TUSSEN RIJN EN LEK

TyF>SCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN HET

GEBIED TUSSEN KROMME RIJN EN LEK

16e jaargang nummer 1 maart 1982

M.Bijleveld-Scholts, Schalkwijk; A.Graafhuis, Utrecht;
L.M.J.de Keijzer, Houten; G.de Nie, Schalkwijk (eind-
redactie); O.Wttewaal, 't Goy.

Molenpad 3, 3998 KE Schalkwijk, tel.03409-1580.

Inhoud van dit nummer

Jaarverslag van de Historische Kring *Tussen Rijn en Lek*

Jaaroverzicht 1981 van de penningmeester.

Jaarverslag van de archeologische werkgroep.

Een Romeins grafmonument te Werkhoven? door de archeo-
logische werkgroep * Tussen Rijn en Lek'.

Historische demografie, door P.D.'t Hart.

Secret ' lat van de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek*

T.Springer-Stam, Platolaan 10, Zeist. tel.03404-20627.

Lidmaatschap der vereniging, tevens abonnement op dit
tijdschrift: f.25,- per jaar (studenten en scholieren:
f.12,50), over te maken op rekening nr.32.98.07.498,
t.n.v. de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek', Rabobank
te Houten (postrek.nr.214585).

Jaarverslag van de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lelt' in het jaar
1981

In 1981 werden 29 leden uitgeschreven, 18 nieuwe
leden ingeschreven; de vereniging telt nu 219 leden.

Op de jaarvergadering van 24 februari 1981 werd de
heer De Keijzer herkozen; mevrouw De Nie kon dit jaar
wegens andere werkzaamheden tot haar spijt niet actief
deelnemen aan het bestuur. De heer F.Maarschalkerweerd
heeft haar taak overgenomen.

Het bestuur was als volgt samengesteld:
H.M.J.Tromp -voorzitter

L.de Keijzer -vicevoorzitter

mw.T.Springer-Stam -Ie secretaresse
mw.C.J.v.d.Grind-v.Hengstum -2e secretaresse
A.G.de Wit -penningmeester

F.Maarschalkerweerd -lid

Het bestuur kwam dit jaar 3 keer bijeen. De kas-
commissie bestond uit de heren Koch en Van der Stoop.

Het jaaroverzicht van de penningmeester is elders
in dit periodiek te vinden, evenals het verslag van
de archeologische werkgroep. \ _

In 1981 verschenen 3 afleveringen van het perio-
diek. In de redactie kwam enige verandering: de heer
A.M.Staal legde na vele jaren het redacteurschap
neer. Het bestuur is hem dankbaar voor het werk dat
hij voor de historische kring heeft gedaan.

Mevrouw De Nie heeft dit jaar ook van redactie-
werkzaamheden moeten afzien. De heer O.Wttewaal trad
tot de redactiecommissie toe.

Het bestuur wil langs deze weg iedereen bedanken
die zich ingezet heeft voor de vereniging, in het
bijzonder die leden die elke keer weer bereid waren
om periodieken en aankondigingen rond te brengen.

IV. Het verenigingsprogramma

Op donderdag 29 januari 1981 hield mevrouw drs.
J.M.Adriaans-Buij in Odijk haar tweede lezing over
modegeschiedenis, maar nu over de 20e eeuw. Mevrouw
Adriaans ging nog even terug naar de 14e eeuw door
middel van prachtige dia's, daarna naar de 16e en
18e eeuw: bv. japonnen met een wespentaille en een
lange sleep. In 1920 kwamen voor het eerst de
pyama's voor dames en heren. In 1924 werd de eerste
strandkleding getoond in Scheveningen. Op het strand
lopen ermee was wel beperkt: men mocht van paaltje
naar paaltje, waar ook nauwlettend op werd toegezien.
Ook de carnavalskleding kwam toen sterk naar voren.
In 1930 werden ook weer de lange japonnen gedragen.
De herenkleding in de jaren '30 was heel eenvoudig en
minder stijlvol. Ook in deze jaren werd er veel zelf
gemaakt uit modebladen. De overalls waren ook in de
jaren '60 erg in opgang. In de jaren na de oorlog
kwamen er veel kunststoffen in de handel. Na de jaren
'60 ging de kleding vlotter en makkelijker worden,
vooral voor de jeugd. In 1952 kwamen er al boetieks.
Mevrouw Adriaans besloot haar lezing met een aantal
wat meer speelse dia's.

Op 24 februari hield de heer R.Horre�s de Haas in
het Dorpshuis te Houten een lezing met dia's. Uit-
gangspunt was de vraag, of de mens van nu nog in
staat is te leven met de mogelijkheden, die de mens
in de late steentijd ten dienste stonden. Gedurende

twee jaar bereidde een groep van 6 volwassenen en 2
kinderen zich in de weekends voor op een verblijf van
1 maand, onder minimale omstandigheden, in de Flevo-
polder. De ervaring van de groep was, dat het onmoge-
lijk is om in ��n keer de stap terug te doen. Alles
diende zorgvuldig te worden voorbereid door o.a. aller-
lei technieken aan te leren. Moderne voorwerpen mochten
slechts dan gebruikt worden, indien bewezen was, dat de
groep in staat was ze ook zelf te vervaardigen. Via
dia's en films zagen we hoe de groep zelf hutten bouw-
de, potten, manden, naalden etc. vervaardigde.

Mevrouw drs.C.S.Oldenburger-Ebbers hield een lezing
op 24 maart 1981 in Bunnik, over verschillende tuin-
stijlen in Nederland vanaf de middeleeuwen tot in onze
tijd. Mevrouw Oldenburger begon haar lezing met een
dia van een kruidentuin uit de Middeleeuwen. De tuinen
in Nederland zijn afgeleid van tuinen uit Itali� en
later uit Frankrijk. Er zijn nog tuinen die nog bestaan
en die zijn nagemaakt uit de 16e eeuw. De tuinen werden
be�nvloed door het buitenland, maar het water er omheen
is iets dat specifiek is voor Nederland. Ook de slangen-
muren er omheen kwamen alleen in Nederland voor; er
werden bloemen tegenaan gepoot. In Nederland zijn geen
symmetrische tuinen meer; door verwaarlozing zijn het
landschapstuinen geworden. Mevrouw Oldenburger liet
prachtige dia's zien over oude parken, waar tot op he-
den nog wel wat van in stand is gebleven, zoals bv.
park Roosendaal met zijn prachtige schelpengrot, die
nog niet zo lang geleden helemaal is gerestaureerd, het-
geen geheel met de hand is gedaan: een nabootsing van
schelpengrotten van vroeger jaren. Ook zijn er in ons
land verschillende plaatsen waar nog een kleine aan-
duiding te zien is van tuinen zoals ze vroeger zijn
geweest: vooral bij kastelen en buitenplaatsen is dit
soms nog heel goed zichtbaar.

Op 28 april 1981 werd te Langbroek een lezing gehou-
den door de heer B.W.G.Wttewaal uit Den Haag. Het onder-
werp was: antieke kleine zilveren gebruiksvoorwerpen.
Van omstreeks 1700 tot 1850 zijn de lodereindoosjes het

meest in omloop geweest. De heer Wttewaal heeft ook zelf
een verzameling van allerlei doosjes. Om goed te onder-
scheiden uit welk tijdperk het zilver komt, moet men wel
goed bekend zijn met de zilvermerken die in ieder oud
zilveren voorwerp staan. Daaraan kan men de maker en het
jaartal herkennen. Lodereindoosjes zijn reukdoosjes. De
pepermuntdoosjes dateren ongeveer uit 1800, maar de snuif-
doosjes zijn veel ouder. In 1680 wist men al van het
bestaan ervan. Ook de tabaksdozen (die groter zijn) kende
men al omstreeks diezelfde tijd. Pijpepeuters zijn onge-
veer uit 1780; ook de pijpepennen, maar die zijn
zeldzamer. Ze kwamen allemaal al eeuwen eerder voor.
Messen, vorken en lepels zijn ook in de periode 1710-1780
sterk naar voren gekomen.

Na de pauze vervolgde de heer Wttewaal zijn lezing
met prachtige dia's, over de roomlepels, die voornamelijk
voorkwamen in de Noordelijke provincies. De strakke
Empire-stijl is opvallend. Strooilepels komen daaren-
tegen voor in het gehele land; scharenkokers waren ook al
bekend in 1670. In de pauze werden de vele meegebrachte
voorwerpen door de heer Wttewaal kritisch bekeken en
gekeurd.

De dagexcursie op zaterdag 30 mei bracht een volle
bus naar enkele Gelderse kastelen en tuinen. Onder
deskundige leiding werd een bezoek gebracht aan kasteel
Middachten. Daar werd, na een kopje koffie, de beletage
van het kasteel bezichtigd, waarna een rondgang door de
tuin volgde. Kasteel Rozendaal bood prachtige water-
partijen, de unieke schelpengrot, de bedriegertjes, enz.
Na de koffietafel stond kasteel Keppel op het programma
en tot slot werd kasteel Bergh bezocht.

Op 28 september werd een lezing te Houten verzorgd
door drs. H.Sarfatij, verbonden aan de R.O.B, te
Amersfoort, over stadskernonderzoek in Dordrecht. Het
middeleeuwse stadskernonderzoek in Dordrecht was moge-
lijk door een ingrijpende sanering van de binnenstad.
Na 10 jaar opgraven (1968-1978) heeft men nu een beeld
van het ontstaan en de ontwikkeling van Dordrecht. De
oudste bodemvondsten tonen aan dat Dordrecht tussen

1150 en 1200 is ontstaan op een strategisch goed
gelegen punt voor de scheepvaart; hier moesten de
zeeschepen hun goederen verladen in binnenschepen. De
eerste bewoning, die gelegen was langs twee straten op
de oever van een binnenwater, werd al in 1240 uitge-
breid. Door het aanbrengen van beschoeiingen, stevig
verankerd in de ondergrond, en het ophogen met klei-
plaggen zowel naar het westen (rivierzijde) als naar
het oosten, waar een drassige ondergrond dit nood-
zakelijk maakte, kon het woongebied vergroot worden.
In de loop van een paar eeuwen is de stad op deze
manier steeds uitgebreid. In de 14e en 15e eeuw was
Dordrecht een bloeiende stad door zijn internationale
handel. De vele vondsten - behalve aardewerk ook
schoenen, messen, botten, graten, vruchten en zaden -
geven een beeld van het dagelijks leven en de handels-
activiteiten. Na de 16e eeuw wordt een groot deel van
de handelsactiviteiten overgenomen door Rotterdam.
Dordrecht verloor hiermee zijn vooraanstaande positie.

Dr.E.Muller sprak op 27 oktober 1981 over het
kadaster als hulp bij oudheidkundig onderzoek. In
Nederland is het kadaster tot stand gekomen toen ons
land - in 1810 ingelijfd bij Frankrijk - in 1811 bevel
kreeg van Napoleon grondeigendom op te meten, om zo
tot een rechtvaardiger grondbelasting te komen en
tevens de rechtszekerheid te bevorderen. Het land werd
daartoe in zogenaamde 'kadastrale gemeenten' verdeeld,
die doorgaans samenvallen met de burgerlijke gemeenten,
ledere kadastrale gemeente is verdeeld in een aantal
secties; een sectie is onderverdeeld in percelen.

Na opmeting van alle grondeigendommen en het ver-
vaardigen van kaarten werd in 1832 het kadaster in
gebruik genomen. Veel kaarten dateren nog uit de eerste
decennia van de 19e eeuw en ze kunnen - met verwijzingen
naar oudere administraties - een hulpmiddel zijn bij
historisch onderzoek. Nu gebruikt men moderne methodes:
voor hermetingen wordt gebruik gemaakt van luchtkartering
en het in kaart brengen gebeurt niet meer op papier, maar
op plastic.

Toen in 1810 hier - naar Frans voorbeeld, evenals

het kadastrale stelsel - het hypothecaire stelsel werd
ingevoerd en in 1838 door het Burgerlijk Wetboek het
zakenrecht en het recht op hypotheek werd geregeld,
werd dit gekoppeld aan de kadastrale indeling. Deze
z.g. openbare registers moeten altijd geraadpleegd
worden bij iedere eigendomsoverdracht.

