-ocr page 1-
2003-1
Jaarverslag 2002 - Gerodorp alleen nog te zien op foto? - Logeerpartij in 1877
-ocr page 2-
Inhoudsopgave
Voorw/oord...........................................3
1 Februari 1953 - Zeist in actie bij de watersnoodramp...........5
Index 2001/2002....................................15
Jaarverslag 2002....................................16
Het Gerodorp alleen nog te zien op foto of film?..............22
Een logeerpartij te Zeist in 1877.........................26
Mededelingen van het bestuur...........................33
3ulletin ter bevordering van de k^
i'an de geschiedenis van Zeist
i
ISSN 1383-2867
Verschijnt 4x per jaar. Jaargang 33, Uitgave
Maart 2003. Drukwerk: Gregorius, Zeist
Ontwerp: Frèdérik Ruys.
REDACTIECOMMISSIE
J.L Verbeek, voorzitter. Mw. Fl. de Vrijer,'
redactie. ETh.H. Ruys, vormgever.
REDACTIEADRES VOOR KOPIJ
Postadres: Vijverlaan 8, 3701 CS Zeist
E-mail: seijst@frephitophe.com
POSTADRES
Aanmeldingen van nieuwe donateurs of
adreswijzigingen kunnen enkel schriftelijk
warden gemeld via Postbus 342, 3700 AH
Zeist Giro 384 03 83
-ocr page 3-
VOORWOORD 2003 • J.B.M.P. VAN GRUNSVEN
geschonken aan het versterken van
enkele commissies en het oprichten
van een nieuwe commssie "Oral his-
tory .
Het is voor deze en andere plannen
noodzakelijk dat wij een beroep op
onze donateurs en belangstellenden
kunnen (blijven) doen om de acti-
viteiten op een redelijk professioneel
niveau te kunnen uitvoeren.
De huidige betrokkenen zijn uiterst
gemotiverd , maar kunnen ongetwij-
feld nog ondersteuning gebruiken,
waarbij ik graag onder de aandacht
breng dat het ook heel erg "leuk en
interessant" is om betrokken te zijn
bij het uitdragen ven de "histroie van
Zeist".
Ik wens iedereen daar veel succes
en voldoening bij.           ,                 •
Het betreft vooral de gevolgen van
een eventuele verhuizing van de col-
lectie en het archief uit de "van de
Poll kamer" uit het Slot naar een
definitieve behuizing. Daarin komen
diverse vraagstukken aan de orde zoals
automatisering en digitali-
sering, openingstijden en
de publieksfunctie.
Het ziet er inderdaad
naar uit dat over niet al
te lange tijd wij achter
het probleem "huisvesting"
een punt kunnen zetten
en dat wij onze aandacht
weer volledig kunnen rich-
ten op het realiseren en uitbouwen
van onze doelstelling.
Het bestuur blijft ondanks deze ver-
huizing ijveren voor een integratie
met het gemeentearchief of een vari-
ant daarop.
Naast de beslommeringen die een
verhuizing ongetwijfeld met zich mee
zal brengen, zal aandacht worden
Voorwoord
Bij het verschijnen van dit
nummer van onze prachtige
uitgave "SEIJST" zijn wij alweer
volop in het jaar 2003 bezig
met onze activiteiten.
Zoals bekend omvatten
deze het organiseren van
lezingen en excursies en
tentoonstellingen, het doen
verschijnen van publica-
ties, het verrichten van
historisch onderzoek, het
uitbouwen en beheren van onze col-
lectie, het verzamelen en vertonen
van filmmateriaal en foto's enzovoort.
Een uitvoerig verslag hierover leest
u in ons jaarverslag.
Naast deze activiteiten heeft het
bestuur zich (uiteraard) gebogen over
een aantal speerpunten in het komend
jaar.
J.B.M.P. van Grunsven
Voorzitter
-ocr page 4-
1 Februari 1953                      ^
Zeist in actie bij de watersm
De weerberichten waarschuwden 31 januari 1953
voor zware storm en gevaarlijk hoog water. Dat
was aan de Nederlandse kust niet direct reden voor
paniek, want dit kwam vaker voor...'
-ocr page 5-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP - DRS. RIA EFDEE
Organisatie van de liuip
Na een noodkreet vroeg in de nacht
uit de haven van Hellevoetsluis, opge-
vangen en doorgegeven door Scheve-
ningen Radio, kwamen Urker vissers
die in Breskens lagen en mosselvis-
sers uit Yerseke naar Schouwen-Dui-
veland voor de eerste reddingsacties.^
Vervolgens raasden de noodberichten
via telefoon en telex door het land.
De nachtredactie van het ANP belde
de perschef van 'Het Nederlandsche
Roode Kruis' 's morgens om vijf uur
met de vraag: "Weet ge, dat het nood-
weer overstromingen veroorzaakt in
Zuid-Holland en Zeeland?" "* In over-
leg met de overheid pakte Het Rode
Kruis de hulpverlening op. Deze orga-
nisatie was ingesteld op snel hande-
len bij rampen en kon teruggrijpen
op de tijdens de Tweede Wereldoorlog
opgedane ervaring. Twee uur na het
eerste bericht stelden de directeur en
zijn commandant de alarmtoestand in
voor de colonnes in de kringen Zee-
terwijl in Zuid-Holland ook de Hoekse
Waard en Alblasserwaard overstroom-
den.
Op ongeveer 400 plaatsen braken
dijken door en overspoelde de zee
141.000 hectare land, 49.000 huizen
stonden onder water en ongeveer
86.000 mensen moesten geëvacueerd
worden. Van hen kwamen bijna 9000
terecht in de provincie Utrecht waar-
van ongeveer 1100 evacués in de
gemeente Zeist. Daarmee werd Zeist,
samen met de gemeente Amersfoort
die 1150 personen en met de gemeente
Utrecht die 1050 opnam, één van de
grootste opvangcentra binnen de pro-
vincie.^ Het enige noodziekenhuis dat
in deze tijd in de provincie Utrecht
functioneerde stond in Zeist en door
een inzamelingsactie van het Oos-
tenrijkse Jeugd Rode Kruis kon in
augustus 1953 op het terrein van
Woudschoten het Henri Dunant-huis
worden gebouwd waar watersnood-
slachtoffers een korte vakantie moch-
ten doorbrengen.
DRS. RIA EFDEE
Toen het knmi in De Bilt zag
aankomen dat een windkracht
12 in combinatie met spring-
tij - het was nieuwe maan - gevaarlijk
kon worden, was het niet mogelijk een
algemene waarschuwing via de radio
uit te doen gaan omdat er in die tijd
nog geen nachtuitzendingen waren.
Sommige vissers waren geschrokken
van de hoge waterstand en alert, maar
de meeste mensen lagen rustig te
slapen toen de golven erop los beuk-
ten, dijken doorbraken en het land
overstroomden.
De watersnoodramp van 1 februari
1953 in zuid-west Nederland en in
mindere mate op Texel kostte totaal
1835 mensen het leven; 873 op het
Zeeuwse Schouwen-Duiveland, 686 op
het Zuid-Hollandse eiland Goeree-
Overflakkee, 254 in het westen van
Noord-Brabant en elders in het gebied
22. De rest van de Zeeuwse eilanden
bleef voor het grootste deel gespaard,
-ocr page 6-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP - DRS. RIA EFDEE
8v
land, Noord-Brabant, Zuid-Holland,
Noord-Holland en Utrecht. Op het
hoofdkantoor in Den Haag werd het
bureau Watersnood ingericht voor de
coördinatie van de hulp en het Infor-
matiebureau voor het verstrekken van
inlichtingen omtrent slachtoffers.
Van overheidswege kwam het admi-
nistratieve hulpapparaat voor de eva-
cuatie iets langzamer op gang. Het
Ministerie van Binnenlandse Zaken
maakte, na overleg met het departe-
ment voor Maatschappelijk Werk en
met het hoofdbestuur van Het Rode
Kruis, een voorlopige regeling voor de
coördinatie van de werkzaamheden
van vier, bij de verplaatsing en verzor-
ging van personen betrokken, depar-
tementen. Die regeling ging uit van
3 fases: evacuatie, verblijf in opname-
gemeente, re-evacuatie. De evacuatie
en re-evacuatie vielen onder het
Ministerie van Binnenlandse Zaken.
Daarvoor schakelde het ministerie,
teruggrijpend op oorlogservaring, de
Centrale Evacuatie C^oinmissle in met
haar provinciale vertakkingen: de pro-
vinciaal e\'acuariecomniissarissen en
voedselcommissarissen. Het verhiijt
van de evacués was de verantwoor-
delijkheid van het Ministerie van
Maatschappelijk Werk, terwijl verple-
ging onder het Ministerie van Sociale
Zaken en Volksgezondheid ressor-
teerde en scholing van geëvacueerde
kinderen onder Onderwijs, Kunsten
en Wetenschappen viel. In de provin-
cies kregen de Commissarissen van
de Koningin de coördinatie van de
hulpverlening. Zij onderhielden weer
cc^ntact met de burgemeesters, de
verantwoordelijke coördinatoren ter
plekke. De uitvoering van de hulp lag
met de vrijwillige hulpverleners van
Het Rode Kruis, van andere organisa-
ties en particulieren hij de burgerij.
Zeist
Toen de rampberichten via de radio
doordrongen organiseerde het bestuur
van de Zeister Jeugdtederatie op 1
febru;u"i 's middags in hotel Figi, in
overleg met hnrgemeester Korthals
Altes, sponta;>n een bijeenkomst van
verschillentle Zeister orgiuiisaties.
Daar onderscheidek" de burgemeester
i,lric hulpontlerdelen: geldinzameling,
inzameling van kleding en dekking,
werven van tijdelijk onderdak. Uit de
vrouwenorganisaties werd het dames-
comité gevormd dat onder voorzitter-
schap van mevrouw Korthals Altes
stond, echtgenote van de burgemees-
ter. Dit comité hield zich vootname-
lijk bezig met alles wat te maken had
met het welbevinden van de evacués.
De Bescherming Bevolking stond voor
onmiddellijke hulpverlening gereed
evenals de plaatselijke afdeling van
Het Rode Kruis. Padvinderij, vakcen-
trales, middenstanders en buurtvereni-
gingen werkten samen. De coördinatie
van alle hulpaanbiedingen lag bij de
heer Roosjen van de gemeente. Spon-
taan vertrokken er N.B.M.- bussen
met vrijwilligers naar Rotterdam en
II
-ocr page 7-
N,, IV.
Helievoeisluis                    AUüwilroeK
5^ OltÖP'ilicnjrr
^A^-^'^'fc,
Hemenonrc
Weslmaas„
Klaaswaal
If
H^                        ^ f"              ^ Piershi!
/                                                                               
i,«,, _,,
Soinne-dil % '                                                                   O sSrwr*
17! '^^^Hvu b-jp'iand       hoekse waard 7-
'■»'■"'             ^ r ^'^
;^ T'4A ^              , ■'l-''l.»,,r.Jop
^^ V '^ ^ V '^
^t^
ri rt ,
evenbetse
^^^*^%
bianodaarbuiten
Raamsdonk
R Dijk
[ ^; Dijkdoorbraak
[j^ Aantal doden
g Ondergelopen land
T Drassig land
: 1 Duinen
Zeeuws viaanöe
in Dagblad 2003 / Bron: bijlage van 'De Ramp'
-ocr page 8-
-ocr page 9-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP- DRS. RIA EFDEE
men bejaarden wilde huisvesten of
kinderen en welke godsdienst men zelf
had. Alles om het voor de betrokke-
nen zo aangenaam mogelijk te maken.
Gebrek aan opvangadressen was er
niet.
Slot Zeist
Over de eerste 12 evacués uit het
Zuid-Hollandse 's Gravendeel, op 1
februari in Figi aangekomen, schreef
de Nieuwe Zeister Courant van 2
februari:                                    ■
"Wij hebben in Figi even met deze
mensen gesproken. Daar waren moe-
ders met kleine kinderen en enkele
mannen. Alles wat ze nog mee hadden
kunnen nemen zat in een paar bood-
schappentassen, overigens hadden ze
alleen nog de kleren die ze aanhad-
den. Van de hier gearriveerden heeft
een de oudere moeder bij de ramp ver-
loren, van een andere familie was een
kind verdronken."
Ouderkerk aan de IJssel.^ Hun hulp
was tevergeefs. Bij aankomst bleek dat
goede coördinatie van de hulpverle-
ning onontbeerlijk was om te voor-
komen dat op de ene plaats dubbele
hulptroepen stonden en op de andere
plaats niets. In de raadsvergadering
van 2 februari 1953 vertelde de bur-
gemeester dat de zondags vertrokken
brandweereenheid in Rotterdam de
kelder van een elektriciteitscentrale
leegpompte. Op voorstel van het col-
lege van B en W besloot de gemeen-
teraad in deze vergadering ƒ5000 uit
de gemeentekas beschikbaar te stellen
voor het Nationaal Rampenfonds.^
In hotel Figi was zondagmiddag de
geldinzameling voor het Nationaal
Rampenfonds georganiseerd, evenals
de huis-aan-huis inzameling van kle-
ding op woensdag 4 februari. Met de
girale giften en de collectes in de
kerken bedroeg de opbrengst van de
geldinzameling in Zeist op 26 februari
ƒ 101.416,24.' Voor de kledinginzame-
ling waren 100 auto's en 400 scholieren
beschikbaar. Het was zo'n groot succes
- niet alleen in Zeist, maar in heel
Nederland - dat het resultaat ervan
bijna een probleem werd. De Zeister
kledingcommissie riep de vluchtelin-
gen regelmatig in de krant op om kle-
ding uit te zoeken. Tenslotte was het
met veel liefde voor hen verzameld.
"Wij begrijpen zeer goed, dat enige
schroom vaak moet worden overwon-
nen. Dit alles is ook ongewoon en ver-
bijsterend zelfs. Evacués, wilt echter
bedenken, dat U, met hetgeen U thans
in de Depots kunt verkrijgen, geruime
tijd zult moeten doen!" Men moest
niet aarzelen voor de tweede of de
derde keer naar de depots te gaan.'
De ingestelde commissie voor het
onderbrengen van personen verza-
melde opvangadressen evenals namen
van mensen die de evacués binnen
de gemeente wilden vervoeren. Bij de
aanmelding kon men aangeven voor
hoeveel personen er plaats was, of
-ocr page 10-
ZEIST IN ACTIE Bü DE WATERSNOODRAMP - DRS. RIA EFDEE
O
(O
De volgende groepen werden naar
het snel ingerichte evacuatiecentrum
in Slot Zeist gebracht. Nadat ze met
koffie en soep wat op verhaal waren
gekomen werden ze - volgens een
door het Ministerie van Binnenlandse
Zaken aangewezen systeem - door een
ambtenaar van de afdeling bevolking
geregistreerd, volgde een gesprek met
een ambtenaar van sociale zaken en na
een medisch onderzoek kregen ze een
opvangadres aangewezen waar ze met
een particuliere auto naar toe gebracht
werden. De vele grote panden binnen
de gemeente waren een uitkomst. De
gezinnen bracht men het liefst geza-
menlijk op één adres onder en graag
daar waar ook anderen uit hun omge-
ving waren. Op die manier trachtte
men de omgeving zo vertrouwd
mogelijk te maken zodat de gebeur-
tenissen gezamenlijk konden worden
verwerkt. Ouden van dagen kregen
meestal onderdak bij particulieren. Zo
logeerde er enige tijd een geëvacu-
Evacué's van de watersnoodramp in 1953 in hun tijdelijk verblijf HuizeValkenbosch
aan de Boulevard. Hun familieleden werden in het daar gevestigde noodzieken-
huis verpleegd. Aan de wand het wapen van Zeeland. FOTO Mw.j. KAARS sijPESTiJN, PUTTEN.
eerde mevrouw bij burgemeester Kort-
hals Altes. Haar klederdracht met
grote kap maakte een onuitwisbare
indruk op de zoon des huizes.'
Op 13 februari 1953 waren er inmid-
dels 1077 evacués in de gemeente bin-
nengekomen. In de loop van dezelfde
dag vertrokken er 101 personen voor
een geschiktere plaats naar elders. Er
-ocr page 11-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP - DRS. RIA EFDÉE
ten vanaf nu, als de toestand het
toeliet, de eerste mensen naar hun
eigen woonplaats terugkeren. Het eva-
cuatiecentrum in Slot Zeist functio-
neerde nog tot 16 februari. Daarna
werd het overgebracht naar de villa
'Sunny Maerymka' aan de Verlengde
Slotlaan 155 waar 75 evacués woon-
den.
Voor hen die voorlopig bleven
groeide, hoe langer het duurde, de
noodzaak van geestelijke en sociale
hulp. Voor de kerkgenootschappen lag
hier een belangrijke taak, die ook werd
opgepakt. Het damescomité richtte
met goedvinden van het college van
burgemeester en wethouders in Het
Slot Zeist een contactcentrum in. Het
functioneerde van 17 februari tot en
met 24 maart. De evacués konden
elkaar daar in een huiskamersfeer ont-
moeten. Op dinsdag en vrijdagmiddag
van twee tot drie werd er breiwol uit-
gedeeld voor het breien van kleding.
Er stond ook een naaimachine voor
Een evacué wordt door dokter Glesbergen onderzocht In het noodziekenhuis.
Veel van de daar verblijvende patiënten waren toe aan rust. Het noodziekenhuis
was voor hen een plek om bij te komen van alle belevenissen.
FOTO MW. J. KAARS SUPESTIJN, PUTTEN
waren dus 976 mensen werkeUjk in      die dag hadden de mutaties alleen
de gemeente ondergebracht. Dat was       betrekking op mensen die vanuit Zeist
tevens het grootste aantal, want vanaf      naar een opvangadres in een andere
13 februari kwamen er geen groepen      gemeente verhuisdeii of uit een andere
meer uit de getroffen gebieden. Vanaf      opvanggemeente kwamen. Ook moch-
-ocr page 12-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP - DRS. RIA EFDEE
naai- en verstelwerkzaamheden. Kin-
deren hadden er een speelkamer. De
dames zorgden voor gratis koffie en
thee. Het merendeel van de evacués
keerde voor de zomer terug, maar tot
in oktober 1954 verbleven er evacués
in Zeist.
Noodziekenhuis
Toen kort na de ramp de Rode
Kruis-colonne Zeist niet meer paraat
hoefde staan, begon deze op 3 febru-
ari met de inrichting van een nood-
ziekenhuis in Huize Valkenbosch aan
de Boulevard. Daaruit was toen net
het jongensinternaat De Kemp ver-
trokken. N.V. Schaerweyder Bosschen
stelde het pand belangeloos beschik-
baar. Er waren 40 bedden, eventueel
tot 100 uit te breiden. De medische
leiding van het ziekenhuis lag bij
dokter H.A.V. Giesberger, bijgestaan
door zijn collega W.F. van den Helm.
De colonne De Angstel uit Abcoude
hielp bij de verpleging. In de eerste
dagen kwamen de zieken rechtstreeks
uit de rampgebieden. Daarna ging
het om mensen die op hun evacu-
atie-adres ziek geworden waren. De
opname verliep via GG en GD. Op
12 februari waren er 23 zieken onder-
gebracht.'" De eerste 'evacuatie-baby'
kwam er vijf dagen later, op 17 febru-
ari ter wereld. Het ziekenhuis functio-
neerde tot 10 april 1953.
Henri Dunant-huis
De ramp in Zeeland kreeg inter-
nationaal aaiidacht in het nieuws.
Oostenrijkse kinderen die, evenals
hun ouders na de Eerste Wereldoor-
log, tot na de Tweede Wereldoorlog
in Nederland in pleeggezinnen ver-
toefd hadden, vroegen op school of ze
mochten collecteren. Hun onderwij-
zer stelde zich in verbinding met het
Oostenrijkse Jeugd Rode Kruis. Dat
nam de collecte over. Een bedrag van
ruim ƒ 200.000 werd bijeengebracht
met steun van Zwitserland en Dene-
marken. Uitvoer van zoveel geld uit
Oostenrijk was na tie oorlog niet toe-
gestaan en daarom kreeg het Neder-
landse Rode Kruis een kampeerhuis
aangeboden. Voor de plaatsing kreeg
het de beschikking over een deel van
het terrein bij Woudschoten. De Hil-
versumse architect E.C. Falkenburg
maakte in overleg met de Oostenrij-
kers het ontwerp. Het houten huis
kwam inclusief het meubilair in 53
spoorwagons in Nederland aan. Leer-
lingen van een technische school in
Wenen en hun leraren begonnen 6
augustus 1953 met de bouw en op 6
oktober werd het geopend. Het huis
kreeg de naam van de stichter van Het
Rode Kruis, Henri Dunant. Bij het
huis plaatste men het eerste standbeeld
van hem, uit Franse kalksteen ver-
vaardigd door de Oostenrijkse beeld-
houwer Eduard Föderl."
De allereerste gasten waren leden
van Rode Kruis-colonnes uit Kruinin-
gen en Zierikzee met hun gezinnen.
-ocr page 13-
^„- ^
SiJiïS
^ -'S-»»
•/'»■
';h
PE kU tls 1
■■'=««!
^.
ijJt
^*ï
T ff
^ r'
F^V
n\
HSk-^
^ï^ï^-»«(V=;'i'
\ \ '' r •''                            ''«M^^™
ït<k
.UI
vp"
«il
■W
.-*••':
P«2i^^
K3. ■."■;>-^.'...." 13
-ocr page 14-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP - DRS. RiA EFDEE
8.   Nieuwe Zeister Courant, 18-2-1953, GAZ
9.   Mondeling mededeling van de heer A.J. Korthals
Altes te Hilversum, 15-1-2003
10.Brief van de gemeente Zeist aan de evacuatie-
commissaris, 12-2-1953, GAZ 1428
11.Dit standbeeld werd in 1972 bij de sluiting
van het Henri Dunant-huis door Het Rode Kruis
verplaatst naar Huize Valkenberg in Rheden-De
Steeg. Visser, L., Focus op Zeist, Zaltbommel,
2001
De tweede groep bestond uit slecht-
geëvacueerde personen, die tijdelijk
verblijf hielden in Den Haag en omge-
ving. Van 23 tot 28 december 1953
ontving Het Jeugd Rode Kruis 48 pro-
testantse ouden van dagen die door
de watersnood zwaar getroffen waren.
Van 30 december tot 6 januari waren
er 34 bejaarden van katholieke sig-
natuur. Ze kwamen uit Nieuw Vosse-
meer. Steenbergen, Bergen op Zoom,
Breda en Hoge en Lage Zwaluwe.
Daarna is het huis niet meer gebruikt
door slachtoffers van de watersnood-
ramp, maar algemeen benut voor
vakantieweken voor invaliden.
De bij de watersnoodramp spontaan
aangeboden burgerhulp en een vanuit
Den Haag door de regering en Het
Rode Kruis goed gecoördineerde orga-
nisatie leidden voor een grote groep
mensen tot een succesrijke reddings-
actie, gevolgd door een verblijf op een
veilige plek zoals in Zeist. Het water
bracht Zeist in beweging. Voor de
regering was de watersnoodramp aan-
leiding de reeds lang in studie zijnde
Deltaplannen versneld uit te voeren,
wat op 5 november 1957 in de Delta-
wet resulteerde. Tot 1978 was Rijks-
waterstaat met de uitvoering van de
Deltawerken bezig, een project van
bijna acht miljard gulden met de
stormvloedkering in de Oosterschelde
als meest prestigieuze onderdeel. Het
zal blijken of de aangebrachte voorzie-
ningen voor de toekomst voldoende
zullen zijn.
Noten
1    Dit artikel is een samenvatting van een omvang-
rijker artikel dat nog zal verschijnen.
2    Nota omtrent de zorg voor geëvacueerden in
de provincie Utrecht uitgebracht door De Stich-
ting voor Maatschappelijk Werk in de Provincie
Utrecht, 14-3-1953, Gemeente archief Zeist (GAZ)
1428
3    Uitzending tv-programma Netwerk op 6-1-2003.
4    De Rode Kruis-Hulp in de Watersnood 1953, uit-
gave hoofdbestuur van het Nederlandsche Roode
Kruis, s.l, s.a.,1.
5.   N.B.M, staat Nederlandsche Buuurtspoorweg
Maatschappij
6.   Notulen raadsvergadering 2-2-1953, 7 en 8, GAZ
1428
7.   Brief burgemeester van Zeist aan CdK, 26-2-1953,
GAZ 1428
-ocr page 15-
ZEIST IN ACTIE BIJ DE WATERSNOODRAMP - DRS. RIA EFDEE
Inhoudsopgave 2002
1. Artikelen
ALGEMEEN
Zeister Tramrails als daterings-instrument
Zeist-W/est apart
Klein Schoonoord, voorheen Driebergseweg 6
Zeisterbedrijven Koninklijk onderscheiden
Inhoudsopgave 2001
1. Artikelen
ALGEMEEN
ZHG van de Poll stichting 50 jaar
Reclamecampagne in de lente van 1940
Wie ontwierp de tuinen van Schoonoord?
Hoe Zeist zijn glans verloor
De gemeentelijl<e herindeling van Zeist
Paardenstoeterij v/d gebroeders Van der Haar
Rectificatie bij De paardenstoeterij (...)
Inhoudsopgave 2000
nr.
bIz.
Heimei, J.H.
1
5
Jong, W. de
1
9
Heimei, J.H.
1
27
Burg, mrdrV.A.M.
van der,
Rhoen, R.RM.
3/4
67
Visser, L.
2
35
nr, biz.
Burg, mr dr V.A.M, van der Extra 3
Dil<kenb6rg, J.A.
van
der
2 54
Heimei, J.H.
3 78
Prins, RJ.
4 105
Rhoen, R.RM.
1 24
Visser, L.
3     72
4   118
1 33
Badhuizen in Zeist
Bouw en verval en restauratie van de Pyramide van Austerlitz
Reichgeld, A.F.M
2 49
2. Verenigingsnieuws
Voon«oord                                                                  van Grunsven, J.B.M.R
Bestuursverslag over 2001
Voorjaarsvoorsteliing Figi wederom groot succes Zoonen, J. van
Bestuursmededelingen
Bestuursmededelingen
Bestuursmededelingen
3. Boekbespreking
Boekbespreking: Focus op Zeist
SPORT
Zeister sport in beeid (1)                                         Vogelzang, drs F
Rhoen, R.RM.
Zeister sport in beeld (2), De tijd van de wereldoorlogen
Vogelzang, drs F
1
4
1
13
1
21
1
33
2
65
Rhoen, R.RIVI.
2
35
Vogelzang, drs F,
Rhoen, R.PM.
3
61
Vogelzang, drs F,
Rhoen, R.RM.
4
87
1
34
Verbeek, drJ.L
4
117
-
2
57
-
1
20
Wortmann, M.
1
30
-
1
34
3/4129
Zeister sport in beeld (3)
Zeister sport in beeid (4)
1 20
2. Verenigingsnieuws
Bestuursmededelingen
Redactioneel: Jubileumviering
Berichten van de van de Poll-kamer
Verslag van bestuur over 2000
Interview met de voorzitter
Lezingen
3. Boekbespreking
Boekbespreking: De Utrechtse Heuvelrug
Burg, mr dr V.A.M, van der 2 49
it;
-ocr page 16-
Verslag van het bestuur over 2002
ALGEMEEN
Het jaar 2002 was een rustig
jaar wat betreft bijzondere acti-
viteiten. De viering van het 50
jarig jubileum in 2001 heeft
veel tijd en aandacht van alle
bestuursleden en vrijwilligers
gevraagd.
In het onderstaande legt het
bestuur verantwoording af van
de werkzaamheden van het
Zeister Historisch Genoot-
schap (ZHG) Van de Poll Stich-
ting in 2002.
BESTUUR
Beleid
Het bestuur heeft besloten
om voor iedere lustrumviering
een 'groot' centraal thema te
kiezen (zoals in 2001) waar-
kers voor de verschillende
commissies kon worden
benoemd: de dames: Th.
Boekhoven-Eikema en M.
Droog en de heer Chr. Beauve-
ser.
Gemeente/l/fe cuftuurbefeicf
De voorzitter van hetZHG heeft
op het onderdeel Cultuur van
het beleidskader 2002-2006
van de Gemeente Zeist zowel
schriftelijk als mondeling via
de inspraakmogelijkheden in
een commissie vergadering
van de Gemeenteraad, com-
mentaar geleverd en onze
bereidheid tot samenwerking
uitgesproken, met name over
de plannen om de haal-
baarheid van een historisch
aan alle commissies van het
ZHG hun specifieke activitei-
ten op kunnen richten. Maar
ook in de tussenliggende jaren
zullen de activiteiten meer op
elkaar afgestemd worden.
Bestuurscommissies
Het bestuur is er niet in
geslaagd om in 2002 een
nieuw bestuurslid voor PR-
zaken te benoemen.
De commissie Publicaties is
als zelfstandige commissie
opgeheven, de werkzaam-
heden zullen gecombineerd
worden met die van de
Redactiecommissie.
Een aantal nieuwe medewer-
museum in Zeist te onderzoe-
ken.
Hulsvesting
Het bestuur heeft zich gedu-
rende heel het verslagjaar
beziggehouden met de nieuwe
huisvesting. De gemeente
Zeist heeft ons Genootschap
diverse mogelijkheden voor
huisvesting aangeboden, die
vervolgens bekeken zijn. Met
elkaar hebben we moeten con-
-ocr page 17-
Begraafplaats Zeist "de Kleine
en de Groote" opgericht. Deze
stichting is opgericht door
de gemeente Zeist, Rotary
Club Zeist, 't Gilde Zeist en
het Zeister Historisch Genoot-
schap Van de Poll Stichting
en elke participant levert 2
bestuursleden, voor het ZHG
zijn dat de heer A.A. Smith en
mw. Fl. de Vrijer
De stichting heeft tot doel:
-   in samenwerking met de
eigenaar (de gemeente
Zeist) het instandhouden
en ontwikkelen van de
Oude Algemene Begraaf-
plaats aan de Bergweg
in de gemeente Zeist als
gemeentelijk- en rijksmonu-
ment
-   het bestuderen en onder-
zoeken van de historische
betekenis van de begraaf-
plaats
-   het verstrekken van infor-
matie over de begraaf-
plaats
- het stimuleren van de
belangstelling voor de
begraafplaats
Het ZHG zal verschillende
bijdragen gaan leveren en
het ZHG zal zich richten op
het maken van tentoonstellin-
gen in het Poortgebouw, wan-
neer dit gerestaureerd is en
geschikt is gemaakt als expo-
sitieruimte. Verder ligt het in
de bedoeling om in de toe-
komst regelmatig publicaties
over de begraafplaats het licht
te doen zien. Ook de archief-
functie is een onderdeel van
de bijdrage van het ZHG.
75 Jarig jubileum
NWS de Heuvelrug
In het kader van 75-jarig jubi-
leum NWS de Heuvelrug en p
ons 50-jarig jubileum is de
i w
rr ,;^ ^
Mfc;*» V,„J|
W^-'THKSrKï^
MW. FL. DE VRIJER
cluderen dat er nog geen
besluit genomen kon worden,
of het paste bij nader inzien
niet in het gemeentebeleid of
het pand was nog niet vrij
beschikbaar. Ultimo 2002 ziet
het ernaar uit dat er nu op
korte termijn een beslissing
genomen kan worden.
St. Oude Begraafplaats
Op 2 september 2002 is
de Stichting Oude Algemene
lA
17
-ocr page 18-
video film "De Stichtse Lust-
waranda" ondertiteld en in een
korte bijeenkomst aan ons
bestuur gepresenteerd, maar
wat belangrijker is nu beschik-
baar is voor mensen met een
hoorstoornis. De NWS de
Heuvelrug heeft de wens uit-
gesproken dat ook de andere
bestaande of nieuwe films in
de toekomst met ondertite-
ling beschikbaar komen. Dit
zal gezien de hoge kosten
niet altijd realiseerbaar zijn.
De ondertitelde film is bij het
NWS De Heuvelrug te koop.
Schenkingen
Het ZHG heeft in 2002 een
aantal bijzonder voorwerpen
als geschenk ontvangen:
een herinneringsmedaille van
het Nationaal Concours Dilet-
tanten Harmonie en Fanfare-
gezelschappen, uitgereikt aan
het KZHMG (1992); een pen-
ning: 250 jaar Hernhutter
Zending (1732-1882); een
bijzondere zilveren gulden
(1940): Koningin Wilhelmina in
Londen, afgebeeld met helm,
een Baedekervan Zwitserland,
die eigendom geweest is van
freule Jo van de Poll en foto-
album met oude foto's. Daar-
naast zijn er meerdere foto's
en prentbriefkaarten geschon-
ken.
Het bestuur is de gevers zeer
erkentelijk voor deze schen-
kingen hoopt dat nog velen dit
voorbeeld zullen volgen.
Donateurs
Het ZHG had per 31 decem-
ber totaal 804 donateurs. De
oplage van Seijst is wat hoger
omdat ook een aantal instel-
lingen, archieven en zusterver-
enigingen abonnee zijn.
Financiën
Door een zuinig beleid in
de afgelopen jaren zijn de
financiën weer helemaal op
orde en kunnen nieuwe ini-
tiatieven weer gehonoreerd
worden, o.a. de automatise-
ring /digitalisering. De gemid-
delde donatie was € 19,35;
mede dankzij de gemeente-
lijke subsidie beslaat de totale
begroting €22.500.
Automatisering
In 2002 heeft het bestuur
besloten om op voorstel van
de commissie beheer collec-
tie en documentatie een begin
te maken met een geautoma-
tiseerde ontsluiting van ons
bezit. Een ad hoc commissie
onder leiding van de heer H.
Warnier heeft hiermee een
begin gemaakt. Inmiddels is
de trefwoordenlijst en de
beschrijving van 1200 prent-
briefkaarten van Zeist in de
A. STEENSMA
computer ingevoerd. Helaas
is dit voor het publiek nog niet
toegankelijk omdat het ZHG
nog niet over een eigen com-
puter beschikt. In 2003 zullen
andere delen van de collectie
ingevoerd worden en zal zeker
een eigen computer aange-
schaft worden. Het is een
langdurig proces waaraan de
commissieleden met groot
enthousiasme werken.
Een van de onderwerpen die
-ocr page 19-
de eerste keer, op bezoek
geweest in onze kamer in het
Slot, zowel op dinsdagmorgen
als op de maandelijkse zater-
dagmiddag. De meeste bezoe-
kers hebben bij hun zoeken
naargegevens de hulp van een
van de medewerkers nodig,
welke die hulp deskundig en
met groot enthousiasme ver-
lenen. De bezoekers zijn na
afloop altijd weer verrast over
ons bezit. Daarnaast zijn er
een vijftigtal telefonische
inlichtingen gegeven. Het
spreekt van zelf dat het knip-
selarchief en de bibliotheek
ook dit jaar weer zijn aange-
vuld met allerlei nieuwe infor-
matie.
Tentoonstellin^n
Er zijn in 2002 geen ten-
toonstellingen georganiseerd
door het ZHG, maar dat bete-
kent niet dat de commissie
Tentoonstellingen geen werk
heeft verzet, integendeel.
Het Slot is met particuliere ini-
tiatiefnemers in gesprek over
het samenstellen van een ten-
toonstelling over Zeister Zilver
in 2004.
Het ZHG heeft het Slot dui-
delijk gemaakt dat zij geïnte-
resseerd is om een bijdrage
te leveren aan een dergelijke
tentoonstelling, met een bij-
drage vanuit onze eigen col-
lectie en menskracht.
In 2002 zijn besprekingen
gevoerd om als ZHG samen
met De Essentie en De Toets
een gezamenlijke Expositie
in het Slot te organiseren.
Helaas is de Vleugelgalerie
van het Slot, die het ZHG, maar
ook De Essentie en De Toets
diverse malen als tentoonstel-
lingsruimte heeft gebruikt niet
meer beschikbaar.
Lezingen
Het ZHG heeft ook in 2002
weer lezingen georganiseerd,
die gemeten naar de opkomst
zeer geslaagd genoemd
kunnen worden.
Op 25 maart 2002 in het
Beauforthuis: de Pyramide van
Austerlitz door de heer T.
Reichgelt,
Op 12 november 2002 in
Schoonoord: de VOC door Mw.
M. Marijnen
Jaarlijks stelt de directie van
het Openbaar Zeister Lyceum
het ZHG in de gelegenheid om
gratis gebruik te maken van
de faciliteiten van het land-
goed Schoonoord voor een
lezing
Op 31 oktober 2003 heeft het
ZHG geparticipeerd in de orga-
nisatie van een lezing in de
Klinker over Koningin Wilhel-
minè door de heer C. Faseur.
DRS. K. VEENLAND-HEINEMAN
zich voor automatisering lenen
is de Kraal collectie. Alle foto's
zijn nu uitvoerig beschreven
door de leden van de commis-
sie tentoonstellingen, en kan
zo voor een breed publiek toe-
gankelijk worden gemaakt.
Beheer collectie
en documentatie
Er zijn in 2002 146 perso-
nen, waarvan de helft voor
-ocr page 20-
werden er weer twee voorstel-
lingen gegeven in Figi en werd
er in samenwerking met het
Oranjecomité een quiz georga-
niseerd
Om ook in kleiner verband
filmvoorstellingen te geven zijn
een eigen DVD-speler, een
monitor en VHS player in 2002
aangeschaft. Vooral verzor-
gingscentra doen een beroep
op vertoning van onze films in
eigen huis.
Voor de verkoop van de video's
van de films was ook in 2002
veel belangstelling.
Sei/st
Het bulletin is in 2002 drie-
maal verschenen, waarvan het
laatste nummer, een dubbel-
nummer, in januari 2003 ver-
schenen is.
Het was een moeilijk jaar,
onvoldoende kopij en mens-
kracht zorgden ervoor dat het
bulletin zeer onregelmatig bij
de donateurs bezorgd is.
De redactiecommissie Seijst
heeft in 2002 diverse malen
een oproep aan de donateurs
gedaan om bijdragen voor
het bulletin te leveren het
zij in publicatievorm, het zij
in menskracht, er zijn weer
een aantal artikelen in porte-
feuille, nieuwe medewerkers
zijn nog steeds welkom.
Bijeenkomst medewerkers
in liet Het vijfde seizoen,
september 2002
De jaarlijkse vrijwilligersbij-
eenkomst werd in september
2002 in het Paviljoen Het
vijfde seizoen, op het terrein
van de WA-Hoeve gehouden.
Na een rondleiding over het
terrein en interessante dia-
presentatie over de WA-Hoeve
Excursies
Ook in 2002 zijn er weer twee
excursie georganiseerd.
Op 17 april 2002 een excur-
sie naar het Nederlands Goud-
Zilver- en Klokkenmuseum in
Schoonhoven.
