D E

HEER S C HE N DE

PERSLOOP,

(DTSENTERIA EPIDEMICA)

DIE

IN DE LAATSTE JAAREN, VOORAL IN 1783.

DE PROVINCIE VAN GELDERLAND

FEL GETROFFEN HEEFT,

NAGE-SPOORD,
INZONDERHEID OP HET QUARTIER

VAN VELU W E N,

E N

TEN GEMEENEN NUTTE VERHANDELD,

DOOR

MATTHIAS VAN GEUNS.

ARCHIATER DIER PROVINCIE EN PROFES-

SOR DER GENEESKUNDE AAN HAARE

ACADEMIE, ENZ.

MET EEN AANHANGSEL EN BTLAGE.

TE HARDERWIJK, BIJ J, M O O J E N,

"E N
TE AMITERDAM, BIJ W. H O L T R, O P.

1784.

EBELM0GENBE HEERJEN.

GHAAFSCHAPS ZUTPPEN. i

EDEL MOGENDE HEEREW

V olgens de vrijheid mij vergund, neem

ik thans de eere, UWERED. MOG. aart-

tebieden een Werkjen, met welk, hoe

* & ge-

gering ook van gedaante, ik durf* ver-
ft$lJn�ft^: ; ouder; het oog der hooge en
\vetgeevende Magten van ons Landfchap,
om 't aanbelang van het Onderwerp zel-

,-- � 'r �>�� f. /�

Jfen. ^

Dewijl toch het handhavenen van den
Welvaart en de Vd�fregten der Ingezete-
nen het gewigtigst en roemrijkst voorwerp
is uwer vermogende Landsvaderlijke zor-
gen; en dewijl, in dien algemeenen wel-
vaart, de inilandliouding van den Lic-
haamlijken welftand en de beveiliging
voor Ziekten, welke den nuttigflen Bur-
ger onverhoeds ter neder \verpen , en
vaak, met het Leeven, het genot van
alle aardfche Voorrechten in eens tragten
aftefnijden, een zeer groot en gewigtig
aandeel heftb�n ; zoo vlei ik mij , dat mijne
ernflige poogingen , ter naaukeurigerken-
nisfe, en, mogte het zijn, gelukkiger Be'
nhandelinge eerier algemeene, wreede,en
verderflijke Volksziekte , die , in ons

C 5)

Gewest,thans meer dan ooit fchijnt te heb-
ben post gevat, aan UWE EDEL MOG. niet
onaangenaam zullen zijn, hoe onvolko-
men de uitvoering dan ook moge weezen.
Een Volksgeesfel, E D E L MOG. H E E--
RE N, van welken ik, in deeze Bladen,
niet alleen heb doen zien, dat hij, on-
langs , een fchroomlijk aantal van zeer-vee'
Ie Duizenden onzer Gewestgenooten fel
.geteisterd hebbe; maar welke ook, naar
eene niet onmaatige begrooting, in den
voorledenen jaare 1783 , in bijna vier'»
maanden tijds, aan deeze Provincie al-
leen, eene Ontvolking toegebragt heb-
be van niet veel minder dan vier Dui~ �
zend Zielen. � Een Nederlage, gelijk
ik andermaal moge zeggen , welke elk
Menschlijk hart moet doen beeven; wel-
ke den aandagt der hooge Befcherme-
ren van 's Volks welzijn tot allerernftig-
fte Voorzorgen wekt; terwijl zij de Ge-
neesoeffenaaren roept en drijft, ter be-

Jfc .. , «�

3 raa-

«aam�nge der beste middelen van -Voor-
behoedinge en Geneezinge". (*)

Zulk eene algemeene en verderflijke
Volksziekte, van welke het ook te vree-
zen is, dat .wij, voor het toekomende,
H9g niet zullen zijn ontflagen, meende
�ifc, dat ook Mij vooral riep en dreef, als
door uw E D. MOGV zelven vereerd en
begunfligd zijnde met de aanftellinge tot
Archiattr der Provincie, om, bij zulk ee-
ne bijzondere gelegenheid , dien Post
van Eere niet geheel werkeloos te be-
kleeden.

En in zulk een licht befchouwd, hoop
ik, dat deeze, vrijwilliglijk door mij op-
genoomene, bemoeijingen, aan uw E D.
M o G. niet ongepast mogen voorkomen,
en dat Zij hooggunfliglijk willen ver-
fchoonen het gebrekkige in deuitvoerin-
ge; vooral veroorzaakt door den zeer

groo-

(*) Vergelijk ons vierde be/Juit, omtrent de-Atec-
meenheid en Verderflijkheid _der Epidemie. Bladz.
23? deezer Verhandelinge.

C 7 ) ��

grooten omflag, langwijlighetd en moei
lijkheid van deezen arbeid; het traage
opkomen , en de onvolkomenheid van
fommige, beneffens het geheel agterbljj-
ven van andere Berigten ; welke ik,
van de ongehoudene goedheid alleen
dier Mededeelaaren heb kunnen ver-
werven, welke, in den loop van mijn ge-
fchrijf, met erkentenis genoemd {taan;
terwijl, daar en boven, de geheele toe-
rusting , het opftellen, fchrijven en druk-
ken van deeze Verhandeling juist heeft
moeten gefchieden, in den tijd van mijn
gewoon Academisch werk; dat ik toch
ook daarbij niets wilde doen lijden.

Dus, zeg ik, mogen uw E D. M o G.
op mijne ieverige , hoewel gebrekki-
ge poogingen om nuttig te zijn, gun-
ftiglijk nederzien ! Terwijl ik den Al-
lerhoogften biddende, om zijnen vermo-
genden Zegen over de Raadflagen en
Uitvoeringen van u w' E D w o G. ten we-
zen-

C8)

zenlijken beste van 't Algemeen , met
diepen eerbied betuige te zijn,

EDEL MOGENDE HEEREN!
UWER EDEL MOG.

* i" *

Harderwijk 8 Junij, onderdanige en piigt-
1784. fchu]dige dienaar

»..:. / � .
l'. i ; ..

rranneer ik begon aan bet byeenbrengen der
Bouwftoffen van de volgende Verhandeling, en 'er
met allen vlyt over uit ivas_t om, in de eerfle
plaatfe, omtrent de nadere kennis van den Aart
en Geneeswyze der ziekte, dezelve vooral te leg-
gen op den grond/lag van eigene Bevindinge; ont-
moette ik, wel baast, zoo veele zvuaarigbeeden
in 't Vefkrygen van zekerheid in m;ne waarnee-
mingen, dat de Spreuk van Vader HIPPOCRA-
TES , op onzen Titel geplaatst, my geduung voor
den geest kwam, van welke ik de juiste iuaarbei$,
in myne enderneentinge bevestigd zag.

� De Gelegenheden'" zegt hy � zyn vlugtig,
� de Proefneemingen wisfelvallig, en daarom is
� de Beoordeeling moeilyk. �� Want" ver-
volgt hy � men moet niet alleen zorgen, om zelf
� 't gene noodig is, aantewenden, maar ook, dat
� de Zieke dit doe, dat de Oppasfers het doen,
� en dat voorts al wat den Zieken omringt, be-
� boorlyk ingerigt zy."

Daar 'er nu ixaarlyk zoo veel vereiscbt wordt,
tot liet opmaaken van getrouwe en volledige
waarneemingen,,,is 't geen wonder, dat het ver-
krygen derzelv&^zoo bezwaarlyk zy ; �� en nog
,beziaaarlyker, wanneer men de Zieken op afge-
legene plaatfen moet gaan vinden, en dus niet

io ; V O O R R E D E.T

dagelyks, en zelden van V begin der ziekte af,
op hen kan toezien; �� wanneer, daarenboven,
in eene Folksziekte, die veelen te f ent neder'legt,
en den Geringen man byzonderlyk treft, de noo-

dige oppasflug veelal, deerlyk ontbreekt}-___ja,

wanneer men dan nog te ftryden heeft tegen de
vooroordeekn van een eenvoudig Landvolk, dat,
in" t volgen van eet bejtuur des Geneesmeesters,
min geleidelyk is, haast overgaat van den eenen
raad tot den anderen, en even ras moede pleegt
te worden van alle Geneesmiddelen, die hen niet
zigtbaar en fpoed�g verligt en.

En juist zoo waren myne omjlandigheeden in
die eerfte Onderneeming.

De Persloop, die in 1779 onze Stad een gena-
dig bezoek gegeeven, doch vooral ten Oosten van
dezelve fel gewoed tadt, heeft haar h den
laatften Zomer en Herfst, byna ganfchelyk vry
gelaaten, hebbende geheel andere flreeken van de
VELUVVE dan te.voor en, en van ons meest vry af-
gelegene, aangetast. ₄ Het doen toyner -toaarnee-
mingen vereischte derhalven reeds Reizen van
buis, tot welke men niet da&lyks zich fchikktn
kan, terwylde.berigten van buiten gebrekkig en
langfaaminkomen, en nu, _weg_em de zoo gevrees-
de fcfmetlykkeid der Ziekte, ook niet zoo geree-
delyk opgedragen konden worden aan zulken 'on-
der onze konstlievende Academ�eje�gd>Melke an-
cien hiertoe bekwaam en bereid zouden zyn. Ik
beb dan doch zelf, op alle plaatfen daar ik geroe-
pen

f en w�rdy en ook elders , uit eigene beweeginge ₉

my zoo dikvoyh begeeven, als ik immer by konde

brengen , om de Ziekte met eigene oogen ts zie»_t

de nuttigfle Geneeswyze te beraamen , en _T daar

bet zyn kon , met de Geneesoeffenaaren der plaat-

fen te raadplegen. Dus heb ik, na dat de Pers-

loop van July af vooral te Arnhem en Nymegen

ontflooken was, ia de eerstgenoemde Stad , in

Augustus , de Ziekte gezien in verfcbeidene van

de ergfte Lyderen, en de eer e gehad, met byna

alle de Heeren van de konst aldaar te confultee-

ren. In dien togt zag ik ook de Ziekte te Harts-

kamp, op Veluvte. Ik heb, naderband, te Ede,

in de felle Epidemie aldaar , meermaalen tegen-

taoordig geweest , en de voornaamfte Zieken ba-

zogt, met den Heer e Dr, ELSNERUS van Wage~

ttingen , en den Ampt-Chirurgyn j ook , daarna ,

te Voorst, met den Heer e Dr. BERNS van Zut-

pben; te Apeldoorn, met de Geneesoeffenaarsn

dier Plaatfe ; voorts te Meerveld; ook te Bun --

fchoten in bet Sticbtfcbe, met den Hre. Dr.

TROUILLART van Amersfoort en den Cbirurgyn

der plaat fe i laatstlyk ben ik meermaalen geweest

te Garderen ; in 't Ampt van Ermelo , en eenige

andere plaatfen of Buurten nader by onze Stad,

alwaar de Ziekte tot diep in 'den Herfst geduurd

beeft , gelyk in myn werkje meer byzonderlyk is

te zien.

Dus op veele plaatfen de heerfebende Ziekte
tndsrzogt , en de noodige aanteeksningen gemaakt

** 2 beb.

ia VOORREDE.

hebbende, met behulp van een en ander onzer
oudfte Studenten, die my veeltyds verzelden;
meende ik myn bovengemeld oogmerk eenigzins te
kunnen bereiken, en heb, ten minsten, by voor-
raad, de voornaamfle punten der Geneeswyze op
papier gebragt, en daar van wort Affcbrift ge-
geeven, op alle deeze Landplaatfen daar bet ver-
langd werdt.

Dseze zyn dezelfde punten, welke ik, een wei-
nig uitgebreid en opgehelderd, in de Eerfte Ver-
deeling van dit Werkje, nu uitgeeve, zynde reeds
in den doorwinter meest afgedrukt geweest, en,
tusfcben veele aanhoudende bezigbeeden, aldus
ter perfe gegeeven, om voornaamlek te dienen
tot eene eenvoudige Opheldering der boofdzaaken
�jan Geneezinge, ten verderen nutte der Land-
artfen, onder welken ook bet my toefcheen, dat
*fe Ontlast-methode al te dieps wortelen bad ge-
fcboten.

Dan dewyl ondertusfcben de Winter gekomen
en de beerfcbsnde ziekte opgehouden was, kon dl
uitgave nu wagten tot deezen Zomsr, v��r wel.
ken doch 'er geen gegronde vrees van nieuwe Epi-
demie plaats vond,

Intusfcben diende my dit uitftel, om ook de be-
rigten, welke ik, uit andere plaatfen onzer Pro.
��incie. van fommige Geneesheer en, op het vrien-
delyk/le verzogt bad, doch welke, wegens de
groot e volhandigbeid dier Heer en, tot daartoe
niet waren ingekomen, te verkrygen, en nog zoo

goed

VOORREDE. 13

goed mogelyk gebruik van te maaken; gelyk bet
verder beloop van myn Qpftel doet zisn.

Hier uit is een gebrek van Tydorde, en eenige

meenpaarigheid ingefloopen in bet l'Verk, welke-

onvermydlyk waren;en woralis de Tweede Ver-

deeling zeer veel uitvoeriger gevoorden dan de

eerfte, ook uitgef�rekt tot fommige Ryzaaken_%

welke niet eigenlyk aldaar behoorden, doch welks

ik nu geen beter plaats kongeeven, terwyl ik meen*

de_t dezelve niet geheel voorby te moeten gaan.

� Welke die Byzaaken zyn, zal elk oordeelkun-

digen Leezer van zelven in 't oog vallen; anderen

bebben 'er geen belang by. � Ik meld alleenlyk

nog, dat ik, in bet afhandelen van bet eigenlyke

practlcale der tweede en derde Verdeelinge,we<?r

zoo naby mooglyk getreden ben in het fpoor van de

Eerfte; hebbende ook de afdeeling in Z�nfneden

daar aan gelykwrmig gemaakt, en die, in orde

der nommering, laaten fluiten op deeze. Zoo

dat de gebeele tweede Verdeeling, zoo verre zy

onder bet Opfcbrift begreepsn is van de Aanlei-

dende oorzaaken, (boeinel ook daar, boven ds.

Bladzyden, (van bl. 58. tot 237.) verkeerdelyk

gedrukt is, Algern. Voorbehoeding van den

Persloop.) door den Leezer, die alleen hetprac-

ticale, of de onmiddelyke Toepas/ing ten gebruikt

zoekt, kan oiiergeflagen worden, en §. XXFIL,

op bladz. 238 , onmiddelyk geknoopt aan g. XXPL,

«p bladz. 48.

Wat ik, voor 't overige, met dsezen zeer mosi-
** j zaa-

14 VOORREDE.

zaamen arbeid, die my, nu byna dit gebeele Aca-
demisch jaar door, te flaan gekomen is op btt
verlies van al mynen, van den gewoonen arbeid
overigen tyd, bebbe uitgevoerd, dat dier moeite
waardig zyjaat ik anderen, die het leezen wil-
len, fcbatteni ik zelf denk, dat bet gebrekkige
der uitvoer inge, van zulk fcbryven uit de pen na
de pers, door niemand beter, dan door my zel-
ven, gevoeld worde; en ik zal zien, of ik de min
gevoeglyke orde nog eenigzins verhelpen^ en het
verhandelde iaat beter onder V oog zal kunnen
brengen, door eene korte Schets van den Inhoud
te voegen, by het Aanhangfel en de Bylage, die₉op dit Werkje nog volgen moeten, en waarvan de
Bylage reeds is afgedrukt; terwyl ik hoop, dat
deeze afzonderlyke Uitgave van myn eigen Opf�el,
by voorraad, ook dienen moge, ter uitlokkinge
van zulke Waar neemingen, omtrent deeze zelf-
de Heerfcbende ziekte, als andere Geneesheeren,
4ie bier mede myne goede poogingen zien, my nog
zullen kunnen en gelieven mede te deelen, om van
dezelve in om Aanhangsel nog gebruik te kunnen
maaken.

Aan kundige Artfen, daarenboven, jaa aan
eiken getrouwen Waarneemer_> al draagt by den
eernaam niet van Arts, laat ik niet alleen hunne
Aanmerkingen op het gene ik voorgedraagen heb,
vry j maar ik verzoek Vr ook ernftig om, (laat
maakende op dis befcbeidenbeid, welke ik jegens

V O O R R E D E. 15

anderen meen gebruikt te hebben. Zoo tocb moge
de Behandeling eener ziekte, welke zoo vreeslyk ge-
worden is voor ons Gewest, op eenen nog beteren en
vasteren voet voor bet toekomende -worden gebragt!

" Het f�ak der Voorbehoeding heb ik bet volledigst
en meest geregeld uitgewerkt. Meent men, dat
ik my bier in veele kleinigheeden heb ingelaaten:
ik antwoord, dat ik, in deezen niet voor kundi-
gen gefcbreeven heb, maar ten nutte van 't Al-
gemeen , van welk de algemeene Regels vaak niet
genoeg ver (laan worden in b aar e Toepasfmge\ter~
�o�yl ook alles, wat eens weezenlyke nuttigheid beeft_tden titel van kleinigheden niet behoort te ontfangen.
Vtoorts heb ik onder de Voorbehoedinge byge*
bragt, al V gene in het Advys, alhier in 1779.
by Extracte gs drukt, ter deezer zaake te vinden.
is i en meer; terwyl ook laat er e opmerkinge ons ,
infommigeflukken^ tot andere gedagtea beeft ge-
bragt �� dt eene dag leert doch den anderen.

' ��' � � ' .�-.,. -.-:.. .

En zoo is bet ook ge legen met onze Geneeswy ze.
Welke hinder ingen ik wk ontmoet hebbs, in bet
volledig maaken en tot zekerheid brengen myner
Waar neemingen; en hoe weinig ik in 't eerfte
ook geflaagd bebbe, in V verkrygen der verlangde,
Berigten van Anderen: ik meen doch genoeg ge-
zien en met zekerheid waargenoomen te hebben
om te befluiten, dat de Ontlast-methode, die wy
allen, meer en min, vooral op voorgang en gezag

van

i6 VOOR R E D t E.

van onzen beroemden Landsman DEGNER, had-
den gedreeven (*), voor dat wy de ziekte, in een
hoogeren trap en menigvuldiglyk zelve» hadden
behandeld, bet plegtanker niet moet zyn der Ge-
tteezifige; maar dat verzagten, bedaaren, en,
niet alleen door het Gedarmte, maar vooral ookr
door Uitwaasfeming ontlasten en afleiden, bier,
de groote zaaken zyn. Ik erken hier in, door de
Harlinger Waarneemingen, eerst op het fpoor
' geholpen te zyn, waar van onze Bylage een vol'
ledig verJJag zal geeven; en ik ver beug tny, dat
de voornaamfle Geneesbeeren in ons Gewest, zoo
verre ik hunne tegenwoordige handelwyze te
tveeten ben gekomen, alle, meer en meer, ook die
wegen fchynen best gekeurd te hebben.

Indien, ver der s, min ervarene Beoordeelaars
vinden, dat wy in bet dry ven van zulk eene G«r-
tieeswyze^niet roekeloos zyn te werk ge'gaan,dat
zy ook niet geheel nieuw, of niet lichtvaardig op-
gefcboten zy; maar dat zy tot meer volkomenheid
zy gebragt, na oudere en deugdelyke voorbeelden
van eerfte Meesters in de ko'nst ^ welker gezag luy
hier toe hebben bygebragt: dan zal ik -bier in.
voor bet tegenwoordige voldaan zyn. '

-----------------------------------------------^:-------------�

(*) Zie myn Kort Berigt van den Hsrderwyker Persloop
van 1779» inde Geteesk. Jaarb. bl. 102-104.

~^^
W** « V^-i ,1 .**�« ��

DE IIEERSCHENDE
P E R S L O O P

(DrSENTERIj* EPIDEM1CA)

VAN DEN JAARE 1783
IN GELDERLAND, VOORAL OP VELUWEN,

NAGESPOORD, EN
TEN GEMEENEN NUTTE VERHANDELD.

De Persloop, gemeenlijk Roodeloop genoemd,.
die, federt het midden, van den bij uit-
ftek heeten en droogen Zomer van dit Jaar 1783,
doorgetaft en fel gewoed heeft, op veele Plaat-
i�n van deeze Provincie, en van dit Qitartisr,
en die, bij verfche geheugenis, vooral in den
Jaare 1779, ook, mede onder de Onzen, wree-
delijk geheerfcht hadt, is eene zo'o algemeen ge-
dugte Volkziekte, dat' een ieder haare verderf-
lijkheid vreeit, en een ongeduldig belang neemt
in de beantwoordmge der volgende Vraagen.

Kan men iets toebrengen, om door de algemeert�
aanleidends �orzaaken deezer Ziekte niet zoo hgt
getroffen te ivorden?

Kan men ook voor Refmett�nge $icb beveiligen >,
'evanneer men bij of onder as Zieken verkeer en moet?

A Hoe

Ikt gaat fjjfn bifl de kragt der Ziekte, -wan*
user zij werklijk iemand aan t a ft, te keer?

De eerjte Vraag bedoelt de middelen van al-
genieene faorbehosdinge} de tweede, die tot het
afweeren van Befmettinge, of van bijzondere
Fborbeh�edinge; het derde, die der Geneeswijze.

Het ontbreekt ook niet aan veelerleije Ant-
woorden, welke, van tijd tot tijd, op een en
�ander dier Vraagen, welmeenend gegeeven,
zelfs van elders toegezonden, en in Nieuws-
papieren medegedeeld zijn.

Maar de menigvuldigheid zelve deezerRaad-
geevingen, en derzelver verfchil, maaken ver-
warring, helpen wel eens van den weg af, of
brengen, door ecne min gelukkige uitwerkinge,
tle Menfchen tot onverfchilligheid, ja, tot een
raadeloos befluit, om nu niets meer te doen, 't
zij ter Geneezinge, 't zij ter Voorbehoedinge.

Weshalven het te wenfchen ware, dat men,
uit oplettende waarneeminge der Ziekte zelve,
l�i verfchillende Voorwerpen, PJaatfen en Tijden,
iets meer kon voor den dag brengen, dan en-
fcele Befchouwing of redematige Overbrenginge»
ter beantwoording dier belangrijke Vraagen.

Met zulken oogmerk wordt dan dit fchrijveu
�ndernoomen, en heb ik mij bemoeid, om, langs
zulken weg, zoo veel, en zoo haaft mij moog-
lijk was, daar toe iets nuttigs bij te brengen.

Ik had reeds, in den Persloop van 1779, die
ik llegts in onze Stad had waargenomen, ge-
leerd, dat de drukte en overftelping der Genees-
heeren, in zuljcc Volkziekteri, zoo groot is, dat

men

% 3 t?

men van elders bijna vrugtloos vraagt de mede>
deelmge der Bevindingen; terwijl de Raporten*
toen bij "den Have Provinciaal van tijd tot tijd
ingezonden, en mij door Hun Edel Mug. goed-
gunitiglijk medegedeeld, hoe gewigiig ook, die
gebrek niet genoegiaam konden vervullen.

Dus begaf ik mij nu liever voort tot eigea
Onderzoek, en wende ter zelfder tijd alles aan,
om van Konitbroederen, op andere Plaatfen ₉naaukeurige Narigten te ontfangen. Dan dit beide
flaagde gebrekkiglijk, of het liep ten minften op
de lange wijl. De Plaatfen op dit Quartier,
door de Ziekte bezogt, waren alle vrij afgele-
gen van ons; ik begaf mij echter, met voor-
kennis en aanmoediging van den Hce. Landdrott,
na de meefte derzelve, herhaalde keeren; :ik zag
ook de Ziekte te Arnhem, en in het Stichtfibe":
maar de dagelijkfche aaneenfchakeling der Waai-
neemingen ontbrak 'er, en het kofte veel moeite,
om, uit deeze, hoewel vlijtige en vrij menig»
vuldige Aanteekeningen, iets voltedigs of ge-
noeg voldoenends op te maaken.

Zoo is evenwel al vrij ipoedig mijn PlanvanffC'
vifioneele DircSic gebooren, behelzende een hoofd*
zaaklijke inrigting van Geneeswijze, welke mij
de eigenaartig�e fcheen, en welker deugdelijk-
heid de Ondervinding beveftigd hadt. Ik deelde
het tijdiglijk mede, op de meefle Plaatfen hier
rondsomrne; en ga nu over, om het zelve, eenig-
zins uitgebreid, en opgehelderd, in 't licht te
geeven; maakende aldus, met het beantwoorden
der laatfte onzer drie t^raag&n^ als de meeft
dringendrte, alhier den eeriten aanvang.

A 3. D K-

4 GENEES WIJ Z E V A N

' ' ' : I' ��- , ' '-i ' -

�»

DE GENEESWIJZE

NAAR DEN AART EN DE

VERSCHEIDENHEID DER ZIEKTE

HQQFDZA4KLQK VOORGESTELD,

Daar liet ons oogmerk is, de Geneeswijze
voortedraagen eener heerfchende Ziekte, ten
nutte van het Algemeen: zullemve niet breed-
voeriger zijn, dan noodig is tot dat bepaalde
oogmerk. Dus kan men hier van ons niet ver-
wagten eene doorvvrogte Verhandeling, noch eene
volledige Gefcbiedenis dier Epidemie; ook zullen
Wij, in 't voorftellen der Geneeswijze zelve,
ons niet inlaaten in alle Bijzonderheeden of Kiei-
ingheeden, welke uit het yoornaame van zelve
yloeijen, of als zulke Bijzaaken en Gevolgen
der ziekte aangemerkt moeten worden, die aan
geenen Geueesoeffenaar, uit gemeene kundighee-
pen van andere Ziekten, vreemd kunnen zijn.

Wij zullen nu, vooraf, flegts zoo veel zeg-,

f:n, of ook, vervolgens, invlegten, van de
'.nmerken der Ziekte, haaren dart en Soort e,
«Is noodig zij, tot de behoorlijke regeling der
geneeskundige Aanwijzingen en Behandelinge.

De heerfchende Persloop doet zich dan, on-
der ons, voor, met de volgende Verjchijnfelen.
Doorgaans komt de piekte aan, met meer of

min-

-mindere teekens van Koorfigheid,' zich aankon-
digende met eenige Matheid, Moeheid der le-
den, Koulijkheid, Huivering, Warmte, weder
met koude verwiffelende, en zoo voortgaande;
fomtijds met eenige geregelde Koortsverheffin-
gen, die meer door ons zijn waargenomen, hoe
meer de Ziekte liep in den Herfst; anders ook
vaak zonder dezelve, en meeft weinig geregeld.'

Teffens zijn 'er, in den beginne, Beweegin-
gen en Rommelingen in den Buik, foms al eeni-
'gen tijd vooraf, ook met Loslijvigheid, nijpende
en pijnlijke Krimpingen, meelt beneden den navel,
in den Onderbuik, neemende geduurig toe, en
wel haaft verzeld wordende van pijnlijke Per-
fingen ter Itoelgang, die fteeds geweldiger ea
veelvuldiger worden, bijna geene Afgang-floffen
uitdrijven, maar flegts een weinig Slijm, Vlok-
ken, V�gt, veeltijds doormengd met bloedige
flippen of ftreepen. Dus voortgaande, neemen
de kragten fchielijk af, doende niet zelden, als
de ziekte wat hevig is, den menfch, in weini»
ge dagen, zoo vervallen uitzien, als of hij van
een langduurig ziekbed kwame.

Teekens van bedorvene Spijsverteering en ver-
gaderde Vuiligheeden in Maag en Darmen zijn
'er niet altoos; geenszins in die maate, als waar
uit men de heftige ongefteldheid dier eerfte We-
gen zoude kunnen verklaaren; en nooit bijna
zoo, als in regte gal�ge, rottige, Darmziekten
plaats heeft. De Tong is zelden veel beflagen,
hieeft niet meer dan wit of grijsagtig; de Afgang
doorgaans weinig ftinkende, dan in den voort-
gang of grootfte verergering der ziekte j de Eet-
A 3 lust

f G E N B E S WIJZZ VA®

lust is foms geheel niet, veeltijds weinig ver-r
loren, dan in denzelven ergen toeftand.

Nogthans vak 'er ook wel Walging voor»
vanden beginne af, Drukking, Opfpanning, Be-
naaudheid voor 't hart, ijdele poogingen van
Braaken, of Uitwerping van Slijm, Maagiap en
Galle, gelijk in alle zwaare braakingen plaats vindt.
Ook worden 'er wel Wormen en andere vreemde
ftoffen geloosd, zoo van onderen als van boven,
Dan deeze verfchijnfelen zijn niet algemeen,

Tegen't laatit der Ziekte, wordt de ontlailiog
Teeltijds meer bloedig, veilig, bruin, dun, en
zeer rottig ftinkende. Spruw is geen algemeen,
verfchijnfel, zelfs niet in doodlijke Ziekte, maar
zij kondigt doorgaans gevaar aan; noch meer
de Hik, na welke men doch ook nog enkelen
heeft zien te rug komen,

Teekens van waare Ontfleekinge der Inge-
xvanden ziet men genoegzaam niet.

De puuring der Ziekte is ongelijk, meeft
van vijf tot tien dagen loopende, eer zij zich
beflist, ter eene, of andere zijde.

De Dood kan fomtijds zeer lang in't komen
blijven, terwijl ijskoude ledematen, en wease-
zonkene Pols reeds geveftigde Verftervinge der
ingewanden te kennen geeven.

Op 't laatst komt 'er ongedurigheid, onruft,
woeling, benaaudheid, doch met beftendi^e te-
genwoordigheid van Geeft, doorgaans tot het
uitertte oogenblik toe.

. Deeze zijn in 't algemeen de Verfchijnfelen der
% «T,-R*M f '� J^s ^verfchiHende in Trap, Zwaar-
te, �chieiykheid, en ToevaUigheeden.

En.»

O E W ;P SR S LOO P< f

En, alzoo, laaten zich de Soorten of Verfchei-
denheid der ziekte, onder ons, voornaamlijk dee-
len, in Persloop diefcbielijk,of die lan g/aam aan-
valt; terwijl elk dier twee verder, of ligt en goed-
aartig', of zwaar en kwaadaartig pleegt te zijn.

1. De Schielijk overvallende ziekte wordt voor-
naamlijk befpeurd, wanneer, in deezen tijd, een
anders gezond, doch verhit lichaam, getroffen
wierdt door haafiige verkoelinge. Deezen grijpt
de ziekte voort heftig aan; zij hebben bijna gee-
ne Walging, en ontlaften geene vuile Darmftoffen.

Sommigen onder deezen ontworftelen ook, na
een fcherpen flrijd, de ziekte dikwijls vrij fchie-
lijk, vooral bij een tijdig goed Beftuur, en hec
fpoedig herftellen der Uitwaaffeming. Deeze zijn
de Goedaartige ziekten van 't eerfte foort.

Anderen) bezwijken onder den heftigen aan-
val, met een fchielijk verval van Kragten, groote
Benaaudheid j ontladingen., foms van enkel Bloed,
en alle teekens van inwendige Verfterving en rot-
tige ontaarting, vaak binnen 4 of 6 dagen. Deeze
zijn de Kwaadaartige ziekten van 't eerfte foort;

2. De Langzaamer aankomende ziekte hadt ook
meer onmerkbaare Oorzaaken. Buikrommelingen
en Loslijvigheid gaan hier veelal, eenigen tijd,
Vooraf, met Matheid en Ongedaanheid. De ziek-
te zelve ftelt zich in met een meer beflagen
Tong, meer afkeer van eeten, en de overige tee-
kenen van Wanverteering, en Onzuiverheeden,
welke de kenfchetfende Krimpingen en Perfingen
verzeilen. En van dit Soort waren 'er veele.

Sommigen derzelve herftellen vrij gemaklijk,
doch langfaain, na voorafgaande ontlattingen, en

� t, <? B »saw-' mtyzf VAN

Jterftell�ng dergefleeten� Kragteii. Zij maafcert
de Goedaanigen uit van dit Soort.
^; Anderen dee^er- bezwijken, naa een laogduu-
3%}ijden en fukfcelen, onder veele en ongunfti-
ge oorzaaken; of, indien de Dood haaftiger een
diid maakt, dan is-het, met de teekenen van
een fterke rottige* Ontaarting in de eerfte Wegen;
Dit zijn de Kwaadaartigen van het tweede Soort»

/ Cjmtrent" den .Acirt_ e�' (tiaa/le Oofzaak onzer
ziekte, zull�nwe hief g��n verdere" bepa.aling maa-
ien, djyi uit het bljgebfagte blijkbaar is; daar wij
meen�ri,,,dat dit genoeg,zij'tot het gr��te odg-
nierK, d� Regeling der Geneeswijze. '

Wij zullen alleenlijk twee voornaam? Misvat-
tingen, omtrent deu Aart der ziekte, zoeken op?
tel�elderen, omdat zij aanleiding pleegen -te gee?
veBf tot verkeerde, of gebrekkige Behandeling.. �-

''^�or�&rft₉ dat men, even als m den Buikloop'
(D�arri�(iea)_tzo ook in den Persloop (Dyfentsna)^
d�'v'o�rnaame aanleidend� oorzaak zqekt.iti eeni-
ge ftofen, die in den Dartribuis vergaderd zouderi
zijn,'t zij Gal, Slijm, Diertjes of fcherpe Uitwerp-
illen. Daar nogthatts de waarejfcrslo�p,niet zel-
den^zich iaft'elt, zonder dat, met eenigeh gfond,
vefmoeden op zulke vergaderde ftoffe�i korin�
tallen;'of, zoo zij 'er ook waren, dat dezelve;
Blijkbaar, als bijkomende hmderaiffen b�fchbuwd
mbetert' worden, welke, in die gevallen, �en�
famengeftelde ziekte uitniaaken, uit Persloop en
Buikloop, als 't vyare, teifens beftaande.
; De Persloop doch fchijnt eene eigene, fijne-
re»- prikkelende oorzaak te'hebben, enafnans-

�i'ik

DEN P £ RSZ, 00 P. ₉

lijk van de darmvuiligheden, meer in de zelf-
ftandigheid der rokken van 't gedurmte hangen-
de, of daar op vallende, en het zelve tot die
uitgezogt pijnlijke krimpingen en perfmgen
Iteeds nog aanprikkelende, of (choon ook rui-
me ontlaltingen, door braak en buikzuiverende
middelen, zijn voorafgegaan (0).

Ten tweeden; dat men, vooral onder de Lij-
ders en Bijitanders, misleid door de gewone
benaaming van rooden Loop, door deeze kwala
niet aangetaft meent te zijn, om dat men, of
zoo lange men geen rooden bloedigen afgang
looft, en door dit wanbegrip wel eens tijdige
hulpe verzuimt. Ondertuflchen is het zeker,
dat iemand de Dyjenterie, of Persloop, heeft,
die, met hevige pijnlijke darmkrimpingen, en,
daarbij gepaarde of op volgende, perfmgen, ge-
ftadig en onweerltaanbaar gedrongen wordt tot
afgang, zonder dat hy, in die veelvuldige ftoel-
gangeu, met groote moeite, bijna iets anders
looit, dan eenige dunne, heldere, ilijmerige en,
waterige doffen, met de gedaante van velletjes,
vezelen en vliezen, ja aanmerklijke lappen daar
onder, die veeltijds, doch niet altijd, meer of
min geaderd zijn met bloedige ftreepjes, ofge-
fpikkeld met bloedige klompjes; waarbij, foms,
ook eenig verdund, wankleurig vloeibaar bloed
verzeld gaat, en, zeldzamer, eenige meer aan-
B merk-

(a) Dit gevoelen, \vaarin ik veele Voorgangers heb,

zul in den loop van 'c volgend verflag nu/er Gs-

' neeswijze meer toegelicht worden. Zie §. 5. enz.