Op 12 november 1981 volgde een excursie naar het
Kadaster te Utrecht. 33 personen maakten gebruik van de
mogelijkheid de theorie van de lezing in de praktijk te
zien.

De bevolkingsgeschiedenis, een boeiend bedrijf was
het onderwerp van de lezing op 26 november 1981.
Drs.P.D. 't Hart hield er een boeiend betoog over. Een
samenvatting van deze lezing door de spreker is te
vinden elders in dit periodiek.

Op zondag 13 december 1981 kwamen 30 leden naar het
Catharijneconvent te Utrecht, waar de heer C.Staal ons
rondleidde op de tentoonstelling 'Geloof en satire
rond 1600'.

december 1981 C.J.v.d.Grind-v.Hengstum

-7-
Jaaroverzicht Historische Kring 1981

Saldo Rekg.Crt. Lezingen-honoraria

284,14
101,10
255,15
385,90
381,50
56,50

-8-
Jaarverslag van de Archeologische Werkgroep

In 1981 is het zoeken naar archeologisch materiaal
bij het verbreden van het Amsterdam-Rijnkanaal voort-
gezet. Reeds in 1980 werden daar een groot aantal scher-
ven en beenderen gevonden, afkomstig van een bewoning
uit het begin van de jaartelling.

Van de nederzetting zelf zijn geen grondsporen aan-
getroffen, doch de bewoning moet in de onmiddellijke
nabijheid hebben gelegen, gezien het grote aantal
scherven dat is gevonden. Mogelijk zijn de houten
paalpunten die in augustus op de reeds afgegraven
grond werden gevonden hier een aanwijzing voor.

In september 1981 is de verbreding van het kanaal
gereedgekomen en het onderzoek afgesloten, waarna de
vondsten voor beschrijving worden verwerkt.

Dit geldt ook voor de vondsten van Overdam 1978-
1979; hiervan is reeds een begin gemaakt met de
beschrijving, doch gezien de grote verscheidenheid
van het materiaal zal dit nog geruime tijd vergen.
Na het gereedkomen zullen de resultaten van beide
in het periodiek worden gepubliceerd.

Wel is in 1981 gereedgekomen het verslag van een
onderzoek naar de vindplaats van een romeins graf-
monument in Werkhoven. Van dit monument zijn in
1839 en 1844 een aantal vrij grote fragmenten ge-
vonden, die zich nu in Leiden in het Museum voor
Oudheden bevinden.

Vooral de laatste jaren is door het voornoemde
museum, maar ook door archeologisch ge�nteresseer-
den, getracht de vindplaats te achterhalen, om
mogelijk ook de ontbrekende stukken nog te vinden.
Doch de aantekeningen die in 1839-1844 hierover zijn
gemaakt beperken zich tot de mededeling dat de vond-
sten zijn gedaan op een terrein 'genaamd de Zure Maat
gelegen onder Werkhoven'.

Wij hopen, dat het onderzoek van de werkgroep ertoe
zal bijdragen de vindplaats wat dichter te benaderen,
en danken onze vriend en medewerker Antoon van Schip
voor het samenstellen van de gegevens.

In september is door de werkgroep geassisteerd bij
een opgraving door de Rijksdienst voor het Oudheid-
kundig Bodemonderzoek op het industrieterrein 'De Doorn-
kade' te Houten: een opgraving van een inheemse bewoning
uit het begin van de jaartelling. In totaal zijn hier
drie zaterdagen gegraven.

Tot afsluiting van het jaar 1981 verleende de werk-
groep medewerking aan de tv-uitzending 'Kronycke', een
programma van Joop Reinbout en Niki Rossner, waarin werd
verteld over de amateur-archeoloog en zijn werkzaamheden.

Tenslotte danken wij eenieder die ons in 1981 toe-
stemming gaf om op zijn terrein te lopen, ons scherven
bezorgde, en ons aanmoedigde hiermee door te gaan.

EEN ROMEINS GRAFMONUMENT TE WERKHOVEN?
- Verslag van een bronnen- en terreinonderzoek -

Een woord van dank is hier onzes inziens op zijn
plaat s.

Aan prof.dr. Dekker van het Rijksarchief te
Utrecht voor het ons verschaffen van de stukken opge-
nomen in de bijlagen II en VI. In beide gevallen
gaat het om gegevens die in vakkringen nog niet be-
kend waren en waarvan we dankbaar gebruik hebben ge-
maakt in het onderzoek.

Aan de heer Kamps die ons via drs. van Tent, de

provenciaal archeoloog, eveneens literatuur verschaf-
te over de op de "Zure Maat" gedane vondsten, zie de
bijlagen I, III, IV en V.

Aan het ROB te Amersfoort voor het beschikbaar
stellen van de kaart, bijlage VIII.

Aan het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden dat
ons zeer bereidwillig in de gelegenheid stelde om de
fragmenten van het grafmonument, die niet meer voor
het publiek te bezichtigen zijn, aan een nader onder-
zoek te onderwerpen.

Zeker niet in de laatste plaats zijn we dank ver-
schuldigd aan de boeren die ons toestonden om terrein-
onderzoek op hun landerijen te verrichten.

Riny van Schip tenslotte, bedanken we voor de
verzorgde wijze waarop ze de tekst zwart of wit zette.

De "Gids voor de verzameling van Griekse en Ro-
meinse beeldhouwwerken" (uitgave 1951 ) van het Rijks-
museum voor Oudheden te Leiden openslaande op pagina 3
lezen we in de vierde alinea, als onderdeel van een
beschrijving van de inrichting van de vestibule van
het museum:

"Hiertegenoverf bij de trap^ zijn gedeeltelijk
in reaonstruatie^ fragmenten van een groot graf-
monument opgesteld^ gevonden in 1829/1844 te
Werkhoven (Utrecht)".

Hoewel de fragmenten thans niet meer door het publiek
bezichtigd kunnen worden, zal menige bezoeker afkom-
stig uit de streek rond Werkhoven, indertijd bij con-
frontatie met deze vondsten verwondering gevoeld heb-
ben. Waarschijnlijk zal hij gedacht hebben: "Werkhoven,
moet dat niet Vechten zijn?". Uit Vechten zijn immers
vele Romeinse vondsten bekend. Maar nee, er staat dui-
delijk Werkhoven. Waar zouden die stiikken dan gevon-
den moeten zijn? En hoe zijn die fragmenten daar ge-
komen? Verder mijmerend zou hij zich afgevraagd heb-
ben: "Zou er, zo'n kleine tweeduizend jaar geleden
een treurende rouwstoet over de wegen van het huidige
Werkhoven getrokken zijn om een belangrijke Romein
naar zijn laatste rustplaats te begeleiden?" "Of werd
dat monument opgericht om zijn nagedachtenis te eren?"

Als we een antwoord proberen te vinden, kunnen
we maar van heel weinig feiten uitgaan. Eigenlijk
zijn er maar vijf "hard" in letterlijke en figuur-
lijke zin, namelijk de vijf fragmenten zelf, die in
1839 en ^�hk gevonden zijn. De exacte plaats waar de
vondsten gedaan zijn, ging voor het nageslacht ver-
loren doordat men naliet om na de opgravingen de
juiste locatie adequaat vast te leggen, zodat verdere
nasporingen op de vindplaats, door Brunsting "zeer
aanlokkelijk om uit te voeren" genoemd, zie bijlage
III, niet meer mogelijk waren.

Toen we met het onderzoek begonnen hadden we dan

ook slechts de beschikking over een aantal vage, en
voor een deel voor meersoortige uitleg vatbare, aan-
wijzigingen t.a.v. de vindplaats en enige zeer vage
hypothesen over wat de functie en herkomst van die
fragmenten zou kunnen zijn, die we uit de toen beschik-
bare literatuur bij elkaar gezocht hadden.

Met dit verslag worden een aantal doelen nage-
streefd. Op de eerste plaats hebben we geprobeerd om
de ge�nteresseerde lezer een overzicht te bieden van
de literatuur die we tot nu toe over de vindplaats,
de vondsten en de functie van de fragmenten verzameld
hebben. Wij meenden hem hierdoor de mogelijkheid te
kunnen geven om zelf, los van ons, deze bronnen te
interpreteren en zelf tot, mogelijk andere, conclusies
te komen dan wij getrokken hebben. Met dit doel zijn
de bronnen waaruit we voor het onderzoek geput hebben
integraal in de bijlagen opgenomen.

Een tweede doelstelling die met dit verslag be-
oogd wordt is om onze pogingen weer te geven om te
komen tot precisering van de vindplaats, waardoor men
eventuele nasporingen zou kunnen concentreren op een
kleiner gebied dan voorheen.

Een derde doel dat we met dit verslag voor ogen
hebben is een platform te bieden, een basis vraarvan
volgende speurders naar de juiste vindplaats uit zouden
kunnen gaan.

Het door de werkgroep verrichte onderzoek heeft

zich daarom in de eerste plaats toegespitst op een
bronnenonderzoek, teneinde zoveel en zo exact moge-
lijke aanwijzingen te krijgen over de vindplaats van
de fragmenten.Op de tweede plaats is gelijktijdig ge-
tracht door terreinonderzoek aanwijzingen voor ver-
storing van de bovenlaag, door ontgraving e.d., op
het spoor te komen in het gebied dat als potenti�le
vindplaats in aanmerking zou kunnen komen en daar te
zoeken naar sporen die zouden kunnen duiden op Ro-
meinse bewoning of bebouwing.

In het tweede hoofdstuk geven we beknopt weer
de geschiedenis van de ontdekking van de fragmenten.

Verder bieden we een overzicht van de gegevens die
zouden kunnen dienen om te vindplaats te preciseren,
en van de nasporingen, voorzover ons bekend, die in
latere tijd naar de vindplaats gedaan zijn.

In het derde hoofdstuk brengen we verslag uit
van de resultaten van het terreinonderzoek.

Het vierde hoofdstuk geeft daarna de overwe-
gingen die geleid hebben tot het opstellen van een
aantal hypothesen over de vindplaats, de functie van
de fragmenten en hoe ze in Werkhoven beland zijn.

In een nabeschouwing, hoofdstuk vijf, wordt
daarna getracht om de verkregen resultaten te evalu-
eren: het belang van het verrichte onderzoek aan te
geven.

2. HET LITERATUURONDERZOEK

In 1839 werd "bij grondwerkzaamheden op land be-
horende aan "den Heere" de Beaufort en verpacht aan
"den landman" de Bruin een steen "op een aanmerke-
lijke diepte" opgegraven.

Bestudering van de vondst op 15 december I8U2
door de heer Janssen, Conservator van 's Rijks Mu-
se\;im voor Oudheden, leidde tot de conclusie dat het
gevonden fragment Romeins moest zijn en tot een graf-
monument behoord moest hebben.

Van de Bruin hoorde Janssen ook dat er nog een
stuk in de grond zat dat men er in had laten zitten
omdat het te zwaar was. Als aanduiding van de vind-
plaats verstrekt Janssen ons de volgende gegevens,
zie ook bijlage I:

- het fragment is gevonden op de "Zure Maat"

- de vindplaats ligt op een rechte lijn tussen
Utrecht en Wijk bij Duurstede wanneer men: "ter
��ner zijde het oog op de Doms-kerk te Utrecht, en
ter andere, op de Jans-kerk te Wijk bij Duurstede
vestigt"

- op deze plaats komt de oude of kromme Rijn het aller-
naast bij de weg en zeer nabij de plek, waar de
steen gevonden is.

Helaas is de conclusie van Janssen dat het
weinig zwarigheid op zal leveren om de vindplaats

terug te vinden omdat de landlieden de plaats aan
kiinnen wijzen, niet meer juist, deze mogelijkheid is
na een kleine 100 jaar, definitief? (of zou het met
spiritisme lukken?) uitgesloten.

Voor een uitvoerige beschrijving van het frag-
ment wordt naar bijlage I verwezen.