Op 16 oktober 2002 naar de
Bataviawerf in Lelystad.
Door de late berichtgeving was
de tweede excursie voor het
eerst sinds jaren niet meteen
volgeboekt.
Filmvoorstellingen
De jaarlijkse voor- en najaars-
filmvoorstellingen van oude
films zijn ook in 2002 weer in
het Figi theater gehouden, de
belangstelling blijft onvermin-
derd hoog, hetgeen een uit-
daging voor de audiovisuele
commissie is om steeds weer
naar nieuw materiaal op zoek
te gaan en geschikt te maken
voorvertoning. Ook op 30 april
door collega's van de Histori-
sche Kring Den Dolder samen
met de ontvangers van de
Monté verloren Penning en de
bestuursleden van de Monté
Verloren Stichting was een
heerlijk buffet genoten.
Ten slotte
Het bestuur is veel dank ver-
schuldigd aan alle medewer-
kers die in het jaar 2002
-ocr page 21-
de plaatselijke media, die ons
weer ondersteunden om onze
doelstelling: "het bevorderen
en verbreiden van de kennis
omtrent de geschiedenis van
Zeist en wat daarmede ver-
band houdt, alsmede het
aankweken van belangstelling
daarvoor in ruime kring", te
bereiken.
Het bestuur spreekt de wens
uit dat het jaar 2003 een druk
jaar zal worden, dat defini-
tieve huisvesting kan worden
betrokken en dat wij in dit
jaar vele nieuwe donateurs en
medewerkers mogen begroe-
ten die met ons de doelstel-
ling willen verwerkelijken.
Namens het bestuur.
Flora de Vrijer, secretaris
Zeist 1 februari 2003
BESTUUR
SAMENSTELLING PER 31 DECEMBER 2002
DR. J.L. VERBEEK
J.B.M.Pvan Grunsven
Mw. Fl. de Vrijer
J.H. Heimei
De commissievoorzitters
VOORZITTER
SECRETARIS
PENNINGMEESTER
hun medewerking aan alle
werkzaamheden en activitei-
ten weer belangeloos hebben
verricht.
Onze dank gaat ook uit naar
de donateurs, de gemeente
Zeist, voor de subsidie die het
ZHG jaarlijks ontvangt, en de
plezierige samenwerking met
de gemeentearchivaris, naar
de directies van Figi en het
Openbaar Zeister Lyceum, en
A. de Groot
Mw. Drs. R. Efdée
A. Steensma
Dr. J.L. Verbeek
BEHEER AUDIOVISUELE COLLECTIES
BEHEER COLLECTIES EN ARCHIEF
LEZINGEN EN EXCURSIES
REDACTIE BULLETIN SEIJST
Mw. Drs. K. Veenland-Heineman
TENTOONSTELLINGEN
De vacature voor public relations en sponsoring is nog niet
vervuld.
NB De portretten van A. de Grooten mw.
Drs. R. Efdée waren bij het ter perse gaan
van dit nummer niet beschikbaar.
-ocr page 22-
HET GERODORP - C.J.E. SCHULLER TOT PEURSUM
Het Gerodorp alleen nog te zien op foto
of film ?
Ik zit in de donkere zaal van
Figi en kijk naar de historische
films over Zeist. Ik zie hoe
de schoorsteen van de Gerofa-
briek wankelt en valt.
Zullen de 64 arbeiderswonin-
gen van deze fabriek binnen
een paar jaar hetzelfde lot
ondergaan?
In 1984 lag het Gerodorp voor het
eerst op de weegschaal. De huizen
moesten afgebroken. Een harde strijd
volgde. De tijd zat mee. Rijkssubsidie
redde het Gerodorp. De eigenaar
besloot tot renovatie. Maar renoveren
is niet hetzelfde als restaureren.
In 1994 komt een rapport uit van
het Monumenten Advies Bureau in
opdracht van de Gemeente Zeist.
Gerodorp krijgt de status van "waar-
devol monument".
Rond 2003 komen de huizen
opnieuw op de weegschaal. De tijden
zijn veranderd. Alle elementen werken
tegen. De belangen van ieder liggen
anders, de argumenten in het ver-
lengde daarvan. Sloop, afbreken,
nieuwbouw. De huizen van Gero-
dorp zijn in nood. De eigenaar wil
bijna alles afbreken, wil zo veel moge-
lijk nieuwe huurhuizen. De bijzondere
huizen zijn niet exploitabel. Ze zijn
afgeschreven, ook al stijgt de econo-
mische waarde. De Gemeente moet
inbreiden. Er is immers onvoldoende
bouwgrond in Zeist. Bereidheid voor
een compromis is er wel, bereidheid
voor behoud van het hele Gerodorp is
er niet of nog niet.
De huizen wachten af Hun tuinen
zijn groot, zodat de arbeiders van de
opbrengst van de moestuinen konden
leven en dus extra inkomen hadden.
Zoveel grond in deze tijd! Waren de
tuinen maar wat kleiner!
De bewoners, die vaak langer dan
C.J.E. SCHULLER TOT PEURSUM
NU staan ze er nog. De huizen
in een rijtje tegenover elkaar
langs de Gerolaan, en verder
in een enkele rij langs de Bergweg, de
Alpaccalaan en de Eikenlaan. Op het
plantsoentje staat het "Gerobeeld",
een vrouwelijk brons van de beeld-
houwer Pieter d'Hondt.
-ocr page 23-
HET GERODORP - C.J.E. SCHULLER TOT PEURSUM
bouwstijlen van klein tot groot, voor
arbeider tot ploegbaas en chef
Over de Bergweg liepen de werkne-
mers naar de Gerofabriek, 600 meter
verderop waar nu het fabrieks- en kan-
torenterrein ligt langs de oostelijke
invalsweg naar Zeist. De fabriek lag
aan het oude spoorlijntje. Het spoor
kruiste de Bergweg. Een oud- bewoner
vertelt dat de conducteur uitstapte en
het "verkeer" tegenhield als de trein
de Bergweg overstak.
De werknemers vonden een goed
sociaal klimaat binnen de Gerofa-
briek. Veel werd er voor hen gedaan.
De koe voor Kerst kwam aangelopen
door de Gerolaan op weg naar de
slacht. De verpleegsters en gezinsver-
zorgsters deden hun werk bij de gezin-
nen en liepen mee in een feestelijke
optocht door Gerodorp. De bewoners
waren lid van de toneel-, muziek- of
zangvereniging.
De architect van de huizen, J.J. van
Straalen, heeft meer gebouwd in Zeist.
Gerodorp is het enige wat er histo-
risch gezien over is van de Gerofa-
briek.                       "                 .;:
Dit merkt de bewonerscommissie
als ze samen met 't Gilde Zeist gilde-
wandelingen wil organiseren. De com-
missie vraagt bewoners om materiaal.
Een lawine van reacties is het gevolg,
waardoor er een tentoonstelling bij de
wandeling komt. De gemeente onder-
steunt het plan met een subsidie voor
de inrichting. In 2000 en 2001 zijn er
in totaal zes Gildewandelingen.
Er komen mensen uit het hele land:
met hun belangstelling voor Gero-
dorp, met hun belangstelling voor de
Gerofabriek, vanwege een te schrij-
ven proefschrift over de Zilverwerken.
Ze komen met hun herinneringen
aan de Gerofabriek, met hun her-
inneringen aan de bewoners, met
hun verhalen, met hun Gero-tin, met
hun Gero-zilver. Gerodorp blijkt een
levend stukje geschiedenis.
50 jaar in de huizen woonden, vertrek-
ken langzamerhand of overlijden. De
bewoners vernieuwen zich. De huren
gaan omhoog. De nieuwe bewoners
zijn van deze tijd. Waar vroeger ieder
plankje opnieuw werd gebruikt en
weer gebruikt, verdwijnen nu de moe-
gestreden schuttinkjes. De tuinen ver-
anderen in moderne paradijsjes. De
tuinliefhebbers genieten. Binnenin
de huizen gaat het niet anders Ook
binnen wordt alles nieuw. Natuurlijk
zijn er ook bewoners die niets aan
die huizen vinden. Rijp voor de sloop,
niets liever dan een nieuwbouwhuis.
Ook hier verschil in belangen.
De Gero-huizet^ wachten af, de
tuinen wachten af
In 1919 begon de bouw. Na de Eerste
Wereldoorlog. De Gerofabriek werd
groter en groter. Arbeiders kwamen
overal vandaan. Huizen waren er te
weinig. Op de grond van Huize Valck-
enbosch kwamen 64 huizen in 5
-ocr page 24-
HET GERODORP - CJ.E. SCHULLER TOT PEURSUM
■  Foto's van Tabeleaux Vivant
■  Paneel met foto's van bewoners-personeel aan
het werk opde verschillende afdelingen van de
Gerofabriek.
■  Paneel met foto's van de "Bewoners van toen"
■  Oorkondes van werknemer bij jubilia.
• Personeelsblaadjes.
■    De tentoongestelde Gero voorwerpen van
pannen tot zilver zijn in particulier bezit.
Notities en bronnen
- Het Gero-beeld werd in 1952 door het personeel
aan de toenmalige fabrieksdirectie geschonken.
Jaren na de sloop van de fabriek werd het beeld
teruggevonden en in het plantsoentje neergezet,
uit het Utrechts Nieuwsblad van 26 augustus
2000 "Gerobeeld houdt gemoederen bezig" van
Margriet Hunfeld n.a.v. reactie van de Gemeen-
tearchivaris, de heer Pierre Rhoen op het over-
zichtswerk "Leven en Werk 1917-1997 van de
Utrechtse beeldhouwer Pieter d'Hondt". uitgeverij
Spectrum.
Of vallen de huizen onder de slo-
pershamer?
In de komende jaren valt de beslis-
sing. Zal Gerodorp een levend stukje
Zeister geschiedenis blijven? Of zal
Gerodorp alleen nog te zien zijn op
foto of film?
"Het Zilveren Zeist", de geschiedenis van de Zeis-
ter bestekindustrie (1900-1980) van dr. W.D.
Voorthuysen, uitgegeven door dr.A.A.H. Stolk te
Zeist, ISBN90-803827-2-8, NUGI 684.
"Historische Sociale Woningbouw op de weeg-
schaal. Deel 3. Tekst bouwtechnisch onderzoek"
van het Monumenten Adviesbureau, juli 1994 in
opdracht van de gemeente Zeist.
"Helaas! de holen der menschen." Geschikte
woningen voor de lagere klassen. Fragmenten
uit de geschiedenis van de fabriekswoonwijken.
Geschreven door Leendert Bikker, waaronder
Gerodorp op pag 41 t/m 49. Uitgeverij SDU, ISBN
90-12055059.
Proefschrift (2003) over de Zeister Gerofabriek
van mw.drs. Rosalie E.D. van Egmond, kunsthis-
torica, Gerozilver voor het volk.
De tentoonstelling opgeslagen bij leden van de
bewonerscommissie omvat :
* Plattegrond van Gerodorp met aanduiding van
de vijf type woningen.
■ Origineel + ingelijste kopie van de oorspronke-
lijke tekening van een van de huizen.
24
-ocr page 25-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
Een logeerpartij te Zeist
In 1877
In de archieven van de familie
van Prof. Ds. Nicolaas Beets'
ligt een manuscript van de
hand van diens jongste dochter
Ada Geertruide Went-Beets
(1871-1955). Toen deze Ada
in de oorlogsjaren *40-'45
bij haar volwassen kinderen
inwoonde heeft zij -op hun
verzoek -haar herinneringen
aan haar jeugd in "het
Beets-huis" (Boothstraat 6 te
Utrecht) vastgelegd.
Utrechtse.
Met toestemming van Drs. Gijs
Beets publiceren we bijgaand frag-
ment. Het beschrijft een logeerpartij
in 1877 in Zeist, gezien door de ogen
van de 6-jarige Ada en ruim 60 jaar
later door haar opgeschreven. Wij
namen het ongewijzigd over in de
bloemrijke persoonlijke taal van Ada
zelf^
Tot de hoogtepunten van het leven in
het Beetshuis behoorde voor de kinde-
ren de jaarlijkse logeerpartij in Zeist.
De uitverkorenen konden hun onge-
duld niet bedwingen om mee te mogen
gaan, wanneer zij m de lange gang
heen en weer lopend, wachtten op
de equipage van mevrouw de Douai-
riere van Loon-Voombergh, die hen
zou halen. Ditmaal waren Ada en
Portret van Ada Beets, ongeveer 6 jaar
oud.                                 COLLECTIE G. BEETS. DELFT
haar oudere zusjes Aleide en Dora,
zestien en dertien jaar oud, de gelukki-
gen. Ze mochten met Vader en Moeder
voor vier weken naar buiten'.
"Zou Jan ons nog kennen? Zouden
we weer in het huisje mogen spelen?
Zouden er "Met deze vragen probeer-
den zij de wachttijd te korten. Einde-
NELLERIEKE BOUCHER
Dit onuitgegeven manuscript
bevat talrijke anecdotes over
Beets zelf. Zijn grote gezin en
het dagelijks doen en laten van de
intellectuele kring rond Beets in het
-ocr page 26-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
Het speeihuisje bij Hoog Beek en Royen in 1992.
FOTO KAREN VEENLAND-HEINEMAN
M*-M' #.'
é
■Umi
-^ '*' 1 II 1
^^IHh^H ^^^H^H
T I
r
11
lus
li
-ocr page 27-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
lijk klonk hoefgetrappel in de straat.
Het hield voor het huis op en even
later weerklonk de deurbel door de
lange gang.
Aagje kwam opendoen en Ada kon,
langs het bellenmeisje heen, het rijtuig
voorde deur zien staan. Jan, de plecht-
statige koetsier met zijn lange, in het
midden gescheiden baard, op de bok,
en Frans, de palfrenier stram in de
houding naast het geopende portier.
"Moeder! Het rijtuig is er'.", riepen de
kinderen nerveus.
"Ja, we zijn klaar, roep Vader maar
even."
Ada was al weg en kwam even later
aan Vaders hand naar buiten, achter
Moeder en de zusjes aan.
"Goede morgen, Jan. Alles wel
thuis?"
"Dank Li, Professor."
"En Frans ook op z'n post!"
De jonge palfrenier bloosde en hielp
Ada naar haar plaatsje tussen Vader
en Moeder op de achterbank, tegen-
over de zusjes.
De mooie paarden, Roos en Elvira,
trokken aan, en na een laatste: "Dag
Aagje!" van de kinderen naar het
meisje in de deur, reed de equipage
de Boothstraat uit, de Voorstraat in
en verder door de Wittevrouwenstraat
langs het oude paleis van Lodewijk
Napoleon, Biltstraat, tussen de 'batte-
rijen' door, waar het in de vele bochten
altijd zo waaide en tochtte, de Biltse-
weg met het verhoogde voetpad aan de
rechterkant op en over het sluisje naar
het landelijke De Bilt.
Daar zag men voor de bekende rijtuig-
makerij altijd wel een koetsje in aan-
bouw staan. Het café van Nas op de
hoek, links huize Houdringe en... de
tol.
"Hé", vroeg Ada, "waarom betalen
wij hier niet?"
"Dat zal Jan in het heengaan al hebben
gedaan", zei Vader.
Zo ging het dus meteen verder, de
bocht van Vollenhove door en recht-
aan tot 'Ma Retraite', door Jan stee-
vast 'Marie Treiter' genoemd.
Dan was men al gauw in Zeist, met
de BrewP, Stenia en Kersbergen, en er
tegenover huize Veelzicht en de hoger
gelegen witte kerk. De eerste dorps-
straat leidde tot 'het Rond', met hotel
Hermitage op de hoek en aan beide
zijden de Slotlaan.                   .
Het Slot, destijds bewoond door de
familie Labouchère-Voombergh, lag
aan de rechterkant van de Slotlaan.
Ter weerszijden zag men het Broeder-
en Zustersquare van de Hernhutter-
gemeente.
Ada wist heel precies hoe er verder
gereden werd, de tweede dorpsstraat
door, de Laan van Beek en Royen
voorbij, het eerste hek in. Dan was
men op 'Hoog Beek en Royen', reed
de grote laan met een dubbele rij
hoge groene beuken aan weerszijden,
rechts over een kleine stenen brug.
Dan knerpsten de wielen van de
equipage over het kiezel van de oprij
totdat het rijtuig voor het mooie, witte
huis stilhield.'^
-ocr page 28-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
Het was duidelijk dat de gasten ver-
wacht werden, want huisknecht johan
haastte zich om behulpzaam te zijn bij
het uitstappen en het overnemen van
de handbagage. En in de statige vesti-
bule wachtte de vrouw des huizes met
haar dochters, stralend van hartelijk-
heid. =
"Dag Constance!" Professor Beets
drukte haar de hand.
"Meneer Beets, blij LJ weer hier te
zien!"
Wanneer allen begroet waren, begaf
men zich gezamenlijk naar de grote
zaal, van eenweelde van bloemen
doorgeurd.
"Mag ik naar de herten?" fluisterde
Ada alongeduldig haar Moeder in 't
oor en... weg was ze al, naar buiten
om het perk met begonia's heen, voor
het hek van de hertenkamp. De dieren
graasden rustig verder, in het minst
niet gestoord door het zesjarige meisje
met grote ]a-}a-hoed op de donker-
blonde krullen, in haar effen roze
jurkje met witte kraag en pofmouwtjes
en een ceintuur van zwart fluweel met
lang afhangende strik.
Overigens droeg ze witte kousjes en
knooplaarsjes. Ze stond met haar grote
blauwe ogen ernstig naar die mooie
herten te kijken, die met hun fraai
gewei vredig graasden (de jonge dieren
altijd vlak bij hun moeder), totdat
ze geroepen werd om zich op te knap-
pen voor de lunch. Dit opknappen
vond plaats in een balconkamer, waar
zij met haar zusters slapen zou, ter-
wijl Vader en Moeder de zogenaamde
'Blauwe kamers hadden betrokken.
Hier vond Vader ook zijn studeerver-
trek tijdens het buitenverblijf
Den volgenden morgen was Ada al
vroeg op. Voordat de kamenier de
freules hielp, kwam zij eerst het kleine
meisje aankleden. Zij maakte haar
haar op. Dat was allemaal erg deftig.
Tijdens het ontbijt beloofde mevrouw
van Loon al dadelijk de sleutel van het
miniatuur boerenhuisje in het park.
Dat was het toppunt van kinder-
weelde! Zij mocht hem meteen halen
in het kamertje naast de voordeur,
waar mevrouw eiken morgen spreek-
De voorgevel van Hoog Beek en
Royen, litho uit 1869 naar een
aquarel van P.J. Lutgers uit 1863.
COLLECTIE ZHG VAN DE POLL STICHTING
28
-ocr page 29-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
ï
uur hield voor hehoeftigen uit de buurt.
Met een keurig boerinnenpakje aan.
het kleine meisje, dat door het poortje
\
Die mensen stond ze naar vermogen
gewapend met emmer en bezem, spons
keek:
met raad en daad bij.
en lap, ging zij ijverig aan het schoon-
maken, dapper op klompjes. Moeder
"Zo, juffertje... hèj 'óus gevonde?"
"}a, en waar ga je met al die bloemen
Dat huisje, met klimop begroeid, stond
zat dikwijls bij haar, op een bankje in
naar toe?
dicht bij de stal, verscholen achter
bosjes.^ Het had een eigen tuintje vol
het eigen tuintje.
"Vaazen schikken veur de zaol, gao je
met?"
dahlia's, flox en ridderspoor en meer
Soms zvuierf het kind weg, huppelend
Natuurlijk ging ze mee en de baas
zulke heerlijk ouderwetse bloemen.
en dansend met haar springtouw,
leerde haar de namen der bloemen en
Het had zelfs een eigen pomp!
verder en verder de plaats door, tot
het op zekere dag een poortje zag open
vertelde haar, hoe men ze moest schik-
ken.
Wanneer je dat dubbele deurtje (boven
staan, dat zij nog nooit had ontdekt.
"Wat zijn dat voor witte bloemen aan
en onder deurtje) opende, stond je
Daarachter scheen zich een nieuwe
die boomjes in die tobbes daar opzij.
meteen in een oud-hollands vertrekje
wereld voor haar jeugdige ogen te
baas?"
met een fornuis, een glazen kast vol
openen!
"Dat daar, dat benne Oraniebloesems.
^HÜ^H!^
serviesgoed, laden met tafelgoed en
Die krijg ie in 't haor a je trouwt. "
IhK"'
keukendoeken, een blankgeschuurde
Daar lag de moestuin en er groeiden
"Ik ook?"
kleptafel, gezellige oude stoelen, veel
behalve bloemen, allerlei groenten en
"Nou, secuur hoor!"
mMK^^
koper aan de gewitte wanden en
kruiden. In broeibakken gedijden kom-
's Middags aan tafel zei Freule Louise:
^Ej^D^ï '^
alles wat verder in een keuken thuis
kommers en meloen welig. Ook hingen
"Wat zijn die bloemen toch mooi
behoorde. De luiken werden nu
er perziken en abrikozen aan leibo-
geschikt vandaag!"
^m
geopend en juichend nam Ada bezit
men langs de muur. De tuinhaas liep
"]a", zei Ada vol trots, "daar heb ik
^m^Hj
van haar tijdelijke zomer-speelverblijf.
er rond, zijn grote gele strohoed ach-
ook aan mee geholpen".
^i^^HH^H
Daar werd het eiken dag opnieuw een
terop het hoofd geschoven. Hij zette
Ze voelde zich bij Freule Louise heel
^nMB^^^i
waar feest.
zijn enorme mand met vers afgesne-
erg op haar gemak. Die verzon altijd '-
den bloemen neer en wendde zich tot
iets gezelligs en ging met haar mee
29
-ocr page 30-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
naar de winkel van het Broederhuis
der Hernhutters, om er met schatten
heiaden vandaan te komen.
Deze heerlijke logeerjmrtij herhaalde
zich elk jaar weer en later, toen Ada
groter werd, kwam er een meisje van
haar leeftijd logeren. Het was Hilda,
die een trouwe vriendin werd.
Nu mochten ze in het boerenhuisje zelf
koken en vriendjes en vriendinnetjes
te eten vragen en zaten 's avonds bij
een kaars spookgeschiedenissen te ver'
tellen.
Soms waren er grote picnics met fami'
lies van het Slot, van huize Pavia
en Aardenburg.^ Men trok er met
grote tentwagens, een hele stoet achter
elkaar, op uit. Bij voorkeur naar
het leegstaande kasteel Zuylenstein bij
Leersum. Daar holde de jeugd dan
door alle zalen en klom tot boven in
de torens. Of, men organiseerde ten'
nispartijen op het Slot, met na afloop
een groot diner.
Ook werd er een av(md bij de famiUe
Van Loon o/) Hoog Beek en Royei} een
grote soiree gegeven waar Nicolaas
Beets uit eigen werken voordroeg. De
keuze uit zijn gedichtett liet hij daarbij
aan het gczcLchap over.
Op zo'n dichtav(md vloog er eens een
vleermuis de zflal binnen en bracht
grote am.uertmtie imder de dames
teweeg, dodelijk beducht voor haar
kajjsel, Vader hield even op en zei:
"Ach, Constance, laat een ogenblik het
grote licht uitdoen en een brandende
kaars in het open venster zetten."
Dat gebeurde en de schrik der dames
fladderde prompt het raam weer uit.
Ada leerde van de koetsier Jan paar'
den mennen en bracht het daar spoe-
dig zo ver in, dat zij zelfstandig met
de muilezelpanier mocht uitrijden en
mevrouw Van Loon naar de gezinnen
brengen, welke deze geregeld bezocht.
Zij was dan altijd bang, dat buiten het
hek Juffrouw Luttenberg op het ach-
terbankje zou klimmen.
De kleine Ada genoot van dat alles,
maar vooral van het ezeltje rijden
in het park, waarbij haar dier soms
onverwachts harde klapjKn kreeg, om
te zien of ze in het zadel hm blijven.
Dat vond ze wclleuk, al lukte het haar
ook niet altijd en belandde ze soms
heelonzacht op de grond!
Enig was het 'NachtwachtjC'Sjxlen'
door het avondlijke duistere Slot.
Daarbij hoorde je in zo 'n halfdonkere
zaal met gobelins aan de wanden
vaak wonderlijke geluiden. ]a moest je
echter goed houden tussen al die graag
plagende jongens!
Tijdens zulk een logeerpartij preekte
vader altijd een keer in Zeist. De koster
moest dan van te voren de ramen van
de kerk een nacht open laten staan,
opdat deze met frisse lucht gevuld was,
want de kerk liep dan stampvol.
Buiten het gebouw zag nien een onaf'
gebroken file van equipages uit de
omliggende plaatsen. Men wilde Ds.
Beets horen!
-ocr page 31-
Constance van Loon-Voom-
bergh, portret in pastel
door H. Siebert, 1856 foto
ICONOGRAFISCH BUREAU DEN HAAG
-ocr page 32-
EEN LOGEERPARTIJ TE ZEIST IN 1877 - NELLERIEKE BOUCHER
Noten
1    Prof. Ds. Nicoiaas Beets ( 1814-1903). In zijn
tijd ongelofelijk populaire hoogleraar theolgie te
Utrecht. Schrijver van de Camera Obscura (1839,
pseud. Rildebrand), en van destijds veelgelezen
gedichtenbundels en preken. Preekte regelmatig
aan het hof o.a. bij de uitvaart van Koning Willem
III op het Loo.
2    De aanvullingen in de noten zijn van de hand
van Nelleriek Boucher- Verloop, achterkleindoch-
ter van Nicoiaas Beets.
3    Dit moet De Brink of Beekiust zijn.
4   Adres: Driebergseweg 1. Sedert 2001 kantoor
Van Lanschot Bankiers.
5   Albert Voombergh (1793-1851) huwde in 1821
Agnes Henriëtte van Loon (1800-1879). Het echt-
paar kreeg drie dochters: Constance, Anna en
Henriëtte (roepnamen). Constance (1827-1905)
huwde haar neef Jan Willem van Loon
(1816-1876). Zij kregen twee dochters: Agnes
en Louisa. Hoog Beek en Royen werd als 'petite
maison de campagne' tussen 1825 en 1830
gebouwd. Verbouwingen vonden plaats tussen
1836 en 1846.
Ada Beets ontmoette op Hoog Beek en Royen:
Constance van Loon-Voombergh (sinds 1876
weduwe) en haar dochters freule Agnes en freule
Louisa(e) van Loon. Waarschijnlijk verbleef ook
Constance's moeder, mevrouw de Douairiere
Voombergh-van Loon, op Hoog Beek en Royen.
6   Tot nu toe werd verondersteld dat het speelhuisje
rond 1900 is gebouwd. Uit de aantekeningen van
Ada Beets blijkt dat het in 1877 al in de huidige
vorm aanwezig was.
7   Pavia was eigendom van de familie Pauw van
Wieldrecht- Voombergh en Aardenburg behoorde
tot de familie Van Eeghen-Labouchère.
Het was een halfwijze Juffrouw, die 's
morgens en 's middags steeds voor
het huis op en neer liep, een grote
hoed met keelbanden op het hoofd,
witte parasolopgestoken en een regen-
mantelover de arm. Die dame had
een diepe verering voor mevrouw Van
Loon en wilde als maar opnieuw tot
haar toegelaten worden. Ze trok er
zich niets van aan het mikpunt der
straatjeugd te zijn.
Hoe heerlijk Ada die dagen in Zeist
ook vond, toch was zij altijd weer blij
om naar huis te komen. Daar vond ze
dan haar eigen poppen weer en haar
geliefde tuin!
Hier eindigt het fragment: een kijkje in
de wereld van onze l'^-eeuwse Lust-
warande.
-ocr page 33-
MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR
Mededelingen van het bestuur
Vertrek Penningmeester MvLS
De penningmeester van de Monté
verloren Stichting, de heer G.D. van
Delft, heeft na 18 jaar zijn zijn func-
tie neergelegd.
Het Zeister Historisch Genootschap
Van de Poll Stichting is de heer van
Delft veel dank verschuldigd en heeft
hem de Monté verloren Penning uit-
gereikt. Deze Penning kan worden
uitgereikt aan personen of instel-
lingen die veel voor ons Genoot-
schap hebben betekend en dat kan
zeker van de heer van Delft gezegd
worden.
De heer van Delft is opgevolgd door
mr. N.P Sevenster, in het dagelijkse
leven directeur van R van lanschot
Bankiers te Zeist.
Genootschap Van de Poll Stichting.
Deze beide poetretten hangen in de
kamer van het ZHG in het Slot te
Zeist.
Medewerkers gevraagd
Het bestuur wil graag in contact
komen met donateurs of andere
geïnteresseerden in de geschiede-
nis van Zeist die ons bestuur of
een van onze commissies wil komen
versterken. Wij zoeken medewerkers
voor de PR functie, voor het docu-
mentatiecentrum, voor de redactie
van het blad Seijst, of voor het
bestuur. Bent u het zelf niet, dan
misschien een bekende van u, wilt
u dan eens voor ons rond kijken in
Zeist?
Graag uw reactie naar de secreta-
ris: e-mail: fl.devrijer@worldonline.nl
of telefoon 030 6956311.
Mededelingen van het bestuur
Bij de laatste postverzending is
gebleken dat sommige donateurs
het nummer 2003 lll/IV van Seijst
abusievelijk niet ontvangen hebben.
Mocht u daarbij zijn, meldt dit dan
s.v.p. even aan de secretaris, e-mail:
fl.devrijer@worldonline.nl of tel. 030
69 56311
Portretten
In het boek: Jan Adam Kruseman
1804-1862 onder redactie van A.D.
Renting m.m.v. E.L. Lipke-Deetman
(Nijmegen 2002) wordt op biz 281
(no 369 Portret van mr. Frederik van
de Poll (1780-1853) en het portret
van zijn echtgenote: Clara Catha-
rina Bonn (1738-1866) de eigendom
ten onrechte toegeschreven aan de
van de Poll-Wolters-Quina Stichting
in plaats van het Zeister Historisch
-ocr page 34-
MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR
Huisvesting
Helaas kunnen we nog steeds niets
melden over een nieuwe huisvesting
en durven niet te zeggen wanneer er
een besissingzal vallen. We houden
u natuurlijk op de hoogte.
Documentatiecentrum
Slot Zeist, Zinzendorfin. 1, tel. (030)
692 17 04. Geopend op dinsdag 10
- 12 uur en iedere eerste zaterdag
van de maand 14 -16 uur.
Nieuwe donateurs
De heer G.W. Koerts                    ZEIST
De heer van Rijnsoever HAARLEM
De heer J.C. Rutteman                ZEIST
De heer B. BIjlsma HEERENVEEN
De heerDe heer M.K. Polano ZEIST
-ocr page 35-
Entertainment Committee
of the Netfierlands, afdeling Zeist
Poging tot vermaak
van Canadese militairen
2003-11
Prenthriefkaarten van de oostelijke entree van Zeist' Particuliere begraafplaats Nepveu
-ocr page 36-
Inhoudsopgave
Poging tot vermaak van Canadese militairen in 1945...........37
Prentbriefkaarten van de oostelijke entree van Zeist............57
De particuliere begraafplaats van de familie Nepveu...........60
Bulletin ter bevordering van de kennis
van de geschiedenis van Zeist
ISSN 1383-2867
Verschijnt 4x per jaar. Jaargang 33, Uitgave
Juni 2003. Drukwerk: Gregorius, Zeist
Ontwerp: Frédérik Ruys.
REDACTIECOMMISSIE
J,L Verbeek, voorzitter. R.RM. Rhoen, Mw.
Fl. de Vrijer, redacteuren. F.Th.H. Ruys,
vormgever
REDACTIEADRES VOOR KOPIJ
Postadres: Vijverlaan 8,3701 CS Zeist
POSTADRES
Aanmeldingen van nieuwe donateurs of
adreswijzigingen kunnen enkel schriftelijk
worden gemeld via Postbus 342, 3700 AH
Zeist. Giro 384 03 83
DEADLINE
Bijdragen voor het bulletin voor de uitgave
van 2003-111: 15 juli 2003.
36
-ocr page 37-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
Entertainment Committee of tiie Netiierlands, afdeling Zeist
Een groep
soldaten van
de Britse
49^ Westri-
ding Infan-
try ("Polar
Bear"), deel
uitmakend
van het 1^'
Corps van
de 1^*
Canadian
Army, de
bevrijders
van Zeist.
37
-ocr page 38-
fogamionfngon 19üi
^           doof v>/»rrj j»«+ri            ^                                                    "
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
\ 1 I / /
'Alleen hardvochtige rigoristen
en zedelijkheidsapostelen
kunnen dit niet begrijpen'
In het laatste nummer van
het Zeister Nieuwsblad van
1945 heeft de Zeister strip'
tekenaar Wim Petri het voor-
bije jaar aan de hand van
een vijftiental striptekeningen
in beeld gebracht. Boven zijn
strips heeft hij als titel "Tegen-
stellingen 1945" gezet en daar-
mee, behalve de politieke ook
de zedelijke veranderingen in
ons land tevens weergegeven.
ra Wdrfn dankbaar ___
Wp AafWen «vyip W feen ry
^4^:4
zij liep «aar émr
met faar souvenitijp, mnt...
'e^OhiUdlM ^txfin
MlfitifisjK qm/m ««/ »»
met tie nxffen tp jfep fflM/:... CamieS aao rfp rot dtS...
Mk warm or rajifaSOp
tmnn<?n, maar t ian vtriferta..
R.P.M. RHOEN
Twaalf tekeningen hebben iets te
maken met de relatie tussen de bui'
tenlandse militairen en de oudere
Nederlandse meisjes en vrouwen. De
erbij horende teksten verduidelijken
de tekeningen:
(1) 'We hadden reuze lol toen zij ein-
delijk verdwenen',
velf vroiam) naaHien «t
i iesp (kt kt Wfeva/é !
lcve)öM!2£MJei4|
AU£f ■
-onder /
iiifh ytaq^rUkoop....               nviluferevn,^^^,.,.            iSilM'tKlftnJjatrsi, Wori
Mi'vmuimhff O!
-ocr page 39-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
(2) 'En waren dankbaar dat zij ver-
(11) 'De "Liefdestocht" naar het westen
niet hard veroordeelen. Wij begrijpen
schenen',
schijnt velen aantrekkelijker' en
zeer goed, dat die onderduikers, die
(3) 'Zij liep maar door met haar souve-
(12) 'Ik hoop dat het meevalt'.
zoolang alle vrijheid moesten missen,
niertje, want',
De tekenaar heeft geprobeerd het
nu even doorslaat nu alle wegen weer
(4) 'Enkele "meiden" gingen met de
verschil in de verhouding van de meis-
voor hem openliggen. Dat die meisjes,
moffen op stap maar',
jes en vrouwen met de Moffen en
die zoolang alle gezonde blijdschap en
(S) 'Alle meisjes gingen met een Cana-
daarna met de Canadezen op satiri-
erothiek ontbeerden, nu zich een oog-
dees aan de rol dus',
sche wijze in beeld te brengen.
enblik dronken drinken aan deze her-
(6) 'Een heeleboel "Souveniertjes",
leefde vreugde. Nu de druk van jaren er
(7) Ook waren er razzia's, maar 't kan
De Zeister gereformeerde dominee
eindelijk af is, nu ontsporen zelfs onze
verkeeren'.
Lugtigheid beschreef de zedeloosheid
moeders en vaders wel even. Alleen ^ i
(8) 'want de meisjes kregen nu met
die in het naoorlogse Zeist heerste in
hardvochtige rigoristen en zedelijk- • : i
"razzia's" te kampen'.
een artikel in de Zeister Post van 7 juli
heidsapostelen kunnen dit niet begrij- 'J
(9) 'Maar moeder mocht ze weer
1945. Hij schreef onder andere:
pen.' 1
van het bureau terughalen (dus zij
'Wij worden haast wanhopig onder de
In zijn oordeel was hij in ieder geval 1
boffen)!',
losheid, trouweloosheid en zedeloos-
niet streng in de leer. J
(10) 'Vele vrouwen maakten de "hon-
heid van vele oudere meisjes onder
gertocht" naar het "Oosten',
ons, die schijnbaar zich niets meer
Het morele verval dat zich in Noord- i
inspannen tot strijden op dit vergeten
Nederland na de komst van de gealli- 1
front, doch zich avond aan avond
eerde troepen in mei 1945 voordeed, i
Striptekeningen van Wim Petri in
klakkeloos haar eigen driften uitleve-
werd bijvoorbeeld ook gesignaleerd 1
het Zeister Nieuwsblad van 28 decem-
ren. Zelfs moeders, die zoo dapper
door de Nederlandse Vereniging tot 1
ber 1945. Wim (Willem) Petri, gebo-
gevochten hebben in de armoede der
afschaffing van alcoholische dranken. i
ren te Amsterdam in 1919, was
bezettingsdagen, geven zich nu willoos
De afdeling Zeist van deze vereniging i
van beroep reclametekenaar. Tijdens
over aan de op haar aanstormende
maakte een maand na de bevrijding 1
de oorlogsjaren woonde hij in Zeist.
machten der verleiding. Wij willen
zich hierover al druk. In de Zeister l
3<
-ocr page 40-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
Post van 16 juni stond onder de
kop 'Alcolhol-bestrijding' een artikel
waarin werd gemeld dat verwacht werd
dat Utrecht nog 5 a 6 jaar het verlof-
centrum zou zijn voor de geallieerde
bezettingstroepen in Duitsland en dat
dus krachtig moest worden gewerkt
aan materieel, moreel en geestelijk
herstel. Drankbestrijding zou dringend
nodig zijn 'zoo gauw er weer meer alco-
holica komt, want, met de resteerende
volkskracht moet zuinig worden omge-
gaan.'
Was de reactie van de Nederlandse
vrouwen in de eerste maanden na de
bevrijding zo vreemd? Een journalist
van de Zeister Post beschreef de Britse
militairen op 9 mei als:
'Frissche jonge kerels, gezond, door-
voed, zooals wij haast geen jonge
mannen meer kenden. Rustige, breed-
geschouderde jongens, knappe, ver-
zorgde gezichten, beheerscht in gebaar
en houding. Sportief, mannelijk ele-
gant in hun kleeding: khaki met hier
en daar een brokje kleur van een dis-
tinctief; zwierig de baret met het kope-
ren embleem. Wij voelen ons moede,
magere, oude mannen bij deeze sterke,
stralende jeugd.'
De bevrijders hadden zo veel te
bieden, al was het maar chocolade,
sigaretten en zeep.