K> G ENE E 5 WIJ Z E V '� Jrf N

merklijke ftwkken geronnen bloed ; doch dik-
wjls ook geen blcederigheid in 't geheel.

De ontlading,, derhalve, van ronde bloedige
uitwerpfelen behoort geenzins tot het wezen o£
de eigene kenmerken^van den. l'ersloop, en in
de; tegenswoord ge Epidemie heb ik niet dik*
tvijls dit verfchijnfei gezien , maar doorgaand
zulke bijna bloedelooze uitwerpfelen, als daar
«,v,en_ befthreev�n zijn; hoewel daarom de ziek-
te niet minder gevaarlijk, ja ook niet zelden
doodlijk, kan worden, Aan deeze bloedelooze
ontlading heeft men ook den naam van Graau-
wen loop gegeeven. Derhalven fpreekt men
dgenaartiger en minder dubbelzinnig, als men _fyan de krimpingen en pijnlijke perfingen, wel-
ke, met een moeilijke ontlading van flijm, ot}-
zea I.oop doorgaans verzeilen, de benaaming
ontleent van Perstoop, e_n men zal minder aan-
leiding geeven tot bovengemeld verzuin�. (k)~

Taalkundigen begrijpen, dat deeze benaamifig,
ook beft het vvaarc denkbeeld uitdrukt vart't oude
woord Av«m£i«, (Dijpeultas inteftmitrum ,) etl t�F-
tcns , dat , onder de hedendaagiche Nofohgi. de
f roote .voorganger DE SAIWGES, en na hem LIN-
^AEUS , die faetum cruentarum Jeje&o, en dmerhoeo-
cruenum hunne bepaaling van Dtfenteri* ftell�n,
niet jujft bepaald hebben 5. waarom ook DE SAUVA-
«BS veelerleije bloedontlaitingen , als foorten vak
Dr/wuria aanvoert, welke geenzins daar toe fchij-
nen te behooren. Nof. mtb. Tom. tl. _f4g. 324. t�
Maar eigenaartiger zijn de bepaalingen dertndeK

Nofifog', VOGEL, CULLEN en SAGAR, Welkg _Hi*-

KQmen op fre^s, _fau(a^ _t�_mm�r_a _ac 'tfnefnind�»
ah* Jyetlio, _Mttcuf_a �/ ^ f^utnokrita, retent�

DEN P E R S L O 0 P.

Zoo veel vooraf hebbende laaien gaan, meen
ik genoeg gezegd te hebben, om nu over te
kunnen gaan tot het voordraagen onzer verko-
zene geneeswijze; alieen nog dit herinnerende,
dat ik, kortheidshalve, flegts de voornaamite
en irteeft dringende punten van Behandeling,
bij wijze van Geneesreg�l�n , zal voorftellen,
terwijl doch de toepatling op onderfcheidene
toestanden cei�ens in 't oog gehouden, en de
voornaame foorten der ziekte insgelijks in- dee-
zenvoordragt kortlijk toegelicht zullen worden.

,� . ....-

'In dieeze bij ons heerfchende Ziekte, daar
<3e buikingewanden van zelf veelal geweldig
door krimpingen en onregelmaatige beweegin-
gen gefolterd, en daar de kragten vaak tchie-
Jijk ter neer geflagen worden, manken wij geeu
₍Jilgemeenen regel van altoos Braakmiddelen, tv.
:;geeven4 integendeel gaan wij tot dezelve ge en-
-�-zj-ns. over, dan wanneer de Lijder een gevoel
:-.heeft van walging en braakagtigheid , of;;;ten
--ffiinften van volheid of fpanning op.de masg,
'het zij dan dat zulks vqorvalle in den begin-

� , 'h�t zij ook in den, verderen voortgang xier

' ^:"'

-; Alsdap kunnen dienftig zijn. onze Voorfchrif-

ten van N. i. of N. 2,"in ��ns, of in rwee-

'maaien, ^;ingenoomen, of ook, vooral b'n^ zwak-

^K�re 'geitelien, en in een meer gevorderden

'.ftaat der.ziekte, het,Voorfchrift N. 3,, om alle

«half uur,een-pQeiieftie te. gceven, tot^d^ge-

B 2, ,.,,,.-. ,..: ^

noegzame braaking, of ook afgang naar bene-
den, volge. Men zal, zoo ras het braaken
begint, rijklijk laauw water of kamillen Thee
drinken, en dat aanhouden, zoo lang hetbraa-_{

Na genoegzaame werking van dit voorge-
fchreevene (§. i.), geeven wij ftraks daarop
een,////?»^ middel j het zij in ��ns genomeny
zoo. als N. 4; het zij bij vervolg, om 't half
uur j of om 't uur, een iepel vol, zoo als N. 5
of N. d ; een van welke laatfte drankjes voor-
al te pas komen , als N. 4-, in eens genomen,
weer uitgebraakt, of niet voldoende bevonden �*
wordt ,. om de krampige beweegingen en � pij- "
nen eenigzins tot bedaaren te brengen, inzon»
derheid: tegens den nagt; en nog meer, indien.,
na het braaken, de kragten (zoo als meermaa-
lei� in deezen tijd , op veele plaatfen , daar de
ondaft methode van TISSOT wat fterk gedree-
ven werdt , gebeurd is) geweldig vervallen
mogten zijn, met onmaatige pijnen en bewee-
gingen (c).

$. III.

f O Niet zonder ge\yijrtige redenen, op ondervin-
.dms; gegrond, gelijk in 't vervolg nader zal opgtt-
.helclerd worden , raaden wij de Opiaten , en wel in
~;grQotere giften, aan, en wijken dus hierin af van
DEGNER , ZIMMERMAN en vooral van TISSOT.
_r Tegen welker , gezag wij dat van SYDENHAM over-
,en, XOQial_:<J§ pntwijffelbare ondervinding

der

'. in.

Maar als er geen walging of braakachtigrretd
plaats heeft, en geene volheid of ipannmg^
waar van in §. i. getprooken is, dun geeve
men ook geen Braakmiddel, doch als 'er tee-
kenen zijn, gelijk veeltijds, van opgehoudene
en bedorvene darmvuiligheeden, 't welk voor-
al plaats heeft �als de- iiekte iangxaara zich. ge-
veftigd heeft, dan :zoeke .men ,eerft en, vooral¹de allengs vergaderde, itoffen los te maaken»
te temperen, en liefst naar bejjeden te dosen
ontladen, zonder de, reeds te veel getergde^
darmrokken op nieuw .veel te prikkelen»
, Hier toe kan in ,de meefte gevallen diesfi�
eene Infufto ant-ijeptica laxans N-. 7. Waarvan
eerft op ��ns de helft, daarna om 't uur een
paar .lepels vol gegeeven mogen worden, warm.
lp flappe en zwakkere /geftellen, vooral die
reeds eenigen tijd loslijvig of ongefteld gew�efl
zijn, zal men liever, in plaatfe van het Zout in
N. 7, daar bij mengen een halve of heele oi>
ce van de Tin&ura Rbei aquofa, N. 8." Ook
mag ...men,.wel, met oogmerk van zagtelijk^te
laxeeren, geeven de poeders N. 3, bij een hal-,
ve poeder teifens inge^eeven, en om 't half
B 3 uur

.' ,.'..,�_.," '�: �' � ..."'f �"

der Harlinger en verdere Friefche .Medici,-hier ag-
ter volledig bijgebragt; waarbij nog gevoegd tnoec
Worden de bederrvvcerende kragt (va antijepttci)
van het Opium, voorrtjds rt(in bekend, rnaar t�oor
latere ondervinding beweez�ti,-en welke vooral i.n
den voortgang d2r ziekte zeer te pas komt. 2ie
'% 15, euz.

14 G ENE E S WIJZ 2 'V" A N

MUI of uur vervolgd, zoo dat er wel eernge
walging volge, doch geene braaking, maar maa-
tige afgang, waar bij dan fonis ook wat zwee-
ting zal koomen.

i - � .

§� iv.

Men zal dan, na de werking deezer laats-
gemelde ontlaftmiddelen f§. 3. J, insgelijks een
der [tillende middelen geeven, vooral 's avonds,
naar aanwijs van §. a. Ook mag men, in ge-
weldige pijnen en b�weegingen , tuflchen de
giften in der Infufto laxans N. 7, of tuflchen
de halve poeijers N. 3, wel eenige maaien een
lepel vol geeven van N. 5, of 6, waardoor , in
dj? geval, de gewenfchte ontlading niet geltremd^
paar. eer bevorderd zal worden.

,.Boch dewijl de Persloop niet zeldfaam,, ook
in doezen tijd, zich openbaart zonder de ge-
jnelde tekenen, ja zonder eenig mooglijk ver-
moeden, van door gallige of andere kwaade
.ftoffen in maag of ingewanden veroorzaakt te
zijn ^ bij voorb. in zulken, die, volmaakt ge-
zond; zijnde, alleen, na bloot gefteld 'gew�eil
te zijn aan heftigen Wind en Regen, of. na
fcujtj, door arbeid zweetend, lichaam onyerzig-
tiglijk verkoeld te hebben, eensklaps door 4en
Persloop zijn aangegreepen : (d) zoo kan men

- �-� ze-

(</) Hoedanige gevallen ik verfcheidene^zeerfpree-

t &e » $ jjjtf & oro p; ^ 15

zekerlijk niet beweeren, dat in allen de; behan-
deling begonnen moet worden met de gemelde
buikzuivering, veel min met braaking Cvolgens
§. 3, en i.); het is in die gevallen, wanneer
men 'er van den beginne bij is, veel natuurlij-
ker, eenvoudiglijk de ontftelde darmen te ver-
zagten, en derzelver krampige beweegingen te
bevredigen, en verder de naar binnen gedree-
vene uitwaafeming ftoffe, kan 't zijn, weer naar
de huid uit te voeren. Hiertoe zijn dan voor*
�erft dienftig allerlije gemeene verzagtende dran-
ken; Gerfte-water , Amattdtlmelken enz,, inzon-
derheid die teffens wat huid openende zijn,
als Karnemelk op garft gekookt, en daarin Vlier-
Uotmen getrokken; Kamille en Vlier-thee, heet
in een kommetje gefchonken op wat po�ij�r
van Saleb, Gomdragant, of van gemeene jlra-
bifche Gom, en daar mede vermengd; al��s niet
Suiker of Honing aangezoet, en gebrooken met
zoo veel zuur van Citroen of stzijn, als zonder
te veel prikkeling verdragen kan worden. Ook
is het bi jm en gen van Gelei van Vlier of Vl�er-
firoop , in een trekfel van Kamille en Vlier blo�*
men, met wat Gom poeijer daar onder ^ om
geftadig te drinken , aanprijzenswaardig. Het
gebruik van een Riffl-foup , mits niet kragtig
van vleefch, bij kleine portien dikwijls gen�o-

kende, gezien heb, te Ede _t te Korft, en vooral
te MeervetJ, abvaar de ziekte meeft ontftaan is in
het windige natte weer in 't begiu van September,
dat op de hettige zomerhitte allengs is gevolgd;
voorts op dezeltUe wijze ook in Gar�eren^ onder
enz, . , � , - ,

VS- G E<ttKmsmi <Z W. fflG» W '

men, en met Citroen zuar of Cremor Tartare'
getault, j s. dan nok veeltijds -nuttig Verder,
om dat het hier voornaamlijk aankomt op een
zagte lijmigheid, zoo kan men ook diergel jke
flijmen van Haver gort, van Garft* en ook van
gemelde Gommen, of ,&»/<�£-, in voorraad doen
maaken, van welke laatften N. 9, 10 en u.
voorbeelden opleveren, (e) en waar van men
naar believen een lepel vol, of meer,. onder
zij ti drank of Geneesmiddelen mengen , of ook ».
van tijd tot tijd, afzonderlijk neemen, of mee
wat. tujker,, bij manier van .een Likpot , ter
verzagtinge der pijnen, gebruiken kan, .Dit is
veel beter, dan de Olieagtige middelen, die bij
't Gemeen verkeerdehjk, van den beginne af,
veelal genomen worden , en niet zelden zeer
kwalijk bekomen. Een afkookfel van Weeg-
breezaad (Sem. plantaginis ) in water en melk
geeft een eenvoudiglijk verzagtenden lij mag-
tigen drank, die ook op veele piaatfen , met
meer reden, geroemd wordt, en gelijk itaM
met andere, enkel bekleedende, dingen.

Bij

(«) Men venvondere zich niet over het groot on*

derfcneid m de veelheid, van G»mdr«gant f waar

mede de Saleh geliji; ft_aat) en Arahilcbe Gom, die

hier voorgefchreeven is , om een gelijke veelheid

.water m gelei te verdikken; dit zal elk die de

proet neemt, beveftigt zien. Omdat. men dus met

;n deel G«w*««w, of s*kb_t zoo veel ton doen al&

* 32 deelen gemeene Gom, heb ik de eerflge-

melde doorgaans m vervolg gebruikt. Deeze g^

leijen laaten ook gemaklijk het bijmengeri van eenig

. s«* '-r toe, ook van wat Spintuf, indien men ze, in

de gevallen, wat -meer bedeifweerende of fmaak-

lijker moet maaken.

U EX fERS^LV�».»

�*-_

�» Bij deeze verzagtende en ftreelende midde-
len mag ook, in de�ze gevallen, ter meerdere
kramplblling en bevordering van uitwaail�ming,
gevoegd, en daar onder gemengd, worden w/;..
�te Papaver fttwjp, tot een of a< oncen in 't et-
maal , of Laud. Liq. Syd. tot 20 a 30 droppen,
in kleine giften, bij tuflchenpoozen, verdeeld.
j-let bevredigend uitwaajjam-drankjs van FOR-
DYCE kan hier ook van nut zijn (zie N. ia)i
twee of driemaal in 't etmaal genomen; ja ook
fora s;, het fterker Zweet poeder van DOVER. C N«
ia.>, vooral tegens den avond, den, ja foms
tweernaalen*

� , - \

,� .,::. . «^ ... , . , , H :��"

-j VI*

' --. -�� �'

Doch liet bijvoegen der evengemeld�, pi/fa
ft Mende en verdoovende middelen, bij de verzag-
tende, eifcht voorzigtigh�id, om met dezelve de
geneezing' niqt te beginnen j dan alleen-in de
gevallen §. $: gemeld, noch obk dezelve ge-
ftadig te gecven, daar do vsrzagtende genees-
wijze, zonder de verdoovende _t voldoende zou-
de zijn.; En daar inderdaat kwaade fteffen in
de eerfte wegen zijn, kunnen deeze middelen,
iisonder de voorafgaande of bijgevoegde ontla-
$ingen, volgens *§. i en 3,- veel nadeel doen.-
Ja., wanneer men fle'gts -twijffelt, of er niet op-
gehouden vuiligheid zit, of wanneer ook, zelfs
in de gevallen van §.� 5, de-ziekte niet meer-irt
haar begin te, in welk geval de aanhoudende
'Onregelmaatige beweegingen der ingewanden van
kwaade iioffen, -offchoon die in 'c eerf�-*er

i8 C JE NE E S WIJ Z E r,A N

niet waren, zullen voortbrengen: dan is 't ver-
re weg veiligit, altoos den drank N, 7. vooraf
te Jaaten gaan, of tuflchen in te geeven, en
voorts te bundelen volgens §. 4. Want deeze
Ontlallmiddelen zijn zoo mild, en zoo wem;g
.prikkelende fiimengefteld, dat zij, ook daar
geene merklijke (toffe voorhanden was, niet
'fchaden zullen, vooral als men het Zout en de
Tint�. Rhei uit den drank agter liet.

~*\ '.�-.- .

§. VII.

Ter flilling der krampige beweegtngen en pij-
nen der darmen, is het daarenboven vplftrekt-,
in alle gevallen, nuttig, uitwendig den buik
warm te houden, dien met een warme pap,
b. v. van Lijnkoek, of gekookte Grutte, en Ca^
muien, te dekken, of, dat eenvoudiger is, roef
een zeer warme wollen /,?/>, die in heet water of
melk gedoopt en uitgewrongen is, ja ook mee
warm water of .melk in een blaas bevat. Nog
meer zoude hier toe medewerken een warm
pijnftillend Oplegfel, als N. 14, over den navel
gedekt.

i. En ter bevordering der nuttige uitwaafleming,
moet er ook dit uitwendig bej�ier nos vooral
,b.jkomep, dat de Lijder zich aan buik en voe,
ten wel gedekt houde, en, zoo veel het zija
kan» fteeds in het bed blijve, vooral na het
neemen der ftilknds middelen (§. 2 en 5.). i
.i^eze befliering es uitwendige aanleg zi�a
«19$ alleen dienftig ia '_t _gevai _van r ₅, �-.«at
ook m.die van J, t en 3. ,.,. , ,,,>»?

« 3 §. vin.

'J> E N P E R S £0 tm

-*", " , . L SC l � ": ' " ? " ' . V*

g. VIII.

" � ,..�.��? " .,� -.:"..

Verzagrende Injpnifingeri in den endeldarm
Runnen zekerlijk ook .ive.t anders dan nuttig
Zijn en gemak geeven, vooral in den voortgang
der ziekte , als het dikke gedarnue, en deszelfs
ohd�rl� deel, meer is aangedaan, en hevige per-
fingen verwekt. Een trekl�l of ligt afk�bki�l
van Kamille bloemen en Mfilva bladen , met
rijklijk Lijnolie, en zoo veel Gom Tragacanth
of Stifffel, als het vogt, wegens dikte, maar
even door den klijfteerpijp wil laaten, farnen
Wel door een gefchud, kan hier toe voiltaan;
of ook, eenvoudiger, Melk met O/ij, Gom ea
Sttiker. Bij welke Lavamenten men , om d�
hevigheid der perfingen, die het inhouden be^-
letten ', te maatigen, een goed deel Land* liq. of
'Opium mag vermengen. Maar de pijnlijkheid
Van den endeldarm laat zomtijds het zetten van.
^:iden Klijfteerpijp niet toe j- ook is wel de in-
Fpuiting zelf ondraaglijk, -vooral als de klijlteer
niet ^: zeer klein genomen wofdg, -en dan vloeit
zij voort weer weg. Ja, het toedienen van den.
t�ijiteer is foms voor hem, die dit doet, te
bezvvaarlijk wegens, de g�duurige vuiligheid,
tfart dat men er op dringere kunne; Het yrijpj�
niaet ��k, na 't gebruik y zorgvuldig geZuiver4
worden , om naderhand-ni�t een Lijder aan an-
dere ziekte mooglijk ook deeze aan te zetten;
� Om deeze redenen is het vaak wel zoo raad-
feam, het. inbrengen te beproeven van een zeer
Vepagtende, in olie of vet gedoopte, en door
C a warm-

a«*« GEXEESiyiJSE V AU

warmte-^; fireltbare Zetpil; bij voorb. van ver- -
fcbe boter of Oleum palmae, onder [cbapevet L.&-
fmolten, vaa Cacaoboter, van Ungu. pomatum
of Ahhaeat, verdikt met Gom of Mihaea poe-
der, enz.

."..'� � � ^J

g. i x.

Aderlaatingen kotnen in den loop deezer ziek»
te zeer zeldtaam te paffe, ja zij ztjn, wegens
het haait volgend verval van kragten, door-
gaans fchadelijk bevonden: alleen, wanneer men
bloedrijke, driftige geftellen voorheeft, vooral»
indien de ziekte zich zoo initelt, als in §.5.
is befchreeven, indien verder het drukken op
den buik zeer pijnlijk is, met teekenen van
brand en koortfe, vooral wanneer rnen dan in!
't begin 'er bij is; alsdan kan eene laating ze-
kerlijk dienftig zijn, en den weg ba-men tot
een gelukkiger uitwerking der geneeswijze, op
gemelde plaatfe aangeweezen. Doch zufke ge-
vallen zijn ons, in deezen, fchier geheel -niet
voorgekomen.

.;Wij'hebben nu, tot hier toe, voornaamlijk
twee foorten, of gevallen, van Perslwp be-
fchouwd; ��n* daar ..ooik vuile bederflijke af-
gang-ftoffen in 't gedarmte bij zijn f §. i en 3.)^
en ��n, daar op zulke ftoffen, in de. ee'rfte plaats,
geen befchuldiging kan Vallen, maar alleen op

¹ "' ^v f»pfi

�"

een fijner prikkelende oorzaak, die tle rokken
der darmen foltert tot ge�uunge krampige be-
weegingen (§. 5.), Ja, deeze laatlle oorzaak
khijnt ons f met SYDENHAM, ACKENSIDE_; ea
vooral met STOLL^), o< k m de l ersloopen, van
de eerite foort, den grondflag te leggen der.
ziekte, en het voorname kenmerk uit te maa-
ktn, waar door Per sloop onderlcheiden is van
gemeenen Buikloop, gelijk, in den aanvang dee-
zer aroeelmge, is aangemerkt, .

Wanneer derhalve het begin der ziekte in
dien eenvoudigen trant behandeld is^ z�� als
tot hier toe is uitgelegd; dan valt verder te?
letten, of, in het eer/h Joori^ nog teekenen van
meer gallige of vuile flofien voor handen zijn;
en in het tweede foort, of'er ook zodanige tee-
kenen zich geopenbaard hebben, waaruit men
Zou mogen befluiten, dat diergelijke vuile dof-
fen, die 'er in't eerft niet waren, nu ook,
door de aanhoudende onregelmatige beweegin-
gen der darmen, ontftaan en vergaderd mog-
ten zijn?

Indien er dan zulke teekenen van vuile llof^
fen ontdekt worden, dan ga men nu verder,
in beide foorten van Persloop, even eens te
werk, en wel zoo als in §. i, a, 3, en /j, reeds
gezegd is; dat is, men herhaale de ontlaftmid-
tlelen, en maatige haare werking weder, als de
eerfte keer.

Doch indien 'er geene teekenen van opg�h�u*

«Jene vuiligheeden zijn, dan ga men weder, inf

beide foorten der ziekte, verder bijna eveneensf

te werk; dat is, men vetlaate de ontlailmiddef

C 3 kn,

& GENEESWIJZE

len, vooral de fterkere, en ga geheel tot der
verzagt'tide en bedaarende geneeswijze over,'
volgens de aanleiding daar toe, in j. 5, gegee-r^;ven; tellens a toos in 't oog houdende 't gene
hier op, in §. c, gewaarich�wd is$ enzoohou-
de jnen verder aan.

^;§. xi.

Dewijl, in deeze ziekte, de eerde werktu�*
gen der fpijsverteering en chylmaak'.ng door-
gaans zeer ontfteld en gefchokt zijn, ja in ge-
Heel verkeerde en bederflijke werkingen over4

f aan: zoo begrijpt men, m de eerlte plaats»
at hier bijna geene natuurlijke vnedlel-bewer-
king kan plaats hebben, enten tweeden, dat,
in deeze ontltekle werktuigen, zeer ligt mrt g'
bederf moet plaats vinden, vooral indien, 't
gene 'er voor voedfel worde ingebragt, Ugttlijk?
tot'rotting neige.

Hier uit volgt, dat men zorgvuldigtijk teg�ns 'tr
verval van kragten, en teftens teg�ns heimeer
en meer fcherpw >rden van 't geen in de geteister-
de darmen bevat is, moet zorgen, door z,eer ligt
verteerbaar, en zeer^zagt voedfel, bij kleine
giften, fteeds toe te dienen, en ook diergeliik⁷voedzaam drinken te doen gebruiken; terwijl:
men vervolgens zulk foort van voedfel en drin-
ken verkiezen moet, dat mintt neige tot roS
ting_vmaar veel meer dezelve tegengaa. - ^;Veel derhalve, van't gene in §.'5. t�* Ge*
neesmtddel is voorgeflagen , kan ook teffens als
Voedfel dienen. Vooral komt hier, ate iets dae

* » r & ir«/? s t � o p.-t: ir <}

*»

d� geringfte menfch verkrijgen kan, voor voe-
dend drinken in aanmerking, wel gekookt wat
lijvg Gerjh-voater, even zuur gemaakt met
Cremor Tartari, of Citroen , waar bij weder
wat Suiker gedaan kan worden naar den imaak,
��k wel, voor de aangenaamheid, een (Jtroett
fcbillttje, daar in getrokken. Voorts Brood wa-
ter ^ pap van Saleb, op dezelfde wijzen bereid,
'i'ot wat meer voedfel diene gepelde Garft, of
ook Kijft, met zuur e appelen,, of in Karnemelk
gekookt; ook wel gaar gekookte Slardappeleri
met een azijn fausje; Rij/l met roodebejjen nat,
Sago met wat Citroen; allerleije rijpe vrugten,
lugtig geftoofd, liever dan raauw, om de win-
derigheid die de raauwen. geeven zullen; hoe-
wel hier in aan den lult ook iets toegegeevea
fcan worden, te meer daar, aan fbmmigen_a raau-
we rijpe vrugten, vooral druiven, zeer wel be-
komen , voornaamlijk in een gaufch rottigen ftaat
der ziekte; waarvan voor kuudigen de reden;
niet donker is.

.' " ' -\ .

§. XII. ;, -;

Maar dewijl de neiging tot rottig bederf der
vogten, en tot verfterving, (Gangraena} der
ingewanden , de alkrgeva jrlijkfte verandering
is, en die men doch niet zeldzaam hier te vree-
zen heeft, terwijl doorgaans, langs deezen wegi
de ziekte dpodlijk wordt, van welke natuur of
foort zij ook in haar begin geweeft zij: zoo
blijkt hier uit het allergrootft gewigt, om, be-
halven beclerfwecrende voeding, ook vooral,d�

G S i�-WEWWi S #1 W *

Geneesmiddelen tijdig en kragtig¹ i» te

ter voorkoming van-dat gedugte onheil.
Wij hebben dit ook reeds in den laxeerdrank

N. 7, en in de meefie middelen van §.'5. me-
de in 't oog gehouden; maar waaneer de ziek-
te ,-fta cenige dagen, niet luiftert nto het tot
Kier toe aangewende, dan moeten, fpoediglijk,
ftejkere middelen tegens b�t bederf bij de hand
genomen, en, wegens de gevoeligheid der da�-
l�ien_r met de, aangepreezene, lijmige en ver*
xagtgnde dingen gepaard, of afgewiffdd: worden;
De mineraale zuuren, in andere Rotzfekten
zoo- voortreflijk tot dit groot oogmerk, kaa
inen, om dezelfde gevoeligheid, niet altoos in
groote maate geven. Zij kunnen anders ge^
voeglijk met de bekleedende flijmen vereenigd
Worden, zoo dat men b. v. met de voorfchrif-
ten N. 9, _IO, of 11. vermenge Spir. Sulphi.
per G. 60 tot fio- droppen, en van dit mengi

l gel�adig gebruiken laate,-zoo veel ma^- ge<-
fchieden kan. De ondervinding.heeft nogthans
anderen geleerd, dar, in de ergfte gevallen^
daar de bederfweerende: kragt deezer zuuren h�t
meeft te pas zoude koomen, deezezuuren niet
verdraagen hebben kunnen warden, zonder de
P']_;nen en fto«ingei>aan te zeuen.f/), hoewd
men deez� zuuren dan niet roet de flijmes
vereewgd, op even gemelde wijze, fchijnt _r�
nebben gegeeven.

St^� onze B,^_? hier. agterj en het zelfde,^

te Verhandehngtn der N.nuur en Gentesl�.'Cirr^
l, Dcds IV «tu.k, bladz. ₉f!6. dat door het bif-
voegt-n 'van dit Ihi�je vaii den Hr. STINSTRA nos
volledig moet worden gemaakt.

. -" V 4 ' :' l3L�if3 . ' '�

� Maar bet- grdote plegtanker der Af tiert, fa
2oo veele nooden, de Verufche baft, ofKina,
wordt hier,, meeltnjds, wel verdraagen, en de»
zelve wordt 'er van veeien zoo hoog gefchat^
dat zij hem, bijna van den beginne af, al gee-
ven^ en zelfs met de «ntlaftmiddelen paaren^
ja, vervolgens, bijna niets doen, dan m�t zij-
�e hulp.

�.'t Is Waar, in de geweldige Epidemie van
1/79, fchijnt men, tot het oogmerk van.be-'
derfweering, te Harlingen, daar de ziekte toen
allerhevigft gewoed heeft, ook met de Kind
niets uitgewerkt te hebben (g): doch bij ons
k diestijds de ondervinding daar van wat gun-
fiiger geweeft. Ik beroep mij voor allen opf
het getuigenis van den ^utpbenfchen Arts, Dr.
y> H; BERNS, die, in plaatfe van d�ri Quartiers-
Doftor des Gfaaffchaps Zutplien, de Epidemie
Jldaar behande�d.,? en alleen onder Drempt 235'
�X�efc�n aan deii P�rsloop a�ngeteekend heeft
{<h). D�ez� Heef getuigt, in zijn keurig ferrg^¹van dien Persloop ,*. (na efnftig, ert uit zijne
bevinding, gewaarfchuwd te hebben, tegeii heic
gemeen» en onverfchillig .aanwenden der" oti�'
^!- vooral der ^^-raiddel�n, �n ook des Rhd*
/),) dat hij als �ene voornaamft� art-'
D feiyr

fe) STINSTR.A, in onz&.Sijlagt, fxt-Geiuttk. Cwr»
\[h) ln,�\yi^,Bptgte» bij den Hove ingezonden, en na-
derRand gege�ven in de Gensesk, Correip, I.

3 ft.uk, p. 37,'!.. . . ,.

(O iM. pag. 354-J57-

S$> GRNRESfrtf.ZB V ril*

fenij, die, door haare verfterkende kragt, deb>
weegingen Ihllen, doch, door haare bederfweeren-
de hoedanigheid, de kwaade ftoffen verbeteren;,
en, de goeden bewaaren konde* hebbe Jeerea
jtennen de Kina, en den Wil gen -balt; welke
beiden hij verklaart, dan deezen , dan gene»
ponder ondericheid te hebben yoorgeichreeven j
om dat ze hem dezelfde dienften de�den ; heb»
:nde zich van dezelve bediend, zoo menig-
maal de zwakheid groot, en de beweecineeq
toomeloos waren enz. Gelijk hij dit ook, door
t bijbrengen van bijzondere gevallen ,. opbel-

**wiL ^ K. J* -, ,.

. De ondervinding van de meefte Artfen, e�

rane evengemelde praftijk beveiligen het ge*

ru.k deezer:baften, vooral der Kina; die, in

groote maate en veelvuldig, ook in de tegens*

woordige Epidemie is gebruikt, te Nymegen^r^

/^w,en elders; hoewel 'er thans veeltijds de Cor�

tex bimaruba mede is gepaard geworden, waar

door men onzeker blijft, aan welk van beidei�

de meefte uitwerking zij toe te fchrijven.

4t echter de Simaraba betreft, dezelve heeft
Jn ^M TV °P^zich ^!ve, TOlftrekt-nierf
H^C ^ ^GrMffch«P ^utphen, vondi

J? r C B_ERNS geene zigtbaare uitweb
-van i(«O, ten aj mooglijk mee de ^W
vereemgd; Dr. VAN M_ANEN ?ag er, te :EAnr_gf.
ook^geen nut of nadeel _van ^;.' _Mi|_ne

pag. 358_J30.000000e+000n,

^_50fc

�.;--!� ' '««�

.. . l

''vind'ngin 1779, in deeze Stad, alwaar todn d^
�Jjyj�ntetie g�nlliglijk omging, komt na genoeg
-hier mede over een ; edoch heb ik de bimarubh
0en wel eens met merklijk nut gebruikt. Onder--
tullchen laat ik thans, nu de ziekte zoo veel
^vaarder is, 't gebruik der Sinwruba bijna vaa-
ren, om plaats te laaten voor werkzaamer

S-

t "l

f h ' ^j "' "*<.'�'' � . - - ' - ' -

Pe Cortex Salicis, of Baft van twee en dri%-
|aange takken , van de Wiu& Willig (Salis
fflba)_t.in 't voorjaar vergaderd, en gedroogd^
^5 ''^:een uitneemend bederfweerend middel; in deej
Z^Jir op2;igte, (van de koarts verdrijvende kragt
fpreek ik nu niet,^ gewislijk eerder boven dea
Cortex peruv. te Hellen, dan dat hij daar voor
^vijken zoude. De proeven hier van z.ijn el-
ders gegeeven (o):, de geneeskundige onder-
vinding heeft 'er mij fedsrt in beveiligd j en.
»ien heeft, uit diergelijke bevinding, in 't Am-
fterdamfche Pefthuis, .'t uitwendig gebruik van
deezqn �filgenbaft , geReld in de plaatfe van
9en gewponl ijken Perufchen, te-r zuivering van
�ottige en vuile wonden en zweeren (p). . :

D _a" Ik

�s ' , '

(») hl tHff. Je Cortite Salicis albae, ejutque in tii�d, u fa
&c. P. KONING. Harderv. 1778. Cap. l f l. Zie ook
de proeven van den.Hre. j. pc, HAES, �ians -JVJed»,
Dr. te Amilerdara, alhier gep�omenj en v�r
'- He �fii i» ^afiotft �i�tbibit. p.

Volgens beiigten , mij JnNeli d�v^affiefwi r 782,

}k heb dan deezen balt reeds in 1779, als eea-
.bederfweerend middel, inde �yftnieri? gebruikt
en aangeraden; de Hr. BKRNS heeft, naar ons
voorbeeld, dit mede gedaan, en geeft er het
gemelde loflijk getuigenis van. Jn de tegens^
woordige Epidemie heb ik den zelyen op nieuw
beproefd en aangepreezen, met eene goede uit-
werking. . >

Van Foorft, is mi j nog deezer dagen gefcnree-
ven , dat ons Deco�um Salicis aldaar , bij vee»
len, met een ongerlleen geed gevolg, en eene
verwonderlijk fchielijke verandering ten. gfe.de,
gebru&t is, zijnde fommigen daar doof alleen
ferfteld geworden (#).

� -Uit al het voorgaande (�§. 13, 14.), heb 'k
dan den volgenden regel gemaakt; dat men bij
zulken, die, ter genoegzaameo»/t�//;>?^, of iet
�ersagting , behandeld zijnde als voorlchreeven
(Sj. i� -9.), geen verbetering ondervinden, maar
daarna, nog al perfeude en pijnlijk, zwakker

medegedeeld door den H�ere G, j. VAN WY f hm

5^u^yⁿJ^wn ^idat ^Huis» ^en beroemd Heelmeef�er te

Amiterdam.

