TUSSEN RIJN EN LEK

TIJDSCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN HET

GEBIED TUSSEN KROMME RIJN EN LEK

M. Bijleveld-Scholts, Schalkwijk; A. Graafhuis, Utrecht;
L.M.J. de Keyzer, Houten; G. de Nie, Schalkwijk (eind-
redactie); O.J. Wttewaal, 't Goy.

Molenpad 3, 3998 KE Schalkwijk, tel. 03409-1580.

Inhoud van dit nummer;

1. L.P.K. de Graaff, De kapel van Driebergen

2. P. Heijmink Liesert, De restauratie van de R.K. kerk
te Schalkwijk

3. Kasteel Sandenburgh te Langbroek (afbeelding)

4. A.P. van der Houwen, Resten van een inheems-Romeinse
bewoning bij Kasteel Heemstede, II. Verslag van de
Archeologische Werkgroep.

5. Boekbespreking: G.J.L. Koolhof, De spoorbrug bij
Culemborg 1868-1982

Secretariaat van de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek'
T. Springer-Stam, Platolaan 10, Zeist. tel. 03404-20627.

Lidmaatschap der vereniging, tevens abonnement op dit
tijdschrift: f.25,- per jaar (studenten en scholieren:
f. 12,50), over te maken op rekening nr. 32.98.07.498.
t.n.v. de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek',
Rabobank Houten (postrekening nr. 214585).

% ,0L / �f � ^

De kapel van Driebergen _^

Anders dan de naburige dorpen had Driebergen in de
middeleeuwen geen parochiekerk. Het dorpje moest het doen
met een kapel. Die bestond zeker al in de 14e eeuw. Dit
kunnen we afleiden uit een tekst van het jaar 1381, waar-
in de ge�rfden van Driebergen de ligging en de grenzen
vaststellen van enkele percelen land, die eigendom zijn
van het kapittel van St.Pieter te Utrecht: tusschen desen
tween ackeren so liet een strijp opgaande ghelijc den
anderen tween ackeren vors., wilke strijp was des heren
van Apcoude, nu der capeHen van Driberghe. (1) Hier wordt
bedoeld dat een stukje land vroeger eigendom was van de
heren van Abcoude, maar nu behoort tot de kapel van
Driebergen. Blijkbaar bezat de kapel van Driebergen grond
voor zijn onderhoud. Dat de kapel op dat moment - in 1381 -
al lang bestaat, is niet waarschijnlijk; de inwoners
weten zich de vorige eigenaar van het stuk land nog te
herinneren, zoals blijkt uit de geciteerde tekst.

Wanneer de kapel precies gesticht is, is niet uit de
ons beschikbare gegevens te achterhalen. Wie als stichter
van de kapel in aanmerking komt, is evenmin met zekerheid
bekend. We mogen wel als zeer waarschijnlijk aannemen dat
dit de heer van Abcoude is. Deze had namelijk in de 14e
eeuw de rechterlijke macht en het tiendrecht over dit
gebied in zijn bezit. Bovendien wordt in de tekst twee
keer de naam van de heer van Abcoude genoemd als voor-
malig bezitter van grond. Wat we echter niet weten, is
welke heer van Abcoude dan als stichter moet worden be-
schouwd. Als de kapel nog v��r 1352 gesticht zou zijn
dan is Zweder van Abcoude, die gehuwd was met Mabelia,
dochter van heer Jan van Arkel, de stichter. Is de kapel
echter na dat jaar opgericht, wat misschien waarschijn-
lijker is, dan komt zijn zoon Gijsbert van Abcoude en
Gaasbeek, die getrouwd was met Johanna van Hoorn van
Altena, voor de stichting in aanmerking. Hij is het ook
die als stichter van het kapittel van tien kanunniken

in de kerk van'S.Jan Baptist te Wijk bij Duurstede in
het jaar 1365 genoemd wordt. (2)

De kapel van Driebergen was toegewijd aan S.Katharina.
Voor het eerst komen we deze vermelding tegen in het jaar
1511, wanneer bisschop Frederik van Baden de overeenkomst
bekrachtigt tussen Thomas van Nyenkercke, kanunnik van
het kapittel van S.Pieter te Utrecht en rector van de
vicarie van het H.Kruis te Hulst, enerzijds, en Willem
van den Broeck, vicaris in de Dom te Utrecht en rector
van de vicarie van S.Katharina in de kapel van Driebergen,
anderzijds, waarbij dezen de genoemde vicarie�n ruilen- (3)
Waarom de kapel was toegewijd aan S.Katharina is zoals zo
vaak niet meer te achterhalen. Wel is bekend dat in de
14e eeuw de feestdag van S.Katharina in belangrijkheid
was toegenomen. Het was zelfs een dag geworden waarop
als op zon- en feestdagen niet gewerkt mocht worden. (4)
Het feit dat de kapel aan S.Katharina was toegewijd
duidt er misschien op dat een adellijk heer de stichter
was, omdat in die tijd S.Katharina juist bij de adel
bijzonder populair was. Dit versterkt ons vermoeden dat
de heren van Abcoude als stichters zijn aan te wijzen.
Dat er meerdere vicarie�n in de kapel waren, is niet
waarschijnlijk omdat de kapel maar klein was.

Driebergen behoorde in de middeleeuwen tot de paro-
chie Zeist. In de manualen van de Kleine Kamer van de
Dom van het jaar 1413 vinden we bij de inkomsten onder
Zeist - en hier is bedoeld de parochie Zeist - Item in
Zeyst iuxta capellam de Dryberghen (...). (5) Een late-
re bevestiging hiervan vinden we in de rekening van de
officiaal van de Dom over het boekjaar 1572-1573,
Recepi interim de officiatione capelle in Driebergen
sub parochia de Seyst (...) XVII stuyvers. (6)

Aan de kapel van Driebergen was geen zielzorg ver-
bonden. De term rector van de vicarie duidt hier ook
op. (7) Voor het lezen van missen, slechts in zeer
beperkte zin, kon een kapel gelden als vervangster van
de parochiekerk. Voor de hoogmis, het dopen, trouwen
en begraven bleef men aangewezen op de parochiekerk.
Dus voor al deze kerkelijke handelingen moesten de
Driebergenaren naar Zeist. Nu was het in de middeleeuwen

verre van een absolute regel dat de kapelaan van een
kapel - dus in Driebergen de rector - zelf ook de be-
diening waarnam. Vaak stelde hij daarvoor een andere
priester aan die hij dan zelf betaalde; het zijn deze
plaatsvervangende priesters met wie de bevolking van
Driebergen in aanraking is gekomen. Wie de feitelijke
bediening in de Driebergse kapel heeft verricht, is
over het algemeen niet bekend, met uitzondering van twee
personen van wie we toevallig de namen weten. De als
vroegste genoemde vicaris is Peter Schaer. Hij wordt
genoemd in de rekening van de officiaal van de aarts-
diaken van de Dom van het jaar 1405, als degene die de
officiatio voor de kapel van Driebergen betaalt. (8)
Dit is de jaarlijkse belasting die moet worden opgebracht
door degene die het ambt waarneemt voor de kapelaan of
rector. (9) De tweede bij naam bekende vicaris is Willem
Schade, die voorkomt in de manualen van de officiaal van
de aartsdiaken van de Dom van het jaar 1445, als ook hij
de officio betaalt. (10) Ook in de 16e eeuw komen we in
de rekeningen van de officiaal van de Dom regelmatig de
post tegen van inkomsten van de officiatio van de kapel
van Driebergen. Het bedrag dat steevast betaald wordt is
17 stuivers, hetgeen zelfs twee stuivers m��r is dan het
gebruikelijke bedrag dat voor dergelijke vicarie�n en
kapellen betaald moest worden. (11) Dit zou er op kunnen
duiden dat de vicarie van Driebergen niet onbelangrijk
was. De officiatio van de kapel van Driebergen komt voor
het laatst voor in de rekening van de officiaal van de
aartsdiaken van de Dom van het boekjaar 1576-1577. In de
rekening van het jaar daarop worden geen inkomsten meer
afgedragen vanwege de slechtheid der tijden. (12) Of dit
nu betekende dat de officiationes niet afgedragen konden
worden vanwege de oorlogsomstandigheden of omdat de be-
diening van de kapel gestaakt was, is niet meer na te
gaan.

Welk bedrag de kapelaan of rector zelf als inkomen in
handen kreeg, is helaas niet bekend. Wel moeten er in-
komsten zijn geweest, want uit een taxatie van de geeste-
lijke beneficies in het.Nedersticht van het jaar 1543
ter bekostiging van de oorlog tegen de Turken moest de

bezitter van de vicarie een bedrag van 3 gulden en
8 stuivers betalen aan de rentmeester van het Nedersticht.
Een even groot bedrag moest betaald worden door de kapel-
meesters van Driebergen. (13)

Van de eigenlijke kapelaans, degenen die dus ni�t in
Driebergen resideerden, weten wij wat m��r. Boven hebben
we reeds de namen genoemd van Willem van den Broeck en
zijn opvolger Thomas van Nyenkercke. Thomas van Nyenkercke
heeft de vicarie tot het jaar 1554 in bezit gehad, want
hij verruilt ze dan met Jan Otthenz. van Huern. (14) In
1580 is Thomas, de zoon van Ottho, een broer van de eerder
genoemde Jan Otthenz., bezitter van de vicarie. (15) Hij
heeft de vicarie ook nog in 1593. (16) Dan hebben zich
inmiddels echter grote veranderingen voorgedaan onder
invloed van de offici�le overgang van Utrecht naar de
hervorming.

Door de Statenvergadering van 28 juni 1580 werd met
meerderheid van stemmen een memorie om te stellen ordre
op de geestelijckheyt ende haere goede aangenomen. Bij
plakkaat van 26 augustus 1581 werd de Roomse eredienst
door de Staten van Utrecht verboden. (17) Dit betekende
niet dat op slag alle instellingen teniet werden gedaan.
Niets was minder waar. De pastorie�n, kapelanie�n en
vicarie�n bleven bestaan als stichtingen en mochten hun
vermogen behouden dat ze in het verleden hadden verkregen.
Wat w�l veranderde was de bestemming van de inkomsten uit
de beneficies. Voortaan kwam een derde deel ten goede aan
de opleiding en de salari�ring van predikanten. De rest
bleef als inkomstenbron beschikbaar voor de bezitter van
de vicarie die door de collator ermee was begiftigd. Het
collatierecht te Driebergen, dat in 1593 nog berust bij
het kapittel van S.Jan (18), blijkt in 1618 in het bezit
van de stadhouder, terwijl de institutie - de feitelijke
aanstelling van degene aan wie de inkomsten uit de vica-
rie zouden toekomen - in handen kwam van de Staten van

Utrecht. (19) Wij kennen enkele bezitters van de vicarie
na de hervorming. Natuurlijk zijn dit geen kapelaans
meer; we mogen aannemen dat het Protestanten zijn. In
ieder geval behoefden zij zich op geen enkele manier meer
te bekommeren om het lezen van missen, noch om wat voor
geestelijke bediening dan ook, hetzij Rooms, hetzij
Protestants. Het is een archa�sch element geworden, dat
niet meer in de tijd past en alleen nog een kwestie van
geld is.

In het jaar 1628 is Hendrik Emouts, zilverbewaarder
van de stadhouder, bezitter van de inkomsten van de Drie-
bergse vicarie. (20) In 1630 ontvangt Dirck Schouch - ook
wel Schoucss - de kapelanie van Driebergen uit handen van
de Staten van Utrecht, als opvolger van Henrick Emouts
(21), terwijl in 1681 de inkomsten uit de vicarie bestemd
zijn voor Dorothea Emouts, wellicht familie van genoemde
Henrick. (22) In 1686 verzoekt bij rekest Dorothea aan
stadhouder Willem III om haar uit de vicarie van Driebergen
zestig gulden per jaar toe te wijzen, waarop deze gunstig
beslist. Zes jaar lang, tot 1692, wordt haar zestig gulden
uitgekeerd. (23)

Wat er tenslotte van de vicarie is overgebleven weten
we niet; maar dit kon de bewoners van Driebergen ook niet
in het minst iets schelen. Wat hen wel kon schelen, was
de feitelijke bediening van de kapel; maar ook die onder-
ging een grote verandering.

Het plakkaat van 1581 betekende nog niet dat ook de
gehele bevolking direct overging tot het Protestantisme.
De doorsnee kerkganger begreep nauwelijks waar het in feite
om draaide. Wie w�l direct naar de gereformeerde religie
overstapten, waren de pastoors van Zeist en Doorn. Met
name de pastoor van Zeist - Cornelis Anthonisz. van Hoorn-
hoven, een bekend kartograaf en waarschijnlijk monnik en
later zeker administrateur van de abdij van Oostbroek (24) -
was in 1580 al overgegaan naar 'de ware christelijk ge-
reformeerde religie'. (25) Ook pastoor Aussem van Bloemer-
weerdt in Doorn was hiertoe overgegaan. Hoe de kapelaan
van Driebergen - Thomas van Huern dus - tegenover de
hervorming stond, is in feite niet belangrijk omdat hij
niet in Driebergen resideerde. Of hij n�g een plaats-

vervangend priester had, is niet duidelijk; maar we
achten het niet waarschijnlijk.

