IP»1

VOORHEEN '.EN THANS,

Geschiedenis, uctitc<lei

Statistiek

VAH

UTRECHT.

OTER HET PATRO�fAAT-REGT DER KERK
YAW JUTPHAAS.

(ij de stichting der voonnal'ge kerk van het Gein, in
den jare 1217, wordt de kerk van Jutphaas (Jutfaes) als
reeds bestaande vermeld ; en, terwijl de begeving van het
altaar der eerslgenoemde plaats, van den beginne, aan gees-
telijke personen toebehoorde (1), zoo werd, in tegendeel, het
patronaat-regt over het kerspel van Jutphaas aanvankelijk door
leeken u tgeoefend.

Dan, in den jare 1245 deed de Ridder 11 iscbrand,
genaamd van Lente n, tot heil der zielen zijner ontsla-
pen ouders en echlgenoote, afstand van zijn aandeel in het
patronaat- regt der kerk van Jutphaas (Judiphas) � onder
anderen, van het volle regt van begeving des altaars � ten
behoeve van Diderik, genaamd van Burkerke, Kanonik
van St. Salvator, na wiens overlijden hetzelve op den Deken
en het Kapittel van Oudmunster moest overgaan, zonder dat
de Proost van dit geestelijke ligchaam , hetzij in het bijzon-
der , hetzij in het gemeen, eenig regt bij de begeving van het
meer genoemde kerspel zou mogen uitoefenen (2). En deze
overdragt, welke eerlang in de kerk van Jutphaas op eene
plegtige wijze hernieuwd stond te worden, geschiedde voor

(1) Zie het Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden en Statistiek
van Utrecht, 18i3, blz. 8.

(2) Volgens den oorspronkelijken, latijnschen brief, door Hise-
brand van Lenten gegeven, en nog op de ridderhofstad Rijn-
huizen voorhanden, waaraan weleer het zegel van den genoemden
Ridder, benevens de zegelen van den Proost van St. Pieter, van
den Deken en van het Kapittel van St. Salvator of Oudmunster ge-
hecht waren.

IJtr. voorheen en thans, H Dl. I St. i

het gewijde outer in het choor van St. Salvalor, in tegen-
woordigheid van den Proost van St. Pieter, Ofliciaal van den
verkoren Bisschop Otto van Holland, van den Deken en
het geheele Kapittel van Oudmunster en van Johan van
Westende en Johan van Beringhem, Kanonikken van
St. Maarten. Het voorbeeld nu, door den Ridder Hise-
brand van Lenten gegeven, werd, ten zelfden tijde en
ook ten behoeve van dezelfde personen, door Willem Sla-
bart (1), burger van Utrecht, en door Bernard en Otto, ge-
naamd Preisinge (Proysinge) (2), als mede-patronen, ge-
volgd ; terwijl voorts deze gezamenlijke afstand onder bedreiging
van den banvloek door Bisschop Otto III. werd bevestigd (3),
die vervolgens, ook nog in dat zelfde jaar 1245, regt-
sprak in een verschil, lusschen Albero, persona (4) van

(1) De afstand van dezen Willem Slabart of Slabbaert is ons
enkel uit de bevestiging van denzelven door Bisschop Otto IK.
bekend.

(2) Ook de overdragt van Bernard en Otto Preisinge kwam
ons niet dan in de bekrachtiging van dezelve door den zoo even
gemelde» Kerkvoogd voor; tenzij deze overdragt uit hunne namen
geschiedde door Bernard, genaamd Pre i s, » persona de Judiphai
et Duttinghem," die te gelijk met den Ridder Hisebrand van
Lenten, ten behoeve van zijnen bloedverwant Diderik van Bur-
kerke en het Kapittel van St. Salvator, afstand deed van het
patronaat-regt over de kerk van Jutphaas, voor zoo ver hij het-
zelve, door overdragt en bij toestemming zijner bloedverwanten
Bernard en Otto, genaamd Preisinge, in bezit had gehouden.
l)e oorspronkelijke, latijnsche brief van den gezegden Bernard
Preis berust als nog op Rijnhuizen, en werd door dezen, bij ge-
mis van een eigen zegel, met de zegelen van den Proost van St.
Pieter, van den Deken en van het Kapittel van Oudmunster bevestigd.

(3) Naar den oorspronkelijken, latijnschen brief van Bisschop
Otto III., op Rijnhuizen voorhanden, aan wclkeu nog het zegel
van dien Kerkvoogd gehecht is.

