseweg gezet. Om- streeks die tijd was Rijk van Ettikhoven huurder van de B.S.;van 1918 tot 1923 vind ik zijn weduwe Willemijntje van Ettikhoven - van Dam als "land- bouwster" vermeld op de B.S., Utrechtseweg 1, De Bilt. Met haar zoon Geurt, vee-houder; deze |
||||
|
- 37 -
verhuisde echter al in 1922 naar de boerderij "Nieuw
Transvaal" in Den Dolder 14). In die jaren, namelijk omstreeks 1906, werd het hoofdgebouw van de B.S. verbouwd tot villa; het gebouw bleef intact maar werd van buiten gewit, e.d. Zo is het tegenwoordig ■' nog te zien 15). Het einde van de B.S. ving aan met de openbare
veiling in de herberg "De Zwaan" te Zeist op dinsdag 11 juli 1922 16). In het verkoopboekje lezen we: , '"Eferceel No. 1 . - De Hofstede "de Blauwe Schortel- doek", bestaande in Boerenwoonhuis met stalling voor 31 koeien en 4 paarden, 2 vijfroedige hooibergen, bakhuis wagenschuur en groote schuur met stalling voor klein vee en varkens, met weiland en bouwland, gelegen onder de Gemeenten de Bilt en Zeist aan den Straatweg van de Bilt naar Zeist, aan den Kroostweg, aan den Bisschopsweg en aan den Noordweg Kadastraal bekend als Gemeente de Bildt Sectie C nommers 1157 en 1158, samen groot 5.71.50 H.A. en als Gemeente Zeist Sectie N nommer 181, groot 10.10.00 H.A.; tezamen groot 15.81.50 H.A. De boomen, staande aan de Zuidzijde van den Rijksstraatweg, aan de Oostzijde van den Bisschops- weg, aan de Zuidzijde van den Kroostweg en aan de Noord- zijde van den Noordweg, behooren bij dit perceel. De Heiningen op dit perceel en eenige vruchtboomen zijn eigendom van de huurster. Grondlasten ƒ 81,50". In de "Bijzondere Bepalingen" staat nog meegedeeld,
dat de hofstede is verhuurd aan de weduwe Rijk van Ettikhoven voor ƒ 700,— 's jaars, tot 1-11-1923, betaalbaar per 1 mei en 1 november. Een deel van per- ceel 1 (en de percelen 2, 9, 10, 11, 17, 18, 19 plus delen van 12 en 13) was verhuurd aan zoon Geurt voor ƒ 739,-- 's jaars, tot 1-11-1923. Dit alles nu be- hoorde tot de nalatenschap van mevrouw W. van der Muelen - Vastwijk; de erfgenamen verkochten alles, behalve het recht om te jagen in de Kroost. Koper van perceel 1 (en van andere percelen) was
Rijk Rijksen, te Zeist, die voor dit perceel betaal- de ƒ 37.700,— plus ƒ 440,— voor de bomen, plus ƒ 250,— voor de aanwezige electrische leidingen in het huis plus de kosten. - In 1924 werd de voormalige |
|||
|
- 38 -
B.S. bewoond door de bouwkundige H. Rijksen; toen
werden op het perceel, langs de Utrechtseweg, de villa's neergezet, genummerd la, Ib, enz. De boerderij "De Blauwe Schorteldoek" was verleden
tijd geworden'. Dr K.W. Galis
Noten;
(1) E.E. Gewin: "De Bilt, een Utrechtsch dorp in
vroeger eeuwen"; Utrecht, 1916; pag. 62 (2e dr. De Bilt, 1944; pag. 47). (2) Deze baby, gevonden nabij de boerderij, werd
daarom door de Biltse kerkeraad gedoopt met de naam Mina van de Schorteldoek. Merkwaardig is, dat in een Amersfoortse akte van 11-7-1548 de verver Geryt Gerytse Schoerteldoeck voorkomt. (3) Dit is een abuis van de heer Gewin; zie ter ver-
duidelijking onder het jaar 1782. (4) Zie het maandblad "Oud-Utrecht"; 39, 1966, no
3; pag. 24. ■ , (5) Dl II; pag. 94 en 124.
(6) Waren zij weer zoons van Jan Woutersz, die in
1556 nog leefde, doch wiens weduwe Hendrickgen in 1559 en 1562 in de Kroost 3 hont land in pacht had? Zie "Bronnen ...", dl II; pag. 96, 102 en 111. (7) Vele De Waal-gegevens ontleende ik aan een
getypte genealogie, aanwezig in het archief van de Van de Poll-Stichting, samengesteld (en ergens gepubliceerd?) door ... Enkelaar. Maar met aanvullingen mijnerzijds uit het kerkelijk archief van de Gereformeerde (= Hervormde) Kerk van Zeist en het Qohier van het Haardstede-
geld ... ' (8) Het grafsteden-overzicht is opgemaakt door wij-
len H.J. van Eekeren, oud-president-kerkvoogd van de Ned. Herv. Gemeente te Zeist. (9) R.A. Utrecht; resolutiën van de Ridderschap van
Utrecht, inv. Staten-archief no 731. - Over de invloedrijke familie De Leeuw, o.a. vv?onend op het Janskerkhof in Utrecht, verwijs ik naar G.AP. |
||||
|
- 39 -
van Ilelbergen: "N.V. Slavenburg's bank, Utrecht,
oud en nieuw" in Jaarboek Oud-Utrecht, 1976; pag. 80/81. (10) Gerlach Frederik van der Capellen, geboren ca
1698, was de zoon van Steven Frederik van der Capellen, Heer van Schalkwijk en Mijdrecht (1663- 1707), die in 1696 was gehuwd met Digna Elisa- beth Booth. (11) Waarom worden in onze gemeente eigenlijk niet
meer wegen of lanen vernoemd naar belangrijke personen uit onze lokale historie, zoals Jan de Waal, Sluyterman, Damhoff, Van Dam e.a.? (12) Op dit voorval, vermeld in het Oud-archief Zeist,
maakte de Heer L. Visser mij attent, waarvoor mijn hartelijke dank. (13) Enige genealogische notities: op 15-12-1737 krij-
gen van de kerkeraad van Driebergen een verkla- ring van indemniteit, wegens verhuizing naar Zeist, Jan Dirks . van Maanen en zijn vrouw Grie- tie Frans (van) Voskuyl met hun kinderen Hendrina en Johannes Claudius. - Voor schout, schepenen en secretaris van Zeist machtigen op 29-9-1749, Pie- ter, Heyndereyntie en de minderjarige Johannes van Maanen Huybert Voskuyl, timmerman te Utrecht, om voor hen de nalatenschap van Margaretha van Maenen af te wikkelen (R.A., U., recht, archief Zeist, no 1261).- Op 29-10-1836 huwt te Zeist Gerrit van Maanen (geb. Woudenberg 1807, landbou- wer, zoon van Hermanus Johannes en Dirkjen Vos- kuyl, te Woudenberg) met Jannigje Dorresteyn (geb. De Bilt 1811, wonend in Zeist, dochter van Steven D. - 63 jaren, landman - en Willemijntje Koudijs, te Zeist). (14) Ook de Van Ettikhoven's woonden reeds lang in
Zeist. In ons Oud-archief lezen we: op 5-2-1744 krijgt Gerrigie van Ettikhoven (geb. De Bilt, huisvrouw van Jan de Bree) een verklaring van indemniteit wegens vertrek naar Zeist van 't ge- recht van Oostbroek en De Bilt. Jan Anthonisz. de Bree zelf krijgt op 20-2-1744 zo'n verklaring van het gerecht van Woudenberg wegens vertrek |
|||
|
- 40 -
|
||||
|
naar Zeist.- Op 3-4-1753 geeft het gerecht
van Zeist zo'n verklaring aan Jan de Bree en zijn kinderen Toon (Anthony?), Karel, Gerrit, Elizabeth en Frans; de laatste was 8-3-1750 geboren; zou toen de moeder Gerri- gie zijn gestorven? - Reeds in 1785 en op- nieuw op 6-1-1803 gaf De Bilt zulk 'n ver- klaring af wegens vertrek naar Zeist aan Anthony de Bree, zijn vrouw ... van Ginkel en hun drie kinderen.- In 1823 wordt Elbert van Ettikhoven vermeld als wonende aan de Utrechtseweg of in de Kroost; van 1791/93 was hij diaken te Zeist. (15) W.L. van Nieuwenhuysen in maandblad Oud-
Utrecht; 39, 1966; pag. 31. (16) Het boekje "Openbare Verkooping van a) de
hofstede "De Blauwe Schorteldoek", ....."