Volgens de Inventaris van de gheestelijcken goederen
in den cleynen steden ende ten platte lande van Utrecht
van 1580 had de kapel een behoorlijk goederenbezit, dat
alles bij elkaar '78 gulden, een mud bouckwyts, 22 cap-
poenen en 100 eyers' opbracht. (26) Kort daarna moet
door Cornelis Anthonisz. van Hoornhoven, voorheen pastoor
en inmiddels predikant tot Zeist, ook in Driebergen de
hervorming zijn ingevoerd. Uit een verweerschrift van
zijn hand uit het jaar 1584 kunnen we iets meer te weten
komen over de lotgevallen van de kapel van Driebergen in
de periode 1580-1584. (27) Cornelis Anthonisz. van Hoorn-
hoven, gehuwd met Andrea van Apeltorn (28) - hij noemt
zich Cornelius van Utrecht, pastor tot Zeyst - richt zijn
schrijven 'aen mijn E. heeren die gedeputeerden tot con-
servatie van de geestelijke goederen'. Hij reageert op
een protestbrief die uit afgunst is geschreven door enkele
bewoners van Driebergen, die het niet eens zijn met de
bediening in de praktijk van de kapel door Cornelis
Anthonisz. van Hoornhoven. Hij begint dan met te stellen
dat de ondertekenaars van de protestbrief in het geheel
niet bevoegd zijn om een dergelijke brief te schrijven,
omdat ze noch van de schout (29), noch van het gerecht,
noch van de gemeente door buurspraak daartoe procuratie
hebben ontvangen. Bovendien, zo gaat Cornelis verder,
behoort de derde ondertekenaar van de protestbrief tot de
parochie Werkhoven en ni�t tot Zeist of Driebergen. Hij
heeft zich er dus helemaal niet mee te bemoeien. Maar
Cornelis weet wel waarom hij mede heeft ondertekend: de
opsteller van de brief heeft kennelijk niet genoeg aan-
hang of handtekeningen kunnen krijgen. Cornelis drukt
het letterlijk als volgt uit: dat hij 'geen ander
sterckwater ofte ijserlijm ende heeft kunnen bekomen
om zijn ridikele factien te bevestigen'.

Cornelis vindt dus dat de inwoners van Driebergen
eigenlijk onbevoegd zijn om een dergelijke brief te
schrijven; maar omdat ze zo nadrukkelijk een reactie
van hem willen hebben, zal hij hen van repliek dienen.
De protestbrief zal waarschijnlijk uit een viertal

punten bestaan hebben, want Cornelis haalt in zijn
brief telkens de eerste regel daarvan aan.

Het eerste punt gaat over de bewering dat Cornelis
voor zijn predikatie in Driebergen ruim wordt beloond.
Maar, zegt Cornelis, dat is helemaal niet waar; of ze
moeten als loon beschouwen de enkele keren dat hij bij
mensen uit Driebergen na de predikatie te eten is ge-
vraagd. Ja, dat is waar; hij heeft enkele keren bij
mensen gegeten; maar dat kun je toch niet als loon
aanmerkenl Cornelis zweert dan ook 'bij Godt ende
theijlich Evangelium' geen ander loon ontvangen te hebben.

Als tweede punt beweren de inwoners van Driebergen dat
de tien gulden, die nu door de kapelmeesters aan Cor-
nelis worden gegeven, beter te gebruiken zijn voor het
onderhoud van de kapel. Maar daarop antwoordt Cornelis
dat die tien gulden die hij bij ordonnantie van de
commissie tot beheer van de gebeneficeerde goederen
heeft gekregen, bedoeld waren tot onderhoud van hemzelf
en tevens om de eerste geestelijke verzorging te geven
aan de inwoners van Driebergen. Toen de commissie hem die
ordonnantie verleende, hadden de inwoners van Driebergen
niets gezegd; maar nu gunnen ze hem die tien gulden niet
meer.

In punt drie - dat betrekking heeft op de functie als
schoolmeester - zegt Cornelis dat hij al veel langer dan
twee jaar onderricht geeft aan de kinderen van Zeist,
Driebergen en De Bilt. Dat weten de Driebergenaren ook
wel, want hij heeft dat openlijk gezegd in de predikatie,
zowel in Zeist als in Driebergen. De inwoners van Drie-
bergen moeten hun kinderen dan ook naar school sturen.
Maar, zegt hij, ik begrijp heel goed uit welke hoek het
verwijt komt: dat komt van die domme boeren; die sturen
hun kinderen niet naar school, die vinden dat niet nodig.

In punt vier tenslotte brengen de briefschrijvers als
eis naar voren dat Cornelis opdracht moet krijgen om elke
veertien dagen in Driebergen te komen preken. Maar, zegt
Cornelis, dat is nooit en te nimmer gebruik geweest. Hij
wil dat wel doen, maar dan moet er een behoorlijke
vergoeding tegenover staan. Het is namelijk een eind
reizen en de arbeid moet dan ook maar beloond worden.

Hij had gedacht aan de helft van de inkomsten uit de
vicarie-goederen.

Samenvattend - zegt Cornelis - komt het hierop neer
dat alles wat de samenspanners hebben aangedragen niet
steekhoudend is, maar dat alles zijn oorsprong vindt
in afgunst. Ze gunnen hem de tien gulden niet, 'die
men te vooren tot missen plach te imploijeren'. Hoe
deze twist uiteindelijk is afgelopen weten we niet;
de bronnen zijn niet bewaard gebleven. Maar toch is
het waarschijnlijk dat Cornelis gewoon op de oude voet
is doorgegaan. Alleen aan het schoolmeesterschap - zo-
wel voor kinderen uit Zeist als uit Driebergen - schijnt
hij toch uiteindelijk de brui te hebben gegeven: in het
Verslag van de visitatie der kerken ten platten lande
in het Sticht van Utrecht ten jare 1593 (30) staat te
lezen dat de inwoners van Zeist om 'een bequam school-
meester' vragen. Die zou goed betaald kunnen worden uit
de vicarie die in Driebergen ligt, maar tot de parochie
van Zeist behoort. Even verder staat dat de tien gulden
- vroeger was dat twaalf gulden voor wijn en misbrood -
uit die goederen worden betaald voor het onderhoud van
de predikant van Zeist.

Tot welk jaar Cornelis in Zeist is geweest en de
inwoners van Driebergen in hun eerste geestelijke behoef-
te heeft bijgestaan, weten we niet. Maar in 1618 krijgt
de weduwe van Cornelis Anthonisz., in zijn leven predi-
kant te Zeist, de al eerder genoemde Andrea van Apel-
torn, op haar verzoek een predikantsweduwe-pensioen
van 50 ponden. (31) Uit het geheel wordt duidelijk dat
in de kapel van Driebergen reeds zeer snel na 1580 op
hervormde wijze is gepreekt en aan de kinderen gods-
dienstonderwijs is gegeven, dankzij het feit dat de
Zeister pastoor predikant is geworden in de kapel van
Driebergen. Met betrekking tot andere kapellen in het
Utrechtse is dat nergens zo vroeg het geval. Maar ��k
blijkt dat de bewoners van Driebergen aanvankelijk
met lede ogen aanzagen dat een deel van de inkomsten
van hun kapel ten goede kwam aan de dominee van Zeist.
Of dit voortkwam uit duidelijke tegenzin tegen de Her-
vormde leer is echter de vraag; zij willen immers dat

de dominee vaker komt preken, terwijl zij hem ook uit-
nodigen om bij hen te komen eten. Waarschijnlijk hebben
zij zich in meerderheid langzaam bij de gewijzigde
situatie neergelegd.

Wij moeten tot het jaar 1642 wachten voordat we weer
iets te weten komen over de kapel en de Driebergse
Hervormden. Uit een verklaring van Christiaan Uytenbogaard
uit het jaar 1690 weten wij dat er in 1642 in Driebergen
eigenlijk geen kapel meer was waar de Driebergenaren ter
kerke konden gaan. Misschien gingen ze naar Zeist of Doorn.
In elk geval niet naar Driebergen; daar was helemaal niets
dan 'alleenlijk enich weynich muers van een cleyn vervallen
cappelletje'. (32) De Driebergse Hervormden waren daarover
ontevreden. Zij wilden hun kapel hersteld zien en zij
dachten nog verder: zij wilden zelfs een Hervormde gemeente
los van Zeist.

In het jaar 1645 komt de informatie over het ontstaan
van de Hervormde gemeente van Driebergen op gang. Dan vinden
we in de acta van de provinciale synode van Utrecht de vol-
gende aantekening betreffende het verzoek van de inwoners
van Driebergen: 'hebben d'inwooners van Dryebergen per
requeste te kennen gegeven hare groote genegentheijt om te
meugen sien gerepareert haer capelle, ende teworden met den
H, Kerckendienst versorcht, onder bijzondere beloften inden
requeste verhaelt'. De synode besluit daarop 'dat die plaet-
se behoort onder den classe van Amersfoort renvoijeert dese
sake aende selve tot uijtwerckinge'. (33) Bijna tegelijker-
tijd richten de inwoners van Driebergen een verzoek aan
de Staten van Utrecht om hen een subsidie te geven van
150 gulden om de kapel, waarvan een groot gedeelte van de
muren nog aanwezig is, te kunnen repareren. Ze beloven om
- als ze het bedrag ontvangen hebben - de Staten niet ver-
der lastig te vallen en zelf de kapel te onderhouden. (34)

De zaak werd nu dus door de synode in handen gegeven
van de classis Amersfoort. Ds. Ottho Zaunslifer, in 1630
vanuit Franckental naar Amersfoort gekomen (35) , belast
zich met het onderzoek naar de financi�le mogelijkheden
om de kapel te restaureren. (36) Door het vertrek van
ds. Zaunslifer in januari 1646 naar Groningen wordt de

zaak vertraagd. Zijn taak wordt overgenomen door ds.
Arnoldus Neckius, predikant in Kortenhoef. (37) Uit de
acta van de classis Amersfoort van de jaren 1646 tot
1650 blijkt dat alles bij het oude blijft en er helemaal
niets gebeurt. Ondanks dit feit vindt ds. Zaunslifer dat
hem alsnog een bedrag toekomt voor het werk dat hij
heeft verricht in de zaak Driebergen. Hij richt vanuit
Groningen een brief aan de classis Amersfoort met het
verzoek om een vergoeding van de kosten die hij in
september 1645 gemaakt zou hebben. Helaas voor hem vindt
de classicale vergadering geen redenen om hem hierin
tegemoet te komen; men maakt hem dit in een brief
kenbaar. (38)

Als dan uiteindelijk blijkt dat er geen schot in de
zaak zit, gooien de ingezetenen van Driebergen het over
een andere boeg. Ze vragen in een brief van 4 december
1650 aan de Staten van Utrecht om de aanstelling van een
ordinaris pastor. Ze voeren aan dat ze vroeger wel een
pastoor hebben gehad, maar 'in de tijd der troubelen'
was de kapel door brand verwoest, waardoor ze geen
godsdienstonderricht meer kregen. De predikanten uit de
omliggende plaatsen hebben hen sindsdien niet onderwezen
in de Gereformeerde religie. Het begrip 'in de tijd der
troubelen' moeten we blijkbaar ruim nemen, in elk geval
tot na 1584, want in dat jaar wordt er nog met geen woord
gerept over het feit dat de inwoners van Driebergen geen
kapel meer tot hun beschikking hebben. De Driebergenaren
zeggen verder, dat ze zelfs niet weten tot welke classis
ze behoren, en dat ze tijdens ziekte of dood ook geen
bijstand hebben ondervonden van enig predikant. Ze ver-
zoeken. Driebergen te combineren met de Hervormde gemeen-
ten te Odijk, Werkhoven, Neerlangbroek en Doorn, zodat
bij toerbeurt de predikant uit die plaatsen hen kan
onderrichten. In feite vragen ze hiermee om bij een an-
dere classis - namelijk Rhenen-Wijk - ingedeeld te wor-
den; de classis Amersfoort doet immers toch niets voor
hen. Op deze manier zouden zij elke week door een pre-
dikant worden bezocht en een min of meer geregeld
kerkelijk leven kennen.

De Staten antwoorden dat ze de zaak zullen bekijken.