Belaagd en verleid
De Britse en Canadese militairen
oefenden natuurlijk een aantrekkings-
kracht uit op de vrouwen. Velen
vonden hen seksueel aantrekkelijk en
anderen hoopten door hun contacten
met de geallieerde militairen op een
bepaalde manier materieel er beter
van te worden. Denkelijk was voor een
aantal van hen een huwelijk met een
militair en emigratie naar een rijker
land, de grootste wens. 'The Maple
Leaf', het blad voor de Canadese
militairen, schreef 14 december 1945
dat 7000 Nederlandse vrouwen erop
wachten naar Canada te kunnen gaan
als echtgenote van een Canadees mili-
tair. Dit artikel zal Wim Petri ook
wel hebben gelezen, toen hij zijn strip
tekenende. Mis.schien was een aantal
van 7000 te hoog geschat. In 1946 reis-
den ongeveer 2000 Nederlandse vrou-
wen die met een Canadese militair
getrouwd waren, naar dat land. Vanuit
Europa gingen ongeveer 50.000 vrou-
wen als bruid van een Canadese mili-
tair naar Canada.'
Om met de militairen in contact
te komen kwamen ook veel vrouwen
van elders naar Zeist. Berichten in de
plaatselijke pers maken daar regelma-
tig melding van. Enkele krantenbe-
richten luiden:
'Het aantal zwervende minderjarige
meisjes blijkt niet gering. Een U-jarige
werd aangehouden te Huis ter Heide
en teruggebracht naar Rotterdam.
Vijf werden er hier aangehouden en
naar de respect, woonplaatsen terug-
gebracht, o.a. Leiden en Amsterdam.'
(ZEISTER POST 1 AUGUSTUS);
'Bi; de Canadeezen. In een perceel
aan de Laan van Beek en Rooyen
-ocr page 41-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
werd en minderjarig meisje uit Zuilen
aangehouden. Het is naar haar woon-
plaats op transport gesteld.' (zeister
NIEUWSBLAD 2 OKTOBER:);
'Weer heeft Zeist een razzia gekend,
maar ditmaal door de politie, geassi-
steerd door de militaire provoost, van
meisjes, die uit allerlei plaatsen naar
Zeist komen, meest minderjarigen, om
hier het plezier na te jagen in gezel-
schap van de nog altijd zoo attractieve
Canadeezen. Geregeld wist de politie
ze op te sporen, soms drie of vier tege-
lijk. Hoe dit kwaad steeds meer meisjes
aanlokt, terwijl de schande van aan-
houding door de politie, maar weinig
of geen indruk maakt, moge blijken
uit het bedenkelijke resultaat van de
razzia, die voor de politie van een
succes werd, waarvoor ze van 8 uur
's avonds tot half twee 's nachts in
touw was. Door afzetting van ver-
schillende verblijven van militairen,
teneinde ontvluchting te voorkomen,
werden niet minder dan 56 meisjes
te voorschijn gebracht om vervolgens
ten politiebureau te worden verhoord,
't Is inderdaad een groote schoon-
maak geweest, waarbij de "stofzuiger"
alle hoekjes en gaatjes heeft gezuiverd,
maar 't was toch ook weer niet zoo
volledig of 's anderen daags werd er
's morgens alweer eentje aangehouden
aan 't Rond. Overigens werden voor
de razzia aangehouden een minderja-
rig meisje uit Utrecht, twee jongens
van 14 en 6 jaar hieruit Zeist, die 's
avonds laat bij Canadeezen werden
aangetroffen, twee meisjes in een mili-
tair kamp aan de Driebergscheweg,
waarvan de jongste, een 18 jarige van
hier, op verzoek van de moeder werd
opgespoord. Dannogeen 9-talmeisjes,
die bij een controle nabij "Mooi Zeist"
in handen vielen en naar Utrecht op
transport werden gesteld, een 9 tal in
de leeftijd van 15 tot 19 jaar. Waar ze
vandaan kwamen die 56 van de groote
vangst? Krimpen a/d Ijssel, Rotter-
dam, Wassenaar, Driebergen, Leiden,
Leiderdorp, de Bilt, Baarn, Zuilen,
Woudenberg, Scherpenzeel, Vlaardin-
gen en Zeist. Zoo men ziet, van
overal zvuermen ze naar Zeist, meeren-
deels minderjarige en overigens zonder
papieren.' (Zeister post n oktober) en
als laatste:
'Onder de vijf meisjes, die weer werden
aangehouden, bleek er een reeds gesig-
naleerd en was er een 't bezit van
een militaire deken. Ze waren dit-
maal afkomstig uit Zuilen, Ede en
Beets, terwijl er een dag later nog twee
minderjarigen werden aangehouden,
woonachtig in Tilburg.' (Zeister post i4
NOVEMBER).
Sporten en defileren
'Sport verbroedert' is een bekende
slagzin en om de militairen te verma'
ken, werden al snel en vaak sportwed-
strijden georganiseerd. In de Zeister
Post van 19 mei wordt verslag gedaan
van een voetbalwedstrijd tussen een
Engels elftal en een elftal samenge-
steld uit Zeister politiemensen. De
krant kopte zelfs met 'Interlandwed-
strijd'.
JUi
-ocr page 42-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
j'Tei^ei' jongens en meisjes klommen
tijdens de intocht van de bevrijders
van Bt^dschap op een militair rups-
voertuig.                         GEMEENTEARCHIEFZEIST.
/ j j-^'^^^rf ^
•f€
'^ga^'*'^
è w^.,*»»
^^s4
iK
>-
iï'u- \
'-,dH»^            41^^^ V -'
.....f% ''■
-ocr page 43-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
'Donderdagavond heeft voetballievend
Zeist zowaar een interlandwedstrijd
genoten, dank zij een vriendschappe-
lijke krachtmeting tussen de 308 Com-
pany Pioneercorps B.L.A. en onze
Politie op het Patriaveld achter het
Slot. Het einde kwam met een 9-3
overwinning voor de Tommies. Die
zege was verdiend door technisch goed
spel en snelheid. Onze politiemannen
waren ongetraind en lichamelijk uiter-
aard in minder goede conditie.'
Daarna werden vaker wedstrijden
gespeeld tegen 'buitenlanders'.
Behalve voetballen werden ook
andere sportwedstrijden georgani-
seerd. De voetbalvereniging 'Zeist'
organiseerde samen met de geallieerde
sportleiding op vrijdag 20 juli onder-
linge bokswedstrijden tussen Engelse
boksers uit Rotterdam, Hilversum,
Laren en Zeist. In de Zeister Post van
14 juli staat de volgende advertentie:
'Groot Boks-Tournooi. Vrijdag 20 Juli
1945. Aanvang 7 uur precies. Ter-
rein V.V. "Zeist" a/d Koeburg. Zes
kampioenen in één programma. Sgt.
West - Lt. Brown (kampioen Schot-
land 1940) - Pte. Hateley - De Wolf
(kampioen Zd. Holland half zwaar
gewicht) - Dekkers (kampioen Nd.
Holland half zwaar gewicht) - Dekkers
(kampioen v. Nederland lichtgewicht)
- de Winter - F. de Jong (kampioen
Nd. Holland vedergewicht) - Klein
Heerenbrink - R. Melis e.z- Team
Boksen 308 - 341 Company - Pioneer
Corps. Demonstratie-Wedstrijden.'
Een verslag van de wedstrijden staat
in de Zeister Post van 25 juli:
'De bokswedstrijden van vrijdagl.l. op
de Koeburg hadden een vlot verloop.
De Nederlandsche boksers maakten
een goed figuur. Spannend en zeer goed
was o.a. de partij Roos-Akkersdijk,
welke door laatstgenoemden gewon-
nen werd en die tusschen de Canadee-
zen Brown en Hateley (onbeslist).'
Met een défilé en volksspelen wilde
Zeist zijn dankbaarheid tot uitdruk-
king brengen aan de Britten en aan
de Canadezen. Het groots opgezette
volksvermaak vond plaats op zater-
dag 2 juni en werd gehouden in het
Bisonpark. Ook nu was sport weer een
belangrijk onderdeel van de feestelijk-
heden. Het verslag van die feestelijke
dag staat in de Zeister Post van 9 juni.
Aangelokt door het mooie zomerweer
waren duizenden Zeistenaren naar het
Bisonpark gestroomd om getuige te zijn
van de massale en feestelijke dankbe-
tuiging van Zeist aan haar geallieerde
bevrijders. Het défilé werd afgenomen
door burgemeester Mr. Visser, kolonel
Cochrane van het h.q.- Neth.-Dis-
trict, de voorzitter van de Oranjever-
eniging Zeist, Ir. De Pont, en talrijke
leden van het gemeentebestuur. Het
meest spectaculaire onderdeel was een
demonstratie met een achttal jeeps:
vijf Willys-jeeps van Neth.-District en
drie van het R.A.F.-Regiment. Win-
naar werd Davies (n.d.), terwijl de 2*^
en 3^ prijs gewonnen werd door de
R.A.F., respectievelijk Toyer en Bar-
nett, welke laatste een bekend Engelse
-ocr page 44-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M, RHOEN
willen maken om de pas geopende bios-
copen aldaar te bezoeken. Rembrandt
brengt deze week "Desert Victory"
die de overwinning van gen.veldm. B.
Montgomery bij El-Alamein in beeld
brengt. City geeft "Abe Lincoln" met
de in de hoofdrol Raymond Massey.
Bioscoop Vreeburg blijft voorloopig
uitgebreide journaals vertoonen, met
kleine amusementsfilms.'
Een week later schrijft dezelfde
krant:
'Gezien de groote belangstelling voor
de reeds geopende ütrechtsche bios-
copen, geven wij deze week ten
gerieve van onze lezers weer een
agenda. City vertoont de schitterende
vliegerfilm "Targets fort o-night"
aan welke productie de r.a.f. heeft
meegewerkt.Rembrandt handhaaft
deze week nog de vertooning van
Montgommery's overwinning in de
Lybische Woestijn. Ten slotte geeft
Vreeburg wederom uitgebreid wereld-
nieuws, een muziekfilm en een span-
nend verslag over luchtgevechten en
autorenner was. 'Tommies tegen Zeist'.
Als afsluiting van de festiviteiten werd
's avonds om half acht op de Koeburg
een districtwedstrijd gespeeld tussen
een elftal van het H.Q. Netherland
Districts en een elftal van spelers uit
het district Zeist.
Het laatste bericht in een plaatse-
lijke krant over een sporttreffen tussen
Zeister sporters en geallieerde mili-
tairen betreft een tenniswedstrijd op
zondag 26 augustus tussen een acht-
tal 'sterkere' leden van de tennisclub
Shot en Canadese officieren van de
7^*^ Brigade.
Bioscoopbezoek
Omdat de meeste gebouwen waar
een grote massa die zich kon verma-
ken, gevorderd waren, was vermaak in
Zeist erg moeilijk. In de Zeister Post
van 6 juni kunnen we lezen:
'hlu Utrecht weer met de tram bereik-
baar is, zullen vele Zeistenaren onge-
twijfeld van de gelegenheid gebruik
Bristol "Beaufighters".
Op 30 juni wordt gemeld dat in
Utrecht wederom de bioscopen Flora
en Palace heropend zijn.
Alleen maar oorlogsfilms ging de
bioscoopbezoekers schijnbaar toch
snel vervelen, volgens een artikel in
de Zeister Post van 14 juli:
'Hoewel 3 bioscopen deze week haar
programma prolongeren, waaruit men
mag concluderen dat de geboden films
door het publiek gaarne gezien worden,
zouden toch zeer vele bioscoopliefheb-
bers het zeker op prijs stellen wanneer
men spoedig overging tot het vertoo-
nen van films, waarin oorlog, politiek
en propaganda minder hoofdelemen-
ten vormen. Aan goede speelfilms,
tintelend van humor en muziek en
gebaseerd op een luchtig vredesthema
hebben wij werkelijk behoefte!'
Een week later was het weer moge-
lijk om in Zeist naar de bioscoop
te gaan. De Zeister Post van 21 juli
meldt:
Tigi draait weer. De liefhebbers van
-ocr page 45-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
aanleiding voor het volgende bericht:
'Zaterdagavond zijn de deuren van
het Vereenigingsgebouw "Hoogeweg",
weer opengegaan voor het eigen Zeis-
ter publiek. Ditmaal voorzoover het
belang stelde in de caharetrevue "Vrij-
heid, blijheid" van het bekende klein-
kunstensemble onder leiding van het
duo Hofmann. Ook al werd den
Canadeezen ver van huis, hun ont-
spanning in de avonduren gegund,
niettemin werd deze eerste uitvoering
in het teeken van vrijheid, blijheid,
begrijpelijk, met voldoending ingeluid
door den exploitant, den heer v.d.
Leest, die in een speechje releveerde de
verschillende bestemmingen van het
gebouw gedurende de laatste vijfjaren,
en de belofte deed, dat voortaan elke
week ontspanning zal worden gebo-
den.'
Het andere bekende Zeister gebouw
waar het Zeister publiek al decennia
lang graag naar toe ging was Boschlust.
Na ruim zes jaar te zijn gevorderd,
les Laughton, Henri Fonda en Paul
Robeson gedraaid. Zo staan daarna
elke week weer filmadvertenties in de
plaatselijke krant. Het Zeister filmpu-
bliek kon weer bij Figi terecht. Men
kan er zeker van zijn dat menig Zeis-
ter meisje met een Britse of Canadese
militair naar een film in Figi heeft
zitten kijken.
Niet alle zalen van Figi waren al
vrij gegeven voor het Zeister publiek.
Dankzij de medewerking van de Cana-
dese overheid kon het ensemble Benno
de Merode op zaterdag 4 augustus in
de concertzaal een speciale matinee-
voorstelling geven, het non-stop caba-
ret getiteld "Maskers af.'
Vlak voor kerstmis 1945 kwam een
eind aan de vordering van bepaalde
ruimtes in Figi.
Een ander uitgaansgelegenheid in
Zeist was het Verenigingsgebouw aan
de 1*^ Hogeweg, het latere City Thea-
ter. De heropening van dit gebouw was
voor de Zeister Post van 7 november
het witte doek hoeven niet meer naar
Utrecht om hun hart op te halen aan
Amerikaansche en Engelsche films.
Vanaf Vrijdag 20 Juli opent Figi.'
En in een advertentie in dezelfde
krant wordt de film aangekondigd:
'Theater Figi. Vanaf gisteren, Vrijdag.
Eiken dag 3 uur en ó'/i uur. Zondag-
avond twee voorstellingen. "Het cori'
vooi naar Moermansk"
Een week later draaide er de film
"Onze Echtgenote" - waarbij speciaal
de Engelse titel "Our wife" werd ver-
meld ' met Ruth Hussey, Ellen Drew
en Melvijn Douglas in een pikant gees-
tige comedie. De toegang was vanaf
18 jaar en daarom werd er gewaar-
schuwd dat 'Op de leeftijd zal zeer
streng gelet worden.' Een film die blijk-
baar succes had, want hij werd gepro-
longeerd.
In augustus werd de film "In de
schaduw van het Noodlot" - de
Engelse titel was "Tales of Manhattan"
- met filmsterren als Charles Boyer,
Rita Hayworth, Ginger Rogers, Char-
-ocr page 46-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS • R.P.M. RHOEN
kwam Boschlust op 20 november 1945
weer ter vrije beschikking van den
eigenaar-exploitant, de heer Hoog-
land.
Op 2 december vond met de opvoe-
ring van de bekende operette "Gravin
Maritza" van Emmerich Kalman onder
regie van Silvain Poons en een orkest
onder leiding van Jos Silberman, de
feestelijke heropening plaats.
'Voor Loesje, Lien en Let'
Behalve het uitoefenen van hun
militaire taken hielpen de geallieerde
militairen met het verdelen van voed-
sel en met de wederopbouw van
Nederland, zoals het herstel van de
infrastructuur. In augustus 1945 waren
een 5000 Canadezen in Nederland
aan het werk, waarvan 60% in de
landbouw.
De soldaten ontvingen hiervoor
geen loon, dat kwam ten goede aan
een erkend Nederlands herstelfonds.
Maar behalve werken, sporten en
deelnemen aan overwinningsparades.
Figi omgedoopt tot Palliser Hotel.
wilden zij ook plezier maken. In de
roes van de overwinning hadden veel
vrouwen met hen contact gezocht. In
het 'Jaaroverzicht van de voornaamste
gebeurtenissen in Zeist in 1945' wordt
in juni gezegd: 'De meisjes hopen met
Tommies, de Hollandsche jongens wach-
ten af.'. De zedelijke toestand wordt
misschien in het eenvoudige gedichtje
'Voor Loesje, Lien en Let' in het Zeis-
ter Weekblad van 26 juni voldoende
duidelijk:
Wat zit er in het taschje
Van Loesje, Lien en Let
Een stukje chocolade,
Een Engelsch' cigaret.
Een phototje van Billy,
Van Edward, John en jack.
Een pakje met biscuitjes,
Wat snoepjes en wat crack.
Een bloc-note vol met namen
Van Freddy en van Pete
En van nog vele and'ren,
Die ze zelf niet eens meer weet.
-ocr page 47-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
Mijn waarde Let en Lientje,
Mijn allerbeste Loes,
't h leuk te hooren: "Sweethaert"
Ofwel in 't Hollandsch: "Snoes".
Maar laat het daarbij blijven.
Ga niet te ver, my dear.
Want anders is 't nu: "laughing",
En straks misschien: "a tear".
Een vrolijk avondje stappen ein-
digde meermaals in een vrijpartij en
in de loop van de zomer bleken meer-
dere vrouwen zwanger te zijn van een
Canadees. De geallieerde militairen
werden dan ook soms wel spottend
'onze bevrijers' genoemd. Tussen 1945
en 1947 verwekten geallieerde mili-
tairen in Nederland ongeveer 7000
kinderen. In 1946 werden 3374 buiten-
echtelijke kinderen geboren.^ In Zeist
werden in dat jaar 48 kinderen uit
een ongehuwde moeder geboren. Om
twee redenen is het moeilijk om uit
dit aantal conclusies te trekken. Op
de eerste plaats was in Bosch en Duin
een tehuis voor ongehuwde moeders
gevestigd, wat dit aantal hoger doet
uitvallen. De andere reden is dat
zwangere ongehuwde meisjes ook wel
naar familie elders gestuurd werden
om daar te bevallen en keerden zij
eventueel later met hun kind terug.
Aangenomen mag worden dat de in
Zeist verblijvende Canadese militai-
ren ook regelmatig vertier in Utrecht
zullen hebben gezocht. Zo staat in
de Zeister Post van 12 september een
advertentie van Tivoli in Utrecht,
waar twee orkesten optraden, 'The
swing hitters' en 'The music fools', en
volgens dezelfde advertentie 'Boven-
dien een Hawaiian-Band en andere
attracties'.
Het Canadese 29 Recreational
Increment gaf trouwens een folder
uit met uitgebreide informatie over
uitgaansmogelijkheden in Amersfoort
('Maple Leaf Club'), Hilversum ('hq
Recreational Increment', 'Golf Club',
'Grand Hotel', 'Riding School', 'Moon-
light Gardens', 'Park Lane' en 'Tennis
Club'), Laren ('Crown Inn'), Loos-
drecht ('Royal Loosdrecht Yacht Club'
en 'Junior Offflcer's Yacht Club'),
Utrecht ('Club Ravenna', 'Nova Sco-
tian Hotel', 'Stork Club', 'Trianon
Club' en 'Normandie Restaurant') en
Zeist ('Palliser Hotel'). Met het 'Palli-
ser Hotel' werd Figi bedoeld.
Entertainment Committee
Wat door ds. Lugtigheid werd gesig-
naleerd over de lossere normen die
plotseling in Zeist golden - trouwens
een verschijnsel dat zich in heel Neder-
land voordeed - werd. uiteraard ook
door anderen gesignaleerd en men
wilde daar zeker iets aan doen. Men
zocht de oplossing in het op een
nette manier vermaken van de Cana-
dese militairen. Voor dat doel werd
het Entertainment Committee of the
Netherlands opgericht. Het initiatief
daartoe ging uit van H. Götzen uit
Hilversum. In de Zeister Post van 21
juli staat onder de kop 'Het Entertain-
ment Committee Netherland' het vol-
gende artikel.
-ocr page 48-
f
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS- R.P.M
.RHOEN
!
'Op verzoek van onze Burgemeester
dezen zijn onze gasten aan wie wij
Nederl. Deze moet goed blijven. Het
kwam Donderdagavond LI.een groot
zeer veel verschuldigd zijn en die wij
E.C.N, heeft als onderdeel van het Nati-
aantal ingezetenen uit vele kringen
derhalve des overeenkomstig hebben
onaal Instituut volle medewerking van
bijeen om te luisteren naar hetgeen
te ontvangen. Daarvoor doet nu het
de Nederlandsche Regering en de vol-
de Heer Götzen omtrent de doelstel-
E.C.N, een dringend beroep op de Neder-
macht van een Departement. Ook de
ling van het e.c.n. mede te deelen had.
landsche bevolking, mannen, zoowel
Canadeezen werken in alle opzichten
Na een inleidend woord van z.e.a.
als vrouwen. Het vermaak der 30.000
mede. Nadat de Heer G. nog eenige
besprak de Heer G. in een vlot en
Canadeezen in Nederland moet in
vragen beantwoord had, werden door
onderhoudend betoog de redenen, die
zoodanige banen geleid worden dat
den Burgemeester een aantal ingezete-
tot oprichting van het e.c.n. hadden
een Canadees zich later, wanneer
nen uitgenoodigd voor Zeist zitting te
geleid, zoomede de doelstelling. De
hij in zijn vaderland teruggekeerd is.
nemen in het hier op te richten Comité.
Canadeezen zijn de bevrijders van
nimmer behoeft te schamen, noch
Nadere bekendmakingen kunnen dus
Nederland, hiervoor hebben 100.000
tegenover zijne verloofde, noch tegen-
spoedig verwacht worden.'
Canadeezen het leven gegeven. Het
over zijn echtgenoote, zijne Moeder en
■ Nederlandsche Volk is dus aan deze
zijne kinderen. In dit opzicht hebben
De opmerking dat spoedig nadere
• Canadeezen grooten dank verschul-
vooral de goede Nederlandsche meis-
mededelingen zouden volgen, waren
. digd en daarom is het zeer te betreuren,
jes en vrouwen een taak te vervullen.
iets te optimistisch van aard. Het
dat verkeerde toestanden ingeslopen
en 't doel van het e.c.n. is dan ook zorg
duurde een maand voordat het Zeister
zijn, die niet Nederlandsch zijn en niet
te dragen, dat de mogelijkheid daar-
Weekblad op 21 augustus en de Zeis-
: geduldmogen worden. Hierdoor is een
toe geschapen wordt. Het e.c.n. stelt
ter Post van 22 augustus het volgende
■ kentering in de goeden verhoudingen
daarom bepaalde eischen aan hem of
konden berichten:
■ ingetreden, die soms tot de wensch
haar, die medewerking wil verleenen.
'Het onlangs te Zeist opgericht
: heeft geleid onze bevrijders zoo spoe-
Uiteraard gaat het hier veel verder dan
Entertainment Committee heeft zijn
dig mogelijk te zien ophoepelen. Hier-
te zorgen voor een behoorlijke ont-
taak aangevangen. Het blijkt noodig
toe heeft vooral geleid de houding van
spanning voor onze gasten, en wel
omtrent die taak het een en ander mede
48
vele vrouwen en meisjes. De Cana-
de toekomstige verhouding Canada-
te deelen, aangezien het Comité slechts
-ocr page 49-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
niet mogelijk de ontspanning in goede
"Nederlandsche" banen te leiden.
Ook het Gemeentebestuur zal moeten
helpen, b.v. wat betreft het beschik-
baar stellen van zalen en terreinen.
Onvoorziene omstandigheden daarge-
laten, krijgt het e.c. volgende week
de beschikking over een gedeelte van
het Slot, dat zal worden ingericht,
in de geest van het Militaire tehuis,
dat gedurende onze mobilisatie ook
daar gehuisvest was. De manschap-
pen vinden hier gelegenheid hun vrije
tijd door te brengen; spelen als bridge,
billard, tafeltennis, schaken enz.
kunnen hier beoefend worden. De
groep gastheeren/gastvrouwen heeft
zich bereid verklaard deze bijeenkom-
sten bij te wonen, waaruit huiselijk
contact zal kunnen groeien voor hen,
die daaraan behoefte hebben.'
Tijdens de mobilisatie in 1939-1940
was er door het Korps Vrouwelijke
Vrijwilligers in het Slot een Algemeen
Militair Tehuis ingericht. Na de capi-
kan slagen indien de ingezetenen van
onze Gemeente hun medewerking ver'
leenen. Het e.c. te Zeist, afdeeling
van het Nederlandsche Entertainment
Comité, dat zijn werkzaamheden ver-
richt onder auspiciën van het Natio-
naal Instituut en in verband hiermede
de volle instemming en medewerking
van de Regeering heeft, stelt voorop,
dat wij onze bevrijders, zoolang zij hier
vertoeven, als onze gasten hebben te
beschouwen en jegens hen een taak als
gastheeren hebben te vervullen. Wij
zijn daarom verplicht te zorgen, dat zij
zich hier "thuis" voelen, wij moeten
hen in onze huizen ontvangen en in
onze gezinnen opnemen; wij moeten
hun ontspanning leiden op zoodanige
wijze, dat zij, wanneer zij straks weer
vertrekken, een goede indruk van het
Nederlandsche Volk medenemen. Ten
einde dit te bereiken deed het E.c. te
Zeist een beroep op de ingezetenen,
om hetzij als gastvrouw/gastheer het
comité bij te staan. Het is een verheu-
gend feit te constateeren, dat zoove-
len aan de oproep van het e.c. gevolg
hebben gegeven. In de naaste toe-
komst hoopt het E.c. sportdemonstra-
ties, variété, cabaret, shows, lezingen,
concerten, excursies etc. te organisee-
ren, waar toegang zullen hebben 50%
ers en 50% militairen. Deze 50%>
burgers zullen bestaan uit diegenen,
die tot de bovengenoemde groepen
behooren en tot de groep toeschouwers/
toeschouwsters. Voor de aanmelding
van bovenstaande groepen is het
gewenschf. l. In staat te zijn op rede-
lijke wijze een gesprek in het Engelsch
te kunnen voeren. 2. Alleen diegenen
komen in aanmerking, die politiek
betrouwbaar zijn en die bereid zijn met
volle sympathie onze gasten bezig te
houden. 3. Bi; allen, die zich aanmel-
den, moet de wil aanwezig zijn mede
te werken hen op een "waardige" wijze
te amuseeren.
In de eerste plaats heeft het e.c.
zich verzekerd der geallieerde legerlei-
ding; zonder deze medewerking is het
-ocr page 50-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
tulatie in mei 1940 werd het militaire
tehuis meteen opgeheven. Het bestuur
van het Entertainment Committee van
Zeist werd gevormd door Jhr. Mr. F.F.
Hooft Graafland, voorzitter, mej. N.M.
Beunke en Jkvr. W.L. v. Holthe tot
Echten, beiden secretaresse, en als
leden de dames M.J. Broedelet-v.d.
Waal en M.A. Lingeman'Esmeijer en
de heren A. Vlot en J.H. Steenbeek.
Aangezien de werkzaamheden van het
Entertainment Committee zeer uitge-
breid waren, werd een aantal commis-
sies gevormd: een kantinecommissie
voor het beheer van het Slot, een
sportcommissie voor het organiseren
van sportwedstrijden, een theater-
commissie voor het organiseren van
toneelvoorstellingen en shows, een
excursiecommissie voor het organise-
ren van tochten en excursies en een
culturele commissie voor het organi-
seren van lezingen, cursus en con-
certen. Voor die commissies werd de
medewerking van vele ingezetenen
gezocht.
'Alleen door nauwe samenwerking
tusschen comité en burgerij zal het
mogelijk zijn de taak, welke wij jegens
de in Zeist gelegerde troepen hebben,
naar behooren, dat wil zeggen in hun
belang maar ook in dat van onze bur-
gerij, te vervullen!'
Het bureau van het Entertainment
Committee was vanaf 22 augustus in
het Slot gevestigd en dagelijks tijdens
kantooruren geopend.
Het Entertainment Committee ver-
langde dat de burgers redelijk Engels
konden spreken. Zo'n eis lijkt nu
vreemd, maar voor de oorlog werd
Engels nog niet zo algemeen gespro-
ken. Een van de eerste advertenties
die in de naoorlogse plaatselijke krant
verschenen, was een advertentie voor
een cursus Engels aangeboden door
boekhandel J.W. Kraal. De kennis
van het Engels was bij velen mini-
maal, zoals blijkt uit een krantenbe-
richt op 16 mei. Er waren mensen die
aan de Canadezen om wat petroleum
voor hun lampen hadden gevraagd. In
plaats dat zij om 'paraffine' vroegen,
vroegen ze 'petrol' en kregen dus ben-
zine!
Activiteiten in het Slot
Alweer ging ruim een maand voor-
bij voordat de Zeister Post op 26 sep-
tember schreef:
'Het Entertainment Committee of the
Netherlands, verzoekt ons mede te
deelen, dat er a.s. Zaterdag door hen
een cantine zal worden geopend in
't Slot te Zeist. De leden van een
daarvoor benoemde commissie hopen
aldaar, te samen met de andere
medewerkers en medewerksters den
Geallieerden Militairen eenige rustige
ontspanning aan te kunnen bieden.
Hiervoor zijn in het Slot een sport-
zaaltje, 'n lees- en schrijf zaaltje, een
muziekzaal, een conversatiezaal en een
buffet ingericht, terwijl er reeds voor-
bereidingen voor enkele feestavonden
getroffen worden. Ook het Secretari-
aat van het Entertainment Committee
-ocr page 51-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OFTHE NETHERLANDS- R.P.M. RHOEN
een kort welkomstwoord, waarin dank
werd gebracht aan het gemeentebe-
stuur, terwijl de heer Vlietstra in het
bijzonder werd welkom geheeten, als
afgevaardigde van het centraal Enter-
tainment-Committee te Amsterdam.
In het kort werd het werk van deze
instelling in Zeist geschetst. De moei-
lijkheden, om in ons dorp iets te
bereiken, waren dubbel, doordat alle
ruimte, om de militaire gasten te
kunnen ontvangen, ontbrak. Gaarne
wilde de voorzitter een fout herstel-
len, die indertijd werd gemaakt. Vele
menschen werden eertijds aangezocht
om in subcommissies zitting te nemen.
In de practijk bleek echter, dat het
gemakkelijker werken was met minder
commissies. Hiertoe werd overgegaan,
echter werd verzuimd de overigen,
die medewerking hadden toegezegd,
van de veranderde constellatie op de
hoogte te brengen. In het Engelsch
wendde spr. zich tot de gasten, er op
wijzend, dat wij vooral kort na de
bevrijding een slechte gastheer waren,
omdat wij letterlijk niets meer hadden.
Thans hoopte spr. het tekort te kunnen
herstellen. Het ligt in de bedoeling
iederen avond in het Slot een speciale
attractie te hebben. Voorloopig zcd er
tweemaal per week een film worden
vertoond, terwijl een andere avond
een bridge-drive of ping-pong tour-
nooi zal kunnen worden gehouden.
Voorts zal er een muzikale avond
worden ingeschakeld, terwijl de Zater-
dagavond voor dansen gereserveerd zal
blijven. Een aantal gastheeren en gast-
vrouwen zullen worden uitgenoodigd,
evenals een aantal medewerkers. Ten-
slotte kunnen de Canadeesche militai-
ren een introducé meebrengen. Na een
woord van den heer Vlietstra, waarin
de uiterst tijdige bevrijding nogmaals
werd herdacht, verspreidde men zich
tot een gezellige conversatie.'
In dit krantenartikel wordt de
indruk gewekt dat alles perfect in orde
was. Toch was dat niet zo. Het plaatse-
lijk comité vroeg enkele dagen na de
is thans daar gevestigd en telefonisch
aangesloten onder No. 4774- Door dit
alles hopen zij te bereiken, dat er weer
nieuwe vriendschapsbanden tusschen
onze Geallieerde Bevrijders en de bur-
gerbevolking zullen worden vernieuwd
en versterkt.'
Over de opening schreef het Zeister
Nieuwsblad op 2 oktober:
'Welcome. Het "Slot", dat welwillend
door het gemeentebestuur aan het
Entertainment Committee werd afge-
staan en waarin tot voor kort nog
politieke gevangenen huisden, is her-
schapen in een centrum van gezel-
ligheid. Dit is bereikt door de groote
zalen met royale zitjes tot een huise-
lijke sfeer te tooveren, terwijl boven
goede gelegenheid is tot spelen. Wij
zagen reeds ping-pong tafels, sjoelbak-
ken en sporttoestellen. Er is een bar
ingericht, terwijl een restaurantbedrijf
werdingeschakeld.]hr. Mr. F.F. Hooft
Graafland, voorzitter van het Enter-
tainment-Committee van Zeist, sprak
-ocr page 52-
52
-ocr page 53-
Links: Een militaire colonne van de Britse 49^'^ Westriding Infantry ("Polar Bear"), deel uitmakend van
het 1^' Corps van de 1^' Canadian Army, op weg naar Utrecht hartelijk toegejuicht door de Zelster
bevolking. Boven: Een militair voertuig van hetzelfde korps met een gelukkig kijkende jonge vrouw.
COLLECTIE GEMEENTEARCHIEF ZEIST
-ocr page 54-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
openstelling van het Slot in een adver-
tentie om tuinmeubelen in bruikleen
te geven, omdat er nog een gebrek aan
tafels en stoelen was.
Na de opening van het 'Ontspan-
ningscentrum het Slot' op 29 sep-
tember werd meerdere malen in de
plaatselijke kranten gepubliceerd over
de activiteiten van het Entertainment
Committee van Zeist en ook geadver-
teerd. Het Slot was voor alle gealli-
eerde militairen 's avonds geopend op
werkdagen van 7 tot 10 uur, op zater-
dag van 2 tot 5 uur en van 7 tot 11
uur en zondags van 7 tot 10 uur. ledere
dinsdag- en donderdagavond werden
er filmvoorstellingen gegeven, op vrij-
dagavonden werden bridgedrives geor-
ganiseerd en op zaterdag werd er
gedanst. Burgers waren alleen welkom
als ze in het bezit waren van een
zogenaamde E.c.N.-kaart of hiervoor
waren uitgenodigd en geïntroduceerd
door een militair. Het aantal gasten
werd beperkt, aangezien de toelating
geschiedde op basis van de helft geal-
lieerden en de helft burgers. Indien
echter bij de aanvang van de avond
niet voldoende geallieerden aanwezig
waren, werden in de plaats daarvan
ook burgers toegelaten. Het Entertain-
ment Committee vond het nodig om
op een bepaald moment het volgende
bericht te doen uitgaan:
'De aandacht wordt er hier nog op
gevestigd, dat de dames uitgenoodigd
door het e.c.n., om als medewerksters
aanwezig te zijn in het Slot, daar
niet in de eerste plaats komen, om
zichzelf aangenaam bezig te houden,
maar om mede te helpen onze geal-
lieerde soldaten goede ontspanning
te verschaffen. Het bezit van een
medewerksters-kaart geeft de houdster
daarvan niet alleen een recht, maar
legt haar bovenal een plicht op en het
is noodig, dat de dames zich van deze
plicht tegenover onze bondgenooten en
onze eigen soldaten beter bewust zijn,
dan nog wel eens het geval blijkt te
zijn.'
Een activiteit die op een cultureel
hoger niveau stond was het concert
van Jean Oellers, viool, en Hans Hen-
kemans, piano, op 22 oktober 's avonds
om 7.00 uur. Buiten de normale activi-
teiten van Entertainment Committee
van Zeist - dansen, filmvoorstellingen
en bridgen - werd door de genoemde
musici in het Slot een concert gege-
ven. Toegang hadden volgens de gel-
dende regeling geallieerden en burgers,
op basis van de helft van elke groep.
Als er niet voldoende geallieerden
aanwezig zouden zijn, konden in de
plaats daarvan burgers worden toege-
laten.
De Zeister Post 27 oktober vestigt
de aandacht op een andere activiteit
van het Entertainment Committee
van Zeist:
'Entertainment Committee of the Net-
herlands biedt Variety Show "Chee-
rio" in het FlGl Theater van Maandag
29 oktober af tot en met Zaterdag 3
November, iederen avond 7-30 uur.
54
-ocr page 55-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
het Slot maar ook in Figi. Het begon
met "Cheerio" en al snel gevolgd door
Berry Kievits en Gerard Walden in
"At full speed!!"
Opheffing comité
Na de bevrijding bleven meer dan
honderdduizend Canadese militairen
nog maandenlang in ons land gele-
gerd, voordat zij werden gerepatrieerd;
in tegenstelling tot de Amerikaanse
soldaten. Pas in februari 1946 keer-
den de laatste soldaten naar hun land
terug.
Een groot deel van de Nederlandse
bevolking was blij met hun vertrek.
Het Nijmeegse Dagblad schreef in
januari 1946:
'Laat ze nu naar huis gaan. We zijn
hen dankbaar, maar nu moeten ze
naar huis. We zullen deze aardige,
lachende kerels niet vergeten en onze
beste wensen zullen hen altijd verge-
zellen. Maar laat ze nu gaan. Ze zijn
hier niet gelukkig en wij zijn niet langer
blij dat ze bij ons zijn.'
medewerkers mag een prachtig con-
cert verwacht worden, zoodat op een
ruime belangstelling wordt gerekend.
Voor verdere bijzonderheden wordt
verwezen naar de advertentie in het
volgend nummer van dit blad. Van
7'16 November zal een groote sport-
week in ons land worden gehouden,
georganiseerd door het e.c.n., waarover
binnenkort nog nadere mededeelingen
zullen volgen. Tenslotte verzoeken wij
allen, die bereid zijn geallieerden aan
huis te ontvangen, daarvan opgave te
doen aan het secretariaat in het Slot.
Wij hopen, dat velen aan dit verzoek
gevolg zullen geven en onze bondge-
nooten een prettig tehuis willen ver-
schaffen, nu meer dan ooit noodig in
verband met de naderende lange win-
teravonden.'
Over de sportweek wordt echter
daarna niets meer geschreven.
Vanaf eind oktober organiseerde
het Entertainment Committee voortaan
haar activiteiten niet meer alleen in
Beperkt aantal plaatsen voor houders
van E.c.N.'kaarten verkrijgbaar aan de
zaal vanaf 7.15 uur.'