is in het R.A. Utrecht (fotocopie in het
archief van de Van de Poll-Stichting). De belangstellende lezer(es) moge nog ge-
attendeerd worden op het boek van P.V. van Wijk: "Boerderijnamen, over hun oorsprong, geschiedenis en beteekenis"; Oldenzaal, 1927. |
||||
|
- 41 -
Inleiding
In dit bulletin zou ik u gaarne willen meenemen op
een historische tocht door Zeist-West aan de hand van foto's, die ik in 1969 en volgende jaren van dit toen nog agrarisch gebied heb gemaakt. Zeist is een oude plaats, die al in een acte uit
het jaar 838 wordt genoemd. Er wordt daarin geen aan- duiding gegeven van een bepaald gedeelte van Zeist, maar er is alle reden aan te nemen, dat het agrari- sche Zeist-West even oud is als het Zeist rond de Dorpsstraten. In de middeleeuwse geschiedbronnen vanaf de dertien-
de eeuw weerklinken veelvuldig namen, die voor Zeist- West tot een begrip zijn geworden, zoals Brugakker (een lang en smal perceel grond), Couwenhoven (een grote hoeve), Cattenbroeck (een ambachtsheerlijkheid), de Coppel (een grote hoeve), de Clomp (lange tijd een herberg), de Zeister Brug (tot voor kort Koppelbrug), de Croost (een grote hoeve), de Croostweg, de Noord- weg en de Brink. Tot ongeveer 1970 is dit Zeist-West een agrarisch
gebied gebleven, dat - afgezien van een wat dichtere bebouwing - niet zo erg verschilde van de toestand in de middeleeuwen. De plotselinge overgang tot stedelijk gebied zal
wel tot gevolg hebben gehad, dat er niet zoveel af- beeldingen van de oude situatie over zijn. Daarom hoop ik, dat u dit bulletin met belangstelling zult door- kijken. Ik heb bij de foto's een toelichting gemaakt en een kaart getekend, waarop de nieuwe situatie ge- projecteerd staat tegen de historische achtergrond en waarbij geschiedkundige kanttekeningen zijn gevoegd. Niet alle foto's in dit bulletin zijn van mij; de num- mers 2, 6, 7, 8, II, 13 en 24 werden genomen door de heer W. Vlietstra. H. Emmer
BIBLIOTHEEK DER RIJKSUNIVERSITEIT
fTRECHT
|
|||
|
- 42 -
|
||||
|
Toelichting bij de foto's
We beginnen bij de bomenpartij, die stond op de
plaats, waar vroeger de Griffensteynselaan ophield. Dan gaan we langs Nijenheim naar de Koppelweg, hou- den ons enige tijd op in de omgeving van de Koppel- brug en de Lage Grond en passeren daarna de Koppel- dijk endeGodfried van Seystlaan om via de Waterige- weg onze tocht c-m de Koelaan te beëindigen. 1. De Grift op het punt waar de Griffensteynselaan
vroeger eindigde. De bomen zijn verdwenen en de flauwe bocht in het water heeft plaats gemaakt voor een loodrechte knik. Achter de bomen in de verte de Koppelweg (foto 1971). 2. Het bouwrijp gemaakte terrein van Nijenheim, ge-
zien vanaf de Koppelweg. 3. Het terrein achter Nijenheim in de richting van
de wijk Griffensteyn. In de verte de huizen van de Filips van Bourgondiëlaan. Hier is nu de wijk Nijenheim. 4. Verdwenen boerderij aan de Koppelweg (foto 197 2),
5. De Koppelweg gezien naar de Zeister Brug en de
Lage Grond. Rechts het verdv/enen huis Bouwlust (foto 1969). 6. De weg door de Lage Grond, Hier is nu de woon-
wijk Brugakker. 7. De weg door de Lage Grond. Rechts het huis Bouw-
lust. 8. Gezicht op de Grift en het Clompje achter de
beide sluisdeuren. 9. De korenmolen aan de Koppeldijk, gezien vanaf
de Lage Grond. Daartussen het noordelijk gedeel-
te van de historische smalle strook Brugakker. Hier is nu de gelijknamige woonwijk (foto 1971). 10. Andere foto van de korenmolen vanaf de Lage
Grond. |
||||
|
43
|
||||
|
11. De Koppeldijk, gezien van de Zeister Brug raet
in de verte de Koppelsluis en het Clonipjo. 12. De sluis 'eh het Cloiopje wat dichterbij (foto
1969). 13. Dichtbij de knik in de Grift bij het Clompje
en voorbij de sluis. 14. Nog iets dichter bij de knik in de Grift (foto
1971). 15. Het terrein ten noorden van tiet Cloinpje (foLo
1971). 16. Het Clompje var. opzij (foto 1969).
17. De Koppeldijk met de piek waarop hot CHompje
eeuwenlang stond (foto 1971), 18. De korenmolen vanaf de Koppeldijk (foto 1969).