Op 2 maart l8UU benadert Janssen de heer de
Beaufort, zie ook bijlage II, met het verzoek om het
andere fragment, indien terug te vinden, op te mogen
graven en in bezit te nemen voor "Leiden". Janssen is
als hij de brief schrijft blijkbaar vergeten dat hij
van de Bruin gehoord heeft dat het stuk "op een aan-
merkelijke diepte gevonden is", gezien het feit dat
hij hierin de mogelijkheid oppert dat het fragment
ontdekt zou zijn bij het ploegen.

Het antwoord van de Beaufort hebben we niet op
kunnen sporen, maar zeker is dat hij toestemming voor
de opgraving gaf en de vondsten afstond. In 18^+^+
werd deze "voor rekening van den lande", zie ook bij-
lage III, verricht, waarbij er nog vier fragmenten
aan het licht kwamen.

De opgraving werd vermeld in het Museumverslag
van I8U5 (in de Staatscourant, I8 februari l8i+5),
zonder dat bijzonderheden over de vondstomstandigheden
gegeven werden. Hierdoor is niet duidelijk hoever men
de grond ontgraven heeft, welk oppervlak, tot welke
diepte, en of er andere bouwfragmenten: dakpannen of

funderingsmateriaal, gevonden zijn.

De veronderstelling van Brunsting (zie bijlage
III) geuit aan het begin van zijn artikel, dat de
fragmenten deel uitgemaakt kunnen hebben van een graf-
monument ter plaatse, wordt daarom niet gesteund,
maar overigens ook niet weerlegd.

In de loop der jaren is de juiste plaats waar de
vondsten gedaan zijn in vergetelheid geraakt, zij die
er van op de hoogte waren stierven en namen het ge-
heim mee in hun graf.

Individueel probeerde men soms wat nasporingen te
doen. Blijkbaar n.a.v. een gesprek dat hij met de heer
Brunsting had, verrichtte de heer Haefkens, burgemees-
ter van Houten, Schalkwijk en Tuil en 't Waal op eigen
kosten enige nasporingen. Hij liet ook op het perceel
waarop z.i. de vindplaats gelegen was graven, echter
zonder resiiltaat. Zijn bevindingen legde hij vast in
brieven aan de heer Modderman van het ROB en de heer
Brunsting van het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden,
respectievelijk bijlage V enIV.

Uit deze brieven blijkt dat Haefkens van mening
is dat alleen het perceel nr. 170 in aanmerking kan
komen als locatie van de vondsten. Dit perceel ligt
inderdaad in een groter gebied, dat in zijn geheel
"de Zure Maat" genoemd wordt, zie de kaart bijlage
V.

In het Rijksarchief te Utrecht bevindt zich echter

een kasboek van de familie de Beaufort, waarin op een
kaart aangegeven staat welke percelen de heer de Bruin
in pacht had. Van deze percelen liggen er blijkens
de perceelnuiiimers twee op de Zure Maat, namelijk
de nummers I70 en 17^» terwijl de meeste resterende
percelen zeer dicht aan de oude Kromme Rijn gelegen
zijn, zie bijlage VI,

In later tijd heeft men blijkbaar wel van de con-
clusies van de heer Haefkens gebruik gemaakt om de
vraag naar de vindplaats van de fragmenten, gesteld
door belangstellenden,te beantwoorden, zie bijlage
VII. (Opmerkelijk is in de brief van de heer van de
Pas dat deze blijkbaar niet op de hoogte is van het
feit dat er in ^Qkk een "offici�le" opgraving ge-
weest is.) Over eventuele resultaten die de heer van
de Pas met zijn onderzoek boekte is ons verder niets
bekend.

3. HET TERREINONDERZOEK

Vooraf willen wij enige woorden wijden aan de
competentie van degenen die het terreinonderzoek ver-
richt hebben. Al de leden van de werkgroep zijn zeer
wel in staat om een breed scala van bewonings- en be-
bouwingssporen te herkennen. Het gebied waarin Houten,
Odijk en Werkhoven liggen is zeer rijk aan bewonings-
sporen. In de streek rond Houten ligt daarbij de na-

druk op de Romeinse en Inheems-Romeinse sporen, ter-
wijl daar Karolingische en andere attoeg-Middeleeuwse
ook niet zeldzaam zijn. In de rest van het gebied
worden Romeinse vondsten minder frequent gesignaleerd.
Door een jarenlange ervaring, in de practijk opge-
daan, is ieder lid van de groep in staat om een grote
verscheidenheid van Romeinse en Inheems-Romeinse
vondsten: fragmenten van molen- en slijpstenen, van
aardewerk, van brons, of van bewerkt been, of bouw-
fragmenten, als zodanig te determineren.

Aanvankelijk was het de bedoeling om alleen een
onderzoek te doen d.m.v. grondboringen op het terrein
C 170. Bij bestudering van de literatuur bleek echter
dat daaruit een aantal gegevens gehaald konden worden
die elkaar tegenspraken en niet op hetzelfde terrein,
i.c. C 170, zouden kunnen slaan. (We beschikten toen
nog niet over de gegevens uit het kasboek van de fami-
lie de Beaufort, zie bijlage VI ).

Het ging hierbij vooral om de volgende gegevens:

- de vondst zou gedaan zijn op de "Z\ire Maat"

- de vondst zou gedaan zijn dicht bij een weg

- de vondst zou gedaan zijn dicht bij de oude Kromme
Rijn

- Haefkens noemt C I70 expliciet als gebied van de
vindplaats.

Perceel C I70 ligt inderdaad op de "Zure Maat", grenst

aan een weg, maar is op het dichtstbijzijnde punt nog
altijd een goede vijfhonderd meter van de oude Kromme
Rijn verwijderd. Hoewel de "Z\ire Maat" wel dichter bij
de oude Kromme Rijn komt, het perceel C 17^ ligt op
ongeveer driehonderd meter van dat watertje, is dat
ook niet direct te beschouwen als "dicht bij".

Omdat deze gegevens geen uitsluitsel gaven be-
sloten we alle daarvoor in aanmerking komende per-
celen in ons onderzoek te betrekken. We zagen daarom
af van de grondboringen omdat het gekozen gebied te
groot was om het systematisch op deze wijze te ver-
kennen. Verder werd overeen gekomen om, uitgaande van
het feit dat het eerste fragment op "eene aanmerke-
lijke diepte" was gevonden, mogelijk dus bij het
plaatsen van een paal, het afgraven van zand, of het
maken van een drinkplaats voor vee, ook te letten op
grondverstoringen die daarop zouden kunnen duiden.

Op een drietal zaterdagmorgens in het najaar
werd met een zestal personen deze terreinverkenning
uitgevoerd. Allereerst werd C ITO verkend. Enerzijds
hadden we het gel\ik dat de boer daarop ma�s verbouwd
had die net geoogst was, het land was daardoor "kaal"
en in ideale conditie om terreinonderzoek op te doen,
ware het niet dat de boer na de oogst stevig gegierd .
had. Het geurde nog maar een beetje, maar het verge-
makkelijkte het doen van oppervlaktevondsten niet.
Ondanks naarstig zoeken werd er op het land geen

enkele Romeinse of Inheems-Romeinse scherf gevonden,
en er werden ook geen sporen van ontgraving gevonden.

Dit was wel het geval op het perceel C IJl» zie
bijlage VI, waar een duidelijke inzinking in het
terrein aanwezig was, op de kaart aangegeven met een
gestreept cirkeltje. Dit terrein is echter nooit door
de Bruin gepacht geweest.

Verkenning van enige andere terreinen gelegen op
de "Zure Maat" die begroeid waren met gras, waardoor
oppervlaktevondsten alleen mogelijk waren in de aan-
wezige molshopen: resiiltaat nihil, leverde ook een
aantal oppervlaktestoringen op. Een verstoring was
duidelijk een zandontgraving, de andere een drink-
plaats voor het vee. Hoewel deze terreinen ook nooit
door de Bruin gepacht waren, was de aanleiding om ze
aan een nader onderzoek te onderwerpen het feit dat
er tot voor enige jaren een pad liep. Daar deze ex-weg
de kavels gevolgd had, vermoedden we dat hij al zeer
lang geleden in gebruik was. Nu zijn Romeinse graf-
monumenten zeer vaak geplaatst aan wegen, zodat er
onzes inziens een, overigens kleine mogelijkheid, be-
stond dat het aan deze weg gelegen had.

Ook onderzoek op terrein C 17^ en op C I76 le-
verde niets op. Hoewel het stuk land C I76 net ge-
ploegd was, werd er ondanks nauwkeurig zoeken geen
enkel Romeins bewoningsspoor gevonden.

Onderzoek op de terreinen C 269, 270, 271 en

272 gaf als resultaat dat vastgesteld werd dat op
deze terreinen gelegen aan de Kroimne Rijn, veel ni-
veauverschillen voorkomen, wat overigens niet zo ver-
wonderlijk is pal langs een rivier. Ook op deze per-
celen, alle in gebruik als weiland werden geen op-
pervlaktevondsten gedaan.

Tegen de verwachting in bleek het veldonderzoek
geen enkel resultaat op te leveren dat ons wijzer
zou kunnen maken omtrent de vindplaats van de frag-
menten.

k.^. Gegevens die een aanwijzing zouden kunnen zijn
voor de vindplaats

i+.l.l Gegevens in bijlage I

-a) boer de Bruin had het land in l839 in pacht van
de heer de Beaufort,

-b) het fragment werd gevonden op een akker de zure
maat geheten,

-c) de vindplaats ligt in een rechte lijn tussen de
Dom in Utrecht en de St. Janskerk in Wijk bij
Duurstede,

-d) de oude Kromme Rijn komt ter hoogte van de vind-
plaats het allernaast bij de weg, en,

-e) de oude Kromme Rijn vloeit zeer nabij de plek
waar het fragment gevonden is voorbij.

J+.1.2 Gegevens in bijlage V

-a) de afbakening van de "Zure Maat", in de tekening
wordt aan ��n zijde geen afbakening gegeven,

-b) het perceel C 170 als vindplaats.

U.1.3 Gegevens in bijlage VI

-a) de door de Bruin gepachte tvee percelen namelijk
C 170 en 17^ gelegen in het gebied door Haefkens
(in bijlage V ) aangegeven als "Zure Maat",

-b) in het verlengde van de percelen C 170 en 17^ re-
spectievelijk de percelen C l88 en C I76 (C I89
en C 177 zijn de bij de percelen behorende stuk-
ken weg).

-c) langs de oude Kromme Rijn de percelen C 269, 270,
271, 272 en 273.

U.2.1 De betrouwbaarheid en feitelijkheid van de ge-
gevens t.a.v. de vindplaats

T.a.v. punt i+. 1 . 1 a): land gepacht door de Bruin.
Onzes inziens is dit gegeven betrouwbaar en feitelijk,
wat in zou houden dat de Bruin van de Beaufort de in
paragraaf 4.1.3 genoemde percelen in pacht had in
1839.

T.a.v. punt h.^.^ b): gevonden op de akker de
zure maat. Dit punt moet betrouwbaar zijn, de Bruin
zal indertijd zelf het best geweten hebben hoe die

akker heette, het is echter niet feitelijk. De afba-
kening gegeven door de heer Haefkens zou feitelijk

kunnen zijn, punt U.1.2 a), ware het niet dat:

- a) Haefkens van wat z.i. de "Zure Maat" is, niet de

afbakening aan vier zijden geeft,

- h) Haefkens, onjuist, concludeert dat C 170 het

enige perceel is, dat in aanmerking zou kunnen
komen. Volgens punt U.1.3 a) immers, had hij ook
C 17^ moeten vermelden. Het is niet bekend aan
welke bronnen Haefkens zijn conclusies ontleent,
maar zeker niet aan het kasboek van de Beaufort
(bijlage VI ). De mogelijkheid bestaat dan ook
dat p\int U.1.2 a): de afbakening van de "Zure
Maat", onbetrouwbaar is.