Dit heb ik een weinig breeder uitgehaald, dan
:n anders m du Bengt verwagten moeft, omdat
.vernoemen heb dat fommigen, die doch de K�

^J^/ "/ !" K°^Pi^hoog ^ftelkn' ^het g^ebrulk ^n den
Wdgenlafl geheel veragten. Sciluet, h_os juvent «�a*

&^-T^Ur^tUri' J^k?* noPtons toe, dat de hneda^
m|heid dier bejdeBaften �iet geheel gelijk-is; de-
Wt}l d!e van de ITi&w .bij zijn tneerdere bederfwee-
�"""� ook wat meer droefheid voegt-

oirrAn ij-liA« U�^ _1 _ ' C 9

«t-

Worden | .ja ook bij zulken, bij wien, van 't beigin
der ziekte af, hetjchielijk verval van kragten, ea
de hevigheid der toevallen geen tijdverlies, door
den ommeflag der voorlchreevene geneeswijze,
gedoogen; dat men, zeg ik, in deeze beide ge*
vallen, om naakende verilerving voor te komen,
fpo�dig over gaa tot een bederfweerend₉ verzag-
Und enverfierkendafkookfel, zoo als N» 15, o�"
N. 16; welke Voorfchriften alleen onderfcheiden
zijn door den Cort. Salicis en Cort. Petuvianus;
om, een halve Theekop vol, warm, te neemen,
om het uur, van een der twee; naar dat de om-
flandigheid, bij de bederfweeringe, iets meer, of
iets minder, van het eerngzinsfatnentrekikende ge-
doogt; zoo als beneden (%} ook is aangemerkt.

*«y ; -«

Wanneer de ziekte, pijnen en perfingen nog
heviger, aanhoudender, en 't gevaar van' aan-
naderende gangreen dringender zijn; zal men
geruftelijk het Laudanum, bij d�ezen bedtpfigfc
renden drank, voegen, zoo dat, op elke price
vogt, gerekend worden 2, 3, ja zelfs meer
droppen van het Laud. liquid. en dus bij 20
oncen 40 tot 60, en meer droppen, die in een
etmaal, des noods, mogen worden gebruikt.
.jjMen d�nke niet, dat, op deeze wijze, het
Laudanum met oogmerk van flaap te yerwtkk�a
gegeeven worde. Immers heeft men niet zeld-
faam waargenomen, dat, in veele gevallen, zeer
groote giften van het Laudanum uitmuntend ver-
dfaage� worden, zonder den flaap onmaa,tig b�n.

*":.,, V > V- i l i-_t. v .. - . _ .J *4 £ �',-'...', (i. '-. i T^

30 G EWE^E&IFIJZ JS VJ4 NT

te zetten. De werkeloosheid der opfiurpenftl
vaatjes in de ingewanden , ^en de ibhielijt�
yoortituwing naar onderen van 't gene ingeno-
men wordt, doet ook van zelf begrijpen, dat
in- de;Myfenteriei eenigzins als in d� Cholera,
grootere do/es moeten vefdraagen kunnen wor-
den, dan elders.

^: DU gebruik van 't Opium is ook door Vgezag
v_ati veele voornaame Geneesoeffenaaren, al v�wr
lange, bekragtigd (r), fchoon het niet zeer be-
kend, althans, in deezcn tijd, niet zeer gevolgd

fchfjnt

(r) "In dyfenteria cruenta, (1670. l^ond.) vefpen-j
� . jw'ac quandoque interdiu, Laudani dufin fatis^ma-
� gnam exhibere lolebam, nee unquara dyfemeri^o
_w cuipiam hoc obfuiffe npvi;� quod parttculae Op�
^ e fanguine rurfus, guo jninus cerebmnv afliciant,
�^ cum��dibuscrueiJt�s eito eliminentur," zegt T�.
WILLIS Pkarmac*rat* £, til, C. 3. p. 50. Sterker i*'!
getuigenis yan-KAMAZztrn "nee forlan ulla elt af-'
j� fedtia, in qua lacurius,& liberaliori doli exhibe-
'".,, rippfljnt op*<>/<», ^guarafin hujusmodj roorbo, (dy-
ie�teria auturnn_r i�93. Mutin.) "fractis Heet & pe-
^;^_M^! ne atfritis viribus." De grnot� SYDEWHAM had
hier in .it�utelijk- voorgegaan. "Hlud omnmo obfer-
;� va«duii).e�,(zeg;t hij J, quod.. ad quam pturimQs

ab orci faucibus libcrandps pertineat, quod-, qu�-
ties ventris toraii.ia �n dylenteriam cunfirmat^p
ufque promoveantur, periculofiffimum effe mifii

� conltet, niorbum adgredi protradiore illa methp-
'.,,.,do -- eyacuandi � dein contemperandi � cum
� «ycpgrientia didicerira, dyfenteriain &.ccrtiflinie&
� celerrime curari,, fi,, tniffis atnbagibus,. Fluxus,
_?, t,audano cunfeftiih^fjftatur �advoqatus itaqBe
.� Laud liqu. gt. )txij. protinus exhibeo, bis i�tra
� 24 horas, vel & (aepiu§, (latis intcrvallis, fi di-
» �ta do�s torraiuibua �c dejedionibus rite/conj-

f�liijnt te zijn. Deeze fterke giften dan maakert
hier alleen kalmte, dommeling, bedaaren de pij-

nen |

«, pefcendis par non fuerit" Sehedi.
frbr, ingrejf. Opp. p. 531. feq. coll. cutn pag. 189.,
JK froceff. tategr. Opp. p. 602. De naaukeurige pp-
derzoeker der kragten en uitwerkingen van het
Opium, de uitmuntende TRALLES drukt zich dus
fterk uit " Nollem ego aggredi Dyfehteriae gravio-
j, ris fanationem fine QpkT, nee talem unquam» fi-
. _w ne eximio hoc � rmminis dono, curatam victi.
� Nullum remedium huic morbo aptius humana
� cura exccgitare potuit, q�um v�riffimum fit il-
� lius antidotum , appofite ita Icribente BONTI�.

r j, �aCCO SYDENHAM�M, ETTMUCLER�M , WEDE-
_rt LIUM, WILLISIUM , RIVER1UM,L1NDANUM,HEL-
_w WIGIUM , BRUNNERUM, WERLKOF1UM, a�OS-

i � que in Dyfcnteria Doftores opiatos. " Terr. ft-\
tned. Exam» rig. p. 168. Dezelfde TRALLES verhan-
delt het gebruik des Opium: in onze ziekte uitvoe-
riger, en bepaalt het naaukeurig, in zijn laater werk
de Vfu Ofti , Se�l. 111. Cap, 3. in welk hij p. 198.
tene gelukkige geneezing van een zeer zwaar ge val'
bijbrengt , waar" hij eindlijk zelfs alle 4 uuren ri
grein Opium gaf, en veele dagen aanhield " Ihie
� proftratione virium , fine phantasaiatibus , fine
_s, fomno diutius protraclo " &c. H^-t getuigenis
Van den fchranderen GRASHUIS zal ik alleen hier nog
bijvoegen, �' In Dyl�nterico morbo, a principibus
j, in arte yiris fere omnibus adfertum legirnus , hic
,, prae ullis aliis morbis Opiata liberaliore dofi fe-
� cure exhiberi pofle, fradlis iicet & pene attritis
� � viribus " &c. de Cotica pj&oa. p. 41. Is 't niet
wonder, dat, na zoo veele getuigeniffen ten voor-
deele, het gezag van DEGNBR, PRINGLE, ZIMMER-
;»IANN$ en vooral van TISSOT, alles fchijnt te «�
verftenimen, om bijna altoos de ontlatt� methode
te drijven? en, bid ik u, met welk een gevolg �-
ver 't.aleiaeen! � ! '^^wt( &p

, ongeregelde beWe�gingen, en
voorf� de hier zoo he�zaame uitwaafleming (*}.
Teflens gaat het Qp/a«» de gedugte gangreea»
op eene kragtige en zonderlinge wijze ^ ook in
deeze ziekte, tegen ($i z�b dat, daar ook de
v�riterving reeds onmidlijk op handen fcheen,
zij foms door 't Laudanum "nog afgewend zij ge-
Tyorden, en, daar zij reeds in. 't gedaririte .ge-
vat had_rhaar voortgang vaak gefluit zij, met
verbetering der toevallen. Ja,,in geveftigde
gangreen, waar van, in onze Ziekte, koude ar»
men,_v dro�ge" huid,. verva�en� leevenskragt�n
en bijna onraerkbaare pols gewifl� teekenp zijpi,
zal men nog wel e/ens zien, dat j op 't gebruik

van

�,. . � �' * �^? f f

(r) 'RAfiiAzz'ifti fchrijft /. �*. de bedaarrag eti warttite,
'do'rtr eert goede doiis Ofima gewrogt, nier zo zeer
toe, aan de bedaaring der pijn�, maar, uitdruldijft$
aan de virtuf tyn dinfbotetka j welke kragt ook a*n
ETTTMULLER, en vecle Anderen wel beken* was-v
(O De kedfrfwe�renJe kragt is, ift onzen tijd., door
den beroemden Engelfchen POTT klaarblijkfijk oh-
dervonden, in het te keer gaan der gangresn aan %
"toonen en voeten, alleen doo^ grootere -giften �O/w//».
Zie deslelfs A<mm*-evef de LaiahetJ.' �tiZ, d�brDr.
r>o PUI uiteegeeven. In andere v�rftervingen te wee-
ren en te Ituiten, is ook dezelf�e kragt ui groote
"giften van het Opium door andere Genees- en lied-
meefters nu en dan, en foras bij geval, Zeer klaar-
'bVijklijk ondervonden; ook zonder veel flaa^ te-ver-
' 'wekken. Ivati ook het nut, dat aan het C#«»s door
-veele groote Medici, na SYDENHAM ^n BUER.HAA-
-VE, wor it toegefchreeveri in d� kind�rp^kjes j voor-
al in het erglte (bort, en in^: h�t meefl gedu'gt ci^-'
:|ierk der�elve, wel beter 'v�r-klaard voorden, dan-uk
-«efjfe^fiae!?»?»^.kragt van dit middel? XiL-
over de gemelde verhandeling- va» DjV B*

Opium., de pols, warmte, uitwaafleming en
kragten, op eene verbaazende wijze, weer aan-
wakkeren («J; dat het, Jeeven, verre boven al-
le verwagting, gerekt, en voor deeze eUendigen
"«draaglijk worde gemaakt

V'. � � ; � . ; : ^;;: . r. ':�'"«: ^;^f

f. XV�. �

i , ,' � ,'~ � '� " � � -�->'- . , � "i-

Ik zoude, indien *t hier de plaats /toeliet*,
ffit geltelde beveftigen kunnen met fpreekend�
voorbeelden, die ik daar van zelf, reeds iii
�&ob�r 1781 j in 't ons nabij gelegen dorp Puf-
ten , met eenige on2$e� Studenten, heb waargeno*
trien (o); en die ik j nu in deezen tijd, inSep^
tember, vooral t� Mcervdd, en, met den Hr.
Dr. ^LSNEUUS, en onze Stud. FEiaET^, er» VA?(
WEURS, te Ede., en naderhand op meer plaat-
Fen, in bijzondere en fterke gevallen, gezien heb.
Ik zoude ook hier nog bijbrengen kunnen,het
getuigenis van den Hcere Dr. en Burgernr. HOFF.
B" die^

(«) Een fteiTc vo'orfeeeld Kier' van is reeds bij RAMAZ-
ZINK "Cuidaih, acerrima dyfenteria laboranti, plu-
� ries exhibui Laudanum opiatum ad 3 & 4 grafla',

. j, fed parv� levamine; vixerat hic ad plures cl,ics"

\\ 9, �nmino gelidus, ac fine pultli^ � verebar ne. tar-
_:yt gioie. doft exhibitum Laudanum reliquum flani-
� mae vitalis extinguereE;" wat deed hij oixlei-tus-
ichen? hij vaart dus vport "Laudanum rurfus att

� � ^rana 5 exhibu�, �x,quo aeger pladde dornnvit
� & excalefa�us eit." Vid. /. (- .

.(�») Gedeeltelijk verhaald door deti Hre. Dr. DF H'ACS,"
in e/t/�r�, cit. p. 27., jejq. Een geval vo >ral zagen
wij. daar, dat ruim zoo (terk was als dut-vanjaA-
even. ^angehas,Id.;.' . ., _J3VY,

die, na dat ik,, do? 23, Aug. te Arnhem gerof*

pen .pijnde, door 21311 £ d. bij eenige zwaare

inenten was gebragt, en deeze methode a^n

Weeren Pra�lici, met welken ik de eej had

een Confalt te houden, in de gevallen t�dvoor-

getlagen, mij daarna, den 27 Aug., fchreef, dat

de grootere giften Laudanum ook daar alge-

meen voldeeden," voegende 'er, den 3 Sept. , bij ,

dat deeze groote *#,- '_t zij met of zonder

Lorrex, de kragten ten minften opbeurde, �n

het leeven verlengde, terwijl doch in 't «&&

foort der ziekte hem niets vo�deed". Oof !s

VAN S?: ^Uk ^een ^ff' ^van ^den vehmaid^i

« B t goed was, terwijl zijne gehaate 0*^^
� ongemeen heilzaam fcheenen, en dat, jf&
" ^f?⁰^.?^⁶" wegnamen, de natiHir zicti
� gernakkehjk onthftt�., terwijl de kragten b�-

" Sr l^erf^eU' T^aafha ^de Leermiddelen fn
�ruimer, mate werkten, en nieuwe aanleidii^

' ve₀ '

'V^S^ven worden, een weinig helpt niet " «in*

* ">-#JS XP EJi S l © O J».'* «fc

�^W

dat het alles fchijnt aftedoen, en daaren-
^?boveti veele nuttige bijzonderheden bevat, ik
^rhier agter, als een Bijlage* volledig (z�� ver-
te de geneeswijze betreft) zal laaten volgen, (wj,

$. xvt�,

'-', $fK ^[ � . i i ...� �" �j . - ' i '-' ;:' "- '�

'l Schoon ik nu, in §. 15.,, het gebruik des ta(i»
4anufns heb doen paa'ren me,t dat, van den Curf.
Salii^is of Psruv.; zoo mag men gewiflijk p4k
J,1iet Laudanum, op zich zelve, geeyen., of wel
j�yermengd met verzagtende. dingen, Immers, ui
,;jfommige, zwaare gevallen en hoog dringend ge-
_;yaar, hebben we gezien C|- 13.), dat'er geen
fiaat genoeg op de verd�rfweerende kragt der
'Kina t� maaken is; ook kan het ftroefhgtig bit-
tere, dat in deeze, ea vooral in, den Coff.Sa-
Ucis is _t 'va zeer gevyelige, ingewanden ohdraag-
_t"lijk worden 5 en mooglijk ook ibms de pntla»
' �tirig wat ophouden; wanneer het grootlte p�egt-
"anker ter bederfweering voornaamlijk het .'Lau-
danum blijft. In zulken dringenden nood, d�r-
'halve, kan men . flegts het Teugdrankje:, lof
'^IJauftus N. 4, alle 3 of a uuren hcrhaaieni' t'�c
dat de onruft en pijnen voor eenige kalmte
-plaats maaken. Ten zelfden einde, en om-t�f-
.'fens^ id� heete inmengzels van 't ]Lau& h'q. S.

&k �',;�. v:.te

J3�14 - . ; - *f* - -i ,-� - � ~ . g -.'

"(wl. De fchrandere HeelkonflenaSf j. DE KEUS, te

^; Har�iogen^ heeft ook reeds in 1779-, ^e�n K�rtvtf-

h, *a«/uitgegeeven, dat, omtrent het uitneemend-fuc-

_ _t jC�?L.yaR:'t Opium m ^M^^ii^fe*geheel eepftenj-

", jtnig is m�t de uitvoeriger verhandeling van 'Drv

'^VSTINSTRA over dit onderwerp.

# G E ff f ES WIJS E V*H

te vermijden, is 't niet min , nuttig het enkele
Laudanum purum te geeven, tot i of . _a grei-
jen teffens, en daar mee aan te houden, tot
»r 12 ja meer greinen, over 't etmaal verdeeld,
indien naamlijk de nood hoogt* dringend is!
Men kan ook gevoeglijk - het Z«/&�^ ver-
mengen m een verzagtenden friflchen drank,
ais N. _�7. om. voort een Theekop vol, en ver-
Volgens, zoo lang de zwaare toevallen het vor-
deren alle uur _a lepels vol te geeven ; het zuur

l«ddheMT ' '

.ndnejd, het beftuur van eenen kundieen en

openden Meeiter. Den min
halve ,aad 4 vooral in deeze gevallen, de uit-
rtfle vooragngheid, en het raadplegen mee
Mnd,ger en ervaarener Artfen; wan? ik bekTn

� riSIhTonr¹¹¹"¹¹¹⁸' ^datm�n' niet een hui-'
yeri|en ichroom, wapenen opneemt die men

Harlinger h_erlf i ^] ^kunnen ^worden' ^H«
' ^at

dan es efc; g^£P^aat' ^is

voor _te ^Ikhten nZ°^P ^dlt ^ong^ewo°^

Sen zal _Zn'_f 5� ^giften ^van '^£ ^'«" �ati-
zal, zoo ras men, _uit _de beflendigKjk gur.-

: 3 37

ftiger verfchijnfeien * namelijk de ;befeomeH«
kalmte, verbeterden afgang, of flaap, met uit-
waafifeming, befluiten mag, dat het yerrnin-
derd gevaar min Iterke poogingen verei�cht;
terwijl. men dog fteeds in 't oog houde, dat
het Laudanum een heet, bloed-aanzettend en.
bedwelmend middel blijft, van welk meu^ na
dat hetgroote oogmerk bereikt is, veiliger weer
zal overgaan tot andere, te voojen aangepree^
zene, middelen, voornaamlijk tot verwerkende
en verder Verz^gtende, Voorts dient ook, om-
trent het Laudanum, in agt genomen te wor-
den; indien koortsverheffingen den Persloop ver-
zeilen, dat men in die verheffingen, ea onder
de nette, het gebruik van dat heete middel
wat opfchorte, in welken ik althans hetzelve
ontzie; en ook zoo omtrent den Wilgen -of
Perufcben baft, wanneer men deezen gebruiken;
moet, dat men ze voornaamlijk dan. toediene,
wanneer de koorts op 't laagfte is, terwijl in-
tulFchen, geduurende de verheffing en brand»
veelerleije verzoetende en ook temperende, zuur-
agtige dranken het beft verdragen zullen worden.

§. XIX.

- " � . - ? '.,. ', .'

Men eindigt de behandeling van eeaeh her-
J�tllenden Persloop, inzonderheid die zwaar heeft
aangetaft, door*t aanhouden van gewoone"ver-
ftcrkende middelen, onder welke nu de-Wilgen
of P.trujcbe baiten de voorkeur fchijnen te ver-
dienen _r het zij-in t�xtraft., of De&&^ ^!of tot
E 3 een

38 G EtElfsj Z &

��n paar Oncen getrokken, op een Fles Wgrif
�h daarvan eetiige keeren daags een kelkje ge^
bruikr. Immers van deeze ballen heeft merf,
op het laacft der ziekte, een zekerder uitwer-
king, ter verfterkirig>;Wverwagten, dan, in den
loop der ziekte, ter afweer ing van Gangreen;
dit getuigen voor al de Harlinger proeven. Bij
deeze verlterkende dingen, zijn dan vaak de
tekhedtnde ook nog noodig, het welk de ge-
woeligheid der ingewanden zal aanwijzen. Het
middel van GRASHUIS, in de gevolgen van de
Kolijfci van Poitou, door deezen beroemden
CB \eerdientUijkeu Geneesheer aangepreezen, efl
weiks Deugdzaamheid, in zeer veele pijnlijke
�ng�fl�ldliedeii en verflappingen van maag en
4aimen, bij mij, rat veelvuldige ondervinding,
hooggeacht wordt ,1; meen ik, dat, ook hief�/,
zijn. regte plaats, vindt*: �et kan gegeeven wor?
den, 4$ 3,. of 3 maal daags twee lepels vo�^
zie N. 18. Men zal hier van ondervinden, dat
feet 'Zelden 'v�rtraagderf a%a»g, veel min krim-
pingen, v�orcbienge; _v Wordt inmiddefe de af*
gang=te veel vertraagdy de Rbabarbef^evi des*
Zetfs� waterig jrftrekfd^zullen nu ruim zoo �g.e-
fcfeikte middelen zipj/daa in dert beginne dear

Verder, moeten ook de verzwakte ingewatfr
den, nog lange, ligtverteerbaar voedfel hebben,
of men ftelt ze bloot�aan nieuwe ongemakken,
ja foms, gelijk wel gebeurd is, aan wederin-

4t�fti��g4 -:,��"� ;-'::: "�...' ��:: «,, .,'.;, !#W 3 93

- Vooral is'er ook voauzigtigheid noodig» ;aB
herftelden ;we�r in de; lacht kt>men,

Mea

₃₉

Men Htede zich warmer, dan ge^pojilijks mij?
de wind en regen, en beuxsege zich L. wel, inaa?
niet tot zweeteas toe. . ;, ,,.,,,- , _ri ,-,,;�

� '� � ' � - - . '�'< ,\ ! ; .� � . : ..i i'j..i^ 'OO-¹',
,..-.' , � .... ':�- . $. XX, . : , .0: Tvr.i'

� � � ''. r

,. . . � ^ \ . . � , � .' ...l ! ; j.

En zoo veel meen ik genoeg te zijn^ om
de voornaame, en meeft dringende hoofdzaa»
ken , van eene goede geneeskundige Behandel
ling onzer tegenswoordige Volkziekte ». naat
mijn inzien, ten nutte van 't algemeen, kort*-
lijk en eenvoudiglijk voor te draagen; en tefc
fens dezelve door het bijvoegen van eenige
eenvoudige Voorfchriften gemaklijker of braik»
baarer te maaken. Welke Voorfchriften ik doeh
flegts als voorbeelden wil aangemerkt hebben^
waar bij veele gelijkfoortige, door des kundii.
gen, gevoegd, en ook deezen, naar de omftaa-
digheeden , meer en min, veranderd kunnen
en moeten worden. s

'tZal mij genoeg zijn, indien het bijgebrag*
te iets kan medewerken, tot eenen beteretnittj"
flag deezer ziekte, vooral ten platten Landen
daar zij nog fteeds voortgangen maakt, en meett
al, bij gebrek van goed beftuur en door ver-
keerdheid der menfchen, veele verwoeftingea
aanregt.

';� . � l l" v^;V �' ' �'' ' .' ^

Eene waarneeming zal ik nog alteen voorftd-
, omtrent de bprouw (Afbibae) in deeze
kte Sie .elik e

ziekteu iSiamelijk , .gelijk veen vuilbekorfle ,;tang

vs'a al-

40 G *»* ** WV&'-S» '&A N

ajhfer, 4ijh»i.nMtt gezten wordt > en v�et�n ^

,3e»* erg .'Zijw, ja zelfs- aan <de ziekte fterven^
da. tong doch niet veel, en* foms^raaar-eveft
wit, beflagen hebben: dat zoo ook de Sprotna
ouder de zeldzame yeffchljnfelen behoort, en,
i daar zij zich vertoont, dat zij geenszins voor
-ften d�odlijk teeken,-gelijk de Hik doorgaans
is., moet'aangezien worden^ Ik heb, Lijderen
gezien, vooral te Arnhem > Ede, eir ook te Bun-
jihotm, met Sprouw, waaronder die zwaar eri
aanhoudend was, en welke zich eindli^c, bij
eenigefl, ook door-den afgang ontlaitte, di�
daar :bij niet zeer erg waren., en aDe zeer vol-
kpmea,_;hoewel doch langfaam, herfteld zijn.
Het, geeven van Borax, in eenLikpot, bij vee-
len deezer, had wel, naar gewoonte, de Sprouw
afgevaagd; raaar zij kwam, bij fommigeri (ichoort
«iet bij a�en) even flerk weder op.i-eti, zoo
Mng zij weg was_y was de gevoeligheid van de
ontblootte tong en keel zeer laftig; Hierom is
'E mij niet onwaarfchijni�jk geworden, dat men
Ae. Sprvow in onze-ziekte, vaak als een kritik�
werking hebbe aantczien (^)f waarom ik ook,
m mijn .meergemeld fmvifionetl Geneesplan,tet
gebruik van Borax, in deeze Sprouw, heb afge-
raadpn,,ten zij groote belemmering van de keel
zulks, eene enkele keer, vorderde, aanbevelende

voorts,

(*) De Hr. STINSTRA betuigt, te Harlingen eenmaal
, de Afhthat volkomen kritiek gezien te hebben, en

" meermaaleii met verligting (Geneetk. Correrfc pag.
963.)» waar uit hij,, elders, ook beiluit, dat, tcrt
rniriften in onze ziekte, de Apkthae niet 'zoo te

'.v.'dagt^ji- waren ate gev^ooiilijic. &. pag. toen.

� onze Eilue,

; �ni, in dit geval, zich liever t� hou-
den aan enkel verzagtende Keelfpoelittgen of
/Likkingen, b, v Knollennat of Ger/tewater ,
�met duiker of hijgen, of met eenige verzagteii-
-de Siroop van sllthaea of Molen, zoet gemaakt.
,; . Ik zoude nu nog wel iets meer hier kunnen
.bijvoegen, Over de behandeling van Toevallen
en Gevolgen onzer ziekte; maar, behalven dat
-dit te wijdtoopig zoude -worden, en de uitga-
ve van dit llukje nog meer vertraagen; Zoo
laat het zich Ook meelt al uit de hoofdzaak,
^-:en andere gem�enere kundigheeden, ligt�r af-
leiden; ook heeft men, vooral omtrent de Ge-
irolgen^ meer tijd om kundiger Artfen te raad-
plegen. Onze Bijlage bevat daarenboven veelc
"zaaken, die hier toe dienen kunnen.

Ik zal dan met nog eenige weinige
kingen befluiten.

i. - � ' . ₄' "�. "v ' ^ � '

. XX�I.

. .. , .. . ,

�rtd�r de Gerieesmidd�len heb ik d� Radix

'dfntcae niet aangepreezen , om dat ik 'er zelf

g�ene genoegzaame proeven mede genomen heb

�irdeeze ziekte; eeuigfins mede terug gehouden

'zijnde _v door de min g�nftige uitwerking^ d�e

"�i�n te' Nymegen, drnbein, en in de Betuwe,

"fla'ar Van meent gezien te hebben; doch waac

�4an de verlangde berigt�n, zoo dat er iets z�-

�kers op te bouwen zoude zijn, mij niet zijrt

gew, orde.n. . ,- _u. ' , - . - � - ,

l')e bj j zondere nuttigheid, die deWeenerGe'
., vau voor bijna twintig jaarea,

in heerfchende Dyf�nterien zegt ondervonden te
hebben van 't gemelde geneesmiddel (y), veel-
maalen beve/tjgd door den ichranderen STOLL(S),
om van meer anderen niet te fpreeken ; deeze on-
dervondene nuttigheid, zeg ik, neemt ons anders
met een gunftig denkbeeld in voor een middel,
, 't welk, wegens zijne kenbare hoedan igheederf,
niet werkeloos kan zijn , en aan welk zulke ver-
mogende bederfweerende kragten, in de mee-
fte rottige ziekten , door voornaame Artfen ,
worden toege�igend; vooral in die foorten, en
dien ftaat van Persloop, waarin ook, na te
veele ontlaftingen , de vervallende kragten, en
het dreigend rottig bederf een vermogend ge-
neesmiddel vorderen. In welke omftandigheid
de gifte bepaald wordt tot 15, 20, of meer
greinen, 3,4, of meermaalen.., daags. Doch,
dewijl ik zelf niet dagelijks de ziekte kan gaan
waarnemen, om dat dezelve gelukkiglijk niet
dan tot op eenen medelijken afftand van ons
genaderd is, zoo heb ik, behalven de bo-
vengemelde reden, mij tot hier toe aan onze
te voren befchreevene geneeswijze gehouden,
en geen reden genoeg gevonden, om andere Ge-
neesoeffenaaren , die uit hun zelve niet zeer
tot de .drnica^ neigden, daar toe aan te drij-
ven; hoewel ik gaarne de kragt van dit mid-
'del, in de regte gevallen, tegens die van on-
ze Antifiptica, beproefd gezien zoude hebben.

. KXIII.

()) Obf. «rca morbos, part, V. de Atnlcat In wtri.

pHtritt. -jiribits , p. 209 . 268.
(K) JRat. Mectencti f arts l U. Se ff. IV. de Dtfenteri*

tomtnentativ i op vede plaatfen.

\ - �. �� .- * -. . . - s , & , _;.,_ _| . . .-

. v i. j .-..- .... . � f -V B

'* N P ER * t 00 P, <j£

�.. ..- -�:�. = '! V"' ' .' ! �-<": ; '

l; XXIII.

_� - ' ' '

Toen ik, laatft, te Arnhem was, had zich.
daar het geloof in de goede -uitwerking van een
zeer bekend huismiddel, beftaunde uit Boomotij
en Brandewijn, of Jenever, van elks 3 oncen,
met a oncen Suiker, onder een gemengd, llerk
yerfpreid , eerft , aangevoerd, zijnde , naar ik
Keen, uit Nymegen; doch, in de voorige �pi»
'demie van 1779. ook reeds, bijom onze Stad,
onder de Boeren veel gebruikt. Anderen na-
men Wijn, in plaatfe van den brandewijn, en
dien in grooter maate; wanneer dit middel ge-
noegzaam overeenkomt met het zoogenaamd
middel van frouw Burths , waar van de Hr.
ipEGNER gewaagt, dat het, in de Nymeegfehe
t)yfenterie van 1736, berugt was, en waar van
men tpen zeide, dat het, in de ziekte van
1702, wonderen gedaan hadt (a). Men liep
thans weder, met dit Olie en Brandeivijn-mid-
4eJ, onder 't gemeen, zeer hoog, meende daar
van zeer vee} heilzamer uitwerkingen te zien^.
dan van de vrij algemeen aangewende ontlas-»
tende geneeswijzen. Ja 't gebruik van dit, of
diergelijk , middel heeft zich daarna genoeg-
zaam over alle de dorpen en llreeken onzer
PeZuiye, waar naderhand de ziekte zich geo-
penbaard heeft, zodanig yerbreid, en wortelt
nog elders zodanig voort, dat het geloof in,

F 2 eene

(rt) Hiftoria Dyfentrriae Neomag. E J. alt. pag 2

'�5-. »«.,weT1re fchrijver, aldaar, een ganfch Regifler.pp-

geeft van huisroiddelen^ met^eh'k�rte Beo��ieling»

eene geregelde geneeswijze daar fchaars tegen;»
op kan; zoo zelf, dat ik te Ede, en te Meer*
veld) gezien heb, dat, daar, in 't zelfde hui$
of buurt, eenigen, door onze tijdig aangewen-
de geneeswijze, als van deri oever des doods
waren te rug gebragt, anderen nogthans, voort
hier op ziek wordende, tot het gemelde (Jltei
middel hun toevlugt liever verkozen ce neemen,
dan tot de onzen, welke zij doch, des begee*
rende, voor niet bekomen konden. Dit voort
oordeel heeft zich ook voortgeplant nader nt
onze buurt, te Hor/l, daar fed�rt ook de zi_sek»
te ongelukkiglijk geheerfcht heeft, en zeer vee»
len weggefleept, die van'dit "middel voorzien
geworden waren, door een verkeerden iever van
welmeenende onkunde, en door welke de weg.
tot betere geneeswijze een tijdlang geheel ge*
flooten isgewee�l, tot dat, ten Jaatilen, de In-
wooners van die buurtfehap, zich van agteren
niet wel bevindende.bij die gefchenk, wel eens
hun toevlugt genomen hebben tot de redelijker
hulp der Artfen, maar ook daaraan zich.geen-
fms hebben gehouden, volgens de gewoonte
der meefte Landlieden.

Deongunth'ge uitflag van dit middel, darin't
cerft zig aanbeveelt door zijne zagtheid en aan-
genaamheid, is te drnhem, te Huifen, en elders,
in zijne gevolgen, al voor lange waargenomen,
en van agteren erkend door deszelfs grootfle ge-
weezene voorftanders (b). Wel is waar, dat het'

niet;

(^) Veele bijzondere gevallen zoude ik, uit naaakeij-
rige hiervan hij mij ingezo
dag kunnen leggen.

�voor ;aUen v^ferfljjk geweeft zij, maar wd
, . iftaamlijk voor die, welke in den beginne
noodig omlafting hadden moeten hebben, v eis
�bij wien dit vette raengfel _s geftadig gebruikt, d®
nadeelige Icherpheid natuurlijk verergerd heeft,
terwijl het voor zulken, die geene kwaaie
ftoffen in de eerfte wegen vergaderd hstddert
(§� 5-)> ^van ^llut heeft kunnen zijn; doch onk>
dan,-bijna altoos, verre beneden onze, in die
gevallen aangeraadene» verzagtende en be)�ke«
den de middelen, te iiellen zij.
*� � � � . '' � '.''�.'�

g. XXIV.

u - �

Hit diergelijke gronden, laat zich ook beoor--
deelen een voori':hrift, alhier, met hboge aan-
prijzing, uit den Hage gezonden, beftaande uit
3 �oiren van Eijeren, 2 lepels vol Boomolie,
een halve Mofcbaatnofit � 2 oncen brmdfuik�r₉en i o oncen Rifnfchen fPifn; om, wel onder
een geklopt zijnde, voor volwafi�nen geheel,
en voer kinderen de helft, te neemeti. Name-
lijk, dit mengfel is wat minder vet, dan h�*
voorgaande, wat meer verlengd, en uitwaafle-
raitig bevorderend; ondertuffchen is het een
magtig kandeeltje, dat in ongeftelde ingewan-
den, vooral daar eenige bedorvene ftoffen zijn,,
bezwaarende, en, om dat het eek Hoppende is,
H'hadelijk moet zijn; echter, in de bepaalde ge-
vallen van §. 5, foms, de v<a©ri«euEe fehtjnt te ver-'
dienen, bpven het \fOprga«nd ai��ej van

Maar niets buitenfpoorigers, in deezen fmaak,

₄6 G ENSESWljfZ E VA N

is mij voorgekomen , dan zeker zogenaamd $£»
proef d middel tegens den Roode/oop, zeer onlangs
in een openbaar Tijdfchrift voorgefteld, en ook
nog Wel, in goeden ernft, in de Nieuwspapie?
jen aangepreezen; naamlijk , 4 oncen vertch
vet Spek, met 6 eijercn, in eene pan gebakken *
en in drie deelen, met vet en al, warm, op-
gegeetent Wie grilt niet , op de gedagte van,
zulk een. fmeerigen , magtigen darmprop!� lik
��ndige lijders, die tot zoo eene proef , die ZET
ker geen ernftige weerlegging waardig is > ver*
weezen wierden ! Eenen Groenlander, wiens
Kraamvrouw op een foupje van Walvifch fpek
v�rgaft wordt, moge ook deeze Spekttruif wel
bekomen !
,-......

§. xxv, � &

. ' -.-. >��.,.,:.