(39) In februari 1651 vinden de Staten genoeg redenen
aanwezig om tot combinatie met de genoemde plaatsen over
te gaan. Tevens bepalen ze dat Driebergen voortaan zal
ressorteren onder de classis Rhenen-Wijk. (40). De clas-
sis van Amersfoort is echter diep verontwaardigd wanneer
ze hoort dat Driebergen nu wordt bediend door predikan-
ten van de classis Rhenen-Wijk. Ze vraagt zich dan ook
af, of predikanten mogen gaan preken in plaatsen waar
geen kerk is, zonder medeweten van de eigen of naburige
classis. Ze vindt dat dit niet zo maar kan en geeft
zulks ook ter overweging mee aan de vertegenwoordiger
van de classis Rhenen-Wijk, die in de classicale ver-
gadering te Amersfoort aanwezig is. (41) De classis
Rhenen-Wijk op haar beurt meent dat de classis Amers-
foort eerst maar eens goede notie moet nemen van de
gang van zaken rond Driebergen. Tijdens deze vergadering
wordt op uitnodiging van de classis van Rhenen-Wijk door
de inwoners van Driebergen uit de doeken gedaan wat er
allemaal is voorgevallen in de laatste vijf jaren. Tot
slot betuigen dezen hun tevredenheid met de regeling
van de predikatie in Driebergen en ze vragen dan ook
om, als de toename van het aantal toehoorders blijft
doorgaan, de ruimte waarin de predikatie plaatsvindt te
mogen vergroten. (41) Kennelijk is er ondertussen een
andere ruimte gevonden waar de gelovigen bij elkaar
kunnen komen, want van de kapel kunnen ze geen gebruik
maken, zoals we hebben gezien.

Wanneer de acta van 18 en 19 maart 1651 van de
classis Rhenen-Wijk voorgelezen worden in de classicale
vergadering van Amersfoort protesteert deze. Men rea-
geert erop door te zeggen dat die van Rhenen-Wijk de
acta van 2 september 1645 van de provinciale synode
van Utrecht hier maar eens op moeten nalezen. (43) Ten-
slotte schijnt de classis van Amersfoort zich toch maar
bij de ontstane situatie te hebben neergelegd, want we
vernemen hierover niets meer.

De classis Rhenen-Wijk gaat met voortvarendheid te
werk en besluit een lijst op te stellen van proponenten;
dit zijn kerkelijk afgestudeerde theologen die nog niet
eerder zijn beroepen. Men deed dat vanwege het feit dat

er op 20 augustus 1651, door ziekte van de aan de beurt
zijnde predikant, niet gepreekt is. (44) De gedeputeerden
van de classis dienen een verzoek - met redenen omkleed -
in bij de Staten van Utrecht om een predikant te mogen
aanwijzen. (45) Deze beschikken hierop gunstig. Tijdens
de vergadering van de classis Rhenen-Wijk van 18 en 19
november van hetzelfde jaar komen de afgevaardigden van
Driebergen binnen, te weten: Jacob Berck, griffier van
het Hof van Utrecht; Zeger Utenbogaert en Vink, advoca-
ten; Arien Rumst, Peter Willemsz. en Arien Otten ge�rfden
en ingezetenen, met de papieren bij zich, waarin staat
dat ze toestemming hebben gekregen van de Staten van
Utrecht om een predikant te beroepen.

De classis van Rhenen-Wijk treedt daarop in overleg
met de afgevaardigden van Driebergen en men besluit een
proponent te beroepen. Hun keuze viel op Adraan Hessels,
woonachtig in Utrecht. (46) Deze Hessels had in september
1650 examen aangevraagd bij de provinciale synode van
Utrecht. Hij leverde daartoe over 'syne testimonia
D. Ephororum, alsmede Academice Salmuriensis ende van
de kercke van Saumur'. Adraan had kennelijk gestudeerd
aan de universiteit van Saumur in Frankrijk. De synode
willigde zijn verzoek in en vroeg hem dat hij op de dag
van het examen 'sijn testimonium Academicum deser Uni-
versiteyt ende Ecclasiasticum der kercke tot Utrecht den
Deputatis Synodi sal vertonen'. (47)

Tijdens de classicale vergadering van Rhenen-Wijk van
het jaar 1651 wordt Adriaan Hessels naar Wijk bij Duur-
stede ontboden en van de beroeping in kennis gesteld.
Men verzoekt hem een predikatie te houden voor de gemeen-
te van Wijk bij Duurstede, omdat verschillende mensen
hem nog nooit hadden gehoord. Zijn predikatie wordt met
instemming ontvangen. (48) Vervolgens legt hij met goed
gevolg examen af voor de classis op 2 december 1651. Kort
hierna wordt hij door drie predikanten, Vordenus van
Werkhoven, Noordyck van Odijk en Ambrosius van Rhenen, in
het ambt te Driebergen bevestigd. (49)

Behalve aan de voortvarendheid van de classis Rhenen-
Wijk, waarbij een zekere mate van concurrentie-ijver tegen-

Afb.1.; Detail van een kaart uit 1594 door Marcelen
van Noort; kopie door Jacob van Wassenaar, 1668.
RAU, Top. Atlas, Huis Sparrendaal, nr.11.

over de classis Amersfoort niet uitgesloten lijkt, mogen
wij veronderstellen dat de oprichting van de Hervormde
gemeente in Driebergen ook te danken is aan het feit dat
zich daar inmiddels zeer invloedrijke personen hebben
gevestigd. Van Berck, Uytenbogaard en Vink hadden in de
Utrechtse wereldlijke en kerkelijke besturen zo hun
relaties.

Toen Driebergen dan eindelijk een predikant had, wilden
de gemeenteleden ook haast zetten achter de opbouw van de
verwoeste kapel. Herhaaldelijk worden hiertoe door de
ge�rfden en door de predikant brieven gezonden aan de Staten
van Utrecht, met verzoeken om subsidie. Ze moeten echter tot
het jaar 1656 geduld hebben alvorens ze over kunnen gaan

Afb.2.; Detail van een kaart uit 1642 door Paul
Ruijsch. Kopie door Bernard de Roy naar een eerder
gemaakte kopie van Jacob van Wassenaar, 1670.
RAU, Top, Atlas, Huis Sparrendaal, nr.13.

tot herbouw van de kapel, die dan beschouwd kan worden als
kerk. In het jaar 1690 verklaart Christiaan Uytenbogaard
dat de kerk in 1656 gebouwd werd en wel op dezelfde plaats
als de kapel die er v��r die tijd stond. (50) Welke af-
metingen dit oude kapelletje had, weten we uit een verzoek-
schrift uit 1651 van de ingezetenen van Driebergen aan de
Staten van Utrecht, waarin ze vragen om de kapel te mogen
herbouwen. (51) Daar staat dat het kapelletje 40-50 voet
lang en 30 voet breed was. Hoe dit kapelletje er mogelijk
heeft uitgezien, kunnen we zien dankzij een kaart uit
1594, in copie bewaard uit 1668 (afb.1). Hierop is min of
meer te zien dat het een rechthoekig kapelletje moet zijn
geweest. Nog duidelijker is dit te zieri op een kaart uit

Afb.3.; Hervormde kerk Driebergen. Tekening in o.i,
door L.P. Serrurier, 1730.
RAU, Top. Atlas, nr.740.

het jaar 1642 (afb.2). In het jaar 1656 werd het een zes-
kantige kapel (afb.3).

Wij dienen ons de vraag te stellen of men in 1656 maar
gedeeltelijk gebruik heeft gemaakt van de fundamenten. Wij
geloven dat wij deze vraag bevestigend kunnen beantwoorden.
We weten namelijk de maten van de oude kapel, terwijl
van de kerk van 1656 de grondmaten ��k bekend zijn. In
het register van de graven in de kerk uit het jaar 1777
is namelijk een tekening te vinden, waarop de omtrek van
de kerk is aangegeven. Bovendien wordt er een schaal-
verdeling gegeven, waarschijnlijk in Stichtse voeten. (52)
Uit de omrekening in meters vinden we de maat van zijde
tot tegenoverliggende zijde, die dan ruim dertien meter
bedraagt. De lengte van ��n zijde is ongeveer zeven en
een halve meter. De omgerekende maten van de oude kapel

Sirootwea yan tt�-iSt naa.T Doorn

S.Katharinakapel
Hervormde kerk van

Afb.'i.: Schematische voorstelling van oude S.Katharina-
kapel en hervormde kerk.

zijn - als we de grootst opgegeven maat als lengtemaat
aanhouden - dertien meter en veertig centimeter en de
breedte zeven meter en tachtig centimeter. Wanneer we
nu proberen de omtrekmaten van de oude kapel in te passen
in die van de kerk, dan blijkt dit aardig te lukken (zie
afb.4). Ook de ori�ntatie van het schip, dat wil zeggen
de lijn van het koor naar de tegenoverliggende muur,
die loopt van oost naar west, wijst er op dat de oude
fundamenten op zijn minst voor een deel zijn gebruikt.

In de jaren na 1656 is er weinig of niets aan de vorm
van de kerk veranderd. Alleen werd in T760 ter ver-

fraaiing op het torentje een uurwerk aangebracht voor
een bedrag van 185 gulden en 16 stuivers. (53) Dit uurwerk
is te zien op een prent, waarop de toren van de kerk van
Driebergen staat afgebeeld, uit het jaar 1792. (54) In
1830 wordt de kerk uit 1656 afgebroken om plaats te maken
voor de nieuwe kerk, die op haar beurt een grondige
wijziging en vergroting ondergaat op het eind van de
twintiger jaren van de twintigste eeuw.

1. Ph.J.C.G. van Hinsbergen, Bronnen voor de geschie-
denis van Zeist tot 1630 (3 dln; Assen, 1957-1979),
dl.I, blz.92.

2. Collectie Handschriften RAU, collectie Booth, blz.
301, 1033, 1301.

3. Hinsbergen, Bronnen dl.I, blz. 394 en 395.

4. H.J. Kok, Enige patrocinia in het middeleeuwse bisdom
Utrecht (Assen, 1958), blz.91.

5. Hinsbergen, Bronnen dl.I, blz. 151.

6. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz. 139. Ten onrechte
deelt S. Muller Driebergen bij Doorn in. S. Muller,
Kaart van het bisdom Utrecht in 1560, 's-Gravenhage,
1919. Zie ook: S. Muller Hz. De kerkelijke indeeling
omstreeks 1550, tevens kloosterkaart. Dl.I Het bisdom
Utrecht ('s-Gravenhage, 1921), blz. 382-383.

7. W. Nolet en P.C. Boeren, Kerkelijke instellingen in
de middeleeuwen (Amsterdam, 1951), blz.340.

8. Hinsbergen, Bronnen dl.I, blz. 135.

9. Nolet-Boeren, Kerkelijke instellingen, blz.213.

10. RAU, Dom, 2463-2, blz.50.

11. Nolet-Boeren, Kerkelijke instellingen, blz.213.

12. Hoc anno quia omnes decanatus propter malitiam
temporum vacarunt ... nihil. RAU, Dom, 2464-105, fol.5v.

13. RAU, Dom, 3351, fol.6r en 17v.

14. Item de permutationB vicarie ad altare sancte Catha-
rine in sacelle de Driebergen aro beneficio titulari facta

per dominum Thomam Thome a Nyenkercken cum Johanne Otthonis
de Huern, Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.81.

15. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.169. Van Heussen geeft
als vicaris Loon van Ock van Heurt, waarschijnlijk een ver-
keerde lezing van Thomas Ottoz. van Huern. Hij deelt ook
ten onrechte Driebergen bij Doorn in. H.F. v(an) H(eussen),
Historia episcopatuum foederati belgii (...), Leiden 1719,
ep. ultr, blz.170.

16. Visitatie der kerken ten platten lande in het sticht
van Utrecht ten jare 1593. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.
192 e.v.

17. Johan van de Water ed., Groot Placaatboek vervattende
alle de placcaten, ordonnantien en edicten, de Edele Mogen-
de Heeren Staten 's Lands van Utrecht (3 dln.; Utrecht,
1729). Dl.I, blz.350-351.

18. Visitatie der kerken 1593. Hinsbergen, Bronnen dl.II,
blz.192 e.v.

19. Van de Water, dl.I, blz.549 e.v. en 588 e.v.

20. Hinsbergen, Bronnen dl.III, blz.lAO e.v.

21. Hinsbergen, Bronnen dl.III, blz.143 e.v.

22. RAU, Staten, nr.476, fol.469 r+v.

23. RAU, Staten, nr.476, fol.537 v.

24. Geheym-schryver van staat- en kerke der vereenigde
Nederlanden (Utrecht, 1579), blz.336 en ook Prof.Dr.Ir.
C. Koeman en N.S.L. Meiners, Inleiding bij de facsimile-
uitgave van de kaart van de provincie Utrecht door
Cornelius Anthonisz. Hornhovius, 1599. Tweede uitgave
door Clement de Jonghe, derde kwart zeventiende eeuw.