T.a.v. punt U.1.1 c): vindplaats in een rechte
lijn tussen de Dom te Utrecht en de St. Janskerk te
Wijk bij Duurstede. Het is onzes inziens onmogelijk
dat Janssen, staande in de buiirt van de vindplaats,
dit heeft kunnen vaststellen. Proeven in het gebied
konden deze bewering geen steun verlenen. Daar Janssen
in zijn beschrijving van het eerste fragment een
nauwgezet waarnemer blijkt, lijkt het ons dat hij dit
niet lichtvaardig beweert. Wat opvalt in zijn be-
schrijving van de streek, bijlage I, is dat hij
de vele bochten in de Kromme Rijn beschrijft tussen
Wijk bij Duurstede en Utrecht. Het is mogelijk dat
Janssen dit met eigen ogen gezien heeft, het geeft

echter ook voedsel aan het vermoeden dat Janssen een
kaart geraadpleegd heeft en wetend waar de vindplaats
was, ontdekt heeft dat een rechte lijn getrokken op
de kaart tussen de Dom en de St. Janskerk de 'bocht in
de Kromme Rijn ter hoogte ongeveer van de vindplaats
sneed. Naarstig speuren van een van onze leden, leverde
een kaart op, zie bijlage VIII, waarop dit inderdaad het
geval was.

Dit gegeven is, hoewel niet ten volle betrouwbaar
en feitelijk,wel betrouwbaar genoeg om als aanvullend
bewijs te dienen.

T.a.v. punt U.1.1 d): de oude Kromme Rijn komt
het naast aan de weg nabij de vindplaats. Dit is een
betrouwbaar en feitelijk gegeven daar Janssen dit ter
plekke zelf heeft kunnen vaststellen. De kaart uit bij-
lage VII raadplegende, is dit het geval ter hoogte van
C 272 en ter hoogte van het gedeelte van C 270 dat aan
het water grenst.

T.a.v. punt U.^.^ e): de oude Kromme Rijn vloeit
zeer nabij de vindplaats voorbij. Om dezelfde reden
als hier boven is dit gegeven betrouwbaar, echter niet
feitelijk. Janssen schrijft: "Zeer nabij", hetgeen
onzes inziens binnen een afstand van maximaal honderd
meter, maar waarschijnlijk nog minder, moet liggen.
Het is immers niet gebruikelijk, om een bepaalde si-
tuatie in ogenschouw nemend, anders dan een afstand
van enige tientallen meters in termen van "zeer nabij"
te beschrijven.

Als betrouwbaar en feitelijk zijn te beschouwen
het gegeven:

- dat de Bruin de in hijLVI genoemde percelen pachtte,

- dat de oude Kroiime Rijn het naast aan de weg komt
hij de vindplaats.

Als betrouwbaar zijn te beschouwen de gegevens:

- dat de vindp]aats op een akker, toen de "Zure Maat"
geheten, ligt,

- dat de oude Kromme Rijn maximaal binnen honderd
meter van de vindplaats ligt,

En als in mindere mate betrouwbaar:

- dat de vindplaats op de rechte lijn ligt tussen de
Dom en de St. Janskerk.

Als onbetrouwbaar zijn te beschouwen de gegevens:

- dat de fragmenten op C ITO gevonden zouden zijn,

- de ligging en afbakening van de "Zure Maat", zoals
door Haefkens aangegeven.

^.3. Hypothesen t.a.v. de vindplaats

Combinatie van de feitelijke en betrouwbare ge-
gevens met het gegeven dat de vindplaats op de "Zure
Maat" ligt, is alleen mogelijk uitgaande van de ver-
onderstelling dat a) Haefkens de ligging van de "Zure
Maat" onjuist afbakende en dat niet de Achterdijk
(thans Hollende Wagen weg), maar de Onderdijk
(thans Watertorenweg) de begrenzing van de "Zure

Maat" was, of b) dat Haefkens de afbakening juist
weergaf, maar dat de Bruin het land, liggende in het
verlengde van de percelen op de "Zure Maat", ook als
"Zure Maat" aanduidde. In beide gevallen echter wordt
het mogelijk om de percelen C ^J6 en 188 ook als
"Zure Maat" te beschouwen en in dat geval zijn de bo-
vengenoemde gegevens wel te combineren.

Uitgaande van de gegevens dat de vindplaats:

- op een gepacht perceel van de Bruin ligt,

- zeer dicht bij een weg en zeer nabij de oude Kromme
Rijn,

- op de "Zure Maat" ligt,

gecombineerd met de veronderstelling dat de percelen
C 176 en 188 ook tot de "Zure Maat" behoren, is dan de
volgende hypothese te formuleren.

Het enige perceel dat aan al de bovenstaande eisen vol-
doet is het perceel C I76 (zie bijlage VI ).

In onze werkgroep vigeert ook een opvatting om het
gegeven dat de vondsten op de "Zure Maat" gedaan zijn,
als "niet betrouwbaar", weg te laten. In dat geval
komen meerdere percelen op grond van de betrouwbare
en feitelijke gegevens in aanmerking, hetgeen leidt tot
de volgende hypothese.

Als terreinen waarop de fragmenten gevonden kunnen

zijn komen in aanmerking de percelen: C ^^6, 272 en
273.

h.^. Ovevige hypothesen

Het terreinonderzoek heeft geen enkele Romeinse
vondst in de omgeving opgeleverd. Nu zou het kunnen
zijn dat deze sporen onder lagen sediment van over-
stromingen bedolven zijn geraakt. Dit blijkt echter
niet de meest waarschijnlijke verklaring, gezien het
feit dat er enige kilometers verderop veel Romeinse
en Inheems-Romeinse sporen gevonden zijn. Uitgaande
van de veronderstelling dat Janssen niets vermeldde
over de opgraving omdat hij buiten de fragmenten geen
funderings- of bewoningssporen tegenkwam en ook geen
aanwijzingen dat er nog meer stukken in de grond zou-
den zitten, reden waarom hij ook geen pogingen onder-
nam om de locatie degelijk te markeren, komen we tot
de volgende hypothesen:

De fragmenten hebben nooit deel uitgemaakt van een

grafmonument ter plaatse.

Er zijn ter plekke geen verdere fragmenten meer aan-
wezig.

Daar de fragmenten in de buiirt van of mogelijk

in een gewezen rivierbedding lagen en daar het
om een vijftal fragmenten ging die tesamen maar on-
geveer i+00 kg wogen, vermoeden wij :

De fragmenten hebben gediend als ballast voor een
schip dat de toenmalige Rijn bevoer en dat ter plekke
gezonken of tot zinken gebracht is.

In de inleiding stelden we ons ten doel om een
compilatie te geven van de beschikbare literatuur
t.a.v. de vindplaats. Buiten een aantal reeds vrij
algemeen bekende gegevens, opgenomen in de bijlagen
I, III, IV, en V, hebben we, dank zij prof. Dekker,
de beschikking gekregen over nieuwe gegevens, opge-
nomen in de bijlagen II en VI.

Terwijl de brief van Janssen aan de Beaufort
(bijlage II) geen feiten aan het reeds bekende toe-
voegde, was dat wel het geval met de kaart uit het
kasboek van de familie de Beaufort (bijlage VI ).
De informatie, hierdoor verkregen, was tot nu toe nieb
bekend en was de belangrijkste aanleiding om de hypo-
these van Haefkens dat de vondsten op het perceel
C 170 gedaan zouden zijn, te verwerpen.

In de tweede doelstelling: precisering van de

vindplaats, menen we ook geslaagd te zijn. We zijn
van mening dat we overtuigend aangetoond hebben dat
de vindplaats niet op C 170 ligt. We zijn er echter
niet in geslaagd om met zekerheid aan te geven, waar
de vondsten dan wel gedaan zijn, o.i. komen de per-
celen C 176, 272 en 273 in ongeveer gelijke mate in
aanmerking als vindplaats, zij het dat mogelijk C I76
een iets grotere kans maakt om de vindplaats te zijn.

Door juist niet, koste wat kost, een vindplaats
aan te willen wijzen, door uitvoerig onze overweging-
en te geven �n door alle beschikbare gegevens als bij-
lage in dit verslag op te nemen, menen we ook in de
derde doelstelling geslaagd te zijn. De lezer kan,
onze overwegingen zelf toetsend aan de literatuur,
de resultaten daarvan als uitgangspunt nemen voor
eigen onderzoek.

De in paragraaf h.k. gestelde hypothesen t.a.v.
de functie van de fragmenten en de eventuele aanwezig-
heid van nog andere fragmenten ter plekke, moeten een
stuk vrijblijvender zijn, zij zijn alleen te handhaven
door gebrek aan bewijs tegen. We realiseren ons dat
ieder moment een terreinvondst in die omgeving deze
hypothesen zou kunnen falsifi�ren en zouden dat zelf
allerminst betreuren. Toch leek het ons zinvol om ze
op te nemen, ware het alleen maar om oeverloos specu-
leren te voorkomen.

Hoewel de kans dat er ter plekke nog meer frag-
menten gevonden zouden kunnen worden niet groot ge-
acht mag worden, lijkt het ons toch van belang om alert
te zijn op grondverzet op de genoemde drie percelen,
zie bijlage IX. Of dit zou moeten gebeuren door de per-
celen tot "archeologisch beschermd gebied" te verklaren
of anderszins, laten we aan het oordeel van de daar-
toe bevoegde instanties over.

Werkgroep Historische Kring
"Tussen Rijn en Lek"

december I98I
BIJLAGE I

"Over een Romeinsehen Steen"

In het jaar l839 te Werkhoven opgegraven.

Den 15 December jl. had de oudminnaar van Putten, op
den huize Hardenbroek (Prov. Utrecht), de vriendelijk-
heid mij te begeleiden naar eene landhoeve onder
Werkhoven, waar zich, volgens ZEd. mij vroeger ge-
geven berigt, een Arreemde steen zou bevinden, welke
Zed. giste Romeinsch, voor mijne onderzoekingen al-
thans belangrijk, te zijn. Gezegde hoeve gehoorde,
aan den Heere de Beaufort te Utrecht, en werd bewoond
door den landman de Bruin, wiens werklieden, volgens
zijne verzekering, den steen, ten jare 1839> op eene
aanmerkelijke diepte hadden opgegraven. Wij vonden

hem dan ook nog op die hoeve aanwezig, doch kon men
door zijne onreinheid nauwelijks de steen-soort onder-
kennen. De landman had de goedheid hem op verzoek met
water te zuiveren, waarhij mij bleek, dat het een brok
kalksteen was, ter eener zijde voorzien van beeldwerk.
Uit de nadere beschouwing van dit beeldwerk meende ik
te mogen opmaken, dat de steen het bovenstuk van een
grooten Romeinschen grafsteen of een epithema was.
Deszelfs bedroeg nog 0,l8 el; de breedte 0,8l el, zijn-
de zoo wel van onder als aan beide zijden afgebroken;
de middelbare dikte scheen 0,38 el te bedragen. Het
daarop zigtbaar geworden beeldwerk was op omstreeks
1/3 levensgrootte, van vrij goede bewerking en 0,065
el uitspringende. Ofschoon het niet weinig geschonden
was, kon men toch het volgende onderkennen. In het
midden der breedte, bevond zich boven, een rond schild
van 0,20 el middellijn, in welks midden eener naakte
vrouwelijke buste, naar het scheen. Het aangezigt was
te zeer geschonden, om de gelaatstrekken te onder-
scheiden, doch scheen het eene jeugdige persoon, van
hoofddeksel ontbloot enkel met losse krullende haren
voorzien, te zijn. Van dit schild daalde aan elke zijde
eene guirlande of koord neder; welke regtsch uit bla-
deren bestond, en in een' knop of bal, die met drie
kruisen zich kruisende banden omwonden was, eindigde
en die linlcsch een bloote band scheen te zijn. Onder
de guirlande, zag men, aan de regterzijde, het boven-