Niet min ongefchikt zijn alle foorten van
n�eep en min fammtrekkende , of ftroeve en
wrange middelen, welke men, hier en daar,
ook al met nadruk ^aanbevolen , eo het Gemeen
ih'; de hand geflopt , heeft. Het bedoelde nut
van; zulke dingen fleunt op het verkeerde be-
grip van den aart onzer ziekte, waar van ik, in
'r-begin deezer eerfte Afdeelinge, iets gezegd
hebfye (c). Namelijk, door het ongegron-
de denkbeeld van bloedontlaftingen verfchrfkt,
meent: men de hoofdzaak te zijn, om die ont-
laftingen; maar te bedwingen, door de, onder-
flelde, opene bloed -vaatjes te fluiten en toe' te

j ... ,."� . Ijii'O �'). .'. ,^: . � �� . '.'� :-3 - '.- --'. ' '"� � . 'i-, �

(e) Bladz. 8-10, hier voor,⁴

doen trekken, en voorts ook de oritlafHrigen
uit het darmkanaal, die men, even als in buik-
loop, te overvloedig meent te zijn, tegen te
houden en met kragt te beteugelen. Ik beroep
mij, kortheidshalven, op't gene wij, ter evet�
gemelde plaatfe, tot opheldering van den waa-
ren aart en naafte oorzaak onzer ziekte gezegd
hebben, waaruit de ongerijmdheid en fchade-
lijkheid van, ten eedlen^ famentrelckende mid-
delen, in deeze ziekte te geeven, klaar genoeg
kan blijken; als welke, 't gene nu reeds niet
genoeg ontlaft wordt, ligt nog meer befluiten,
en opftoppen, en dus een voornaame oorzaak
des kwaads binnen houden zullen, terwijl de
gevoelige ingewanden, ook vaak dat wringende
niet zonder vermeerderde pijn verdraagen zul-
len. Op deeze wijze heeft men de onmidlijke
uitwerking te beoordeelen van Eiken laft, Ei'
kelen , Galnooten , Middelfcbot van Walnooten,
Tormentille, Cachou, Granaatfchillen , Kaneel',
Mo/chaat, Geroo/�e rhabarber, op verfcheidene
wijzen klaar gemaakt, het zij in poeder, con-
ferf, trekfcl, of afkookfels, in water, wijn, of
in brandewijn, van welke dan deeze dan geene,
met veel ophef, aangepreesen, en beneffens kon-
itiger bereidingen daar van, ja ook andere cby*
mtfcbe, met meer kragt famencrekkende, pro-
duften, zelfs in veele Dispenfatoria, met den
tijtel van Antidyfenurica, verfierd worden, ter
gevaarlijke verleidinge van min kundigen.

't Is waar, in fommige gevallen, en vooral
op 't laatlt der ziekte, kunnen zulke dingen,
wijslijk getemperd, ioms niet min van nut zijn,

43 GENEES W* j» »*r ** JT

<t�t* onze aangepreezene W�gt»baft> ($ 14.
.die ook, hoewel milder, .van een llroevert aait
is Maar dit onderfcheid wordt, in het^to�-
reiken en aanbevelen der gemelde middelen^
,fljet gebruikt, men pnjffc ze aan, als algemeen
nuttig, en geeft ze van den beginne af.

Het onraidlijk nadeel, van zulke fam�ntrefc-
kende middelen, heb ik kortlijk gemeld; de
verdere kwaade gevolgen, zoo al de ziekte niec
�voort ten "ergften loopt, gelijk kwijningen+
Shupknorfait Geeteugt, Waterzugt, Verlti'mmiti-
gpt_t. enz. zijn breeder uitgelegd bij den Hfc

«IMMfiRMAN * (d}» *

' .

§. xxv�¹,

� Onder de bieren daar aangepreezen�
d��en, behooren ook n�g fommigen die,
hunnen aart', ter kragtiger bevordering der uit-
�^vaafleming gefchikt zijn (Diaphoretica). Dac
de nuttigheid van het Laudanum ook- vooral in
deeze uitwerking gelegen zij , en dat de bevor-
dering der uitwaafl�m�ng van 't gr�otfte aanbe-
lang zij in deeze ziekte, is boven, meer dan
eens, herinnerd (e), ook hebben wij, opzettelijk
daar toe, een en ander voorfchrift, N. 12 en
*3» opgegeeven en aangeraden (�), bij welke
��eer anderen uit die klaffe zouden kunnen ge-
#oegd worden, met wrijvingen, ftoo vingen > en

vee-

09 Vm tier Rubr unttrdem Volke &c.
1767.

CO pag. 3 * > 3²*' vergel, ast p. i &
(f) pag, 17.

- U E N P E R S L � O/Vv 4<_;

het verder beftier ter uitwaaffeniing dienflig. Men
: heeft in Cfampagne, in de ziekte van 1779,
het Alkali vulatile, of �$/>/>. Sa l, Amman, tot 15
of 20 druppen., in veel vogt verdund, doen
neemen, met het gevolg van eert fpoedige .zwee.
ting, verLigting van pijnen, en verdere heritel-
Img (g). In -Leeuwarden is dit zelfde vlug-
�zout-vogt, bij andere dingen, en bij de Lau-
danum gepaard, als een zweetmiddel, met goed
gevolg gebruikt (b^). Dan op alle deeze, en
diergehjke, dingen, merken wij aan, dat zij in
alle andere gevallen, of foorten van Dyfenterie,
dan die in §. 5. zijn verklaard, fchadelijk zou-
den zijn; ten zij dan ook, in deezen, op hec
iaatft der ziekte j en als de natuur toonde,
door den weg van uitwaafleming zich te wil-
ten ontladen. Sterkere middelen van dit foort,
-hoedanig een DEGNE.R befchrijft (/'), uk Sal
j�ccir^vu/at,, Sal val. C. Cervi, Sal amra., Cro->
eus, en Opium .beftaande, raaden wij, met dee-
zea fchrijver, geheel af. ,

: _f Na het afdrukken van 't gene wij tot dus vee-
re over de Geneeswijze hebben bijgebragt, ko-
men mij nog eenige B�rigten, hier toe betrek--
lijk, ter hand, welke alhier, als eene gewigtige
aanvulling op het voorgaande, verdienen ge-
G plaatil

.-tg.) Ga&ett. Litterl I7!5o. Awil_% en Geasetk. Jaetrfyi
III. D. 2. ft. p. 27*

(b) Geneesk. Cortes?, p. ��IO.

(«) Hijl. D)fmt. Neon. pag. 224. fu]i ^ \,

S� GENEESWIJZE VAK

.'plaatft te worden.. Zij kienen vooral ter ver-
dere .flaavinge van 't- gebruik van het Opium*
waar van m §§. a en 15 � 18. gehandeld is, en
van de overige le&rf�eerendezn verflerksuds mid-
delen, $f. 12�14, 22, enz,

' '; � � ' ^: ,�-«'�

In het aanvanglijk Berigt van den zeer Gel.
Heere LOTICHIUS, omtrent Nymegen, waar van
ik melding gemaakt heb op bladz. 4. van mijne
Inleiding, getuigt zijn Ed., dat, wanneer ook
in 1781 , vooral m het hooge gedeelte dier Stad,
Dyfenterie befpeurd werdt, de~ziekte eerft goed-
aarng was en ligtelijk te overwinnen; doch dat
zij, m September, bij deezen en genen kwaad-
aartiger wordende, zich niet t' onderbrengen liet
langs de gewoone ontlafiendc methode, maar dat
zij, een fpoedig verval van kragten medebren-
gende, en een eigenaartige koude over 't geheele
lichaam, met ongemeene tegenwoordigheid van
geert tot het uiterfte toe, werkzaamer genees-
middelen vereifchte; wanneer de Antifeptiea , en
Opiata, en deeze wel in ruimere giften toe^e-
re.kt, van uitmuntenden kragt bevonden wer-
den te zijn.

Voorts is mij van elders berigt, dat in I₇!�₂,
¹

e^voedende hptdcmi* _van dit tegewoordig
jaar, ook door andere Geneesoeffenaaren de «J
^f^ng - beuvrdenndt �«bode gelukki^lijk is

ESFl' ^V°n ^d ^d.^u°5 ^r ^^gvuldfg gebruik van
te^lw�Dovtn, dat _wjj boven (l 5. p. j
hebben aangepreezen^ beftaande uk Om

-DEN P ER SLOOPT 5|

-Jpecneoanna , van elks twee greinen, met eenig
.middelzout 'er bij. Zie ons Voorlchrift N. 13.

s: . 'j

. Van de tegenswoordige Epidemie» die ook
in, het Graafkhap Zut^hen, onder de Dorpen
Stwidtren , Zelhem en Hengelo, doch in een klein
4»eisl Lijders , door den Heer BEK.NS , thans
,Qu;irtiers- Ooclor, is waargenomen, wordt door
:z:jn E,4.» onder anderen, aan den Have bengt
gedaan, dat "wanneer, in zwakke of verzwak-
,l� geftellen , de afgangen zoo menigvuldig wor-
den, dat men daar uit een fchielijk verval van
:kragten te vreezen hebbe, hij dan, zelfs van
*t begin der ziekte af, de Koorts- of Wilgen-
frafl met nut gebruikt hebbe, zonder evenwel
$e ontlattend� middelen geheelijk agter te lasten :
htbbende', bij tufchenpoozing, eene g\he Tart,
, in water opgeloft, met eenige droppen
. Jiq. S. toegereikt, waar na, of braaking
n galachtige doffen ^ of ;een zagte uitvvaasfe-
, met vermindering der ontladingen -, zij
gevolgd. Terwijl Hij algemeen ondervindt, zoo
a!s te vooren en nu- ook. bijna overal zij waar-
genoomen, dat de Pijnftilhndz middelen nood-
zaakHjk zijn, en niet weinig tot de geneezing
kunnen medehelpen" (k).

a De beroemde Utrechtfche Geneesheer F. j.
voj,TEyLBN , thans beroepen aan de Leidfche
Hoogelchole, mij hebbende doen weeten, dat
��j :-- Ga de

Volgens bet kort Berfet van die zielcte, van gem.
Quacrtiers- Di>�ror, den 25 OiStober jongft, bij 'cfca
ingekomen.

$f G&tit ESWIJZE V A N

�de Dyf�nteri�,' door zijn Ed. dit Najaar ann de
Bilt,- nabij -Utrecht, behandeld, algemeen vee*
zeld ging met een ongelooflijke veelheid wor-
men (/), heeft, op mijn fchrijven om eenige

na-

' i

�(/) Zoo dat, fchrijft zijn Hooggel., "hij alle �.ijde-
,ren, Ouden en Jongen, Mannen en Vrouwen, hij
, den eenen vyel meer dan bij den anderen, doch b;]
allen veele, meed. rpnde wormen, en eenige /jf-
tamlef, voor, onder en ook ra de ziekte, -van
onder en ook van boven, werden uitgeworpen **
Sterker voorbeeld van Dyfinte?�».* wermwo/a , dan
welk, mij bij de Waarneemeren niet -bekend is.
Doch naait hier aan is mij voorgekomen, 't gene
jn de i>yfemerie van 1779, in de Pranfche FIO-.
vincie Ie Mame, is waargenoomen, door Dr. VE«
TiLLART, die ook, als een zeer veelvuldig en bij-
na algemeen verichi j n fel dier Epidemie, belchnjft
het k�ffen, naar onder en boven, van een meer of
min overvloedige menigte van wormen, zoo dat op
penen morgen door zeker i'erfoon meer dan 30 wor-
ihen waren uitgeworpen. De Leminthucborta» of
- -MitfeusCorfieamis_t �tfder anderen, in deeze gevallen
door den Hr. VOLTELEN, met nut gebruikt, deedt
ook bij den Hr. VETILLART wonderen. Zie des-

-^ Zelfs Hij}. Med, des tnaladies Dysfenterifue de ia. Pra-
�vince du Ma'me en 1779. viag. 35.

Men noemt, met desAuvAGES, zulke Epidemt-
en Dyf. verminofae, met zoo veel reden als men die-,
bij welke overvloedige galftoffen ontlalt worden,
&yf, b�iofae noemt; hoewel ik, met CULLENUS,
neigen zoude om deeze verfchijnlels als ya'irteitf»
te befchouwen, van een ��nig foort van dezelfde
. ziekte; in welke altoos de kenmerkende oorzaak,
'volgens 't gene wi] hier'van, bladz. 8 eny, yoor-
^edrdagen hebben, niet zoo zeer gezogt fchijnt te
rnoeten worden in dQ prikkeling van iets dat be-
vat ie in de darmen,"rnt�r'in die van.eene meei,¹

* � ..�.<*. v.;,,'!:? \

QOP. .0

bijzonderheeden, mij, in een Brief',vari -
den 6 deezer loopende maand November, on- ,
der anderen, vereerd met het volgende, hier
ter zaake dienende. "In de geneeswijze heb
.,, ik altoos de labes verminofa in 't oog gehou-
� den; fchoon niet altijd anthelminticp fpecifica
� gebruikende. 't Opium is mij, zoo in deeze
� als in eene vorige Epidemie van 1780, van
,� een wezenlijken dien�t geweeft. Reets van
� den beginne der, ziekte, gaf ik, nadat de £va-
� cuantia haare werking gedaan hadden, immer
i, een grein Opii pur i 's avonds. Naderhand be-
,, zigde ik dit middel als een hoofdzaaklijk mid-
₉, del, indien de flaauwe levenskragt, de kwaad-
,, aartigheid der ziekte en de vrees voor gan-
�n green 't zelve fchenen te vorderen �� en daa
₉, in vrij groote hoeveelheid;, egter niet zoo
i, als de Heeren Stinftra en Lenztus: eens ben
,, ik tot 24 greinen in de 24 uuren gekomen.
� Er zijn egter verfcheidene gevallen gewee.lt,
� daar ik gemeend heb 't zelve niet te moeten
� gebruiken. .

� Adftringentia heb ik in 't geheet niet voor-

y, gefchreeven. In de Dyfenteria biliofo-pitui-

� tofa, welke ik in 1780 behandelde, heb ik

� van de Radix Arnkae, en Cortex, Salicis al-

^G 3 ,< kat

--.'�,, : '. - � .

bijzondere of eigenaartige fcherpte, die in de be^;vuttende deeleti zich zetj hoewel de tegenwoordig-

.heid der eerite gewislijk. de uitwerking der laatiFe
kan verergeren, en ook een bijzondere geneeswij-
ze verejfche j dan welke ontlerfteund of yervangen
moet worden door de eigenaartige geneeswijze v<?or

' ckn Persloop.

c E N E e&myz JE v**

� -boe mij dikwerf bediend, met een uitneemend
� nut. "

Het gezag, dat de ondervindingen van zul-
Jce bekwaame Waarneemeren hebben, ichoon
op haare regte plaatfe door mij voorbijgezien»
of te laat mij ter hand gekomen, heb ik ge*
meend, dat evenwel, offchoon aan 't flot dee-
zer Afdeelinge, aan dezelve nog een plaat»
Hjiogt en moeit doen vinden. _?Jg

Ik voeg, uit eigene waarneeminge, hier nvi
�ook nog bij, dat ik, in de weinige laatere ge-
�vallen onder de Landlieden nabij de§ze_;Stadj
daar_: we eemgen Haat hebben kunnen maaken;
op het gebruiken en aanhouden onzer genees^
middelen, in de afgeloopene maand Qdober,;
onder anderen, twee uuren van .hier, een ge^;
val gezien heb, dat mij toefchijnt te verdiene»*
om hier nog gemeld te jnogen worden. , ;_;

Aan eene Vroijw. van 5" jaaren, die ik, vatt
den vijfden dag haarer ziekte, aan jfe\yeldige
krimpingen en perfingen zodanig verzwakt vond,
dat men de hoop op haare heritelling wet haaft
geheel liet vaaren, gaf ik, na 't gebruik van!
onze patio laxam antije.ptica, en tufchen dezeK,
ve in, het decoftum demulcens antifepticum met;
de Salix, en daar bij het Laud. l�/u. _:in die
maate,; dat zij »n zeven dagen tijds van 't Laud.,
liq, eene Once genomen hebbe; terwijl zij geen
ander voedfel gebruikte, dan Gort in karne-
melk gekookt, en zich geftadig in't bed hield,
wel opgepafl wierdtj of fchoon.de bijkan.:

ders

defs alle dagen de-zekere dood verwagtten.
Zij werdt ook zeer zwak, de ledemaaten koud-
agtig, de afgangen, op den u, 12 en 13 dag,
met klompjes geftollen bloed en weinige gee-
le galftoffen, voorts - fch�imig bl<>ed, met zoo
genaamde vleefch - en vetklompjes in de uit*
werpfels, zonder bijna eenige waare drekftoffe.
Deeze Vrouw had van de Laudanum eene ge-
durige dommeling, eenige ligthoofdigheid, wei-
nig flaap, fchier geene uitwaasfeming, maar
zoo veel gemak, dat zij de bederfweerende dran-
Jten met de Laudanum ftipt bleef gebruiken,
tot omtrent den i$den dag der ziekte, wan-
neer 'er weder drekagtige dunne ftoffen, doch
nog niet zonder die vetklompjes en eenig ichui-
ffiig bloed, geloosd werden, en zij meer oog-
fchijnlijk zich alleszins herftelde; waarop, eens-
kkps, de geneesmiddelen door haar werden ag-
tergelaaten, zoo dat alle, poogingen om haar ver-
der iets ter verflerking te doen gebruiken, geheel
ijdel waren, en bleeven. Deeze Vrouw echter
is'voorts, hoewel langfaam, herfteld, zonder
verder iets anders dan goed voedfel en genaak
gebruikt te hebben. Een bewijs, meen ik, dat
die vrij fterke geneesmiddelen, omtrent 8 da-.
,gen aanhoudend gebruikt, haar niet alleen den
t�enmaligen gevaarlijken toeftand hebben doen
te boven komen; maar dat zij.,ook de krag-
ten der nature zoo veel herfteld hebben, dat
deeze alleen tot de langzame herftelling voorts
voldoende zijn geweeffc ,

�, Te G ar der en, daar in dezelfde maand de
I'ersloop zeer algemeen en zeer... .verdierffijfc"-'

;� woed-

woedde, ea daar andeis de geneeswijze ovef
*t geheel^ om verfcheidene redenen, niet zeer
gelukkig geflaagd is; he,b ik ook in eenen man,
die, reeds op den vijfden dag, in een zeer on-
gunftigen ftaat was, doch die boven allen ziek
aan onze voorfchriften hield, een uitneemend
nut en verder volkomene herftelling gezien,
nadat hij, neffens andere middelen, bij de De-
coSum demulc, antijept., daags ��ne drachma
Laud. liqu., en zulks acht dagen agter een, had
ingenomen.

Men ziet derhalven hier uit, dat ik ook nog
geenszins gekomen ben tot die zeer ilerke gif-
ten Opium van de Harlinger Pra�tici; veeltijds
terug gehouden door bijkomende koortfighee-
den, door gevolgde ijlingen en ook door eige-
ne ongerustheid, dewijl wij de, altoos van ons
afweezende, Lijders niet dagelijkfch konden?-
waarneemen, om onvoorziene, of haaft vorde-
rende toevallen, tijdiglijk, te gemoet te ko-
men: maar dat wij evenwel, in de gevallen»
een fpreekend nut van dit middel blijven on-
dervinden; offchoon ik ook voor zeker hou-
de, dat het geenszins overal te pas kome, ja
niet zelden fchadelijk kunne zijn.

r��RBEH. �N& 5?

� ' � �'" _ �� .' " V /.- ' °"-'l ; .."

X **� " " � � �'

7» �'*.'"* ' ' ' '' " ' '.--'''i'' - � ' -' '

+ . ' V

DE JLGEMEENE
POORBEHOED1NGE

c - � - � .��:.*,

OPGEHELDERD

UIT DE

AANLEIDENDE OORZAAKEN.

Onder de drie Fradgeti, welke wij ons voor-

ge'ileld hadden om zaaklijk te beantwoorden
en waar van we de laatlle nu voor genoegzaam
^tg�daan nouden ; volgt thans die m de eerlle
plaati� was gelteld, naamlijk:

Kan men iets toebrengen, om door de algemeen*
aajileidende o�rzaaken dgezer f^olkziekte niet zoo
ligt getroffen te wordin?

� � � -.'- ' . j- -

Het antvvnbrd hier op .rnoet behelzen het ge-
li� t'dt de algemeene i/ aorbehoedinge behoort; wel-
ke wij onderfcheiden van 'de bijzundere Voorbe-
b'teding, dife alleen in het ontgian van befmet-
ting beitaat.

Door algimeene Foorbeboeding verftaan wij dari,
het afweeren of ontwijken, en het verbeteren of
kragtelo�s uia�ken d^er. natuurlijke aanleidende

V'
W) In ons? begin bladz. i eri f.

roORBEHOEDlNG

Oorzaaken, welke, buiten befmetlijke voort-
planting, ,ei.ne - ziekte kunnen voortbrengen. ,
Want gejijk de Geneezing eenef' ziekte volgt
uit, het w�gneemen van haare naafle en volko-
' mene, oorzaak:, zoo beilaat de Voorkoming of
f-ti�tb�hneding in het w�gneemen "of ontwijken
dier aauleidciide oorzaaken,. welke, men fff g K'
gener of'fam�nloopende oorz.iaken noemt. Zoo
dat, indien men, de werking van een of m��r
V;in .deeze uanlcidemk .oorzaaken tijdiglijk weec
te'^:ontkn:gten of ontwijken, de naaftt oorzaak,
en dus de volkomene ziekte zelve zekerlijk zal
voorgekomen wurden.

Derhalven, om menige regels ter Foorbebtx-
ding -te kunnen opgeeven, dient men eerlt dte
aankideiide, of afgdegenere _t oorzaaken eenig-
zins nageipoord .en gekend te hebben.

VA N D E
4JNLEIDENDE

\V;j neemen de gevyoone z'ektekundige ver-
cU-oling deezer Oorzaaken ook hier aan, en OQ-
dericheiden dus dezelve in Opwekkende, gemeen-
lijk genoemd gelegenheid gevende, en in #xf-
'jchikksnde, of vacbaannaakerid� oorzaaken; wel-
ke ond.Ticheiding in de natuur der zaake z�l-
ve -gegrond is.

Tm de wezenlijkheid zulker natuurlijke aanl�i-
«Jende oorzaaken in onze ziekte op te ipoorerf ,
eii oo,c icis van derzeiver ondericheid alhier te

DEN VERSLQ�P.

"tfepaal�n, moeten wij �enige eigenfchappen van
den ^ersl«op opmerken, en -lommige omttandig-
heeden nagaan, die deszclfs opkomit en voort-
gang yei zeilen of voorgaan, en vooral moeten
wij aantoonen , dat de ziekte aan eene voor-
gaande ^;13efmetting niet altoos zij toe te Ichriiven.
Hier toe moeten ons de volgende Opmerkin-
gen dienen.

.)'

[.:**''

De aanleictende Oorzaak niet altoos
Befinetting.

i. De Pcrstoqp behoort tot die Volkziekten»
welke zeldzaam zijn , van welke uien Ibms ,in
.een 's menfchen letfiijd, in geheele l^andilree-
ken, niet hoort: zoo dat men dieshalven naau-
lijks vermoeden kunne, dat haare znaden* of
fmetfl�fte zoo lange als werkloos, zonder ver-
gaan te Z'jn., ruden zouden , om eindlijk, na
zeer veele jaaren verloops, n"g weder uit te but-
ten, en aldus haare eigenaarnge ziekte voort te
brengen. Eenige voorbeelden zullen dit ftaaven.

. , De beroemde DIIGNER getuigt, dat, federt
1702, de Dyfentene te Ny magen niet gezien vva-s
voor in 't jaar 1736, welke epidemie hij be-
f�hrijft, zno dat ook deeze ziekte frer behan-
deling voor hem geheel nieuw ware f»), 'en.
dezelve naderhand in die Stad ook nog niet we-
der fchijne omftooken geweeit te z-jn 'oen hij

werkje, in 1755» andermaal uitgaf.
Te Londen, daar, in dc.n Nazomer van 17^2,

(w) Hijler. Dyfenter. Neom<ig-_t Vroatm. p. IV. V,

Co ALG��.M.

een geweld'ge Dyfenten'e ontfiond en tot diep
in den Herttl wiedde, was op dien tijd o<iic
deeze ziekte bijna geheel nieuw, althans van
veeJe jaaren ongehoord (o)
, Op fa/uwe, daar onze Ziekte in 1747 ge-
woed hadt (/>_), is mij nier gebkeken, dat ziy
't hoofd weder verheft hebbe voor in de berug-
te epidemie van 17,79, en eenige voorafgaande
fprankels in 1778.

Te, Zwolle hudt de Persloop geweldig oroge*
gaan in 1736, of daaromtrent; hij gradeerde
daar, en bij om, weder in 1747, in en na et n'
heeten zomer (#); en van dien tijd af heb �V
niet kunnen ontdekken, dat die ziekte aldaar
weder doorgedrongen zij, voor in de tegenswoor-
djge algerneenere Epidemie van 17^ zijnde
die Stad ook in 1779 vrij gebleeven.

Te Harlingen. hadt, bij menfchen geheugen,
de Ziekte niet epidemifcb zich vertoond, v»or
het /Iraks gemelde jaar 1779; zijnde, in 17-0
flegrs eenige weinigen, aan een foortgelijke kwa-*
Ie aldaar ziek geweeil (r).

i
£c) � Morbi genus ^zegt Dr. G. IMKER) hac in ci-

vitate novum fere,auf nuperis faltcm annis inau-

,, ditlim. " De Catarrh, gf Dyjeater Londn. in

Thejattr, SANDJF. Vol. H, p. 373.
(f) Blijkens 't Reces des LmMags te Zutphen gehou-

dpn, ii /\pr. 1753. Zie ook DEGNEK, p. 207.
(�) Volgens de zaaklijke, en zeer natuurlijke, Be-

Jtkriivtng ever de rotttnde Kodeloop, thans om en in

Zwol zras/eerertde, door G BODDE M. Dr. Zwol,

1747. pa?» "5» enz*
(r) Zie sTiNSTu/i, in onze �ijlage, bladz. xxju. en >

Geneesk. Curresf. bl. 967. .; : o

*<&&. LOOP. ei

Te Groningen, daar ik vijftien jaaren lang
een drukke praktijk geueifend heb, is waare
Dy/enterie-, in dien tijd, mij niet alleen naau-
lijks i�i een tnkel menlth voorgekomen; maar.
ik weet ook in deeze mijne Geboorte -5tad gee-
ne geheugenis van Epidemie.

_r i-

' Welke voorbeelden, die .ligtlijk nog vermeer-
derd zouden kunnen worden, yenoeg zijn, om
da ont�eekmg onzer ziekte.niet altoos toe te
khrijven aan eene fmetftoffe, die zoo lange �ls^;ia de astche grfmeuld, en eindlijk weder out-
zoude zijn.

n. En trouwens, indien ook de fmetftoffe
deezer ziekte midddijk, door klederen van de
lichaamen der Zie'kert of {leftorvenen, kan'over-
gebragt worden, met voortplanting der ziekte:
dan Ichijnt zij doch haar vermogen niet langer
te oeffenen, dan de tijd, dier tegenswuordige
Epidemie duurt. .Althans te Harlingen, in die,
heftige volk � ziekte, bragten de wollene en an-
dere klederen der zreken en geftorvenen, of-
fchoon alle niet behoorlijk gezuiverd, geene
nieuwe ziekte voort bij de gezonden, door
welken dit goed, in denzelfden Herfit en Voor-
winter, gretig werdt ingekogt (O- '^c ^'J men.
dit toefchrijve, met den hr. STINSTRA, aan de
vlugtigheid dier Smet (toffe; 't zij aan haar ver-
lorene kragt buiten het gefchikt faeizoen.

�. �

H 3 Als

(/} STINSTRA in dfr Bijbg*, b!. VI. Genttsk, Corr^

UI � kYftwt;

Dit 951.

?O�RB E HO EDING

Bi. Als men da?(r en boven in aanmerking;
neemt, dat in die jaaren, waarin deeze zeld-
zamere Volkziekie gezien wordt, zij duorgians
op veele, en vaak ver van een gelegene Plavit-
fen, teffens, en in 't zelfde jaartaeizneh gezien
wordt, zoo als m'ons Vaderland vooral in
1736* '747> ^l~7% en nu in 17}}3 gebleeken is;
en dat zij.daarentegen in de tuslchen jaaren,
ook meeft.overal, ten minden als befmectende
epidemie, weder geheel niet gevonden wordt:
dan zie ik verdersniet, van waar de {'metttoffe
telkens aangebragt zoude kunnen worden, tot'
alle die plaacten en perlbonen, in welke de ziefc-
te, in 't zelfde faeizoen, ijlings pleegt te out-
iteeken.

iv. Hier komt eindlijk bij, dat men ook, in

^fc veele voornaame Epidemien, inderdaat' geenig

fpoor heeft kunnen vinden, van van buiten

aangebragte befmettinge, hoe zeer men daarna

gezogt' hebbe.

Dus getuigt de hr. STINSTRA, dat hij in de
Harlinger Dyfenterie geen 'c minfle blijk heeft
kunnen opfpooren, v-in in de Stad gebragre be-
fmetting; waarom hij ook befluit, dat die epide-
mie aldaar oorfpronglijk geboren ware (.#). Het
zelfde beweert Dr. BERNS,. van den oorfprong
der geweldige epidemie van 1779 onder Drernpt ₉in het Graaffchap Zutphen («J.

DJBGNEa hidt, na een naaukeurig onderzoek,

Ct) Eijhze, bl XX[V. vergel met bL IV.

(i») (Jenxsk, Curresf. I; bK 338. env. i

in, de ziekte van 1736, ook geen fpoor van van
buiten mgebragt te zijn kunnen.vinden, maar et-
kent dezelve voor oorfpronglijk; ontitaan zijn-
de in dezelfde Pau/flraat, en bijna in,'t zelfde
huis, te Nymegen (u), daar ook de Epicjem�s
�n 1782, eensklaps en niet veel heftigheid, we-
der begonnen is, hebbende z ch voorts ook bij-
kans eveneens als toen verbreid, en geenigen
grond gelaaten tot vermoeden, dat zij van el-
ders zoude z^;jn aungcbragt.(w). . �J
En in du jaar 1783, (wanneer de algemeen�
Epidemie alweder, op Nymegen, en boven alle
voorbeeld verderflijk, heeft doorgetalt, zoo dat
zij in ruim twee maanden tijds, naar de public.-
ke.berigten, ongeveer vier honderd menfchen
in die Stad hebbe doen iheeven,) is de ziekte
.aliereerft, begonnen, in 't laatlt van Junij, bij
eenen Soldaat, die vooraf aan een langduurige
koorts van rottigen aart gefukkeld had, zonder
dat verder de oplettendheid van den IJeere JDr.
LOTiCHius heeft kunnen ontdekken , dut bij
denzelven eenige befrnetting van Persloop van
elders zij aangebragt; hebbende zijn Ed. dee-
zen eerften Dyfentericus in Nymegen, den 5
Julij, met den Chir. Maj<>r onderzogt, en voorts
waargenoomen, hoe de ziekte van deezen, als
haar' eerften bron, zich, eerft tot de huisge-
nooten, en voorts, van huis^ tot huis, wel haaft
door de geheele Stad verfpreid hebbe (w).

, ' , , ; Uit

.(�v) Hifl. Dyfent. Neamag. p. 3, 5 & 97.
(iu) Volgens het naaukcung bericht, boven gemeld,
waar mede de lieer LOXICHIUS uiij hier omtrent
verpligt heefu

Uit welk alles w^j dan befluiten, dat de Per*-
loop, ten min�en m zijn begin, of m die voor-
werpen waar in'hij, in elke lipidemie,eerit ont-
ftaat, niet aan b�t'meuing k-an worden toege-
fchreeven, zoo als men, met meer reden, van-
de Kinderpokjes valt ftelt; maar dat de Pers-
�oop telkens eerft uit zijne eigene natuurlijke,
of aanleidende Oorzaaken ontftaan moet, en dus,
ook n,eermaalen, uk zulke oorzaaken ontitaatt
kan.

De aanleidende Oorzaaken vooral te zoeken
in Lucht-en Wten-ge�kldhtid.

'' ^:V :

Om nu verder, zoo kort mooglijk en zoo veel
tot ons oogmerk dienltig is, na te ipooren, welke
die aanlei�ende natuurlijke Uorzaaken zijn; zul-
len wij voornaamlijk agtgeeven op het bijzonde-
re, dat, in tijden van deeze Volkziekte, plaats
heeft in de gefteldheid van Lucht, Weer en Saei-
zoenen, als de algemeen!!: werkende oorzaaken
van alle heerfchende Ziekten (#).

En waarlijk deeze gefteldheid is bij alle Epi~
demien van Penlonp zuo bijzonder, en telkens
weer zoo aan zich zelve gelijk; dat men uit
deezen hoofde als van zelfs geleid wordt, om
daarin eene voornaame oorzaak te zoeken.

Foor»

(x) "Wanneer veelen, op denzelfden tijd, door de-
� zelfde ziekte worden aangetalt, moet men daar
� van de oorzaak zoeken in iets dat meeft alge-
� meen is en dat allen aandoet; doch dit is 't ge-
� ne wij in-en uitademen." de Natura bom* Ca/. 4,
t welk gaat. op deu naam van HIPPOCU.ATES.

^ Wat het Saeizoen betreft, is de heer-
fchende, of doorg.ande Persioup aituos een ver-
fchijnfel van het ivarme jaargetijde; ontita.nde
van den heettten tijd van den Zomer af, tot diep
in den tierfil; en verdwijnende doorgaans geheel
met den Winter.

't Is onnoudig, dit geitelde met bijzondere ge-
tuigeniflen te ftaaven; in alle de Epidemien, van
'Welke wij melding gemaakt hebben, is deeze
waarneeming algemeen en blijkbaar, men be-
hoeft ze �egts, Ituk voor lt.uk, nategaan.

Daarna� wat betreft de Lucht-en Weers-ge»
J�eldheid) 't is even zeker ₇ en even algemeen
Waargenomen, in alle de bijzondere Epidemien,
dat de Zomers, in of na welke de Persloop
ontftaan is, uitlteekende geweeil zijn in onge-
meetie Httte, Droogte, en veelal in Luchtverbs-
tyelifiaen, die van zulk een weecsgetteldheid de
natuurlijke gevolgen zijn. . :

_; Ook dit neem ik weder als onloochenbaar aan,
en beroep mij op het getuigenis van alle de Waar-
neemeren, van Hipi>ocRATE^:s en ARETABDS af
> tot op onze eigene Jeeverfdige geheugenis
de atgemeene Epidemie-jaaren van i77yefi
1783, en derzelver brandend-he�te en (likkend-"
dr�oge Zomers; welke alle itaan�e wateren uit^.
drotvgden, het veldgewas als in zijn uukiemeri
�fchroeide-�i en ontijdig rijpten, het gra< op den worr
�� niet �egts tot hooi droogden, maar waarlijk

- - - �»

�") H!PP. Apk. III. aa. Epid.l. S. «i. T)e a�re, aqa_t� >n, 05. AR.ET. Diut. U. ix. 62. D. C�nf.

1\�AN& de D�t?Mi-A»t>1uit;-C«f. 9.

66 4LGEM VOQRBEHOEDING

hetzelve totftofen afche verbrandden; terwt�
onder menfchen en bee�en, al wat zweeten kor^
zigzelven als 't ware langs deezen weg verloor.