19. De Koppeldijk in de richting van de Zeister
Brug (foto 1971). 20. De Koppeldijk met op de achtergrond het begin
van de Kouwenhovenselaan. Hier is nu de wijk Brugakker. 21. De Kouwenhovenselaan,
22. Het begin van de Koppeldijk gezien van de God-
fried van Seystlaan. 23. De verdwenen boerderij Veldbuyzen, ger'ien van de
Godfried van Seystlaan, Hier is nu de, wijk Cou- wenhoven. Achter de bomen de hoeve Ni.euw-Grifferr steyn. 24. De toegangsweg naar de boerderij Veldhuyzen.
25. De nog bestaande boerderij Nieuw-Grif f eristeyn,
gefotografeerd in het open veld omatrsekH !967, en met het hek van de oude hoeve Griffenstcyn. 26. Het terrein aan het einde van de Wateiigeweg, nu
het begin van de Weteiinglaan. 27. Gezicht van de Koelaan op de Coöper.';t ieve Woonver-
eniging Cattenbroeck en omgeving. Hiertur.sen ligt nu de wijk Couwenhoven. |
||||
|
- 44 -
|
||||
|
1.
|
||||
|
- 45 -
|
|||||
|
46 -
|
|||||||
|
O-«4
|
|||||||
|
4.
|
|||||||
|
- 47 -
|
|||
|
- 48 -
|
|||
|
- 49 -
|
|||
|
- 50 -
|
||||||
|
**-• -«.:#^
|
||||||
|
- 51 -
|
|||
|
- 52 -
|
|||
|
- 53 -
|
|||
|
- 54
|
||||||
|
17.
|
||||||
|
- 55 -
|
||||
|
19,
|
||||
|
- 56 -
|
|||||||||
|
21.
|
|||||||||
|
.4* H
|
|||||||||
|
t .
|
|||||||||
|
22.
|
|||||||||
|
- 57 -
|
|||
|
- 58 -
|
|||
|
- 59 -
|
|||||
|
25,
|
|||||
|
26.
|
|||||
|
- 60 -
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- 61 -
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
/
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
I
c
•n
•H 0)
-M W
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
en
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
O
|
o 1/1
O en
Q; C rH C
•c D ü! -H
o C D C !-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
o
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
o; i- c L
E c j<: q; c |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
o^ccinuEo-ö-PL-i-'
i:(DC)a;r-iO'-H_iM-a;o |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
«v<
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
p 5
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
C 5 3 l/; Q)
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
{L;DL.0-^(J (LCtLCUM-
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
.^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
> 1/5 CD
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
O CE 1- C
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
■H U
2
|
u
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
X! o T3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
> --1
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
CSq 9
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Cl
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
•VI
«V |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Vrt
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
O) /^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
v^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
bV)
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ri.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
O
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
>
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
fti
H
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
lo
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
01
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
vM
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
r+~
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
X)
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
\
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
M
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
«^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
E
O Q
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- 62 -
Toelichting bij de kaart 1. De Blauwe Schorteldoek, een onder De Bilt res-
sorterende hoeve, die tot het begin van de 20ste eeuw bestond. 2. De Bisschopsweg, een der beide "droge" ver-
keerswegen tussen de Bovenweg en Utrecht. 3. Agter het Bos, een hoeve voorkomende op de
kaart van het Campement van Zeist daterende van 1787, de oudste uitvoerige kaart van Zeist- VJest en omgeving. 4. De Kroostweg liep van Zeist naar de hoeve
Crosesteyn door het gebied van die hoeve heen. 5. De hoeve Crosesteyn zoals die voorkomt op de
bekende kaart van de landmeter en ingenieur Bernard de Roy uit omstreeks 1690. 6. De boerderij De Kroost volgens de kaarten van
1787 en later. 7. De hoeve Zydewegh volgens de kaart van 1787
(thans hoeve Seyde). 8. Ten noorden van het kruispunt Noordweg-Kroost-
weg-Koppelweg lag in 1787 de hoeve De Brink, naar men uit de kaart van 1787 zou kunnen op- maken. De veldminuut van 1849 duidt het gebied ten noorden van het kruispunt aan met de naam Landlust. De belangwekkende kaart van Van Gies- sen, daterend van 1861, waarop alle Zeister percelen vermeld staan, toont ons hier het goed Rozengaarden, grenzend aan het huis Oirschot. Tegenwoordig ligt op deze plaats het oude huis Rozenhoeve. 9. Het huis Nijenheim, dat ik het eerst aantrof op
de kaart van Van Giessen, met een vrij uitge- strekt terrein tussen twee vletsloten. 10. Hier stond in de 18e eeuw de boerderij Kleine
Koppel. Later heet deze hoeve De Snep, wellicht |
|||
|
- 63 -
omdat hij uitkeek op het eeuwenoude snavelvor-
mige snijpunt van de Noordweg en de Koppelweg. Waarschijnlijk staat er nog wat van overeind. 11. De Koppelweg heette vroeger Breesteegh.
12. Hier lag vroeger de hoeve Grote Koppel (kaart
van 1787). 13. De duiventoren, die zich tot in onze eeuw hand-
haafde en misschien hoorde bij de Grote Koppel. 14. De voormalige lijmfabriek, die in de 19e eeuw
ontstond op het terrein van de Grote Koppel evenals 15. De voormalige blekerij.
16. De korenmolen daterend uit de 19e eeuw, die in
de laatste periode van zijn bestaan zijn wieken moest missen. 17. De voormalige herberg het Clompje, reeds vermeld
in 1451 en tot omstreeks 1900 als herberg ge- bruikt. Niet te verwarren met de gelijknamige herberg aan het begin van de oude Amersfoortse Bergweg. 18. De Koppelbrug, in middeleeuwse acten frequent
vermeld als Zeister Brug. 19. De Lage Grond, een eeuwenoude naam. Door dit ge-
bied liep tot voor kort een doodlopende weg. 20. De Brugakker, een eigenaardig lang en smal per-
ceel grond, dat zich vanaf de middeleeuwen uit- strekte tussen de Koppelbrug en de nog tot Zeist behorende Vinkenbuurt dichtbij de dorpskern van Bunnik. In vroeger tijden was de Brugakker de tweede "droge" verbinding tussen Bovenweg en Utrecht; later is deze weg voor het verkeer ge- sloten. 21. De hoeve Couwenhoven aan de gelijknamige laan,
die vroeger Beltes- of Baltessteegh heette. |
||||
|
- 64 -
|
|||||
|
22. De boerderij Veldhuyzen, reeds voorkomend op
een kaart van Zeist van omstreeks 1790. 23. De hoeve Nieuw Griffensteyn.