ste gedeelte van een vrouwelijk hoofd in profil en
naar de regterzijde gekeerd. Het hoofdhaar was in
smalle, nette, naast elkaar liggende vlechten, opge-
stoken op den kruin in eenen knoop vereenigd; terwijl
een gedeelte van hetzelve, van het voorhoofd langs
het aangezigt, golven-vormig omgebogen, afwaarts daal-
de. De houding van het hoofd en het levendige, ge-
opende, oog, scheenen aan te toonen, dat de vrouw,
die hoogstwaarschijnlijk stond, in beweging was. Aan
de linkerzijde van het schild, bevonden zich onder de
koord twee boven-gedeelten van mannelijke hoofden,
naar het scheen, door eene regtstandige fakkel (van
welke ook slechts het bovenstuk overig was) van elkan-
der afgescheiden. Het �ene hoofd, naast bij het schild,
was eenigzins naar den linkerschouder overgebogen (wei-
ligt de uitdrukking van rust) en achter hetzelve zag
men twee koorden of linten, welke dier wijze om de
bovenhangende koord geslagen waren, dat men vermoeden
zou, dat zij den persoon, bij wiens hoofd ze gezien
werden, van achter hadden omstrikt. Het andere hoofd
was, even als de fakkel, meer regtstandig, en het
scheen, dat de fakkel bij dat hoofd behoorde, zoodat
de persoon, tot welke het hoofd behoorde, den fakkel
met de linkerhand omhoog scheen gehouden te hebben;
misschien was die persoon een genius. Aan geen van de
hoofden kon men de aangezigten meer onderscheiden;
ook bleek niet duidelijk of zij van kort haar, dan van

een ronde, zich plaat aan het hoofd aansluitende, muts,
voorzien waren. Het gelukte mij niet uit deze geschon-
den fragmenten ��n geheel te vormen, te moeijelijker,
omdat de steen niet slechts van onder, maar ook aan
de heide zijden afgebroken was. Inmiddels scheen men
het geheel voor Romeinsch te moeten houden en uit den
aard van het beeldwerk en de wijze, waarop het was aan-
gebragt, te moeten afleiden, dat het tot een' grafsteen
of epithema behoord had. De voorstelling is misschien
van een mijthisch karakter, of heeft betrekking tot den
dood, de lijkplegtigheden of den toestand na den dood.
Het vrouwelijke hoofdje op het schild is vermoedelijk
de persoon, of een der personen, wier aandenken men
door dit gedenkteeken heeft gehuldigd. Misschien dat
eene latere, op de plaats waar deze steen gevonden
is, te doene ontgraving, gelegenheid �;eeft, ditj naar
het schijnt niet gewone, beeldwerk te herstellen, en
daardoor de juiste beteekenis van hetzelve te bepalen.
Hiertoe bestaat eenige hoop. Immers de landman de
Bruin verzekerde, dat men gelijktijdig en op dezelfde
plaats een' veel grooteren steen gevonden had, dien
men echter, wegens de bijzondere zwaarte, in den
grond had laten zitten. Het vermoeden is diensvolgens
natuurlijk, dat het beschreven fragment tot dien
grooteren steen behoort. De akker, waar hetzelve ge-
vonden is, heet zure maat, en de landlieden weten de
plaats aan te wijzen, waar de grootere steen nog

onder de aarde bedolven zoude zijn; zoodat van die
zijde weinig zwarigheid zal bestaan hem terug te vin-
den; waartoe, naar men in het belang der wetenschap
wenscht, spoedig pogingen mogen worden in het werk
gesteld. Dit is te meer te wenschen, omdat het vinden
van een' Romeinschen steen op die plaats, voor de
oude topographie onzes lands gewigtig is, kunnende
daardoor met meer juistheid de rigting van den Ro-
meinschen weg worden bepaald, die van Wijk op Utrecht,
en verder langs den linker Rijn-oever, zal geloopen
hebben. De plaats, waar het beschreven fragment is op-
gedolven, ligt in eene regte lijn tusschen Utrecht en
Wijk, wanneer men ter ��ner zijde het oog op de Doms-
kerk te Utrecht, en ter andere, op de Jans-kerk te
Wijk vestigt. Ook verdient het opmerking, dat op deze
zelfde plaats, de oude of kromme Rijn, die in deszelfs
korten loop tusschen Wijk en Utrecht, zoo vele en
vreemde bogten heeft, het allernaaste bij den weg komt,
en zeer nabij de plek, waar de steen gevonden is, voor-
bij vloeit. Indien dan die steen het gedeelte van een'
Romeinschen grafsteen ware, en men bedenkt, dat de
Romeinen gewoon waren, de graven aan de openbare wegen
te plaatsen, waarvan ook, gelijk bekend, de opschriften
sta en siste viator getuigen, zo zou hij, in vereeni-
ging met het andere aangevoerde dienen kunnen, om de
rigting van den Romeinschen weg in die streek eenig-
zins nader te bepalen. Die weg, waarvan men voor vele



		/ - -
		/ - -	^
			^

	Jaarverslag van de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lelt' in het jaar 1981

I. Het ledenbestand In 1981 werden 29 leden uitgeschreven, 18 nieuwe leden ingeschreven; de vereniging telt nu 219 leden. II. Het bestuur Op de jaarvergadering van 24 februari 1981 werd de heer De Keijzer herkozen; mevrouw De Nie kon dit jaar wegens andere werkzaamheden tot haar spijt niet actief deelnemen aan het bestuur. De heer F.Maarschalkerweerd heeft haar taak overgenomen. Het bestuur was als volgt samengesteld: H.M.J.Tromp -voorzitter L.de Keijzer -vicevoorzitter mw.T.Springer-Stam -Ie secretaresse mw.C.J.v.d.Grind-v.Hengstum -2e secretaresse A.G.de Wit -penningmeester C.Dekker -lid F.Maarschalkerweerd -lid Het bestuur kwam dit jaar 3 keer bijeen. De kas- commissie bestond uit de heren Koch en Van der Stoop. Het jaaroverzicht van de penningmeester is elders in dit periodiek te vinden, evenals het verslag van de archeologische werkgroep. \ _ III. Het periodiek In 1981 verschenen 3 afleveringen van het perio- diek. In de redactie kwam enige verandering: de heer A.M.Staal legde na vele jaren het redacteurschap neer. Het bestuur is hem dankbaar voor het werk dat hij voor de historische kring heeft gedaan.



				52

BIJLAGE IX

	KA^T VAN Her lVA/Me6Cf�;NLJJ)c� VOND�UEB'IBP

			GEM. COTHEN

		aCHCTWCMRr ■l.iOOOO



		TUSSEN RIJN EN LEK TyF>SCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN HET GEBIED TUSSEN KROMME RIJN EN LEK

	16e jaargang nummer 1 maart 1982 Redactie-commissie M.Bijleveld-Scholts, Schalkwijk; A.Graafhuis, Utrecht; L.M.J.de Keijzer, Houten; G.de Nie, Schalkwijk (eind- redactie); O.Wttewaal, 't Goy. Redactie-adres Molenpad 3, 3998 KE Schalkwijk, tel.03409-1580. Inhoud van dit nummer Jaarverslag van de Historische Kring Tussen Rijn en Lek Jaaroverzicht 1981 van de penningmeester. Jaarverslag van de archeologische werkgroep. Een Romeins grafmonument te Werkhoven? door de archeo- logische werkgroep * Tussen Rijn en Lek'. Historische demografie, door P.D.'t Hart.
			^


				i
Secret ' lat van de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek* T.Springer-Stam, Platolaan 10, Zeist. tel.03404-20627. Lidmaatschap der vereniging, tevens abonnement op dit tijdschrift: f.25,- per jaar (studenten en scholieren: f.12,50), over te maken op rekening nr.32.98.07.498, t.n.v. de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek', Rabobank te Houten (postrek.nr.214585).				i



			Mevrouw De Nie heeft dit jaar ook van redactie- werkzaamheden moeten afzien. De heer O.Wttewaal trad tot de redactiecommissie toe. Het bestuur wil langs deze weg iedereen bedanken die zich ingezet heeft voor de vereniging, in het bijzonder die leden die elke keer weer bereid waren om periodieken en aankondigingen rond te brengen.

		IV. Het verenigingsprogramma Op donderdag 29 januari 1981 hield mevrouw drs. J.M.Adriaans-Buij in Odijk haar tweede lezing over modegeschiedenis, maar nu over de 20e eeuw. Mevrouw Adriaans ging nog even terug naar de 14e eeuw door middel van prachtige dia's, daarna naar de 16e en 18e eeuw: bv. japonnen met een wespentaille en een lange sleep. In 1920 kwamen voor het eerst de pyama's voor dames en heren. In 1924 werd de eerste strandkleding getoond in Scheveningen. Op het strand lopen ermee was wel beperkt: men mocht van paaltje naar paaltje, waar ook nauwlettend op werd toegezien. Ook de carnavalskleding kwam toen sterk naar voren. In 1930 werden ook weer de lange japonnen gedragen. De herenkleding in de jaren '30 was heel eenvoudig en minder stijlvol. Ook in deze jaren werd er veel zelf gemaakt uit modebladen. De overalls waren ook in de jaren '60 erg in opgang. In de jaren na de oorlog kwamen er veel kunststoffen in de handel. Na de jaren '60 ging de kleding vlotter en makkelijker worden, vooral voor de jeugd. In 1952 kwamen er al boetieks. Mevrouw Adriaans besloot haar lezing met een aantal wat meer speelse dia's. Op 24 februari hield de heer R.Horre�s de Haas in het Dorpshuis te Houten een lezing met dia's. Uit- gangspunt was de vraag, of de mens van nu nog in staat is te leven met de mogelijkheden, die de mens in de late steentijd ten dienste stonden. Gedurende



		-3- twee jaar bereidde een groep van 6 volwassenen en 2 kinderen zich in de weekends voor op een verblijf van 1 maand, onder minimale omstandigheden, in de Flevo- polder. De ervaring van de groep was, dat het onmoge- lijk is om in ��n keer de stap terug te doen. Alles diende zorgvuldig te worden voorbereid door o.a. aller- lei technieken aan te leren. Moderne voorwerpen mochten slechts dan gebruikt worden, indien bewezen was, dat de groep in staat was ze ook zelf te vervaardigen. Via dia's en films zagen we hoe de groep zelf hutten bouw- de, potten, manden, naalden etc. vervaardigde. Mevrouw drs.C.S.Oldenburger-Ebbers hield een lezing op 24 maart 1981 in Bunnik, over verschillende tuin- stijlen in Nederland vanaf de middeleeuwen tot in onze tijd. Mevrouw Oldenburger begon haar lezing met een dia van een kruidentuin uit de Middeleeuwen. De tuinen in Nederland zijn afgeleid van tuinen uit Itali� en later uit Frankrijk. Er zijn nog tuinen die nog bestaan en die zijn nagemaakt uit de 16e eeuw. De tuinen werden be�nvloed door het buitenland, maar het water er omheen is iets dat specifiek is voor Nederland. Ook de slangen- muren er omheen kwamen alleen in Nederland voor; er werden bloemen tegenaan gepoot. In Nederland zijn geen symmetrische tuinen meer; door verwaarlozing zijn het landschapstuinen geworden. Mevrouw Oldenburger liet prachtige dia's zien over oude parken, waar tot op he- den nog wel wat van in stand is gebleven, zoals bv. park Roosendaal met zijn prachtige schelpengrot, die nog niet zo lang geleden helemaal is gerestaureerd, het- geen geheel met de hand is gedaan: een nabootsing van schelpengrotten van vroeger jaren. Ook zijn er in ons land verschillende plaatsen waar nog een kleine aan- duiding te zien is van tuinen zoals ze vroeger zijn geweest: vooral bij kastelen en buitenplaatsen is dit soms nog heel goed zichtbaar. Op 28 april 1981 werd te Langbroek een lezing gehou- den door de heer B.W.G.Wttewaal uit Den Haag. Het onder- werp was: antieke kleine zilveren gebruiksvoorwerpen. Van omstreeks 1700 tot 1850 zijn de lodereindoosjes het



-9- In september is door de werkgroep geassisteerd bij een opgraving door de Rijksdienst voor het Oudheid- kundig Bodemonderzoek op het industrieterrein 'De Doorn- kade' te Houten: een opgraving van een inheemse bewoning uit het begin van de jaartelling. In totaal zijn hier drie zaterdagen gegraven. Tot afsluiting van het jaar 1981 verleende de werk- groep medewerking aan de tv-uitzending 'Kronycke', een programma van Joop Reinbout en Niki Rossner, waarin werd verteld over de amateur-archeoloog en zijn werkzaamheden. Tenslotte danken wij eenieder die ons in 1981 toe- stemming gaf om op zijn terrein te lopen, ons scherven bezorgde, en ons aanmoedigde hiermee door te gaan. L.de KeIjzer

		EEN ROMEINS GRAFMONUMENT TE WERKHOVEN? - Verslag van een bronnen- en terreinonderzoek -

	VOORWOORD Een woord van dank is hier onzes inziens op zijn plaat s. Aan prof.dr. Dekker van het Rijksarchief te Utrecht voor het ons verschaffen van de stukken opge- nomen in de bijlagen II en VI. In beide gevallen gaat het om gegevens die in vakkringen nog niet be- kend waren en waarvan we dankbaar gebruik hebben ge- maakt in het onderzoek. Aan de heer Kamps die ons via drs. van Tent, de



		- 10- provenciaal archeoloog, eveneens literatuur verschaf- te over de op de "Zure Maat" gedane vondsten, zie de bijlagen I, III, IV en V. Aan het ROB te Amersfoort voor het beschikbaar stellen van de kaart, bijlage VIII. Aan het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden dat ons zeer bereidwillig in de gelegenheid stelde om de fragmenten van het grafmonument, die niet meer voor het publiek te bezichtigen zijn, aan een nader onder- zoek te onderwerpen. Zeker niet in de laatste plaats zijn we dank ver- schuldigd aan de boeren die ons toestonden om terrein- onderzoek op hun landerijen te verrichten. Riny van Schip tenslotte, bedanken we voor de verzorgde wijze waarop ze de tekst zwart of wit zette. I. INLEIDING De "Gids voor de verzameling van Griekse en Ro- meinse beeldhouwwerken" (uitgave 1951 ) van het Rijks- museum voor Oudheden te Leiden openslaande op pagina 3 lezen we in de vierde alinea, als onderdeel van een beschrijving van de inrichting van de vestibule van het museum: "Hiertegenoverf bij de trap^ zijn gedeeltelijk in reaonstruatie^ fragmenten van een groot graf- monument opgesteld^ gevonden in 1829/1844 te Werkhoven (Utrecht)".