Ook waren de ziekten, door den heeten en
droogen Nazomer van 17^9 uitgebroed, bij op-
lettende Waurneemeren nogzooleevendig in'tge-
heugen, dat, toen wij, in dit jaar 1783, weder
zulk eene aanhoudend-brandende drooge lucht,
reeds vroeg in de maand Junij begonnen te ge-
voelen, men zich ook de gevolgen van Persloop
wel haait angftiglijk begon te voorfpellen: gelift
dezelve dan ook reeds m Julij metterdaat is ge-
volgd, en wel zoo veel woedender heeft door-
getalt dan in 1779, als de hitte en fchraale droog"-
«e van onzen zomer vroeger, langduurieer, fte�-
iser, en meer met andere buitengewone verfchiirt'-
ten verzeld geweeit zijn, dan die van dat jak

Men heeft toch nu reeds in de-maand Maij en
vervolgens door de geheele maand>«/>; meert al
den wind gehad uit den fchraalen Noorden en Oofte-
lijken hoek, ilegts eenige weinige dagen, vooc
her midden en aan 't eind van Junij uitgezonderd;
daar bn is m die maand b,jna geen Regen gevallen'
dan een-weinig voor en na het midden derzel^
ve zijnde met ftijven wind verzeld geweeth

De warmte was intusfihen zodanig, dat vaa
den tweeden van Junij _af, _de �hermoraeter,
genoegzaam altoos, kort �_a den middag, om'
trent de 70 graden van Fahrenheit gefeekend
hebbe, ja wel de helft _van de dagen daar bo-
ven, tweemaalen zelfs boven de 80

in >/# is de wind, tor de helft" der maacfl

ge-

VAN DEN PERS L O OP.

genoegzaam daaglijks, nog al in dezelfde hoe-
ken gebletven, en voorts heeft hij altoos, een
ftreek, of van 't hoorden of van 't Ooften, be-
houden. De warmte was, de geheele maand
door, op het gemelde uur, volltrekt alle dagen
over de 70, op derten dagen deezer maand o-
ver de �o, ja den 2b-^fts".op yo graaden en daar
over; hoedanige hitte ik meen dat leden het
jaar 1750 naauwlijks alhier is waargenomen.
, Den tweeden /j'uguftus heeft de Thermometer
weder 90°. of daar over geteekend, terwijl hij
's morgens en 's avonds ruim twintig graden laa-
^ger ftond; voorts heeft hij, de geheele maand
door, behalven van den 10 tot den 15, over de
fo graden voort na den middag bereikt. De
wind hadt tot den aa$^el> meed dagelijks nog al
een ilreek van 't Noore/en of Ooften-^ na welken tijd
hij meeit uit het Weflen en Zuiden gewaaid heeft.
IVlet zulk eene fehraale en fchroeijende Luchtge-
¹ fteldheid, heeft men weder beftendige droogte
of bijna geen Regen gehad , dan bij zommige
geweldige Onweersbuijen, welke nu en dan al-
rerverfchriklijkft gewoed hebben.

"'Hier bij is de Dampkring, bij ons, eenige
dagen na half Junij, begonnen beladen te wor-

'den met een zonderlingen droogen Nevel-damp,
die langen tijd, ook in Juli j, heeft aangehou-
den, met verfchillende windftreeken be�tendig

¹ blijvende, en het zien zelfs in de brandende Zonne,
als door een geelen rook, of even als door het

.qogglas van een verrekijker, gemaklijk manken-
de. Deeze damp fchijnt over geheel' o'ns We.
I a reld-

relddeel waargenomen te zijn, en'heeft, eetteq
ande.riiaal, in ons Vaderland een fchielijke yer-
fchroejmg aan v��le boom-en plantgewa§fen te
wege gebragt (s).

Welke fchokken en geweldige ontroeringen
voorts, in dit zonderling Voorjaar en Zomer,' de
Dampkring, en devafte bodem zelf van het Aard-
rijk onderga^, hebben, getuigen, de Aardbeevin,
gen en verwoeftingen, eerft ia Itali� en Sicili�, en
vervolgens op veele zeer verre van een gelegene
plaatlen, over geheel Europa, wjargeuomen, zoo
dat, volgens de uitdrukking van zeker �ijdfchnft
"Eilanden verzonken of ver,plaatit, anderen als
uit den boezem der Zee /verrezen, Heuvels en
Bergen m Afgronden verkeerd, en Meiren in
Landen hervormd zijn geworden " (0). Op
welke onderaardfche oproeren dan onze Damp»
en voorts in de. maand J ulij allerontznglijkfte
OfKveders bijna overal gevolgd zijn, zoo als bij
Napels, te Veneti�, Livorno, Presburg, Weenen,
in Engeland, Bohemen, 6axen, Frankfurt, Ham-
burg, Keulen en andere plaatfen, waar van in
gemeld Tijdfchrift etn Lijft en verflaff te vin-
den is («), en waarbij men de ftraks"gemelde
�nweders van ons Vaderland voegen moet.

Zulk een ongewoone, heftige ongefteldheid, e.u

zul_T

(*) Te Groten omftandiglijk waargenoomen door
l�r s, j. iiRUGMANs, en hefchreeven in eene Verban,
dd.rg kort na d,t verlch.jnfcl uiteegeeven. Bij ons
echter is de fchroejmg op de planten niet zoo fte.rk ee-

/ T^e^V ^SZ'I ^tt^(Troning^en fchijtit gezien re zijn.
(-) \, f^tk. >^..._VQor _djt \^

biadz. da. en vervolgens.

'k.e.; beroerjngen -v,a.p 4w-Dampkring, waar ia
ij g_rduu,nghjk, mgecen keyea W* ademhaalen,
#ii uok niet anders 4^1, 's. meja lenen Liphaam op
'e$ne- ongewoqne wijze; aandoen, en,, indien het
eenigzins vatbaar;is, hetzelve in,zijne werkingen
,^iet. weinig^ krenken. Wasar uit wij ook van VQO-
ren aanneemlijkvinden, 't gene v.aa agteren fleeds
gebleekeii is dje, waarheid te. zjju; dat namelijk
^ylk een Lugtsgetlgldheid. akoo>s. ziekten van,
^W.aaden.aftrt. uitbroedt^ en dat bijzonderlijk heer-
fchende. P^r&loop ahoqs indejrdaat voorgegaan

t weeft is, yaty, diiergejijke,. Luciit pen-, Weerige-
Idheid,

Maar welke, zijn nu de bijzondere Uitwer-
kingen van die Luchtgeiteldheid, die hier als
nadere aanleidende-Oorsaaken van den Persloop
bepaaldelijk in aanmerking moeten komen?

.Alles in overweeginge neemende, en op het
voornaame en meelt zekere thans alleen itil wil-
lende liaan, komt het mij voor, dat men al-
bier, vooral, tweederleije uitwerkzelen moge
vad ftellen:

Koor eer ft, de-vermeerderde neiging of gefchikt-
heid tot rottig bederf in het menfehlijk leevend-
lichaam.

Ten anderen, verhindering van- de geduurige
uitwaasfeming door de oneindig veele ontlaft»
huisjes van de huid.

E*r(le wtwerkfel deezer Luchtge��eldheid-,
op bet Lichaam is Rottige ontaarting.

De neiging tot rotting heeft natuurlijk plaats

i 3.." ., _;,-_;. �,,' -^ � in

|l 'ALQX��' PORBEHOEDING

in de vloeibaare en vafte deelen van een dierlijk
lichaam; zij openbaart zich bijzonderl'jk en met*
terdaat, reeds bij hetleeven, in alle de Uitwerp-
ftofi�n; zij openbaart zich algemeen, in alle d�
eenigzins weeke deelen van 't lichaam, zoo dra
de leevenskragt ophoudt, en haar niet langer be-
waart van deeze gedurige neiging tot rottig b�-*
derf te volgen, voor welke zij zelfs in de gewoo-
�ie dierlijke warmte van meer dan 90° beveiligd
waren. Dan met den dood volgt de rotting
gewis, en zij volgt zoo veel fterker en haaili*
ger, als de hitte van den dampkring grooter
is, aan welke een dood lichaam of dierlijk deel
wordt bloot gefield. En zeker, hoe verwon-
derlijk ook de bederf- en rotting-weeren de
kragt van het Leeyen zij, deszelfs vermogen
is nogthans niet volftrekt en onbepaald. D�
natuurlijke oorzaaken blijven werken op ons li-
chaam, offchoon het leevend zij; en, naar ma-
te de aanleiding tot rotting fterker wordt, heeft
de leevenskragt zekerlijk fterker wederwerking
noodig om de rotting zelve afteweeren; naar
maate, verder, de rotting-bevorderen de oorzaa-
ken meer aanhoudend blijven werken, loopt
het meer gevaar dat de leef kragt in haare ge-
duarige befchermende poogingen afgemat zal
worden, of ten minden allengskens te kort fchie*
ten tegen het geduurig geweld van een feller!
vijand. Te meer loopt dit gevaar; indien de-
zelfde oorzaaken, welke de kragt der rottige
ri�iging vermeerderen, teffens de kracht vermini
deren van liet bederfweerend leevens-vermoogen.

Dan dit alles loopt faraen in de uitwerking
yan groote Hitte op het menfchhjk Lichaam 5
op welke derhalve alleen, onder het overige
van de gemelde ongewoone Luchtgefteldheid,
wij hier eerft en bepaaldelijk zullen letten.

Zulk een Hitte dan van lucht verflapt de .vafte
deelen, ontzenuwt haar veer -en leefkragt en ver-
flaauwt merklijk het vermogen en de meelte
werkingen der geheele dierlijke huishoudinge.
Dit leert de Zifktekunde , en behoeft hier geen
uitgebreid bewijs. Zij zet, daar en tegen, de
neiging tot rotting teffens aan, roert en ont-
bindt aanvanglijk de vogten, fcherpt de zouti-
ge en olieaguge deelen, en brengt ook inder-
daat eene merklijke vermeerdering van bederf-
�ijke fcherpte voort, vooral in de uitwerpfelen-
afgang, pis en zweet (b).

En zoo is , alleen door grootere en aanhouden-
de Hitte, de meerdere ne^;ging of gefchiktheid tot
rottig bederf, ook in het leevend lichaam, eene
beweezene waarheid; en 't gene dus in ons
geval de rede leert, beveftigt ook volkomen
de geneeskundige ondervinding.
, Koortsziekten van rottige» aart zijn doch de
eigene voortbrengfels van het warmfte faeizoen^
en worden in de heetfte jaaren zekerft en me-
nigvuldig�l waargenomen. Zij zijn , even als
onze Persluop₉ maar zeer veel algemeener en
menigvuldiger, de eigene ziekten van den Zo-
toer en het Najaar; gelijk de ziekten van /»-

flam-

<(.l>) Gonf. GAUB. Patbol, n. 423, 424;

fiaamatafen iwrt aan tien
verknogt zifa. Zulke roerige -Koorden daaren*
boven worden door ^rde2�ifde 'h�et� Lucht¹- en
Weets-gefteldhei�, op denzetfden tijd, in lom-
mige plaatfen Voorigdbragt, op welken, in au*
d�re,, vaak nabuurige, de heerll'h�tide Perskiop
doordringt; tvradr vanrik, onder vi�le vuorbcef»
den, mij 'flegts alleen 'berc^pi o^ de kwaadaart
tige Herfftkoortftn , die, in' -den- NaEDmer .««
Herfil van 17/9, de Stad Campett- Zoo dee�*
lijk geteifterd hebben; welke ��or in i j zelve» i
op verzoek van den Magi/ir&at dier Stad, al-
daar te dien tijde zijn waargenoomen , zonde!
dat 'er eemge zweem van fiersloop aldaar ge*
vonden werdt, welke alstoem op fomntiige (tree*
ken van onze Veluwe en elders, op den zelf-
den tijd, de meergemelde: Epidemie gemaakt
heeft»

Het is echter ook door anderea waargeno-
men, dat Rotkoortfen en Pefsloop op dezelfde
plaatfe te gelijk gevonden werden, ja dat ook
wel de eene uit de andere fcheen voortgefco-
men te zijn.

De rottige ontaarting, in den Persloop plaats
hebbende, blijkt ook metterdaat, uit de Icwaade
toevallen, en vooral uit het fchielijk verval van
kragten, dat de ergfte foorte veizek; uit de
gangreen, of verftervrng en het fottig bederf^
dat bijzonderlijk de Darmen , als de meert aan*
gedane deelen, doorgaans ondergaan, in gewl*
Ie de ziekte ten erglten loopt (c), enz.

Dee-

CO Volgens f.- rst. *m. der eerfte Afdeelin^

. JJ.E-.tf. W�WBCfr&�*.

Qntaarting door bijkomend Bederf
eener beete Lucht vermeerderd.

De Persloop tafl 'daarenboven, volgens alle
Waarneemeren, veel menigvuldiger de geringe
Lieden aan; bij welken bekrompener woonin-
gen, rniflder verfchooning, en ook minder verich
vuedfel, de rottige 'ontaarting der vogten, waar
toe. de .hitte der Lucht den eerften grond legt,
noodwendig m�ef moeten aanzetten, dan bij hen ,
die in dit alles het voorregt hebben van meer
ruimte, verfchooning, reinheid en ververfching ;'
en die metterdaat, het overige gelijk zijnde,
veel meer van deeze ziekte vrijloopeff.
, Om dezelfde reden, is de Persloop eene meer
eigene ziekte onder de Scheepslieden, op war-
me en verre togten; onder de Noldaaten wan-
neer zij in tenten te velde moeten zijn; en ook
onder de ellendige opgeflootenen in Gevangen-
liuizen. . _r , ; .

Bij den eerften �jfenterieus van dit jaar t� ,
Nymegen, van wien we boven gemeld heb-
ben (J), verving Zelfs de Persloop eene rot(i-\
ge koorts, en vervulde haare plaatfe; de Zieke
lag, in dien heeten tijd, op eene kamer, alwaar
nog zeven andere Soldaaten woonden, -�iepen,'
kookten en aten, terwijl in het huis, dat ru'et
ruim is, in 't geheel vier en �wintig' Soldaaten,'
'beneffens "�ene Viouw en drie Kinderen g�-^
huisveft waren. Hoe veele zaaden en fpruiten'
Van rottig bederf, waren hier niet bijeen ge-

74 <4LG,EM, POOREEffOE'DING

worpen! Zij broedden ook den Persloop oor-
fpronglijk uit bij deezen Mari* die geen .zweem
van befmetting had, en die ztek lag ineen huis,
dat in de Loopziekce van. 1-782 geheel was be-
vrijd gebleev�n (e). Een zonderling en aller-
fterk'M voorbeeld waarlijk, van't groot vermo-
gen van rottige ontaarting ter bepaalde voort-
brenging van den Persloop!

Deeze Ontaarting is eene voorfchikkende
Oorzaak. Haar e zit blaatten.

"��'.'- :'

Wij neemen dan de rottige ontaarting, of
vermeerderde neiging tot rotting, aan, als een
zeker uitwerkf�l van de groote Hitte der Lucht;
vooral jndien dezelve ook nog overladen is met
dierlijke en bederflijke uitwaaflemingen. Wij
neemen verder deeze Ontaarting aan als een ver-

� mogende aanleiding tot den Persloop., welke h�t
lichaam hoogft vatbaar voor deeze ziekte maakt;
dan, dewijl zij doch niet altoos, noch overal
den Persloop voortbrengt, maar vooral ook Rot-

-hoirtj�n teelt: zoo is zij niet de volkomene of

� naajie oorzaak onzer ziekte f/j; maar wij,bren-

gen

'"'"

(l") Volgens het meergemeld verflag van den Heere

LOT1CH1US.

(�; De Nymeegfche Archiater, Dr. M. T. DE MAN,

m zijne keurige VtrbandeltiHi over de Kotkuorts van

. ' 1770 en 1771 i» Nedsrbetuiue ( Nym. 1772 J, llclt

in zulk eene rottige ontaarting de naajje oorzaak

� van die ziekte; bl. 7o,,lk>, 81. Wij beoordeelun de
juiftheid dier uitdrukkinge hier niutj maar indien
wij ze ook aannamen, zoude 'er uitvplgen, dat^-

.: .^ 75

gen haar tot die afgelegenere ootzaaken, welke
wij vwr/chikkende genoemd hebben (g); ter-
,wijl .zij doch onder deezen dikwijls een voor-
naame plaats beflaat.

t ...
" � � � -*? ��'.'" v. 'i

Deeze ontaarting nu heeft, als voorfchikkende
oorzaak, plaats j vo^reerft door't geheeie Li-
chaam, dat, m alle zijne vloeibaare en vatte
deelen , bloot ftaande aan de uitwerking der
omringende, geltadig ingeademde en ook ,inge-
flokte, heete, en vaak bederflijke. lucht, ook
daar door, geheel, eene vermeerderde neiging
tot rottigheid moet aaimeemen. -

_r. Maar zij heeft bijzonderlijk, 'ten tweeden,
plaats, in de Unwer$ft<ffen des lichaams, voor-

^:al in de eerfte Wegen ^ als bevattende eene ftof-
fe, in welke, natuurlijk, reeds rottig bederf
aanweezig is, het welk dan thans ook vermeer-
derd moet zijn; te meer, daar de Gal en an-
dere bederflijke vogten, nu mede een hooger
trap van rottige geneigheid bereikt hebbende,
ook in deezen darmbuis hunne omlaftplaats

, vinden,

:��..,'�.' ; \ : ' ,

_p Van hier vindt men, ligfelijk, ook de' Gal

bij den Persloop, tot zulk eene veelheid en

fcherpte aangezet, dat Veelen haar als eene

hoofdoorzaak deezer ziekte aanmerken, welke

K 2 ?jj_}

»-.;..:.-. . "

zelfde Ontaarting ook van onze Ziekte de »«*/?<?,
d. i. volkoraene, otirzaak niet teffens kan zijn: al-
zoo dezelfde geheeie oorzaak getne twee veit\:hH-
lende uitwerkftku kan hebbtn.
{s)boveR bl. 5». "

zij, in Qle.�'z^yDyfenteriaMliofa ttoernem Wij
meeiien echter dat zulke -Gat, uit haaren aart,
eerder Dtarrhoea biliola, df Cholera zal helpen
voortbrengen, dan waare Dyjenieria^ maar dat
zij doch deeze onze ziekte veel verergeren kan _?doch op eene meer toevallige wijze.

'�" '' '

Van -hier meen ik, dat men dikwijls ook
eene verzameling van Wormen vindt bij onze
Ziekte, en wel ibms in zulke algemeenheiden
veelheid, als wij boven aangeteekend hebben
�(£)�* dat onlangs aan de Rilt en voormaals in
Champagne gezien is, en welke 'tot de benaa-
ming van Dylent&ria verminoja heeft aanleiding
gegeeven; over welke wij onze gedagten reeds
geuit hebben. '

En zoude men niet mogen denken, dat ge-

lijk, m zulke ongemeert heete Zomers, door-

�gaans de menigte van Infe�len en Diertjes, die

. {,&) BI» 52. Aantek. f/).; ahyaar ik nog wel bij had
' mogen voegen , dat mijn oude Studiemakker aan de
Groninger Academie, de hr. c. j. DONCKERMANN , in
Zijne Dij]" de Dyfenterfa ep�d. ana. 1757. te IMsburg
uitgegeeven, pag. 26. getuigt, dat Hij in die Epide-
mie, te Lmgen door hem waargenomen, niemand
gezien hefabe, die in deeze ziekte geen Wormen
uitwierp, zoo van onderen als van boven; terwijl
veelen, ook na die of de volgende Epidemie, een
ongelooflijk aantal, ja'geheele ineen gepakte klom-
pen van Wormen loosden, of daarmede gekweld
bleeven. Ook ten naderen bewijze van ^;ons gezeg-
de, ter aangehaalde plaatfe, dat men deeze Wor-
men , evenweinig als d� Gal , niet als k�nfohetfen-
' de oorzaaken derByf�nterie, maar als toevalliglijk
^erergerende Oorzaaken te beichouwea hebbe.

(Op rottige dingen � aazea, en <kar door aange-

kweekt worden , ongelooflijk vermenigvuldigen,

?oo als altoos waargenomen ( i)^ «a ook voor-

al deezen laatften Zomer bij ons op Veluw,e

�gezien iSi, in de onverbeeldelijke menigte van

Vliegen, daar men in de huizen, vooral te Lan-

de, mede gekweld werdt: *� dat zoo ook lig-

teil jk de YVormen in -der menfchen gedanme,

in zulke tijden, vermenigvuldigen, door de veTr-

meriigvuldigde "rottigheid, voorsd in de eerlte

wegen onzes licnaaitps? f'l)"� Immers van

?vaar de eijeren van, dit gedierte in ons lichaam

'Komen _? 'is, �h -de�ze -b�kengewoone gevallen ,

^rgeen groot�r zwaar-�gheid, -dan in alle de ge-

Dus dan" gezien hebbende , dat de verme�r-

"de'rde neiging tot rottig bederf, bijzonderlijk

'Voortgebragt door ottgemeene Hitte en vervui-

ling van den Dampkring , zoo in 't geheele Li-

chaam, als ook bijzohderlijk in de Eerlle we-

*pn , te houden is voor '�ene vobrnaa�ie ''Wo�r-

'Jeh�kkmde o�t�aak 'van den Persloop ; terwijl

het teffens geble�ken ^xis , dat' deeze oorzaak

niet bepaaldelijk dan den Persloop, maar ook

K 3 aan

(») Onder anderen, door Mr^ imTittART bijz�n-
derlijk waargenomen in 1779, ^en dmftandiglijktie-
fchreeven in de aangeh. ffift. M�iL, bl. 54. en verv.

(k) De Heer DE MAN geeft ook tot de uitlegging dee-
zer vermenigvuldiging _t als een gevolg van de uit-

i .werkfelen der Rotting, aanleiding in zijne gemelde
, bl. iio, ,»ij

aart andere ziekten eigen is: zoo is nu de naa-
ile vraag} welke afgelegene oorzaaken dan ver-
der in aanmerking moeten komen, als bekwaam
om deeze voorfchikkende op te wekken, en na-
der te bepaalen tot het voortbrengen in 't bij-
zonder van onze ziekte, en van geene andere?

-�;l V > l , ! d : � ,��;

Andere uitwerking der gemelde Lacbtsge-
j fteldbeid op het Lichaam is gehinderde
Uitwaafjeming.

.'-"�' ' - i '"�',;."'�,!'

; Onze gemelde Luchtgefteldheid was niet air
Jeen opmerkiijk door tmre onmaatige Hitte^
maar zij was ook, volgens de boven bijgebrag-
te Weerwaarneemingen,/c^r««/en/c^er/)₃ voor?
al bij avond en morgentijderi. De Windllree?
km immers waren deezen Zomer, gelijk ook
in 1779, genoegzaam beftendiglijk uit het Noor'r
den of Onften. De Wind was, daarenboven,
niet zelden fterk, dikwijls onftuimig, en de lucht
lang beladen met zonderlinge drooge en fchraa-
Ie dampen $ voorts was de tempering der lucht^
van den vroegen morgen en den laaten avond-,
veeltijds zeer verfchillende van de overdagfche
hitte, zij viel koud en guur op het lichaam^
dat over dag gebroeid was.

Uit zoo veele aanleidingen begrijpt men, dat
de door de hitte eerJt verflapte, en verwijder-
de zweetgaatjes der huid beurtlings en plots-
lijk vaak werden toegeflooten, dat dan de veel
overvloediger gewordene uitwaasfeming, voor-
sl indien'er verdu�ning der vogteji, door rot-

ag-

DEN PERSLOOP. ,_N 79

agtige ontaarting, bij ware, geweldig gedreind,
en deeze tchadelijke uitwerpdoffen binnen ge*
houden werden; waar door voorts een overla-r
ding ontdaande van zoo groote menigte fcher-
pigheeden, als, bij weidand, door de ongevoe-
lige uitwaasfeming omlaft moeten worden; het
niet kon uitblijven, of hier door moed een zeer
nadeelige aandoening door 't lichaam ontftaan,
tot dat, volgens eene gemeene wet onzer dier- .
lijke huishoudinge, de uitwerpdoffen, langs den
gewoonen weg verhinderd om uit te gaan,
naar binnen keerden, en eenen ongewoorien zog-
ten te winnen; wanneer zij verder, volgens
den aart van dit jaar faeizoen, waar in altoos
Darmziekten gemeener zijn, ligtelijk vielen en
aanduwden op dien voornaamen ontlaltweg van
de Darmbuis, en dus dezelve door haare fcherp-
heid prikkelden, en opwekten tot die gedurige
en pijnlijke krimpingen en beweegingen, wel-
ke den Persloop kenfchetfer�.

Zoo {thijnt mij, volgens �ene niet te ver ge-
zogte Befchouwing, �en� genoegzame opwek*
kende Oorzaak van den Persloop, welke ons
nog ontbrak, op eene waarfchijnlijke wijze ge-
Zogt en gevonden te kunnen worden, in de
aldus gehinderde en geftoorde ongevoelige ttit*
fvaasjeming, door welke het lichaam, zal hel
wel gaan, zich geduriglijk ontladen moet van \
Zeer veel grooter menigte uitwerp) toffen, dan
door eenige andere haarer natuurlijke ontlafll-
Wegen pleegt te geichieden.

- ' .. � � �,:'.' \.' !J , '.'. ' ' ' �'

En't gene dus 4e J&febouviing ons aan ��
'-^" hand

kind- gaf l �mtrenrdit vermogen der gehimfef*
d� huid-uitwaasfaming, en haar groot aandeel
irt*t 'Voortbrengen.' onzer ziekte, zullen wij. nu,
met fPdarneeming�rt, van 't gene inderdaat ge-
beurd is, tragten te ftaaven. u; �?. ��; ,

'� :'"��.-,. . .l,:.;; :;.. ;,) ' .-.��;�;

� j;- De Persloop heeft, voornaamlijk^ op, ?i�ke
glaa.l^n., . opk. dit jaar, geweldig en zeer ver-
derftijk geheerfcht^, .welke , door tiaare .hooge
ipgt rneefl bloot gefteld fcrii|neiL. *te zjjns
de indrukfelen van de veranderingen en on-
ad§ van Weer en Wiud-ftreeken.
k noem vooral onze Fduwe,, welk Laridrchap
't .geheel een hooge ligging, een droogen
peeft Handigen grond h��ft, en beroemd �s om
feaare zuivere en frjfche lucht, die door geene
uittiampingen van laage, flikkige of moeraffige
gronden vervuild wordt.

Maar hoe wreedeltjk heeft op deeze hooge
ligging, in deeze zuivere lucht, de woede van
den Eersloop , in deezen zomer, doorgetaftf
Nadat dezelve in drji�&n, van vroeg in Juli j
»f, begonnen had ^e teerfchen, is alhaail ook
de heerlijkheid Roosendal aangetaft geworden,
voorts Ede in zijn ganfche Schoutampt, Foorft\
Slpffldwrn, en de meefte Dorpen der heerlijk-
heid Loo, gelijk ook yan Veluwev~Zoom. Wel-
ke plaatfen van Veluwen ik hier voornaamlijk,
onder meer andere, noem , om dat de ziekte a�-
4aar aJiergemeeaft, reeds in Julij en Auguftus,
geheerfcht en , over- 'r geheel, een fchrqmelijfe
aantal menfchen heeft doen fneeven'(V),-"ter-

(/) Het juifte getal der Zakt»,

t KJBB �JEM

wijl alle deeze zelfde plaatfen uitmunten in eene
wortreflijke hooge, en veelal heuvelachtige
ligging, eene zuivere lucht, een droogen,
met weinige, heldere, vlietende beekjes befproei-
den grond, die in den Zomer, op veele plaat-
feu, neffens Hei-en Zand-velden, de fchoonfte
gezigten uitlevert van vrugtbaare Koornvelden,
voortreflijke Bouwlanden, en fouimige frifche
Bofchaadjen.

Ik meen, dat, op aldus gelegene plaatfen, op
geen bederflijke vervuiling der lucht gedagt kan
worden j maar dat men hier, behalven de alge-
ftieene uitwerking der hitte, op geene andere
meer waarfehijnlijk medewerkende oorzaak onzes
ziekte vallen kan, dan alleen op de gehinderde
huiduitwaaffeming, welke, o,p verhevener plaat-
je fen,

- w»«r, zoude ik van fotnmige deezer Plaat�ri, uit
de vriendlijke mededeeling van de Heeren Schou-
ten (die ik hier mede openlijk erken) reeds kun-

, oen opgeeven; doch alzoo deeze nette bepaalk�gen

. hier niet volftrekt ter zaake noodig zijn, en merk-
lijke plaats zouden beilaan, Itel ik dit Ikver tot
een andere gelegenheid uit; wanneer ik, intuffchen,'
wel van alle de Schoutampten zoo volledig �nder-

^: regt zoude wenfchen te worden, als ifc$ door de
naaokeurigheid van den Weled, Gellr. hr. Mr. �, j»
AMMON, voldaan ben omtrent het Ampt van¹ £<&.
Van welke omftandige Opgave, ik doch niet nat
Jcan laaten, hier alleen, bij voorraad $ het.verbaa-
zend Slot te melden; dat naamlijk, alleen in het
Dorp Ede, welks Inwooners een getal uitniaakcer�
van 605 Perfooxen, aan den Persloop Ziek ge weeft
zijn 26 r, en daar van Geflorwn ia6 ; gerekend vart
�� bet eerfte begin der Epidemie, op den tf A�guftusj
tot den laatlten oftnber, na welken tijd de Epid�-
«i� Sldaar opgehoudea heeft*: 3 -

rOORBXHQEDINS

�f�n^ -«n fin een drooger eirfchraater lucht j waar tn
de waargenoomene Winden, en wiffelvallighe<>
den van den Dampkring gewillijk fterker gevoeld
worden, fterker jndruk��Jen moet maaken, dan
in laagere.,. vogtigere en luwere luchtgeiteldheid.
��--.Kortheidshalve, gaa ik voorbij, om niet van
meer ptaatfen, in de twee andere Quartieren vaa
.xmse Geweft^ abijzonderlijk te gewaagen , die
oofe, ijij eene diergelijke verhevene en fchoonc
ligging,, den feilen geeffel onzer ziekte thans ge-
voeld hebben. Alleen meld ik, dat de Heer
VETCitiART, uit zijne waarn�emingen \nGham-
fagne, reeds dit gevolg getrokken hebbe, dat
de fchoonfte, de heerlijkiie en gezondft gere^
.kende ligging der plaatfen ook aldaar geheel niets
toegebragt hebbe, ter beveiliging voor de Epi*
demie van 1779, 't w^lk hij door bijzondere
voorbeelden beveiligt (/»).... Ja, in het zelfde
jaar ontftondt de Ziekte,ook bij ons, zonder dat
:bp laage ligging, vogtigheid of moerafiigheid
,va», grond, eenige befchuldiging kan valteri.
Het gehugt Uddel, de dorpen El/peet, Nunfpe&f
en. onze Stad Harderwijk gaven, onder ande-
ren, toen hier van de tegenoverftaande bewij-
,zen. Van Drmpt\ dasr de Ziekte in dien tijd
aUerhevigft gewoed heef!:, goldt ook het getui-

id*......l i".. ; , .; �� ^ge*

(w) Hijt.meil, Jet mal, pyfezt.J* Maine n Ij, 14. OlJ-
_r yer zijne voorbeelden is aanmerklijk dat vaneen
welgekgen Geb�gt, dat door zijne ligging bevei-
ligd was voor alle,winden, behalven alleen voorde
,_;r^b�rdclijke, welke ₍Wanneer, in de hitte van flien
tijd,,ook de overp�and kreeg, omftoedt aldaat de
-'

genis, dat " zoo verre dit Dorp zich uitftrektj,
fcijna alles vrugtbaar droog land is, met weini<?
ge heigronden, zonder eenige laagten noch moer
ira��nf zijnde de lucht daar zoo gezond, dat
'er op andere jaaren bijna geene heerfchende
riekten gevonden werden; ,zoo als wel op�a-
�dexe itreeken van het Graaflchap, wier woonin*
gen tul�chen laage vogtige hei-en veengronden,
�en veeltijds met ruime waterplafl�n omge.even
zijn, nog al jaarlijks gebeurde " («)�; .ii

'y'-"-''i.' ,. 'i" ' : . '...,,. , , .' ' '-*�; ;.'� _,/ . V";

r Indien men na hier bijvoegt, dat, en in 1779

en nu, terwijl zulke welgelegene plaatfert ,3?ijn

aangetaft geworden, zoo veele andere laag en

vogtig gelegene, in welke daarenboven deiucht,

door digte bewooning, met de uitvloeilelen van

dieren en rottende dingen, vooral in zulkenMt-

;te, vrij wat vervuild moet zijn, en waarlijk is;

:dat deeze plaatt�n, zeg ik, geheel vrij geblee-

tven-zijn van onze Ziekte (o), daar ^zij :dqch

�beide dezelfde onmaatige Hitte ondervonden:

�zoude men dan niet nog meer neigen om te

befluiten, dat hooge, droogeen zuivere ligging,

niet alleen niet beveiligt voor onze ziekte, maar

⁵dat zy zelfs daar voor meer bloot fteltj en zoo

^' -.

C») Volgens den hr. IBERNS, Gentesk. Corrtsp. bl,

,.-, 337» SS⁸- , , _L ,

.(o) Onder de bteden b. v. van onze nabuunge Pro-
vinci�n, die, en toen en nu, zijn vrij gebleven
l van beerjchtttdeu Perslo�p (van een' en andererien-
kelen Zieken fpreek ik niet,}. noetn ik alleen het
f'obte Atnferdain i als v^rr� weg de digtii be-
��nde �nnieeft vogtig en niperaffig gelegene Stad
van allen.

't
fl .4Z.0JMM: F��J{BEHO,Ej�iN(�

integendeel, dat laage, vogtigere en luwe ligging
de piaatfen eerder fchijnt te beveiligen, dan
vatbaar te maaken ? � En waarin kan men
dan anders, en natuurlijker, de meeft vermo-
gende , bij de hitte bijkomende, oorzaak van
onze Volkziekte zoeken en vinden, dan alleen
in de hinderingen en hevige fchokken der huid*
uitwaaff�tmng, aan welke gewiflijk zulk eene hoo*
gere ligging, bij de gemelde plotflijk invallende
Luchtveranderingen, meer bloot ftelt, en voor
welke de luwe, laagere liggingen meer moetett
-. beveiligen; terwijl het doch, om veele rede-
nen, niet in mij wil, dat men in de Onzuiver'
beid zelve der verbafterde lucht, van zulke laa-
gere en vogtigere, of luwere en dichter bevolk-
te piaatfen, een waarborg zoude moeten zoe-
ken tegen de gemelde rottige ontaarting zelve-
Dit ftrijdt mij doch te veel tegen het gemeen Ge*
neeskundig gevoel, �. het ftrijdt ook tegen
't-gene-wij hebben bijgebragt, over de waarge-
n�aene vermeerdering der rottige ontaarting in
ons Ikhaatn, door diergelijk bijkomend bederf
eener heete Lucht (p).

n. Hier komt bij, dat, onder allen die van
onze Ziekte zijn aangetail, vooral zulke Per-
foonen zijn, welke, uit hoofde van hun Beroep,
ftand, Geiteldheid of Leefwijze, meer dan an-
deren., aan de wiffelvalligheeden der rnime Lucht
waren blootgefteld.