24. Cattenbroeck, in oude tijden ambachtsheerlijk-
heid, tot omstreeks 1950 herenhuis en nu een coöperatieve woonvereniging. 25. De oude hoeve Griffensteyn, die in de dertiger
jaren verdween om plaats te maken voor de ge- lijknamige woonwijk. Men vindt deze hoeve al op een zeventiende-eeuwse kaart, maar- hoogst- waarschijnlijk ten onrechte - getekend aan de oostzijde van de Waterigeweg. 26. Hier hield tot voor kort de Griffensteynselaan
op en maakte de Grift een flauwe bocht. 27. De Biltse Grift vroeger ook Zeister Vaart ge-
noemd en aangelegd in de bedding van de voorma- lige Kromme-Rijnarm. |
|||||
|
- 65 -
|
|||||||
|
De ambachtsheerlijkheid "De Breul" te Zeist - zijn
eigenaars en bewoners 1413-1977 x). Op de grens van de gemeenten Driebergen en Zeist
ligt een landgoed van ruim 30 ha, dat in de loop der geschiedenis beurtelings Broyel, Bruekel, Broe- del, Bruel, Bruedel, Bruijell, Breudell, Breundel (1), enz., en tenslotte vanaf het midden der negen- tiende eeuw definitief de Breul geheten is. Het ontleent ziin naam aan zijn oorspronkeli.ike hoeda- nigheid van broekland (moerassig, met gras of hout- gewas begroeid land), zoals dat ook het geval is met bijv. Brielle (2). De oudste vermelding van dit goed dateert van 15.4.1413, wanneer Johan, Heer van Egmond en IJsselstein, zijn bastaardbroeder Willem, beleent met gerecht en tienden daarvan (3). De ambachtsheerlijkheid de Breul behoorde derhalve toe aan de Heer van IJsselstein en wel als allodiale lage heerlijkheid, hetgeen wel als exceptioneel op- gevat moet worden, daar dit van geen enkel goed in deze gebieden bekend is. Zulks hield in, dat de am- bachtsheer het recht had om een dagelijkse schout aan te stellen en om uit de ingelanden van het be- trokken gebied de leden van het gerecht (de schepe- nen) aan te stellen (4). Toen op 28.2.1677 Willem van Nassau, Heer van Odijk, door de Staten van Utrecht beleend werd met de hoge en lage jurisdictie van de dorpen Driebergen en Zeist, behielden de reeds bestaande lage gerechten, zoals de Breul, hun eigen ambachtsheren (5). Omtrent de oppervlakte van de heerlijkheid in
vroeger tijden worden we voor het eerst ingelicht in 1680; zij bedraagt dan 100 morgen (ca 86 ha) (6). Betreffende bewoning en bebouwing van de Breul zijn slechts schaarse berichten overgeleverd, waarvan het eerste pas eveneens uit 1680 stamt, dat het bestaan |
|||||||
|
* Met toestemming van de schrijver overgenomen uit
het maandblad van de Nederlandse Genealogische Ver- eniging "Gens Nostra", (28) maart 1973, no 3. |
|||||||
|
- 66 -
|
||||||||
|
M. Mourot, oudst bekende afbeelding,begin 19e eeuw
Huize De Breul |
||||||||
|
van drie hofsteden vermeldt (7). Toch werd het
landgoed voordien ook bewoond - zij het niet door de ambachtsheren, die elders plachten te reside- ren - want een zekere Dirck Willems, wiens merrie gestolen was, deelde in 1472 mee "opten goede genaempt ten Broedel" te wonen (8). Huize de Nieuwe Breul bestond reeds in 1772 (9) en dient onderscheiden te worden van de thans nog bestaan- de Groote Breul, die kort voor 1840 gebouwd werd door Mr Jan Kol (1789-1848) uit Utrecht. In 1840 telde de ambachtsheerlijkheid 13 huizen en 70 inwoners (10). Genoemde Jan Kol had tevens een "schilderachtig park met deszelfs fraaije water- partijen" (11) laten aanleggen in de stijl van de befaamde tuinarchitect J.D. Zocher (12). Rond 1850 liet Jan Kol jr (1828-1892) de Kleine Breul bouwen en werd het goed in tweeën gedeeld. Het fraaie hoofdgebouw de Groote Breul (later |
||||||||
|
=JL
|
||||||||
|
- 67 -
|
||||
|
zonder meer de Breul), dat in de loop der jaren
nog menige verandering heeft ondergaan (13), ver- keerde tegen het einde van de negentiende eeuw in zodanige staat van verval dat zelfs vrijdom van belasting werd gegeven (14). Latere eigenaars herstelden het huis echter weer, bijv. in 1932 door toedoen van de Zeister architect W. Hanrath, zodat het thans weer in uitstekende staat ver- keert, geheel ingericht voor zijn huidige bestem- ming. Keren wij terug tot de eigenaars van de Breul.
Wij zagen reeds, dat van meet af aan leden van het Huis Egmond de ambachtsheerlijkheid in eigen- dom bezaten en te leen hielden. Zodoende was de heerlijkheid ook lange tijd in bezit van de Oran- je 's, aan wie immers door het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Buren sinds 1551 de baro- nie IJsselstein toebehoorde, waaraan de Breul leenroerig was (15). In 1795 gedurende de Franse Revolutie werd de baronie geconfisceerd. Het ge- recht de Breul werd drie jaar later vermoedelijk met Zeist verenigd; in 1802 werd de oude toestand evenwel hersteld (16), welke tenminste tot 1808 voortduurde blijkens het bewaard gebleven "Proto- col van den Breuil 1728-1808" (17). Als domeingoed was het landgoed in 1798 nationaal eigendom gewor- den. Hierna volgt thans de lijst van hen, die de
ambachtsheerlijkheid de Breul in leen (1413-1798) en in eigendom (1798-1972) bezaten, waarbij dient opgemerkt te worden, dat we ons ten aanzien van de gegevens bewust beperkt hebben, tot wat de leenre- gisters en diverse akten bevatten. I. 1413-1798