De aankondiging werd op 31 okto-
ber herhaald:
'Entertainment nieuws. Zooals reeds
in advertenties is bekend gemaakt
biedt het e.c.n. in de week van 29
October tot en met 3 November a.s. in
theater Figi een groote Variety Show
"Cheerio", welke elke avond om half
acht precies begint. Een beperkt aantal
burgers kunnen toegelaten worden,
mits zij in het bezit zijn van e.c.n.
kaarten. Toegangsbewijzen zijn aan
de zo.o.1 verkrijgbaar vanaf kwart over
zeven. Maandag 5 November a.s. zal
wederom een concert gegeven worden
in het Slot 's avonds om acht uur,
waaraan medewerken ]ean Oellers,
Myra Spruyt, Henk Spruyt, Ludwig
Werner en Hans Henkemans. Dit
concert is vooral ook bestemd voor de
Zeister burgers, die op ruime schaal
toegelaten zullen worden. Gezien de
-ocr page 56-
ENTERTAINMENT COMMITTEE OF THE NETHERLANDS - R.P.M. RHOEN
Vrouwen die direct na de Tweede Wereldooriog
met Canadase miiitairen trouwden en emi-
greerden hebben een eigen website
www.canadianbrides.com .
De in Apeldoorn gevestigde Vereniging Bevrij-
dingsl<!nderen probeert de geallieerde soldaten
op te sporen die in Nederland tussen 1944 en
1946 een kind hebben verwekt. Het Canadees-
Nederlandse echtpaar Lloyd Rains en Olga Tres-
torff heeft in 1980 het Project Roots opgericht,
een organisatie die Nederlandse bevrijdingskin-
deren in contact met hun Canadese vaders willen
brengen.
hand met de imtspanning voor (mze
eigen soldaten, waarbij het Bestuur,
als voorheen, op de bereidheid daar-
toe rekent. Het bestuur van het k.c.n.,
afdeeling Zeist kan niet nalaten aart
allen, die hun medewerking m een of
andere vorm hebben verleend, in het
bijzonder de gastvrouwen en -heeren
en de medewerkers en medeiverksters
zeer hartelijk dank te zeggen voor de
wijze, waarop zij het bestuur bij zijn
werk hebben geholpen, om aldus onze
bondgenooten goede ontspanning te
verschaffen. De officieren en man-
schappen van de hier gelegerde onder-
deden hebben meermalen hun vreugde
en dank geuit over de gegeven om-
spanning, hetgeen ontgetwijfeld allen
tot erkentelijkheid zal stemmen.'
In hoeverre het Entertainment Com-
mittee Zeist in haar korte tijd van
bestaan aan haar doel heeft voldaan,
zal moeilijk na te gaan zijn.
Ze waren toen al uit Zeist vertrok-
ken, hetgeen consequenties had voor
hun opvang. De Zeister Post van 15
december en het Zeister Nieuwsblad
van 21 december 1945 maken melding
van de opheffing van het plaatselijke
comité:
'Nu de Canadeezen onze gemeente
vrijwel allen hebben verlaten, meent
het Entertainment Committee Zeist,
haar taak te hebben vervuld. Wel
moeten nog verschillende zaken
worden afgewikkeld en zal het Slot
nog enkele avonden in de week ter
beschikking staan van onze Holland-
sche soldaten, die in Zeist en omge-
ving in opleiding zijn, in afwachting
van nadere beschikkingen, welke door
de Overheid voor de ontspanning van
deze troepen zullen worden getroffen,
maar in het algemeen gesproken zijn
de werkzaamheden van het Entertain-
ment Committee dus geëindigd. Wel-
licht zal op enkele medewerksters zoo
nu en dan nog een beroep door het
E.C.N, moeten worden gedaan, in ver-
-ocr page 57-
Prentbriefkaarten
Van de oostelijke entree van Zeist
Driebergsclieweg,
-ocr page 58-
PRENTBRIEFKAARTEN VAN DE OOSTELIJKE ENTREE - J.H. HEIMEL
In september 1973 heeft mr
dr H. Emmer in Seyst de
entree van Zeist beschreven.
Hij doelde op het einde van
de Utrechtseweg en het begin
van de Eerste Dorpsstraat, dui-
deUjk de Utrechtse kant van
Zeist. Wellicht is de entree van
Zeist vanuit Driebergen ook
interessant genoeg om aan-
dacht aan te geven.
en ook de Oranjerie is hier rood.
De prentbriefkaarten 6 en 7 (zie
jKig. 57 en 70) zijn de bekendste, in
een aantal boekjes over Zeist zijn deze
afgebeeld. Op prentbriefkaartbeurzen
komen zij van alle hiergenoemde het
meeste voor.
Er zijn minstens veertien verschil-
lende versies bekend, zowel zwart/wit
als ingekleurd.
Het opmerkelijkste is echter het feit
dat op een viertal uitvoeringen 10 per-
sonen ingetekend zijn, ingekleurd en
wel.
Prentbriefkaart 8 is een eigen uit-
gave van de verzekeringsmaatschappij
Kosmos.
Afbeelding 9 geeft het huidige
beeld weer met, vrijwel niet zichtbaar,
de twee in 1976 verrezen apparte-
mentengebouwen "Park State". Prent-
briefkaarten van deze plek worden
momenteel echter niet meer gemaakt.
Howen uit 1810.
Er zijn de auteur een zesentwin-
tigtal verschillende prentbriefkaarten
bekend; afgeleid van maar zeven ver-
schillende foto's. Deze kaarten zijn
uitgegeven door minstens acht ver-
schillende firma's: Bouman jr, de Heus,
Kraal, Nauta, Schalekamp, Schreder-
hof &CO, Posthuma en Kosmos.
Van kaart i zijn vijf uitvoeringen
bekend waaronder een ingekleurde.
Klein Schoonoord (Driebergseweg
6), in de dorpsmond ook wel peper
&. zoutstel dan wel olie & azijnstel
genoemd, staat op de voorgrond, de
Oranjerie van Hoog Beek en Royen
ligt op de achtergrond.
Op de foto's 2,3 en 4 {zie pag. 57
en 55) is ook huize Zandhof zichtbaar,
ooit gelegen op Driebergseweg 8.
Hier woonde o.a. de bekende Zeis-
ter huisarts N.A. Kortland.
Van 5 bestaat naast een bruine
ook een zeer onrealistisch ingekleurde
versie: een roze huis met een rood dak
J.H. HEIMEL
Het betreft hier de laatste, flauwe,
bocht in de Driebergs(ch)e(straat)-
weg ter hoogte van de Blikkenburger-
laan, huize Klein Schoonoord en de
Oranjerie van Hoog Beek en Royen.
Waar Emmer voor zijn beschouwing
kon beschikken over 17e en 18e eeuwse
afbeeldingen zijn wij op deze plek
aangewezen op prentbriefkaarten van
rond 1900 en later afgezien van enkele
oude plattegronden, een prent van
Klein Schoonoord uit 1828 (zie Seijst
2002-1) en een tekening van Von der
-ocr page 59-
'^'!S^^^?Si?;ff lË! YfL^J'^5'°^^^'-'-'*^^ ENTREE - J.H. HEIMEL
'sm
■ y^
^(fe..>.
>' y-'-fr 'i
-ocr page 60-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.PM. RHOEN
De particuliere begraafpiaats van de
famiiie Nepveu op Dijnseiburg
De meeste doden werden in
vroegere tijden bijna altijd in
of om een kerk begraven of
op een begraafplaats buiten
de kom. Er zijn particulieren
geweest die een eigen begraaf-
plaats op een voor hen dierbare
plaats hebben gesticht.
R.P.M. RHOEN
Het bekendste familiegraf in Neder-
land is de grafkelder van de Oranjes
in de Nieuwe Kerk in Delft. Dichter in
de buurt op de Utrechtse Heuvelrug
staat in het park bij kasteel Doorn een
in 1942 gebouwd mausoleum, waarin
de Duitse ex-keizer Wilhelm II ligt, en
in Leersum staat de in 1818 gebouwde
graftombe van de familie Nellesteyn.
De buitenplaats Dijnselburg. Uit: P.J. Lutgers, Gezigten in de Omstreken van
Utrecht, Loenen aan de Vecht 1869.                               collectie gemeentearchief zeist.
-ocr page 61-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.P.M. RHOEN
de buitenplaats Dijnselburg het vol-
gende:
'Dijnselburg was in 1845 een boeren'
hofstede. De heer Mr. }.D. Nepveu
als letterkundige toen welbekend,
koos 't tot zijn lustplaats en liet er
dit buitenverblijf bouwen. De groote
plaats strekt zich langs den Amers-
foortscheweg uit tot waar de Nas-
saulaan er tegenover door 't park en
Bosch en Duin voert.'
Over het familiegraf aan de Panweg
wordt niets verteld.
De geschiedenis van Dijnselburg
gaat ver terug. Dat Dijnselburg van
een hofstede uitgroeide tot een buiten-
plaats is de verdienste van de familie
Nepveu. De familie Nepveu is afkom-
stig uit Frankrijk. Een van de voor-
vaderen, Aubin Nepveu (omstreeks
1650-1704), werd in 1686 burger van
Amsterdam. Zijn achterkleinzoon Mr.
Laurens Johannes (komt ook voor als:
Laurens Jan) Nepveu (1751-1823), lid
van de vroedschap van Utrecht en lid
van de provinciale staten van Utrecht,
kocht Dijnselburg in 1792. Drie gene-
raties lang zou Dijnselburg in handen
blijven van de familie Nepveu. In 1807
werd zijn zoon Mr. Laurent Théodore
(komt ook voor als: Laurens Theodo-
rus) Nepveu (1782-1839), rentenier,
lid van de raad en wethouder van
Utrecht en lid van de provinciale
staten van Utrecht, de nieuwe eige-
naar. Hij werd op zijn beurt als
eigenaar opgevolgd door zijn zoon
Mr. Jean Ignatius Daniel (komt ook
voor als: Jan Ignatius Daniel) Nepveu
(1810-1887), griffier van het provinci-
aal gerechtshof en letterkundige. Die
liet in 1854 de hofstede op Dijnselburg
verbouwen tot een herenhuis, dat in
1883 vervangen werd door het huidige
herenhuis. Toen was het echter geen
eigendom meer van Nepveu. In 1871
had hij de buitenplaats verkocht.
De buitenplaats Dijnselburg is gele-
gen aan de Amersfoortseweg. Aan
de westzijde wordt de buitenplaats
begrensd door de Panweg en aan de
oostzijde door de huidige Albert Pies-
Ook in Zeist lag op een van de buiten-
plaatsen een familiegraf. Het was het
graf van de familie Nepveu-Roosmale.
Zij die hier begraven lagen, waren
nooit zo belangrijk als de Duitse keizer
en het familiegraf was ook niet zo
monumentaal als dat in Leersum. Over
het graf in Zeist hing wel een waas
van geheimzinnigheid. Zeker sinds de
familie Nepveu van Dijnselburg was
vertrokken en er niet meer begraven
werd. Over de grafkelder deden aller-
lei verhalen de ronde. Zo werd er ver-
teld dat het er spookte. Bijna 75 jaar
geleden werd het 'Graf van Nepveu'
geruimd in verband met een wegver-
breding. De sluier van de geheim-
zinnigheid werd opgeheven en haast
niemand die nu nog iets van de graf-
kelder afweet.
Dijnselburg
'Kraals nieuwe groote gids van
Zeist' (1907) - een boek dat een uit-
voerige toeristische beschrijving van
de gemeente Zeist geeft - zegt over
mP:
yiJSi
yüA
^W
-ocr page 62-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU • R.PM. RHOEN
eigenaar van de begraafplaats geble-
ven. In de veilingakte uit 1871 is
hierover bepaald: 'Tenslotte wordt
opgemerkt dat de begraafplaats van de
familie Nepveu met de beide toegan-
gen uitkomende op de weg kadastraal
bekend sectie B nummer 35bis niet tot
het verkochte behoort.' Een bepaling
die in ieder geval bij de volgende ver-
koop in 1877 weer in de notariële
akte werd opgenomen. Bij de inschrij-
ving in de registers van het kadaster
werd met die bepaling geen rekening
gehouden en werd het hele perceel
op naam van de nieuwe eigenaar
gesteld. Om de begraafplaats stond een
draadafscheiding. Vanaf de Panweg
lag de begraafplaats verscholen achter
bomen en struikgewas.
'Eenzaam en verlaten ligt dit graf hier.
Slechts zdden ging iemand het smalle
zijpaadje op, en menigeen, die er over
had hooren spreken en dit plekje niet
kende, ging er naar zoeken om het in
veel gevallen niet te vinden.', schreef
een journalist in 1928.
de begraafplaats zou zijn geweest. Mis-
schien dacht hij dat omdat die Dijn-
selburg immers gekocht had en pas in
1823 overleed. In de vergunning van
G.S. werden als voorwaarden gesteld
dat de begraafplaats onder het toezicht
van het gemeentebestuur viel, 'onder
de surveillance', en dat op de door
de wet voorgeschreven afstand geen
woningen gebouwd mochten worden.
Van allen die in het familiegraf
werden bijgezet - en dat is opvallend
- is slechts een in Zeist overleden. De
stichter van de begraafplaats werd er
zelf ook niet bijgezet.
De grafkelder
De grafkelder lag in de zuidwest-
hoek van de buitenplaats Dijnselburg,
tegen de Panweg aan, op circa vijf-
honderd meter afstand van de Amers-
foortseweg; ongeveer in het huidige
tracé van de A28. Het terrein had een
grootte van ±1500 m^. De erfgena-
men van de stichter van de grafkelder
waren na de verkoop van Dijnselburg
manring.
Aanleg begraafplaats
De begraafplaats op Dijnselburg
werd in 1812 gesticht door Mr. Laurent
Théodore Nepveu, die sinds 1807 eige-
naar van de buitenplaats was. Waar-
schijnlijk was de aanleiding de vroege
dood van een dochtertje in 1811. In
verband met de invoering van een
nieuwe wettelijke regeling ten aanzien
van begraafplaatsen, verzocht hij in
een rekest van 29 mei 1829 Gedepu-
teerde Staten hem toe te staan om
zijn begraafplaats 'zijnde eene ruime
geheel onderaardsche kelder' als zoda-
nig te mogen blijven gebruiken. G.S.
verleenden hem op 17 juni 1829 de
gevraagde vergunning om de particu-
liere begraafplaats 'aan het Huys ter
Heide' - hijzelf sprak in zijn rekest over
'de Dijnsel' - voor hem en zijn fami-
lieleden te behouden. Zijn kleinzoon
Paulus Theodorus Nepveu (1861-1944)
meende in 1927 dat diens vader, Lau-
rens Johannes Nepveu, de stichter van
-ocr page 63-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.P.M. RHOEN
De plaats van de grafkelder werd
gemarkeerd door een grote grafzerk
van 157 x 268 x 10 cm (b x 1 x d).
Op de zerk stond alleen eenvoudig
de naam 'Nepveu' gebeiteld. Rondom
die hardstenen zerk was een rollaag
gemetseld. De kelder bestond uit twee
gedeelten, die een geheel vormden.
Een gedeelte werd van boven afgeslo-
ten met de hiervoor genoemde zerk en
het andere gedeelte was overkluisd. De
grafkelder had als ingang een staande,
ijzeren deur, die voorzien was van twee
sloten. Omdat de toegang onder het
maaiveld lag, moet de deur via een
stenen trap te bereiken zijn geweest of
via een al of niet geplaveid pad. Na
een bijzetting in 1880 was de grafkel-
der vol. De deur werd na die laatste
bijzetting gedeeltelijk dichtgemetseld
en de toegang naar de deur met zand
dicht gegooid.
Bij de aanleg van het landschaps-
park op Dijnselburg is duidelijk reke-
ning gehouden met de grafkelder. Een
pad voerde van het huis naar de
begraafplaats en splitste zich bij de
begraafplaats om zo op de Panweg uit
te komen.
Bijgezette familieleden
In de grafkelder werden de stoffe-
lijke overschotten van de volgende
leden van de familie Nepveu-Roos-
male bijgezet:
1.     Maria Johanna Nepveu, * Utrecht 5
mei 1811, t Utrecht 5 juni 1811, dochter
van IVIr. Laurent Théodore Nepveu en van
Albertina Helena Elisabeth Ram, dochter
van de stichter
2.     IVIarinus Cornelis Johannes Nepveu,
* Utrecht 18 november 1812, f Utrecht 2
maart 1813, zoon van Mr. Laurent Théo-
dore Nepveu en van Aibertina fHelena Eli-
sabeth Ram, zoon van de stichter
3.    Mr. Laurens Johannes Nepveu, * Para-
maribo 13 mei 1751, f Utrecht 25 januari
1823, trouwde Utrecht 15 mei 1780 IVIar-
garetha Roosmale, * Utrecht 17 februari
1751, t Zeist 17 oktober 1829, vader van
de stichter.
4.     Margaretha Roosmale, * Utrecht 17
februari 1751, t Zeist 17 oktober 1829,
trouwde Utrecht 15 mei 1780 Mr. Laurens
Johannes Nepveu, * Paramaribo 13 mei
1751, t Utrecht 25 januari 1823, moeder
van de stichter.
5.    Dood* kindje van Mr. Laurent Théodore
Nepveu en van Albertina Helena Elisabeth
Ram, kind van de stichter
6.    Willem Johan Albert Roosmale
Nepveu, * Zeist 9 september 1826, t
Utrecht 16 april 1830, zoon van Louis
Antoine Roosmale Nepveu en van Elisabeth
Jacqueline barones Taets van Amerongen,
neef van de stichter                         '
7.     Elisabeth Jacqueline barones Taets
van Amerongen van Woudenberg,
* Utrecht 20 december 1795, f Utrecht
17 mei 1835, trouwde Zeist 4 juni 1823
Louis Antoine Roosmale Nepveu, * Utrecht
25 februari 1789, t De Bilt 2 mei 1867,
schoonzus van de stichter
8.    Laurentle Johanna Margaretha (komt
ook voor als: Laurence Jeannette Mar-
guérite) van Gheel Roëll, * Amsterdam
11 november 1811, f Utrecht 14 novem-
ber 1840, dochter van jhr. Jan Carel
-ocr page 64-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.PM. RHOEN
dam 1 juni 1837 Cecile Adelaide Massac,
* Amsterdam 28 mei 1793, t Jutphaas 30
december 1851, broer van de stichter
19. IVlargaretha Nepveu, * Utrecht 17 mei
1787, t Utrecht 1 mei 1880, trouwde
Maarssen 2 april 1811 jhr. Jan Carel
Andries van Gheel Roëll, * Amsterdam 22
april 1779, t Utrecht 27 december 1847,
zuster van de stichter
Verbreding van de Panweg
De begraafplaats lag aan de Panweg.
De ontwikkeling van die weg van een
onbeduidende steeg tot eeri belang-
rijke verbindingsweg, is van groot
belang geweest voor de geschiedenis
van de grafkelder. Op 2 oktober 1857
werd er een overeenkomst gesloten
tussen de gemeente Zeist en Mr. Jean
Ignatius Daniel Nepveu en Jan Jacob
Kluppel, eigenaren van respectieve-
lijk de buitenplaatsen Dijnselburg en
VoUenhove, waarbij zij toestemming
kregen de steeg die tussen de bossen
van het landgoed VoUenhove en de
buiteriplaats Dijnselburg liep en 'sedert
Andries van Gheel Roëll en van Margaretha
Nepveu, trouwde Utrecht op 22 februari
1839 Willem Charles (komt ook voor als:
Guillaume Charles) baron Snouckaert van
Schauburg, nicht van de stichter
9.    Jacob Daniel Cornelis Nepveu, *
Utrecht 18 juli 1841, t Utrecht 2 sep-
tember 1842, zoon van IVIr. Jean Ignatius
Daniel Nepveu en van Anna Jacoba des
Tombe, kleinzoon van de stichter
10.  Cornelia Anna Jacoba Nepveu, *
Utrecht 9 november 1842, f Utrecht 26
juli 1843, dochter van Mr. Jean Ignatius
Daniel Nepveu en van Anna Jacoba des
Tombe, kleindochter van de stichter
11.   Cécile Adelaide de Massac, * Amster-
dam 28 mei 1793, f Jutphaas 30 decem-
ber 1851, trouwde Amsterdam 1 juni 1837
Louis Antoine Roosmale Nepveu, * Utrecht
25 februari 1789, f De Bilt 2 mei 1867,
schoonzus van de stichter
12.  Anna Jacoba des Tombe, * 's-Graven-
hage 9 augustus 1815, t Utrecht 30 maart
1856, trouwde Utrecht 12 juli 1839 Mr.
Jean Ignatius Daniel Nepveu, * Utrecht 3
februari 1810, f Utrecht 16 maart 1887,
schoondochter van de stichter
13.   Dood* tweeling uit het huwelijk van Mr.
Jean Ignatius Daniel Nepveu en van Wil-
helmina Constantia Smissaert, kleinkinde-
ren van de stichter
14.  Alsvoren
15.  Johanna Nepveu, * Utrecht27 november
1863, t Utrecht23 december 1863, doch-
ter van Mr. Jean Ignatius Daniel Nepveu
en van Wilhelmina Constantia Smissaert,
kleindochter van de stichter
16.  Albertina Heiena Elisabeth Ram, *
Rotterdam 13 juli 1788, t Utrecht 19 Janu-
ari 1864, trouwde Utrecht 13 mei 1806
Mr. Laurent Théodore Nepveu, * Utrecht
7 april 1782, f Parijs 14 november 1839,
echtgenote van de stichter
17.   Jean Aubin Nepveu, * De Bilt 29 juli
1785, t De Bilt 24 juli 1865, ongehuwd,
broer van de stichter
18.  Louis Antoine Roosmale Nepveu, *
Utrecht 25 februari 1789, f De Bilt 2
mei 1867, trouwde Ie Zeist 4 juni 1823
Elisabeth Jacqueline barones Taets van
Amerongen, * Utrecht 20 december 1795,
t Utrecht 17 mei 1835, trouwde 2e Amster-
-ocr page 65-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.RM. RHOEN
onheugelijke jaren in verwaarloosde
en onbeheerde staat verkeert', te ver-
vangen door een weg van tenminste
tien meter breedte met aan weerskan-
ten een greppel. De breedte van het
te berijden gedeelte van de nieuwe
weg werd hierbij bepaald op vier en
een halve meter. Bij de aanleg van
de Amersfoortseweg in 1653 waren de
aanliggende percelen in vakken ver-
deeld, die van elkaar werden geschei-
den door een steeg. Het gebied waar
de in 1857 nog naamloze steeg lag, was
'woest en heuvelachtig'. Later kreeg
deze weg de naam van Panweg. De
Panweg werd ook wel 'Laantje van half
acht' genoemd, naar een huis aan het
begin van de weg bij de Amersfoortse-
weg. Een andere naam was Dodeweg.
Die betekenis moge in verband met de
aanwezigheid van de grafkelder dui-
delijk zijn. In zuidwestelijke richting
liep ongeveer parallel aan deze weg
een bosweg die tegenover de uitspan-
ning annex boerderij De Pan uitkwam
en ook bekend stond als Panweg.
De beschrijving van de Panweg in
'Kraals nieuwe groote gids van Zeist'
uit 1907 heeft betrekking op deze
laatst genoemde Panweg en niet op de
huidige.
In 1919 wilde het gemeentebestuur
de Panweg, die een zandweg was en in
een slechte staat verkeerde, vanaf de
Oude Woudenbergse Zandweg tot aan
de Amersfoortseweg verbreden. Het
plan ging toen niet door. In 1925 werd
toch alweer nagedacht over de verbre-
ding van de weg. Tevens zou de zand-
weg worden bestraat. De breedte van
het te verharden weggedeelte bedroeg
vijf meter. Gedacht werd ook aan de
aanleg van voet- en rijwielpaden. De
weg zou op een breedte van dertig
meter worden gebracht. De Panweg
moest de verbindingsweg gaan vormen
tussen Zeist en het buurtschap Bosch
en Duin. De eigenaar van Dijn-
selburg, Mr.Dr. Herman Theodoor
s'Jacob (1869-1950), van 1924 tot 1934
commissaris van de koningin in de
provincie Utrecht, verklaarde zich in
1927 bereid de benodigde grond voor
de verbreding van de weg om niet aan
de gemeente Zeist af te staan. Voorts
was hij bereid om bij eventuele ver-
koop van grond als bouwterrein een
bijdrage in de aanlegkosten van de
weg te betalen. Hij wilde, indien hij
dat wenste, een gedeelte van de bui-
tenplaats als bouwterrein in exploi-
tatie kunnen brengen. Daarvoor was
het nodig dat het bouwverbod dat in
1857 op zijn gronden aan de Panweg
was gevestigd, zou worden opgeheven.
In dit verband stelde s'Jacob ook de eis
dat de particuliere begraafplaats van
de familie Nepveu, die door de weg-
verbreding te dicht aan de weg zou
komen te liggen, door de gemeente
Zeist zou worden geruimd en overge-
bracht naar de begraafplaats in Zeist.
De gemeenteraad ging hiermee in zijn
vergadering van 20 december 1928
akkoord.
Zonder dat dat in de stukken naar
voren komt, maar door de aanwezig-
-ocr page 66-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.PM. RHOEN
heid van de particuliere begraafplaats
ter plekke, mocht er in de omgeving
ook niet worden gebouwd.
Ruiming van de grafkelder
Om tot overeenstemming te komen
met s'Jacob, wendde het gemeentebe-
stuur zich tot Albert Laurent The-
odore Aubin Nepveu tot Ameyde
(1854-1928) in Bilthoven. Deze schreef
aan het gemeentebestuur terug dat de
begraafplaats gesticht was door zijn
oom Mr. Jean Ignatius Daniel Nepveu
en dat geen 'ascendenten' van hem
daar begraven waren. Nepveu van
Ameyde vergiste zich hierin echter.
Zijn grootvader van Vaderszijde, Mr.
Laurent Théodore Nepveu, had de
begraafplaats gesticht en zijn over-
grootouders, zijn grootmoeder en drie
van haar jong overleden kinderen
lagen er begraven.
Op aanwijzing van Nepveu van
Ameyde vroeg het gemeentebestuur
nu aan diens neef Paulus Theodorus
Nepveu (1861-1944) in Bussum, mede-
werking te verlenen om tot ruiming
van het familiegraf te komen. Hij
wilde de familie in deze aangele-
genheid wel vertegenwoordigen. Het
gemeentebestuur stelde voor de stof-
felijke resten over te brengen naar de
Nieuwe Algemene Begraafplaats aan
de Woudenbergseweg in Zeist. Nepveu
stelde zich in verbinding met s'Jacob
en kwam met hem tot de volgende
afspraken:
-   de nakomelingen van de stichter
van het graf zouden het terrein
waarop het graf zich bevond, koste-
loos afstaan;
-   s'Jacob zou een graf kopen op de
Nieuwe Algemene Begraafplaats ten
name van de familie Nepveu, met
afkoop van het onderhoud van dat
graf;
-   de gemeente Zeist moest: de dichtge-
metselde grafkelder openen en ont-
ruimen; de stoffelijke resten en de
steen overbrengen naar het nieuwe
graf, en zorgen voor een of meer
kisten en voor het transport.
Het gemeentebestuur ging met deze
regeling voor de ruiming van de parti-
culiere begraafplaats akkoord.
De gemeente maakte in februari
1928 kenbaar met het ruimen van het
graf te wachten totdat de werkzaamhe-
den aan de Panweg waren uitgevoerd.
Dat zou een uitstel van ongeveer
anderhalf jaar betekenen. De familie
klaagde in oktober 1928 dat het graf
door vandalen was vernield. Het ver-
moedde bestond bij de familie Nepveu
dat dat kwam doordat de gemeente ter
plaatse bomen gerooid had en struiken
verwijderd en dat daardoor het graf
'open en bloot vlak aan de weg' lag.
Het waren de rollaag om de grafzerk
en de omheining om de begraafplaats
die vernield waren. Het vandalisme
had tot gevolg dat besloten werd de
grafkelder met spoed te ruimen en de
stoffelijke overschotten over te bren-
gen. Op 25 oktober verzamelde men
zich bij de grafkelder om hem in ogen-
schouw te nemen. De toegang naar de
deur was al vrij gelegd. Bij de laatste
66
-ocr page 67-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.P.M. RHOEN
later per lijkauto overgebracht naar de
Nieuwe Algemene Begraafplaats.
De familie Nepveu wenste dat de
grafzerk naar het nieuwe graf werd
overgebracht. Omdat men voor het
openen van de grafkelder niet wist
hoe de bouwconstructie was, was men
echter ook beducht voor ongevallen.
Indien de grafsteen de kelder gedeel-
telijk van boven afsloot, dan kon
iemand in het donker - 'bijv. een vrij-
end paartje' , aldus Nepveu- in de
kelder vallen. Maar na de ruiming liet
s'jacob de keldermuren slechten en de
grond gelijk maken. Sindsdien herin-
nert ter plaatse niets meer aan de graf-
kelder.
Grafperikelen
Ter voorbereiding van het overbren-
gen van de stoffelijke overschotten
uit de grafkelder op Dijnselburg naar
de Nieuwe Algemene Begraafplaats
deelde Nepveu in zijn brief van 16
oktober 1928 aan het gemeentebe-
stuur mede dat s'jacob hem gevraagd
had de gemeente te berichten dat voor
zijn rekening een graf kon worden
aangekocht. Hierbij werd niets gezegd
over de klasse waarin het graf moest
liggen.
Na het overbrengen van de beide
kisten met de stoffelijke resten liet het
gemeentebestuur die ter aarde bestel-
len in een graf in vak A. Die beslissing
werd in een brief van 5 maart 1929
aan Nepveu als volgt gemotiveerd:
'Wij hebben toen, rekening houdende
met het plaatselijk gebruik, dat eigen
graven voor families als de Uwe
gevuoonlijk gekozen worden in klasse
A, alsmede met den uitdrukkelijk
door U uitgesproken wensch, dat alles
in overeenstemming zou zijn met de
waardigheid van de familie Nepveu.'
Indien een graf in klasse B was
gekozen, zouden de kosten voor s'jacob
vijfhonderd gulden lager zijn geweest.
De familie weigerde echter toestem-
ming te geven voor het overbrengen
van de kisten naar vak B. De herbe-
begrafenis in 1880 was Jan Veenen-
daal (1866-1930), koetsier / tuinman,
uit het nabijgelegen Huis ter Heide,
nog aanwezig geweest. Hij had van
tevoren de plek aangewezen waar zich
de ingang bevond. Blijkbaar was geen
van de familieleden daarvan meer op
de hoogte. In aanwezigheid van enkele
familieleden en een vertegenwoordi-
ger van gemeentewege werd de kelder
ontsloten. Nepveu uit Bussum was in
het bezit van de sleutel van de deur.
Na de opening bleek dat de meeste
kisten geheel vergaan waren. De stof-
felijke resten werden in twee nieuwe
kisten gelegd. Van tevoren verkeerde
men in het ongewisse over de toestand
van de stoffelijke resten. Nepveu had
al eerder geschreven:
'vermoedelijk zal wel met één kist
volstaan kunnen worden, aangezien
het al 47 jaar geleden [is] dat in dien
kelder voor het laatst is bijgezet.'
In aanwezigheid van onder andere
een lid van het college van burgemees-
ter en wethouders werden de kisten
-ocr page 68-
BEGRAAFPLAATS FAMILIE NEPVEU - R.RM, RHOEN
Bronnen
-     Archief der gemeente Zeist, 15994905. inv.nrs.
150 (correspondentienummer 226) en 300:
Gemeentearctiief Zeist (GAZ)
-     Archief der gemeente Zeist, 1906-1945, inv.nrs,
1596 en 1919: GAZ
-     Archief van het provinciaal bestuur, 1813-1920,
inv.nr. 453: Het Utrechts Achief (H,U,A.)
-     Archief van notaris Jacob Hendrik van Scherin-
beek, inv,nr. U 321"139, aktenr, 19735: H,U.A.
-     Archief van notaris Arnout Vosmaer, inv.nr, 3065,
aktenr, 877: H,U.A,
-     V.A.M, van der Burgen R.P.M, Rhoen, De gemeen-
teraad van Zeist. 1851-1976. Zeist 1994
-     Kraal's nieuwe groote gids van Zeist, Zeist (1907)
-     Nederland's Patriciaat, 33e jrg,, Den Haag 1947
Hef n;euws voor Zeist, 2 noveiTtber 1928
Foto van de grafzerk van het graf van
de famiiie Nepveu. foto r,h,m. rhoen
graving had op plechtige wijze plaats
gevonden en men vond het niet pië-
teitvol ten aanzien van de overleden
familieleden.
Omdat s'Jacob de dupe zou worden
van het misverstand dat ontstaan
was tussen de familie Nepveu en het
gemeentebestuur c.q. wethouder Van
Walsem en vak B evengoed als vak
A eerste klas was, ging men alsnog
akkoord met een graf in vak B. Men
stelde wel als voorwaarden dat het
overbrengen op waardige wijze zou
geschieden en een graf werd gekozen
in de nabijheid van het graf in vak
A en dat aan de overbrenging zo min
mogelijk ruchtbaarheid zou worden
gegeven.
Begin juni 1929 werd de inhoud van
het graf van vak A nummer 9 overge-
bracht naar vak B nummer 103. Dit
graf wordt nu nog gedekt door de oude
zerk afkomstig van de grafkelder aan
de Panweg met alleen daarop de tekst
'Nepveu'.
Nieuwe donateurs
Mw. CJ. van Stroe       Zeist
B.AItemuhl                  Den Dolder
MwJ. van Tilburg         Zeist
Mw.J. Vijn                                     Zeist
-ocr page 69-
^ *«'«!.
' '•''*
f ,*■- »is
•' ^ ♦Tt-.-.ri
.f!
^Mr
f»
//fs
,,„f!^^ ..^^8ff*'
J____
-ocr page 70-
Inhoudsopgave
Bulletin ter bevordering van de kennis
van de geschiedenis van Zeist
ISSN 1383-2867
; Verschijnt 4x per jaar. Jaargang 33, Uitgave
sept.2003. Drul<werl<: Gregorius, Zeist.
Ontwerp. Frédéril< Ruys.
REDACTIECOMMISSIE
{ J L Verbeel<, voorzitter. MM. Rtioen. IVIw.
Fl de Vrijer, redacteuren. F.Th.H. Ruys,
vormgever.
REDACTIEADRES VOOR KOPIJ
* Postadres: Vijverlaan 8,3701 CS Zeist
POSTADRES
Aanmeldingen van nieuwe donateurs of
adieswijzigingen kunnen enkel schriftelijk
worden gemeld via Postbus 342, 3700 AH
Zeist Giro 384 03 83
DEADLINE
Bijdragen vooi het bulletin voor de uitgave
van 2003-IV: 15 september ?003.
Voorwoord...................................................    71
Thema Open Monumentendag 2003: Boerenbouw.....................   72
Agrarisch Zeist................................................    74
Boerderijen en erven...........................................   78
Beschrijving fietsroute en bezienswaardigheden.......................   83
Bestuursmededelingen.........................................   99
OPEN MONUMENTENDAG 2003
Het bestuur van het Zeister Historisch Genootschap Van de Poll Stichting is verheugd
over deze uitgave van Seijst, die tot stand is gekomen in samenwerking met de commissie
Open Monumentendag. Wij zijn de wethouder van Cultuur, de heer W. den Heijer, van de
gemeente Zeist erkentelijk dat hij deze uitgave wil introduceren.
De commissie Open Monumentendag Zeist bestaat uit: Wim Buis (Giide Zeist), Karin Dooyeweerd
(VVV Zeist), Ria Efdée (historica), Ronald van Gemeren, Fiel<e Laan en Pierre Rlioen (allen
gemeente Zeist)
Op de omslag
The Olde Nest, een kleine negentiende
eeuwseboerderijmeteenl<arakteristiekuiter-
lijk aan de Bunsinglaan. particulierecollectie
Open
Monumentendaq
'J          uemcenEe Zeist
i
-ocr page 71-
VOORWOORD I OPEN MONUMENTENDAG 2003
Voor u ligt de beschrijving van een fietsroute door het
agrarisch landschap langs de monumentale boerderijen en de
actieve agrarische bedrijven. De route is van een ruime toelich-
ting voorzien met interessante informatie over het landschap
en de bebouwing. Niets hindert u de route na zaterdag 13
september. Open Monumentendag 2003, nog eens te fietsen.
Agrarisch Zeist, de groene long tussen de stedelijke bebouwing
en Bunnik is het waard.
Het pleziert mij dat diverse instanties voor Open
Monumentendag 2003 hebben samengewerkt en dat
particulieren bereid zijn het publiek op Open Monu-
mentendag te ontvangen. Het is een goed initiatief
dat het Zeister Historisch Genootschap de Van de
Poll Stichting de september-aflevering van zijn bul-
letin Seijst voor de routebeschrijving en de bijbeho-
rende achtergrondinformatie aan de commissie Open
Monumentendag beschikbaar heeft gesteld. We hopen dat dit
de start is van een nieuwe traditie, want door samenwerking
bereiken we meer.
Als wethouder voor cultuur wens ik u namens de gemeente
Zeist een goede, leerzame Open Monumentendag toe.
Namens de gemeente Zeist,
W.J.M, den Heijer,
wethouder Cultuur van de gemeente Zeist
Vootwootd
'Boerenbouw', het thema van Open Monumentendag 2003,
nodigt uit tot het in de schijnwerper zetten van het agrarisch
gebied in de gemeente Zeist. Het thema leent zich uitstekend
voor een fietstocht met gezin, familie of bekenden. U fietst
door agrarisch gebied waar in oude tijden de Kromme Rijn
meanderde en sinds de Middeleeuwen geboerd wordt.
Tussen Zeist-West en de Kromme Rijn treft u boer-
derijen aan die qua architectuur en indeling in het
landschap passen. Enkele zijn zelfs gemeentelijk monu-
ment. Dat geeft aan dat agrarische bedrijven voor de
cultuur en de historie van Zeist van belang zijn.
Het agrarisch gebied in de gemeente was voor onge-
veer veertig jaar terug groter. Een deel ervan is met
de daar gevestigde boerderijen opgeofferd aan stedelijke uit-
breiding. Enkele agrarische panden, zoals de boerderijen De
Kroost, Nieuw Griffensteijn, De Kleine Koppel en De Brink,
konden binnen de nieuwe bebouwing van Zeist-West gehand-
haafd blijven. Het enige echte agrarische element in de wijk is
de in de boerderij De Brink gevestigde kinderboerderij. Door de
naamgeving van de straten in Zeist-West is de herinnering aan
het oude landschap levend gebleven.
-ocr page 72-
BOERENBOUW 1 OPEN MONUMENTENDAG 2003
Hollandse luchten boven groene weiden, rijen knotwilgen, sloten en in de verte een boerderij.
Een hoeve met hooiberg, leibomen, een boomgaard, schapen, een enkele koe en wat kippen met een trotse haan.
Kerkpaden.
Vervlogen Nederlandse romantiek of zeldzame realiteit?