Vooreerft, indien men Nymegen en Arnhem
nu eens daar laate, zoo heeft de Ziekte het

;' : - \ ?^e~

O) Boven, bl. 72.

geweldigfl: e� verderflijkft do�rgetaft op de
JLandliakn, die veelal geen meer tijd in huis
doorbrengen, dan om te flaapen en te eeten;
die voorts niet alleen in de hitte van den dag
op hunen Akker of Veld verkeeren, maar ��k
de vroege of laate lucht, noch haare ongena*
de, ininrt van allen ontzien. Onder de land-
lieden zijn vooral, naar mijne waarneerning op
veele plaatfen onzer Vel�we, de Schaapherders _tvrij algemeen, de voorwerpen en flagtoffers dee
Ziekte geweeft; wier leefwijze gewi�ijk nog a^
lermeeft bloot ftelt aan de gemelde felle indruk-
felen van Zon, Lucht en Weder.

Voorts, dat de geringe Lieden meeft aange-
daan worden, gelijk wij boven hebben aange-
teekend, moet men natuurlijk mede toefchrij-
ven aan hunne meerdere verkeering en arbeid
in de opene Lucht, terwijl zij , meert a] bo
krompen gehuisd zijnde , 's nagts flaapen en -zich
ophouden in een naauwer beflotenen, meer or>
frifchen en br�eijenden dampkring; door welk
alles zij gewiflijk ook meer blootitaan en vat-
baar worden, voor de nadeelen van gehinderde
uitwaafleming over dag ( q}. Deeze waarnee.
ming nu heeft zoo wel plaats in de Steden, als
te Lande (r).
�^>: L 3 Dac

Dr. VETILLART heeft, in zijne Epidemie ,in
Champagne, dezelfde waarneerning gemaakt , omtrent
de meerdere gemeenheid en verderflijkheid "der ziek-
te, onder de Landlieden en het Gemeen, oin dee-
ze zelfde redenen. L. e. $_ag. 59»
(r) Te Harlingeu b, y. zijn de aanzienlijkfle Bur*
gerhuizen en de ruimtte ftanden der Stad meeft
verfqheond gebleeven j volgens den br«

KOORBEHOEDING

Bat verder de heerfchende Persloop ook een
&egerziekte zij, eigen aan boldaaten, te velde
zijnJe, zoo als insgelijks bovengemeld is; is ook
doch'niet alleen toetefchrijven aan de reeds ge*
inelde rottige uitwerking der broejende Hitte:
maar vooral oofcaangeftoorde Uitwaail�roing, die
gew�lijfc, in zulk een veldverblijt, 's daags iri
de opene Lucht met veelerleij vermoejing, eti
's nagts in tenten of bekrompene legerileden^
op den, vaak vogtigen, grond geweldige fchofc*
ken moet ondergaan,

Kinderen en Jongen,--die. meer uitwaafl�men
dan bejaarden, ook minder behoed kunnen woiS*
den voor de oorzaaken van de onderdrukking
de«zer aanzienlijke ontlatling, zijn, volgens mij�
ne meefte waarneeraingen, thans, vooral in de
�erfte aanvallen der Epidemie, menigvuldtgerj
en veeltijds de eerfle in 4e huisgezinnen y aan*
getaft geweeft, 't Zelfde is in 1779 te Har«
lingen waargenomen (r), enz. j w $ »
n , - ��'.- s, ; ii4

Jtitftg*-, W. V, VI. Ook heeft, nu deezen Herfft, te
Zutphen, de Persloop jraeeil onder de geringe Lie-
den alleen omgegaan.

) De Ziekte, volgens den hr. S., ta�lte te Har-
lingen alle Jaaren en' Sexe aan, doch algemeerilr. d�
Kinderen - *�-�-�- «�- -_,_ ,-� °, �_,- ,�

fte maanden dier Epidemie, wanneer de Ziekte
aj�er door befmetting voortgeplant werdt, *t getai
der 'geftorvene Ouden, weder gfooter gew�eft t�
dan dat der Jonge� ^!{zie bl. VI ), ^:jt�n v�rderef�
fjeWijze, meen ik, van- ons denkbeeld; alzoowii
'. hier fpreeken van hjqrjpr<mgli}k jantflaan _:der zjek?
tt, en van ^?t vermogen der belette uitwaaffeming
mer in, dat vooral in den eerften ti0 plaats badt.

A -;*tt. Verder is de Persloop, op veele plaatfen,
��k /nog op zulke .tijden ingevallen., of zoo laat
in 't: faeizoen eerft ontflooken, dat de Hitte
reeds geheel over was, en nu lange plaats ge?
maakt hadt voor Wind, Regen, en doorgaand
buijig en koud Weder; hoedanige ontftuimige
Luchtsgelteldheid vrij fchielijk de overhand ge-
kreegen heeft in de maand September, en .voorts»
zeer wifl�lvallig; en ongunftig, heeft aangehou-
den door den geheelen Herfft. ,<o

Op zodanigen tijd heeft de ziekte poft gevat»
ender anderen te Meerveld^ <egn Gehugt omtrent
drie uren van hier, zijnde in September tot alle
de zeven, luchtig van een ftaande, huizen daorfl
gedrongen, en hebbende, van:de twee en vijftig
�nwooners juift a� aangetaft;^ «n van deezen: S
doen fneeven. Laater, en tot door de raaan4
Q&aber,. heeft het nabuurig en volkrijket Cqr-y
deren zijn wreede beurt gehad, de ziekte ,hieef|
daar zeer fel gewoed» en ook, naar evenredig-r
lueid, nog meer dooden gemaakt dan te Meer>
veld. Garderea ond�rtufeh�n i's een der aller-
bkx>gfte dorpen onzer V�luwe, daar men het
water uit eene enkele Put fcheppen moet van
omtrent 80 voeten diep, 't is omtrent 3 uuren'
landwaarts in van Harderwijk gelegen, en levert
de zuiverfte lucht en fchoone bouwlanden-^n
bbfchaadje uit. i ,

Ik had dan wel deeze plaatfen, om haare uit-
neemend hooge en gezonde ligging, ook in den
�erften rang moeten opnoemen, bij de ree,ds
gemelde aangedane hooge dorpen van Veluwen;
indien ik die melding niet hier bijzonderhjk had
m\ wil.

jj£i;-. ^i'i:. .�-�; �^. : ._; i.jd' :?-:U ui :,''.<:, ,�,:_, ... \l" ','-j^

wille» te pas brengen,^roni dit deeze pfaatfen,
teater'dan de voorigenj eertl aaragetafl geweei�
Zijny en lange na dat de brandende hitte van
dea Zomer was opgehouden, en ik dus, i»dee-
ze voorbeelden, nog doorflaander bewijs meende
f�; vinden voor 't kragtig vermogen ;denbelette
uitwaasfeming, ter voortbref�glng :oh2er ziekte;
Immers is het aHernatuarlijkft'.die opwekkende
oorzaak, boven alle andere, in deeze gevaMeft
te erkennen. De rottige geneigdheMftoc�i, d��?
�w hitte voortgebragt, hadt hier in d�n^v'heeten
tijd-geen uitwerking toe ziekte gedaan, en-nu
althans moeft zij, met de opgehoudene oorzaak,
zeer verminderd zijn. Bederflijke lue�t kon ook,
tn'deeze zeer hooge, tuchtig^f bebouwde plaatfen,
nu nier meer hangen;�. Wat dan? Waarfchijn-
lijker, was de vermeerderde uitwaasfeming, na
zoo langduurige en'beftendige hitte, hebbe�ijk
geworden bij de Ingezetenen, en ft®g blijvende
duuren boven de gewoone maate, tot dat, door
de fterke verandering der gttur-e luchtgefteldheidi,
deeze uitwaasfeming, vooral op zulke h��ge
ftreeken, heftig geter-enkt, gehinderd en terug
gedreeven ' wer�L;-� Van daar dan de op-
wekking der ziekte £

Op diergelijke wijze laat zich dan ook het
ontftaan der Ziekte verkharen, op zoo veete an*
dere plaatfen, alwaar zij, nog al verder ut
deeze guure Herfft-maanden, zich eerft heeft in-
gefield; gelijk m de buurtfchappen T�lgt, Hwft_ten verfcheidene andere plaatfen van't Schout»
ampt Ermelo; bij t/oortbuizen; te Lunteren, en
nog fommige Itreeken meer.» van da Schoutamp-

ten Ed& en Barneveld. In 't Graaffchap Ziitphett₉�n in die Stad zelf, heeft de ziekte ook vrij
laat zich' ingefteld; zoo als mede in de Over-
jjsieH'che Steden Deventer en Zwol, jaa ook aaii
de Bilt + in het Stichtfche, enz. ,

Indien het echter blijkbaar zij, dat, op eenig�
deezer plaatfen, de ziekte alleen door betmet-
ting is ingebragt'�n voortgeplant, dan heeft men
onze gegeevene uitlegging, in zoo verre, niet van
nooden. Hoewel toch het aandeel der, om ge-
melde reden, belette uitwaasfemirig ook.fch.ijnt
te-fpreeken, iri het hardnekkig en verderflijlc
voortduuren der Epidemie, door de maand Sjjfa
umber henen tot in Qttober^ onder anderen in
de Schoutampten van f^borft, Ede en Afsldftorn^
daar ?ij al vroeg in de hitte geboren was.

iv. Maar allerblijkbaarft is de vermogende
iiitwerking van gehinderde uitwaafTeming, in die
bijzondere Gevallen, op welke ik reeds boven
mij heb beroepen, ter opheldering van den waa-
ren aart en naafte oorzaak onzer Ziekte {t)_tja welke de Persloop eensklaps ondtaan , en
yoort met heftigheid doorgetaft heeft, in ge-
�nde, en van alle befmetcing vrije merifchen}
alleen na dat zij bovenmaate koud of nat wa-
ren geworden, door Regen en Wind;; die huil
op den weg, op het Land, of elders had over-
vallen en bevangen, vooral indien zij ook, dooi;
werken, vooraf verhit of bezweet waren ge-
we�ii. 2ulk eene manier van ontftaan der Ziek-

M t�i

�FOQRBEHQEDING

te, is waarlijk al vrij algemeen geweeft, en, op
alle de, door mij bezogce plaati�n, heb ik 'er
veele voorbeelden vari gevonden; ja teffens
waargenomen, dat, wanneer 'er veele te gelijk
waren ziek geworden, zulks meelt al iiivtel op
dagen, welke door liegt weer, buijen of .re-
gen, onderfcheiden waren van andere: gelijk
men voorts, uit zulk flegt, guur weder, het
voortfpruiten der Ziekte vaak konde voorzeggen.
Ik zal van deeze wijze van ontttaan der ziek-
te, alleen een paar voorbeelden bijbrengen.

Te Meerveld is, over 't geheel, de Ziekte wel
meeft ontftaan in den loop van 't windige nat*
te weder,.van 't begin van September, gelijk te
Garderea verder in die maand, ja meeft eerft
inOc�ober: maar tommige, uitfteekend guure,
dagen hebben doch, op die beide plaatfen, een
merklijk aantal van zieken teffens voortgebragt.
Dus werden, op Donderdag 25 September, te
Gordere», vijf- gezonde perfoonen, teffens, fchie-
.lijk aangetaft; den 4 en 5 Oclober weder zes*
enz. Te Meerveld vond ik, van 6 zieken, die
ik'er den 10 September bezogt, vier, die alle,
van geheel gezond, fchielijk den Loop gekree-
gen hadden op Zondag, den 7 dier Maand,
nadat daags te vooren, een buijigen regen-dag,
drie van hun doornat, en doorkoud waren ge-
worden;'de een, zijnde de Waard A ff., oud
4',¹) jaaren, door, in dien regen, naar Harder-
wijk, op den marktdag te trekken;, de ander,
zijn knegt H. B., een jonge van zeventien jaa-
ren, door zich aan denzelfden regen en wind,
eenige uuren, bloot te fk�etu de derde 4. J.,

DEN P ER SLOOP.

Vail 23 jaaren, Knegt van een Buurman, bij
wien toen nog dne zieken in huis waren , door
zich, dien geheelen dag, in koude en nattigheid
afgelloofd te hebben. Deeze Menfchen, voor-
al de Waard, leeden ondraaglijke krimpingen,
heftige pijnen , en onophoudlijke perfingen;
kortom, zij waren door een geweldigen Pers-
loop aangetait, alleen, door zulk een blijkbaars
fluiting der huicjuitwaafleming ondergaan- te heb-
ben (w)*

; v. E i r-dlijk beveiligt zich, van agteren, dee-
ze oorzaak, van geflopte uitwaafl�ming, ook
daaruit, dai de herltelling deezer Ontlaiting al-
toos, onder de ziekte, een heilzaam verfchijnfel
zij, zoo dac zij, die, onder de behandeling des
Persloops, aan eene algemeene Uitwaafl�ming
en zweeting geraaken, op een goeden voet van
beterfchap bevonden worden te zijn, en aldus
zeKerft ontheven worden, .van de pijnlijke on-
gemakken deezer ziekte, en van de perffingen,
die dezelve verzeilen;, gelijk boven , hier. en
daar, is aangeftipt (v): waar bij, ik nu nog
meen, iets te mogen voegen, uit een uitvoe-
M a rig

Geen wonder dan, dat zij geene merklijke darm-
vuiligheeden ontlafttea, welke hier niet vergaderd
waren. Zij werden behandeld naar onze Genees-
wijze § 5, 15, 1 6. en vonden alle 'er zich veel bij

� verligt, zij heritelden ook gelukkig; behalven den
Knegt A, y., wiens armen, bij mijn bezoek, op
den 4den dag , reeds ko�dig, de pols kleen en ras
was, en die het niet verder kon brengen dan ttft
den yden dag, wanneer hij bezweek.

'(f) "Zie §. 15, bladz. 32. ^J 15- 4^f^ 5°-

�S �

rigBerigt, mij deezer dagen geworden, van dei»
oplettenden Heel -en Geneesoefenaar j. A. VAN
ROUWENDAL, van Barneveld, aan wien ik ook
het Opltel onzer Oeneeswijz.e had medegedeeld ,
en die, in deezen Herfi�, tot den 12 Novem-
ber, den Persloop gezien en behandeld hebben-
de, in ruim Zeventig perfoonen, daar van in 't
algemeen getuigt, dat hij zijne Lijderen, met
het beft' gevolg, warm en ui.twaatfemende ge--
tragt heeft te houden, alzoo hij 'er thans gte-
nen hadt zien beteren, die met tot een goede
zweeting gekomen waren. Ook is mij nog on-
der 't oog gekomen liet getuigenis van den
Berlijnfchen Arts en Hoogleeraar c G.SELL�, ge-
grond op zijne waarneemingen vanden kwaadaar-
tigen Persloop, in 1781 , te Berlyn; dat in den-
zelven," voor dat de kragttn te zeer verfpild
waren, 'd� Diaphoretica den meeften dienft dee-
den, e� in den beginne Em�tica., door welke
doch zelden galle on�aft werdt, en dus, waar-
fchijnhjk , wel uitwaafferrutoffe. Hij nam ook
waar, dat een jeukende huiduhjlag voor den
Persloop beveiligde, terwijl deeze dikwijls voort
verfcheen, als gene fchielijk iniloeg(w). Het welk
almede dient , ter beveftiging van deri gereeden
weg, die hier plaats heeft, van de huid naar de
ingewanden, en, wederkeerig, van deeze naar
de huid; welke naauwe gemeeufchap, tuffchen
de uitwendige en de inwendige oppervlakte des
Lichaams , bij den Geneeskundigen , ook in an-
dere Ongefteldheeden, wordt opgemerkt; en,

uit

') Vitrage zur Artzne'rusisfcnfcb. I tb. Serl. i^Sa. Zie
Goett, Attzeige_t 1783. Jan* f. 95»

lift welk alles, onze befchouwlijke Verklaaring
van bet ontitaan des Persloops, door gehinder-
de Huiduitwaafleining (#), ook nieuwe kragt
ontfangc.

��;� � ^: i

Of V ook nog aanleidende Qorzaaken Uwn-
dm zijn, in f^oed/el^ Drank, enz.?

»�> � * f

Het meeft gangbaar denkbeeld is, offchooa.
men den gewi�en mvioed van Lucht-en Weers-
geiieldheid, als medewerkende Uorzaaken, o�k^
iiieer of min, erkent; dat toch de .naafte op,-_
Wekkende oorzaak, onzer ziekte, is eene fcher-.
pe, bijzunderlijk kwaadaartige, ja bijna vergiftige
itoflFe, m't Gedarmte bevat, en het zelve door
prikkeling folterende, voornaamlijk uit ontaarte
Gal i e geboren; en dat dus in de Eet en Dr ink-
J�offen, van zulke Ziektetijden, vooral ook de
aanleiding ter ziekte moet worden gezogt; de-
wijl doch deeze ftoffen onmiddelijk in de eer-
fte wegen gebragt worden, en dus gefchapejj
2 jn, om, zonder eenigea omweg, die fchade
te verwekken, welke men befchouwt als dea
voornuamen bron van het kwaad,.

Dan, onze Ziekte doorgaans het voortbreng-
fel zijnde, van den afgaanden Zomer, en van
den Herflt; zoo fchijnt het mij niet gemaklijk,
alleen in d� Voedfelftoffen en Eettrant van dien
tijd, iets aanmerklijks te vinden, dat meer
fcherpe, rottige, gallige ftofFen in de eerfte we-
gen zoude voortbrengen, dan veel eer de Leef-
wijze van den Winter, reeds vxoeger, moeil-
M 3 heb-

(x) Boven, bladz. 79.

,4 :

hebben gedaan, in welke het gebruik' van oud,'
ingezet, gezouten, en veeltijds min frifch b'e-
waard Vleefch, Spek, Vifch, Vet, en Groenten,
zekerlijk, onder alle Jaargetijden , htt. alge-
meenft is; terwijl doch het Zomerfaeizoen, ook
Voor de geringde Lieden, meer voorraad geeft
van verfcher voedfel, vooral van Groenten en
veeierleije v*rugten, dan de Winter eri het vroe-
ge Voorjaar. . ;.

Intuflchen, is men wel eens zoo verre geko-
men, dat men, voorbijziende de gunilige be-
fchikking der wijze Voorzienigheid, d'ie elk
Jaargetijde niet verftooken gelaaten heeft, van
zulke Voortbrengfelen der Nature, welke juiil
in dat faeizoen de heilzaamfte zijn, befchuldi-
gingen .voortgebragt heeft, vooral tegens vee-
ierleije ' O�ftvrugteat van den Zomer en Herfil,
en derzelver ruim gebruik, ook onder het Ge-
meen. Onder deeze Ooftvrugten, heeft men het
vooral, en algemeenft, geladen tegens de Prui-
men \ zoo zelfs, dat derzelver invoer, in den
tijd, iii fommige Steden wel eens openlijk.v�r-
boden is. � J.

Dan, voor de onfchuld deezer Vrugten..'fff'
zoo dikwijls gefprooken, door TRALLES, PRIN-
GLE, ZIMMERMAN, HANNES , en bijna alle h�»'
dendaagfche Schrijvers, jaa ook, door DEGNER»
en reeds door anderen voor hem: dat wij hier
voor niet opzetlijk behoeven te pleiten; doch
ook, met eenen, dan niet weeten, in welke
bijzondere Eetvoortbrengfelen van den Zomer-
tijd, wij zoo iets, algemeen gal-en rotting-ver-
w�kkends, zouden kunnen vinden, als noodig

zij,

. JWS«; fSRS�QVf.

zij, tot , een algemeene oorzaak van ,deeze heer-
ichende .Ziekte.

't Is waar die Vrugten , niet rijp gegeetea
wordende , zijn nadeelig; verwekkende wan-
verteering, zuur, winden., fpanningen , enz.
Wel rijp , doch te veel, of ontijdig, en door
weeke geftellen gegeeten, zijn ze ook nadee-
lig j verkoelende en yerflapperide de ingewan-
den , ook wanyerteering , zuur, darmpijnen,,
buikloop , en Bort kunnende voortbrengen. Dan
welk gezond verftand zal van zulke oorzaaken.
een' rottigen galligen Persloop af kunnen leiden?
Voor deeze ziekte toch is zelfs de vermogen-
de Geneeskragt, van de rijpe Ooftvrugten zel-
ve :, vooral van de Druiven, door menigvuldi-
ge voorbeelden, ook van agteren, beveiligd, te
veele, om hier bij de ftukken aan te haaien,

Men kan nog bijbrengen , dat toch het
Vleefch, de Vifch, en veidere dierlijke yoed-
fels, die in ;den Zomer gebruikt worden , door
de hitte van den tijd, eene grootere geneigdheid
van, ja zelfs eenen trap tot rottig bederf verkrij-
gen, vooral indien zij nog van den Wintervoorraad
zijn overgebleeven ; dan in vroegere en koele-
re jaargetijden. Men kan hier bijvoegen , dat,
�n buitengewoone, aanhoudende droogte en hit- �
te, het water zelfs, ten drank gebruikt, fchaars,
met veele onreinigheeden, uit de lucht en grond,
beladen, ja rottig en �inkend wordt (y).

Maar, pffchoon de fchadelijkheid van zulk

voed-

(y) Zoo als in 1779 plaats hadt te Harlingen, vol-
gens den hr. STIN�TRA Ceaeesk, Gerrtsf» bl., 977»

Hijlagt, bl. XXIV»

9$ ALGE M. PO O KB EHQED1NG

voedfel en drank allerblijkbaarft is, en wij ook
gereedelijk toertaan, wanneer dezelve komt bij
de, reeds gemelde, eigene en vermogende oor-
zaafcen, dat de Persloop hier door, in z.jne
bijkomende omftandigheeden en toevallen, ge-
wislijk verergerd zal worden, vooral door de*
uit deezen bron, ook nog vermeerderde fcherp-
heid der Galle: zoo meenen wij toch, gelijk
boven reeds is aangemerkt (a), dat men, it�
2ulke eene plaatflijk vergaderde darmvuiligheidi
geene waare opwekkende^ maar flegts eene, gedeel-
telijke, voorjchikkende oorzaak van Persloop -, en
dus ook, in Voedfel en Drank, welke zulk
eene vergadering aankweeken, geene afdoende*
of gewifle,aanleidende oorzaakein, onzer bepaald^
Ziekte nebbe te zoeken, l/ooreerjt, omdat zulk
een dieet, veel dikwijlser, andere darmziekten,
en verdere ongefteldheeden, zal voortbrengen,
dan wel den Persloop. Ten anderen, om dat
het eene geheel uitgemaakte zaak is-, dat deal*
leregtfte Persloop dtkinaals ontftaat, zonder datj
op zulke vergaderde fcherpe of rottige darm-
vuiligheed�n, de befchuldiging, met eenigen
grond ,� konne val�eft (a},

Waar uit wij dan befluiten, dat bederflijkei
en zeer tot rotting neigende, Voedfels ofDrari-
ketl geene bijzondere of bepaaldelijk aanleidend�
oorzaaken onzer ziekte zijn: maar dat zij, ko-
mende bij de waare oorzaaken, de ziekte erf
haare nadeelige uit'werkfeb zekerlijk vergtooten

zul-

H '" V -i "

(*) Bladz. 75 en 75.
*) Bladz* 09, 90. N. IV.

D JE» FB/25£OOP. ^

Zullen. Gelijk 'er, dus dan ook, meer andere,
bijkomende, en toevallighjk verergerende oor-
zaaken pliats kunnen hebben/ in't gebruik van
zvaaare, en 4 naar de rriaate der verteerkragteri
van de geftellen, riiet gelchikte voedfels, waar
Uit raauwigheeden �n veelerleije belemmerin-
gen, der gefolterde ingewanden, orititaan zul-
len; ja zelfs, in des, te veel vertraagden, na-
tuurlijken afgang, -waar uit eene ophooping
van rottige uitwefpftoffen voortkomt; en, eind-
lijk, niet min, in het gebruik van te veelvul-
dige, eri fterke, Buikzuiverende middeleni, die
eene verzwakking der verteerkragten na zich
fleepen, om niet te zeggen, dat zij, door ge-
ftadige afvaaging," �ri plaatslijke prikkeling vari
't gedarmte, aanleiding fchijrien te kunnen gee-
ven, om d� eigene opwekkende oorzaak; temeer
eri eerder, naar dit gedarmte zelve, heen te
lokken, en dus de uitwerkinge, deezer meelt
vewnogende �orzaake, aan te zetten en te yer-
haaften (�); en dit nog wel zoo veel te meer,'
als het bekend is, dat de Butkzuiverende mid-
delen, door haare werking zelve, ook de Huid-
uitwaaffeming, metterdaat , verminderen ei�
krenken.

arom-t evenwel �> alle daeze aanleidendff
Oorzaaken, doch ni�t bij allen, nocb
over al _y d� Ziekte voortbrengen?

Uit ons tot hier toe verhandelde, meenen

N wij

Volgens hei aangeweezen� op ^1. 79,9�j «

, rOORBSHOEDlNG

wij nu, klaar genoeg blijkbaar te zijn, dat, in
gemelde omllandigheed�n,_: te rug gedreevene
buidtiitwaafleming, vojyralj, indien -�zij komt bi£
eene, door voorafgaande hitte, rtot rotting ge-
neigde gefteldheidj en,, ook nog wel, bij eene
rotuge vergadering in de §erfte wegen, de meeft
vermogende ,en genoegzame, aanleidende Oor-
zaak zij van den Persloop., <\

Dan, hoe gewis de gemelde uitwerking deezer.
Oorzake ook fchijne te zijn; wij zien npgthans,
dat zij niet allen treffe, die, even zeer als,an-
deren, aan alle die Oorzaken, bloot geteld
zijn , en .blijven; ja, dat zij ook geheele Plaat->
fen, die, even als andere plaatfen, gelegen zijn,
met alle haare Inwooneren,' voorbijgaa.

Zelfs, in de meelt getroffene Plaatlen, blijft
doch, doorgaans, het grpotii gedeelte der. In-
gezetenen van de Ziekte, verlchoond. In't zelf-
de Geflagt, het zelfde £?uisgezin,, ja in't .zelf-
de Bed, blijft de een vrij, terwijl hij in de-
zelfde omitandigheeden verkeerd heeft,- met zij-
nen Makker, zijnen Broeder, zijne Egtgenote,
die door de ziekte zijn aangetait, en bij .wel-
ken hij blijft verkeeren, ja dezelve hanteeren
en beredden.

Welke is dan doch hier van de reden?
� Zekerlijk, niet altoos mindere blootftelling
aan dezelfde oorzaken; hoewel dit doch plaats
kan'.hebben, zelfs bij zulken, bij welken /an-
ders, in tijd, plaats, en-de overige omftandig-
heeden, geen merklijk onderfcheid fcheen te-zijn.

Zoude 'er dan nog, in fommige Geftellenen

�m-

� i *'�* t^;"¥ '.'.; ', * --� '«*- ��'��"� "C - ��: i '�*'

DEN PERSLOOP. 99

Omftandigh�eden, eene mindere vatbaarheid
plaats hebben, voor alle de genoemde oorzaa-
ken, dan in andere, om dus met even zeer door
dezelve aangedaan te worden?

't�chijnt wel zoo, uit de menigvuldige voor-
beelden, die men hier van'waarneemt. .

Zoude de algemeene vatbaarheid, daar en
boven, ook aitgeuuijcbt kunnen worden, bij-
zonderlijk, door de Ziekte zelve?
. Ook dit wordt niet onwaarschijnlijk, uit het
gene men overal gezien heeft, in onze Epide-
mie zelve. Dat, namelijk, zij, die de ziekte
eens hadden doorgegaan, zoo veel ik te wee-
ten heb kunnen komen, niet weder op nieuw
zijn aangerait geworden, �flchoon zij ook de
erg�e Zieken verder oppaften en behandelden;
't gene zij ook onbefchroomd pleegden te doen.

Ztio zoude dan de uitwiilchmg der vatbaar-
heid , of der algemeen voor/cbikkende gefteld-
heid, mooglijk Schijnen te zijn.

� '�'��

Maar kan dan ook, verder, deeze, waar-
fchijnlijbe, uitwifiching der vatbaarheid voorde
ziekte, nog langer ftand houden, dan voor de-
tegenswoordige Epidemie?

Schoon ik ook geen afdoend voorbeeld wee-¹,,
te, van hervatten waaren Persloop, in perfoo-
nen, die, in eene voorige Epidemie, daarvan
getroffen waren geweeSl: zoo durf ik doch dit
niet voor zeker aanneemen, uit gebrek van ge-
noegzaam talrijke, en gewiffe waarneemingen.
Ik neig echter om zulks te gelooven, tot dat ik,

N 2 doox

ALGKM,

door tegengeftelde en zekere, voorbeelden, an-
ders overtuigd zal worden, ik heb immers ook
vrij fterke gevallen van zulk vrijblijven ge-
zien (c).

Gewoonlijk, nogthans, wordt de Persloop
niet uitdrukbjk geplaatft, op de lijlt dier heer-
fchende ziekten, die, zoo als de Kinderziekte_fenz., den menfch maar eens plegen aantedoen.
Dan ik wenfchte, dat men hier op naaukeuri-
ger acht gaf. DEGNER , PRINGLE , ZIMMER-
MAN, STOLL laaten, zoo ver ik weete, hier
over, zich geheel niet uit. En, hoe weinig
hien, op loffe vertellingen, indeezeq af kan,
leeren we immers, uit de menigvuldige berig-
ten, die, vaak met de grootfle verzekering, in
het dagelijkfch leeven worden opgedifcht, b- v.
van Kinderpokjes, voor de tweede keer bij
denzelfden Perfoon verfcheenen, daar 4och dit
geval, offchoon al niet zonder voorbeeld, doch
onder de allerzeldzaamtten behoort, en, van
honderdmaalen verzekerens, naaulijks een^s naar
waarheid bevonden wordt te zijn.

-\ f

Maar, bij dit gebrek van zekerheid, omtrent.
het niet hervatten van den waaren Persloop, in

den-

(r) Bij voorb. EenJETeer van }aaren, te Elburg, L.Z.,
¹ hadt, volgens zijn eigenhandig berigt, te Zwolle, in-
de Epidemie, die daarin 1747 heerfchte, den Persloop
gehad, in zoo hoogen trap, als mooglijk niemand. In
j779 werdt ook zijn huis, te Elburg, heftig aan-
peftooken, zoo dat, van drie zwaare zieken^ zijne
Dogter aan den Persloop geitorven zijj doch Hij is,
in *i zelfde huis, en onder deeze Zieken, niet in
het minde, door Persloop, weder aangedaan geweeft.

BXN tERSLO&P.

cJenzelfdenPerfoon, is doch, bijzonderh'jk, der
aandagt waardig de volgende Opmerking, die
tnij bezig gehouden heeft, in den geheelen
loop der Epidemie van dit Jaar, in 't bijzon-
der met vergelijkinge tot die van 1779.
� . ; � .,'�'--�-.. �* � ' � �� :

Plaat f en* daar, in 1779, de Persbvp alge-
meen gebeerfcbt beeft , fcbijnen nu-, m 1783,

van de Epidemie geheel vrij geUeeven te' � .
zijn; ea, omgekeerd. . ,

- . . - - i . i

Mijne, even gemelde, Opmerking is dan deeze.

Dat alle de Steden , Dorpen , en Plaatfen van
onze Provincie, en ook, zoo verre ik weet,
van nabuurige Landfchappen, welke, in 't Jaar
1779, door de, toenmaals heerfchende, fttrke
Epidemie van Persloop, zijn aangetaft geweett,
thans, door de Epidemie van dit Jaar 1783,
niet weder zijn aangetaft, maar van "dezelve be-
vrijd gebleeven; offchoon de Hitte en Lucht-
ge�eldheid van dat jaar, met die van het te-
genswoordige, genoegzaam overeenkwamen , en
verder de gelegenheid van veele, der, toen en
nu aangetafte, Plaatfen, geheel gelijk ware.

En zoo ook, omgekeerd; dat, in de alle
Plaatfen, daar, thans, de ziekte doorgedron
gen, en algemeen geheerfcht heeft, dezelve
itrekt geene Epidemie gemaakt hadt, in

Dus heeft de Persloop, in de, wijd en zfjd
verre verfpreide, Hpidemie van 1779, °P ^
Quartier van VEL�W�N, van, de Sted�n , alleeij

geheerfcht in Elburg, Harderwijk en.
op het platte Land, heftig, in en om de Dor-
pen, Donrnfpijk, Nunfpeet , Oofterwolde, Heer de,
£pe, Ur'jekland onder Apeldoorn , Elfpeet , en
in de buurtfchap Uddel.

Buiten welke Steden en Plaatfen, alle, op
twee na, in Neder - l/eluwe gelegen, geene door-
gaande Persloop, die Epidemie kon heeten, o-
ver de geheele Vel uwe heeft plaats gehad. Ik
weet wel, dat, in den zelfden tijd, eerft onder
Rhede, op de Steeg; onder Tivello; voorts, on-
der Voorst, te Wilpe en Terwoolde- in Rheds
zelve; daarna onder 't Olddiroek; in de Anipten
van �rmelo; Puften ; Ny kerk ; Barneveld; in de
Heerlijkheid/?oo^»flfa/; en omtrent Ellekom, eeni-
ge zieken aan B�ikldop,.ja ook aan Persloop,
zijn waargenomen : maar het is ook zeker, dat,
op de laatftgemelde Plaatfen, maar enkele, of
zeer weinige , en verfpreide, Zieken zijn ge-
weeft, veel al van goeden aart, en die geene
Epidemie op die plaatfen hebben ontllooken (J).

(d) Ik heb voor mij een juifl Uittrekrel,uitde Raptr*
ten en Lijpen van alle de (Seftorvemn , en ook van veele
der.Xfe*?», van dien Jaare, aan Dyfenterie, op alle
de Plaatfen, Buurten en Huizen, uit de geheele Pro-
vincie, door de refpe�tive Officieren, bij den Hove
ingezonden, en door Hun Edelmog. aan mij, als
jircbiater, gunftiglijk, ten mijnen gebruike, mede-
gedeeld. Waar uit het bovengemelde is getrokken.
Meer egte, naaukeurige, en zekere Opgaven kon ik
niet verlangen ; alzoo alle befmetlijk gerekende Volk-
Ziekten, hoofd voor hoofd, bij gemelde Officieren
w�rden aangegeeven, en" door deezen , ftiptelijk,
van Raport gedaan- -aan den Hove Provinciaal,

*� In. de Epickmie, daarentegen van dit jaar.
17,83, die veel uitgeitrekter en verderflijker, al->
thans in onze Provincie, ge wet ft is, dan die van-
i/7y, zijn de gemelde drie Steden, en alle de opge-
noemde Plaatjen^ die toen waare Epidemie gehad
hebben, thans van dezelve geheel verfchoond ge-,
bleeven (e):- hebbende de heerfchende Persloop

z\c.r-

. .',....; . ' ' �"

aan welk hoog Geregtshof, door de Staaten der Pro-
vincie, "is opgedragen, de tijdelijke zorge voor 't
algemeen belang, in alle buitengevyoone gevallen van
Rooden Loop en andere concagkul� ziekten, ten plat-
ten Lande. Zie Place, van 16 Apr. 1^42,- enz.
(t) Dat ik nier. .fpre�ke van enkek Zieken, hier of
daar van buiten ingekomen, heb ik genoeg te ken-
nen gegeeven. Dus is,b^ v. ons: Harderwijk, al-
waar de Epidemie in 1779 geweelt was, maar zoo
gunftig, dat, van 45 Zieken, flegts 3 gedorven-zijn ;
dit Najaar wel niet zoo volllrekt vr'ijgebleeven , of
*er zijn toch -vier geweeft, die ware Dyfenterie ge-
had hebben, welke ik zelf heb- behandeld, ea zien
.berllelten; doch welke geenige befmetting gemaakt
hebben in de Stad, zijnde twee derzelve van bui-
ten ingekomen ; gelijk trouwens, de Ingezetenen van
Mar/i, Tflgt, Garderen enz. onze ^tad, dagelijks en
ongehinderd, thans binnen kwamen, zonder eenige

. waargenoinene voortplanting der ziekte. i

De Heer Quartiers Do�tor en burgemr. VAN
COOTH heeft mij fchriftlijk hierigt, dat thans inA

-.geheele Ampt van Door»//»»?*, zoo fel getroiFenrin
1779, geen een Zieke aan den Persloop gelaboreerd
heeft, behalven twee Vrouwsperf nonen , doot zijn

i Ed. den 25 �ct gevifiteerd , welke de ziekte «an
buiten hadden ingehaald , doch beide herileld wa-
ren, zonder voortplanting.
. Ook heeft men zulke voorbeelden te Eft gehad.
E�n verlopen Soldaat, met een Vrouwsperibon,
8at in de Epidemie te Loenen, nu in Aujuftus,

zich nu, bijna geheel, bepaald, tot de Steden
ea Piaatten van de tiuven-t/eltiwe, faluw�n Zoom,
de heerlijkheeden 't Loo, Koozeadal , en aan dee-
ze naaft aangrenzende Plaatfen.