1413 April 15. Willem van Egmond (18).
1462 December 13. Derick van den Waell, burger te Utrecht (19). |
||||
|
68 -
|
||||||||
|
1470 April 29. Bij successie: Bertelmeus van den
Wael, zoon van Derick voornoemd (20). Bij zijn
overlijden in 1493 ging de Breul over op zijn echtgenote Steven de Coninck (21). 1509 Mei 22. Bij successie: Dirc van den Waell,
zoon van Bertelmeus voornoemd (22). 1553 Februari 22. Bij successie: Bartholomeus van
den Wael Johansz, neef van Dirc voornoemd (23). Als pachter 3.8.1559 genoemd: Henrick Henricksz. ter Bruggen (24). Na overlijden van Bartholomeus ging de Breul over op zijn zoon Adolph de Wael van Moersbergen en na diens overlijden in 1636 op zijn erfdochter Catharina Maria (25). |
||||||||
|
Huize De Breul, + 1900
|
||||||||
|
1640 September 20. Bij successie: Jonker Johan van
Oostrum, heer van Moersbergen, Gerverscop, etc,
ritmeester ten dienste der Verenigde Nederlan- den, echtgenoot van Catharina Maria voornoemd (26). 1647 September 10 (2 7). Bij successie: Jonker Adolph
van Oostrum, heer van Gerverscop, Breudijck, etc, onmondige zoon van Johan voornoemd (28). |
||||||||
|
- 69 -
|
|||||
|
1680 Januari 28. Bij successie: Jonker Johan Gerard
van Oostrum, heer van Moersbergen, etc, zoon van Johan voornoemd (29). 1680 Januari 28. Bij transport: Vrouwe Johanna vanGrave
Johansdr., weduwe van Cornelis van Meerendonck, in leven schepen van 's-Hertogenbosch (30). 1728 April 3. Bij successie: Jonker Arnoldus Everar-
dus van Grave, wonende te Utrecht, erfgenaam en neef van Johanna voornoemd (31). 173A Februari 23. Bij successie: Jonker Jan van Grave,
mede-erfgenaam van Arnold Everard voornoemd; we- gens zijn "innocentie" werd het beheer gevoerd door Jacobus de Roode en Willem Trees, geassu- meerde administrateurs over de nalatenschap van Arnold Everard van Grave (32). 1744 October 21. Bij successie: Wouter de Roode,
wonende te Amsterdam, zoon van Jacobus voornoemd
en van Elisabeth van der Hoog; erfgenaam van Arnold Everard van Grave (33). 1746 Augustus 27. Bij successie: David ten Hove, heer
van Nieuwaal, minderjarige zoon van Mr Melchior ten Hove, heer van Rhynauwen en Sleburg, etc; 11.9.1746 legt David ten Hove, meerderjarig ge- worden, de eed af (34) en vernieuwt deze met de ledige hand 2.9.1768 (35). 1788 Juni 2. Bij successie: Mr Matthaeus Graswinckel,
commissaris der stad Amsterdam, Mr Aelbrecht van Slingeland, secretaris derzelver stad en Nicolaes Tersmitten, als executeurs testamentairs van David ten Hove voornoemd (36). 1788 Juni 2. Bij transport: Mr Johannes Sebastiaan van
Naamen (37). 1793 Mei 6. Bij transport: Jan van Eyck en Maria Vin-
kenbrink, echtelieden (38). II. 1798-1973
1811 Jan Kol, koopman te Utrecht (39). Op welke wijze
hij de Breul verworven heeft, is niet gebleken |
|||||
|
- 70
|
|||||
|
(40); vermoedelijk erfde hij van zijn vader
Everard Kol (1753-1824). Na het overlijden van Jan Kol in 1848 kwam de Breul aan zijn weduwe Jeannette Theodore Reitz (41). 1849 April 2. Bij transport: Jonker Fran^ois van
den Bosch, rentenier, wonende op huize Rhynwyk onder Zeist (42). 1881 October 31. Bij transport: Joan Christoph
Satnuel Rente Linsen, grondeigenaar te Am- sterdam (43). . 1883 October 11. Bij transport: Vrouwe Ludovica
J. Manuel, weduwe van Georgius Leonardus Dorrepaal (44). 1892 Maart 28. Bij transport: Paul M.I.L.F.X.
Vercruyssen, grondeigenaar te Kortrijk (België) (45). 1912 December 27. Bij transport: Pieter Reineke,
directeur van een handelsvereniging 'te Hil- versum (46) . 1916 Juli 4. Bij transport: Siegfried Paul Daniel
May, bankier te Amsterdam (47). Door het overlijden van hem en zijn echtgenote Rosina Mariane Fuld te Amsterdam 15.5.1940 kwam de Breul aan hun dochter, die voor de oorlogs- dreiging naar de Verenigde Staten was ge- vlucht. Eind mei 1940 werden gebouwen en ter- rein gevorderd door de Duitse Wehrmacht, die haar telefooncentrale in het hoofdgebouw on- derbracht en verder vluchtbunkers en militaire barakken aanlegde. Eind mei 1945 werd het huis de Breul gevorderd voor Canadese officieren. 1946 Bij transport: St. Willibrordusstichting te
Amsterdam. Gebouwen en terrein werden bestemd
voor het door jezuieten geleide jongensinter- naat, dat in 1831 gesticht was door Cornelius Ludovicus Baron van Wykersloot van Schalkwijk (1786-1851) op een van zijn persoonlijke land- goederen Het Huis te Katwijk aan den Rhijn en definitief te Zeist gevestigd werd na jaren- lange omzwervingen via 's-Gravenhage (1928- |
|||||
|
- 71 -
1940), kasteel Leeuwenhorst te Noordwijkerhout
(1940-1943) en kasteel Neubourg te Gulpen (1943-1946). Thans biedt het tot ca 30 ha ge- krompen terrein van de Breul plaats aan de "R.K. Scholengemeenschap de Breul", aan het "Katholiek Internaat Katwijk de Breul" en aan een woonhuis voor jezuieten, die in school en internaat of elders werkzaam zijn. bijlage
Huwelijken ontleend aan het "Protocol van den Breuil
1728-1808" 2.10.1735 Publicatie nopens het Huwlijk van
Gysbert Willems van den Haan J.M. en
Cornelia Aartsz van Zwezering J.D. (no 5) 13. 4.1743 Acte van Huwlijksrenuntiatie van Elbert Otten en Gerritje van Zoest (no 5x)
8. 8.1744 Aanteken, der Huwelyksgeboden van Antony van Colenberg J.M. onder de Bilt en Johanna Philips van Kippersluize onder den Breuil (no 7) 6. 5.1745 Aanteken, der Huwelyksgeboden van Elbert Otten en Gerritje Jansz beide alhier (no 9) 29. 5.1745 Publicatie en voltrekking van 't voorsz Huwelyk mitsgaders betoon gegeven (no 10)'
9.11.1748 Aantekening der Huwelykse geboden van Antony van Scherpenzeel wedr. aan de . Bild en Elizabeth van Broekhuizen jongedr alhier (no 13) 10.11.1748 Idem (no 14) 9.10.1751 Aant. der huwelyksgeb. van Elbert Scherm-
berg wedr. alhier en Cornelia van Reeken J.D. aan de Bilt (no 15) 15. 2.1778 Huwelykscertificaat betr. Joannes Scherren- berg en Trijntje Claarenbeek (zonder no) P.J. Begheyn
|
|||
|
- 72 -
|
|||||
|
1 De verschillende schrijfwijzen zijn alle ontleend aan de geraadpleegde
archivalia, behalve Breundel, dat vermeld staat op een landkaart van C. Specht, in R.A. Utrecht, Topografische Atlas G 59. 2 J.W. Muller & A. Kluyver, Woordenboek der Nederlandsche Taal, III/l,
's-Gravenhage 1892, p. 1340-1341. 3 Ph, J.G.C, van Hinsbergen, Bronnen voor de geschiedenis van Zeist, I,
Assen 1962, p. 150-151. 4 J.Ph. de Montë verLoren, De rechterlijke organisatie ten platten lande in
het gebied langs den Krommen Rijn, gedurende de middeleeuwen, Utrecht 1948, p. 93-96. 5 W. van Iterson, Heerlijke rechten in het algemeen en de heerlijkheid
Zeist in het bijzonder, Zeist 1958, p. 33-34, 37. 6 R.A. Utrecht, Arch. Leenkamer van IJsselstein, 10 f.n9r.