THEMA OPEN MONUMENTENDAG 2003
Boerenbouw
Open Monumentendag 2003 sluit met het thema Boeren-
bouw, Monumenten van het agrarisch bedrijf, aan op het Jaar
van de Boerderij. Dit jaar staan de boerderijen en hun erven
in de schijnwerpers met als belangrijkste doel het behoud en
het zorgvuldig beheer van agrarische monumenten. Waarom dit
thema?
Kort gezegd merken we allemaal dat de agrarische cultuur
in onze samenleving teloor gaat. De landbouw heeft met
zijn grondbeslag het Nederlandse landschap voor een groot
deel gevormd. Herinrichting van dat landschap door ruilverka-
veling en verstedelijking doen de boerderijen en hun erven met
beplanting verdwijnen. Soms zitten de boeren gevangen tussen
de stads- en dorpsuitbreidingen enerzijds en natuurbehoud en
-beheer anderzijds, terwijl hun eigen sector roept om schaalver-
groting om de bedrijven te laten renderen. De boerenbedrijven
die blijven veranderen ook. Schaalvergroting en modernisering
gaan niet aan het platteland voorbij. In de afgek)pen decennia
hebben bovenstaande factoren samen geleid tot een forse reduc-
tie van het aantal boerderijen in het landschap. In 1938 waren
er in Nederland nog 192.000, nu zijn er nog maar 91.000 over
waarvan slechts 45% nog de oorspronkelijke agrarische functie
heeft. De rest kreeg in de loop der jaren een andere bestem-
ming. Soms treffen we middenin een stadswijk nog een boerde-
rij aan die inmiddels niet meer als zodanig functioneert, maar
als woning of kantoor in gebruik is. Ook binnen de gemeente
Zeist kennen we dergelijke voorbeelden. Van de Nederlandse
boeren die nog een actief bedrijf hebben ontplooit een groot
deel nevenactiviteiten met bijvoorbeeld verkoop aan huis van
diverse agrarische producten of door 'bed and breakfast' aan
te bieden aan toeristen. Het is de vraag of zij een bestaan
blijven vinden aan de rand van de stedelijke bebouwing.
Tevens moeten we ons afvragen of de met veel élan opgezette
ecologische hoofdstructuren in de toekomst genoeg bewaakt
kunnen worden zodat boerenbedrijf en natuurbehoud gezamen-
lijk een positieve bijdrage kunnen zijn voor de cultuurhistori-
sche waarde van het buitengebied.
Misschien verbaast het u, maar ook Zeist is ooit een agrari-
I
-ocr page 73-
BOERENBOUW | OPEN MONUMENTENDAG 2003
sche gemeenschap geweest. Zowel op de zandgronden als op
de veen- en kleigronden waren boerenbedrijven gevestigd. In
de loop van de 19" eeuw raakte de gemeente steeds meer in
trek voor de gegoede burgerij uit onder andere Amsterdam
voor het aanleggen van een buitenplaats. Een grote groep inwo-
ners vond op die buitenplaatsen werk en ook de Zeister mid-
denstand merkte de invloed van de aanwezigheid van rijke
burgers. Door het grote aantal buitenplaatsen, de ruimte die
zij visueel innemen en de bekendheid van hun bewoners heeft
de geschiedschrijving van Zeist zich vooral op dit onderwerp
gericht en veel minder op de oorspronkelijk agrarische samenle-
ving, de voortzetting en de overblijfselen daarvan. In het kader
van Open Monumentendag 2003 laten we het licht juist op die
resterende agrarische elementen in de gemeente Zeist vallen.
De commissie Open Monumentendag hoopt u met deze afle-
vering van Seijst op de fiets mee te nemen op ontdekkingstocht
langs de agrarische plekken en gebouwen in de gemeente. Bent
u niet in de gelegenheid op 13 september 2003 deel te nemen of
wilt u de route nog eens afleggen, dan kan dit nummer ook later
nog als leidraad fungeren.
Namens de commissie Open Monumentendag wens ik u veel
kijkplezier aan de boerderijen en agrarische bedrijven in de
gemeente Zeist.                                               ':            :'..:-
Drs. RiaEfdée
Zeist, september 2003
Gin IIII /ii|
vrt/jTlil i IXI V..
ClITItlJril l|-l !/■!
ftl / ƒ-!. _ I / IO.OCO
73
-ocr page 74-
o
toenemende vegetatie. Zo ontstond ten
zuiden van de Utrechtse Heuvelrug een
meanderende stroom met een breedte van
ongeveer 100 meter: de Kromme Rijn. Bij
sterke stijging van de waterloop kwamen
overstromingen voor die door afzetting
hogere oeverwallen, zogenaamde stroom-
ruggen, en door uitslijpen laag gelegen
kommen veroorzaakten. Na een overstro-
ming zakten kleideeltjes uit de rivier in
stilstaande water van de kommen naar de
bodem. Zo ontstond een kleilaag die in de
loop der tijden door moerasvorming met
een veenlaag werd bedekt. Verlegde de
rivier opnieuw zijn bedding, dan verland-
den de oude geulen.
De jongste zogenaamde restgeul is de
'Zeister Rijn' van omstreeks 300 jaar na
Christus. Deze vinden we bij het land-
goed Oostbroek, vlakbij het universiteits-
gebied 'De Uithof'. De oude lopen van de
rivier met hun stroomruggen en kommen
zijn soms nog in het landschap te herken-
nen. Zo is bij de boerderij Stoetwegen aan
de Tiendweg duidelijk te zien dat deze op
een hogere rug ligt. De Tiendweg ligt hier
ook enigszins in een brede kuil die aan de
oostzijde van de weg in de richting van
Blikkenburg gaat.
Landbouw langs de
Kromme Rijn
In de Romeinse tijd had de Kromme
Rijn betekenis als grensrivier en als trans-
portweg. Dat veranderde toen in 1122 de
Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede werd
afgedamd en de Lek de transportfunctie
overnam. De opdracht tot afdamming
kwam van het bisdom Utrecht dat,
terwijl er een toenemende behoefte aan
landbouwgronden was, in zijn bezittin-
gen ten oosten van de stad veel last had
van overstromingen. Ten gevolge van de
afdamming bij Wijk bij Duurstede slibden
tijdens de Middeleeuwen de verschillende
armen van de Kromme Rijn dicht. Het
moerassige gebied werd met behulp van
de aanleg van dijken ontgonnen. Tussen
de dorpen De Bilt en Zeist werd in de der-
tiende eeuw vanuit de abdij Oostbroek en
het Vrouwenklooster Oostbroek - gelegen
Agrarisch
Geologie
In de gemeente Zeist kunnen we grof-
weg drie grondsoorten onderscheiden:
zand, veen en rivierklei. Voor de agrari-
sche bedrijven beperken we ons tot zand
en klei. Zeist ligt immers op de scheiding
van de Utrechts Heuvelrug, zand, en het
Kromme Rijngebied, rivierklei. De langs
de Kromme Rijn ontstane veengebieden
zijn niet groot, grotendeels afgegraven
voor turfwinning en vervolgens in cul-
tuur gebracht. De rivier is al sinds eeuwen
een belangrijk element in het landschap.
Tegenwoordig is zij een bescheiden stroom
en bekend als natuurgebied, maar in oude
tijden had de Kromme Rijn meer beteke-
nis.
De Rijn verlegde in de ijstijden regel-
matig zijn waterlopen. Langzaam stabili-
seerden de oevers van de rivier door de
-ocr page 75-
AGRARISCH ZEIST 1 OPEN MONUMENTENDAG 2003
\o^
\ Ooitiruk A-i- ^
X*!- XV
v}j5^
\ 1 ^
A^
^T \ .ZeisLerbfOq^
\
^^ffeist^c^ver" /M^
'^ ^^>vX»f
/NrS
^ __riï^'Hh^—^^^ ^^
*v ^H^N
/ X'^
/^Ry'\\ ^f^%
^<^ %
A" \^ ^
V „è^^Bkï!^^^
r^ ^^^
A<F 'v^"T*'^B
■^ BunniL f^^^
..^^ kuiper-, m^ /■
I^B ^.4<)^rt ffAV^ 1
k____>k_
Spoorlijn
fj<^^
^
^SSf
richting lagen. De ontginners werkten
bij de aanleg van de lange, smalle per-
celen' vanaf een wetering of een dijk. De
percelen werden door slootjes of greppels
van elkaar gescheiden, nodig om de natte
gebieden te ontwateren. Zo ontstonden
langs de Kromme Rijn weiland, bouwland
en broekbossen. Broekbossen lagen in
de natste gebieden. Het element 'broek'
vinden we in de namen 'Oostbroek' en
'Cattenbroek' terug.
De ontgonnen gronden werden door
de bisschop verpacht en leverden inkom-
sten op waarmee de geestelijkheid in zijn
onderhoud kon voorzien. Het klooster
of de leenman die de gronden pachtte,
trok meestal een groep mensen aan welke
tegen betaling de landerijen gebruikten.
De hiervoor betaalde belasting noemde
men 'tiend', afgeleid van het tiende deel
van de oogst. De bevolking kreeg dus
tegen betaling van gelden of een deel van
de oogstopbrengst het recht de gronden te
gebruiken.
De meeste boerderijen vinden we op
de grens van hogere zandgronden en
lagere komgronden in een baan die van
noord-west naar zuid-oost loopt. De nu
nog bekende landgoederen VoUenhove
in De Bilt, de Niënhof in Bunnik, De
Uithof in Utrecht hoorden bij het klooster
Oostbroek. Het Vrouwenklooster bezat
eveneens enkele uithoven zoals Beerscho-
ten in De Bilt, Dinslo (Dijnselburg) en
Stoetwegen in Zeist. Tot aan de Reforma-
tie (1580) was ongeveer 60% van de land-
bouwgronden in het Kromme Rijngebied
bezit van de kerken en kloosters in en om
Utrecht. De rest was in handen van de
adel, burgers en boeren. Daarna vervielen
de kerkelijke bezittingen aan de Staten
van Utrecht. Langzamerhand gingen
dezen over tot verkoop van de bezittingen
die vervolgens door de nieuwe eigenaren
weer in pacht werden uitgegeven.
Vanaf 1700 richten de boeren zich
voornamelijk op de verbouw van akker-
bouwproducten, voornamelijk rogge en
boekweit. In Noord- en Zuid-Holland
De meanderende Rijn omstreeks 1100, in-
getekend in de latere wegenstructuur van
Zeist. DE OUDE KERK VAN ZEIST, DEEL I, ZEIST 1974
waar nu het knmi in De Bilt staat - aan de
ontginningen gewerkt. Afliankelijk van
de afmeting van de tussen de stroomrug-
gen gelegen komgronden waren ze groter
of kleiner. Elke ontginning had een eigen
verkaveling, waarbij de kavels in één
-ocr page 76-
AGRARISCH ZEIST 1 OPEN MONUMENTENDAG 2003
inkomsten.^ De economische verbeterin-
gen zijn af te lezen aan de verbouwingen
van boerderijen. In de tweede helft van
de negentiende eeuw zijn veel woon-
huizen vergroot of boerderijen geheel
vernieuwd. Ook worden gronden door
de eigenaren aan pachters verkocht waar-
door het aantal bedrijven toeneemt en
nieuwe boerderijen worden gebouwd. De
veeteelt krijgt door een groeiende vraag
naar zuivelproducten vanuit de steden
langzamerhand meer betekenis.
Met de crisis in de graanteelt na 1928
daalde de economie in het rivierengebied
tot het laagste niveau in de Nederlandse
landbouw. In de crisisjaren, de beruchte
jaren dertig, hebben de boeren het moei-
lijk door geringe afzet en de beperkende
overheidsmaatregelen. Door gebrek aan
investeringen worden geen modernise-
ringen doorgevoerd. Pas na de Tweede
Wereldoorlog, in de jaren vijftig, komt de
mechanisatie op gang. Veel boerenbedrij-
ven worden dan gesplitst om de kinderen
een bestaan te bieden. Dat kan doordat
de fruitteelt lucratief wordt en daarvoor
heeft men geen bedrijven met veel hec-
taren nodig. In 1950 is bijna 29% van de
landbouwgrond in het Kromme Rijnge-
bied voor de fruitteelt in gebruik. Twintig
jaar eerder was dat ongeveer de helft.
Toch heeft deze bloeiperiode niet lang
geduurd. Rond 1970 maken de hoogstam-
boomgaarden plaats voor laagstammen en
verliezen de gemengde bedrijven terrein
aan hooggespecialiseerde fruitbedrijven.
Het landschap dat gevuld was met blader-
kronen maakt weer plaats voor een open
landschap met weiland. De boeren gaan
over op de intensieve veeteelt en bouwen
ligboxenstallen waarvoor subsidie werd
verstrekt. Tegelijkertijd heeft de opruk-
kende verstedelijking het open landschap
deels opgevuld.
Zeist en de landbouw
Uit onderzoek is gebleken dat de Zeis-
ter Dorpsstraat, gelegen op een zandwal,
een kade - waarschijnlijk een los- en
laadplaats - heeft gekend langs een oude
arm van de Rijn. Vanouds vinden we alle
is dan schaarste aan graan. Vee houdt
men voornamelijk voor de mest en voor
het vlees. De zuivel is slechts bijzaak.
Omstreeks 1800 gaat het de boeren in
de streek zo goed dat de oogstwerkzaam-
heden met uit Duitsland ingehuurde
seizoenarbeiders worden verricht. Tussen
1820 en 1830 wordt de economische situ-
atie op het platteland slechter. De grote
boeren in het Kromme Rijngebied gaan in
de tweede helft van de negentiende eeuw
over tot meer veeteelt en het aanplanten
van meer fruitbomen. De boomgaarden
worden benut voor het weiden van klein-
vee. De kleine boeren, zonder kapitaal
om moderne werktuigen en kunstmest
te kopen, gaan over tot de intensieve
akkerbouw waarbij veel arbeidskracht
wordt ingezet. De opbrengsten blijven
in verhouding ver achter bij die van de
akkerbouwbedrijven op de zeeklei. Toch
komt er in de graanteelt verbetering van
inkomsten door de Krimoorlog in Rus-
land (1853-1856) en de Amerikaanse bur-
geroorlog (1861-1865). Moderniseringen
in de veeteelt leiden eveneens tot meer
-ocr page 77-
AGRARISCH ZEIST | OPEN MONUMENTENDAG 2003
bewoning hier op het zand van de stuw-
wal, daar waar nu de Utrechtse- en Drie-
bergseweg lopen. De hoge zandgronden
waren voor bewoning aantrekkelijk, de
lage, vruchtbare gronden gebruikte men
voor het landbouwbedrijf. De heidegron-
den aan de noordzijde van de stuwwal
dienden voor het weiden van schapen
en voor plaggen steken. De gronden aan
de zuidzijde waren meer weidegronden
en hooilanden. Tegen het einde van de
achttiende eeuw moet Zeist een echt
boerendorp geweest zijn.
Vanaf 1798, het begin van de Franse
tijd, neemt het landbouwareaal in Zeist
toe doordat een staatsregeling de ontgin-
ning van de woeste gronden propageert.
Voor dergelijke ontginningen ontving
men ingevolge een wet uit 1809 belasting-
voordeel gedurende een periode van 50
jaar. Uit een enquête van 1814 blijkt dat
van de 4985 hectare grond in de gemeente
ongeveer 900 hectare voor het agrarisch
bedrijf in gebruik is. Circa 660 hectare
daarvan doet dienst als bouwland en 245
hectare als weiland. Voor de rest gaat het
om woeste gronden. Vanouds hadden de
boeren het recht de woeste gronden te
gebruiken. Het weinige gebruik dat ze
ervan maakten leidde af en toe tot twis-
ten. Tussen 1686 en 1840 gaven de Staten
van Utrecht en later de Rijksdomeinen de
gronden in erfpacht uit of verkochten ze.
Het verdwijnen van de gemene heide was
er mede debet aan dat het aantal schapen
in 1819 fors verminderd was. Omstreeks
1830 bestond er nauwelijks meer gemeen-
schapsgrond binnen de gemeente Zeist.
Alleen de heide bij Austerlitz werd nog als
dusdanig beschouwd.
Niet alle woeste grond werd tot land-
bouwgrond ontgonnen. Gegoede burgers
brachten naar voorbeeld van de heren
Damblé en Hubert op de heidevelden
productiebossen aan, wat ten koste van
het weiden van schapen en het steken van
plaggen voor bemesting ging. Behalve een
belastingvoordeel mocht men na enige
tijd ook op inkomsten uit de verkoop
van hout rekenen. In 1814 was ruim
500 hectare grond met bos beplant. Dat
areaal groeide uit tot 800 hectare in
1829 en tot 1111 in 1832. Wellicht was
de uitbreiding een gevolg van het succes
dat men behaalde met het poten van de
grove den.              ■                             -> • ■
Uit de opgave behorend bij de kadas-
trale kaart van 1832 blijkt dat er nog
1846 hectare heide of woeste grond was.
Ruim een derde deel van de gronden in de
gemeente,1383 hectare, kent dan inmid-
dels een agrarisch gebruik. Dat is een
toename van ongeveer 50% vergeleken
met 1814. Het areaal bouwland is van 660
gegroeid tot ruim 957 hectare. Daarvan
ligt ongeveer 700 hectare in de west- en
zuidwesthoek van de gemeente, waar de
voor landbouw geschikte kleigronden
liggen. Daar vinden we ook 353 hectare
van de totaal ruim 374 hectare weiland,
evenals de 52 hectare boomgaarden. VoOr
geriefhout is in de gemeente Zeist anno
1832 bijna 504 hectare beschikbaar. De
toenemende betekenis van de landbouw
in Zeist blijkt niet alleen uit het grond-
-ocr page 78-
AGRARISCH ZEIST 1 OPEN MONUMENTENDAG 2003
beslag, maar tevens uit een opgave van
beroepen binnen de gemeente uit 1830.
Er zijn dan 33 landbouwers en 3 land-
bouwsters, terwijl er in 1814 slechts 17
boeren geteld waren. Het aantal boeren-
knechten bedraagt 49 in 1830 en er zijn 4
boerenmeiden.
Het agrarisch landschap bij Zeist
kenmerkte zich in de negentiende eeuw
evenals elders in het Kromme Rijngebied
door voornamelijk akkerbouw en een
weinig veeteelt aangevuld met fruitteelt.
Tegen het einde van de eeuw kwam er
meer veeteelt. In de eerste helft van de
twintigste eeuw raakte het open land-
schap gevuld met fruitbomen als een
antwoord op de slechte economische
situatie in de crisisjaren. De fruitcultuur
zette zich in de eerste jaren na de Tweede
Wereldoorlog door. In de laatste vijftig
jaar heeft het landschap aan de west- en
zuid-westzijde van Zeist een grote ver-
andering ondergaan. Voor de machinale
landbewerking hadden de boeren het
liefst blokvormige kavels. Ruilverkaveling
bood de mogelijkheid tot wijzigingen van
de perceelsgrootte. Vanaf de jaren zestig
speelden ook de belangen voor de water-
huishouding, landschap, natuur en milieu
mee. De bouw van de wijk Zeist-West
slokte een groot deel van het agrarisch
gebied op. De boerderijen zijn deels in de
ontstane wijk terug te vinden. Ze hebben
alle een niet-agrarische functie gekregen.
Andere boerencomplexen zijn opgeofferd
aan de uitbreiding van de Rijksuniversi-
teit Utrecht. Immers de Uithof hoorde
vroeger onder de naam Zeister Oever bij
de gemeente Zeist. Dit gebied ging in 1974
over naar de gemeente Utrecht. Tegelijk
kreeg de gemeente Bunnik een strook aan
de zuid-westgrens van de gemeente, inclu-
sief fort Rhijnauwen. Reeds 10 jaar eerder
was bij wet een strook van de kadastrale
sectie Stoetwegen langs de Kromme Rijn
over gegaan naar dezelfde gemeente.^
Bij boerderij The Oide Nest herinnert de
beplanting nog aan de tijd waarin boerde-
rij, erf en omgeving een landschappelijlte
eenheid vormden. particuliere collectie
Boerderijen
en erven
In Nederland kennen we verschillende
boerderijtypen. Elke streek heeft vanouds
zijn eigen type. De architectuur is afge-
stemd op het functionele gebruik. Bodem-
eigenschappen en productiewijze hebben
daarbij een belangrijke rol gespeeld. Dat
geldt zowel voor de gebouwen als voor
de indeling en beplanting van de erven.
Daardoor heeft er altijd een logische
relatie tussen het agrarisch bedrijf en de
natuurlijke omgeving bestaan. Tegenwoor-
-ocr page 79-
BOERDERIJEN EN ERVEN | OPEN MONUMENTENDAG 2003
nog aanwezig. Slechts zelden treffen we
nog een moestuin aan waarbij de tuin is
opgedeeld in langwerpige groentebedden
die gescheiden worden door paadjes van
aangestampte grond. In het bloemenge-
deelte staan de bloemen en planten net als
in de moestuin op keurige rijen. Dit bloe-
mendeel ligt vanouds dicht tegen de boer-
derij aan, zodat vanaf de weg de bloemen
goed te zien zijn. Als er ruimte is, zijn voor
de boerderij medaillonvormige perken
aangelegd, omringd door gras of grind. -
De voorgevel van de boerderij ligt
vaak in de schaduw van een rij leibomen,
meestal leilinden. Langs de buitenrand
van het erf zijn bomen - populieren of
essen - aangeplant om het dak van de
boerderij tegen storm te beschermen. Het
erf is vanouds niet of nauwelijks verhard.
De meest belopen paadjes op het erf
kregen klinkers om in de winter niet al te
zeer door de modder te hoeven. Naast het
erf van het hallehuis ligt in het Kromme
Rijngebied dikwijls nog een boomgaard.
In die boomgaard met appel- of perenbo-
erf door een windsingel omgeven. Deze
boerderijen zijn in het open landschap
reeds van verre te zien. De landschappen
waar we de andere typen, en dus ook het
hallehuis aantreffen, zijn meer besloten.
Op het erf staan meerdere gebouwen.
De grens tussen het erf en de omgeving
is vaak onduidelijk. De erven zijn ruim
beplant.
Vanouds is de indeling van het erf een
afspiegeling van de taakverdeling tussen
boer en boerin. Het achtererf is het ter-
rein van de boer en heeft een beplanting
die op de omgeving aansluit, de bomen en
struiken komen ook in het omringende
land voor. Het voorerf bij het woonhuis
met de moestuin en de bloementuin was
het domein van de boerin. Hier is alles
gecultiveerd. De tuinen werden omgeven
door een haag, meestal van doornstrui-
ken. Deze diende oorspronkelijk om de
moestuin te beschermen tegen vraat-
zuchtige dieren als konijnen en kippen.
Al is bij veel boerderijen de moestuin
verdwenen, dikwijls is de haagstructuur
dig ligt dat anders. De vraag op de markt
speelt een belangrijke rol in de bedrijfsvoe-
ring en bepaalt mede het uiterlijk van de
bedrijven. Pluimvee- en varkensschuren,
ligboxenstallen met de bijbehorende
voeder- en mestsilo's zijn na 1960 overal in
een eenvormige nieuwbouw opgetrokken,
dikwijls zonder streekeigen elementen. De
erven hebben hun beplanting vaak verlo-
ren en zijn met beton bestraat om bij de
bedrijfsvoering gebruik te kunnen maken
van grote vrachtwagens en machines.
Zien we typen boerderijen als 'kop-
hals-romp' en 'stelp of stolp' in Friesland
en Noord-Holland, zogenaamde 'dwars-
huizen' en 'gesloten hoeven' in Noord-
Brabant en Limburg, in het midden van
Nederland en langs de grote rivieren tref-
fen we het 'hallehuis' of'langhuis'aan.
De boerderijen in de minder voor wind
beschutte noordelijke delen van ons land
hebben alle functies zoveel mogelijk onder
één dak. Het erf is ordelijk ingericht en
van de omgeving strak afgebakend, vaak
met een sloot. Ter beschutting wordt het
-ocr page 80-
BOERDERIJEN EN ERVEN | OPEN MONUMENTENDAG 2003
o
Het 'hallehuis of langhuis'
en zijn variaties
De in Nederland bewaard gebleven
boerderijen dateren voor het grootste deel
uit de negentiende eeuw. Vanaf ongeveer
1880, als er een modernisering in de
landbouw optreedt, zijn veel oude panden
vervangen door nieuwbouw. Gebruik van
kunstmest en machines om aan de vraag
naar landbouwproducten te kunnen vol-
doen stellen nieuwe eisen die concurreren
met de traditionele vormen. Uit onderzoek
is echter gebleken dat er niet veel van de
traditie is afgeweken.
Het boerderijtype van het 'hallehuis- of
langhuis' is al in de elfde eeuw ontstaan.
Het heeft een brede middenbeuk met twee
smallere zijbeuken. De houtconstructie
werd door een timmerman voorbereid
en als een groot bouwpakket naar de
bouwplaats gebracht. De constructie
is opgetrokken met houten jukvormige
gebinten die op regelmatige afstanden
achter elkaar staan. De horizontale balk
in het gebint is vaak met pennen door de
men werd het jongvee geweid. De kersen-
en pruimenbomen stonden meestal op
het erf.
Zoals zich veranderingen in de bedrijfs-
voering hebben voorgedaan waardoor de
gebouwen van de boerderijen zijn aange-
past, zo hebben zich ook veranderingen in
de beplanting van de erven voorgedaan
door moderne voorzieningen. Het aanbod
en het gemak van de supermarkten is de
concurrentie van de oude moestuinen.
Herverkaveling en regulering van de
waterhuishouding hebben de verweven-
heid van de erven met het omringende
landschap verstoord. Door schaalvergro-
ting zijn veel kleine bedrijven beëindigd.
Deze boerderijen hebben andere bewo-
ners gekregen, mensen die de rust van
het platteland zoeken. In het ergste geval
veranderen zij de erven in stadstuinen
met coniferen. Van de fruitbomen op het
erf is soms nog een enkele over. De hoog-
stamboomgaarden zijn in het landschap
zeldzaam geworden. Als ze niet geheel
verdwenen zijn, dan zijn ze vervangen
door laagstamsoorten.
verticale stijlen bevestigd, een zogenaamd
ankerbalk-gebint. Tussen de ankerbalk
en de gebintstijlen zijn houten schoren
schuin geplaatst voor de stijflieid van de
constructie. De gebinten zijn in de leng-
terichting door lange balken met elkaar
verbonden. Die dragen het grootste deel
van de dakconstructie. De ronde den-
nenhouten sporen van het dak zijn of
met riet of met pannen gedekt. Door de
gebintconstructie wordt het geheel in drie
beuken verdeeld. In de middenbeuk ligt
de deel De deel is van buiten toegankelijk
door een brede deur in de achtergevel waar
men met een wagen doorheen kan.
In het Kromme Rijngebied met zijn vele
akkerbouw gebruikte men de deel meestal
als dorsvloer. In de winter stonden de
koeien op de deel gestald. Hun mest viel
hier op een laag stro of heideplaggen. Die
mest werd niet verwijderd, maar steeds van
een nieuwe laag afdekking voorzien. Pas
als het vee naar buiten ging bracht de boer
de mest uit de zogenaamde 'potstal' over
het land. In de loop van de negentiende
-ocr page 81-
BOERDERIJEN EN ERVEN | OPEN MONUMENTENDAG 2003
slaapkamers, een opkamer en bergruimte.
De voorgevel van de boerderij is naar de
weg gericht en bepaald met zijn ramen
voor een groot deel het aanzien van de
boerderij. Werden de ramen oorspron-
kelijk daar geplaatst waar de bewoner ze
nodig vond voor lichtinval, in de loop van
de negentiende eeuw ontstaat er meer
gevoel voor symmetrie. De ramen krijgen
een gelijke grootte en worden vanuit het
midden van de gevel op gelijke afstand
geplaatst, eventueel gescheiden door een
deur.
De deur in de voorgevel gebruikte men
alleen bij 'trouwen en rouwen', normaal
ging men door de deur in de zijgevel in
en uit. Ook de woonkamer was weinig
in gebruik. De bewoners verkeerden in
een soort woonkeuken die achter de
brandmuur lag. De ramen van deze ruimte
vinden we naast de ingangsdeur in de
zijgevel. De top van de gevel aan voor- en
achterzijde heeft dikwijls een wolfseind
waarmee de punt van het dak tot een drie-
hoekig hellend vlak is geworden. De rijk-
dom van een boer kan men aflezen aan de
mate van versiering van de raampartijen,
de daklijst, de voordeur of gemetselde
versieringen aan het pand.
Het hallehuis kent als boerderijtype
enkele variaties die apart benoemd
worden. De onderscheiding zit in het voor-
huis. Bij het zogenaamde 'krukhuis' is het
voorhuis vergroot door één van de zijge-
vels van het hallehuis hoger op te trekken
en het voorhuis haaks op de lengterichting
van het hele gebouw naar buiten uit te
bouwen. Om een nog groter voorhuis te
krijgen werd een dergelijke uitbouw aan
beide zijden van het hallehuis gemaakt.
Wanneer dat het geval is spreken we van
een T-huis of dwarshuis. Reden voor der-
gelijke vergrotingen is soms de wens om
een kaaskelder onder het huis te hebben,
soms de wens graan op de grote zolder te
bergen, maar ook meer status te verwer-
ven. Met een groter voorhuis toonde de
boer zijn welvarendheid.
Aangezien het hoofdgebouw van dit
eeuw werd het potstal-systeem verlaten en
het vee naar de zijbeuken verplaatst, met
de koppen naar de deel gericht. De mest
viel nu niet meer op de deel maar in een
grup. De mest werd door zijluiken in de
gevel naar buiten gewerkt. Later werd de
mest via mestdeuren in de achtergevel ter
weerszijden van de deeldeur naar buiten
gekruid. Met de overgang van potstal naar
grupstal zijn de zijmuren van de boerderij
meestal verhoogd om meer stahoogte
achter de koeien te hebben. Dat bood ook
de mogelijkheid gietijzeren stalramen te
plaatsen. De deel gebruikte men vervol-
gens voor verschillende werkzaamheden
zoals het dorsen van graan of het karnen
van melk.
Het bedrijfsgedeelte van de boerderij is
met een bakstenen brandmuur afgeschei-
den van het voorhuis waar het woonge-
deelte is. Ook in het voorhuis zien we de
drie-beukige indeling terug. Vaak is de
indeling in de raampartijen te herkennen.
In het midden ligt de woonkamer met de
stookplaats en in de zijbeuken vinden we
-ocr page 82-
BOERDERIJEN EN ERVEN | OPEN MONUMENTENDAG 2003
type boerderij te klein is om alle activi-
teiten te herbergen is in later tijden op de
erven een aantal bijgebouwen verrezen.
Afhankelijk van de behoefte zijn dat
stallen, schuren, wagenloodsen of kapber-
gen. De kapbergen liggen meestal direct
achter de boerderij omdat ze dienden voor
de opslag van hooi voor het vee dat in de
winter op stal stond. De kapberg bestaat
uit vier tot zes eiken palen waar een in
hoogte verstelbare, met riet gedekte, kap
tussen hangt. Deze kap is met een systeem
van katrollen op en neer te bewegen.
Soms heeft men onder in de kapberg een
kleine schuur voor jongvee gebouwd waar
bovenop het hooi wordt opgetast. In die
gevallen spreken we van een 'schuurberg'.
Een bijzonder gebouwtje is het bakhuis,
naast het voorhuis neergezet. Daar bakte
de boerin oorspronkelijk haar brood en
werd het veevoer gekookt. In de zomer-
tijd, als het hele gezin veel buiten ver-
keerde omdat er druk werk was, woonde
het overdag in het kleine bakhuis, ook wel
zomerhuis genoemd.
Boerderij De Brinl< is behouden gebleven doordat hier in 1983 de Idnderboerderij is
gevestigd. De achterliggende schuur is precies in het verlengde van het hoofdgebouw
geplaatst.                                                                                                gemeente archief zeist
-ocr page 83-
zolderverdieping heeft in de topgevel
twee openslaande ramen met een bijzon-
dere roedenverdeling. Alle ramen hebben
luiken. De daklijst is fraai uitgesneden.
De boerderij doet sinds 1983 dienst als
kinderboerderij. De stal is in 1997 door
brand verwoest. Alleen de voorgevel en
de muren stonden nog. In de zomer van
1998 is dit deel geheel in stijl herbouwd.'
Als we de boerderij door de brede deur
aan de achterzijde betreden staan we op
de deel in de grote middenbeuk. In de
zijbeuken wordt kleinvee gestald en heeft
het loket van de kinderboerderij een plek
gekregen. Ook de schuur doet dienst als
een veilige plek voor het kleinvee. In de
omringende weiden loopt vee en staan
enkele kleine stallen.
Totdat de kinderboerderij in het pand
trok droeg de boerderij de naam van de
familie die er woonde: Boerderij Weste-
neng. Op de plaats van de boerderij
lag ooit een bisschoppelijke hof uit de
veertiende eeuw. De hof deed toen dienst
als een administratief centrum van de
domeingronden uit het bezit van de bis-
schop van Utrecht. In de vijftiende eeuw
werd deze hofstede verpacht. De Brink
ontleent zijn naam aan de ooit op deze
plek gelegen gemeenschappelijke weide.
Nog is het driehoekige terrein vlakbij de
kinderboerderij De Brink op de kruising
Kroostweg/Utrechtseweg duidelijk te
herkennen.^          : • ^ :' •: -^ : >
Vanaf de kinderboerderij De Brink steekt
u de Griftlaan over en fietst u langs de
Kroostweg naar de Koppelweg. U slaat
linksaf de Koppelweg in.
2. De Kleine Koppel
KOPPELWEG 15 (1897/1903)
Van de oorspronkelijke boerderij De
Kleine Koppel is weinig over. Toch heeft
Hogenboom Bouw het beeld van de
boerderij vastgehouden in de gevels van
zijn kantoorpand. Het jaartal 1903 staat
met muurankers op de gevel. Het is een
langhuis-boerderij. De boerderij heeft ook
de naam De Snep gedragen omdat hij uit-
Fietsroute
(zie ook fietskaart op pagina 102-103)
1. De Brink
KROOSTWEG 7 (1867)
De boerderij De Brink dateert van 1867
en hoorde oorspronkelijk bij de buiten-
plaats De Brink. Deze boerderij lag oor-
spronkelijk op de grens van het parkbos
van de buitenplaats en het weiland. Het
pand heeft de kenmerken van het lang-
huis. De boerderij is opgetrokken uit een
donkerrode baksteen en heeft rondom een
brede, licht gekleurde, plint. Het jaartal
staat met sierankers op de gevel. Aan de
achterzijde, in het verlengde van de boer-
derij ligt een schuur die uit 1908 dateert.
Naast deze schuur staat een kapberg.
De voorgevel van de boerderij heeft een
symmetrische indeling met de voordeur
in het midden. De twee ramen ter linker
en ter rechter zijde zijn schuiframen met
elk zes ruiten. Dit type venster was tussen
ongeveer 1860 en 1870 gebruikelijk. De
n4
-ocr page 84-
FIETSROUTE 1 OPEN MONUMENTENDAG 2003
keek op het snavelvormig snijpunt van de
Noordweg en de Koppelweg.
Verderop aan de Koppelweg stond de
boerderij De Grote Koppel. Deze is aan
het bouwplan van Zeist-West ten prooi
gevallen. De naam van de boerderij is
later aan de serviceflat De Grote Koppel
gegeven die langs de Weteringlaan staat.'
'Waar de Koppelweg op de Weteringlaan
uitkomt en in een T-splitsing eindigt, gaat
u linksaf via het fietspad langs de Wete-
ringlaan. Na de kruising met de Grift-
laan, krijgt u aan uw linkerhand - daar
waar de weg een bocht naar rechts maakt
- boerderij Nieuw Griffenstein. Als u de
weg oversteekt kunt u via een voetpad
:. rond de boerderij lopen.
3. Nieuw Griffenstein
: WETERINGLAAN 2 (1933)
ARCHITECT: H. VAN INGEN           - .-
De boerderij Nieuw Griffensteijn is in
1933 gebouwd als opvolger van de boerde-
rij Griffensteijn aan de Waterigeweg. De
boerderij is gebouwd in het langhuistype
met een rieten dak waarvan de nok aan
voor- en achterzijde is afgewolfd. Aan
de achterzijde staan een kapberg en een
schuur. Het jaartal 1933 is met sierankers
op de gevel aangebracht. De voorgevel
heeft een symmetrische raamindeling.
Alleen de twee kleinere ramen van de
benedenverdieping hebben luiken. Onder
deze twee ramen zitten de luikjes van de
oorspronkelijke kaaskelder. Aan de rech-
terzijde is de zijgevel van het woonhuis
uitgebouwd. Tegen de linkergevel zien we
achter het oorspronkelijk woonhuis een
uitgebouwd stalgedeelte.
De beplanting rond de boerderij is voor
een deel oorspronkelijk. We treffen er
treurwilg, knotwilg, beuken, een noten-
boom en fruitbomen aan. Zo is een stukje
van de landelijke sfeer van het agrarisch
gebied in de wijk gehandhaafd.
In de zomer van 1933 is het hoogste punt van de nieuw te bouwen boerderij Nieuw Grif-
fensteijn bereikt. Reden voor een feestelijke bijeenkomst.                                            gaz
-ocr page 85-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
De voorganger van deze boerderij, de
boerderij Griffensteijn, is in 1934 afge-
broken omdat zij moest wijken voor de
woonwijk Griffensteijn, die aansloot op
de wijk Kersbergen.Beide wijken worden
gekenmerkt door een parkachtige aanleg.^
De boerderij Griffensteijn ontleende haar
naam aan de ligging langs de Zeister
Grift die deels door een oude Rijnbed-
ding loopt. Toen de oude boerderij, die
reeds in de 17' eeuw wordt genoemd,
voor woningbouw moest wijken heeft Mr.
A.J. Labouchère voor de boer een nieuwe
boerderij ten westen van de wijk gebouwd,
op de grens van het agrarisch gebied. Het
was een pachtboerderij. Deze boerderij
onderging een gelijk lot als haar voor-
gangster. De bouw van de wijk Gouwen-
hoven, in 1972 begonnen, betekende in
1978 het einde van het boerenbedrijf Een
in Zeist-West opgezette actie om het boe-
renbedrijf met de bijbehorende landerijen
te handhaven vond steun bij 97% van de
bevolking in dit deel van Zeist. De Zeister
gemeenteraad bleef bij haar standpunt de
pachtovereenkomst te beëindigen. De
laatste pachter, Gerrit Jan van Eek, heeft
Nederland verlaten en is in Duitsland een
agrarisch bedrijf begonnen. Vervolgens is
Nieuw Griffensteijn grondig gerenoveerd
en biedt nu onderdak aan een centrum
met servicerooms voor ouderen, alleen-
staanden en onvolledige gezinnen.'