Arnhem^ vooreerft, alwaar, in 1^7*), ftegts eert
en ander voorbeeld, van egteDyfenterie, en die
waarlchijnlijk nog van buiten ingebragt^ gezien
is, is nu van de eerften getei�erd geworden,
200 dat 'er, van omtrent het midden van Julij,
't begin der Epidemie, tot het eind van JdugU'

- � � - . � . .

den Persloop hadt gehad, van daar naar Epe zich
begsevende , krijgt zelf de Ziekte :, legert zich �,
. «eitt, bij een Boer, onder het Dorp, naar den kant
�yan VaasfeHi krijgt daar bezoek van zijne Moe-
der,en Zuller, trekt, vervolgens, nog bij een an-
ifcren Boer, in Epe, zidh regerende in de Hooi-
fcbuur, alwaar hij, allerellendigit lijdende, van -'t
Vrouwmenfch verlaaten wordt, en eindlijk iterft.
Een iioerenknegt gaat van Epe, tweemaal�n, zijne
Ouderen bezoeken, die, op eene andere pla'atl�, aan
den Loop lagen } weinige dagen na 't laatit bezoeki,
krijgt hij, bij zijn Boer te Epe , .ook den Loop.,
wordt zeer erg, doch herltelt. De gevolgen hier
van waren, dat, bij den eerftgerrielden Boer, een
Meisje den Loop kreeg, en ftierf, ook werden ck-
Moeder en Zuiler ziek j dat, Lij den anderen lloer,
de Ziekte, ook in zijn huis, ontstond j en dac, bij
den derden, de Boer en Vrouw ziele wierden en 0e
Vrouw therf: Doch bij deeze , onmidlijk aan gt;-
dane , huizen en Pcrloonen bleef het j' de Persloop
verfpreidde zich geheel niet door het, hoog -en
fchoon gelegen, borp. Dan Efe hadt,ne|fens
Veerde, zijnen zaakelijken beurt van Epidemie^ge-
had, in 1779; En in Heer Je, weet ik .niet, . djit
nu, in 't geheel, eenig vourbeeld- van Psrsl�op'ge-
weeil is. ir _t' .

DJBN PERSLOOP, jog;

flit3, 198 Dooden geteld zijn aan den Persloop _%na welken tijd, deeze ziekte, en de fterfte al-
iengskeos gunftiger geworden, en voorts opge-
houden zijn. In de geheele voorige maand Junij j
waren, ondertuffchen, flegcs a Dooden alhier
geweeft. 't Juift getal der Zieken aan Persloop
liet zich moeilijker vinden; men rekende nog-
thans, toen ik te Arnhem was,-van 3 Zieken,,
omtrent i Dooden, en. dus moeften 'er ruim-
6o� Zieken, in dien tijd vau 6 weeken, zijn.
geweeti.

Merklijk laater, heeft Wageningen, welke
Stad, in 1779, °°^ ^van Persloop was vrij ge-
bleeven, eene beurt gehad van Epidemie, fchoon
iiiet zoo heftig, als Arnhem heeft getroffen.
Maar Roozmdal^ \ welk, zoo als ik -flus aan-
reek�nde, in" 1779 eenig� verfprei.de zieken" aari
Persloop hadt gehad, lieert, bijna evenujd�g
H>et Arnhem, nu eene felle beurt gekreegen,
van doorgaande en heftige Epidemie; zoo ook
ydp en Oofterfaek," op Veluwen-zoom, welke
Dorpen in 1779 waren vrij gebleeven.
; Ook heeft de Buurtfchap Hattskamp, en kort
daar op het ichoone Dorp Ede zelf, twee uuren
ten Noorden van Wageningen gelegen, welk, rkfr
fens zijn geheele Schoutampt, in 1779, ganlch
geen Persloop gehad hadt, nu, reeds �n.'tla.adt
van Julij, de Epidemie gekreegen, welke daar,
Zoo algemeen en ongenadig, geheerlcht heeft,
.dat in Ede. alleen, zoo als boven, ter loops, is
�-aangeteekend, van 't begin van Auguilus af,
genoegzaam de helft der inwo.mers, d-'i. 296
P�rfoonen, den Persloop gehad hebben, en van
� . tf�d-

106 " AI.GEM.

deezen ruim een derde deel, of toB, geftorven
zijn, dat is, wel een zesde deel van alle de In-
wooneren, die, voorde Epidemie, op een aan-
tal yan 605 Menfchen berekend waren {�).:

Bij na ter zelfder tijd, als Ede, dat is, in 't
eerft begin van Auguiltis, werdt het Dorp l/uorft,

een

(�) Boven, is, door zeker toeval, een en ander mis-
flag ingevallen , in het ftellen der ( ictallen , der

. Zieken en Geflorvenen , in het Dorp Ede ( Bladz. Bi.
(O). De gemelde Lijften van den H re. AMMON,
naaukeuriglijk nagegaan, leveren dan de volgende
juifte berekening op.

Te EDE; in ^

Ziek geworden 30 Mannen , hier van Geftorven 8.

In September,
63 Mannen, � �

54 Vrouwen, � �

55 Kinderen, � �

In utTO»er,

12 Mannen, � � �� 4.

13 Vrouwen, � �� --------- 5.

9 Kinderen, -- � ---------� 4.

du?, in't geheel a c;6 Zieken, en Geflorve?ien lob.

Op welke Getallen der Geftorvenen, wij alleen nog
opmerken, dat hier juift gerekend zijn, met flegts het
Geta� der Dooden, in dezelfde maand, maar, naaukeu-
riglijk, het geheel getal der Geftorvenen van de in die
maand Ziek gewurdenen , het zij ze in dezelfde
maand, ot in de volgende, waren overleedtn. Men
ziet nu ook, dat, boven, 't getal der Zieken te klein,
en dat der Duoden te groot gtrtkend b; zijnde de pro-
portie bijna als ia Arnhem. ... , ,

. 'VAll DEN PERSLOOP. . iojr

een uur van Zutphen gelegen, ook fel getrof-
fen, hebbende de Ziekte daar insgelijks, tor. diep
in den Hert'ft, aangehouden, en genoegzaam
dat geheeie Ampt aangedaan j het welke, zoo
als wij daar even aanttipten, inj^/ygeene Dy*
ienterie gehad hadt, dan in eenige weinige
voorwerpen, verfpreiderwsjze Qporodice^ tiet
Getal der Gef�orvenen aan den Persloop, jn
Voorft en den �mmetrek, is, den 11 November,
mij opgegeeven te zijn 150 Ferfoonen, op wel-
ken tijd 'er nog eenige weinigen ziek lagen (g).

., Korten tijd na Voorlt, viel nu de ziekte in te
Apeldoorn, in meelt alle plaatfen tot het KerfpeL
hoorende; welke, in 1779, volgens ide inge-
zondene Raporten bij den Hove, alle bevrijd
waren gebleeven ; behalven dat te Beekbergen
toen ��ne Vrouw is aangegeeven, en dat in
het Apeldoornfch Broekland waare Epidemie,
gntilaan is, welke, in Sepr. 1779, eerft begon-
nen, op de plaatl� Pot hoven, allengs door de
Weftkant van gemelde Broekland zich verfpreid
heeft, hebbende 15 Muizen aangedaan, met bij-
na alle derzelver Inwooneren, en geduurd lot
in November. Dit Broekland is, nu wel, we-
kier aangedaan geweeft met Persloop, dochniet
zoo iterk, en wel bepaaldelijk naar de Zuid-
kant, van deeze verfpreide Buurtfchap. Zoo
dat dit voorbeeld ook minder afdoet, tegens
onze algemeene Opmerkinge, dan hei wel, in
den eeriten opllag, fcheen (h~).

O 2 Ia

(g) Bijzonderer Opgave, van Doodcn, en veel min vaa

\Zieken, heb ik noopens Voorit nog niet volledig

^: bekomen.
(jfc) Op eene Kopermolen, onder Apeldoorn,, vmd ik

Io8 ALGEM. FOORBKHOBDINC

i -

In en om Apeldoorn alleen, heeft, ondertuffchen,
de Persloop, die, in't eerft, daar veel lang-
zamer voortging, dan-te Voorft, deezen Na-
zomer en Herfit, zoo vreeflijkgewoed, dat het
getal der Geftorvenen, in het Kerfpel, van i Aug.
af, op den 9 December, opgegeev�n is te bedraa-
gen 162 Perfoonen, behalven nog 3^ dooden aan
andere Ziekten. Ja in Wnrmingcn alleen, eene
buurtfchap onder den rook van Apeldoorn, uit 37
huizen beftaande, zouden 57 Dooden, in't ge-
heel, in dat tijdperk, geteld zijn. In Wormin-
gen was ook de Ziekte eerft, en oorfpronglijk,
ontftaan , en voorts heftig voorrgeflagen (*).

Hier

- ;1

dat ook, hij Peel Roenhorft, in Nov. 1779, de
ziekte is geweeft, alwaar zij thans weder zoude in-
gevallen zijn: doch dit berigt is gebrekkig.
(i) Wegens het Kerfpel Afeldonm, diene nog de vol-

fende bijzondere Opgave, van den voortgang van
et Verfterf aldaar.

In Atiguftus\ 7 G�florveite aan den Persloop.

Samen 162 Perfoonen.

Men ziet dus, dat deeze ontzaglijke fterften, te
l/omft en Apeldoorn, die te Ede nog veel overtreffen. >

Voorts, omtrent het oorfpronglijk ontllaan der
Ziekte alhier, is mij door den Weled. Geftr.
hre. NUYS, Schout, gelijk ook, door den Chimr-
pijn der Heerlijkheid, BK.INKHUYS, berigt, dat een
Weever, te Wonningen woonende, in een der
X heetfte dagen uitgeweelt, en zeer verhit geworden
zijnde, zich verkoeld hadt en fchielijk karnemelk

DEN PERSLOOP.

��ier bij moeten nog gemeld worden Beekbergen,
Loenen, en andere plaatfen der Heerlijkheid Loo,
die, vooral Loenen, bijftere fterfte, hebben on-
dergaan (k). Deeze plaatkn waren ook in
¹779 vrijgebleeven.

O 3 Bij,

gedronken, waar op hij ziek werdt, een hevigett
loop kreeg, met verval .van kragten, en ipoedig
ftierf. Hierop werden, in dat on�MLijk huisgezin,
van den 10 Aug. af, de een voort na den anderen,
die bij den Weever verkeerd hadden, ziek aan den
Persloop, en wel haaft waren 'er vijf van geftor-
ven, waar na de ziekte tot meer anderen overging.
De Dienaar der Heerlijkheid, op een heeten dag,
door een verren marfch verhit zijnde, verkoelde
zich ook pnvoorzigtig, en lefchte zijnen hevigen
dorft met koud drinken ; 't gevolg was insgelijks
een fterke Persloop; waaraan ik zelf, in dien tijd
daar pasfeerende, hem nog gezien heb. Kinderen
uit die buurt, die veel aan zijn huis kwamen, werden
voort hier op aangedaan, gelijk ook meer anderen.
Welke belangrijke en Tpreekende Waarneemingen
ik hier nog inlalch�, ter duidlijke beveiliging, van
het vaak oorlpronglijfc ontdaan onzer Ziekte (waar
van boven, bl. 6^, 63. n. iv); en van het kragtig
en zonderling vermogen, dat eene fchielijke verkoe-
ling en belette uitwaafTeming, in of na heete tij-
den, daar toe heeft (bL 84, n. n. 8y, n. iv. 92),
enz:

(*) Deeze zijn kleine plaatsjes, op de hooge Velu-
we, een en twee uuren van Apeldoorn, naar den
kant van Doesburg af. Kogthans waren 'er aange-
geeven;

O te Loenen, in Auguft. 13 Dooden.
�� Sept. 27 -

te -Beekbergen,� Auguft i ��-

� Sept. 11

� Oftob. 31



56 woedde, ea daar andeis de geneeswijze ovef *t geheel^ om verfcheidene redenen, niet zeer gelukkig geflaagd is; he,b ik ook in eenen man, die, reeds op den vijfden dag, in een zeer on- gunftigen ftaat was, doch die boven allen ziek aan onze voorfchriften hield, een uitneemend nut en verder volkomene herftelling gezien, nadat hij, neffens andere middelen, bij de De- coSum demulc, antijept., daags ��ne drachma Laud. liqu., en zulks acht dagen agter een, had ingenomen. Men ziet derhalven hier uit, dat ik ook nog geenszins gekomen ben tot die zeer ilerke gif- ten Opium van de Harlinger Pra�tici; veeltijds terug gehouden door bijkomende koortfighee- den, door gevolgde ijlingen en ook door eige- ne ongerustheid, dewijl wij de, altoos van ons afweezende, Lijders niet dagelijkfch konden?- waarneemen, om onvoorziene, of haaft vorde- rende toevallen, tijdiglijk, te gemoet te ko- men: maar dat wij evenwel, in de gevallen» een fpreekend nut van dit middel blijven on- dervinden; offchoon ik ook voor zeker hou- de, dat het geenszins overal te pas kome, ja niet zelden fchadelijk kunne zijn.

			T

		II.
	� . .�; , \	II.
	� . .�; , \



103 4LGEM. rOORBE&OBDJNff toen aldaar plaats hadt, roet een goeden uit- komft; gelijk ik ook hetzelfde, hier in Harder- wijk, gezien heb, in 1779, ^m ^twee Voorwer- pen, die insgelijks herfteld zijn. � Doch dit in 't voorbijgaan. Deutichem heeft, kort na, of met Zutphen,. de felle flagen eener waare Epidemie gevoeld, waar aan een zeer aanzienlijk getal Inwooners geilorven is. Doesburg heeft mede, in de ziek- ie en fterfte, thans geen gering deel gehad. De Steden Lochcm en Gro/, die te vooren vrij

		rt	ebleeven waren, zijn ook nu, zoo veel ik heb

	kunnen te weeten komen, niet aangedaan ge- weeft. Zoo is ook het Dorp Laagkepfel in bei- de Epidemien vrij gebleeven. Te Lande, is de voornaamfle zitplaats der voo- �ige Epidemie, Drempt, thans geheel verfchoond gebleeven, hoewel nu, zoo onmiddelijk, als tus- ichen twee vuuren gelegen. Maar_a zuidlijk af van Doesburg en Deu�chem, is iets geweell te Lat hum; vrij meer te Didam en Zeddam, minder te Neiterden, drie Plaatfen der Bannerij van 'sHeerenberg; ook, meer oolilijk van Deu- tichem af, een weinig, te Zilvolde&n Farfeveld, onder Wifch, maar iets meer ender Aalten, in de heerlijkheid Bredevoort. Meer noordlijk, van Deutichem en Doesburg naar Zutphen op, zijn nu ook eenigfins Zelhem^ Hengelo, en, wat meer, het Ampt van beenderen aangedaan geweeft, van welke Hgte Epidemie, boven reeds, bij eene andere gelegenheid, melding is gemaakt (c); mea ¹ T - � '-.'��".� 00 Vnn dit Jbngft Bcrigt des hn, BERNS, xie boven,



	DEN PERS.iQ.OP.
	DEN PERS.iQ.OP.	179
		179

' Dan, het heeft mij der .moeite waard gefchee- nen, om, van het verfcb.il der Ziekte en Sterfte naar den verlchillenden Qude.r.dum, thans,een net- >,, te,re begrooting aan te wijzen, door ook in Tafels te-brengen, en �us-met eenen opflag te doen o- ,, _: verzien , 't gene, waar tqe.de.naaukeurige opga- ven, vooral vaji, den Kre. AMMON, omtrent het g�heele Ampt van Ede, en van: den Eerw. hre. "�'^J BR.UINS, omtrent het Kerfpel van Garderen, ons, ook in dit opzigt, hebben in ftaat gefteld. la ,i� wjelke- beide Opgaven, men zulk een groot en volledig aantal Ontmoet, van 't gene» in die plaat- fenis voorgevallen, dat men daar uit wel eenige meer zekere en bepaalde befluiten zatkunnen trek- A ken. 'D.us geeyen wij nu eerft, van 'j gebeeh Ampt Ede, die Tafel, welke op bladz. 171 reeds, tot een min uitgebreid oogmerk, is geplaat.fi:, doch die nu, ook, tot het onderfcheidder.Jaaren �\. zal worden ujtgeftrekt; nog daar bij voegende j, dezelfde Kaveling van het Dorp Ede, dat te voo- ren afzonderlijk was gemonfterd; en ook_:de Tijd ^s en Dtiuring der Epidemie, in elke plaats; welk alles de opfchriften der Kolommen.nader zullen aanwijzen. Daar op laatenwe volgen eene Tafel i van 't Kerfpel Garderen, een weinig anders gefchilu, en te vooren reeds itukswijze bijgebragt, ddch ook, nieifens de overige Wa-arneemingen, genoeg, in ftaat, om onze beoogde gevolgen uit op te maaken. Z a TA- »«> \ . � -� liers, en de Middenftand ellcimulijks ^ uitmaaken. ' Dan dewijl de hr. KLOSE hier alleen die geftorvenen «tek die hij zelf gezien had, en du s.niet alle van dien tijd: zoo kan dit niet ten gevolge dienen. Vergel. het aangemerkte op bl, 169.



i«₄ �<£ GE M, Op het gene, in d�eze laatfte groote Tafel des dtnpts* van �^fe, ter opheldering of beveili- ging, ook van voorgaande Opmerkingen, elk' oplettenden van zelven in 't oog loopt, zuilen- we thans niet weder ftil ftaan:maar-all��rrlijfc ons wenden tot het gene wij, in deeze als ^ok in de twee'daarop volgende Tafels, vin-den van de Ziekte en Sterfte betteklijk tot den verfch�l- lenden Ouderdom; volgens het bepaalde oogmerk deezer Afdeelinge. . ._: En hier komt in aanmerkinge; woreerft, de evenredigheid van de getallen der Zieken, van de geftelde Vakken van Ouderdom, tot elkander, en tot het. geheel van alle d�e Vakken; daarna_tinsgelijks dezelfde evenredigheid der Geftorvenen, van elk Vak tot de anderen; en laatftlijk_t de evenredigheid, die 'er is, in elk Vak op zich zelven, tufchcn zijne eigene Zieken en Geftorvenen. i °. In de groote Tafel van 't geheele Ampt yan E- de, zienwe een aantal, of totaal van 701 Zieken- hiervan zijn'er in het Ecrfte Vak, 248 �� dat is van alle de Zieken, zeer ruim, \ gedeelte. En

		, - -
		, - -
	gebragt, ik hier te tfieer tnededeele, om dat de lii. UERNS zelf die, in zijn Berigt* in de Geneesk. Cur, rw/>., of, zoo v�r ik weete, elders, niet heeft ge- theen gemaakt} daar ondertufchen de zeldzaamheid en moeilijkheid der verkrijging, van zulke bijzonde- re aant�ekeningen, haare waarde zeer verhongert, en daar ook "deeze waarneeiningen, fcho�n in eene andere Epidemie gedaan, zoo nabij mer. de onze overeenkomen, dat zij elkander onderling kunnen kragt bij zetten, en b�veftigen. i3oven ( &. \ \* vj:) heb ik reeds de Comme deezer Xieken en (.eilorve» hen, naar opgave van den hr» B�R.NS, gemeld.



		ALGEM, P�ORBBHOED�NC
	oas	ALGEM, P�ORBBHOED�NC
	oas

befmetlijke ziekten hebben toch veel eer die ei- gentchap, van maar eens hetzelfde voorwerp aan- tedoen; gelijk vooral blijkbaar is in de Kinder- ziekte, de Mazelen, het Roodvonk, enz., van welke, namelijk, de lichaamen eens, als 't ware, uitgegift zijnde, haare vatbaaiheid, voor eene tweede gehjkfoortige giftinge, meelt al verlooren hebben. Uit welk alles wij, omtrent de voornaame Vraag van het tegenswoordig Voorftel, meenen te mogen befluiten: Vowerft; dat de Perslonp, gelijk te vooren reeds t»etoond is, in zijnen eerilen �orfprong, celiik 'ilaat aan gewoone ziekten, als zeker- m ontftaan kunnende uit Algetneene, zoo voor- fchikkend'e als opwekkende, oorzaaken, zonder, dat Belmening hier toe vereitcht worde. Ten anderen; dat de Per sloop ouk aanweeztg ~kan zijn en geheel afloopen, zonder blijken te ceeveri van een' bejmetlijken aart, even zoo als dit van heerfchende Verkoudheeden, en veeler- lette Zinkma;ziekten, veelmaalen wordt waarge- nomen En deeze Befraetteloosheid, meenen _wii dat, vooral, plaats kan hebben, in het ligtft en goedaartigft foort der ziekte, die zich ver- fpreiderwijze voordoet, van een meeft zuiveren catarrhalen aart is, en zonder bijkomend aan- merkliik rottig bederf. Ten dcrd'n; dat doch de Persloop, zeer ligt, be- fmetlifk worden k<in, zoo draa hij een kwaade- ren bederflijken aart aanneeme; waar toe hij ge- teedeliik neigt j zoo uit hoofde zijner voornaa- rae



D E HEER S C HE N DE PERSLOOP, (DTSENTERIA EPIDEMICA) DIE IN DE LAATSTE JAAREN, VOORAL IN 1783. DE PROVINCIE VAN GELDERLAND FEL GETROFFEN HEEFT, NAGE-SPOORD, INZONDERHEID OP HET QUARTIER VAN VELU W E N, E N TEN GEMEENEN NUTTE VERHANDELD, DOOR MATTHIAS VAN GEUNS. ARCHIATER DIER PROVINCIE EN PROFES- SOR DER GENEESKUNDE AAN HAARE ACADEMIE, ENZ. MET EEN AANHANGSEL EN BTLAGE.

		HIP POCR.

	TE HARDERWIJK, BIJ J, M O O J E N, "E N TE AMITERDAM, BIJ W. H O L T R, O P. 1784.



		C 5) Gewest,thans meer dan ooit fchijnt te heb- ben post gevat, aan UWE EDEL MOG. niet onaangenaam zullen zijn, hoe onvolko- men de uitvoering dan ook moge weezen. Een Volksgeesfel, E D E L MOG. H E E-- RE N, van welken ik, in deeze Bladen, niet alleen heb doen zien, dat hij, on- langs , een fchroomlijk aantal van zeer-vee' Ie Duizenden onzer Gewestgenooten fel .geteisterd hebbe; maar welke ook, naar eene niet onmaatige begrooting, in den voorledenen jaare 1783 , in bijna vier'» maanden tijds, aan deeze Provincie al- leen, eene Ontvolking toegebragt heb- be van niet veel minder dan vier Dui~ � zend Zielen. � Een Nederlage, gelijk ik andermaal moge zeggen , welke elk Menschlijk hart moet doen beeven; wel- ke den aandagt der hooge Befcherme- ren van 's Volks welzijn tot allerernftig- fte Voorzorgen wekt; terwijl zij de Ge- neesoeffenaaren roept en drijft, ter be- Jfc .. , «� 3 raa-



			CO «aam�nge der beste middelen van -Voor- behoedinge en Geneezinge". () Zulk eene algemeene en verderflijke Volksziekte, van welke het ook te vree- zen is, dat .wij, voor het toekomende, H9g niet zullen zijn ontflagen, meende �ifc, dat ook Mij vooral riep en dreef, als door uw E D. MOGV zelven vereerd en begunfligd zijnde met de aanftellinge tot Archiattr der Provincie,* om, bij zulk ee- ne bijzondere gelegenheid , dien Post van Eere niet geheel werkeloos te be- kleeden. En in zulk een licht befchouwd, hoop ik, dat deeze, vrijwilliglijk door mij op- genoomene, bemoeijingen, aan uw E D. M o G. niet ongepast mogen voorkomen, en dat Zij hooggunfliglijk willen ver- fchoonen het gebrekkige in deuitvoerin- ge; vooral veroorzaakt door den zeer groo- () Vergelijk ons vierde be/Juit*, omtrent de-Atec- meenheid en Verderflijkheid _der Epidemie. Bladz. 23? deezer Verhandelinge.

		i



		C 7 ) �� grooten omflag, langwijlighetd en moei lijkheid van deezen arbeid; het traage opkomen , en de onvolkomenheid van fommige, beneffens het geheel agterbljj- ven van andere Berigten ; welke ik, van de ongehoudene goedheid alleen dier Mededeelaaren heb kunnen ver- werven, welke, in den loop van mijn ge- fchrijf, met erkentenis genoemd {taan; terwijl, daar en boven, de geheele toe- rusting , het opftellen, fchrijven en druk- ken van deeze Verhandeling juist heeft moeten gefchieden, in den tijd van mijn gewoon Academisch werk; dat ik toch ook daarbij niets wilde doen lijden. Dus, zeg ik, mogen uw E D. M o G. op mijne ieverige , hoewel gebrekki- ge poogingen om nuttig te zijn, gun- ftiglijk nederzien ! Terwijl ik den Al- lerhoogften biddende, om zijnen vermo- genden Zegen over de Raadflagen en Uitvoeringen van u w' E D w o G. ten we- zen-



			VOORREDE.

		rranneer ik begon aan bet byeenbrengen der Bouwftoffen van de volgende Verhandeling, en 'er met allen vlyt over uit ivas_t om, in de eerfle plaatfe, omtrent de nadere kennis van den Aart en Geneeswyze der ziekte, dezelve vooral te leg- gen op den grond/lag van eigene Bevindinge; ont- moette ik, wel baast, zoo veele zvuaarigbeeden in 't Vefkrygen van zekerheid in m;ne waarnee- mingen, dat de Spreuk van Vader HIPPOCRA- TES , op onzen Titel geplaatst, my geduung voor den geest kwam, van welke ik de juiste iuaarbei$, in myne enderneentinge bevestigd zag. � De Gelegenheden'" zegt hy � zyn vlugtig, � de Proefneemingen wisfelvallig, en daarom is � de Beoordeeling moeilyk. �� Want" ver- volgt hy � men moet niet alleen zorgen, om zelf � 't gene noodig is, aantewenden, maar ook, dat � de Zieke dit doe, dat de Oppasfers het doen, � en dat voorts al wat den Zieken omringt, be- � boorlyk ingerigt zy." Daar 'er nu ixaarlyk zoo veel vereiscbt wordt, tot liet opmaaken van getrouwe en volledige waarneemingen,,,is 't geen wonder, dat het ver- krygen derzelv&^zoo bezwaarlyk zy ; �� en nog ,beziaaarlyker, wanneer men de Zieken op afge- legene plaatfen moet gaan vinden, en dus niet J*



		io ; V O O R R E D E.T dagelyks, en zelden van V begin der ziekte af, op hen kan toezien; �� wanneer, daarenboven, in eene Folksziekte, die veelen te f ent neder'legt, en den Geringen man byzonderlyk treft, de noo- dige oppasflug veelal, deerlyk ontbreekt}-___ja, wanneer men dan nog te ftryden heeft tegen de vooroordeekn van een eenvoudig Landvolk, dat, in" t volgen van eet bejtuur des Geneesmeesters, min geleidelyk is, haast overgaat van den eenen raad tot den anderen, en even ras moede pleegt te worden van alle Geneesmiddelen, die hen niet zigtbaar en fpoed�g verligt en. En juist zoo waren myne omjlandigheeden in die eerfte Onderneeming. De Persloop, die in 1779 onze Stad een gena- dig bezoek gegeeven, doch vooral ten Oosten van dezelve fel gewoed tadt, heeft haar h den laatften Zomer en Herfst, byna ganfchelyk vry gelaaten, hebbende geheel andere flreeken van de VELUVVE dan te.voor en, en van ons meest vry af- gelegene, aangetast. ₄ Het doen toyner -toaarnee- mingen vereischte derhalven reeds Reizen van buis, tot welke men niet da&lyks zich fchikktn kan, terwylde.berigten van buiten gebrekkig en langfaaminkomen, en nu, _weg_em de zoo gevrees- de fcfmetlykkeid der Ziekte, ook niet zoo geree- delyk opgedragen konden worden aan zulken 'on- der onze konstlievende Academ�eje�gd>Melke an- cien hiertoe bekwaam en bereid zouden zyn. Ik beb dan doch zelf, op alle plaatfen daar ik geroe- pen



		VOORREDE.

	f en w�rdy en ook elders , uit eigene beweeginge ₉ my zoo dikvoyh begeeven, als ik immer by konde brengen , om de Ziekte met eigene oogen ts zie»_t de nuttigfle Geneeswyze te beraamen , en _T daar bet zyn kon , met de Geneesoeffenaaren der plaat- fen te raadplegen. Dus heb ik, na dat de Pers- loop van July af vooral te Arnhem en Nymegen ontflooken was, ia de eerstgenoemde Stad , in Augustus , de Ziekte gezien in verfcbeidene van de ergfte Lyderen, en de eer e gehad, met byna alle de Heeren van de konst aldaar te confultee- ren. In dien togt zag ik ook de Ziekte te Harts- kamp, op Veluvte. Ik heb, naderband, te Ede, in de felle Epidemie aldaar , meermaalen tegen- taoordig geweest , en de voornaamfte Zieken ba- zogt, met den Heer e Dr, ELSNERUS van Wage~ ttingen , en den Ampt-Chirurgyn j ook , daarna , te Voorst, met den Heer e Dr. BERNS van Zut- pben; te Apeldoorn, met de Geneesoeffenaarsn dier Plaatfe ; voorts te Meerveld; ook te Bun -- fchoten in bet Sticbtfcbe, met den Hre. Dr. TROUILLART van Amersfoort en den Cbirurgyn der plaat fe i laatstlyk ben ik meermaalen geweest te Garderen ; in 't Ampt van Ermelo , en eenige andere plaatfen of Buurten nader by onze Stad, alwaar de Ziekte tot diep in 'den Herfst geduurd beeft , gelyk in myn werkje meer byzonderlyk is te zien. Dus op veele plaatfen de heerfebende Ziekte tndsrzogt , en de noodige aanteeksningen gemaakt ** 2 beb.



		ia VOORREDE. hebbende, met behulp van een en ander onzer oudfte Studenten, die my veeltyds verzelden; meende ik myn bovengemeld oogmerk eenigzins te kunnen bereiken, en heb, ten minsten, by voor- raad, de voornaamfle punten der Geneeswyze op papier gebragt, en daar van wort Affcbrift ge- geeven, op alle deeze Landplaatfen daar bet ver- langd werdt. Dseze zyn dezelfde punten, welke ik, een wei- nig uitgebreid en opgehelderd, in de Eerfte Ver- deeling van dit Werkje, nu uitgeeve, zynde reeds in den doorwinter meest afgedrukt geweest, en, tusfcben veele aanhoudende bezigbeeden, aldus ter perfe gegeeven, om voornaamlek te dienen tot eene eenvoudige Opheldering der boofdzaaken �jan Geneezinge, ten verderen nutte der Land- artfen, onder welken ook bet my toefcheen, dat fe Ontlast-methode al te dieps wortelen bad ge- fcboten. Dan dewyl ondertusfcben de Winter gekomen en de beerfcbsnde ziekte opgehouden was, kon dl uitgave nu wagten tot deezen Zomsr, v��r wel. ken doch 'er geen gegronde vrees van nieuwe Epi- demie plaats vond, Intusfcben diende my dit uitftel, om ook de be- rigten, welke ik, uit andere plaatfen onzer Pro. ��incie. van fommige Geneesheer en, op het vrien- delyk/le verzogt bad, doch welke, wegens de groot e volhandigbeid dier Heer en, tot daartoe niet waren ingekomen, te verkrygen, en nog zoo goed*



		VOORREDE. 13 goed mogelyk gebruik van te maaken; gelyk bet verder beloop van myn Qpftel doet zisn. Hier uit is een gebrek van Tydorde, en eenige meenpaarigheid ingefloopen in bet l'Verk, welke- onvermydlyk waren;en woralis de Tweede Ver- deeling zeer veel uitvoeriger gevoorden dan de eerfte, ook uitgef�rekt tot fommige Ryzaaken_% welke niet eigenlyk aldaar behoorden, doch welks ik nu geen beter plaats kongeeven, terwyl ik meen* de_t dezelve niet geheel voorby te moeten gaan. � Welke die Byzaaken zyn, zal elk oordeelkun- digen Leezer van zelven in 't oog vallen; anderen bebben 'er geen belang by. � Ik meld alleenlyk nog, dat ik, in bet afhandelen van bet eigenlyke practlcale der tweede en derde Verdeelinge,we<?r zoo naby mooglyk getreden ben in het fpoor van de Eerfte; hebbende ook de afdeeling in Z�nfneden daar aan gelykwrmig gemaakt, en die, in orde der nommering, laaten fluiten op deeze. Zoo dat de gebeele tweede Verdeeling, zoo verre zy onder bet Opfcbrift begreepsn is van de Aanlei- dende oorzaaken, (boeinel ook daar, boven ds. Bladzyden, (van bl. 58. tot 237.) verkeerdelyk gedrukt is, Algern. Voorbehoeding van den Persloop.) door den Leezer, die alleen hetprac- ticale, of de onmiddelyke Toepas/ing ten gebruikt zoekt, kan oiiergeflagen worden, en §. XXFIL, op bladz. 238 , onmiddelyk geknoopt aan g. XXPL, «p bladz. 48. Wat ik, voor 't overige, met dsezen zeer mosi- ** j zaa-



		14 VOORREDE. zaamen arbeid, die my, nu byna dit gebeele Aca- demisch jaar door, te flaan gekomen is op btt verlies van al mynen, van den gewoonen arbeid overigen tyd, bebbe uitgevoerd, dat dier moeite waardig zyjaat ik anderen, die het leezen wil- len, fcbatteni ik zelf denk, dat bet gebrekkige der uitvoer inge, van zulk fcbryven uit de pen na de pers, door niemand beter, dan door my zel- ven, gevoeld worde; en ik zal zien, of ik de min gevoeglyke orde nog eenigzins verhelpen^ en het verhandelde iaat beter onder V oog zal kunnen brengen, door eene korte Schets van den Inhoud te voegen, by het Aanhangfel en de Bylage, die₉op dit Werkje nog volgen moeten, en waarvan de Bylage reeds is afgedrukt; terwyl ik hoop, dat deeze afzonderlyke Uitgave van myn eigen Opf�el, by voorraad, ook dienen moge, ter uitlokkinge van zulke Waar neemingen, omtrent deeze zelf- de Heerfcbende ziekte, als andere Geneesheeren, 4ie bier mede myne goede poogingen zien, my nog zullen kunnen en gelieven mede te deelen, om van dezelve in om Aanhangsel nog gebruik te kunnen maaken. Aan kundige Artfen, daarenboven, jaa aan eiken getrouwen Waarneemer_> al draagt by den eernaam niet van Arts, laat ik niet alleen hunne Aanmerkingen op het gene ik voorgedraagen heb, vry j maar ik verzoek Vr ook ernftig om, (laat maakende op dis befcbeidenbeid, welke ik jegens

			an-



		V O O R R E D E. 15 anderen meen gebruikt te hebben. Zoo tocb moge de Behandeling eener ziekte, welke zoo vreeslyk ge- worden is voor ons Gewest, op eenen nog beteren en vasteren voet voor bet toekomende -worden gebragt! " Het f�ak der Voorbehoeding heb ik bet volledigst en meest geregeld uitgewerkt. Meent men, dat ik my bier in veele kleinigheeden heb ingelaaten: ik antwoord, dat ik, in deezen niet voor kundi- gen gefcbreeven heb, maar ten nutte van 't Al- gemeen , van welk de algemeene Regels vaak niet genoeg ver (laan worden in b aar e Toepasfmge\ter~ �o�yl ook alles, wat eens weezenlyke nuttigheid beeft_tden titel van kleinigheden niet behoort te ontfangen. Vtoorts heb ik onder de Voorbehoedinge byge* bragt, al V gene in het Advys, alhier in 1779. by Extracte gs drukt, ter deezer zaake te vinden. is i en meer; terwyl ook laat er e opmerkinge ons , infommigeflukken^ tot andere gedagtea beeft ge- bragt �� dt eene dag leert doch den anderen. ' ��' � � ' .�-.,. -.-:.. . En zoo is bet ook ge legen met onze Geneeswy ze. Welke hinder ingen ik wk ontmoet hebbs, in bet volledig maaken en tot zekerheid brengen myner Waar neemingen; en hoe weinig ik in 't eerfte ook geflaagd bebbe, in V verkrygen der verlangde, Berigten van Anderen: ik meen doch genoeg ge- zien en met zekerheid waargenoomen te hebben om te befluiten, dat de Ontlast-methode, die wy allen, meer en min, vooral op voorgang en gezag van



i6 VOOR R E D t E. van onzen beroemden Landsman DEGNER, had- den gedreeven (), voor dat wy de ziekte, in een hoogeren trap en menigvuldiglyk zelve» hadden behandeld, bet plegtanker niet moet zyn der Ge- tteezifige; maar dat verzagten, bedaaren, en, niet alleen door het Gedarmte, maar vooral* ookr door Uitwaasfeming ontlasten en afleiden, bier, de groote zaaken zyn. Ik erken hier in, door de Harlinger Waarneemingen, eerst op het fpoor ' geholpen te zyn, waar van onze Bylage een vol' ledig verJJag zal geeven; en ik ver beug tny, dat de voornaamfle Geneesbeeren in ons Gewest, zoo verre ik hunne tegenwoordige handelwyze te tveeten ben gekomen, alle, meer en meer, ook die wegen fchynen best gekeurd te hebben. Indien, ver der s, min ervarene Beoordeelaars vinden, dat wy in bet dry ven van zulk eene G«r- tieeswyze^niet roekeloos zyn te werk ge'gaan,dat zy ook niet geheel nieuw, of niet lichtvaardig op- gefcboten zy; maar dat zy tot meer volkomenheid zy gebragt, na oudere en deugdelyke voorbeelden van eerfte Meesters in de ko'nst ^ welker gezag luy hier toe hebben bygebragt: dan zal ik -bier in. voor bet tegenwoordige voldaan zyn. ' DE -----------------------------------------------^:-------------� () Zie myn Kort Berigt van den Hsrderwyker Persloop van 1779» inde Geteesk. Jaarb.* bl. 102-104.