7 Idem 10, f.l20r.
8 Van Hinsbergen, a.w., p. 294.
9 R.A. Utrecht, Recht. Arch., 1267, f.24.- Op 16.6.1772 wordt de Nieuwe
Breul verkocht. De helft van deze hofstede werd 29.11.1791 toegewezen aan Jan Willem Barchman Wuytiers, die het gehele goed, tezamen met huize Rynwyk, 16.11.1779 kocht. Zijn erven verkochten beide huizen 23.9.1802 aan Everard Kol; vgl. R.A. Utrecht, Recht. Arch., 1267, ongefol. 10 A.J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, II,
Gorinchem 1840, p. 731. 11 J.B. Christemeijer, Het lustoord tusschen Amstel en Grebbe en elders
in het Sticht van Utrecht, II, Leiden z.j., p. 131. 12 R. van Luttervelt, De Stichtsche Lustwarande, Amsterdam 1949, p. 146.
13 Gegevens over verbouwingen e.d. in Zeist, Archief Van de Poll-Stichting,
de Breul; Nijmegen, Arch. Ned. Prov. S.J., Arch. Katwijk de Breul, Stukken betreffende de Breul, Inv. nrs. 10, 11. 14 Nijmegen, Arch. Ned. Prov. S.J., Idem, nrs. 9b, 14, 17.
15 J.R. Clifford Kocq van Breugel & J.D.M. Bardet, Kastelenboek Provincie
Utrecht, Utrecht 1966, p. 339. 16 R. Fruin, Catalogus van de Archieven der Collegiën, die voor 1811 binnen
de tegenwoordige Provincie Utrecht rechterlijke functiën uitgeoefend hebben, Utrecht 1893, p. 164-166. 17 R.A. Utrecht, Recht. Arch., 1267. — De in dit Protocol vermelde
huwelijkspublikaties e.d. vindt men als bijlage in dit artikel. -' 18 Van Hinsbergen, a.w., p. 150-151.
19 Idem 265-266. — Voor de geslachten Van den Wael en Van Oostrum, zie
E.B.F.F. Hittert van Hoogland, Bijdragen tot de Geschiedenis der Utrechtsche Ridderhofsteden en Heerlijkheden I, 's-Gravenhage 1909, p. 278-289. 20 Van Hinsbergen, a.w., p. 282-283.
21 Geen akte voorhanden.
22 Van Hinsbergen, a.w., p. 387-388.
23 Ph.J.C.G. van Hinsbergen, J.C. Andries & A. Graafhuis, Bronnen voor de
geschiedenis van Zeist, II, Assen 1967, p. 74-75. 24 Idem 105. ,
25 Geen akten voorhanden.
26 R.A. Utrecht, Arch. Leenkamer van IJsselstein, 9, ff.37r-v; vgl. Recht.
Arch. 1260. ff.91r-v. 27 Voor de gegevens over de periode 1647-1892 werd met vrucht geraadpleegd
een ca. 1900 opgemaakte lijst met feiten betreffende de "Ambachts Heerlijkheid de Breul", die thans gecalligrafeerd en ingelijst hangt in het hoofdgebouw van het "Katoliek Internaat Katwijk de Breul", Driebergseweg 17, Zeist. 28 R.A. Utrecht, Arch. Leenkamer van IJsselstein, 9, f.60r.
29 Idem 10, ff.I19r-v.
30 Idem 10, ff.l20r-v.
31 Idem 12, ff.32v-33v.
32 Idem 12, ff.73v-74r. '
|
|||||
|
- 73
|
||||||
|
33 Idem 12, f f. 198v-199r. . ,.
34 Idem 12, ff.213v-216r.
35 Idem 14, f.52v. — David ten Hove, heer van Rhynauwen, Heiburg en
NieuMaal, geb. Utrecht 8.3.1724, overl. Amsterdam 27.5.1787, raad te Amsterdam; tr. (1) Cornelia Adriana Sautijn; tr. (2) Sophia Adriana Kerckrinck. ■. 36 Idem 15, ff.26v-28v.
37 Idem 15, ff.26v-27r. Voor het geslacht Van Naamen, zie Ned. Patr. 5
(1914), p. 298-300; 19 (1930), p. 162-164. 38 Idem 15, f.57v. — J. van Eijk, overl. Kampen 3.2.1805.
39 Voor het geslacht Kol, zie Ned. Patr. 44 (1958), p. 154-162, alwaar ook
een afbeelding van de Breul door P.J. Lutgers, begin I9e eeuw. 40 Blijkens akte van 23.9.1802 was de heer van Zeist eigenaar van de Groote
Breul; vgl. R.A. Utrecht, Recht. Arch., 1267, ongefol. 41 Geen akte voorhanden.
42 Nijmegen, Arch. Ned. Prov. S.J., Arch. Katwijk de Breul, Stukken
betreffende de Breul, Inv. nrs. 7, 8 — Voor het geslacht Van den Bosch, zie Ned. Adelsboek 38 (1940), p. 443-456 — Op de Breul werden geboren Jkvr. Ida Aleida van den Bosch, 20.2.1850 en Jkhr. Franijois van den Bosch jr., 26.2.1852. 43 Idem, Inv. nr. 9a — J.C.S. Rente Linsen, geb. Amsterdam 16.8.1832,
overl, ald. 23.8.1883, zv Frederik Ludolph Rente Linsen en Susanna Antoinetta Carolina Backer; tr. 8.7.1869 Agnetha Gabrielle Van Notten. 44 Idem, Inv. nrs. 12, 13 — L.J. Manuel, geb. Semarang 24.6.1817, tr. (1)
30.5.1831 Jkhr. Mr. Antonie Frederik van Alphen; tr. (2) 25.5.1854 G.L. Dorrepaal. 45 Idem, Inv. nrs. 15, 16 — P.M.l.L.F.X. Vercruyssen, geb. Kortrijk
(België) 9.9.1855, zv Leopold Vercruyssen en Adelaide Goethals; tr. Amsterdam 27.4.1880 Anna Maria Bonnike, geb. Amsterdam 29.8.1857, dv Joannes Emmanuel Bonnike en Maria Cornelia Huberta Vermeulen. 46 Idem, Inv. nrs. 22, 23. — P. Reineke was gehuwd met Johanna G. Gerlach.