		-11- Hoewel de fragmenten thans niet meer door het publiek bezichtigd kunnen worden, zal menige bezoeker afkom- stig uit de streek rond Werkhoven, indertijd bij con- frontatie met deze vondsten verwondering gevoeld heb- ben. Waarschijnlijk zal hij gedacht hebben: "Werkhoven, moet dat niet Vechten zijn?". Uit Vechten zijn immers vele Romeinse vondsten bekend. Maar nee, er staat dui- delijk Werkhoven. Waar zouden die stiikken dan gevon- den moeten zijn? En hoe zijn die fragmenten daar ge- komen? Verder mijmerend zou hij zich afgevraagd heb- ben: "Zou er, zo'n kleine tweeduizend jaar geleden een treurende rouwstoet over de wegen van het huidige Werkhoven getrokken zijn om een belangrijke Romein naar zijn laatste rustplaats te begeleiden?" "Of werd dat monument opgericht om zijn nagedachtenis te eren?" Als we een antwoord proberen te vinden, kunnen we maar van heel weinig feiten uitgaan. Eigenlijk zijn er maar vijf "hard" in letterlijke en figuur- lijke zin, namelijk de vijf fragmenten zelf, die in 1839 en ^�hk gevonden zijn. De exacte plaats waar de vondsten gedaan zijn, ging voor het nageslacht ver- loren doordat men naliet om na de opgravingen de juiste locatie adequaat vast te leggen, zodat verdere nasporingen op de vindplaats, door Brunsting "zeer aanlokkelijk om uit te voeren" genoemd, zie bijlage III, niet meer mogelijk waren. Toen we met het onderzoek begonnen hadden we dan



		-12- ook slechts de beschikking over een aantal vage, en voor een deel voor meersoortige uitleg vatbare, aan- wijzigingen t.a.v. de vindplaats en enige zeer vage hypothesen over wat de functie en herkomst van die fragmenten zou kunnen zijn, die we uit de toen beschik- bare literatuur bij elkaar gezocht hadden. Met dit verslag worden een aantal doelen nage- streefd. Op de eerste plaats hebben we geprobeerd om de ge�nteresseerde lezer een overzicht te bieden van de literatuur die we tot nu toe over de vindplaats, de vondsten en de functie van de fragmenten verzameld hebben. Wij meenden hem hierdoor de mogelijkheid te kunnen geven om zelf, los van ons, deze bronnen te interpreteren en zelf tot, mogelijk andere, conclusies te komen dan wij getrokken hebben. Met dit doel zijn de bronnen waaruit we voor het onderzoek geput hebben integraal in de bijlagen opgenomen. Een tweede doelstelling die met dit verslag be- oogd wordt is om onze pogingen weer te geven om te komen tot precisering van de vindplaats, waardoor men eventuele nasporingen zou kunnen concentreren op een kleiner gebied dan voorheen. Een derde doel dat we met dit verslag voor ogen hebben is een platform te bieden, een basis vraarvan volgende speurders naar de juiste vindplaats uit zouden kunnen gaan. Het door de werkgroep verrichte onderzoek heeft



		-13- zich daarom in de eerste plaats toegespitst op een bronnenonderzoek, teneinde zoveel en zo exact moge- lijke aanwijzingen te krijgen over de vindplaats van de fragmenten.Op de tweede plaats is gelijktijdig ge- tracht door terreinonderzoek aanwijzingen voor ver- storing van de bovenlaag, door ontgraving e.d., op het spoor te komen in het gebied dat als potenti�le vindplaats in aanmerking zou kunnen komen en daar te zoeken naar sporen die zouden kunnen duiden op Ro- meinse bewoning of bebouwing. In het tweede hoofdstuk geven we beknopt weer de geschiedenis van de ontdekking van de fragmenten. Verder bieden we een overzicht van de gegevens die zouden kunnen dienen om te vindplaats te preciseren, en van de nasporingen, voorzover ons bekend, die in latere tijd naar de vindplaats gedaan zijn. In het derde hoofdstuk brengen we verslag uit van de resultaten van het terreinonderzoek. Het vierde hoofdstuk geeft daarna de overwe- gingen die geleid hebben tot het opstellen van een aantal hypothesen over de vindplaats, de functie van de fragmenten en hoe ze in Werkhoven beland zijn. In een nabeschouwing, hoofdstuk vijf, wordt daarna getracht om de verkregen resultaten te evalu- eren: het belang van het verrichte onderzoek aan te geven.



		-14- 2. HET LITERATUURONDERZOEK In 1839 werd "bij grondwerkzaamheden op land be- horende aan "den Heere" de Beaufort en verpacht aan "den landman" de Bruin een steen "op een aanmerke- lijke diepte" opgegraven. Bestudering van de vondst op 15 december I8U2 door de heer Janssen, Conservator van 's Rijks Mu- se\;im voor Oudheden, leidde tot de conclusie dat het gevonden fragment Romeins moest zijn en tot een graf- monument behoord moest hebben. Van de Bruin hoorde Janssen ook dat er nog een stuk in de grond zat dat men er in had laten zitten omdat het te zwaar was. Als aanduiding van de vind- plaats verstrekt Janssen ons de volgende gegevens, zie ook bijlage I: - het fragment is gevonden op de "Zure Maat" - de vindplaats ligt op een rechte lijn tussen Utrecht en Wijk bij Duurstede wanneer men: "ter ��ner zijde het oog op de Doms-kerk te Utrecht, en ter andere, op de Jans-kerk te Wijk bij Duurstede vestigt" - op deze plaats komt de oude of kromme Rijn het aller- naast bij de weg en zeer nabij de plek, waar de steen gevonden is. Helaas is de conclusie van Janssen dat het weinig zwarigheid op zal leveren om de vindplaats



		- 15- terug te vinden omdat de landlieden de plaats aan kiinnen wijzen, niet meer juist, deze mogelijkheid is na een kleine 100 jaar, definitief? (of zou het met spiritisme lukken?) uitgesloten. Voor een uitvoerige beschrijving van het frag- ment wordt naar bijlage I verwezen. Op 2 maart l8UU benadert Janssen de heer de Beaufort, zie ook bijlage II, met het verzoek om het andere fragment, indien terug te vinden, op te mogen graven en in bezit te nemen voor "Leiden". Janssen is als hij de brief schrijft blijkbaar vergeten dat hij van de Bruin gehoord heeft dat het stuk "op een aan- merkelijke diepte gevonden is", gezien het feit dat hij hierin de mogelijkheid oppert dat het fragment ontdekt zou zijn bij het ploegen. Het antwoord van de Beaufort hebben we niet op kunnen sporen, maar zeker is dat hij toestemming voor de opgraving gaf en de vondsten afstond. In 18^+^+ werd deze "voor rekening van den lande", zie ook bij- lage III, verricht, waarbij er nog vier fragmenten aan het licht kwamen. De opgraving werd vermeld in het Museumverslag van I8U5 (in de Staatscourant, I8 februari l8i+5), zonder dat bijzonderheden over de vondstomstandigheden gegeven werden. Hierdoor is niet duidelijk hoever men de grond ontgraven heeft, welk oppervlak, tot welke diepte, en of er andere bouwfragmenten: dakpannen of



		-16- funderingsmateriaal, gevonden zijn. De veronderstelling van Brunsting (zie bijlage III) geuit aan het begin van zijn artikel, dat de fragmenten deel uitgemaakt kunnen hebben van een graf- monument ter plaatse, wordt daarom niet gesteund, maar overigens ook niet weerlegd. In de loop der jaren is de juiste plaats waar de vondsten gedaan zijn in vergetelheid geraakt, zij die er van op de hoogte waren stierven en namen het ge- heim mee in hun graf. Individueel probeerde men soms wat nasporingen te doen. Blijkbaar n.a.v. een gesprek dat hij met de heer Brunsting had, verrichtte de heer Haefkens, burgemees- ter van Houten, Schalkwijk en Tuil en 't Waal op eigen kosten enige nasporingen. Hij liet ook op het perceel waarop z.i. de vindplaats gelegen was graven, echter zonder resiiltaat. Zijn bevindingen legde hij vast in brieven aan de heer Modderman van het ROB en de heer Brunsting van het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden, respectievelijk bijlage V enIV. Uit deze brieven blijkt dat Haefkens van mening is dat alleen het perceel nr. 170 in aanmerking kan komen als locatie van de vondsten. Dit perceel ligt inderdaad in een groter gebied, dat in zijn geheel "de Zure Maat" genoemd wordt, zie de kaart bijlage V. In het Rijksarchief te Utrecht bevindt zich echter



		-17- een kasboek van de familie de Beaufort, waarin op een kaart aangegeven staat welke percelen de heer de Bruin in pacht had. Van deze percelen liggen er blijkens de perceelnuiiimers twee op de Zure Maat, namelijk de nummers I70 en 17^» terwijl de meeste resterende percelen zeer dicht aan de oude Kromme Rijn gelegen zijn, zie bijlage VI, In later tijd heeft men blijkbaar wel van de con- clusies van de heer Haefkens gebruik gemaakt om de vraag naar de vindplaats van de fragmenten, gesteld door belangstellenden,te beantwoorden, zie bijlage VII. (Opmerkelijk is in de brief van de heer van de Pas dat deze blijkbaar niet op de hoogte is van het feit dat er in ^Qkk een "offici�le" opgraving ge- weest is.) Over eventuele resultaten die de heer van de Pas met zijn onderzoek boekte is ons verder niets bekend. 3. HET TERREINONDERZOEK Vooraf willen wij enige woorden wijden aan de competentie van degenen die het terreinonderzoek ver- richt hebben. Al de leden van de werkgroep zijn zeer wel in staat om een breed scala van bewonings- en be- bouwingssporen te herkennen. Het gebied waarin Houten, Odijk en Werkhoven liggen is zeer rijk aan bewonings- sporen. In de streek rond Houten ligt daarbij de na-