25. Visitatie der kerken 1593. Hinsbergen, Bronnen dl.II,
blz.192 e.v.

27. RAU, Collectie Rijsenburg, nr.492.

28. RAU, Financi�le Instellingen, nr.331, 16 Aug. 1618.

29. In het stuk staat scholts. Het gebruik hiervan is

in deze streken niet gebruikelijk. Wellicht kwam Cornelius
Anthonisz. uit Gelderland of Overijssel, waar het alge-
meen gebruikt werd.

30. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz. 192 e.v.

31. RAU, Financi�le Instellingen, nr.331, 16 Aug. 1618.

32. RAU, Huis Sparrendaal, nr.32.

33. RAU, Prov. Synode Utrecht, nr.347, 2 Sept.1645.

nr.232-21, 20 Sept.1645.

Utrecht, nr.377; acta classis Amersfoort,

Amersfoort, nr.2, 11 Nov.1645.

Amersfoort, nr.2, 19 Jan.1646.

Amersfoort, nr.2, 10 Nov.1646.

nr.232-24, 4 Dec.1650.

nr.232-24, 6 Febr.1651.

Amersfoort, nr.2, 12 Mrt.1651.

Rhenen-Wijk, nr.2, fol.466 e.v.

Amersfoort, nr.2, 11 Juni 1651.

Rhenen-Wijk, nr.2, 26 Aug.1651.

nr.232-24, 6 Nov.1651.

Rhenen-Wijk, nr.2, blz.495.'

Prov. Synode Utrecht, nr.1, 3 Sept.1650.

Rhenen-Wijk, nr.2, 18-19 Nov.1651.

Rhenen-Wijk, nr.2, 2 Dec.1651.

Huis Sparrendaal, nr.32. '

nr.232-24, 6 Mei 1651.

Hervormde gemeente Driebergen, nr.188.

Hervormde gemeente Driebergen, nr.1, 8 Dec.1761.

De R.K. kerk van Schalkwijk tijdens de restauratie.
Maart 1982. Foto O.J, Wttewaal, 't Goy.

De restauratie van de R.K. kerk te Schalkwijk

Na dertien jaar van voorbereiding kon in 1981 begonnen
worden met de eerste fase van de restauratie van de neo-
gotische R.K. parochiekerk van de Heilige Micha�l te
Schalkwijk. Deze kerk werd in 1880 gebouwd naar een ontwerp
van Alfred Tepe.

Op 10 februari 1976 werd de kerk op de monumentenlijst
geplaatst. Aan de eerste fase van de restauratie ging in
1980 eerst een technisch onderzoek naar de toestand van het
bouwwerk vooraf. De kosten hiervan hebben f.54.875,43
bedragen. Het aanbestedingsgereedmaken van de eerste fase
volgde nog in 1980 en beliep een bedrag van f.98.555,83.

De aanbesteding vond plaats op 31 maart 1981. De laagste
inschrijver, aan wie het werk ook werd gegund, was B.V.
Aannemingsbedrijf Woudenberg en Zonen te Rhenen, die voor
de totale kosten inschreef met een bedrag van f.2.048.080,-
inclusief. Dit was circa 50% van het begrotingsbedrag dat
door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg was goedgekeurd.
De wel zeer lage inschrijving is een gevolg geweest van de
instortende bouwmarkt ten gevolge van de economische recessie.

Op 22 april 1981 kwam de beschikking tot restauratie af
van de staatssecretaris van Cultuur, Recreatie en Maatschap-
pelijk Werk. Na verdere voorbereidende administratieve maat-
regelen werd het werk op 12 juni 1981 gegund en op 17 juli
kon met de uitvoering van het werk worden begonnen.

De eerste fase van de restauratie behelst het herstel van
de complete houtconstructies in en van de torenspits en van
alle daken, alsmede het herstel van alle goten, balustrades
en al het houtwerk, de muren en de ramen die zich bevinden
boven de goten van het laagste dak (van de zijbeuken dus).
Gemakshalve wordt deze fase van de restauratie omschreven
als het 'parapluplan'.

Het buitengevelmetselwerk van de kerktoren was niet in
de eerste fase van de restauratie begrepen. Toen echter de
steiger rondom de toren was geplaatst, bleek dat onderdelen
van het metselwerk in zodanige staat verkeerden dat dit tot

gevaarlijke situaties zou kunnen gaan leiden. Daarom
werd voor dit extra werk op 10 juni 1982 machtiging tot
herstel verkregen van de Rijksdienst voor de Monumenten-
zorg tot een bedrag inclusief f.78.680,-

Met uitzondering van een aantal niet subsidiabele
onderdelen, zoals de revisie van electriciteitswerken en
van het torenuurwerk, werd van zowel het rijk, de provincie
als de gemeente subsidie in de kosten van alle genoemde
werken toegezegd en gedeeltelijk al verkregen.

Architect van het project is het Architektenburo Van
Gendt & M�hlstaff B.V. te Utrecht.

Op 22 december 1982 heeft het Parochiebestuur van
Schalkwijk bij de minister van Welzijn, Volksgezondheid
en Cultuur een aanvraag ingediend voor de voltooiing van
de restauratie van het kerkgebouw, omvattende de resterende
werkzaamheden aan het exterieur en de restauratie van het
inwendige van het gebouw, alsmede verbeteringen en aan-
passingen aan het interieur.

Schalkwijk, 19 januari 1983,
P.M. Heijmink Liesert

In het vorige nummer is in het 'Jaarverslag der
vereniging' een storende fout geslopen. Op pagina 11
begint op de 4e regel van boven een onduidelijke zin:
'De locale ontginningen ontstonden op plaatsen waar
reeds van oudsher bewoning was: Houten, Loerik, 't Goy,
Westerheem, Tuur en Schalkwijk, Tuil en 't Waal zijn
voorbeelden van interlocale ontginningen'.

Deze zin dient als volgt te luiden: 'De locale ont-
ginningen ontstonden op plaatsen waar reeds van oudsher
bewoning was: Houten, Loerik, 't Goy, Westerheem (of
Westrum) en Tuur. Schalkwijk en Tuil en 't Waal zijn
voorbeelden van interlocale ontginningen'.

Langbroek: Gezicht op kasteel Sandenburgh. Ca.1930.
Collectie L.M.J. de Keyzer, Houten.

In het jubileumnummer werd in de reeks 'Tien dorps-
gezichten' een afbeelding opgenomen van kasteel Sterken-
burg, dat door ons ten onrechte werd toegeschreven aan
de gemeente Langbroek. De burgemeester van Langbroek,
de heer Bunjes, maakte ons erop attent dat kasteel
Sterkenburg tot de gemeente Driebergen-Rijsenburg
behoort. Onder de door ons opgenomen afbeelding (een
ansichtkaart) stond echter 'Kasteel Sterkenburg te
Langbroek'; vandaar het misverstand.

Resten van een inheems-Romeinse bewoning bij
Kasteel Heemstede II

Verslag van de Archeologische Werkgroep

Het is nu al bijna weer een jaar geleden dat de werk-
zaamheden aan het Amsterdam-Rijnkanaal nabij de z.g.
Plofsluis zijn afgesloten. Het scheepverkeer kan nu
zonder te bukken langs de grimmige bunker varen. Door
het verleggen van het kanaal is er een stuk land ver-
dwenen, dat bestond uit enkele weilanden, wat bosjes
en een vestingwerk.

Bij de graafwerkzaamheden werd een geheel verlandde
kreek doorgesneden. In deze kreek werden in '79 en '80
vondsten gedaan die dateren uit het begin van onze
jaartelling. In 'Tussen Rijn en Lek', 15e jrg. nr.1,
1981 werd hiervan al melding gemaakt. Toen werden voor-
namelijk beenfragmenten beschreven; in het nu volgende
verslag komen aardewerk en andere vondsten aan de orde.

Bij het verzamelen van de scherven en beenderen is
geen sprake geweest van een stelselmatige opgraving.
Door de werkzaamheden aan het kanaal was de vindplaats
al erg verstoord. Veel vondsten zijn gedaan in al ver-
plaatste grond.

Ter plaatse kon alleen nog worden vastgesteld dat we
te maken hadden met een kreek van ± 25 meter breed, die
was opgevuld met klei en afval van een inheems-Romeinse
nederzetting. Deze nederzetting zal niet ver van de
weg gelegen hebben; woonsporen hebben we echter niet
gevonden. Het overgrote deel van de vondsten bestond uit
aardewerk-fragmenten (1135).

Voor we nader op de vondsten ingaan, eerst een stukje
geschiedenis. ^^

Enkele foto's van het opgravingsterrein, met leden
van de archeologische werkgroep.

De Romeinen in het Kromme Rijn-gebied

Na 400 V. Chr. werd het mogelijk om in deze streek
te wonen; de stroomruggen van de Rijn werden toen lang-
zamerhand hoog genoeg om mensen het gehele jaar door een
droge woonplaats te bieden. Inheemse stammen vestigden
zich in dit gebied; ze leefden voornamelijk van land-
bouw en veeteelt.

Zo omstreeks 15 na Chr. bezetten de Romeinen het
zuiden van Nederland. De noordgrens van hun rijk was
de Rijn, dat wil zeggen de huidige Kromme Rijn in dit
gebied. Langs deze noordgrens werden versterkingen
gebouwd. Deze castella zijn later onder andere terug-
gevonden in Utrecht en Vechten.

De inheemse bevolking nam in deze tijd sterk toe.
Vreemd genoeg verdween de inheemse bevolking nagenoeg
toen de Romeinse overheersing rond 400 na Chr. werd
be�indigd. Mogelijk trokken ze met de Romeinen mee;
het kan ook zijn dat dit gebied inmiddels door over-
stromingen weer moeilijk bewoonbaar geworden was.

Dat we inheems-Romeinse bewoning in deze streek
aantreffen, is geen zeldzaamheid. Zo zijn er in 1957
al vondsten gedaan in het centrum van Houten. Tijdens
een inventarisatie die tussen 1971 en 1973 door de
archeologische werkgroep werd uitgevoerd, zijn honder-
den percelen op de stroomrug van Houten en 't Goy onder-
zocht. Zo'n 70% van de vondsten bestond uit inheems
materiaal. In Jutphaas is enige tijd geleden veel
inheems aardewerk opgegraven (zie Van Tent, 1978). Nog
heel recent is de opgraving aan de Doornkade te Houten;
hier wordt een kleine boerennederzetting uit de Romein-
se tijd opgegraven.

De scherven zijn merendeels (873) van inheems aarde-
werk. Het Romeinse aardewerk is vertegenwoordigd met
262 scherven.

Het Romeinse aardewerk werd in deze streken ingevoerd.
De pottenbakkerscentra lagen ver naar het zuiden. Aarde-
werk moet gezien worden al een luxe*, die de inheemse
bevolking in haar bezit kon krijgen door middel van
handel.

Bijna 25% van het aantal scherven is Romeins. Verge-
lijken we dit percentage met bijvoorbeeld de opgraving
in Jutphaas (Van Tent, 1978), dan blijkt dat het daar
11,1% was. We kunnen veronderstellen dat we bij de
Plofsluis met een relatief rijke nederzetting te maken
hebben, of dat er m��r contact geweest moet zijn met
de Romeinen in bijvoorbeeld Vechten.

Overzicht Romeins aardewerk
Totaal: 262 scherven.

Gevernist aardewerk:

2 bodemfragmenten
6 randscherven

5 wandscherven met ribbelversiering
11 wandscherven zonder versiering

Wit gladwandig aardewerk;
36 wandfragmenten

Ruwwandig aardewerk:
roodbakkend:
1 fragment dolium
48 wandscherven
3 randscherven

Randfragment grijs ruwwandig aardewerk, inscriptie
mogelijk inhoudsmaat-aanduiding.

Randfragment dolium.

Randprofielen ruwwandig aardewerk.

kookpotten en bakjes:

6 bodemfragmenten
18 randscherven
39 wandscherven

3 bodemscherven
2 wandscherven

16 randscherven (1 met inscriptie)
29 wandscherven

Het inheems-Romeinse aardewerk

Het inheemse aardewerk is in tegenstelling tot het
Romeinse moeilijk te dateren en in te delen. Het aardewerk
is handgevormd en er is een enorme variatie in vorm, kwa-
liteit en versiering. Het is waarschijnlijk dat dit
aardewerk niet in pottenbakkerscentra werd gemaakt, maar
dat elke nederzetting z'n eigen potten bakte.

Overzicht inheems-Romeinse scherven
Totaal: 873 scherven

onversierde wandscherven 546

onversierde wandscherven ruwbesmeten 31

onversierde wandscherven plantaardig verschraald 14

versierde wandscherven met nagelindrukken 96

versierde wandscherven met streepversiering 28

versierde wandscherven met 'bezemstreken' 2

versierde wandscherven met 'kamversiering' 3

versierde randscherven (met nagelindrukken) 34

onversierde randscherven 83

Dwafs-profiel onversierd inheems aardewerk.