We vervolgen de Weteringlaan tot aan de
kruising met de Waterigeweg. Hier fietsen
we linksaf en volgen het fietspad van de
Waterigeweg. Aan ons linkerhand krij-
gen we het huis "Griffensteijn" ongeveer
daar waar de voormalige boerderij stond.
Rechts passeren we de tuinen van Slot
Zeist. Bij de kruising met de Zinzendorf-
laan gaan we rechtsaf over het bruggetje
het fietspad naar Slot Zeist op.
Voor de voormalige boederij Griffenstijn
staan leibomen, aan de rechterkant zien
we het bal<huisje. De boerin, met witte
hul, en haar dochter staan voor het huis.
De foto dateert van ongeveer 1920. gaz
-ocr page 86-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
4.  Het Slot Zeist
ZINZENDORFLAAN 1
Op Open Monumentendag 13 septem-
ber 2003 zijn er van 10.30 uur tot 13.30
uur rondleidingen door de tuinen van Slot
Zeist. Bij slecht weer wordt u door het Slot
rondgeleid. De rondleidingen duren onge-
veer 30 minuten.
We vervolgen vanaf Slot Zeist onze fiets-
route over de Zinzendorflaan tot aan de
Karpervijver. Hier gaan we linksaf de
Karpervijver op. Direct aan onze linker-
hand ligt over het bruggetje een boerderij
in Saksische stijl.
5. Rijksdienst voor de
Monumentenzorg
KARPERVIJVER          .           - - r : . .'
Deze boerderij hoort van oorsprong bij
het complex van de Zeister Broederge-
meente, gebouwd door de Hernhutters.
De laatste boerenfamilie was de familie
Meier. De boerderij bestond toen uit
eigenlijk alleen maar een schuur. Het
gezin woonde zelf aan het Broederplein
45.'° De landerijen van deze boerderij
lagen aan de overkant van de Karper-
vijver tot aan de Blikkenburgerlaan Na
de grote brand in het complex van de
Broedergemeente, in de nacht van 27 op
28 oktober 1967, is op dezelfde plaats een
boerderijcomplex gebouwd met Saksi-
sche invloeden. Het complex heeft nooit
als boerderij gefunctioneerd omdat de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg de
ruimte direct als bedrijfsrestaurant heeft
ingericht. De entree van het complex is
door een poort die wordt afgesloten met
groen gelakte deuren.
We vervolgen de Karpervijver en gaan
rechtsaf via de Lageweg naar de Drieberg-
sevueg. Bij de stoplichten rechtsaf het fiets-
pad langs de Driebergseweg nemen. Hier
passeren we een stukje van de Utrechtse
Lustwarande. Aan de overkant van de
"'Êg liggen de voormalige buitenplaatsen
Hoog Beek en Royen, Sparrenheuvel en
Molenbosch. Rechts van ons ligt het oude
landgoed Schoonoord waar nu het Zeister
Lyceum is gevestigd. Als we Schoonoord
geheel gepasseerd zijn gaan we rechtsaf
de Bunsinglaan in. Direct links op de hoek
staat villa Groenoord.
6. Villa Groenoord
DRIEBERGSEWEG 12,
HOEK BUNSINGLAAN (1890)
Villa Groenoord is in 1890 gebouwd
voor de paardenhandelaar Teunis van de
Haar, zoon van Gerardus van de Haar,
pachter van de boerderij Zomerdijk. De
villa heeft de uitstraling van een landelijke
rentenierswoning. Het huis heeft slechts
-ocr page 87-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
één verdieping die direct onder de kap Ugt.
De voorgevel is geheel symmetrisch van
opzet. Opmerkelijk zijn de hoeken van het
pand die door imitatieblokken geac-
centueerd zijn. Aan de linkerkant
is een serre aangebouwd. Het huis
ligt in een fraaie landschapstuin.
Aan de achterzijde van de villa
ligt de voormalige stoeterij die u
via de Bunsinglaan bereikt. De
topgevel staat naar de Bunsinglaan
gericht. Aan deze gevel zijn twee paar-
denhoofden bevestigd. Het is de vraag
of deze hoofden al aan het einde van de
negentiende eeuw aan het pand zaten of
van later dateren. Boven de brede toe-
gangsdeur zit een luik voor de zolder waar
hooi en stro werd opgeslagen. De paarden-
stallen bevonden zich ter weerszijden van
Links: Villa Groenoord, op de hoek van de
Driebergseweg en de Bunsinglaan, heeft
een landelijk karakter.                             gaz
Rechts: Achter villa Groenoord staat aan
de Bunsinglaan de oude stoeterij van de
gebroeders Van de Haar. particulierecollectie
het middenpad achter de beide zijramen.
Achter de stoeterij staat een opmerke-
lijke houten schuur, voorzien van een
mansardekap. De schuur is waarschijnlijk
omstreeks 1900 gebouwd. Paardenhande-
laar Van de Haar vond zijn klanten onder
de eigenaren van de buitenplaatsen. Zijn
stoeterij stond goed bekend. Toen door
de opkomst van de auto de vraag naar
tuigpaarden in het begin van de twintigste
eeuw afnam, legde de firma Van de Haar
zich toe op paarden voor concoursen-hip-
pique. Door overlijden kwam in 1945 een
einde aan het bedrijf."
Vlakbij aan de rechterkant van de Bunsin-
glaan staat de voormalige proefboerderij
De Bunsing
7. Proefboerderij
De Bunsing
BUNSINGLAAN 3
De voormalige proefboerderij van
TNO (Toegepast Natuurwetenschappelijk
Onderzoek) ziet er nu zeer bouwvallig uit.
Ongeveer op dezelfde plaats stond eerder
een boerderij met dezelfde naam. Deze
is in 1957 door het Instituut voor Vee-
teeltkundig Onderzoek (IVO) van TNO
grondig aangepast en vernieuwd. Er is
toen een stallencomplex geplaatst met een
lengte van 63 meter en 15 meter breed.
Op de proefboerderij werden onderzoeken
gedaan die parallel liepen met de ontwit
kelingen in de veeteelt. Op 5 december
1964 legde een fikse brand het complex in
de as. In het voorjaar van 1966 kon men
de nieuw opgebouwde proefboerderij weer
in gebruik nemen. Het IVO gebruikte de
boerderij tot haar vertrek naar Lelystad
^iirüa.
-ocr page 88-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
8. Boerderijcomplex
Laan van Rijnwijk
DOOR J.H. VAN DER MERSCH
VAN HEEREWEGEN (CA. 1883)
Dit boerderijcomplex dateert uit het
midden van de negentiende eeuw. De
gebouwen zijn gepleisterd. Vanaf de
Bunsinglaan ziet u de beide kapbergen
liggen. Eén is met vier staanders (roeden)
geconstrueerd, de ander heeft een zeskan-
tige kap. Beide worden nu als stalling van
landbouwwerktuigen gebruikt.
9. The Olde Nest
BUNSINGLAAN 4 (CA. 1840)
The Olde Nest (de naam is van na
1935) is een kleine langhuis-boerderij met
een symmetrisch ingedeelde voorgevel. Op
grond van de vensterindeling (zes ruiten)
van de twee middelste ramen zouden we
kunnen denken dat de boerderij uit het
midden van de negentiende eeuw dateert.
Achter deze twee ramen bevindt zich de
woonkamer. De opkamer met daaronder
de kelder ligt achter het linker vierruits
venster. Het woongedeelte van de boer-
derij is aan de linkerkant van het pand tot
aan de achtergevel doorgetrokken. Alle
ramen, behalve het zolderraam en een
drietal kleinere ramen in de achtergevel,
zijn van luiken voorzien. Het raam dat
aan de achterzijde van luiken is voorzien,
is het zes-ruits raam van het woongedeelte.
Evenals boerderij De Brink aan de Kroost-
weg, heeft The Olde Nest rondom een
licht gekleurde plint.De boerderij heeft een
afgewolfd rieten dak. Aan de voorzijde is
een fraaie daklijst, met zogenaamde wind-
veren, aangebracht. De boerderij is vrijwel
in oorspronkelijke staat. Aan de achter-
zijde is nog één van de oorspronkelijk twee
kapbergen zichtbaar. De kapberg die door
de bomen vanaf de weg zichtbaar is, heet
een schuurberg omdat deze van een houten
schuurombouw is voorzien.
Het rondom met bomen beplantte erf
van The Olde Nest ademt nog de sfeer van
vroeger. Vooral de voortuin met de ligus-
terhaag en de rhododendrons roept het
Proefboerderij de Bunsing in volle glorie
omstreeks 1966. fotoh. devries.av-dienstivo
in 1994- Vervolgens zijn er door pro-
jectontwikkelaars diverse plannen voor
woningbouw op deze plek gelanceerd.
De 22 hectare grond van de proefboer-
derij is destijds door het Utrechts Land-
schap gekocht. Sinds kort is het Wereld
Natuur Fonds eigenaar van het complex.
Het WNF gaat hier zijn hoofdkantoor
vestigen.'^
Tegenover de voormalige proefboerderij
De Bunsing voert een laantje naar een
hoerencomplex, officieel gelegen aan de
haan van Rijnwijk. Vanaf de Bunsin-
glaan hebt u duidelijk zicht op de twee
kapbergen.
-ocr page 89-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
negentiende eeuwse beeld op. De moestuin
aan de linkerzijde achter de coniferen heeft
haar oorspronkelijk karakter verloren. De
boerderij heeft reeds lang geen agrarische
functie meer en dient als woning.
Voorbij The Olde Nest passeren we de
brug over de Blikkenburgervaart. Even
verder aan onze linkerhand staat een vrij
modern ogende 'boerderij' met de naam
Zeldzaam
10. Zeldzaam
BUNSINGLAAN 14 (1924)
ARCHITECT: J.J. VAN STRAALEN
De 'boerderij' Zeldzaam lijkt op een
villa. Het pand is gebouwd als een rente-
nierswoning voor Gerardus van de Haar
sr., vader van de gebroeders Teunis en
Gerardus jr. die de stoeterij aan het begin
van de Bunsinglaan hadden. Vader Van
de Haar wist veel van concours-paarden
en verlegde op oudere leeftijd zijn ambitie
van boer op Zomerdijk in de richting van
de hippische sport. Zeldzaam heeft nooit
als een echte boerderij gefunctioneerd."
De nadruk ligt bij Zeldzaam duidelijk
op de woonhuisfunctie. Het dak is hoog
opgetrokken. De voorgevel heeft een
a-symmetrisch indeling. Het boograam
rechts is kenmerkend voor de bouwstijl
van de jaren twintig en dertig van de
twintigste eeuw. De ramen op de begane
grond zijn schuiframen waarvan de
bovenlichten een fragiele ruitverdeling
hebben.
De daklijst langs de rieten, niet-afge-
wolfde, kap is eenvoudig van versiering.
Het dak van de naastgelegen houten
schuur is wel afgewolfd. De ruitjes in de
schuur hebben een fragiele v-vormige ver-
siering. Deze versiering wijst op invloed
van de bouwstijl van de Amsterdamse
School. De schuur heeft dienst gedaan als
paarden- en rijtuigstalling. De volgende
bewoner stalde er enkele koeien. De
strakke tuin met het gladde grasveld past
goed bij de uitstraling van het pand. Aan
de achterzijde ligt een boomgaard.'''
De rentenierswoning Zeldzaam is in 1924 gebouwd voor
Gerardus van de Haar sr..                       particuliere collectie
Gerardus van de Haar heeft bij de
eerste steenlegging het pand de naam
Zeldzaam gegeven. Na zijn overlijden in
1928 hebben de volgende bewoners de
naam Oudervrucht op de gevel gezet. De
huidige eigenaren zijn weer teruggegaan
naar de oorspronkelijke naam.
Schuin tegenover de boerderij Zeldzaam
ligt aan onze rechterhand de boerderij 't
Hoeveke.
89
-ocr page 90-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
10
o
11. 'T Hoeveke
BUNSINGLAAN 17 (1957)
Boerderij 't Hoeveke is in 1957 gebouwd.
Oorspronkelijk was het alleen een woning.
In 1974 zijn de loopstallen achter het huis
gezet. Deze boerderij staat op grond die
oorspronkelijk bij de boerderij Zomerdijk
aan de Tiendweg hoorde. De boer die
daar woonde heeft zijn land onder zijn
drie zonen verdeeld. Eén van hen heeft 't
Hoeveke betrokken. Hier kunt u op Open
Monumentendag bij de familie Van der
Grift een kijkje in de stallen nemen, waar
uitleg over het boerenbedrijf wordt gege-
ven. Ook is er gelegenheid tot het proe-
ven van kaas en staat er een zuiveldrankje
voor u klaar.
We vervolgen de Bunsinglaan tot aan de
Tiendweg. We rijden bijna recht op een
hoogstamboomgaard aan.
12. Fruitbedrijf
Van der Grift
TIENDWEG IF
arbeidsintensief Ook de concurrentie uit
de zuidelijke landen van de eeg begon in
die tijd haar effect te krijgen. Dat leidde
ertoe dat veel boomgaarden in weiland
zijn veranderd en een functie kregen in
de gesubsidieerde veeteelt. Zo geschiedde
ook hier. De periode van de boomgaarden
maar kort, want voor 1930 overheersten
hier de akkerbouw en veeteelt.
Op Open Monumentendag 2003 wordt
bij het Fruitbedrijf Van der Grift een
pluk- en sorteerdemonstratie gegeven.
Wanneer de natuur meewerkt kunt u ook
zien hoe de hoogstamboomgaard wordt
geplukt. Er is hier gelegenheid voor het
drinken van een kopje koffie. Uiteraard
verkoopt de familie Van der Grift u graag
Dit fruitbedrijf is omstreeks 1960 even-
eens ontstaan door de verdeling van het
land bij de boerderij Zomerdijk. Naast
het fruitbedrijf Van der Grift ligt nog
een oude hoogstamboomgaard. Tot in de
jaren zestig van de vorige eeuw lagen in
deze omgeving veel meer boomgaarden,
ook tegenover de panden aan de Tiend-
weg. De hoogstamboomgaarden waren
toen te bewerkelijk geworden voor het
snoeien en het plukken. Elke boom moest
met een ladder worden beklommen om
de vruchten te plukken. De moderne
laagstamboomgaarden zijn minder
Het fruitbedrijf Van der Grift ligt
naast de boerderij ZomerdiJI<,
waarop de grootvader van de
familie woonde. Hij volgde Gerar-
dus Van de Haar sr. in 1924 als
pachter op. De bungalow (naast
fruitschuur) is van ca. 1962. gaz
-ocr page 91-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
fruit en harde groente. Elke zMerdag kunt
u ben hen terecht voor appels, peren,
koohoorten, uien, wortelen, vruchtensap-
pen en honing. Naast het fruitbedrijf ligt
de boerderij Zomerdijk.
13. Zomerdijk
TIENDWEG 1 (CA. 1720)
Boerderij Stoetwegen. Duidelijk is de lijn van de brandmuur als scheiding tussen woon-
en stalgedeelte te zien.                                                                           particuliere collectie
De boerderij Zomerdijk is, evenals The
Olde Nest, een langhuis-boerderij. De
oudste delen dateren uit het einde van
de achttiende eeuw. In de witgepleisterde
gevel zit in het midden een raam. Dat is
de plaats waar vroeger een deur zat. Ook
deze voorgevel heeft een symmetrische
indeling. De ramen op de begane grond
zijn van luiken voorzien. De boerderij
heeft een hoog opgaand dak waardoor
de bovenverdieping royaal is. Het dak
is afgewolfd. Op zondag 8 juni 2003 is
het rieten dak door brand beschadigd
evenals een deel van de bovenverdieping.
In de negentiende eeuw is rechts van
de boerderij een woning aangebouwd,
waarschijnlijk op de plaats waar ooit een
14. Stoetwegen
TIENDWEG 2 (CA. 1770)
Stoetwegen ligt iets van de weg af op
een oude oeverwal van de Kromme Rijn.
In 1279 wordt reeds over een hof op deze
plek gesproken. De boerderij ontleent zijn
naam aan het gerecht Stoetwegen dat
voor het eerst in 1392 is vermeld. Het
was een leen van het bisdom Utrecht.
In 1748 lagen er binnen het gerecht,
dat een omvang had van ongeveer 440
morgen'\12 huizen. Bij keizerlijk decreet
van 21 oktober 1811 is Stoetwegen bij de
gemeente Zeist gevoegd. In 1829 hoorde
bakhuis stond. Inmiddels is de woning
afgebroken. De contouren zien we terug
in de beukenhaag rond het terras.
De naam van de boerderij, Zomerdijk,
brengt ons de oude waterhuishouding in
dit gebied in herinnering. Een zomerdijk
is immers de dijk die de zomerstanden van
het water kan keren.
We vervolgen de Tiendweg. Als u weer
op de fiets zit, hoeft u bij weinig tegen-
wind nauwelijks te trappen. We dalen hier
heel weinig naar een voormalige bedding
van de Kromme Rijn en zien de boerderij
Stoetwegen op een oude oeverwal in het
landschap liggen.
-ocr page 92-
£:
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
10
s
o
de boerderij bij de buitenplaats Wulper-
horst.""
Ook hier hebben we weer te maken
met een eind-achttiende eeuwse langhuis-
boerderij. De boerderij is gepleisterd en
^^1 Mm,
k. 1
voorzien van een pannendak. In het dak
zien we de gebintconstructie zich afteke-
nen. Het dak is afgewolfd.
De voorgevel heeft twee grote schuif-
ramen met luiken. Links en rechts in
de gevel zit een kleiner schuifraam met
luiken. Boven de grote ramen zijn op
de verdieping twee kleinere ramen aan
gebracht.
De ingang van de boerderij is later in
de rechter zijgevel geplaatst. Vanaf de weg
zien we in de linkergevel de stalramen
achter het woonhuisgedeelte.          ' ' ■-
Rechts van de boerderij staat een houten
schuur uit ongeveer 1900. De?:e is van
een zogenaamde mansardekap voorzien.
Achter de boerderij liggen moderne Ug-
hoxenstallen.
h-^-
npli^^
t/..S
■m% mi
I■ ■■ * B« n»>.
Het vooraanzicht van boerderij De Hoef (1965). Langs het erf van de boerderij waren
bomen geplant ter bescherming van het pand tegen wind en bliksem.                          gaz
Vervolgens passeert u de ingang van de
buitenplaats Wulperhorst waar tegen-
woordig de bekende pianist Wibi Soerjadi
woont.
Vervolgens krijgt u aan uw linkerhand,
aan het einde van de Tiendweg de boer-
derij De Hoef/Klein Stoetwegen.
-ocr page 93-
FIETSROUTE 1 OPEN MONUMENTENDAG 2003
15. De Hoef/
Klein Stoetwegen
TIENDWEG 4 (CA. 1829)
De boerderij op de hoek van de Tiend-
weg en de Koelaan hoorde oorspronkelijk
bij de buitenplaats Wulperhorst. Jonk-
heer Jan Elias Huydecoper kocht de hele
buitenplaats in 1829. De boerderij wordt
in de koopakte uit 1829 beschreven als
'onlangs verbouwd'. Het pand heeft dan
zes vertrekken, twee kelders en ruime
zolders. In het achterhuis is plaats voor 12
koeien en 5 paarden. De boerderij heeft
dan een eigen karnmolen, een bakhuis,
een hooiberg, een schuur en een hon-
denhok. Bij de boerderij horen bouw- en
weilanden evenals een boomgaard.
De huidige bewoners, die het pand in
1965 kochten, hebben de boerderij de
naam Klein Stoetwegen gegeven. De oor-
spronkelijke naam is De Hoef. Tegenwoor-
dig doet de boerderij dienst als woning en
is daarom tussen 1970 en 1980 grondig
gerenoveerd en verbouwd.
16. De Brakel
SPORTLAAN 5 (17°^ EEUW
/VERNIEUWD IN 1922) ARCHITECT: H.
HISSINK, LOENEN AAN DE VECHT
Vanaf de Sportlaan hebt u een goed
zicht op het erf van boerderij De Brakel.
De huidige boerderij is in 1922 door de
architect Hissink in de vorm van een
krukhuis ontworpen. De voorgevel van
de boerderij is naar Zeist gericht. Het
pannendak heeft een wolfseind. De oor-
spronkelijke boerderij dateerde uit de 17'
eeuw en lag in het gerecht Kattenbroek.
Oorspronkelijk was De Brakel bezit van
het klooster Windesheim onder Zwolle.
Na de reformatie waren de Staten van
Dit bakhuisje uit de 18^ staat op het erf
van De Brakel. De bakhuisjes bij de boer-
derijen staan altijd ter hoogte van het
woonhuis op het erf. Ze werden door de
boerin gebruikt om brood te bakken, maar
ook om veevoer te koken. Ook deden ze in
de zomertijd overdag dienst als woonhuis.
ZHG
Achter De Hoef liep in de Middel-
eeuwen de Groeneweg, een oude ver-
bindingsweg van Zeist naar Bunnik. De
gedeeltelijk in 1680 aangelegde Koelaan
heeft deze liep van de slotgracht tot aan
Blikkenburgerlaan of Tiendweg. De Koel-
aan is pas sinds 1830 openbaar.
Kijkt u aan het einde van de Tiendweg
bij het oversteken van de Koelaan goed uit.
U gaat linksaf het fietspad langs de Koel-
aan op en fietst richting Bunnik. Als u oplet
ziet u het weiland aan uw rechterhand in
westelijke richting aflopen naar het huidige
stroomgebied van de Kromme Rijn. Onge-
veer 100 meter voordat de weg naar rechts
buigt hebt u in de bocht zicht op de boerderij
De Brakel. Voorbij de bocht kunt u vanaf het
fietspad op het erf kijken.
-ocr page 94-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
18. Milieubewust fruit-
teeltbedrijf Westeneng
TOLAKKERLAAN 15
De familie Westeneng heeft hier sinds
vele jaren een fruitteeltbedrijf Op deze
plek in de gemeente Zeist staan al heel
lang boomgaarden. Het bedrijf heeft zich
de laatste jaren toegelegd op het milieube-
wust telen van fruit met zo weinig moge-
lijk schadelijke stoffen. De bloesem in
het voorjaar maakt dit hoekje van de
gemeente Zeist zeer speciaal, evenals het
einde van de zomer en het begin van de
herfst wanneer het bijna p'lukrijpe fruit
aan de bomen hangt. Rond de boomgaar-
den is een beschermende bomenrij als
windsingel aangebracht. De fruitbomen,
appels en peren, zijn allemaal zogenaamde
laagstammen die het onderhoud en het
plukken vergemakkelijken.
Op het terrein van de familie Weste-
neng staan ook enkele moderne loodsen.
Hier wordt het fruit gesorteerd en in
koelcellen bewaard. Op zaterdagen kunt
Overijssel eigenaar. Op een oude kaart
uit 1645 staat De Brakel aangegeven als
een hofstede. Hoe het verder met dit 17''
eeuwse complex is gegaan is onduidelijk.
Uit de achttiende eeuw rest alleen nog
een bakhuisje dat u achteraan op het
erf ziet liggen. In het metselwerk van de
topgevel ziet u zogenaamd 'vlechtwerk'.
Het venster heeft kleine ruitjes zoals in de
achttiende eeuw gebruikelijk was."
In de zeventiende eeuw liep links van
de boerderij de 'Braekelsteegh', een kerk-
pad dat naar de kerk in Zeist leidde. Wie
er oog voor heeft ziet vaag de contouren
van het pad in de verkaveling.
We fietsen verder langs de Sportlaan en
buigen met de weg mee naar links. Vlak
voor de brug over de Kromme Rijn slaan
we rechts af de Tolhuislaan in die even
verderop overgaat in de Grote Laan. Zo
fietsen we een stukje door de gemeente
Bunnik langs de Kromme Rijn en krijgen
aan ons rechterhand het landgoed De
Niënhof, nu terrein van Het Utrechts
Landschap. Aan het eind gaan we linksaf,
Rijnsoever, en vervolgens rechtsaf de
Tolakkerlaan op. Het land links van
ons ligt duidelijk lager dan rechts waar
de boomgaarden beginnen. U fietst hier
op de grens van de gemeenten Utrecht
- aan uw linkerhand- en Zeist -aan uw
rechterhand'.
17. Kwekerij
Nieuw Engenoord
TOLAKKERLAAN 7
De familie Doeser werkt sinds 1962
op de kwekerij Nieuw Engenoord. Hier
worden perk- en potplanten gekweekt.
Het perkgoed in de plantsoenen van de
gemeente Zeist komt uit deze kwekerij. U
kunt de kas van de kwekerij bezoeken. De
eigenaar is graag bereid over het bedrijf te
vertellen en u het een en ander te laten
zien.
Een klein stukje verder ligt:
94
-ocr page 95-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
u terecht voor verschillende soorten
milieubewust geteelde pruimen, appels
en peren, evenals voor bewaargroenten,
vruchtensappen en honing.
Tijdens Open Monumentendag 2003
worden er tussen 10.00 uur en 17.00 uur
op het bedrijf rondleidingen in de boom-
gaard gegeven. Ook is er uitleg over het
persen van vruchtensappen. Tevens is er
een imker met bijen aanwezig die u over
de bijen en de samenwerking met de fruit-
teler kan vertellen. Er zal gelegenheid zijn
tot het proeven van fruit en vruchtensap-
pen. Natuurlijk kunt u hier terecht voor
appels, peren, vruchtensap en honing.
Aan het einde van de Tolakkerlaan fietst
u rechtsaf de Bisschopsweg op en komt in
de gemeente De Bilt. Aan uw linkerhand
ligt het landgoed Oostbroek. Vlak na het
bruggetje over de Biltste Grift ligt aan uw
linkerhand de voormalige boerderij Den
Hoek.
Den Hoek ligt aan de Grift, op het grondgebied van de gemeente De Bilt. Links van de
boerderij staat het zomerhuis, gebouwd met een houten gebint dat eerst elders dienst
deed. Op de wal van de Grift had de boerderij een boenstap, een houten vlonder voor het
reinigen van de melkbussen. Foto omstreeks 1930.                                                       zhg
19. Den Hoek
BISSCHOPSWEG 2 (CA 1770)
Boerderij Den Hoek ligt op het grond-
gebied van de gemeente De Bilt. Ook de
Bisschopsweg valt onder de gemeente De
Bilt en volgt de oude Bisschopswetering.
De witgepleisterde boerderij is van het
langhuis-type en ligt evenwijdig aan de
weg. Het stalgedeelte achter het woonhuis
is in de twintigste eeuw geheel vernieuwd.
Het pannendak eindigt in wolfseinden.
Het oudste deel van de boerderij ligt in
de grond, dat is namelijk de uit de 17'
eeuw daterende kelder onder het voorhuis
waarin kloostermoppen zijn hergebruikt.
Boven de kelder ligt de opkamer. De boer-
derij wordt op grond van de raamindeling,
de deur- en kozijnprofielen in de tweede
helft van de 18' eeuw gedateerd. In de
voorgevel heeft de boerderij drie grote
ramen met luiken en een klein raam met
een luik voor de opkamer. Ook het raam
-ocr page 96-
FIETSROUTE | OPEN MONUMENTENDAG 2003
van de verdieping heeft luiken. De ach-
tergevel bezit, ondanks de verbouwing,
nog altijd het achttiende eeuwse uiterlijk.
Rond 1800 is over de gehele lengte van de
westgevel een zomerhuis gebouwd dat in
een voorhuis en een schuur is ingedeeld.
De oorspronkelijke houten zijgevel van
het schuurgedeelte is in de twintigste
eeuw vervangen door een bakstenen
muur. Op grond van de gebintconstructie
heeft men geconcludeerd dat deze eerder
elders is gebruikt, wellicht buiten onze
regio. Het vermoeden is dat de schuur
gediend heeft voor de opslag van de oogst.
In de zomer van 2003 is begonnen met de
restauratie van de boerderij."
Achter de boerderij liggen twee kap-
bergen die nu als opbergruimte dienst
doen. In de boerderij is een holistische
praktijk voor dieren gevestigd.
Van boerderij Den Hoek fietst u verder
langs de Bisschopsweg, buigt u mee naar
rechts en slaat u aan het eind haaks
rechtsaf. Dit is de Noordweg, een weg met
een landelijk karakter. Ook de Noordweg
ligt langs de grens van de gemeenten
Zeist en De Bilt, maar deels op Zeister
grondgebied.
20. Hoeve Seyde
NOORDWEG 2-2BIS
Vanaf de Noordweg hebben we een
prachtig zicht op Hoeve Seyde, vroeger
Hoeve Zydewegh genoemd. Deze boer-
derij ligt op grond van de gemeente De
Bilt, maar vlak tegen Zeister grondgebied
aan. De oudste delen van deze krukhuis-
boerderij dateren uit de 17' eeuw. Het
woonhuis is naar de weg gericht en heeft
Hoeve Seyde ca. 1960. Het hoge raam
ongeveer in het midden van de beneden-
verdieping is het raam van de opl<amer.
Daaronder de raampjes van de l<aasl<ei-
der. Aangezien de meeste boerderijen de
opl<amer geheel linies of geheel rechts in
de gevel hebben, doet het het raam ver-
moeden dat de linker- of rechterzijde later
is aangebouwd.                                      zhg
een rieten schilddak.
De gevel is a-symmetrisch ingedeeld
met in het midden het raam van de opka-
mer boven de twee kleine kelderramen.
Links daarvan zitten twee vensters en
rechts drie. De vensters van de boven-
verdieping zijn wel evenredig in de gevel
verdeeld. Het interieur is nogal gewijzigd
doordat in het woonhuisgedeelte twee
woningen zijn gemaakt. De deuren van
deze woningen zitten in de zijgevels. Het
stalgedeelte heeft een rieten dak met een
wolfseind."
Inmiddels heeft het pand zijn functie
als echte boerderij verloren.
-ocr page 97-
FIETSROUTE I OPEN MONUMENTENDAG 2003
een centrum voor sociale activiteiten.
De laatste boer is in de loop van 1979
vertrokken. Gelukkig is het pand na
de brand weer door de gemeente Zeist
opgebouwd en in december 1994 verkocht
aan de Stichting Sociaal Woninggebruik
Onderdak. De grootste gebruikers van het
complex zijn de Stichting Kindercentrum
Zeist en de Stichting Arta. Nu wordt een
deel van het dwarshuis bewoond, doet het
rechterdeel van het huis met de achterlig-
gende schuur dienst als kinderdagverblijf
en is op de plaats van de linkerschuur een
opvang voor drugsverslaafden.^'^
Vanaf de Noorduieg steekt u de Kromme-
Rijnlaan recht over, gaat linksaf Zeisteroever
in, klein stukje rechtsaf Griffensteynselaan,
direct linksaf Crosestein en dan het fietspad
voor u nemen. De eerste gelegenheid
rechtsaf over het fietspad. Vlak na het brug-
getje krijgt u aan uw rechterhand achter de
bomen boerderij De Kroost. U kunt deels
om het complex heen lopen.
21. De Kroost
CROSESTEIN 14-02; V/H KROOST
WEG 105 (1912). ARCHITECT:
J. POTHOVEN & ZN, LEUSDEN
Boerderij De Kroost is een moderne
boerderij in T-vorm gebouwd. De voor-
gevel van het woonhuis is symmetrisch
ingedeeld met de voordeur in het midden
en ter weerszijden een raam waarvan de
onderste helft luiken heeft. De bovenste
helft van de schuiframen hebben acht
kleine ruitjes. Boven de deur is een boven-
licht aangebracht met een ruitvormige
roedenverdeling. De voordeur wordt in
de gevel geaccentueerd door pilasters. In
het dak heeft de ingangspartij een accent
gekregen met een overstekend zadeldakje.
Links achter het huis liggen twee schu-
ren die door een dwarsbouw met elkaar
verbonden zijn. De topgevel van de schuur
die rechts achter het woonhuis ligt heeft
een mooie symmetrische indeling met een
puntluik onder de nok. Aan de buitenzijde
is de oorspronkelijke functie nog wel te
herkennen, in het interieur herinnert
weinig aan het oude boerenleven.
Helaas is het pand niet meer oorspron-
kelijk, want boerderij De Kroost is in de
Nieuwjaarsnacht van 1993 afgebrand.
Toen was het complex al in gebruik als
Boerderij De Kroost.
GAZ
-ocr page 98-
BESTUURSMEDEDELINGEN
tekst voor Zeist in 1832, Grondgebruik en
eigendom, deel I)
Utrechts Nieuwsblad, Utrechts/Houten,
diverse jaargangen
Vernooy, dr. Kees, Het boerenbestaan in het
kromme rijngebied door de eeuwen heen,
Nijkerk, 1988
Visser, L., Zeist, Groei en Bouw. De Straatna-
men van Zeist, Zeist, 1988
Visser, L., De paardenstoeterij van de gebrs.
Van der Haar, Seijst, nr. 3, 2001
Voorhout, Jacomien, Boerenerven Vroeger en
Nu, Warnsveid, 1996
Wels, H., Herrnhutters in Zeist. Wonen,
werken, geloven. Abcoude, 2002
Werkgroep NatuurlijkZeist-West, Landschaps-
wandeling Groene Driehoek, Zeist, 1999
Zeist in 1832. Grondgebruik en eigendom,
kadastrale atlas provincie Utrecht 2, 2
delen, Utrecht, 1996
Noten
'-. De lengte en breedte van de percelen
werd afgestemd op de toenmalige manier
van ploegen. Het was wenselijk zo weinig
mogelijk de ploeg te moeten keren. Het
liefste liep men met de middeleeuwse
ploeg éénmaal op en éénmaal neer.
'. Vernooy, dr. Kees, Het boerenbestaan,
21
'. Jean Maurice Damblé (1746-1821) stichtte
als heide-ontginner van Franse afkomst
omstreeks 1797 de hofstede Wallenburg
op de grens van Zeist en Austerlitz.
Blijdenstein, R. Geschiedenis, bouwstijlen
en woonhuistypen, 16; Rhoen, R.P.M.,
Zeist ten tijde van de invoering van het
kadaster. (1816-1835); Zeist in 1832.
deel I, 24
". Emmer, H. Seijst nr. 3 (1977), 41-64
=. N.Z.C. 11-2-1972, Nieuwsbode 2-7-1981,
27-3-1984, 17-4-1984, Utrechts Nieuws-
blad 23-7-1998
". De brink in de betekenis van gemeen-
schappelijke weide moet niet verward
worden met een door bomen omzoomd
dorpsplein. Visser, L., Straatnamen,71;
Blijdenstein, R. Zeist, Groei en Bouw.
Geschiedenis, bouwstijlen en woonhuisty-
pen, 16
'. Emmer, H. Seijst nr. 3 (1977), 41-64
'. Zowel de wijk Kersbergen als de wijk Grif-
fensteijn zijn door de N.V. Park Kersbergen
in respectievelijk 1928 en 1933 ontwik-
keld. De grond had zij van de familie Crom-
melin gekocht.
^. Blijdenstein, R. Utrechtseweg-Driebergse-
weg, 236; Nieuwsbode 27-11-1975, Han-
delspost 23-5-1985
M. Wels, H., 108
'1. Visser, L., Seijst, nr. 3, 2001, 72-77
12. Nieuwsbode7-12-1964,21-1-1997,N.Z.C.
18-12-1964, 27-4-1966, Utrechts
Nieuwsblad 14-3-1998
". Zeist kent meer panden die een gelijkenis
met een boerderij vertonen, terwijl het
normale woonhuizen zijn. De panden Oude
Postweg 91 en Verlengde Slotlaan 87 zijn
ook in boerderijstijl gebouwd.(gegevens
R.RM. Rhoen); Visser, L., Seijst, nr. 3,
2001, 72-77
". Blijdenstein, R., Utrechtseweg- Drieberg-
seweg, 41
i=. Een morgen is een oude landmaat. Daar-
mee wordt aangeduid de hoeveelheid land
die in een ochtend geploegd kon worden.
De maat verschilt van streek tot streek
en loopt van ongeveer 3000 m2 tot ruim
8000 m2.
". Aantekening van dr. K.W. Galis d.d.
17-8-1971, ZHG 3.8.2
, Blijdenstein, R., Utrechtseweg- Drieberg-
seweg, 142; Burg, V.A.M, van der, Seijst,
nr. 3 (1986), 41-43
. Barends, S. en S. Broekhoven, 93
. Barends, S. en S. Broekhoven, 178;
Emmer, H. Seijst nr. 3 (1977), 41-64
. Blijdenstein, R., Zeist, Groei en Bouw,
Utrechtseweg- Driebergseweg, 113;
Nieuwsbode 23-2-1984, 29-11-1994;
N.Z.C. 3-10-1979, 4-1-1993
. Blijdenstein, R., Zeist, Groei en Bouw,
Geschiedenis, bouwstijlen en woonhuisty-
pen, 16
. Visser, L., Straatnamen, 64; Werkgroep
Natuuriijk Zeist-West, Landschapswande-
ling Groene Driehoek, 5; Zeist in 1832,
deel I, 29
. Bronnen van Zeist, deel I, 324; Visser, L.,
Straatnamen, 73
. Visser, L-, Straatnamen, 73
. Visser, L., Straatnamen, 115
. Visser L., Straatnamen, 118,119
Blijdenstein, R., Geschiedenis, bouwstij-
len, woonhuistypen, 22; Visser, L. Straat-
namen, 119, 120
. Visser, L. Straatnamen, 123; Zeist in
1832, deel I, 27
. Zeist in 1832, deel I, 27
. Zeistin 1832, deel I, 24
. Visser, L. Straatnamen, 189; Zeist in
1832, deel I, 28
. Visser, L. Straatnamen, 191
. Visser, L. Straatnamen, 203
. Zeist in 1832, deel I, 31
. Belangrijke verkooping van de Hofstede
Zeisteroever onder Zeist etc. 19 november
1925, ZHG Van de Poll-Stichting
Bronnen en Literatuur
Barends, S. en S. Broekhoven, De Bilt,
Geschiedenis en architectuur, Zeist,
1995
Belangrijke verkooping van de Hofstede Zeis-
teroever onder Zeist etc. 19 november
1925, ZHG Van de Poll-Stichting
Bieleman, Jan, Geschiedenis van de land-
bouw in Nederland, 1500-1950, Meppel/
Amsterdam, 1992
Blekkenhorst, Tom, Behoud het beeld, lei-
draad voor herbestemming van agrarische
gebouwen, Utrecht, s.a.