		- 18- druk op de Romeinse en Inheems-Romeinse sporen, ter- wijl daar Karolingische en andere attoeg-Middeleeuwse ook niet zeldzaam zijn. In de rest van het gebied worden Romeinse vondsten minder frequent gesignaleerd. Door een jarenlange ervaring, in de practijk opge- daan, is ieder lid van de groep in staat om een grote verscheidenheid van Romeinse en Inheems-Romeinse vondsten: fragmenten van molen- en slijpstenen, van aardewerk, van brons, of van bewerkt been, of bouw- fragmenten, als zodanig te determineren. Aanvankelijk was het de bedoeling om alleen een onderzoek te doen d.m.v. grondboringen op het terrein C 170. Bij bestudering van de literatuur bleek echter dat daaruit een aantal gegevens gehaald konden worden die elkaar tegenspraken en niet op hetzelfde terrein, i.c. C 170, zouden kunnen slaan. (We beschikten toen nog niet over de gegevens uit het kasboek van de fami- lie de Beaufort, zie bijlage VI ). Het ging hierbij vooral om de volgende gegevens: - de vondst zou gedaan zijn op de "Z\ire Maat" - de vondst zou gedaan zijn dicht bij een weg - de vondst zou gedaan zijn dicht bij de oude Kromme Rijn - Haefkens noemt C I70 expliciet als gebied van de vindplaats. Perceel C I70 ligt inderdaad op de "Zure Maat", grenst



		-19 - aan een weg, maar is op het dichtstbijzijnde punt nog altijd een goede vijfhonderd meter van de oude Kromme Rijn verwijderd. Hoewel de "Z\ire Maat" wel dichter bij de oude Kromme Rijn komt, het perceel C 17^ ligt op ongeveer driehonderd meter van dat watertje, is dat ook niet direct te beschouwen als "dicht bij". Omdat deze gegevens geen uitsluitsel gaven be- sloten we alle daarvoor in aanmerking komende per- celen in ons onderzoek te betrekken. We zagen daarom af van de grondboringen omdat het gekozen gebied te groot was om het systematisch op deze wijze te ver- kennen. Verder werd overeen gekomen om, uitgaande van het feit dat het eerste fragment op "eene aanmerke- lijke diepte" was gevonden, mogelijk dus bij het plaatsen van een paal, het afgraven van zand, of het maken van een drinkplaats voor vee, ook te letten op grondverstoringen die daarop zouden kunnen duiden. Op een drietal zaterdagmorgens in het najaar werd met een zestal personen deze terreinverkenning uitgevoerd. Allereerst werd C ITO verkend. Enerzijds hadden we het gel\ik dat de boer daarop ma�s verbouwd had die net geoogst was, het land was daardoor "kaal" en in ideale conditie om terreinonderzoek op te doen, ware het niet dat de boer na de oogst stevig gegierd . had. Het geurde nog maar een beetje, maar het verge- makkelijkte het doen van oppervlaktevondsten niet. Ondanks naarstig zoeken werd er op het land geen



		-20- enkele Romeinse of Inheems-Romeinse scherf gevonden, en er werden ook geen sporen van ontgraving gevonden. Dit was wel het geval op het perceel C IJl» zie bijlage VI, waar een duidelijke inzinking in het terrein aanwezig was, op de kaart aangegeven met een gestreept cirkeltje. Dit terrein is echter nooit door de Bruin gepacht geweest. Verkenning van enige andere terreinen gelegen op de "Zure Maat" die begroeid waren met gras, waardoor oppervlaktevondsten alleen mogelijk waren in de aan- wezige molshopen: resiiltaat nihil, leverde ook een aantal oppervlaktestoringen op. Een verstoring was duidelijk een zandontgraving, de andere een drink- plaats voor het vee. Hoewel deze terreinen ook nooit door de Bruin gepacht waren, was de aanleiding om ze aan een nader onderzoek te onderwerpen het feit dat er tot voor enige jaren een pad liep. Daar deze ex-weg de kavels gevolgd had, vermoedden we dat hij al zeer lang geleden in gebruik was. Nu zijn Romeinse graf- monumenten zeer vaak geplaatst aan wegen, zodat er onzes inziens een, overigens kleine mogelijkheid, be- stond dat het aan deze weg gelegen had. Ook onderzoek op terrein C 17^ en op C I76 le- verde niets op. Hoewel het stuk land C I76 net ge- ploegd was, werd er ondanks nauwkeurig zoeken geen enkel Romeins bewoningsspoor gevonden. Onderzoek op de terreinen C 269, 270, 271 en



		-21- 272 gaf als resultaat dat vastgesteld werd dat op deze terreinen gelegen aan de Kroimne Rijn, veel ni- veauverschillen voorkomen, wat overigens niet zo ver- wonderlijk is pal langs een rivier. Ook op deze per- celen, alle in gebruik als weiland werden geen op- pervlaktevondsten gedaan. Tegen de verwachting in bleek het veldonderzoek geen enkel resultaat op te leveren dat ons wijzer zou kunnen maken omtrent de vindplaats van de frag- menten. k. HYPOTHESEN k.^. Gegevens die een aanwijzing zouden kunnen zijn voor de vindplaats i+.l.l Gegevens in bijlage I -a) boer de Bruin had het land in l839 in pacht van de heer de Beaufort, -b) het fragment werd gevonden op een akker de zure maat geheten, -c) de vindplaats ligt in een rechte lijn tussen de Dom in Utrecht en de St. Janskerk in Wijk bij Duurstede, -d) de oude Kromme Rijn komt ter hoogte van de vind- plaats het allernaast bij de weg, en, -e) de oude Kromme Rijn vloeit zeer nabij de plek waar het fragment gevonden is voorbij.



		-22- J+.1.2 Gegevens in bijlage V -a) de afbakening van de "Zure Maat", in de tekening wordt aan ��n zijde geen afbakening gegeven, -b) het perceel C 170 als vindplaats. U.1.3 Gegevens in bijlage VI -a) de door de Bruin gepachte tvee percelen namelijk C 170 en 17^ gelegen in het gebied door Haefkens (in bijlage V ) aangegeven als "Zure Maat", -b) in het verlengde van de percelen C 170 en 17^ re- spectievelijk de percelen C l88 en C I76 (C I89 en C 177 zijn de bij de percelen behorende stuk- ken weg). -c) langs de oude Kromme Rijn de percelen C 269, 270, 271, 272 en 273. U.2. Discussie U.2.1 De betrouwbaarheid en feitelijkheid van de ge- gevens t.a.v. de vindplaats T.a.v. punt i+. 1 . 1 a): land gepacht door de Bruin. Onzes inziens is dit gegeven betrouwbaar en feitelijk, wat in zou houden dat de Bruin van de Beaufort de in paragraaf 4.1.3 genoemde percelen in pacht had in 1839. T.a.v. punt h.^.^ b): gevonden op de akker de zure maat. Dit punt moet betrouwbaar zijn, de Bruin zal indertijd zelf het best geweten hebben hoe die



		-23- akker heette, het is echter niet feitelijk. De afba- kening gegeven door de heer Haefkens zou feitelijk kunnen zijn, punt U.1.2 a), ware het niet dat: - a) Haefkens van wat z.i. de "Zure Maat" is, niet de afbakening aan vier zijden geeft, - h) Haefkens, onjuist, concludeert dat C 170 het enige perceel is, dat in aanmerking zou kunnen komen. Volgens punt U.1.3 a) immers, had hij ook C 17^ moeten vermelden. Het is niet bekend aan welke bronnen Haefkens zijn conclusies ontleent, maar zeker niet aan het kasboek van de Beaufort (bijlage VI ). De mogelijkheid bestaat dan ook dat p\int U.1.2 a): de afbakening van de "Zure Maat", onbetrouwbaar is. T.a.v. punt U.1.1 c): vindplaats in een rechte lijn tussen de Dom te Utrecht en de St. Janskerk te Wijk bij Duurstede. Het is onzes inziens onmogelijk dat Janssen, staande in de buiirt van de vindplaats, dit heeft kunnen vaststellen. Proeven in het gebied konden deze bewering geen steun verlenen. Daar Janssen in zijn beschrijving van het eerste fragment een nauwgezet waarnemer blijkt, lijkt het ons dat hij dit niet lichtvaardig beweert. Wat opvalt in zijn be- schrijving van de streek, bijlage I, is dat hij de vele bochten in de Kromme Rijn beschrijft tussen Wijk bij Duurstede en Utrecht. Het is mogelijk dat Janssen dit met eigen ogen gezien heeft, het geeft



		-24- echter ook voedsel aan het vermoeden dat Janssen een kaart geraadpleegd heeft en wetend waar de vindplaats was, ontdekt heeft dat een rechte lijn getrokken op de kaart tussen de Dom en de St. Janskerk de 'bocht in de Kromme Rijn ter hoogte ongeveer van de vindplaats sneed. Naarstig speuren van een van onze leden, leverde een kaart op, zie bijlage VIII, waarop dit inderdaad het geval was. Dit gegeven is, hoewel niet ten volle betrouwbaar en feitelijk,wel betrouwbaar genoeg om als aanvullend bewijs te dienen. T.a.v. punt U.1.1 d): de oude Kromme Rijn komt het naast aan de weg nabij de vindplaats. Dit is een betrouwbaar en feitelijk gegeven daar Janssen dit ter plekke zelf heeft kunnen vaststellen. De kaart uit bij- lage VII raadplegende, is dit het geval ter hoogte van C 272 en ter hoogte van het gedeelte van C 270 dat aan het water grenst. T.a.v. punt U.^.^ e): de oude Kromme Rijn vloeit zeer nabij de vindplaats voorbij. Om dezelfde reden als hier boven is dit gegeven betrouwbaar, echter niet feitelijk. Janssen schrijft: "Zeer nabij", hetgeen onzes inziens binnen een afstand van maximaal honderd meter, maar waarschijnlijk nog minder, moet liggen. Het is immers niet gebruikelijk, om een bepaalde si- tuatie in ogenschouw nemend, anders dan een afstand van enige tientallen meters in termen van "zeer nabij" te beschrijven.



		-25- i+.2.2 Conclusies Als betrouwbaar en feitelijk zijn te beschouwen het gegeven: - dat de Bruin de in hijLVI genoemde percelen pachtte, - dat de oude Kroiime Rijn het naast aan de weg komt hij de vindplaats. Als betrouwbaar zijn te beschouwen de gegevens: - dat de vindp]aats op een akker, toen de "Zure Maat" geheten, ligt, - dat de oude Kromme Rijn maximaal binnen honderd meter van de vindplaats ligt, En als in mindere mate betrouwbaar: - dat de vindplaats op de rechte lijn ligt tussen de Dom en de St. Janskerk. Als onbetrouwbaar zijn te beschouwen de gegevens: - dat de fragmenten op C ITO gevonden zouden zijn, - de ligging en afbakening van de "Zure Maat", zoals door Haefkens aangegeven. ^.3. Hypothesen t.a.v. de vindplaats Combinatie van de feitelijke en betrouwbare ge- gevens met het gegeven dat de vindplaats op de "Zure Maat" ligt, is alleen mogelijk uitgaande van de ver- onderstelling dat a) Haefkens de ligging van de "Zure Maat" onjuist afbakende en dat niet de Achterdijk (thans Hollende Wagen weg), maar de Onderdijk (thans Watertorenweg) de begrenzing van de "Zure



			-26- Maat" was, of b) dat Haefkens de afbakening juist weergaf, maar dat de Bruin het land, liggende in het verlengde van de percelen op de "Zure Maat", ook als "Zure Maat" aanduidde. In beide gevallen echter wordt het mogelijk om de percelen C ^J6 en 188 ook als "Zure Maat" te beschouwen en in dat geval zijn de bo- vengenoemde gegevens wel te combineren. Uitgaande van de gegevens dat de vindplaats: - op een gepacht perceel van de Bruin ligt, - zeer dicht bij een weg en zeer nabij de oude Kromme Rijn, - op de "Zure Maat" ligt, gecombineerd met de veronderstelling dat de percelen C 176 en 188 ook tot de "Zure Maat" behoren, is dan de volgende hypothese te formuleren. Hypothese I Het enige perceel dat aan al de bovenstaande eisen vol- doet is het perceel C I76 (zie bijlage VI ). In onze werkgroep vigeert ook een opvatting om het gegeven dat de vondsten op de "Zure Maat" gedaan zijn, als "niet betrouwbaar", weg te laten. In dat geval komen meerdere percelen op grond van de betrouwbare en feitelijke gegevens in aanmerking, hetgeen leidt tot de volgende hypothese. Hypothese II Als terreinen waarop de fragmenten gevonden kunnen

		I.