Dwarsprofiel versierd inheems aardewerk.

De pijlen geven de plaats van vingerindruk-versieringen

ff'|!?'�.'^V-.'�*i:.i.!:;V-.?:V.'/.Vi*tK!;*,«?,!tw

Inheemse scherf met patroon
van nagelindrukken.

Inheemse randscherf met
lijnversiering.

Inheemse scherf met gecombineerde lijn-nagelindruk-
versiering.

randscherf met oor 1

scherf met 2 gaten
fragment weefgewicht

De hoeveelheid botten is na het vorige artikel
nog verder uitgebreid. Omdat deze nog niet verder
bewerkt zijn, laten we ze hier buiten beschouwing.

Op de bodem van de kreek troffen we een laag van
tufsteen-brokken aan. Opvallend was dat de meeste
fragmenten rond van vorm waren.

Een stuk natuursteen sluit de rij; dit zal waar-
schijnlijk door Romeinse schepen over de Rijn zijn
aangevoerd.

22 fragmenten tufsteen
.. botten
1 natuursteenfragment

Aantekeningen bij het inheemse aardewerk

De scherven waren vrijwel allemaal afkomstig van
potten met een vrij grote omvang. Bij veel randscherven
was de doorsnede van de opening in de pot te meten; deze
varieerde van 52 cm tot 12 cm doorsnede (gemeten aan 30
randscherven). Doorsneden van ± 48 cm kwamen veel voor.
Potten van een dergelijke grootte kunnen haast niet
anders dan voorraadpotten geweest zijn.

Bij de onversierde randscherven troffen we vijf ver-
schillende vormen aan (I t/m V).

Er was ��n type dat nogal afweek (vertegenwoordigd
door ��n scherf): dit type bezit namelijk een sterke

Bij de versierde randscherven troffen we ook een aantal
karakteristieke vormen aan. De pijlen bij VII tot XI geven

Inheemse scherf met grove nagelindruk-versiering.

Scherf met gat; een tweede
gat zit langs de breuk-
rand. De functie ervan
is onbekend.



		TUSSEN RIJN EN LEK TIJDSCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN HET GEBIED TUSSEN KROMME RIJN EN LEK

				juni 1983
			nummer 2
	17e jaargang		nummer 2



Redactie-coimnissie M. Bijleveld-Scholts, Schalkwijk; A. Graafhuis, Utrecht; L.M.J. de Keyzer, Houten; G. de Nie, Schalkwijk (eind- redactie); O.J. Wttewaal, 't Goy. Redactie-adres Molenpad 3, 3998 KE Schalkwijk, tel. 03409-1580. Inhoud van dit nummer; 1. L.P.K. de Graaff, De kapel van Driebergen 2. P. Heijmink Liesert, De restauratie van de R.K. kerk te Schalkwijk 3. Kasteel Sandenburgh te Langbroek (afbeelding) 4. A.P. van der Houwen, Resten van een inheems-Romeinse bewoning bij Kasteel Heemstede, II. Verslag van de Archeologische Werkgroep. 5. Boekbespreking: G.J.L. Koolhof, De spoorbrug bij Culemborg 1868-1982 Secretariaat van de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek' T. Springer-Stam, Platolaan 10, Zeist. tel. 03404-20627. Lidmaatschap der vereniging, tevens abonnement op dit tijdschrift: f.25,- per jaar (studenten en scholieren: f. 12,50), over te maken op rekening nr. 32.98.07.498. t.n.v. de Historische Kring 'Tussen Rijn en Lek', Rabobank Houten (postrekening nr. 214585).



		*'1'* in de kerk van'S.Jan Baptist te Wijk bij Duurstede in het jaar 1365 genoemd wordt. (2) De kapel van Driebergen was toegewijd aan S.Katharina. Voor het eerst komen we deze vermelding tegen in het jaar 1511, wanneer bisschop Frederik van Baden de overeenkomst bekrachtigt tussen Thomas van Nyenkercke, kanunnik van het kapittel van S.Pieter te Utrecht en rector van de vicarie van het H.Kruis te Hulst, enerzijds, en Willem van den Broeck, vicaris in de Dom te Utrecht en rector van de vicarie van S.Katharina in de kapel van Driebergen, anderzijds, waarbij dezen de genoemde vicarie�n ruilen- (3) Waarom de kapel was toegewijd aan S.Katharina is zoals zo vaak niet meer te achterhalen. Wel is bekend dat in de 14e eeuw de feestdag van S.Katharina in belangrijkheid was toegenomen. Het was zelfs een dag geworden waarop als op zon- en feestdagen niet gewerkt mocht worden. (4) Het feit dat de kapel aan S.Katharina was toegewijd duidt er misschien op dat een adellijk heer de stichter was, omdat in die tijd S.Katharina juist bij de adel bijzonder populair was. Dit versterkt ons vermoeden dat de heren van Abcoude als stichters zijn aan te wijzen. Dat er meerdere vicarie�n in de kapel waren, is niet waarschijnlijk omdat de kapel maar klein was. Driebergen behoorde in de middeleeuwen tot de paro- chie Zeist. In de manualen van de Kleine Kamer van de Dom van het jaar 1413 vinden we bij de inkomsten onder Zeist - en hier is bedoeld de parochie Zeist - Item in Zeyst iuxta capellam de Dryberghen (...). (5) Een late- re bevestiging hiervan vinden we in de rekening van de officiaal van de Dom over het boekjaar 1572-1573, Recepi interim de officiatione capelle in Driebergen sub parochia de Seyst (...) XVII stuyvers. (6) Aan de kapel van Driebergen was geen zielzorg ver- bonden. De term rector van de vicarie duidt hier ook op. (7) Voor het lezen van missen, slechts in zeer beperkte zin, kon een kapel gelden als vervangster van de parochiekerk. Voor de hoogmis, het dopen, trouwen en begraven bleef men aangewezen op de parochiekerk. Dus voor al deze kerkelijke handelingen moesten de Driebergenaren naar Zeist. Nu was het in de middeleeuwen



		bezitter van de vicarie een bedrag van 3 gulden en 8 stuivers betalen aan de rentmeester van het Nedersticht. Een even groot bedrag moest betaald worden door de kapel- meesters van Driebergen. (13) Van de eigenlijke kapelaans, degenen die dus ni�t in Driebergen resideerden, weten wij wat m��r. Boven hebben we reeds de namen genoemd van Willem van den Broeck en zijn opvolger Thomas van Nyenkercke. Thomas van Nyenkercke heeft de vicarie tot het jaar 1554 in bezit gehad, want hij verruilt ze dan met Jan Otthenz. van Huern. (14) In 1580 is Thomas, de zoon van Ottho, een broer van de eerder genoemde Jan Otthenz., bezitter van de vicarie. (15) Hij heeft de vicarie ook nog in 1593. (16) Dan hebben zich inmiddels echter grote veranderingen voorgedaan onder invloed van de offici�le overgang van Utrecht naar de hervorming.

			Na de Hervorming Door de Statenvergadering van 28 juni 1580 werd met meerderheid van stemmen een memorie om te stellen ordre op de geestelijckheyt ende haere goede aangenomen. Bij plakkaat van 26 augustus 1581 werd de Roomse eredienst door de Staten van Utrecht verboden. (17) Dit betekende niet dat op slag alle instellingen teniet werden gedaan. Niets was minder waar. De pastorie�n, kapelanie�n en vicarie�n bleven bestaan als stichtingen en mochten hun vermogen behouden dat ze in het verleden hadden verkregen. Wat w�l veranderde was de bestemming van de inkomsten uit de beneficies. Voortaan kwam een derde deel ten goede aan de opleiding en de salari�ring van predikanten. De rest bleef als inkomstenbron beschikbaar voor de bezitter van de vicarie die door de collator ermee was begiftigd. Het collatierecht te Driebergen, dat in 1593 nog berust bij het kapittel van S.Jan (18), blijkt in 1618 in het bezit van de stadhouder, terwijl de institutie - de feitelijke aanstelling van degene aan wie de inkomsten uit de vica- rie zouden toekomen - in handen kwam van de Staten van



		-6- vervangend priester had, is niet duidelijk; maar we achten het niet waarschijnlijk. Volgens de Inventaris van de gheestelijcken goederen in den cleynen steden ende ten platte lande van Utrecht van 1580 had de kapel een behoorlijk goederenbezit, dat alles bij elkaar '78 gulden, een mud bouckwyts, 22 cap- poenen en 100 eyers' opbracht. (26) Kort daarna moet door Cornelis Anthonisz. van Hoornhoven, voorheen pastoor en inmiddels predikant tot Zeist, ook in Driebergen de hervorming zijn ingevoerd. Uit een verweerschrift van zijn hand uit het jaar 1584 kunnen we iets meer te weten komen over de lotgevallen van de kapel van Driebergen in de periode 1580-1584. (27) Cornelis Anthonisz. van Hoorn- hoven, gehuwd met Andrea van Apeltorn (28) - hij noemt zich Cornelius van Utrecht, pastor tot Zeyst - richt zijn schrijven 'aen mijn E. heeren die gedeputeerden tot con- servatie van de geestelijke goederen'. Hij reageert op een protestbrief die uit afgunst is geschreven door enkele bewoners van Driebergen, die het niet eens zijn met de bediening in de praktijk van de kapel door Cornelis Anthonisz. van Hoornhoven. Hij begint dan met te stellen dat de ondertekenaars van de protestbrief in het geheel niet bevoegd zijn om een dergelijke brief te schrijven, omdat ze noch van de schout (29), noch van het gerecht, noch van de gemeente door buurspraak daartoe procuratie hebben ontvangen. Bovendien, zo gaat Cornelis verder, behoort de derde ondertekenaar van de protestbrief tot de parochie Werkhoven en ni�t tot Zeist of Driebergen. Hij heeft zich er dus helemaal niet mee te bemoeien. Maar Cornelis weet wel waarom hij mede heeft ondertekend: de opsteller van de brief heeft kennelijk niet genoeg aan- hang of handtekeningen kunnen krijgen. Cornelis drukt het letterlijk als volgt uit: dat hij 'geen ander sterckwater ofte ijserlijm ende heeft kunnen bekomen om zijn ridikele factien te bevestigen'. Cornelis vindt dus dat de inwoners van Driebergen eigenlijk onbevoegd zijn om een dergelijke brief te schrijven; maar omdat ze zo nadrukkelijk een reactie van hem willen hebben, zal hij hen van repliek dienen. De protestbrief zal waarschijnlijk uit een viertal



		-7- punten bestaan hebben, want Cornelis haalt in zijn brief telkens de eerste regel daarvan aan. Het eerste punt gaat over de bewering dat Cornelis voor zijn predikatie in Driebergen ruim wordt beloond. Maar, zegt Cornelis, dat is helemaal niet waar; of ze moeten als loon beschouwen de enkele keren dat hij bij mensen uit Driebergen na de predikatie te eten is ge- vraagd. Ja, dat is waar; hij heeft enkele keren bij mensen gegeten; maar dat kun je toch niet als loon aanmerkenl Cornelis zweert dan ook 'bij Godt ende theijlich Evangelium' geen ander loon ontvangen te hebben. Als tweede punt beweren de inwoners van Driebergen dat de tien gulden, die nu door de kapelmeesters aan Cor- nelis worden gegeven, beter te gebruiken zijn voor het onderhoud van de kapel. Maar daarop antwoordt Cornelis dat die tien gulden die hij bij ordonnantie van de commissie tot beheer van de gebeneficeerde goederen heeft gekregen, bedoeld waren tot onderhoud van hemzelf en tevens om de eerste geestelijke verzorging te geven aan de inwoners van Driebergen. Toen de commissie hem die ordonnantie verleende, hadden de inwoners van Driebergen niets gezegd; maar nu gunnen ze hem die tien gulden niet meer. In punt drie - dat betrekking heeft op de functie als schoolmeester - zegt Cornelis dat hij al veel langer dan twee jaar onderricht geeft aan de kinderen van Zeist, Driebergen en De Bilt. Dat weten de Driebergenaren ook wel, want hij heeft dat openlijk gezegd in de predikatie, zowel in Zeist als in Driebergen. De inwoners van Drie- bergen moeten hun kinderen dan ook naar school sturen. Maar, zegt hij, ik begrijp heel goed uit welke hoek het verwijt komt: dat komt van die domme boeren; die sturen hun kinderen niet naar school, die vinden dat niet nodig. In punt vier tenslotte brengen de briefschrijvers als eis naar voren dat Cornelis opdracht moet krijgen om elke veertien dagen in Driebergen te komen preken. Maar, zegt Cornelis, dat is nooit en te nimmer gebruik geweest. Hij wil dat wel doen, maar dan moet er een behoorlijke vergoeding tegenover staan. Het is namelijk een eind reizen en de arbeid moet dan ook maar beloond worden.