Blijdenstein, R. Zeist, Groei en Bouw. Geschie-
denis, bouwstijlen en woonhuistypen,
Zeist, 1983
Blijdenstein, R. Zeist, Groei en Bouw. Utrecht-
seweg-Driebergseweg, Zeist, 1984
Bronnen van Zeist, deel I, Assen, 1957-1962
Burg, V.A.M, van der. De kasteel/boerderij "De
Brakel"onder Zeist. Seijst, nr. 3 (1986)
Dekker, C. 'De dam bij Wijk', in: Tussen Rijn
en Lek 15 (1981), aflevering 3, 1-53
Dekker, C, Het Kromme Rijngebied in de
Middeleeuwen. Een institutioneel-geogra-
fische studie, Zutphen, 1983
Dekker, C, 'De ontginning van het Kromme
Rijngebied in de Middeleeuwen, in: Maand-
blad Oud-Utrecht 58 (1985), 228-238
Emmer, H. Zeist-West in foto's. Seijst nr. 3
(1977)
Ezendam, Y, Boerenerven in de provincie
Utrecht, Utrecht, s.a.
Geschiedenis van de provincie Utrecht, drie
delen, Utrecht, 1997
NieuweZeisterCourant(N.Z.C.), Zeist, diverse
jaargangen
Nieuwsbode, Zeist, diverse jaargangen
Rhoen, R.P.M., Zeist ten tijde van de invoering
van het kadaster. (1816-1835). (Concept-
-ocr page 99-
ting Monté verloren worden beheerd.
Deze mogelijkheid houdt tevens in
dat de aankoop niet ten laste gaat
van de bijdragen van de donateurs.
Voor de verhuizing moet nog veel
gebeuren. Naast de technische kant
van de verhuizing moet het pand nog
worden aangepast aan de moderne
eisen waar een archief aan behoort
te voldoen. Wij willen tevens trachten
de collectie op zorgvuldig behoud
door te lichten. Een kleine commissie
houdt zich met deze aspecten van de
verhuizing bezig. Dit vraagt veel werk
en tijd.
langs deze weg doe ik een beroep op
onze donateurs en allen die de doel-
stellingen van het Zeister Historisch
Genootschap Van de Poll Stichting
een warm hart toedragen, als mede-
werker onze activiteiten daadwerke-
lijk te ondersteunen.
Er valt veel te zeggen over het
pand Middellaan en hoe wij onze
publieksfunctie daar denken te gaan
is een prachtige historische omgeving
met veel ambiance. De medewerkers
van de bekende "van de Poll Kamer"
hebben daar met genoegen gewerkt.
Echter, met de stap van de verhuizing
kunnen wij diverse zaken realiseren
zoals verruiming van onze collectie en
versterking van onze publieksfunctie,
die ruimschoots opwegen tegen het
verlies van het Slot.
Het overleg met de gemeentelijke
instanties is thans positief afgeslo-
ten. Met tevredenheid kunnen wij
bekendmaken dat wij het ZHG gaan
onderbrengen in het pand Middel-
laan 6 (verbinding tussen Slotlaan
en Antonlaan).
De nadelen die aan het Slot ver-
bonden zijn zoals de klimatologische
omstandigheden en het ruimtegebrek
worden in deze huisvesting groten-
deels opgeheven.
In de loop van dit jaar zal het
pand worden aangekocht en gefinan-
cierd uit de gelden die door de stich-
Mededelingen
Slot van Zeist is
(bijna) verieden tijd...
Na de opening van het gerestau-
reerde Slot Zeist in 1969 door Z.K.H.
Prins Claus kreeg het Zeister Histo-
risch Genootschap Van de Poll Stich-
ting (ZHG) onderdak in het Slot.
Daarvoor, na de oprichting in 1951
was de collectie/archief onderge-
bracht in de privé woning van Prof.
Dr. J. Ph. Monté verloren aan de
Krullelaan in Zeist.
De verhuizing naar het Slot was
een belangrijke gebeurtenis voor ons
Genootschap en leidde een bloeiperi-
ode van intensivering van activiteiten
in. De titel van dit bericht houdt in dat
wij, (en dat zal velen niet verbazen)
als Genootschap het Slot gaan verla-
ten.
Het is met enige weemoed dat wij
deze stap ondernemen. Immers, het
-ocr page 100-
u
uitvoeren. U zult daarover in
een aparte nieuwsbrief uitvoeri-
ger worden geïnformeerd. Kortom:
een goed besluit en een felicitatie
waard aan alle betrokkenen.
Boudewijn van Grunsven, voorzitter
Nieuwe medewerliers
Met genoegen maken we bekend
dat er nieuwe bestuursleden/
medewerkers zijn benoemd: R.E.
van Gemeren, PR en Communi-
catie; H.J. Kater, met als aan-
dachtsgebied Oral History; R.R
M. Rhoeti, redactie commissie
Seijst
Nieuwe medewerkers gevraagd
De commissie Archief en Collec-
tie zoekt zowel een hoofd voor de
Van de Poll-kamer (tevens voorzit-
ter van de Commissie), als mede-
werkers. Interesse? Neemt u dan
contact op met de secretaris
(email: fl.devrijer@worldonline.nl
oftel 030 6956311).
Lezingen en Excursies
Fortenmaand in Weesp
In de komende "Fortenmaand' sep-
tember bieden wij u de gelegenheid
deel te nemen aan een unieke excur-
sie, die plaatsvindt op zaterdag 27
september 2003.
De verdedigingswerken in en rond het
vestingstadje Weesp, aan een van
de mooiste rivieren van ons land de
Vecht, en met name Fort Uitermeer
zijn absoluut de moeite waard te
bekijken en er kennis van te nemen.
In de ochtend wordt voor ons het
programma in Weesp verzorgd door
medewerkers van de Historische Kring
ter plaatse, een eenvoudige lunch
gebruiken we in 'de Kazerne' in
Muiden. Voordat we de eenmalige
'open dag' van Fort Uitermeer (3
km vanaf Weesp) bezoeken, wordt
er een beknopte inleiding gehouden
over de historie van de bij water gele-
gen verdedigingswerken.
Fort Uitermeer heeft, vanwege zijn lig-
ging aan de strategisch belangrijke
rivier de Vecht, in zijn bestaan (sinds
1673) eerst deel uitgemaakt van
de oudste waterlinie, genaamd de
Utrechtse Linie, vervolgens van wat
tegenwoordig de Oude Hollandse
Waterlinie wordt genoemd. Daarna
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
en van de Stelling van Amsterdam
(van 1900 tot 1922) en tenslotte van
het oostfront van de Vesting Holland.
Vertrek met touringcar 09.00 uur
vanaf de parkeerplaats aan de Zinzen-
dorflaan. Om 17.00 uur weer terug in
Zeist. Maximaal 55 deelnemers. De
kosten van deze dagexcursie bedra-
gen onder voorbehoud 27,50 euro
(all in) per persoon. Na ontvangst
van bericht van plaatsing wordt u ver-
zocht het definitieve bedrag over te
maken.
Aanmelden vóór 1 september bij Riet
Hofman, Nelson Mandelalaan 24,
3707 KM Zeist, tel. 030-6920561.
-ocr page 101-
lebloc en is uitgegroeid tot een toonaangevende ciub
in de Nederlandse amateur fotografiewereld. Recent
heeft de groep een prijs gewonnen met foto's van het
interieur van Siot Zeist.
De Toets bestaat al 30 jaar. Het initiatief kwam van
enkele enthousiaste kunstschilders, die besloten een
avond per week naar model te werken. Intussen heeft
de Toets 100 leden met tenminste 8 teken- en schil-
dersessies per week in Activiteitencentrum Vollenho-
ven.
Het Zeister Historisch Genootschap heeft voor deze
tentoonstelling een selectie gemaakt uit de eigen col-
lectie luchtfoto's. Bij het vooronderzoek door leden van
de tentoonstellingscommissie bleek een serie van 20
foto's uit 1967 min of meer aaneen te sluiten. Geza-
menlijk vormen zij een panorama vanaf de St. Joseph-
kerk in de Rozenstraat. Behalve dit unieke panorama
zullen ook echte luchfoto's, waarvan de oudste uit
circa 1925 dateert, op groot formaat worden geëxpo-
seerd.
Lezingen en Excursies
Historische Raamwerlten
Op woensdag 22 oktober 2003 zal in
de kantine van het Openbaar Zeister
Lyceum, op de buitenplaats Schoon-
oord (ingang aan de Blikkenburgerlaan)
de jaarlijkse Van de Poll-lezing worden
gehouden door Ir. Henk Dekker b.i.
Deze avond begint om 20.00 uur.
De titel van de lezing, die onder-
steund wordt door beeldmateriaal en
een bescheiden expositie, luidt:
'Historische raamwerken als dragers
van de bouwgeschiedenis van Zeist'.
De heer Dekker is ruim twintig jaar
verbonden geweest aan de gemeente
Zeist. Eerst als hoofd Stedebouw, later
als hoofd Ruimtelijke Ordening en
tenslotte als bestuursadviseur Stra-
tegie-ontwikkeling. Het materiaal van
deze expositie maakte deel uit van
de vier dagen durende EXIT-EXPO in
het Slot Zeist met de titel: 'Nooit
gebouwd. Ooit gesloopt' .
U wordt van harte uitgenodigd tot het
bijwonen van deze bijzondere lezing.
Tentoonstelling
'Een Overziclit'
Van 21 september X/m 5 oktober
2003 gaan drie Zeister organisaties
(De Essentie, De Toets en Het Zeister
Historisch Genootschap) gezamenlijk
exposeren onder de titel 'Een Over-
zicht'.
Moderne foto's en schilderijen en
historisch beeldmateriaal vullen twee
weken de expositiezalen van Het Slot.
De tentoonstelling bestaat uit recent
werk van leden van de fotogroep De
Essentie en van de teken- en schll-
dersclub De Toets, aangevuld met
historische luchtfoto's van het Zeister
Historisch Genootschap. Zo geeft elke
deelnemer invulling aan het thema
Overzicht.
Bijschrift foto: Leden van de tentoonstei-
iingscommissie met liet St. Joseph-pano-
rama uit 1967. V.l.n.r. Karen Veenland,
Elisabeth Stades, Andy Smitli en Nelieriek
Bouclier.
Fotogroep De Essentie is 26 jaar geleden ontstaan
als donkere kamer werkgroepje in wijkcentrum 't Hol-
-ocr page 102-
Route
(lengte: ca. 15 km)
Tijdens Open Monumentendag op
13 september 2003 kunt u uitsluitend
daar waar de Open Monumentendag-
vlag uithangt een kijkje nemen.
1.    De Brink
2.    De Kleine Koppel
3.    Nieuw Griffenstein
4.    Het Slot Zeist
5.    Rijksdienst voor
de Monumentenzorg
6.    Villa Groenoord
7.    Proefboerderij
8.    Boerderijcomplex
9.    The Olde Nest
10.  Zeldzaam
11.  't Hoeveke
12.  Van der Grift
13.  Zomerdijk
14.  Stoetwegen
15.  De Hoef/
16.  De Brakel
17.   Nieuw Engenoord
18.  Westeneng
19.  Den Hoek
20.  Hoeve Seyde
21.  De Kroost
Bezoekadres: Het Slot Zeist, Zinzendorflaan 1 (030) 692 17 04
n
teister Historiscli Genootsc
Van de Poll Stichting
Ook u kunt donateur worden van het Zeister Historisch
Genootschap Van de Poll Stichting (ZHG).
Donateurs ontvangen 4 maal per jaar ons blad Seijst.
De minimum bijdrage is €16,50 per jaar.
Meld u aan per post of e-mail eti vermeld daarbij uw
naam en voorletters, adres, postcode en woonplaats.
Zeister Historisch Genootschap
Van de Poll Stichting
Postbus 342 , 3700 AH Zeist
e-mail: fl.devrijer@worldonIine.nl
Wacht met betalen tot u een bevestiging en een acceptgiro heeft
ontvangen.
FIETSKAART ZEIST TENSING'SKS
-ocr page 103-
G-'tt.-'.' hn*!
■ JRGtW'-l,,
,\ jnlio>'en             '^
S:                ''^',              Q-.
^^ BowÜrg
"<" '■i-'
f2i)
f20)
®
(19)
Z E I S t
®
fl8)
®
17)
AUSTERLITZ
/
®
CamiT,i(igr,d
Ninnhof
•7^(6
'8
fl5)
^^(g)           _(9)
16
FIETSKAART ZEIST: TENSING-SKS
Wulpoihckil
10
Jf
B U N N I K
.....^^^.........»sJ"'
■r-IFHI Fi
ZEI'
;i3)-(S)
S21
^
doorschoten          ^
Tl,
-ocr page 104-
Inhoudsopgave
Beelden uit Zeist, L. Visser.................................... 105
Over de invoering van het gebruik van toiletpapier
en de bevordering van de hygiëne op de openbare lagere scholen
in Zeist rond 1914, R.P.M. Rhoen........................... 112
Over de heide die ooit tussen Zeist, Driebergen en Woudenberg lag
Rutger Loenen......................................... 119
De verwarring rond het Kamp van Zeist, R.RM. Rhoen............... 126
Foto's van de restauratie van de Pyramide en piramide van Austerlitz
Mededelingen bestuur....................................... 133
Bitlletiii ter bevordering van de kennis
van de geschiedenis van Zeist
ISSN 1383-2867
Verschijnt 4x per jaar Jaargang 33 Speciale
uitgave december 2003. Drukwerk: Grego^
rius, Zeist. Ontwerp- Frédéiik Ruys.
REDACTIECOMMISSIE
J.L. Verbeek, voorzitter R.P.M. Rhoen, Mw.
Fl. de Vrijer, redacteuren. F.Th.H. Ruys,
vormgever
REDACTIEADRES VOOR KOPIJ
Postadres- Vijverlaan 8,3701 CS Zeist
seijst@fiephitnphe.com
POSTADRES
Aanmeldingen van nieuwe donateurs of
adieswijzigingen kunnen enkel schriftelijk
worden gemeld via Postbus 342, 3700 AH
Zeist Giro 384 03 83
WEBSITE
www.zeist-historie.nl
DEADLINE
Bijdragen voor het bulletin voor de uitgave
van 2004-1:15 januari 2004.
'. vouwt waar v.rouw propt
'"""«l'fllnu.had D
doramaiiiekieurtniri
Jr>uJ(s)a«dïTJniioo
«ji.,„e„ „,!,,„„
'i>^ed„|a„dii»ii „
ainiastbd.ij ajdu^
raarl(i(,,idflrpag(,
'weermw,ïtendempii.
' '7","«'™clin„d,
" ''inderpapier Dn
!^" or>n< htLian midddpnd,,
'"Plaumipmppen
tal»«nb»d„; ]„,„„„
" '■l'Plpprj.oedvaim
Over de invoe-
ring van het
gebruik van
toiletpapier op
de openbare
lagere scholen
in Zeist in 1915
vaderen die in
rfenrieci n i
'^1' sfiidie
or Icaiit Ha^t
W
brenger» gMMiddrid iedere Jag werd75j,iargp!MJeiiOTjgeridi(
^genidd<'dtDü,Ke,i;„pe,rf%
f^ïiiPt,.ir.„idh(rd<d, uur, I
naar het gebruik
van toiletpapier. Men heeft ontdekt dat er
verschillen zijn bij het gebruik van toiletpa-
pier tussen mannen en vrouwen, maar dat
het gebruik ook van land tot land verschilt.
hebbe
ede
die tijd het college van burgemeester en
wethouders vormden, druk vergaderd.
Bron: Algemeen Dagblad, 27-9-2003
-ocr page 105-
BEELDEN UIT ZEIST - L. VISSER
Beelden uit Zeist
Drie berichten in de Week-
bode voor Zeist, Driebergen en
omstreken over producten van
de terracottafabriek van E.C.
Martin en de zinkfabriek van
L. W, Schutz aan de Lageweg
in Zeist waren aanleiding voor
een zoektocht naar een water-
geus in Brielle, een levensgrote
maagd in Amsterdam en godin
Flora in Rotterdam.
Terra-cotta fabriek van den heer E.C,
Martin vervaardigde watergeus. Het
beeld houdt in de linkerhand de Holland-
sche vlag met de woorden Pro Patria er in,
en in de rechter een enterbijl; daarboven
leest men de woorden: "Geuzengesticht:
Wilhelmus van Nassauen." En onderaan:
"l April 1572 A872." Het geheel is lang 3
meter 20 centimeter en breed 1 meter 50
centimeter.
De bewerking er van wordt door allen die
het gezien hebben als uitstekend geroemd,
een bewijs dus bij vernieuwing, dat de
Geuzengesticht
Het eerste bericht in de Week-
bode van 30 augustus 1873 luidt
als volgt;
"Verleden week werd van hier naar den
Brielovergebracht en in den gevel van het
Geuzengesticht voor weezen van zeelieden
in het algemeen en voor niet-zeelieden
van het eiland Voorne geplaatst de in de
RA.W, BOHCr/fN
105
-ocr page 106-
BEELDEN UIT ZEIST ■ L. VISSER
Zeister Terra-cotta fabriek met alle in
het binnen en buitenland bestaande
fabrieken van dien aard gerustelijk kan
wedijveren."
Een telefoontje met het Historisch
Museum Den Briel was voldoende om te
horen dat het Geuzengesticht niet meer
bestaat, maar dat het beeld nog steeds in
volle glorie boven de deur van het pand
Voorstraat 80 prijkt. Fotograaf F.A.W.
Bohemen in Brielle maakte er spontaan
bijgaande fraaie foto's van, waarvoor mijn
hartelijke dank.
Koning Willem III
Het tweede bericht staat in de Week-
bode van 9 mei 1874. Daarin lezen we:
"Wij waren in de gelegenheid om bij de
heer Martin een beeld te bezichtigen, dat
tot versiering van een der Amsterdamse
Pleinen, op een voetstuk van 4 meter
hoogte, dienst zal doen. In meer dan
levengrootte stelt het een maagd voor
die in de opgeheven hand een zilveren
lauwerkrans houdt, boven een borstbeeld
des Konings; vooral de omgeslagen kleding
-ocr page 107-
BEELDEN UIT ZEIST - L. VISSER
niet. Daarmee was de afbeelding van de
levensgrote maagd gevonden, maar er was
nog geen antwoord op de vraag wanneer
het monument uit de Westerstraat was
verdwenen en waar het is gebleven.
Onderzoek in het Gemeentearchief
Amsterdam leverde niets op en brieven
aan het gemeentelijk monumentenbureau
van Amsterdam en het Stedelijk Museum
aldaar evenmin.
Op mijn vraag aan het Koninklijk
Huisarchief of daar mogelijk iets bekend is
over het bestaan en de eventuele verblijf-
plaats van het beeld schreef de directeur
mij op 2 mei 2003:
"By mij heeft de overtuiging postgevat dat
deze versiering in de Westerstraat als een
tijdelijke bedoeld is geweest. Vandaar dat
er weinig sporen meer van te vinden zijn."
In een bijgevoegde kopie van de
Amsterdamsche Courant van 12 mei
1874 staat het volgende verslag over de
versiering van de Westerstraat:
"In deze straat, de breedste straat van
Amsterdam, staat een kunststuk, nl. een
beeldgroep op een voetstuk, omgeven door
een bloemperk. Het voetstuk is bij eene
breedte van 2,40 meter en eene diepte van
1,20, 4 meter hoog, van marmer hout-
werk. Op de voorzijde een zwart paneel,
waarop met zilveren letters zal geplaatst
worden de volgende regels:
O, edel Vorst, gij, die voor vijf-en-twintig jaren,
U met een duren eed aan Neerlands volk
verbondt,
Gij waart zijn trouwe hoofd in voorspoed en
gevaren,
Daarvoor zij dank u toegebracht in dezen
stond.
Huldeblijk aan Z.M. Willem 111 van de
bewoners der Westerstraat te Amsterdam, 12
mei 1874.
Op de andere zijden staan de volgende
opschriften vermeld:
Willem III, een vriend in nood, overstrooming
Bommelerwaard, 24 januari 1861
Willem III een weldoener van getrouwe
onderdanen. Bronbeek, 1861
Willem III beschermheer van nationale kunst.
munt uit door losheid van plooien, in hare
grondstof zoo moeilijk weer te geven. Het
beeld zal zeker voldoen en het gunstig
bekende atelier van onzen dorpsgenoot
opnieuweer aandoen."
In de Weekbode van 16 mei 1874 staat
een uitgebreid verslag van de feestelijkhe-
den ter gelegenheid van het 25-jarig jubi-
leum van koning Willem III en daaruit
blijkt, dat het beeld geplaatst was in de
Westerstraat.
Een bezoek aan het Amsterdamse
Gemeentearchief leverde na enig speur-
werk een foto op van het kolossale monu-
ment, met de omschrijving:
"Historie, 12 mei 1874, Onthulling stand-
beeld Willem III in de Westerstraat. 25-jarig
jubileum Koning Willem 111 enz.".
Op een andere, minder duidelijke,
foto zien we vlaggen aan de gevels van
de huizen en aan beide zijden van het
monument de jaartallen 1849 en 1874 en
daarboven een kroon.
Deze foto is vrijwel zeker op 12 mei 1874
gemaakt, maar de eerstgenoemde beslist
107
^ -^^éM
-ocr page 108-
BEELDEN UIT ZEIST - L. VISSER
Godin Flora
In het derde bericht van 16 mei 1874
gaat het niet over een product van de
terracottafabriek van Martin, maar over
een kunstwerk van de zinkfabriek van L.
W. Schütz aan de Lageweg te Zeist. Het
luidt als volgt:
"Wederom zijn we in de gelegenheid om
op een kunstwerk te wijzen, dat
Donderdag avond het atelier
van de heren Schütz verliet.
Wij bedoelen het beeld van
Flora, de Bloemengodin, bestemd
om op de nieuwe bloemenkast in de
Rotterdamsche diergaarde te prijken.
De figuur heeft een hoogte van 2,5
m. en munt uit door zuiverheid en
zachtheid van lijnen. In de rechterhand
houdt het een gevulde bloemkorf, in de
linker een enkel tuiltje. We weten niet wat
meer in dit beeld te prijzen, de zelfstandige
gedachte of de meesterlijke uitvoering,
waardoor geen enkel deel verwaarloosd
werd en het geheel het rechte stempel
van een kunstwerk verkreeg zonder in
iets aan kleingeestige behandeling te
Op dit voetstuk vervaardigd door den tim-
merman ],A. Smit en den stukadoor G.
W. Dieckman, is een beeldgroep geplaatst,
vervaardigd in de fabriek van de heer E.C.
Martin te Zeist, voorstellende de neder-
landsche maagd, kroonende de buste van
Z.M. met een zilveren lauwerkrans.
Op den avond van den 12 Mei zal het op
een elegante wijze verlicht worden. Ter
wederzijde een lauwerkrans; in de eenen
hetjaartal 1849, in den anderen 1874,
en in het midden boven de beeldgroep
eene kroon. De kommissie bestond uit de
heeren: F.C. Smith, D. de Vries, R.R Lith,
H.J. van Tubergen en CA. de Haan."
Nu uit het bovenstaande verhaal bhjkt,
dat het voetstuk van gemarmerd hout
was is het duidelijk dat we hier met een
feestversiering te maken hebben en niet
met een monument dat de eeuwen moest
trotseren. De vraag waar de beelden zijn
gebleven zal vermoedelijk nooit worden
beantwoord, maar we weten in elk geval
hoe ze er hebben uitgezien.
-ocr page 109-
BEELDEN UIT ZEIST - L. VISSER
doen denken. Onwillekeurig zeiden we:
Waarom worden onze standbeelden enz-
meestentijds in het buitenland vervaar-
digd en waarom vergeet men zoo dikwijls
de inrichtingen te Zeist, bijna enig in haar
soort en zooals herhaalde proeven bewe-
zen, zoo geheel in staat om aan de eischen
der kunst te voldoen?"
Een brief aan diergaarde Blijdorp in
Rotterdam leverde per ommegaande twee
foto's op. Een foto van godin Flora uit het
boek "125 jaar diergaarde" uit 1982 en
een afbeelding uit de "Gids van de Rot-
terdamse Diergaarde" uit 1925 van de 32
meter hoge Floraserre, waarop met enige
moeite het beeld bovenop de fraaie kas
valt te ontdekken.
Op mijn vraag waar het beeld is
gebleven schreef de redacteur van het
Blijdorp Blad: .
"Het lijkt er op, dat het beeld niet
in de loop van 1940 naar de
al in aanbouw
zijnde nieuwe Diergaarde Blijdorp is
verhuisd. Het ligt het meest voor de hand
dat het beeld bij het bombardement is ver-
nietigd en/of in de roerige tijden daarna in
andere handen is geraakt."
Bleef voor mij de vraag hoe het mogelijk
is dat we op de foto het beeld zien op een
voetje in een of andere expositieruimte.
Nadat diverse pogingen om hierop ant-
woord te krijgen waren mislukt vroeg ik
het Historisch Museum in Rotterdam of
daar iets bekend was over het beeld en
eventuele verblijfplaats.
Het antwoord was ook daar negatief,
maar wel verhelderend.
De conservator schreef dat het beeld op
de fotokopie z.i. een modello was, moge-
lijk gemaakt voor het grotere beeldhouw-
werk dat 2,5 hoog was. Dat betekende
dat er twee Flora's waren geweest en
daarmee werd het probleem niet eenvou-
diger. Opnieuw naar de redactie van het
Blijdorp Blad geschreven met de vraag
of de heer K. van Zwieten, auteur van
het boek "125 jaar diergaarde" mogelijk
nadere gegevens zou kunnen verstrekken
Het antwoord was positief De heer
van Zwieten, oud hoofd Voorlichting en
Publiciteit van Blijdorp, vertelde mij dat
het 2,5 m hoge beeld bij de sloop van de
Rotterdamse Diergaarde was vernietigd,
omdat de architect van Blijdorp, ir. S.
van Ravesteyn, van mening was dat daar
geen onderdelen van de oude diergaarde
thuishoorden. Over het model van Flora
dat in het boek staat afgebeeld heeft de
toenmalige hortulanus zich ontfermd en
het later aan zijnopvolger overgedragen.
Het grote beeld is dan weliswaar
verdwenen., maar dankzij het modello
hebben we toch nog een plaatje van Flora
met dank aan de heer Van Zwieten dat hij
het in het boek "125 jaar diergaarde"heeft
opgenomen.
Mocht men er ooit in Rotterdam op zijn
uitgekeken, dan zalons historisch genoot-
schap er ongetwijfeld belangstelling voor
hebben.
-ocr page 110-
BEELDEN UIT ZEIST - L. VISSER
Op de prentbriefkaart van de Lageweg
(pag. 111) zien we de voorzijde van de
zinkfabriek van L. W. Schütz met een
vogel als blikvanger.
Al sinds 1854 sieren twee door Schütz
Bronnen
-    Weekbode voor Zeist, Driebergen en Omstrel<en,
1873 en 1874.
-     K. van Zwieten, 125 jaar Diergaarde, 1857 -mei
-1982, Rotterdam, 1982.
-     Stol<roos, Meindert, Terra cotta in Nederland. Het
get)ruik van terra cotta en l<unststeen in de Ige
eeuw, Amsterdam, 1985.
-     Stokroos, Meindert, Zink in Nederland. Het gebruik
van het metaal zink in de 19de eeuw, Amsterdam,
1983.
geschonken adelaars het gietijzeren hek
van Artis inAmsterdam.
Bij een bezoek aan Artis is het zeker de
moeite waard daar even aandacht aan te
schenken.
-ocr page 111-
. VISSER
^ÏÜS^^^If
•r '" a if
a; is ai H I.' H w ri
De Lageweg gezien vanaf de Nassau-Odijklaan in de richting van de Waterigeweg. Aan de voorzijde van de zinkfabriek van L. W. Schütz
met een vogel als blikvanger. Daarnaast de fabriek van E.C.Martin.                                                                              particuliere collectie
-ocr page 112-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER - R.P.M. RHOEN
Tof te eeniget tijd ook bij het volk de weten
'Koning, keizer, admiraal,
Popla kennen ze allemaal'.
'Page. Fluweelzacht en sterk
toiletpapier'. 'Vochtig toi-
letpapier voor een optimale
reiniging en een schoon en
fris gevoel'. Het zijn bekende
reclameleuzen. Het gebruik
van speciaal toiletpapier lijkt
zo normaal, maar ooit was het
een nieuwigheid.
Over de invoering van liet gebruH< van toiletpapier
en de bevordering van de hygiëne
op de openbare lagere scholen in Zeist rond 1914
de hoofden van de openbare lagere scho-
len in Zeist of op de scholen toiletpapier
moest worden gebruikt, ja of nee.
De Amerikaan Joseph Gayetty kwam in
1857 met het eerste verpakte toiletpapier
op de markt. De losse vellen toiletpapier
waren verpakt in een doosje. In 1890 werd
de toiletrol uitgevonden. Een veertig jaar
later kwam het zachte toiletpapier op de
markt, maar dat werd pas na 1945 popu-
lair. In het begin was er niet veel belang-
stelling voor het toiletpapier. Het was ook
een onderwerp waar men niet gemakke-
lijk over sprak. Naarmate er meer huizen
op de riolering werden aangesloten en in
de huizen een wc verscheen, groeide het
gebruik van het hygiënische toiletpapier.
Voor die tijd gebruikte men van alles
om de billen af te vegen, zoals hooi, gras,
mos, steentjes, houtspaanders en vodden
of gewoon een hand. Papier werd ook wel
gebruikt, vooral krantenpapier, maar dat
was meer uitzondering dan regel.
Het gebruik van toiletpapier was in
het Zeist van rond 1910, dat toen bekend
stond als een deftig dorp, nog niet bij
alle lagen van de bevolking ingeburgerd.
Het gemeentebestuur heeft er zich voor
ingespannen dat meer mensen het gingen
gebruiken en daardoor de hygiëne van
R.P.M. RHOEN
Enkele decennia geleden waren in
Nederland nog huishoudens waar
krantenpapier in velletjes geknipt
werd om op het toilet - misschien zelfs
nog een ouderwets 'huisje' - te gebruiken.
Interessant is daarom de correspondentie
die in 1914 gevoerd werd tussen het col-
lege van burgemeester en wethouders en
Schoolgebouw aan de Ie Hogeweg
(1959).             COLLECTIE GEMEENTEARCHIEF ZEIST
-ocr page 113-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER - R.P.M. RHOEN
schap der hygiëne meer zal zijn doorgedrongen.'
m
-ocr page 114-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER - R.RM. RHOEN
zoowel als bijzondere scholen, die door de
minder gegoeden bezocht worden.'
Het jaarverslag van de commissie van
toezicht op het lager onderwijs kwam aan
de orde inde vergadering van het college
van burgemeester en wethouders op 4 mei
1914. De kritische opmerkingen over de
hygiënische toestanden op de scholen
en in het bijzonder in Austerlitz, deed
het college besluiten aan de hoofden
van de openbare lagere scholen advies te
vragen over de wenselijkheid toiletpapier
beschikbaar te stellen. In Utrecht was
het gebruik van toiletpapier op scholen
al ingevoerd, maar daar werd door het
college geen melding van gemaakt. Over
de aanbevelingen van de commissie werd
riiet gesproken.
Zeist telde in 1914 vier openbare lagere
scholen: een school voor m.u.l.o. (meer
uitgebreid lager onderwijs) aan de Toren-
laan met 181 leerlingen en drie scholen
voor gewoon lager onderwijs, waarvan
een school aan de 1' Hogeweg met 468
de bevolking werd verbeterd. Aanleiding
was het jaarverslag over 1913 van de
plaatselijke commissie van toezicht op het
lager onderwijs. Deze commissie deed in
een bijlage behorende bij haar jaarverslag
over 1913 verslag van haar bevindingen
over onder andere de schooUokalen. Zij
schreef hierover en de daarmee verbon-
den hygiëne:
'De 3 openbare scholen in de kom der
gemeente kunnen met hun lokaliteit tot de
beste in deze gemeente gerekend worden.
Echter neemt de Comm[issie] de vrijheid
JJ te verzoeken. Uw bijzondere aandacht
te wijden aan de lokaliteit der school te
Austerlitz, waar door U aan de andere
openbare scholen zooveel zorg besteed
wordt. Zonder de opvoedende kracht der
school te overschatten, is het toch buiten
twijfel, dat de school hij een achterlijke
en armelijke bevolking als te Austerlitz
voor velen de eenige is, die de eerste en
blijvende indrukken moet opwekken van
zindelijkheid, netheid en de wijze, waarop
men zijn omgeving huiselijk en aantrek-
kelijk maakt. Deze lokalen met hun
armelijke wanden, trieste wandversiering,
één zelfs met een veelal riekerid privaat, de
onhuiselijke entree, missen alle aantrekke-
lijkheid en zijn equivalent met het meeren-
deel der kleine bevolking. De Commissie
acht het wenschelijk, dat Uw College door
aan de lokaliteit de verbeteringen aan te
brengen, die beantwoorden aan bovenom-
schreven taak der school, de leerkrachten
steune in het aanwakkeren van den zin
der leerlingen voor zindelijkheid, zorg voor
het uiterlijk voorkomen en netheid van het
geleverde schriftelijke werk. Watervoor-
ziening in de vestibule, handdoeken, zeep
en zeer nauwlettend dagelijks toezicht van
de zijde der onderwijzers op de reinheid,
zindelijkheid en netheid der kinderen,
acht ze geen overbodige weelde en arbeid
in deze onderwijsinrichting. [...J Over
het algemeen zijn de leden der Commis-
sie niet tevreden over het toezicht der
onderwijzers op de zindelijkheid der kleine
bevolking, zoodat de vuilheid bij sommige
leerlingen een permanent costuum gewor-
den is. Dit laatste geldt voor openbjare]
114
-ocr page 115-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER - R.P.M. RHOEN
J3fa,f-iji. Fi
i^jixi ^S-ii-:
H o C-: c c w e: ■
VCJU:
\
Plattegrond van
de benedenver-
dieping van de
openbare lagere
school aan de
1ste Hogeweg
(1913). De pri-
vaten en urinoirs
waren alleen via
de leslokalen
bereikbaar, gaz
■tYTe-^.''Uji'''i-'X^,-C
-ocr page 116-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER ■ R.RM. RHOEN
leerlingen, een school aan de Bergweg
met 230 leerlingen en een school in
Austerlitz met 88 leerlingen. Het aantal
inwoners van Zeist bedroeg in hetzelfde
jaar hijna vijftienduizend.
Burgemeester en wethouders schreven
aan de schoolhoofden:
'Vit een hygiënisch oogpunt acht ons col-
lege het wenschelijk ten behoeve van de
leerlingen der O.L. scholen closetpapier
beschikbaar te stellen. Deze maatregel
zal evenwel tot verkwisting van papier
aanleiding kunnen geven, terwijl zich
mogelijk nog andere bezwaren zullen
voordoen. Alvorens tot invoering daarvan
■ te besluiten, zullen wij daarom gaarne van
U vernemen, of ook door U het verstrek-
ken van papier wenschelijk wordt geacht,
of U bezwaren tegen dezen maatregel
vreest en op welke wijze die naar Uw
oordeel te ondervangen zouden zijn.'
De schoolhoofden stonden - gematigd
— positief tegenover het voorstel. Als
bezwaar voerden zij aan de kans op grote
verkwisting van papier. Zo adviseerde
het hoofd van de m.u.l.o.-school om voor
iedere leerling een maximum hoeveelheid
per jaar beschikbaar te stellen. Het hoofd
van de school in Austerlitz schreef: 'Van
betrouwbare zijde heb ik vernomen, dat
in Utrecht de proef genomen is met het
beschikbaar stellen van closetpapier Toen
evenwel bleek, dat een groote verkwisting
daarvan het gevolg was, werd er bepaald,
dat iedere leerling, die "een groote bood-
schap" moet gaan doen, eerst een papiertje
moest vragen aan de(n) onderwijzer (es).
Ik twijfel er niet aan, of dit vindt U, even-
als ik, gewoonweg bespottelijk.' Het hoofd
van de school aan de 1' Hogeweg wilde
daarom de toiletrol op een zodanige plek
ophangen dat de onderwijzer toezicht had
op het gebruik.
Een ander bezwaar van de schoolhoof-
den was de mogelijkheid dat de afvoer van
de toiletten verstopt zou raken. De school
aan de Ie Hogeweg telde bijvoorbeeld 31
toiletten - plus 14 urinoirs - en de afvoer
daarvan was niet ingericht op het gebruik
van papier. Met het extra doorspoelen
van de toiletten moest geprobeerd worden
dit te voorkomen. Het hot)fd van die
school vroeg ook hierbij te letten op het
papiersoort.
Een ander bezwaar van het hoofd van
de school in Austerlitz betrof de kosten.
'Maar tevens is het rwodzakelijk geble-
ken, in ieder privaat een waschgelegenheid
te moeten aanbrengen, wat tot groote uit-
gaven aanleiding gaf (waterleidingkraan
-fonteintje - zeep — handdoek).', berichtte
hij het college. Deze informatie had hij
blijkbaar uit Utrecht verkregen. Het is
merkwaardigheid dat juist hij attendeert
op deze (hoge) kosten, terwijl de com-
missie van toezicht op het lager onderwijs
adviseert deze voorzieningen in zijn school
in Austerlitz aan te brengen. In een brief
uit 1924 schetst het schoolhoofd de situ-
atie in zijn school: 'In de gang van de
school te Austerlitz is aanwezig een zeer
primitieve waschgelegenheid bestaande uit
een reservoir met kraan (inhoud slechts 15
L) waarin men het water giet met behulp
van een emmer. Hieronder is een klein
bakje zonder afvoer, waarin het vuile
-ocr page 117-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER - R.RM. RHOEN
( /onoocyc-j dJchactl. re
Plattegrond van het open-
bare lagere school in Auster-
litz (1921). In de uitbouwen
zijn de privaten en de urinoirs
ondergebracht.                  gaz
LJui'LrcJ<il[r<L . ^ro&n/i^ 'cinh.
arh.t>rti.lXen
-ocr page 118-
OVER DE INVOERING VAN HET GEBRUIK VAN TOILETPAPIER - R.RM. RHOEN
water vloeit. Dit laatste moet dus telkens
geledigd worden. Juist te Austerlitz is een
flinke wachgelegenheid bitter noodig. Veel
leerlingen der school komen zelfs na her-
haaldelijke verboden, gewaarschuwd of
gestraft te zijn, toch ongewasschen naar
school.'
Dat het gebruik van toiletpapier bij
bepaalde groepen in de maatschappij nog
niet normaal was, blijkt uit de volgende
opmerkingen van twee schoolhoofden.
Het hoofd van de school aan de Bergweg
liet het college weten: 'dat er m.i. ook veel
voor te zeggen is, de kinderen te gewennen
aan het gebruik van closetpapier.' Het hoofd
van de school aan de P Hogeweg noemde
als een van zijn bezwaren het 'zich bevui-
len der leerhngen'. Dit laatste punt lichtte
hij als volgt toe:          , .
[...] tot te eeniger tijd ook bij het volk
de wetenschap der hygiëne meer zal zijn
doorgedrongen.'