		-27- zijn komen in aanmerking de percelen: C ^^6, 272 en 273. h.^. Ovevige hypothesen Het terreinonderzoek heeft geen enkele Romeinse vondst in de omgeving opgeleverd. Nu zou het kunnen zijn dat deze sporen onder lagen sediment van over- stromingen bedolven zijn geraakt. Dit blijkt echter niet de meest waarschijnlijke verklaring, gezien het feit dat er enige kilometers verderop veel Romeinse en Inheems-Romeinse sporen gevonden zijn. Uitgaande van de veronderstelling dat Janssen niets vermeldde over de opgraving omdat hij buiten de fragmenten geen funderings- of bewoningssporen tegenkwam en ook geen aanwijzingen dat er nog meer stukken in de grond zou- den zitten, reden waarom hij ook geen pogingen onder- nam om de locatie degelijk te markeren, komen we tot de volgende hypothesen: Hypothese III De fragmenten hebben nooit deel uitgemaakt van een grafmonument ter plaatse. Hypothese IV Er zijn ter plekke geen verdere fragmenten meer aan- wezig. Daar de fragmenten in de buiirt van of mogelijk



		-28- in een gewezen rivierbedding lagen en daar het om een vijftal fragmenten ging die tesamen maar on- geveer i+00 kg wogen, vermoeden wij : Hypothese V De fragmenten hebben gediend als ballast voor een schip dat de toenmalige Rijn bevoer en dat ter plekke gezonken of tot zinken gebracht is. 5. NABESCHOUWING In de inleiding stelden we ons ten doel om een compilatie te geven van de beschikbare literatuur t.a.v. de vindplaats. Buiten een aantal reeds vrij algemeen bekende gegevens, opgenomen in de bijlagen I, III, IV, en V, hebben we, dank zij prof. Dekker, de beschikking gekregen over nieuwe gegevens, opge- nomen in de bijlagen II en VI. Terwijl de brief van Janssen aan de Beaufort (bijlage II) geen feiten aan het reeds bekende toe- voegde, was dat wel het geval met de kaart uit het kasboek van de familie de Beaufort (bijlage VI ). De informatie, hierdoor verkregen, was tot nu toe nieb bekend en was de belangrijkste aanleiding om de hypo- these van Haefkens dat de vondsten op het perceel C 170 gedaan zouden zijn, te verwerpen. In de tweede doelstelling: precisering van de



		-29- vindplaats, menen we ook geslaagd te zijn. We zijn van mening dat we overtuigend aangetoond hebben dat de vindplaats niet op C 170 ligt. We zijn er echter niet in geslaagd om met zekerheid aan te geven, waar de vondsten dan wel gedaan zijn, o.i. komen de per- celen C 176, 272 en 273 in ongeveer gelijke mate in aanmerking als vindplaats, zij het dat mogelijk C I76 een iets grotere kans maakt om de vindplaats te zijn. Door juist niet, koste wat kost, een vindplaats aan te willen wijzen, door uitvoerig onze overweging- en te geven �n door alle beschikbare gegevens als bij- lage in dit verslag op te nemen, menen we ook in de derde doelstelling geslaagd te zijn. De lezer kan, onze overwegingen zelf toetsend aan de literatuur, de resultaten daarvan als uitgangspunt nemen voor eigen onderzoek. De in paragraaf h.k. gestelde hypothesen t.a.v. de functie van de fragmenten en de eventuele aanwezig- heid van nog andere fragmenten ter plekke, moeten een stuk vrijblijvender zijn, zij zijn alleen te handhaven door gebrek aan bewijs tegen. We realiseren ons dat ieder moment een terreinvondst in die omgeving deze hypothesen zou kunnen falsifi�ren en zouden dat zelf allerminst betreuren. Toch leek het ons zinvol om ze op te nemen, ware het alleen maar om oeverloos specu- leren te voorkomen.



		-30- Hoewel de kans dat er ter plekke nog meer frag- menten gevonden zouden kunnen worden niet groot ge- acht mag worden, lijkt het ons toch van belang om alert te zijn op grondverzet op de genoemde drie percelen, zie bijlage IX. Of dit zou moeten gebeuren door de per- celen tot "archeologisch beschermd gebied" te verklaren of anderszins, laten we aan het oordeel van de daar- toe bevoegde instanties over. Werkgroep Historische Kring "Tussen Rijn en Lek" december I98I BIJLAGE I "Over een Romeinsehen Steen" In het jaar l839 te Werkhoven opgegraven. Den 15 December jl. had de oudminnaar van Putten, op den huize Hardenbroek (Prov. Utrecht), de vriendelijk- heid mij te begeleiden naar eene landhoeve onder Werkhoven, waar zich, volgens ZEd. mij vroeger ge- geven berigt, een Arreemde steen zou bevinden, welke Zed. giste Romeinsch, voor mijne onderzoekingen al- thans belangrijk, te zijn. Gezegde hoeve gehoorde, aan den Heere de Beaufort te Utrecht, en werd bewoond door den landman de Bruin, wiens werklieden, volgens zijne verzekering, den steen, ten jare 1839> op eene aanmerkelijke diepte hadden opgegraven. Wij vonden



		-31 - hem dan ook nog op die hoeve aanwezig, doch kon men door zijne onreinheid nauwelijks de steen-soort onder- kennen. De landman had de goedheid hem op verzoek met water te zuiveren, waarhij mij bleek, dat het een brok kalksteen was, ter eener zijde voorzien van beeldwerk. Uit de nadere beschouwing van dit beeldwerk meende ik te mogen opmaken, dat de steen het bovenstuk van een grooten Romeinschen grafsteen of een epithema was. Deszelfs bedroeg nog 0,l8 el; de breedte 0,8l el, zijn- de zoo wel van onder als aan beide zijden afgebroken; de middelbare dikte scheen 0,38 el te bedragen. Het daarop zigtbaar geworden beeldwerk was op omstreeks 1/3 levensgrootte, van vrij goede bewerking en 0,065 el uitspringende. Ofschoon het niet weinig geschonden was, kon men toch het volgende onderkennen. In het midden der breedte, bevond zich boven, een rond schild van 0,20 el middellijn, in welks midden eener naakte vrouwelijke buste, naar het scheen. Het aangezigt was te zeer geschonden, om de gelaatstrekken te onder- scheiden, doch scheen het eene jeugdige persoon, van hoofddeksel ontbloot enkel met losse krullende haren voorzien, te zijn. Van dit schild daalde aan elke zijde eene guirlande of koord neder; welke regtsch uit bla- deren bestond, en in een' knop of bal, die met drie kruisen zich kruisende banden omwonden was, eindigde en die linlcsch een bloote band scheen te zijn. Onder de guirlande, zag men, aan de regterzijde, het boven-



		-32- ste gedeelte van een vrouwelijk hoofd in profil en naar de regterzijde gekeerd. Het hoofdhaar was in smalle, nette, naast elkaar liggende vlechten, opge- stoken op den kruin in eenen knoop vereenigd; terwijl een gedeelte van hetzelve, van het voorhoofd langs het aangezigt, golven-vormig omgebogen, afwaarts daal- de. De houding van het hoofd en het levendige, ge- opende, oog, scheenen aan te toonen, dat de vrouw, die hoogstwaarschijnlijk stond, in beweging was. Aan de linkerzijde van het schild, bevonden zich onder de koord twee boven-gedeelten van mannelijke hoofden, naar het scheen, door eene regtstandige fakkel (van welke ook slechts het bovenstuk overig was) van elkan- der afgescheiden. Het �ene hoofd, naast bij het schild, was eenigzins naar den linkerschouder overgebogen (wei- ligt de uitdrukking van rust) en achter hetzelve zag men twee koorden of linten, welke dier wijze om de bovenhangende koord geslagen waren, dat men vermoeden zou, dat zij den persoon, bij wiens hoofd ze gezien werden, van achter hadden omstrikt. Het andere hoofd was, even als de fakkel, meer regtstandig, en het scheen, dat de fakkel bij dat hoofd behoorde, zoodat de persoon, tot welke het hoofd behoorde, den fakkel met de linkerhand omhoog scheen gehouden te hebben; misschien was die persoon een genius. Aan geen van de hoofden kon men de aangezigten meer onderscheiden; ook bleek niet duidelijk of zij van kort haar, dan van



		-33- een ronde, zich plaat aan het hoofd aansluitende, muts, voorzien waren. Het gelukte mij niet uit deze geschon- den fragmenten ��n geheel te vormen, te moeijelijker, omdat de steen niet slechts van onder, maar ook aan de heide zijden afgebroken was. Inmiddels scheen men het geheel voor Romeinsch te moeten houden en uit den aard van het beeldwerk en de wijze, waarop het was aan- gebragt, te moeten afleiden, dat het tot een' grafsteen of epithema behoord had. De voorstelling is misschien van een mijthisch karakter, of heeft betrekking tot den dood, de lijkplegtigheden of den toestand na den dood. Het vrouwelijke hoofdje op het schild is vermoedelijk de persoon, of een der personen, wier aandenken men door dit gedenkteeken heeft gehuldigd. Misschien dat eene latere, op de plaats waar deze steen gevonden is, te doene ontgraving, gelegenheid �;eeft, ditj naar het schijnt niet gewone, beeldwerk te herstellen, en daardoor de juiste beteekenis van hetzelve te bepalen. Hiertoe bestaat eenige hoop. Immers de landman de Bruin verzekerde, dat men gelijktijdig en op dezelfde plaats een' veel grooteren steen gevonden had, dien men echter, wegens de bijzondere zwaarte, in den grond had laten zitten. Het vermoeden is diensvolgens natuurlijk, dat het beschreven fragment tot dien grooteren steen behoort. De akker, waar hetzelve ge- vonden is, heet zure maat, en de landlieden weten de plaats aan te wijzen, waar de grootere steen nog



		- 34 - onder de aarde bedolven zoude zijn; zoodat van die zijde weinig zwarigheid zal bestaan hem terug te vin- den; waartoe, naar men in het belang der wetenschap wenscht, spoedig pogingen mogen worden in het werk gesteld. Dit is te meer te wenschen, omdat het vinden van een' Romeinschen steen op die plaats, voor de oude topographie onzes lands gewigtig is, kunnende daardoor met meer juistheid de rigting van den Ro- meinschen weg worden bepaald, die van Wijk op Utrecht, en verder langs den linker Rijn-oever, zal geloopen hebben. De plaats, waar het beschreven fragment is op- gedolven, ligt in eene regte lijn tusschen Utrecht en Wijk, wanneer men ter ��ner zijde het oog op de Doms- kerk te Utrecht, en ter andere, op de Jans-kerk te Wijk vestigt. Ook verdient het opmerking, dat op deze zelfde plaats, de oude of kromme Rijn, die in deszelfs korten loop tusschen Wijk en Utrecht, zoo vele en vreemde bogten heeft, het allernaaste bij den weg komt, en zeer nabij de plek, waar de steen gevonden is, voor- bij vloeit. Indien dan die steen het gedeelte van een' Romeinschen grafsteen ware, en men bedenkt, dat de Romeinen gewoon waren, de graven aan de openbare wegen te plaatsen, waarvan ook, gelijk bekend, de opschriften sta en siste viator getuigen, zo zou hij, in vereeni- ging met het andere aangevoerde dienen kunnen, om de rigting van den Romeinschen weg in die streek eenig- zins nader te bepalen. Die weg, waarvan men voor vele



		-35- jaren onder Vechten een bevloerd gedeelte meent ontdekt te hebten, heeft zich misschien aan de Hoogstraat bij Wijk aangesloten mogelijk zelfs daar geloopen, waar thans de Hoogstraat ligt, al moet men zich ook op goede gronden overtuigd houden, dat het hoofdkarakter der Hoogstraat en ook der daaronder ontdekte bevloering niet Romeinsch, maar Frankisch en wel uit vrij laten tijd is, gelijk ik in het Ilde stuk mijner oudheid- kundige mededeelingen eerlang nader hoop aan te toonen. L..T.F. Janssen Leyden, den 27 Dec. XLII.

		Overgenomen uit: Tijdsahrift voor geschiedenis3 oud- heden en statistiek van Utreaht^ IX (1843) p.p. 109-113. Auteur: L.J.F. Janssen.