		-8- Hij had gedacht aan de helft van de inkomsten uit de vicarie-goederen. Samenvattend - zegt Cornelis - komt het hierop neer dat alles wat de samenspanners hebben aangedragen niet steekhoudend is, maar dat alles zijn oorsprong vindt in afgunst. Ze gunnen hem de tien gulden niet, 'die men te vooren tot missen plach te imploijeren'. Hoe deze twist uiteindelijk is afgelopen weten we niet; de bronnen zijn niet bewaard gebleven. Maar toch is het waarschijnlijk dat Cornelis gewoon op de oude voet is doorgegaan. Alleen aan het schoolmeesterschap - zo- wel voor kinderen uit Zeist als uit Driebergen - schijnt hij toch uiteindelijk de brui te hebben gegeven: in het Verslag van de visitatie der kerken ten platten lande in het Sticht van Utrecht ten jare 1593 (30) staat te lezen dat de inwoners van Zeist om 'een bequam school- meester' vragen. Die zou goed betaald kunnen worden uit de vicarie die in Driebergen ligt, maar tot de parochie van Zeist behoort. Even verder staat dat de tien gulden - vroeger was dat twaalf gulden voor wijn en misbrood - uit die goederen worden betaald voor het onderhoud van de predikant van Zeist. Tot welk jaar Cornelis in Zeist is geweest en de inwoners van Driebergen in hun eerste geestelijke behoef- te heeft bijgestaan, weten we niet. Maar in 1618 krijgt de weduwe van Cornelis Anthonisz., in zijn leven predi- kant te Zeist, de al eerder genoemde Andrea van Apel- torn, op haar verzoek een predikantsweduwe-pensioen van 50 ponden. (31) Uit het geheel wordt duidelijk dat in de kapel van Driebergen reeds zeer snel na 1580 op hervormde wijze is gepreekt en aan de kinderen gods- dienstonderwijs is gegeven, dankzij het feit dat de Zeister pastoor predikant is geworden in de kapel van Driebergen. Met betrekking tot andere kapellen in het Utrechtse is dat nergens zo vroeg het geval. Maar ��k blijkt dat de bewoners van Driebergen aanvankelijk met lede ogen aanzagen dat een deel van de inkomsten van hun kapel ten goede kwam aan de dominee van Zeist. Of dit voortkwam uit duidelijke tegenzin tegen de Her- vormde leer is echter de vraag; zij willen immers dat



		-9- de dominee vaker komt preken, terwijl zij hem ook uit- nodigen om bij hen te komen eten. Waarschijnlijk hebben zij zich in meerderheid langzaam bij de gewijzigde situatie neergelegd. Wij moeten tot het jaar 1642 wachten voordat we weer iets te weten komen over de kapel en de Driebergse Hervormden. Uit een verklaring van Christiaan Uytenbogaard uit het jaar 1690 weten wij dat er in 1642 in Driebergen eigenlijk geen kapel meer was waar de Driebergenaren ter kerke konden gaan. Misschien gingen ze naar Zeist of Doorn. In elk geval niet naar Driebergen; daar was helemaal niets dan 'alleenlijk enich weynich muers van een cleyn vervallen cappelletje'. (32) De Driebergse Hervormden waren daarover ontevreden. Zij wilden hun kapel hersteld zien en zij dachten nog verder: zij wilden zelfs een Hervormde gemeente los van Zeist. In het jaar 1645 komt de informatie over het ontstaan van de Hervormde gemeente van Driebergen op gang. Dan vinden we in de acta van de provinciale synode van Utrecht de vol- gende aantekening betreffende het verzoek van de inwoners van Driebergen: 'hebben d'inwooners van Dryebergen per requeste te kennen gegeven hare groote genegentheijt om te meugen sien gerepareert haer capelle, ende teworden met den H, Kerckendienst versorcht, onder bijzondere beloften inden requeste verhaelt'. De synode besluit daarop 'dat die plaet- se behoort onder den classe van Amersfoort renvoijeert dese sake aende selve tot uijtwerckinge'. (33) Bijna tegelijker- tijd richten de inwoners van Driebergen een verzoek aan de Staten van Utrecht om hen een subsidie te geven van 150 gulden om de kapel, waarvan een groot gedeelte van de muren nog aanwezig is, te kunnen repareren. Ze beloven om - als ze het bedrag ontvangen hebben - de Staten niet ver- der lastig te vallen en zelf de kapel te onderhouden. (34) De zaak werd nu dus door de synode in handen gegeven van de classis Amersfoort. Ds. Ottho Zaunslifer, in 1630 vanuit Franckental naar Amersfoort gekomen (35) , belast zich met het onderzoek naar de financi�le mogelijkheden om de kapel te restaureren. (36) Door het vertrek van ds. Zaunslifer in januari 1646 naar Groningen wordt de



		-10- zaak vertraagd. Zijn taak wordt overgenomen door ds. Arnoldus Neckius, predikant in Kortenhoef. (37) Uit de acta van de classis Amersfoort van de jaren 1646 tot 1650 blijkt dat alles bij het oude blijft en er helemaal niets gebeurt. Ondanks dit feit vindt ds. Zaunslifer dat hem alsnog een bedrag toekomt voor het werk dat hij heeft verricht in de zaak Driebergen. Hij richt vanuit Groningen een brief aan de classis Amersfoort met het verzoek om een vergoeding van de kosten die hij in september 1645 gemaakt zou hebben. Helaas voor hem vindt de classicale vergadering geen redenen om hem hierin tegemoet te komen; men maakt hem dit in een brief kenbaar. (38) Als dan uiteindelijk blijkt dat er geen schot in de zaak zit, gooien de ingezetenen van Driebergen het over een andere boeg. Ze vragen in een brief van 4 december 1650 aan de Staten van Utrecht om de aanstelling van een ordinaris pastor. Ze voeren aan dat ze vroeger wel een pastoor hebben gehad, maar 'in de tijd der troubelen' was de kapel door brand verwoest, waardoor ze geen godsdienstonderricht meer kregen. De predikanten uit de omliggende plaatsen hebben hen sindsdien niet onderwezen in de Gereformeerde religie. Het begrip 'in de tijd der troubelen' moeten we blijkbaar ruim nemen, in elk geval tot na 1584, want in dat jaar wordt er nog met geen woord gerept over het feit dat de inwoners van Driebergen geen kapel meer tot hun beschikking hebben. De Driebergenaren zeggen verder, dat ze zelfs niet weten tot welke classis ze behoren, en dat ze tijdens ziekte of dood ook geen bijstand hebben ondervonden van enig predikant. Ze ver- zoeken. Driebergen te combineren met de Hervormde gemeen- ten te Odijk, Werkhoven, Neerlangbroek en Doorn, zodat bij toerbeurt de predikant uit die plaatsen hen kan onderrichten. In feite vragen ze hiermee om bij een an- dere classis - namelijk Rhenen-Wijk - ingedeeld te wor- den; de classis Amersfoort doet immers toch niets voor hen. Op deze manier zouden zij elke week door een pre- dikant worden bezocht en een min of meer geregeld kerkelijk leven kennen. De Staten antwoorden dat ze de zaak zullen bekijken.



		-11- (39) In februari 1651 vinden de Staten genoeg redenen aanwezig om tot combinatie met de genoemde plaatsen over te gaan. Tevens bepalen ze dat Driebergen voortaan zal ressorteren onder de classis Rhenen-Wijk. (40). De clas- sis van Amersfoort is echter diep verontwaardigd wanneer ze hoort dat Driebergen nu wordt bediend door predikan- ten van de classis Rhenen-Wijk. Ze vraagt zich dan ook af, of predikanten mogen gaan preken in plaatsen waar geen kerk is, zonder medeweten van de eigen of naburige classis. Ze vindt dat dit niet zo maar kan en geeft zulks ook ter overweging mee aan de vertegenwoordiger van de classis Rhenen-Wijk, die in de classicale ver- gadering te Amersfoort aanwezig is. (41) De classis Rhenen-Wijk op haar beurt meent dat de classis Amers- foort eerst maar eens goede notie moet nemen van de gang van zaken rond Driebergen. Tijdens deze vergadering wordt op uitnodiging van de classis van Rhenen-Wijk door de inwoners van Driebergen uit de doeken gedaan wat er allemaal is voorgevallen in de laatste vijf jaren. Tot slot betuigen dezen hun tevredenheid met de regeling van de predikatie in Driebergen en ze vragen dan ook om, als de toename van het aantal toehoorders blijft doorgaan, de ruimte waarin de predikatie plaatsvindt te mogen vergroten. (41) Kennelijk is er ondertussen een andere ruimte gevonden waar de gelovigen bij elkaar kunnen komen, want van de kapel kunnen ze geen gebruik maken, zoals we hebben gezien. Wanneer de acta van 18 en 19 maart 1651 van de classis Rhenen-Wijk voorgelezen worden in de classicale vergadering van Amersfoort protesteert deze. Men rea- geert erop door te zeggen dat die van Rhenen-Wijk de acta van 2 september 1645 van de provinciale synode van Utrecht hier maar eens op moeten nalezen. (43) Ten- slotte schijnt de classis van Amersfoort zich toch maar bij de ontstane situatie te hebben neergelegd, want we vernemen hierover niets meer. De classis Rhenen-Wijk gaat met voortvarendheid te werk en besluit een lijst op te stellen van proponenten; dit zijn kerkelijk afgestudeerde theologen die nog niet eerder zijn beroepen. Men deed dat vanwege het feit dat



		-12- er op 20 augustus 1651, door ziekte van de aan de beurt zijnde predikant, niet gepreekt is. (44) De gedeputeerden van de classis dienen een verzoek - met redenen omkleed - in bij de Staten van Utrecht om een predikant te mogen aanwijzen. (45) Deze beschikken hierop gunstig. Tijdens de vergadering van de classis Rhenen-Wijk van 18 en 19 november van hetzelfde jaar komen de afgevaardigden van Driebergen binnen, te weten: Jacob Berck, griffier van het Hof van Utrecht; Zeger Utenbogaert en Vink, advoca- ten; Arien Rumst, Peter Willemsz. en Arien Otten ge�rfden en ingezetenen, met de papieren bij zich, waarin staat dat ze toestemming hebben gekregen van de Staten van Utrecht om een predikant te beroepen. De classis van Rhenen-Wijk treedt daarop in overleg met de afgevaardigden van Driebergen en men besluit een proponent te beroepen. Hun keuze viel op Adraan Hessels, woonachtig in Utrecht. (46) Deze Hessels had in september 1650 examen aangevraagd bij de provinciale synode van Utrecht. Hij leverde daartoe over 'syne testimonia D. Ephororum, alsmede Academice Salmuriensis ende van de kercke van Saumur'. Adraan had kennelijk gestudeerd aan de universiteit van Saumur in Frankrijk. De synode willigde zijn verzoek in en vroeg hem dat hij op de dag van het examen 'sijn testimonium Academicum deser Uni- versiteyt ende Ecclasiasticum der kercke tot Utrecht den Deputatis Synodi sal vertonen'. (47) Tijdens de classicale vergadering van Rhenen-Wijk van het jaar 1651 wordt Adriaan Hessels naar Wijk bij Duur- stede ontboden en van de beroeping in kennis gesteld. Men verzoekt hem een predikatie te houden voor de gemeen- te van Wijk bij Duurstede, omdat verschillende mensen hem nog nooit hadden gehoord. Zijn predikatie wordt met instemming ontvangen. (48) Vervolgens legt hij met goed gevolg examen af voor de classis op 2 december 1651. Kort hierna wordt hij door drie predikanten, Vordenus van Werkhoven, Noordyck van Odijk en Ambrosius van Rhenen, in het ambt te Driebergen bevestigd. (49) Behalve aan de voortvarendheid van de classis Rhenen- Wijk, waarbij een zekere mate van concurrentie-ijver tegen-



		15-

	Afb.3.; Hervormde kerk Driebergen. Tekening in o.i, door L.P. Serrurier, 1730. RAU, Top. Atlas, nr.740.
			inkt


het jaar 1642 (afb.2). In het jaar 1656 werd het een zes- kantige kapel (afb.3). Wij dienen ons de vraag te stellen of men in 1656 maar gedeeltelijk gebruik heeft gemaakt van de fundamenten. Wij geloven dat wij deze vraag bevestigend kunnen beantwoorden. We weten namelijk de maten van de oude kapel, terwijl van de kerk van 1656 de grondmaten ��k bekend zijn. In het register van de graven in de kerk uit het jaar 1777 is namelijk een tekening te vinden, waarop de omtrek van de kerk is aangegeven. Bovendien wordt er een schaal- verdeling gegeven, waarschijnlijk in Stichtse voeten. (52) Uit de omrekening in meters vinden we de maat van zijde tot tegenoverliggende zijde, die dan ruim dertien meter bedraagt. De lengte van ��n zijde is ongeveer zeven en een halve meter. De omgerekende maten van de oude kapel



		-36- Plantaardige verschraling Wanneer klei gereed gemaakt wordt om er een pot van te vervaardigen, worden soms stoffen toegevoegd die de de structuur van de klei verbeteren voor het bakken. Het vermoeden bestaat (Van Tent, 1978) dat tijdens de Romeinse overheersing de bewoners van het Kromme Rijn- gebied er toe over zijn gegaan, hun bakklei te verschra- len met plantaardig materiaal. Men kan dit later herkennen aan de afdruk van zaden en takjes in het baksel. Wij troffen deze verschraling op 14 scherven aan. A.P. van der Houwen Literatuur; J.H.F. Bloemers, Rijswijk (ZH) 'De Bult. Eine Siedlung der Caninefaten'. ROB Nederlandse Oudheden nr.8. Amers- foort 1978. Jaarverslag Archeologische Werkgroep, Tussen Rijn en Lek 15 (1981), no.1. W.J. van Tent'A Native Settlement at Jutphaas, Muni- cipality of Nieuwegein' in Berichten van de ROB 28 (1978), 199-239. Archief L.M.J. de Keyzer.