Burgemeester en wethouders besloten
op 6 juli 1914 op de m.u.l.o.-school en
op de school aan de Bergweg een proef
te nemen met het gebruik van toiletpa-
pier. B. en W. besloten op 27 mei 1915 te
informeren naar het resultaat op de beide
scholen. Het hoofd van de m.u.l.o.-school
antwoordde al op 30 mei dat het gebruik
op zijn school goed voldeed. Dit bericht
werd voor kennisgeving aangenomen.
Het hoofd van de school aan de Bergweg
zal ook wel antwoord hebben gegeven,
alleen is dat niet vastgelegd. Aangenomen
mag worden dat sindsdien het gebruik van
toiletpapier op de openbare lagere scholen
in Zeist definitief is ingevoerd. Informatie
over hoe tot dan op de scholen deze sani-
taire voorziening was geregeld, wordt ons
onthouden in de stukken.
Voor de verbetering van de hygiëne op
de scholen zou plaatsing van waterclosets
en aansluiting van de toiletten op de
riolering zeker belangrijk zijn geweest. De
kosten die de gemeente daarvoor moest
maken, deed het gemeentebestuur in 1913
daarvan afzien. In het Koninklijk besluit
van 25 juli 1912, Staatsblad nr. 192, stond
dat de bestaande privaten in de scholen
voor lager onderwijs moesten worden
ingericht voor waterclosets, althans als
de school op het waterleidingnet was
aangesloten. Het gemeentebestuur vroeg
en kreeg van de schoolopziener in het dis-
trict Utrecht ontheffing van die verplich-
ting. Het gemeentebestuur liet daarna
wel de muren van de privaten en urinoirs
van de openbare lagere scholen aan de
Bergweg, 1"' Hogeweg en in Austerlitz tot
1,50 meter schilderen en bij de m.u.l.o.-
school de bestaande betegeling verhogen
tot diezelfde hoogte. Dat zal al een stuk
hygiënischer hebben uitgezien.
Bronnen
- Archief de gemeente Zeist, 1906-1945, inv.nrs.
116, 117, 118, 184, 2190, 2211, 2222 en 2513;
Gemeentearchief Zeist.
'De oorzaak daarvan zal dan moeten
worden gezocht in het onbekend zijn bij
de kinderen uit de volksklasse met het
gebruik van closetpapier en deze oorzaak
laat zich niet zoo gemakkelijk wegnemen.
118
-ocr page 119-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG - R. LOENEN
Ovet de heide die ooit tussen Zeist^
Driebergen en Woudenberg iag
Over de licht golvende,
uitgestrekte heidevlakten ten
oosten van Zeist en ten noor-
den van Driebergen gebeurde
eeuwenlang niet veel. Een
enkele reiziger waagde zich
vanuit Zeist over de 'Wout-
wegh' - nu Oude Wouden-
bergsezandweg - richting
Woudenberg en verder.
te beleven op de heide van die dagen.
Dat veranderde in het vroege voorjaar
van 1804, toen een groep bereden mili-
tairen vanuit Utrecht de heide opreden
en een twintig minuten rijden voorbij
Zeist plotseling stopte. De voornaamste
ruiter - hij droeg het mooiste uniform
- steeg af en zei: "C'est ici que je. .." of iets
van die strekking. "Hier is het dat ik een
kamp wil oprichten." Al zijn metgezellen
Op de 'Weg van Driebergen
naar Amersfoort' - nu de
Traayweg - was het éénmaal
in de week wat drukker: dan gingen
de Driebergse boeren 's ochtends vroeg
naar de markt in Amersfoort en keerden
's avonds weer terug. Veel waren dat er
niet: 200 jaar geleden telde Driebergen
zo'n 350 inwoners... Nee, er was weinig
// .^'-r
/ ^.w *»
-ocr page 120-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG - R. LOENEN
knikten instemmend, zoals ze vrijwel
altijd deden als generaal Auguste Frédéric
Louis Viesse de Marmont iets ter berde
bracht. Want de grote baas tegenspreken,
dat deed je niet. Hoewel de man pas
dertig jaar oud was, had Napoleon hem
dat voorjaar benoemd tot opperbevelheb-
ber van alle Bataafse en Franse troepen
in ons land. Hij vestigde zijn hoofdkwar-
tier in Utrecht, tot grote schrik van de
stadsbestuurders. Die heren moesten
'De Groote Man' en zijn uitgebreide staf
huisvesting aanbieden; maar waar?? Hun
keus viel op het niet geringe 'Paushuize,'
maar dat wimpelde Marmont af met de
opmerking dat het maar een kroeg was.
Uiteindelijk belandde Marmont - zoals hij
zichzelf noemde - in een groot pand aan
een van de grachten, eigendom van een
zekere heer Jan J. van Westreenen, heer
van Driebergen en Sterkenburg.
Vanuit dat hoofdkwartier ondernam
de generaal inspectiereizen naar alle
garnizoenssteden in ons land. Elk van de
besturen van die steden joeg hij de stuipen
op het lijf. Niets kon genade vinden in de
ogen van de opperbevelhebber. In Nijme-
gen bijvoorbeeld keurde hij alle kazernes
af en liet de manschappen inkwartieren,
wat 'eene algemeene consternatie binnen
deeze stad ten gevolge heeft gehad.' Mar-
mont had vervolgens opdracht gegeven
dat de kazernes binnen acht dagen in een
behoorlijke en bewoonbare staat gebracht
moesten worden; daarbij had hij 'met de
allerhonendste dreigementen' gezegd dat
hij 'wel zoude weten wat met ons te doen.'
Je bent de baas of niet, tenslotte. En als
je dan ook nog Fransman bent... Maar als
Fransman was je in de Napoleontische tijd
toch een vriend van de Nederlanders? In
1795 was dé leuze toch 'Vrijheid, Gelijk-
heid, Broederschap' geweest? Daar was in
1804 niets meer van terug te vinden.
Onvrijheid, ongelijkheid. Onderdruk-
king' was nu de werkelijkheid gebleken!
Het militaire l<amp bij Zeist door Anton
IHowen (1807).                   origineel prenten-
kabinetder rijksuniversiteit leiden (INV.NR.3348)
/
I
-ocr page 121-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG ■ R. LOENEN
Tijdens die reizen stelde Marmont vast
dat er ook van het leger niet veel deugde.
Ongeoefend, ongeïnteresseerd, onder-
voed, slecht betaald, et cetera. Terwijl
Napoleon juist de helft van dit leger had
voorbestemd om een invasie tegen Enge-
land te gaan ondernemen! Daarin moest
Marmont verandering brengen, en wel zo
snel mogelijk. Vandaar zijn verschijnen op
de genoemde heide. In het daar te bouwen
kamp wenste hij de genoemde helft van
het leger onder te brengen in tenten, om
hen te vormen tot 'het best getrainde
leger aller tijden, dat na mij wellicht
geëvenaard, maar nimmer overtroffen
zal worden.' Bescheidenheid was de man
vreemd. Hij had al eens opgemerkt dat
'niemand in deze dagen grootse daden
verrichtte; het is aan mij deze te tonen.'
En Napoleon dan? zou men dan denken.
Het werd een enorme opgave om op de
hei zonder enige infrastructuur, water of
voedsel, een leger van 18.000 man bijeen
te brengen. Plus nog eens 900 paarden!
-ocr page 122-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG - R. LOENEN
Hoeveel voedsel is er dagelijks voor
zo'n leger wel niet nodig? Maar dat was
voor Marmont geen probleem: de orders
vlogen onze minister van Oorlog om de
oren. En bij alles was haast! haast! haast!
De minister antwoordde dan ook steevast
met: 'Ik haast mij u te antwoorden' en
vervolgens de order uit te voeren.
350 Inwoners in Driebergen, 1.300 in
Zeist, 18.000 op de hei. Haast onvoor-
stelbaar. De hele omgeving kwam in rep
en roer. Vooral in Utrecht ontstond een
grote bedrijvigheid en dagelijks reden de
in de omgeving van de boeren gevorderde
boerenwagens heen en weer naar de
hei. Ze vervoerden alles wat nodig was
voor de oprichting van het kamp: hout,
spijkers, beilen, schaven, touw, emmers,
kruiwagens, schoppen, tenten, stenen en
ga zo maar door. Voor chef-staf Vignolle
ging het niet vlug genoeg; soms ontbra-
ken artikelen in de militaire magazijnen.
Dus eiste Vignolle op hoge toon dat de
minister van Oorlog moest zorgen dat
alles steeds voorradig zou zijn. Hoe kon
de minister weten wat er allemaal ver-
langd werd? Zoiets was in ons land toch
nog nooit vertoond? Maar dat argument
speelde geen enkele rol.
Wat de minister, of eigenlijk de rege-
ring, wél wist was dat Marmont een tent
cadeau moest krijgen. Alsof de staats-
schuld niet tot ongekende hoogte was
gestegen, met name door de langdurige
legering van Franse soldaten in en op
kosten van ons land. Die tent kon er nog
wel af! Toen deze per schip in Utrecht
arriveerde, constateerden omstanders dat
de ongekend prachtige tent van 21 bij 6'/i
meter wel ƒ 12.000,- gekost moest hebben.
Ter oriëntatie: een arbeider verdiende in
die tijd gemiddeld 75 cent per dag...
Het karwei van opbouwen inrichting
werd geklaard, maar wel ten koste van
veel pijn aan de kant van de burgers.
Van de boeren vooral. Hun paarden en
wagens werden voortdurend gevorderd.
Een zekere Pieter de Liefde uit Zeist
speelde daar een belangrijke rol in.
Deze 'zich noemende commissaris' had
twaalf wagens voor het kamp gevorderd
Auguste Frederic Louis Viesse de Mar-
mont (1774-1852).
in Bunriik en dat nog enkele keren her-
haald. Op een avond om zeven uur had
De Liefde daar 'per expresse te paard' een
order bezorgd om 'ogenblikkelijk tot Zeyst
te bezorgen acht wagens met weesbomen
en agterhek om strooy te rijden', onder
bedreiging dat als deze niet ogenblikkelijk
kwamen 'men die door een commando
zou doen haaien.' Schout en schepenen
-ocr page 123-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG - R. LOENEN
die wel ter beschikking stond. Die hadden
ook een soort ziekenboeg in het kamp.
De zieke Bataven moesten lopen naar het
hospitaal in Utrecht... Dagelijks oefenden
de militairen op de grote heide. Vooral de
grote oefeningen die eenmaal per veertien
dagen op zondag gehouden werden, waren
spectaculair. Alle 18.000 manschappen,
alle 900 paarden en alle vijftig kanonnen
rukten uit en hielden hun 'manoeuvres in
het vuur.' Uit het hele land stroomden de
toeschouwers toe.
Let wel: per trekschuit of postkoets,
dus vanuit veraf gelegen streken was men
al gauw vier tot vijf dagen onderweg naar
Utrecht! Dat nam niet weg dat er zonda-
gen waren waarop 4.000 toeschouwers
geteld werden.
Slimme ondernemers uit Utrecht
zorgden voor karren, wagens, koetsen en
schuiten en vervoerden belangstellenden
voor enkele stuivers naar de heide. Daar
verrezen koffiehuizen met stallingsmoge-
lijkheid voor paarden en een goed uitzicht
vanuit het midden van kamp. Intussen
waren er ook gewone, maar zeer arme
lieden op het kamp afgekomen. Met spar-
renboompjes en heiplaggen bouwden ze
zich schamele onderkomens. Vanuit hun
fmtten probeerden ze iets te verdienen
door af te wassen voor de officieren, de
was voor hen te doen, hun laarzen te
poetsen. En de vrouwen deden ook nog
andere dingen... Zij vormden de aanzet
tot het latere dorp op deze plek. Hun
aantal, samen met hun vrouwen en kinde-
ren, plus de vrouwen en kinderen van de
gehuwde militairen, kan begroot worden
op 2.000, zodat de totale populatie van
het kamp rond de 20.000 heeft gelegen.
Het mooie nazomerweer van 1804 was
er de oorzaak van dat de terugkeer van
de militairen naar hun garnizoenen werd
uitgesteld. Napoleon was inmiddels tot
keizer gekroond en Marmont wenste ter
ere daarvan een blijvend monument op te
richten. Dat monument mocht niet veel
geld kosten; het moest door zijn omvang
van verre de aandacht opeisen en iedere
militair moest er aan mee kunnen werken.
Tijdens de Egyptische Veldtocht (1800)
van Bunnik besloten hierop niet te reage-
ren, maar af te wachten of het dreigement
uitgevoerd zou worden. Dat werd het.
Een ordonnans vloog naar Bunnik en
verhoogde het aantal wagens tot vijftien.
Zoveel boeren waren er in Bimnik niet
eens te vinden.
Een gerechtsbode haastte zich naar
Vechten om daar nog een paar wagens
te bemachtigen. Het duurde kennelijk te
lang, want de overigens inmiddels knap
dronken ordonnans achtervolgde de bode
en takelde hem fors toe.
Wat gebeurde er met de gevorderde
wagens? Die arriveerden om zes uur in
de morgen bij de tent van Marmont, ston-
den daar 'de hele dag ledig,' werden naar
Zeist gestuurd en daar kregen de voerlui
te horen dat ze de volgende ochtend
opnieuw om zes uur... Problemen te over
en te veelom hier op te noemen.
Het kamp was in juli 1804 gereed. Nou
ja: er ontbrak nog wel het een en ander.
Bijvoorbeeld een ziekenwagen voor de
Bataafse soldaten, terwijl die de Fransen
-ocr page 124-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG - R. LOENEN
had Marmont de indrukwekkende pira-
mides daar gezien en dat gegeven bracht
hem op 't idee iets dergelijks te bouwen op
het hoogste punt in de omgeving van het
kamp. De ingenieurs maakten hini teke-
ningen en berekeningen; de aangewezen
heuvel werd afgevlakt, een feestdiner in
de open lucht voor 240 genodigden vond
plaats, afgesloten door een prachtig vuur-
werk en toen kon het feest beginnen.
's Morgens om zes uur ging een bataljon
(3.000 man) op weg, na het nuttigen van
een snee bruinbrood en een glaasje jene-
ver. In kruiwagens, manden en zandzak-
ken werd zoveel mogelijk zand verzameld
en onder tromgeroffel in looppas naar de
bouwplaats vervoerd. Een tweede batal-
jon trad om drie uur 's middags aan. Op
de aangewezen plek vormden soldaten uit
dat losse zand een gigantische berg, die
uiteindelijk aan alle zijden werd bekleed
met een pakket heiplaggen. leder 'blok'
mat 80 bij 80 cm. en het daarboven
geplaatste blok schoof 40 cm. naar het
midden. Zodoende ontstond aan de bui-
tenzijde een trapvorrnige piramide. Deze
werd bekroond met een houten obelisk.
Marmont schreef een brief aan Napo-
leon (wer de vorderingen van dit monu-
ment. Op de obelisk zou hij een adelaar
plaatsen, maar dit was slechts tijdelijk.
Uit de nog op de vijand buit te maken
kancmnen zou hij een groot beeld laten
vervaardigen van zijn geliefde keizer en
op de obelisk plaatsen. Alles ter ere van
Napoleon. Althans: zo leek het. Vele jaren
later noteerde Marmont in zijn mémoires
dat hij de piramide gebouwd had 'zodat
de generaties na mij nog eeuwen over mij
zullen spreken.' Zo zat dat dus...
De piramide kreeg de naam 'Marmont-
berg.' De soldaten keerden terug naar de
steden, een handvol bewakers bleef achter
in het kamp en bij de piramide. Voorjaar
1805 keerden de militairen weer terug.
Omdat kamperen in tenten toch niet zo
geslaagd was, had Marmont opdracht
gegeven dat er nu barakken van plaggen
(soldaten), van hout (onderofficieren)
en van steen (officieren) gebouwd moes-
ten worden. Het kostte onze regering
opnieuw een vermogen. En zelf? Zelf ging
Marmont 'kamperen' zoals hij zei, op de
buitenplaats 'Sparrendaal' in Driebergen.
Het is maar wat men onder kamperen
verstaat natuurlijk.
Al na enkele weken werden de mili-
tairen voor inscheping naar Texel gedi-
rigeerd. De invasie van Engeland was op
handen. Maar de geschiedenis bepaalde
anders: de keizers van Rusland en Oos-
tenrijk hadden een verbond gesloten om
Napoleon er eens en voorgt)ed onder
te krijgen. Ijlings werden alle soldaten
uit West-Europa, dus ook die van Mar-
mont, in versneld marstempo naar Zuid-
Duitsland en Oostenrijk gedirigeerd: de
'Grande Armee' ging op pad. De lang
verwachte en fel begeerde roemen eer
lagen voor Marmont nu bijna voor het
oprapen, want hevig zouden de gevechten
worden en wie zou winnen, dat stond voor
de Fransen vast.
Het liep opnieuw anders. Napoleon
stationeerde Marmont in de Alpen bij
Graz, om daar eventuele hulp voor de
Oostenrijkers vanuit Italië tegen te
houden. Hij zou aan geen veldslag deel-
-ocr page 125-
OVER DE HEIDE DIE OOIT TUSSEN ZEIST, DRIEBERGEN EN WOUDENBERG LAG - R. LOENEN
nemen, ook niet aan de meest glorieuze
die Napoleon ooit zou uitvechten: de
'Driekeizersslag' op 2 december 1805 bij
het stadje Austerlitz, in het toenmalige
Oostenrijk gelegen. De Slag is ook bekend
als 'De Slag bij Austerlitz.' Marmont
\'erdween daarna naar Dalmatië en zag
zijn indrukwekkende monument nooit
meer terug. Omdat het kamp op de heide
feitelijk niets meer voorstelde, werden de
restanten in 1808 openbaar verkocht:
datgene wat 'tonnen gouds' gekost had,
leverde welgeteld ƒ1.600,- op. Daar gingen
de onkosten nog af...
De achtergebleven burgers vervielen
tot grote armciede. Zij richtten een petitie
aan koning Lodewijk Napoleon, die hen
steunde met brood en vlees. Tegelijk
kondigde hij aan dat de burger nederzet-
ting een stad moest worden met de naam
Austerlitz, ter ere van de grote wapenfei-
ten door zijn broer bij die plaats verricht.
De piramide werd door hem herdoopt in
'Pyramide van Austerlitz.'
Ook hier volgde de geschiedenis haar
eigen loop. Austerlitz werd nooit een stad.
Integendeel: Napoleon bepaalde dat de
nederzetting per 1.1.1812 moest worden
ingelijfd bij Zeist. Een historische vergis-
'Pyramide van Austerlitz' kreeg ook nooit
haar beeld van Napoleon. Integendeel,
een prent uit het midden van de 19de
eeuw toont dat het monument was ver-
worden tot een veredelde molshoop. Of
eigenlijk dat niet eens: een ordinaire
molshoop, maar dan wel een flinke...
In de jaren '90 van die eeuw heeft de
toenmalige eigenaar, de heer A.J. de Beau-
fort, de piramide gerestaureerd en van een
stenen obelisk voorzien. En opnieuw ver-
anderde de piramide in de loop der jaren
in een onaantrekkelijke zandhoop, ook
nog aan het zicht onttrokken door hon-
derdduizenden boomblaadjes. Het 200-
jarig bestaan van de piramide, in 2004,
heeft haar van de totale ondergang gered.
Dit merkwaardige monument met een
even merkwaardige geschiedenis, wordt
totaal gerestaureerd en kan de komende
eeuw de nagedachtenis van Marmont
weer in ere houden!
Bronnen
- R. Loenen Austerlitz: kamp, piramide, dorp;
geschiedenis van een Frans-Bataafs kamp (1804-
18H).UIt te geven Driebergen 2004,
sing, want 95% van het eigenlijke kamp
lag op grondgebied van Driebergen. De
-ocr page 126-
DE VERWARRING ROND HET KAMP VAN ZEIST ■ R.PM. RHOEN
De verwarting rond het Kamp van Zeist
In 2004 wordt het project van
de restauratie van de Pyra-
mide van Austerlitz feestelijk
afgerond. In hetzelfde jaar wil
men aandacht schenken aan
het feit dat het Kamp van Zeist
tweehonderd jaar geleden in
1804 werd gesticht. Nog steeds
bestaat er immers een Kamp
van Zeist. De laatste jaren is
het bij het grote publiek vooral
bekend van het Lockerbiepro'
ces.
'^N,^
■*!-.,
-ocr page 127-
DE VERWARRING ROND HET KAMP VAN ZEIST - R.P.M. RHOEN
van het tegenwoordige politiebureau aan
de Utrechtseweg stond. De tenten van de
koning en voor belangrijke hovelingen
stonden vlakbij de kerk van Zeist. In de
kerk stalde men de paarden. De rest van
het leger, ondergebracht in tenten, moet
dan ook vlakbij het dorp worden gezocht.
Daarbij moet bedacht worden dat Zeist
aan de noordoostkant door een uitge-
strekte heide omgeven werd.
De Zeister heide bleef nadien beslist
geen militair oefenterrein. De heide
onder Zeist werd door de boeren gebruikt
voor het laten grazen van hun schapen.
Ter verbetering van het verkeer tussen
Utrecht en Amersfoort werd in 1653 op
initiatief van de Staten van Utrecht over
de heide bij Zeist de Amersfoortseweg
aangelegd. De gemene heide van Zeist
werd tussen 1686 en 1840 door de Staten
van Utrecht en de Rijksdomeinen in erf-
pacht uitgegeven of verkocht.
Tijdens de burgeroorlog in 1787 tussen
de patriotten en de prinsgezinden,
R.P.M. RHOEN
Historisch gezien ligt er geen relatie
tussen het militaire kamp van 1804 en
het huidige militaire Kamp van Zeist.
Deze vergissing wordt vaak gemaakt. Op
het grondgebied van de huidige gemeente
Zeist hebben in de loop van de geschiede-
nis zelfs vier grote militaire kampementen
gelegen. Zij stonden alle vier bekend als
het Kamp van Zeist en daar komt de
vergissing uit voort. Bij Zeist werden in
1672, 1787, 1804 en in 1818 militaire
kampementen ingericht.
Het eerste grote militaire kamp bij
Zeist dateert uit 1672. Tijdens de veld-
tocht tegen de Republiek in 1672 verbleef
de Franse koning Lodewijk XIV van 1 tot
10 juli 1672 in Zeist. Hier ontving hij het
gezantschap van de Staten van Utrecht
en de gezant van de Staten-Generaal.
Aan de Franse bezetting van Utrecht
kwam op 23 november 1673 een eind.
Lodewijk XIV nam gedurende zijn
verblijf in Zeist intrek in het huis van de
weduwe van de schout, dat op de plaats
a27
-ocr page 128-
DE VERWARRING ROND HET KAMP VAN ZEIST - R.PM. RHOEN
e
o
J. Jf0 ^fC'
De Pyramide van Austerlitz door Anton Howen (1807).
ORIGINEEL PRENTENKABINET DER RIJKSUNIVERSITEIT LEIDEN (INVNR. 3347)
-ocr page 129-
DE VERWARRING ROND HET KAMP VAN ZEIST - R.P.M. RHOEN
Herstelwerkzaamlieden aan de piramide (oktober 2003).
-ocr page 130-
DE VERWARRING ROND HET KAMP VAN ZEIST ■ R.P.M. RHOEN
gevolgd door Pruisisch ingrijpen, werd
weer een militair kamp bij Zeist ingericht.
Dat kampement lag ter hoogte van het
huidige Christelijk Sanatorium, op circa
anderhalve kilometer gerekend vanaf het
kamp uit 1672 bij het dorp Zeist. Aanvan-
kelijk was het kamp bedoeld voor 3000
a 4000 man. Het leger van stadhouder
Willem V belegerde van hieruit de stad
Utrecht. Willem V bezocht in de zomer
van 1787 meerdere malen het militaire
kamp te Zeist.
Van dat kamp bestaan enkele militaire
kaarten, onder andere 'Plan van het Cam-
pement by Zeyst' en 'Plan van de environs
van de stad Amersfoort'.
Het derde kamp werd door de Franse
generaal Marmont gesticht. Marmont
besloot in het voorjaar van 1804 om met
zijn troepen, die onder andere in de stad
Utrecht ingekwartierd waren, op de heide
achter Zeist te gaan bivakkeren en zo de
gelegenheid te hebben ze beter te oefe-
nen. Het Frans-Bataafse leger bestond
uit 18.000 man. Uit dat kamp is het dorp
Austerlitz ontstaan. In het najaar van
1804 vertrokken de troepen weer. Het jaar
daarna kwamen zij in het voorjaar weer
terug om er enkele maanden te blijven. In
1806 vertrokken de laatste manschappen
uit het kamp. Austerlitz werd in 1811 bij
de gemeente Zeist gevoegd. Oorspron-
kelijk viel het grondgebied van dit dorp
onder Driebergen. Austerlitz lag meer dan
vijf kilometer verwijderd van het kamp
uit 1672. Ook van dit kamp bestaat een
kaart, 'Carte du camp d' Utrecht'.
Op de topografische kaart van 1839-
1859 wordt Austerlitz nog steeds aange-
geven als 'de Kamp'.
Na het herstel van de onafhankelijk-
heid van ons land in 1813 werd in 1818 op
de heide bij Zeist in noordelijke richting
- dicht bij de al genoemde Amersfoort-
seweg - een militair kamp ingericht. De
afstand tussen dit kamp (het huidige
Kamp van Zeist; het vierde in successie)
en het kamp van Marmont (Austerlitz)
bedraagt bijna vier kilometer en met het
kamp uit 1672 bij het dorp Zeist ruim vijf
kilometer. Daarna werden er in 1822 en
in 1828 een maandlang - in 1828 van
4 september tot 8 oktober - oefeningen
gehouden. Prins Willem Frederik Karel,
de broer van koning Willem II, verbleef
gedurende die tijd als bevelhebber in het
militaire kamp.
Mogelijk in de jaren daarna, maar zeker
is in ieder geval dat in 1853 en in 1854
er weer troepen bijeengetrokken werden.
Koning Willem III verbleef in beide jaren
voor enkele dagen in het kamp om de
manoeuvres bij te wonen.
In 1828 werd het kamp betrokken
door 12.000 man. Aangezien de aanvoer
van vers drinkwater bezwaren opleverde,
werden op het terrein van het kamp twin-
tig waterputten gegraven.
Het militaire kamp werd alleen zomers
gebruikt. Er stonden wel enkele gebouwen
- in 1818 stonden er al paardenstallen en
een woning - maar het soldatenkamp
was bekend om zijn tenten, opgesteld in
zogenaamde kampstraten. Foto's van het
kamp in het begin van de twintigste eeuw
laten die tenten nog zien. In 1906 schrijft
-ocr page 131-
De trappen worden opgebouwd uit op elkaar gestapelde graszoden (rechts).
FOTO'S FREDERIK RUYS
een bezoeker aan het kamp: 'Wat een
aardig gezicht de honderden witte tenten
met blauwe toppen.' De barakken die in
1878 werden geplaatst, waren niet bedoeld
om de manschappen daarin te huisvesten,
maar als kantines en bergplaatsen.
De bewering dat de naam Het Kamp
van Zeist pas in 1901 werd ingevoerd
omdat het terrein gedeeltelijk op Zeister
grondgebied bleek te liggen, is onjuist. In
het Algemeen Verslag van het ministerie
van Oorlog van 1840 wordt al gesproken
over Kamp van Zeist. Het voert ook te ver
om te beweren dat het kamp pas in 1853
door het koninklijke bezoek een officiële
status verkreeg.
De Genie legde in 1861 de grenzen van
het militaire kamp nauwkeurig vast en
plaatste limietpalen. Op de topografische
kaart van 1839-1859, evenals op de 'Chro-
motopografische kaart des Rijks', verkend
in 1872, wordt dit kamp aangeduid als
'Het Kamp'. De officiële naam schijnt
volgens J. Belonje (1968) 'Het Kampveld
Zeist' te zijn.
Bronnen
-    J. Belonje, Notities over iiet Kampveid Zeist.
IVIaandbiad Oud-Utrecht, 41 (1968) 12-16.
-    J. Eysten, Schietoefeningen op de Zeistertieide,
1910.
-     De iegerpiaats van Zeist, IVIaandbiad van Oud-
Utrecht, 22 (1949) 46-47.
-     R.P.M. Rhoen, De historie van de buitenplaats
Veelzigt te Zeist. Cascade. Nr. 1 (1996) p. 20-42
-ocr page 132-
i
^^ Stichting Pyramide van Austerlitz
De restauratie van de
Pyramide van Austerlitz
Pyramide weer zichtbaar
Op de luchtfoto is goed te zien hoe de Pyramide door de houtkap
weer zichtbaar is geworden.
In 2004 bestaat de Pyramide van Austerlitz 200
jaar. Dan moet dit unieke gedenkteken uit de
Franse Tijd in ons land weer als een echte
piramide zichtbaar zijn. Voor het eerst komt de
situatie van 1804 terugleen strakke en kale
piramide, bekleed met graszoden in de vorm van
trappen op een hoog basement en omgeven door
een droge gracht.
In 2001 is de restauratie gestart.
Inmiddels is alle begroeiing van de Pyramide
verwijderd en zijn ook de bomen, op enkele
vliegdennen na, in de directe omgeving gekapt.
De cirkelvormige droge gracht is weer zichtbaar
gemaakt. Aan de buitenkant van het gebied is een
cirkel van rode beuken geplant.
In het voorjaar van 2003 is begonnen met de
restauratie van de obelisk en de trap en en is een
begin gemaakt met het herstel van de Pyramide
zelf. Met graszoden is het oorspronkelijke
trapsgewijze profiel teruggebracht.
De basis van de Pyramide, het basement, zal bijna
twee meter hoog worden. Alle vier de zijden
krijgen een dubbele hellingbaan. Ook de vier
gedenkstenen met de originele Franse tekst
komen terug, frontaal op iedere hellingbaan.
Het huisje bij de Pyramide zal verplaatst worden
naar de ingang van het terrein.
Begin 2004 is de restauratie voltooid. In
augustus/september 2004 zal de Pyramide
feestelijk worden (her)opend.
Deze restauratie wordt mogelijk gemaakt dankzij
bijdragen van het Prins Bernhard Cultuurfonds,
het Landgoed Den Treek Henschoten B.V., de
provincie Utrecht en het ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.
De gedenkstenen zijn geschonken door de
gemeente Woudenberg.
Stichting De Pyramide van Austerlitz
www.pyramide-austerlltz.nl
hellingbaan
gedenksteen
Graszoden
Het profiel van de Pyramide wordt trapsgewijs vastgelegd met
gestapelde graszoden.Op deze wijze houden de graszoden de aarde
bij elkaar en kan de vorm van de Pyramide in stand blijven. Dit werk
wordt volledig met de hand uitgevoerd. Via de trap is het mogelijk
de top van de Pyramide te bereiken. Aan de onderzijde van de
Pyramide zijn het basement en de hellingbanen met daarop de
gedenkstenen goed zichtbaar.
PROVINCIE :: UTRECHT
Landgoed Den Treek-Henschoten B,V.
-ocr page 133-
MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR
Mededelingen van het bestuut
Extra uitgave Bulletin Seijst
Op dinsdag 23 september 2003 over-
handigde onze voorzitter, Boudewijn
van Grunsven tijdens een informele,
maar ook feestelijke bijeenkomst
in het Slot Zeist, aan de heer A.
Höppener, voorzitter van de Raad
van Bestuur van Altrecht het eerste
exemplaar van de speciale uitgave
van het bulletin Seijst. Deze speciale
uitgave, die ook de donateurs van het
ZHG inmiddels ontvangen hebben, is
in zijn geheel gewijd aan het 100-
jarig jubileum van het Sanatorium
dat op 7 juli 1903 in aanwezigheid
van Koningin-moeder Emma haar
deuren opende.
Deze instelling
voor "zenuwlij-
ders" heeft zich
ontwikkeld tot een
algemeen psychi-
atrisch ziekenhuis
en is thans onderdeel van Altrecht,
een grote GGZ instelling in Midden
Westelijk Utrecht.
Deze uitgave is gemaakt op initiatief
van het ZHG met financiële steun van
Altrecht. De (oud) medewerkers van
het Sanatorium hebben deze uitgave
op een feestelijke bijeenkomst op
2 oktober 2003 in het Sanatorium
ontvangen. Bij die gelegenheid heeft
Flora de Vrijer een 'eerste' exemplaar
aan de locatie directeur, de heer R.
Coenen overhandigd.
En tussen twee haakjes: viert ook uw
Zeister bedrijf of vereniging komend
jaar een jubi- leum? U weet
nu waar u moet
zijn voor een
extra feestelijk
en historisch
verantwoord
tintje.
FOTO J.W. VAN SCHERPENZEEL
Hulp gevraagd
In het bulletin Seijst 2003-111 heeft
u kunnen lezen dat het Zeister His-
torisch Genootschap de Van de Poll-
kamer in Slot Zeist gaat verlaten. De
Monté verloren Stichting gaat het
pand aan de Middellaan 6 te Zeist
van de gemeente aankopen, het
ZHG gaat het daarna huren van de
-ocr page 134-
MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR
Monté verloren Stichting. Voorheen
zat hier de kunstuitleen in. Dit nieuwe
pand geeft aan onze stichting extra
mogelijkheden om de donateurs
en andere geïnteresseerden in de
geschiedenis van Zeist van dienst
te zijn. Denk maar eens aan de
bereikbaarheid, betere openstel-
lingstijden, meer ruimte, enz... Zo'n
verhuizing, rond het eind van het jaar,
vraagt veel extra inzet van de huidige
medewerk(st)ers. Daarom vraagt
het bestuur aan u allen om eens na
te denken wat u voor het ZHG zou
kunnen betekenen. Heeft u een dag-
deel in de week of maand over en ligt
de historie van Zeist u nauw aan het
hart, neem dan contact op met het
secretariaat.
Website en digitaliseren
van de coiiectie
Je kunt er niet meer omheen en ook
een histohsche vereniging moet bij
de tijd blijven. Enkele leden van de
Commissie Public Relations werken
daarom momenteel hard aan de
opzet van een eigen website. U kunt
de website bezoeken onder de naam
www.zeist-historie.nl.
Daarnaast wordt er gewerkt aan de
automatisering van bibliotheek en
collectie, in een later stadium willen
we een deel van ons bezit gaan digi-
taliseren zodat deze bereikbaar wordt
via de computer.
U begrijpt dat daarmee de dienstver-
lening aan de donateurs en belang-
stellenden sterk wordt verbeterd.
De medewerk(st)ers doen dat met
-ocr page 135-
MEDEDEUNGEN VAN HET BESTUUR
een bezoek gebracht aan het Fort
Uitermeer gelegen aan de Vecht.
Ooit aangelegd als aarden fort op
de plaats van de versterkingen uit
1589. In 1845 werd het ronde
torenfort gebouwd. Dit diende voor
het opstellen van geschut in en op
de toren.De kanonremise, die diende
voor het stallen van het geschut en
voor legering van een klein aantal
manschappen,is in 1874 gebouwd.
De plannen van de provincie Noord-
Holland dragen niet alleen bij tot het
voor verder verval behoeden van het
torenfort en de kanonremise.Langs
de Vecht wordt een groot deel van
het terrein toegankelijk voor het
publiek,vooral om de toren van
buiten te kunnen bekijken.
De deelnemers aan de excursie
genoten van een buitengewoon inte-
ressante dag.
"Open dag" van het Fort Uitermeer,
vertrokken 60 belangstellenden per
luxe touringcar naar Weesp. Aan-
vankelijk onder een dreigende lucht
doch naarmate de dag vorderde,
werd het weer allengs zonniger. Na
het nuttigen van een kopje koffie
met een versnapering op een terrasje
aan de Vecht,werd het gezelschap
ontvangen door bestuursleden/
vrijwilligers van de Historische Kring
Weesp in de hervormde kerk. Na
een korte inleiding door de voorzitter
van de Kring werd er in groepjes een
wandeling door het stadje gemaakt.
Behalve het water, speelden ook
de jeneverstokerijen en de Fa. Van
Houten een belangrijke rol. De
lunch werd gebruikt in de Kazerne
van Muiden waar tevens door Anne
Visser een meer dan voortreffelijke
en enthousiaste inleiding is gehou-
den over de historische aspecten van
de Waterlinie. Het betreft de periode
van 1672 -1945.
Als afsluiting van de dag werd
veel plezier voor u. Doet u hen een
plezier en werf een nieuwe donateur.
Want extra diensten betekenen ook
extra uitgaven. En dat kan alleen met
uitbreiding van ons donateurbestand.
Helpt u mee?
Excursie naar Fort Uitermeer
In het kader van de "Fortenmaand"
organiseerde de commissie Lezingen
en Excursies van ons Genootschap,
een excursie naar interessante
plekjes deel uitmakend van de Hol-
landse Waterlinie.De Waterlinie is in
het jaar 2000 aangewezen tot een
nationaal project voor cultuurhistorie.
Gezamenlijk streven vijf provincies,
vijfentwintig gemeenten, vijf water-
schappen en vijf ministeries naar
behoud van de Linie door haar te
ontwikkelen. Het Fort Uitermeer is
door de provincie Noord-Holland tot
aandachtspunt verheven. Het toren-
fort en de kanonremise worden daar-
door voor verder verval behoed.
Op zaterdag 27 september, de
-ocr page 136-
MEDEDELINGEN VAN HET BESTUUR
Nieuwe donateuts
B. Altemühl, Den Dolder
H.C. Ammerlaan, Zeist
Mw. L.J.C.M. van de Bos, Utrecht
R Buitenen, Zeist
CA.E. Carrière, Zeist
R.H.M, van Ingen, Zeist
H.J. Kater, Goor
Mw. W.T. de Keyzer, Zeist
J R.R. Munniks, Zeist
W.C. Nuijen, Huis ter Heide
J.A. Opbroek, Zeist
N.R Sevenster, Zeist
CE. Solleveld, Zeist
Mw. CJ. van Stroe, Zeist
Mw. J. van Tilburg, Zeist
F. Verweij, Zeist
J. Wiss, Soesterberg
Bezoekadres: Het Slot Zeist, Zinzendorflaan l (030) 692 17 04
n
Zeister Historisch Genootschap
Van de Poll Stichting
Ook u kunt donateur worden van het Zeistcr Historisch
Genootschap Van de Poll Stichting (ZHG).
Donateurs ontvangen 4 maal per jaar ons blad Seijst.
De minimum bijdrage is €16,50 per jaar.
Meld u aan per post of e-mail en vermeld daarbij uw
naam en voorletters, adres, postcode en woonplaats.
Zeister Historisch Genootschap
Van de Poll Stichting
Postbus 342 , 3700 AH Zeist
e-mail: fl.devrijer@worldonIine.nI
Donateurstand
December 2003
837
Wacht met betalen tot u een bevestiging en een acceptgiro heeft
ontvangen.