47 Idem, Inv. nr. 24.
|
||||||
|
Jaarverslag van de Secretaris
Periode november 1976 - november 1977
Op 16 november 1976 kwam de Raad van Beheer in
het Slot bijeen voor zijn jaarlijkse vergadering. Hierin kwamen enkele belangrijke onderwerpen ter sprake, zoals de succesvolle tentoonstelling, de archiefwerkzaamheden, de activiteiten der werkgroe- pen en de wenselijkheid een plaatselijke monumen- tenlijst samen te stellen. Mevrouw L.R.M, van Everdingen-Meyer uit Velp
hield voor onze Stichting een lezing op 2 december |
||||||
|
74 -
|
|||||
|
Haar onderwerp: "De lusthof en tuin van het Loo"
en de prachtige dia's, die zij met grote kennis van zaken toelichtte, maakten deze lezing tot een groot succes. Het dagelijks bestuur vergaderde op 17 januari
1977. Er werd onder andere gesproken over het beheer van het pand Krullelaan 28 en over de kwes- tie dat het aanbeveling verdiende een gedeelte van de boekerij van wijlen prof. verLoren te verkopen. Verder kwam ter sprake de wijze waarop de ver- schillende onderdelen van het archief moeten worden geordend en voor het publiek toegankelijk gemaakt. Tijdens de bijeenkomst kwam mejuffrouw drs A.L.
Jordens, de onlangs benoemde museumconsulente voor de provincie Utrecht, met het bestuur kennis maken. Er volgde een prettig gesprek en mejuffrouw Jordens verklaarde zich bereid de archiefcommissie van ad- vies te dienen bij het ordenen van de bezittingen van onze Stichting. Op 2 februari kwam de Raad van Beheer in een
speciale zitting bijeen. Aanleiding hiertoe was het voorstel van het dagelijks bestuur een gedeelte van de bibliotheek van wijlen prof. verLoren te doen veilen door het Antiquariaat Beijers te Utrecht. Het gaat hier om de boeken, die aan onze Stichting zijn gelegateerd, maar buiten ons speci- fieke terrein vallen. De Raad van Beheer ging met dit voorstel akkoord. Op 28 april sprak voor ons drs T.J. Hoekstra,
stads-archeoloog van Utrecht, over de opgravin- gen op het Vreeburg, die in 1976 plaatsvonden in verband met de bouwwerkzaamheden voor het Muziek- centrum. De aanwezigen volgden het boeiende en door dia's begeleide betoog van de heer Hoekstra met grote belangstelling. Er waren contacten met andere organisaties op
historisch gebied. Zo woonde mevrouw Mollen namens onze Stichting een historische dag bij, die op 14 |
|||||
|
- 75 -
mei in het Slot werd gehouden onder auspiciën van
de Stichtse Culturele Raad. Verder was de Van de Poll-Stichting door de heer
Emmer vertegenwoordigd op de regionale contactdag, gehouden op 3 september in het museum Flehite te Amersfoort. Deze bijeenkomst was te danken aan een initiatief van vereniging en museum Flehite en werd bijgewoond door vertegenwoordigers van vele histo- rische verenigingen in het oostelijk deel van onze provincie. __ Op 21 september vergaderde het dagelijks bestuur
weer in het Slot. Een belangrijk gedeelte van de besprekingen was gewijd aan de archiefwerkzaamheden en publicaties, die de Stichting bezig is voor te bereiden. Tijdens de bijeenkomst werd door voorzit- ter Stolk de plaatselijke monumentencommissie geïn- stalleerd in tegenwoordigheid van drs Th. Ruys, die het initiatief nam om deze commissie in het leven te roepen. Op zaterdag 22 oktober werd een excursie gehouden
naar de oude stad Montfoort. Het aantal deelnemers was zeer groot, ruim 80. Bezichtigd werden de Com- manderij van de Johanniter Orde, de restanten van de toegang tot het verdwenen kasteel en de Nederlands Hervormde Kerk. Ondanks het feit, dat nog niet is voorzien in de
vacature van conservator, zijn dit jaar de archief- werkzaamheden goed verlopen. Dankzij de regelmatige aanwezigheid van mevrouw Mollen-Hengeveld en de heer Scharten zijn er grote vorderingen gemaakt. Mevrouw Mollen heeft de ordening van de persver-
slagen, waarbij een grote achterstand was ontstaan, onlangs tot een goed einde gebracht, daarbij ijverig geassisteerd door de heer Donselaar. De heer Schar- ten heeft de topografische atlas onder handen. De heer Galis houdt zich bezig met het ordenen van de uitgebreide bibliotheek. De heer Emmer heeft op zich genomen orde te scheppen in de verzameling van geografisch-historische kaarten en hoopt dit werk |
|||
|
- 76 -
binnen enkele maanden te voltooien.
In de samenstelling van de Raad van Beheer heeft
zich een mutatie voorgedaan, omdat prof. G.A.M. Abbink, reeds vele jaren lid, zijn zetel ter be- schikking stelde wegens zeer drukke werkzaamheden op kerkelijk terrein. De Raad van Beheer toonde hier begrip voor en heeft de heer Abbink dank be- tuigd voor wat hij in de vele jaren van zijn lid- maatschap voor de Stichting heeft gedaan. In zijn plaats werd tot lid van de Raad van Be-
heer benoemd mr dr V.A.M, van der Burg te Zeist. Ook dit jaar zijn weer vier nieuwe bulletins
verschenen. Het bulletin van september was in zoverre een novum, dat het geheel gewijd was aan de nieuwe wijk Zeist-West en grotendeels uit foto's bestond. Het aantal contribuanten bedraagt ongeveer 400.