					16-

		Ar

			**Sirootwea yan tt�-iSt naa.T Doorn**

	S.Katharinakapel Hervormde kerk van
	S.Katharinakapel Hervormde kerk van			1656

Afb.'i.: Schematische voorstelling van oude S.Katharina- kapel en hervormde kerk. zijn - als we de grootst opgegeven maat als lengtemaat aanhouden - dertien meter en veertig centimeter en de breedte zeven meter en tachtig centimeter. Wanneer we nu proberen de omtrekmaten van de oude kapel in te passen in die van de kerk, dan blijkt dit aardig te lukken (zie afb.4). Ook de ori�ntatie van het schip, dat wil zeggen de lijn van het koor naar de tegenoverliggende muur, die loopt van oost naar west, wijst er op dat de oude fundamenten op zijn minst voor een deel zijn gebruikt. In de jaren na 1656 is er weinig of niets aan de vorm van de kerk veranderd. Alleen werd in T760 ter ver-



			-17- fraaiing op het torentje een uurwerk aangebracht voor een bedrag van 185 gulden en 16 stuivers. (53) Dit uurwerk is te zien op een prent, waarop de toren van de kerk van Driebergen staat afgebeeld, uit het jaar 1792. (54) In 1830 wordt de kerk uit 1656 afgebroken om plaats te maken voor de nieuwe kerk, die op haar beurt een grondige wijziging en vergroting ondergaat op het eind van de twintiger jaren van de twintigste eeuw. L.P.W. de Graaff

		Noten 1. Ph.J.C.G. van Hinsbergen, Bronnen voor de geschie- denis van Zeist tot 1630 (3 dln; Assen, 1957-1979), dl.I, blz.92. 2. Collectie Handschriften RAU, collectie Booth, blz. 301, 1033, 1301. 3. Hinsbergen, Bronnen dl.I, blz. 394 en 395. 4. H.J. Kok, Enige patrocinia in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Assen, 1958), blz.91. 5. Hinsbergen, Bronnen dl.I, blz. 151. 6. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz. 139. Ten onrechte deelt S. Muller Driebergen bij Doorn in. S. Muller, Kaart van het bisdom Utrecht in 1560, 's-Gravenhage, 1919. Zie ook: S. Muller Hz. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart. Dl.I Het bisdom Utrecht ('s-Gravenhage, 1921), blz. 382-383. 7. W. Nolet en P.C. Boeren, Kerkelijke instellingen in de middeleeuwen (Amsterdam, 1951), blz.340. 8. Hinsbergen, Bronnen dl.I, blz. 135. 9. Nolet-Boeren, Kerkelijke instellingen, blz.213. 10. RAU, Dom, 2463-2, blz.50. 11. Nolet-Boeren, Kerkelijke instellingen, blz.213. 12. Hoc anno quia omnes decanatus propter malitiam temporum vacarunt ... nihil. RAU, Dom, 2464-105, fol.5v. 13. RAU, Dom, 3351, fol.6r en 17v. 14. Item de permutationB vicarie ad altare sancte Catha- rine in sacelle de Driebergen aro beneficio titulari facta



		-18- per dominum Thomam Thome a Nyenkercken cum Johanne Otthonis de Huern, Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.81. 15. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.169. Van Heussen geeft als vicaris Loon van Ock van Heurt, waarschijnlijk een ver- keerde lezing van Thomas Ottoz. van Huern. Hij deelt ook ten onrechte Driebergen bij Doorn in. H.F. v(an) H(eussen), Historia episcopatuum foederati belgii (...), Leiden 1719, ep. ultr, blz.170. 16. Visitatie der kerken ten platten lande in het sticht van Utrecht ten jare 1593. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz. 192 e.v. 17. Johan van de Water ed., Groot Placaatboek vervattende alle de placcaten, ordonnantien en edicten, de Edele Mogen- de Heeren Staten 's Lands van Utrecht (3 dln.; Utrecht, 1729). Dl.I, blz.350-351. 18. Visitatie der kerken 1593. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.192 e.v. 19. Van de Water, dl.I, blz.549 e.v. en 588 e.v. 20. Hinsbergen, Bronnen dl.III, blz.lAO e.v. 21. Hinsbergen, Bronnen dl.III, blz.143 e.v. 22. RAU, Staten, nr.476, fol.469 r+v. 23. RAU, Staten, nr.476, fol.537 v. 24. Geheym-schryver van staat- en kerke der vereenigde Nederlanden (Utrecht, 1579), blz.336 en ook Prof.Dr.Ir. C. Koeman en N.S.L. Meiners, Inleiding bij de facsimile- uitgave van de kaart van de provincie Utrecht door Cornelius Anthonisz. Hornhovius, 1599. Tweede uitgave door Clement de Jonghe, derde kwart zeventiende eeuw. 25. Visitatie der kerken 1593. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz.192 e.v. 27. RAU, Collectie Rijsenburg, nr.492. 28. RAU, Financi�le Instellingen, nr.331, 16 Aug. 1618. 29. In het stuk staat scholts. Het gebruik hiervan is in deze streken niet gebruikelijk. Wellicht kwam Cornelius Anthonisz. uit Gelderland of Overijssel, waar het alge- meen gebruikt werd. 30. Hinsbergen, Bronnen dl.II, blz. 192 e.v. 31. RAU, Financi�le Instellingen, nr.331, 16 Aug. 1618. 32. RAU, Huis Sparrendaal, nr.32. 33. RAU, Prov. Synode Utrecht, nr.347, 2 Sept.1645.



			-22- gevaarlijke situaties zou kunnen gaan leiden. Daarom werd voor dit extra werk op 10 juni 1982 machtiging tot herstel verkregen van de Rijksdienst voor de Monumenten- zorg tot een bedrag inclusief f.78.680,- Met uitzondering van een aantal niet subsidiabele onderdelen, zoals de revisie van electriciteitswerken en van het torenuurwerk, werd van zowel het rijk, de provincie als de gemeente subsidie in de kosten van alle genoemde werken toegezegd en gedeeltelijk al verkregen. Architect van het project is het Architektenburo Van Gendt & M�hlstaff B.V. te Utrecht. Op 22 december 1982 heeft het Parochiebestuur van Schalkwijk bij de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur een aanvraag ingediend voor de voltooiing van de restauratie van het kerkgebouw, omvattende de resterende werkzaamheden aan het exterieur en de restauratie van het inwendige van het gebouw, alsmede verbeteringen en aan- passingen aan het interieur. Schalkwijk, 19 januari 1983, P.M. Heijmink Liesert

		Rectificatie In het vorige nummer is in het 'Jaarverslag der vereniging' een storende fout geslopen. Op pagina 11 begint op de 4e regel van boven een onduidelijke zin: 'De locale ontginningen ontstonden op plaatsen waar reeds van oudsher bewoning was: Houten, Loerik, 't Goy, Westerheem, Tuur en Schalkwijk, Tuil en 't Waal zijn voorbeelden van interlocale ontginningen'. Deze zin dient als volgt te luiden: 'De locale ont- ginningen ontstonden op plaatsen waar reeds van oudsher bewoning was: Houten, Loerik, 't Goy, Westerheem (of Westrum) en Tuur. Schalkwijk en Tuil en 't Waal zijn voorbeelden van interlocale ontginningen'.



			24

		Resten van een inheems-Romeinse bewoning bij Kasteel Heemstede II

	Verslag van de Archeologische Werkgroep

Inleiding Het is nu al bijna weer een jaar geleden dat de werk- zaamheden aan het Amsterdam-Rijnkanaal nabij de z.g. Plofsluis zijn afgesloten. Het scheepverkeer kan nu zonder te bukken langs de grimmige bunker varen. Door het verleggen van het kanaal is er een stuk land ver- dwenen, dat bestond uit enkele weilanden, wat bosjes en een vestingwerk. Bij de graafwerkzaamheden werd een geheel verlandde kreek doorgesneden. In deze kreek werden in '79 en '80 vondsten gedaan die dateren uit het begin van onze jaartelling. In 'Tussen Rijn en Lek', 15e jrg. nr.1, 1981 werd hiervan al melding gemaakt. Toen werden voor- namelijk beenfragmenten beschreven; in het nu volgende verslag komen aardewerk en andere vondsten aan de orde. De opgraving Bij het verzamelen van de scherven en beenderen is geen sprake geweest van een stelselmatige opgraving. Door de werkzaamheden aan het kanaal was de vindplaats al erg verstoord. Veel vondsten zijn gedaan in al ver- plaatste grond. Ter plaatse kon alleen nog worden vastgesteld dat we te maken hadden met een kreek van ± 25 meter breed, die was opgevuld met klei en afval van een inheems-Romeinse nederzetting. Deze nederzetting zal niet ver van de weg gelegen hebben; woonsporen hebben we echter niet gevonden. Het overgrote deel van de vondsten bestond uit aardewerk-fragmenten (1135). Voor we nader op de vondsten ingaan, eerst een stukje geschiedenis. ^^



		-26- De Romeinen in het Kromme Rijn-gebied Na 400 V. Chr. werd het mogelijk om in deze streek te wonen; de stroomruggen van de Rijn werden toen lang- zamerhand hoog genoeg om mensen het gehele jaar door een droge woonplaats te bieden. Inheemse stammen vestigden zich in dit gebied; ze leefden voornamelijk van land- bouw en veeteelt. Zo omstreeks 15 na Chr. bezetten de Romeinen het zuiden van Nederland. De noordgrens van hun rijk was de Rijn, dat wil zeggen de huidige Kromme Rijn in dit gebied. Langs deze noordgrens werden versterkingen gebouwd. Deze castella zijn later onder andere terug- gevonden in Utrecht en Vechten. De inheemse bevolking nam in deze tijd sterk toe. Vreemd genoeg verdween de inheemse bevolking nagenoeg toen de Romeinse overheersing rond 400 na Chr. werd be�indigd. Mogelijk trokken ze met de Romeinen mee; het kan ook zijn dat dit gebied inmiddels door over- stromingen weer moeilijk bewoonbaar geworden was. Dat we inheems-Romeinse bewoning in deze streek aantreffen, is geen zeldzaamheid. Zo zijn er in 1957 al vondsten gedaan in het centrum van Houten. Tijdens een inventarisatie die tussen 1971 en 1973 door de archeologische werkgroep werd uitgevoerd, zijn honder- den percelen op de stroomrug van Houten en 't Goy onder- zocht. Zo'n 70% van de vondsten bestond uit inheems materiaal. In Jutphaas is enige tijd geleden veel inheems aardewerk opgegraven (zie Van Tent, 1978). Nog heel recent is de opgraving aan de Doornkade te Houten; hier wordt een kleine boerennederzetting uit de Romein- se tijd opgegraven. Het aardewerk De scherven zijn merendeels (873) van inheems aarde- werk. Het Romeinse aardewerk is vertegenwoordigd met 262 scherven.