	* *

			~^^ W « V^-i ,1 .�« ��
		*



		DE IIEERSCHENDE P E R S L O O P **(DrSENTERIj EPIDEM1CA)*** \ VAN DEN JAARE 1783 IN GELDERLAND, VOORAL OP VELUWEN, NAGESPOORD, EN TEN GEMEENEN NUTTE VERHANDELD.

			De Persloop, gemeenlijk Roodeloop genoemd,. die, federt het midden, van den bij uit- ftek heeten en droogen Zomer van dit Jaar 1783, doorgetaft en fel gewoed heeft, op veele Plaat- i�n van deeze Provincie, en van dit Qitartisr, en die, bij verfche geheugenis, vooral in den Jaare 1779, ook, mede onder de Onzen, wree- delijk geheerfcht hadt, is eene zo'o algemeen ge- dugte Volkziekte, dat' een ieder haare verderf- lijkheid vreeit, en een ongeduldig belang neemt in de beantwoordmge der volgende Vraagen. Kan men iets toebrengen, om door de algemeert� aanleidends �orzaaken deezer Ziekte niet zoo hgt getroffen te ivorden? Kan men ook voor Refmett�nge $icb beveiligen >, 'evanneer men bij of onder as Zieken verkeer en moet? A Hoe



		% 3 t? men van elders bijna vrugtloos vraagt de mede> deelmge der Bevindingen; terwijl de Raporten* toen bij "den Have Provinciaal van tijd tot tijd ingezonden, en mij door Hun Edel Mug. goed- gunitiglijk medegedeeld, hoe gewigiig ook, die gebrek niet genoegiaam konden vervullen. Dus begaf ik mij nu liever voort tot eigea Onderzoek, en wende ter zelfder tijd alles aan, om van Konitbroederen, op andere Plaatfen ₉naaukeurige Narigten te ontfangen. Dan dit beide flaagde gebrekkiglijk, of het liep ten minften op de lange wijl. De Plaatfen op dit Quartier, door de Ziekte bezogt, waren alle vrij afgele- gen van ons; ik begaf mij echter, met voor- kennis en aanmoediging van den Hce. Landdrott, na de meefte derzelve, herhaalde keeren; :ik zag ook de Ziekte te Arnhem, en in het Stichtfibe": maar de dagelijkfche aaneenfchakeling der Waai- neemingen ontbrak 'er, en het kofte veel moeite, om, uit deeze, hoewel vlijtige en vrij menig» vuldige Aanteekeningen, iets voltedigs of ge- noeg voldoenends op te maaken. Zoo is evenwel al vrij ipoedig mijn PlanvanffC' vifioneele DircSic gebooren, behelzende een hoofd* zaaklijke inrigting van Geneeswijze, welke mij de eigenaartig�e fcheen, en welker deugdelijk- heid de Ondervinding beveftigd hadt. Ik deelde het tijdiglijk mede, op de meefle Plaatfen hier rondsomrne; en ga nu over, om het zelve, eenig- zins uitgebreid, en opgehelderd, in 't licht te geeven; maakende aldus, met het beantwoorden der laatfte onzer drie t^raag&n^ als de meeft dringendrte, alhier den eeriten aanvang. A 3. D K-



			4 *GENEES WIJ Z E V A N* ' ' ' : I' ��- , ' '-i ' - �» DE GENEESWIJZE *NAAR DEN AART EN DE* *VERSCHEIDENHEID DER ZIEKTE* HQQFDZA4KLQK VOORGESTELD,

		Daar liet ons oogmerk is, de Geneeswijze voortedraagen eener heerfchende Ziekte, ten nutte van het Algemeen: zullemve niet breed- voeriger zijn, dan noodig is tot dat bepaalde oogmerk. Dus kan men hier van ons niet ver- wagten eene doorvvrogte Verhandeling, noch eene volledige Gefcbiedenis dier Epidemie; ook zullen Wij, in 't voorftellen der Geneeswijze zelve, ons niet inlaaten in alle Bijzonderheeden of Kiei- ingheeden, welke uit het yoornaame van zelve yloeijen, of als zulke Bijzaaken en Gevolgen der ziekte aangemerkt moeten worden, die aan geenen Geueesoeffenaar, uit gemeene kundighee- pen van andere Ziekten, vreemd kunnen zijn. Wij zullen nu, vooraf, flegts zoo veel zeg-, f:n, of ook, vervolgens, invlegten, van de '.nmerken der Ziekte, haaren dart en Soort e, «Is noodig zij, tot de behoorlijke regeling der geneeskundige Aanwijzingen en Behandelinge. De heerfchende Persloop doet zich dan, on- der ons, voor, met de volgende Verjchijnfelen. Doorgaans komt de piekte aan, met meer of min-



		f G E N B E S WIJZZ VA® lust is foms geheel niet, veeltijds weinig ver-r loren, dan in denzelven ergen toeftand. Nogthans vak 'er ook wel Walging voor» vanden beginne af, Drukking, Opfpanning, Be- naaudheid voor 't hart, ijdele poogingen van Braaken, of Uitwerping van Slijm, Maagiap en Galle, gelijk in alle zwaare braakingen plaats vindt. Ook worden 'er wel Wormen en andere vreemde ftoffen geloosd, zoo van onderen als van boven, Dan deeze verfchijnfelen zijn niet algemeen, Tegen't laatit der Ziekte, wordt de ontlailiog Teeltijds meer bloedig, veilig, bruin, dun, en zeer rottig ftinkende. Spruw is geen algemeen, verfchijnfel, zelfs niet in doodlijke Ziekte, maar zij kondigt doorgaans gevaar aan; noch meer de Hik, na welke men doch ook nog enkelen heeft zien te rug komen, Teekens van waare Ontfleekinge der Inge- xvanden ziet men genoegzaam niet. De puuring der Ziekte is ongelijk, meeft van vijf tot tien dagen loopende, eer zij zich beflist, ter eene, of andere zijde. De Dood kan fomtijds zeer lang in't komen blijven, terwijl ijskoude ledematen, en wease- zonkene Pols reeds geveftigde Verftervinge der ingewanden te kennen geeven. Op 't laatst komt 'er ongedurigheid, onruft, woeling, benaaudheid, doch met beftendi^e te- genwoordigheid van Geeft, doorgaans tot het uitertte oogenblik toe. . Deeze zijn in 't algemeen de Verfchijnfelen der % «T,-R*M f '� J^s ^verfchiHende in Trap, Zwaar- te, �chieiykheid, en ToevaUigheeden. En.»



		O E W ;P SR S LOO P< f \ En, alzoo, laaten zich de Soorten of Verfchei- denheid der ziekte, onder ons, voornaamlijk dee- len, in Persloop diefcbielijk,of die lan g/aam aan- valt; terwijl elk dier twee verder, of ligt en goed- aartig', of zwaar en kwaadaartig pleegt te zijn. 1. De Schielijk overvallende ziekte wordt voor- naamlijk befpeurd, wanneer, in deezen tijd, een anders gezond, doch verhit lichaam, getroffen wierdt door haafiige verkoelinge. Deezen grijpt de ziekte voort heftig aan; zij hebben bijna gee- ne Walging, en ontlaften geene vuile Darmftoffen. Sommigen onder deezen ontworftelen ook, na een fcherpen flrijd, de ziekte dikwijls vrij fchie- lijk, vooral bij een tijdig goed Beftuur, en hec fpoedig herftellen der Uitwaaffeming. Deeze zijn de Goedaartige ziekten van 't eerfte foort. Anderen) bezwijken onder den heftigen aan- val, met een fchielijk verval van Kragten, groote Benaaudheid j ontladingen., foms van enkel Bloed, en alle teekens van inwendige Verfterving en rot- tige ontaarting, vaak binnen 4 of 6 dagen. Deeze zijn de Kwaadaartige ziekten van 't eerfte foort; 2. De Langzaamer aankomende ziekte hadt ook meer onmerkbaare Oorzaaken. Buikrommelingen en Loslijvigheid gaan hier veelal, eenigen tijd, Vooraf, met Matheid en Ongedaanheid. De ziek- te zelve ftelt zich in met een meer beflagen Tong, meer afkeer van eeten, en de overige tee- kenen van Wanverteering, en Onzuiverheeden, welke de kenfchetfende Krimpingen en Perfingen verzeilen. En van dit Soort waren 'er veele. Sommigen derzelve herftellen vrij gemaklijk, doch langfaain, na voorafgaande ontlattingen, en



		� t, <? B »saw-' mtyzf VAN Jterftell�ng dergefleeten� Kragteii. Zij maafcert de Goedaanigen uit van dit Soort. ^; Anderen dee^er- bezwijken, naa een laogduu- 3%}ijden en fukfcelen, onder veele en ongunfti- ge oorzaaken; of, indien de Dood haaftiger een diid maakt, dan is-het, met de teekenen van een fterke rottige* Ontaarting in de eerfte Wegen; Dit zijn de Kwaadaartigen van het tweede Soort» / Cjmtrent" den .Acirt_ e�' (tiaa/le Oofzaak onzer ziekte, zull�nwe hief g��n verdere" bepa.aling maa- ien, djyi uit het bljgebfagte blijkbaar is; daar wij meen�ri,,,dat dit genoeg,zij'tot het gr��te odg- nierK, d� Regeling der Geneeswijze. ' Wij zullen alleenlijk twee voornaam? Misvat- tingen, omtrent deu Aart der ziekte, zoeken op? tel�elderen, omdat zij aanleiding pleegen -te gee? veBf tot verkeerde, of gebrekkige Behandeling.. �- ''^�or�&rft₉ dat men, even als m den Buikloop' (D�arri�(iea)_tzo ook in den Persloop (Dyfentsna)^ d�'v'o�rnaame aanleidend� oorzaak zqekt.iti eeni- ge ftofen, die in den Dartribuis vergaderd zouderi zijn,'t zij Gal, Slijm, Diertjes of fcherpe Uitwerp- illen. Daar nogthatts de waarejfcrslo�p,niet zel- den^zich iaft'elt, zonder dat, met eenigeh gfond, vefmoeden op zulke vergaderde ftoffe�i korin� tallen;'of, zoo zij 'er ook waren, dat dezelve; Blijkbaar, als bijkomende hmderaiffen b�fchbuwd mbetert' worden, welke, in die gevallen, �en� famengeftelde ziekte uitniaaken, uit Persloop en Buikloop, als 't vyare, teifens beftaande. ; De Persloop doch fchijnt eene eigene, fijne- re»- prikkelende oorzaak te'hebben, enafnans- �i'ik



		DEN P £ RSZ, 00 P. ₉ lijk van de darmvuiligheden, meer in de zelf- ftandigheid der rokken van 't gedurmte hangen- de, of daar op vallende, en het zelve tot die uitgezogt pijnlijke krimpingen en perfmgen Iteeds nog aanprikkelende, of (choon ook rui- me ontlaltingen, door braak en buikzuiverende middelen, zijn voorafgegaan (0). Ten tweeden; dat men, vooral onder de Lij- ders en Bijitanders, misleid door de gewone benaaming van rooden Loop, door deeze kwala niet aangetaft meent te zijn, om dat men, of zoo lange men geen rooden bloedigen afgang looft, en door dit wanbegrip wel eens tijdige hulpe verzuimt. Ondertuflchen is het zeker, dat iemand de Dyjenterie, of Persloop, heeft, die, met hevige pijnlijke darmkrimpingen, en, daarbij gepaarde of op volgende, perfmgen, ge- ftadig en onweerltaanbaar gedrongen wordt tot afgang, zonder dat hy, in die veelvuldige ftoel- gangeu, met groote moeite, bijna iets anders looit, dan eenige dunne, heldere, ilijmerige en, waterige doffen, met de gedaante van velletjes, vezelen en vliezen, ja aanmerklijke lappen daar onder, die veeltijds, doch niet altijd, meer of min geaderd zijn met bloedige ftreepjes, ofge- fpikkeld met bloedige klompjes; waarbij, foms, ook eenig verdund, wankleurig vloeibaar bloed verzeld gaat, en, zeldzamer, eenige meer aan- B merk- (a) Dit gevoelen, \vaarin ik veele Voorgangers heb, zul in den loop van 'c volgend verflag nu/er Gs- ' neeswijze meer toegelicht worden. Zie §. 5. enz.



		K> G ENE E 5 WIJ Z E V '� Jrf N merklijke ftwkken geronnen bloed ; doch dik- wjls ook geen blcederigheid in 't geheel. De ontlading,, derhalve, van ronde bloedige uitwerpfelen behoort geenzins tot het wezen o£ de eigene kenmerken^van den. l'ersloop, en in de; tegenswoord ge Epidemie heb ik niet dik* tvijls dit verfchijnfei gezien , maar doorgaand zulke bijna bloedelooze uitwerpfelen, als daar «,v,en_ befthreev�n zijn; hoewel daarom de ziek- te niet minder gevaarlijk, ja ook niet zelden doodlijk, kan worden, Aan deeze bloedelooze ontlading heeft men ook den naam van Graau- wen loop gegeeven. Derhalven fpreekt men dgenaartiger en minder dubbelzinnig, als men _fyan de krimpingen en pijnlijke perfingen, wel- ke, met een moeilijke ontlading van flijm, ot}- zea I.oop doorgaans verzeilen, de benaaming ontleent van Perstoop, e_n men zal minder aan- leiding geeven tot bovengemeld verzuin�. (k)~ Taalkundigen begrijpen, dat deeze benaamifig, ook beft het vvaarc denkbeeld uitdrukt vart't oude woord Av«m£i«, (Dijpeultas inteftmitrum ,) etl t�F- tcns , dat , onder de hedendaagiche Nofohgi. de f roote .voorganger DE SAIWGES, en na hem LIN- ^AEUS , die faetum cruentarum Jeje&o, en dmerhoeo- cruenum hunne bepaaling van Dtfenteri* ftell�n, niet jujft bepaald hebben 5. waarom ook DE SAUVA- «BS veelerleije bloedontlaitingen , als foorten vak Dr/wuria aanvoert, welke geenzins daar toe fchij- nen te behooren. Nof. mtb. Tom. tl. _f4g. 324. t� Maar eigenaartiger zijn de bepaalingen dertndeK Nofifog', VOGEL, CULLEN en SAGAR, Welkg _Hi- KQmen op fre^s, _fau(a^ _t�_mm�r_a _ac 'tfnefnind�» ah Jyetlio, _Mttcuf_a �/ ^ f^utnokrita, retent�

			Ld. novJif»



			GENEES WIJS E

noegzame braaking, of ook afgang naar bene- den, volge. Men zal, zoo ras het braaken begint, rijklijk laauw water of kamillen Thee drinken, en dat aanhouden, zoo lang hetbraa-_{

	ken duurt,

		Na genoegzaame werking van dit voorge- fchreevene (§. i.), geeven wij ftraks daarop een,////?»^ middel j het zij in ��ns genomeny zoo. als N. 4; het zij bij vervolg, om 't half uur j of om 't uur, een iepel vol, zoo als N. 5 of N. d ; een van welke laatfte drankjes voor- al te pas komen , als N. 4-, in eens genomen, weer uitgebraakt, of niet voldoende bevonden �* wordt ,. om de krampige beweegingen en � pij- " nen eenigzins tot bedaaren te brengen, inzon» derheid: tegens den nagt; en nog meer, indien., na het braaken, de kragten (zoo als meermaa- lei� in deezen tijd , op veele plaatfen , daar de ondaft methode van TISSOT wat fterk gedree- ven werdt , gebeurd is) geweldig vervallen mogten zijn, met onmaatige pijnen en bewee- gingen (c). $. III. f O Niet zonder ge\yijrtige redenen, op ondervin- .dms; gegrond, gelijk in 't vervolg nader zal opgtt- .helclerd worden , raaden wij de Opiaten , en wel in ~;grQotere giften, aan, en wijken dus hierin af van DEGNER , ZIMMERMAN en vooral van TISSOT. _r Tegen welker , gezag wij dat van SYDENHAM over- ,en, XOQial_:<J§ pntwijffelbare ondervinding der



		'. in. Maar als er geen walging of braakachtigrretd plaats heeft, en geene volheid of ipannmg^ waar van in §. i. getprooken is, dun geeve men ook geen Braakmiddel, doch als 'er tee- kenen zijn, gelijk veeltijds, van opgehoudene en bedorvene darmvuiligheeden, 't welk voor- al plaats heeft �als de- iiekte iangxaara zich. ge- veftigd heeft, dan :zoeke .men ,eerft en, vooral¹de allengs vergaderde, itoffen los te maaken» te temperen, en liefst naar bejjeden te dosen ontladen, zonder de, reeds te veel getergde^ darmrokken op nieuw .veel te prikkelen» , Hier toe kan in ,de meefte gevallen diesfi� eene Infufto ant-ijeptica laxans N-. 7. Waarvan eerft op ��ns de helft, daarna om 't uur een paar .lepels vol gegeeven mogen worden, warm. lp flappe en zwakkere /geftellen, vooral die reeds eenigen tijd loslijvig of ongefteld gew�efl zijn, zal men liever, in plaatfe van het Zout in N. 7, daar bij mengen een halve of heele oi> ce van de Tin&ura Rbei aquofa, N. 8." Ook mag ...men,.wel, met oogmerk van zagtelijk^te laxeeren, geeven de poeders N. 3, bij een hal-, ve poeder teifens inge^eeven, en om 't half B 3 uur .' ,.'..,�_.," '�: �' � ..."'f �" der Harlinger en verdere Friefche .Medici,-hier ag- ter volledig bijgebragt; waarbij nog gevoegd tnoec Worden de bederrvvcerende kragt (va antijepttci) van het Opium, voorrtjds rt(in bekend, rnaar t�oor latere ondervinding beweez�ti,-en welke vooral i.n den voortgang d2r ziekte zeer te pas komt. 2ie '% 15, euz.



		14 *G ENE E S WIJZ* 2 'V" A N** MUI of uur vervolgd, zoo dat er wel eernge walging volge, doch geene braaking, maar maa- tige afgang, waar bij dan fonis ook wat zwee- ting zal koomen. i - � . §� iv. .. Men zal dan, na de werking deezer laats- gemelde ontlaftmiddelen f§. 3. J, insgelijks een der [tillende middelen geeven, vooral 's avonds, naar aanwijs van §. a. Ook mag men, in ge- weldige pijnen en b�weegingen , tuflchen de giften in der Infufto laxans N. 7, of tuflchen de halve poeijers N. 3, wel eenige maaien een lepel vol geeven van N. 5, of 6, waardoor , in dj? geval, de gewenfchte ontlading niet geltremd^ paar. eer bevorderd zal worden.

			,.Boch dewijl de Persloop niet zeldfaam,, ook in doezen tijd, zich openbaart zonder de ge- jnelde tekenen, ja zonder eenig mooglijk ver- moeden, van door gallige of andere kwaade .ftoffen in maag of ingewanden veroorzaakt te zijn ^ bij voorb. in zulken, die, volmaakt ge- zond; zijnde, alleen, na bloot gefteld 'gew�eil te zijn aan heftigen Wind en Regen, of. na fcujtj, door arbeid zweetend, lichaam onyerzig- tiglijk verkoeld te hebben, eensklaps door 4en Persloop zijn aangegreepen : (d) zoo kan men - �-� ze- (</) Hoedanige gevallen ik verfcheidene^zeerfpree-



		t &e » $ jjjtf & oro p; ^ 15 zekerlijk niet beweeren, dat in allen de; behan- deling begonnen moet worden met de gemelde buikzuivering, veel min met braaking Cvolgens §. 3, en i.); het is in die gevallen, wanneer men 'er van den beginne bij is, veel natuurlij- ker, eenvoudiglijk de ontftelde darmen te ver- zagten, en derzelver krampige beweegingen te bevredigen, en verder de naar binnen gedree- vene uitwaafeming ftoffe, kan 't zijn, weer naar de huid uit te voeren. Hiertoe zijn dan voor* �erft dienftig allerlije gemeene verzagtende dran- ken; Gerfte-water , Amattdtlmelken enz,, inzon- derheid die teffens wat huid openende zijn, als Karnemelk op garft gekookt, en daarin Vlier- Uotmen getrokken; Kamille en Vlier-thee, heet in een kommetje gefchonken op wat po�ij�r van Saleb, Gomdragant, of van gemeene jlra- bifche Gom, en daar mede vermengd; al��s niet Suiker of Honing aangezoet, en gebrooken met zoo veel zuur van Citroen of stzijn, als zonder te veel prikkeling verdragen kan worden. Ook is het bi jm en gen van Gelei van Vlier of Vl�er- firoop , in een trekfel van Kamille en Vlier blo�* men, met wat Gom poeijer daar onder ^ om geftadig te drinken , aanprijzenswaardig. Het gebruik van een Riffl-foup , mits niet kragtig van vleefch, bij kleine portien dikwijls gen�o-

			kende, gezien heb, te Ede _t te Korft, en vooral te MeervetJ, abvaar de ziekte meeft ontftaan is in het windige natte weer in 't begiu van September, dat op de hettige zomerhitte allengs is gevolgd; voorts op dezeltUe wijze ook in Gar�eren^ onder enz, . , � , - ,



		*U EX fERS^LV�».»* �-_ �» Bij deeze verzagtende en ftreelende midde- len mag ook, in de�ze gevallen, ter meerdere kramplblling en bevordering van uitwaail�ming, gevoegd, en daar onder gemengd, worden w/;.. �te Papaver fttwjp,* tot een of a< oncen in 't et- maal , of Laud. Liq. Syd. tot 20 a 30 droppen, in kleine giften, bij tuflchenpoozen, verdeeld. j-let bevredigend uitwaajjam-drankjs van FOR- DYCE kan hier ook van nut zijn (zie N. ia)i twee of driemaal in 't etmaal genomen; ja ook fora s;, het fterker Zweet poeder van DOVER. C N« ia.>, vooral tegens den avond, den, ja foms tweernaalen* � , - \ ,� .,::. . «^ ... , . , , H :��" -j VI* ' --. -�� �' Doch liet bijvoegen der evengemeld�, pi/fa ft Mende en verdoovende middelen, bij de verzag- tende, eifcht voorzigtigh�id, om met dezelve de geneezing' niqt te beginnen j dan alleen-in de gevallen §. $: gemeld, noch obk dezelve ge- ftadig te gecven, daar do vsrzagtende genees- wijze, zonder de verdoovende _t voldoende zou- de zijn.; En daar inderdaat kwaade fteffen in de eerfte wegen zijn, kunnen deeze middelen, iisonder de voorafgaande of bijgevoegde ontla- $ingen, volgens §. i en 3,- veel nadeel doen.- Ja., wanneer men fle'gts -twijffelt, of er niet op- gehouden vuiligheid zit, of wanneer ook, zelfs in de gevallen van §.� 5, de-ziekte niet meer-irt haar begin te, in welk geval de aanhoudende 'Onregelmaatige beweegingen der ingewanden van kwaade iioffen, -offchoon die in 'c eerf�-er



		i8 C JE NE E S WIJ Z E r,A N niet waren, zullen voortbrengen: dan is 't ver- re weg veiligit, altoos den drank N, 7. vooraf te Jaaten gaan, of tuflchen in te geeven, en voorts te bundelen volgens §. 4. Want deeze Ontlallmiddelen zijn zoo mild, en zoo wem;g .prikkelende fiimengefteld, dat zij, ook daar geene merklijke (toffe voorhanden was, niet 'fchaden zullen, vooral als men het Zout en de Tint�. Rhei uit den drank agter liet. ~\* '.�-.- . §. VII. Ter flilling der krampige beweegtngen en pij- nen der darmen, is het daarenboven vplftrekt-, in alle gevallen, nuttig, uitwendig den buik warm te houden, dien met een warme pap, b. v. van Lijnkoek, of gekookte Grutte, en Ca^ muien, te dekken, of, dat eenvoudiger is, roef een zeer warme wollen /,?/>, die in heet water of melk gedoopt en uitgewrongen is, ja ook mee warm water of .melk in een blaas bevat. Nog meer zoude hier toe medewerken een warm pijnftillend Oplegfel, als N. 14, over den navel gedekt. i. En ter bevordering der nuttige uitwaafleming, moet er ook dit uitwendig bej�ier nos vooral ,b.jkomep, dat de Lijder zich aan buik en voe, ten wel gedekt houde, en, zoo veel het zija kan» fteeds in het bed blijve, vooral na het neemen der ftilknds middelen (§. 2 en 5.). i .i^eze befliering es uitwendige aanleg zi�a «19$ alleen dienftig ia '_t _gevai _van r ₅, �-.«at ook m.die van J, t en 3. ,.,. , ,,,>»? « 3 §. vin.



a«« GEXEESiyiJSE V AU* warmte-^; fireltbare Zetpil; bij voorb. van ver- - fcbe boter of Oleum palmae, onder [cbapevet L.&- fmolten, vaa Cacaoboter, van Ungu. pomatum of Ahhaeat, verdikt met Gom of Mihaea poe- der, enz. ."..'� � � ^J g. i x. Aderlaatingen kotnen in den loop deezer ziek» te zeer zeldtaam te paffe, ja zij ztjn, wegens het haait volgend verval van kragten, door- gaans fchadelijk bevonden: alleen, wanneer men bloedrijke, driftige geftellen voorheeft, vooral» indien de ziekte zich zoo initelt, als in §.5. is befchreeven, indien verder het drukken op den buik zeer pijnlijk is, met teekenen van brand en koortfe, vooral wanneer rnen dan in! 't begin 'er bij is; alsdan kan eene laating ze- kerlijk dienftig zijn, en den weg ba-men tot een gelukkiger uitwerking der geneeswijze, op gemelde plaatfe aangeweezen. Doch zufke ge- vallen zijn ons, in deezen, fchier geheel -niet voorgekomen.

			- .:
		g. x.	- .:
		g. x.

	.;Wij'hebben nu, tot hier toe, voornaamlijk twee foorten, of gevallen, van Perslwp be- fchouwd; ��n* daar ..ooik vuile bederflijke af- gang-ftoffen in 't gedarmte bij zijn f §. i en 3.)^ en ��n, daar op zulke ftoffen, in de. ee'rfte plaats, geen befchuldiging kan Vallen, maar alleen op ¹ "' ^v f»pfi



		�" een fijner prikkelende oorzaak, die tle rokken der darmen foltert tot ge�uunge krampige be- weegingen (§. 5.), Ja, deeze laatlle oorzaak khijnt ons f met SYDENHAM, ACKENSIDE_; ea vooral met STOLL^), o< k m de l ersloopen, van de eerite foort, den grondflag te leggen der. ziekte, en het voorname kenmerk uit te maa- ktn, waar door Per sloop onderlcheiden is van gemeenen Buikloop, gelijk, in den aanvang dee- zer aroeelmge, is aangemerkt, . Wanneer derhalve het begin der ziekte in dien eenvoudigen trant behandeld is^ z�� als tot hier toe is uitgelegd; dan valt verder te? letten, of, in het eer/h Joori^ nog teekenen van meer gallige of vuile flofien voor handen zijn; en in het tweede foort, of'er ook zodanige tee- kenen zich geopenbaard hebben, waaruit men Zou mogen befluiten, dat diergelijke vuile dof- fen, die 'er in't eerft niet waren, nu ook, door de aanhoudende onregelmatige beweegin- gen der darmen, ontftaan en vergaderd mog- ten zijn? Indien er dan zulke teekenen van vuile llof^ fen ontdekt worden, dan ga men nu verder, in beide foorten van Persloop, even eens te werk, en wel zoo als in §. i, a, 3, en /j, reeds gezegd is; dat is, men herhaale de ontlaftmid- tlelen, en maatige haare werking weder, als de eerfte keer. Doch indien 'er geene teekenen van opg�h�u* «Jene vuiligheeden zijn, dan ga men weder, inf beide foorten der ziekte, verder bijna eveneensf te werk; dat is, men vetlaate de ontlailmiddef C 3 kn,



		& GENEESWIJZE len, vooral de fterkere, en ga geheel tot der verzagt'tide en bedaarende geneeswijze over,' volgens de aanleiding daar toe, in j. 5, gegee-r^;ven; tellens a toos in 't oog houdende 't gene hier op, in §. c, gewaarich�wd is$ enzoohou- de jnen verder aan. ^;§. xi. Dewijl, in deeze ziekte, de eerde werktu�* gen der fpijsverteering en chylmaak'.ng door- gaans zeer ontfteld en gefchokt zijn, ja in ge- Heel verkeerde en bederflijke werkingen over4 f aan: zoo begrijpt men, m de eerlte plaats» at hier bijna geene natuurlijke vnedlel-bewer- king kan plaats hebben, enten tweeden, dat, in deeze ontltekle werktuigen, zeer ligt mrt g' bederf moet plaats vinden, vooral indien, 't gene 'er voor voedfel worde ingebragt, Ugttlijk? tot'rotting neige. Hier uit volgt, dat men zorgvuldigtijk teg�ns 'tr verval van kragten, en teftens teg�ns heimeer en meer fcherpw >rden van 't geen in de geteister- de darmen bevat is, moet zorgen, door z,eer ligt verteerbaar, en zeer^zagt voedfel, bij kleine giften, fteeds toe te dienen, en ook diergeliik⁷voedzaam drinken te doen gebruiken; terwijl: men vervolgens zulk foort van voedfel en drin- ken verkiezen moet, dat mintt neige tot roS ting_vmaar veel meer dezelve tegengaa. - ^;Veel derhalve, van't gene in §.'5. t�* Ge* neesmtddel is voorgeflagen , kan ook teffens als Voedfel dienen. Vooral komt hier, ate iets dae de



		* » r & ir«/? s t � o p.-t: ir <} » d� geringfte menfch verkrijgen kan, voor voe- dend drinken in aanmerking, wel gekookt wat lijvg Gerjh-voater,* even zuur gemaakt met Cremor Tartari, of Citroen , waar bij weder wat Suiker gedaan kan worden naar den imaak, ��k wel, voor de aangenaamheid, een (Jtroett fcbillttje, daar in getrokken. Voorts Brood wa- ter ^ pap van Saleb, op dezelfde wijzen bereid, 'i'ot wat meer voedfel diene gepelde Garft, of ook Kijft, met zuur e appelen,, of in Karnemelk gekookt; ook wel gaar gekookte Slardappeleri met een azijn fausje; Rij/l met roodebejjen nat, Sago met wat Citroen; allerleije rijpe vrugten, lugtig geftoofd, liever dan raauw, om de win- derigheid die de raauwen. geeven zullen; hoe- wel hier in aan den lult ook iets toegegeevea fcan worden, te meer daar, aan fbmmigen_a raau- we rijpe vrugten, vooral druiven, zeer wel be- komen , voornaamlijk in een gaufch rottigen ftaat der ziekte; waarvan voor kuudigen de reden; niet donker is. .' " ' -\ . §. XII. ;, -; Maar dewijl de neiging tot rottig bederf der vogten, en tot verfterving, (Gangraena} der ingewanden , de alkrgeva jrlijkfte verandering is, en die men doch niet zeldzaam hier te vree- zen heeft, terwijl doorgaans, langs deezen wegi de ziekte dpodlijk wordt, van welke natuur of foort zij ook in haar begin geweeft zij: zoo blijkt hier uit het allergrootft gewigt, om, be- halven beclerfwecrende voeding, ook vooral,d