In tegenstelling tot wat werd verwacht moet in
dit verslag helaas worden geconstateerd, dat in 1977 het detde deel van de Bronnen nog niet zal kunnen verschijnen. De deskundigen die dit werk verzorgen, de heren Graafhuis en Andries, hebben niet voldoende tijd kunnen vinden. Wel is de Van de Poll-Stichting bezig met de voorbereiding van andere publicaties, zoals het vierde deel van het boek over de Oude Kerk te Zeist, waarmee dit omvangrijke werd dan voltooid zal zijn. H. Emmer
VERSLAGEN WERKGROEPEN
Archeologische Werkgroep
Evenals in het vorig verslagjaar bestond in
1977 deze groep uit de heren H. Fokkens, W. Donse- laar en rapporteur, terwijl de heer B. Swagerman ook enige malen acte de prêsence heeft gegeven. Voornamelijk echter heeft de heer Donselaar "de |
|||
|
- 77 -
werkgroep" belichaamd. Te meer, daar sedert enkele ■.,
maanden de heer Fokkens tot lid van het hoofdbestuur van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland is gekozen en minder tijd zal kunnen vrijmaken voor veldonderzoek alhier. Het ligt wel in zijn voornemen een artikel te publiceren over oude (prehistorische) wegen in en ten noorden van onze gemeente. Einde juli is de heer Donselaar ten huize van
rapporteur een aantal scherven komen tonen, waaron- der een bodemscherf van een zogenaamde Hilversum-urn (bronstijd; 1500 - 500 v. Chr.) en een klein - helaas niet gaaf - geel/rood, hardgebakken, dun- en glad- wandig urntje uit de late ijzertijd (ca 500 v. Chr). Begin augustus heb ik bij hem thuis het gevonden mate- riaal nog eens doorgezien waarna wij het A 28-tracee door Dijnselburg zijn gaan bekijken. Een of twee tumuli liggen nog onaangeroerd in de nabijheid. De vondsten zijn gedaan - dit voorjaar dus - in de boven- laag van de weg welke toen daar werd aangelegd. Aange- zien sedertdien de werkzaamheden ten oosten van de Ericaweg zijn gestaakt, heeft de heer Donselaar na augustus zijn speurwerk beëindigd. In september/oktober is, in verband met riolerings-
werk, veel graafwerk verricht op de hoek Waterigeweg- le Dorpsstraat en aan de westkant van de Oude Kerk. Enige keren is schrijver dezes daar poolshoogte gaan nemen; het bodemprofiel is echter door ettelijke malen vergraven geheel verstoord en bijzondere zaken werden dan ook niet gevonden. Met klem moge evenwel worden verzocht - als tot
werkzaamheden op het terrein tussen Zinzendorflaan en Blikkenburgervaart, tegenover de Broedergemeentescholen, wordt overgaan, bodemonderzoek tot ca 2 meter diepte te doen verrichten, omdat deze omgeving voor de oudste historie van Zeist zeer belangrijk kan zijnl K.W. Galis
|
|||
|
- 78 -
Werkgroep historisch onderzoek
De werkgroep bestaat uit mevrouw E.P.J. Blanken-
stijn-van der Eijk en de heren J.C. van Oeveren, drs Th.G.P.M. Ruys, G. Smilda en J. Meerdink. He- laas bleek de heer Smilda moeilijk bereikbaar te zijn. Mevrouw J.C. Mollen-Hengeveld werd uitgenodigd mede van de groep deel uit te maken. De groep kwam in het afgelopen jaar tweemaal bijeen. Verschillende leden van de groep zijn bezig met
bepaalde onderzoekingen. Ten gevolge daarvan is een gecoördineerde aanpak van de geschiedenis van de stichting en de verdere ontwikkeling van de zeister buitenplaatsen 1818-1920, een onmisbaar uitgangspunt voor de economische en sociale geschiedenis van Zeist in die eeuw, nog niet tot stand gekomen. Wel is hiervoor al materiaal aangedragen en is er aan historisch onderzoek het een en ander verzet. Zo is de heer Van Oeveren bezig met een studie
van het oude Rijnwijk; zijn onderzoek strekt zich uit tot de gehele ambachtsheerlijkheid Stoetwegen, waarin Rijnwijk is gelegen. De uitkomsten zullen zich zonder twijfel in de buitenplaatsen-historie laten inpassen. Dit geldt trouwens eveneens voor de artikelen van
dr Galis over Heerewegen in ons bulletin. We willen evenwel trachten die 19e eeuwse zeister samenleving van daggelder tot baron, van rijtuigmaker tot pal- frenier en van Hernhutter bakker tot tuinbaas te ana- lyseren. Daarvoor is ook erg nuttig het werk dat de dames Blankenstijn en Mollen gaan ondernemen: syste- matisch de zeister kranten op advertenties doornemen (aanbod en vraag naar personeel, advertenties van dagelijkse gebruiksgoederen, enz.). De heer drs Ruys voltooide een studie over katho-
liek Zeist sinds de Reformatie en raadpleegde daar- bij de archieven van de St Jozefparochie en de gemeente. De emancipatie der katholieken in de 19e eeuw heeft daarbij veel aandacht en past zo goed in het kader van onze sociale geschiedenis van Zeist. |
|||
|
- 79 -
; ■ V.. ■
Het is de bedoeling dat hij zich thans gaat bezig-
houden met de 19e eeuwse ontwikkeling van de Dorps- straten, waarbij de diverse daar gevestigde fami- lies, winkel- en ambachtsbedrijven zullen worden beschreven. De samensteller van dit overzicht maakte een klein
boekje gereed over de nederlandse inslag in de Broedergemeente Zeist in de 18e eeuw. Verder werkt hij aan een studie over de tekenaar Joannes de Bosch (1713-1785), die de ons zo goed bekende serie teke- ningen van dorp en slottuinen vervaardigde. Materiaal werd verzameld op het Rijksarchief Utrecht
(Broedergemeente-archief), het Gemeente-archief te Amsterdam, het Rijksbureau voor Kunsthistorische documentatie te Den Haag en het Rijksprentenkabinet te Amsterdam. De door de dames Mollen en Blankenstijn verzamelde
advertenties zal hij nader analyseren, als bouwste- nen voor de zeister sociale en economische historie. Naast de werkzaamheden van de heer Ruys ten aanzien
van de Dorpsstraten en de grote taak, die ons ten aanzien van de buitenplaatsen nog wacht, hopen we zo meer licht op de zeister geschiedenis in de 19e eeuw te kunnen werpen. J. Meerdink
Werkgroep publicaties Deze werkgroep bestond oorspronkelijk uit mevrouw
drs A. Schippers en de heren H.W.J. Jonker en K. Scharten. In de vergadering van de Raad Van Beheer op 20 oktober
werd de heer mr dr V.A.M, van der Burg als lid toegevoegd Vergaderd werd er niet, omdat er niets te bespre-
ken was. K. Scharten
|
|||
|
- 80 -
Werkgroep plaatselijke monumentenlijst -;
De werkgroep plaatselijke monumentenlijst is 21
september jl. geïnstalleerd door de voorzitter van de Van de Poll-Stichting. . . a Van de werkgroep maken deel uit de heren D.
Abbing, C.J. Bardet, drs A. Bertoen, B. van Nieuwenhuizen, ir A.J. Starreveld (arch. BNA) en drs Th.G.P.M. Ruys. . De werkgroep is nog niet bijeen geweest.
Th.G.P.M. Ruys
Nieuwe uitgave Eind december a.s. verschijnt een 36 pagina's
tellend, geïllustreerd boekje, getiteld: "De neder- landse inslag in de Evangelische Broedergemeente te Zeist gedurende de 18e eeuw", door dr J. Meer- dink. Het is een op schrift gestelde voordracht, die de
heer Meerdink in de vijftiger jaren hield voor de Van de Poll-Stichting en die nu voor publikatie is geschikt gemaakt. Het boekje kan door begunstigers van de Stichting
elke woensdagmiddag tussen 2 en 4 uur tegen beta- ling van ƒ 2,50 in Het Slot worden afgehaald. Toezending per post is mogelijk na storting van
ƒ 3,70 op de rekening van de Van de Poll-Stichting bij de Algemene Bank Nederland te Zeist, rekeningnr 55.86.18.049, dan wel na overmaking op postrekening 30549 van genoemde bankinstelling met vermelding "ten gunste van de rekening van de Van de Poll- Stichting". De prijs voor niet-begunstigers bedraagt resp.
ƒ 3,50 en ƒ 4,70. |
||||
|
Een voorspoedig 1978
|
||||