		-27- Romeins aardewerk Het Romeinse aardewerk werd in deze streken ingevoerd. De pottenbakkerscentra lagen ver naar het zuiden. Aarde- werk moet gezien worden al een luxe*, die de inheemse bevolking in haar bezit kon krijgen door middel van handel. Bijna 25% van het aantal scherven is Romeins. Verge- lijken we dit percentage met bijvoorbeeld de opgraving in Jutphaas (Van Tent, 1978), dan blijkt dat het daar 11,1% was. We kunnen veronderstellen dat we bij de Plofsluis met een relatief rijke nederzetting te maken hebben, of dat er m��r contact geweest moet zijn met de Romeinen in bijvoorbeeld Vechten. Overzicht Romeins aardewerk Totaal: 262 scherven. Gevernist aardewerk: 2 bodemfragmenten 6 randscherven 5 wandscherven met ribbelversiering 11 wandscherven zonder versiering Terra sigillata: 4 bodemfragmenten 6 randscherven 5 wandscherven Wit gladwandig aardewerk; 36 wandfragmenten 3 bodemfragmenten Ruwwandig aardewerk: roodbakkend: 1 fragment dolium 48 wandscherven 3 randscherven



		29

	kookpotten en bakjes: 6 bodemfragmenten 18 randscherven 39 wandscherven 2 dekselfragmenten wrijfschalen: 3 randscherven 3 bodemscherven 2 wandscherven grijze kookpotten: 4 bodemfragmenten 16 randscherven (1 met inscriptie) 29 wandscherven 10 dakpanfragmenten

Het inheems-Romeinse aardewerk Het inheemse aardewerk is in tegenstelling tot het Romeinse moeilijk te dateren en in te delen. Het aardewerk is handgevormd en er is een enorme variatie in vorm, kwa- liteit en versiering. Het is waarschijnlijk dat dit aardewerk niet in pottenbakkerscentra werd gemaakt, maar dat elke nederzetting z'n eigen potten bakte. Overzicht inheems-Romeinse scherven Totaal: 873 scherven onversierde wandscherven 546 onversierde wandscherven ruwbesmeten 31 onversierde wandscherven plantaardig verschraald 14 versierde wandscherven met nagelindrukken 96 versierde wandscherven met streepversiering 28 versierde wandscherven met 'bezemstreken' 2 versierde wandscherven met 'kamversiering' 3 versierde randscherven (met nagelindrukken) 34 onversierde randscherven 83



			-32- bodemfragmenten 30 randscherf met oor 1 scherf met 2 gaten fragment weefgewicht Overige vondsten De hoeveelheid botten is na het vorige artikel nog verder uitgebreid. Omdat deze nog niet verder bewerkt zijn, laten we ze hier buiten beschouwing. Op de bodem van de kreek troffen we een laag van tufsteen-brokken aan. Opvallend was dat de meeste fragmenten rond van vorm waren. Een stuk natuursteen sluit de rij; dit zal waar- schijnlijk door Romeinse schepen over de Rijn zijn aangevoerd. Overzicht: 22 fragmenten tufsteen .. botten 1 natuursteenfragment

		Aantekeningen bij het inheemse aardewerk Potvorm: De scherven waren vrijwel allemaal afkomstig van potten met een vrij grote omvang. Bij veel randscherven was de doorsnede van de opening in de pot te meten; deze varieerde van 52 cm tot 12 cm doorsnede (gemeten aan 30 randscherven). Doorsneden van ± 48 cm kwamen veel voor. Potten van een dergelijke grootte kunnen haast niet anders dan voorraadpotten geweest zijn. Bij de onversierde randscherven troffen we vijf ver- schillende vormen aan (I t/m V). Er was ��n type dat nogal afweek (vertegenwoordigd door ��n scherf): dit type bezit namelijk een sterke knik (VI). Bij de versierde randscherven troffen we ook een aantal karakteristieke vormen aan. De pijlen bij VII tot XI geven



			33

		Inheemse scherf met grove nagelindruk-versiering.

Scherf met gat; een tweede gat zit langs de breuk- rand. De functie ervan is onbekend.

	Inheemse randscherf met oor.



		34

	Fragment van een driehoekig weefgewicht,

aan, waar de versiering is aangebracht. Type I tot V kwam ook versierd voor. Versiering; Soms werd de buitenkant van de pot bewerkt met een klei- papje. Of we dit 'ruwbesmeten' aardewerk versierd moeten noemen, is de vraag. We troffen het in ieder geval op 31 scherven aan. Nagelindrukken Eenvoudig - maar wel heel opvallend - is de versiering met vingernagelindrukken. Deze versiertechniek lag voor de hand en bood vele mogelijkheden. Er waren in totaal 96 wandscherven met nagelindrukken. Dit is een erg hoog percentage; vergelijken we dit met de opgraving in Jutphaas (Van Tent, 1978), dan blijkt dat het aantal versierde scherven daar op 1,5% tot 3,4% lag. Enkele van de versieringen zijn in tekening weergegeven. De technieken vari�ren sterk; soms is een 'vage vinger- indruk' te zien, maar meestal zie je een indruk van de vingertop met nagelrand. De indrukken staan of in een rij, of verdeeld over een heel vlak. Een enkele keer is duidelijk dat zowel duim als wijsvinger gebruikt zijn. De breedte van de indrukken varieert; meestal zijn ze vrij smal. Mogelijk werd dit werk veel gedaan door vrouwen of kinderen.



			-35

		Versiering door middel van lijnen kwam ook regelmatig voor (28 keer). Vermoedelijk werden die lijnen aangebracht met een stokje. Zelden troffen we kamversiering (3) en versiering met bezemstreken (1) aan. Randversiering Randversiering komt vaker voor dan versiering van de buik van de pot. Van de in totaal 117 randscherven ver- toonden er 34 (ruim 40%) versiering. De versiering werd meestal boven op de rand aange- bracht, maar ook versiering buiten t�gen de rand komt veel voor. Dat deze beide typen versiering voorkomen, zou er op kunnen duiden (Van Tent, 1978) dat zowel voor als tijdens de Romeinse overheersing de neder- zetting bestaan heeft. De bodemfragmenten We kunnen hierbij drie typen onderscheiden: I de wand staat loodrecht op de bodem en helt later over naar buiten; II de wand maakt een hoek van 45° met de bodem; deze typen bezitten soms een iets verbrede voet, de bodem is vaak erg dik; III de wand maakt een hoek van minder dan 45°; dit zijn mogelijk een soort borden. Verdergaande conclusies over de vorm van de potten zijn moeilijk te trekken: de fragmenten waren meestal klein. Het totaal aantal bodems was 30,



			37

		Boekbespreking: G.J.L. Koolhof, De spoorbrug bij Cuiemborg 1868-1982 G.J.L. Koolhof schreef een aantrekkelijk ogend boekje over de Culemborgse spoorbrug in het jaar dat deze zeer in de belangstelling stond. Na ruim 11A jaar dienst in vrijwel ongewijzigde staat zou hij vanwege het zwaarder wordende goederenverkeer en vermoeidheidsverschijnselen in het constructiemetaal (weiijzer) vervangen worden. De redactie kocht in november in Cuiemborg een van de laatste exemplaren van het boekje - kennelijk had iedere rechtgeaarde Culemborger het al aangeschaft. Hoevelen het overgrote bouwtechnische gedeelte van het boek werkelijk hebben kunnen begrijpen, mag men zich echter afvragen: vaktermen en constructie-aanduidingen worden lang niet altijd voor een leek duidelijk uitgelegd. In bouwvak- kundige kringen zal het boek echter zeker waardering vinden bij degenen die zich ook voor de techniek van het verleden interesseren: van alle onderdelen wordt vermeld met welke materialen, welke soorten arbeid, door hoeveel man, wanneer het werd vervaardigd, en welke moeilijkheden zich daarbij voordeden. Dit alles wordt ge�llustreerd met bouwtekeningen en foto's van het werk in uitvoering. Ook aan menselijke dramatiek ontbrak het niet. De eerste aannemer ging failliet - na vele moeilijkheden met de toe- zichthoudende ingenieurs - en schreef een boek over zijn ervaringen. Opvattingen van 'rechtvaardigheid' waren toen anders dan nu. Voor werk dat door de weersomstandigheden en door nachturen (met fakkels) minder snel gevorderd was (omdat de steigers in het water stonden, wilde men v��r de vorst klaar zijn) kregen de werklieden minder uitbetaald: in plaats van f.1.- kregen ze f.0,90 per dag. Veiligheids- voorzieningen waren er niet en er zijn dan ook 7 doden gevallen tijdens de bouw. Over ��n hunner schreef de toe- zichthoudende ingenieur: 'Gelukkig stelden de milde bij- dragen der honderden bezoekers in staat tot het lenigen van den kommer der nagelaten betrekkingen.' (blz.82) Als een van de zeer weinige grote spoorbruggen heeft deze brug de tweede wereldoorlog overleefd. Tot de jaren



			38

		De montage van de grote overspanning. De foto is genomen op 9 augustus 1867. Men was toen halverwege met het klinken van de onderranden. In het midden van de steigers is een verbreding op palen te zien. Deze diende als losplaats voor de vaartuigen, verbreding van de benedenvloer, tot het plaatsen van loodsen, en tot het oprichten van een stoomhefkraan om de brugdelen naar de bovenvloer te hijsen. Ook is de drijven- de bok te zien, die gebruikt werd voor het ophijsen van de stellingdelen en brugdelen. Dit heftoestel bestond uit twee gekoppelde bokken op drie aan elkaar verbonden schuiten. (Foto en bijschrift zijn afkomstig uit G.J.L. Koolhof 'De spoorbrug bij Culemborg 1868-1982)



		- 39-

	'60 was hij nog steeds de grootste balkbrugdverspanning in Nederland (150 meter). In 1982 werd een nieuwe stalen hoofdoverspanning op het land gemaakt, die begin november met behulp van drijvende ondersteuningen naar zijn plaats werd gebracht en vastgemaakt. Straks herinneren alleen nog de karakteristieke pijlers eronder aan het voormalige monument van techniek, waarvan de geschiedenis door dit boekje nu gelukkig niet vergeten zal worden. G.J.L. Koolhof, De spoorbrug bij Culemborg 1868-1982. Culemborg 1982. 104 blz. (aanwezig in de collectie van de Historische Kring en op aanvraag uitleenbaar: telefoon 03409-1580). G. de Nie

Onderzoek naar het oeuvre van Nicolaas Wicart (Utrecht 1748-1815), landschapstekenaar en porseleinschilder Via de tijdschriften wordt een beroep gedaan op de medewerking van particulieren om, evenals de archief- instellingen en de musea, bericht naar onderstaand adres te zenden indien men in het bezit is van een tekening van Wicart (meestal linksonder gesigneerd N. Wicart ad vivum) en/of Loosdrechts porselein, beschilderd met landschapjes in de kleuren bietenrood, sepia en zwart. Het porseleinmerk van de fabriek te Loosdrecht wordt gevormd door de letters M.O.L., meestal in de kleur blauw, onder het glazuur. Op de vroegste stukken plaatste de fabriek een staand leeuwtje als merk. Bij voorbaat hartelijk dank voor verleende medewerking. M.W. Heijenga-Klomp (oud conservatrice museum Flehite) Schumannstraat 25 3816 NT Amersfoort telefoon 033-721410



		40

	Hel hislorisch onderzoek en de automatisering

Het ligt in de bedoeling om in het voorjaar van 1984 een jaarrekening van een der Utrechtse schutmeesters uit te geven, vergezeld van samenvattingen van de inhoud van alle bewaard gebleven schutmeestersrekeningen uit de periode 1428-1528. De rekeningen samen leveren een beeld van de boekhouding van de Utrechtse scliutmeesters. Zij beheerden een deel van de stadsinkomsten, die hoofdzakelijk aan 'openbare werken' in en om de stad Utrecht werden besteed. In de inleiding van de publikatie zal worden ingegaan op de positie van deze stedelijke ambtenaar, ook wel de 'derde kameraar der stad' genoemd. Speciale aandacht zal worden besteed aan de mogelijkheden om de informatie uit de rekeningen in de toekomst automatisch bereikbaar te maken, alsmede aan de perspectieven die de automatisering biedt voor onderzoek in reeksen oude reken ing.en, zoals die van de Utrechtse schutmeest ers. De uitgave werd niogc^lijk dankzij de activiteiten van een der i)a 1 eog.raf i schc werkgroepen bij de Utrechtse C.emeente- lijke Archiefdienst en wordt v<iorbereid in samenwerking met mevrouw dr. ('. .M. dv Meyer. Deze bekendmaking wordt g.cdaan om te onderzoeken of voor deze uitg^ave interesse bc-staat. Verwacht wordt, dal do uitgave ca. l'iO l)ladzi jden tekst zal bevatten en dat de kosten ongeveer f.20,- per exemplaar (exclusief de verzendkosten) zullen lu>(lrag,en. Zij die prijs stellen op liet bezit van deze uitgave, kunnen zich mc-lden bij de (k'meent e 1 i j ke Archiefdienst, Alexander Numankade 199, 1572 KW Utrecht, t.a.v. de heer A. Graalhuis. Alleen bij aanmelding van voldoende be- langstellenden v��r uiterlijk 1 september 198'i kan de uitgave worden gerealiseerd. Maart 1983 A. Graafhuis, adjunct-gemeentearchivaris van Utrecht