(4) Persona boet in het latijn der middeneeuwen een priester,

Jutphaas, en eenige ingezetenen van dat kerspel ontstaan,
waarbij dan onze Kerkvoogd de hoeve (dos sive niansus) (i),
waarop de kerk van Jutphaas gebouwd was, van eenige las-
ten (2) vrij verklaarde, en hen, die deze akkers bewoonden
en bebouwden, van zijne bede en alle schattingen onthief, op
grond dat de gemelde hoeve, naar de plegtig afgelegde getui-
genissen van Hendrik van Rijn en W i Hem, genaamd
Vorneken, Ridders, van Willem, Nicholaas Harcha's
zoon, Gerard Oudegeijn en Giselbert van Molandi-
nus, die door den Bisschop in tegenwoordigheid zijner Pre-

maar meermalen ook een zoodanig geestelijk persoon, die het altaar
of de kerk, waar naar hij zijnen titel voerde, door een minderen
of jongeren priester, tegen ecne bepaalde jaarwedde, bedienen liet,
terwijl bij zelf het grootste deel der voordeelcn geuoot. Zulke
personae zochten dan gewoonlijk meer dan ��n altaar te verkrijgen,
even als Bcrnard Preis ons reeds als » persona de Judiphas et
Duttinghem" voorkwam. Yerg. Du Cange, Glossar. in voce.

(1) Er mogl oudtijds geene kerk gebouwd worden, ten zij aan
dezelve door deu stichter of de stichters voor het minste eene volle
hoeve (mansus integer), d. i. ongeveer 16 morgen lands, in eigen-
dom werd gegeven (dos). Het was ook niet geoorloofd, meer dan
vier morgen voor de kerk met het voorplein en kerkhof, en voor
de pastorij of de woning des priesters met hare tuinen te bezigen;
terwijl de overige 12 morgen der hoeve bebouwd moesten worden,
ten einde tot onderhoud der kerk te verstrekken. Voorts was zoo-
wel de grond, door de kerk met voorplein en kerkhof, pastorij en
tuinen beslagen , als de bebouwde akkers, vrij van alle gewone las-
ten , welke anders doorgaans van de landerijen betaald moesten
worden. Zie Bondam, charterb., Afd. III, n". 109, not. b.

(2) » Ab aggere, qui dicitur hoftdik, censu weterigge et ab omni
onere, excepto opere communi, quod dicitur gruppele;" waarvan de
zin schijnt te zijn , dat de kerkelijke hoeve van Jutphaas vrij ver-
klaard werd van het onderhoud van deu dijk of hoofdweg door
Neder-Jutphaas en van de wetering, die beide langs of door .deze
hoeve liepen, en voorts van alle lasten, uitgenomen de verpligting,
om de gemeene sloten of gruppels open te houden,

laten en veler andere personen waren geroepen, be�edigd efl
gehoord � van af de stichting der kerk daarvan vrijdom had
genoten (1).

Hoe plegtig nu ook en verbindend de boven gemelde over-
dragt scheen geweest te zijn, kort evenwel na dezelve werd
het patronaat-regt en het personaat (2) der kerk van Jutphaas
op nieuw door den Ridder Hisebrand of IJsebrand van
Lentcn, Willem Slabart en diens zoon Johan, een'
geestelijk' persoon, aan Diderik van Burkerke, aan diens
broeder Albe r o en aan het Kapittel van St. Salvalor of
Oudmunster betwist. Want reeds in het volgende jaar 1246
werd door Bisschop Olto 111. aan Wijnand en Herman,
Kanonikken van St. Jan, een bevel gezonden, om Albero
(een' diaken) in het bezit van liet personaat der kerk van
Jutphaas, hetwelk deze op eene wettige wijze had verkregen,
te handhaven (5); en twee jaren later werd de gemelde twist

(1) Volgens den oorspronkclijken, latijnschen brief van Bisschop
Otto III., nog op Rijnhuizen voorhanden. Zie ook Matthacus,
de fund, ecclesiarum, pag. 518.

(2) Volgens den tweeledigen zin van het \voord persona, betee-
kent het afgeleide personutus, personaat �f enkel het kerkelijke
ambt van cenen pastoor, �f ook wel de midden-betrekking van
persona tusschen den patroon en den eigenlijken priester (sacerdos
condiiclus, junior) ecner kerk. � Het patronaal-regt der altaren of
kerken werd oudtijds door de Bisschoppen aan Kapittelen, geeste-
lijke gestichten of bijzondere personen geschonken of somwijlen ver-
kocht, uu eens op voorwaarde van eeuen persona aan te stellen,
die, den titel en de voordeden der kerk aan zich behoudende, den
dienst in dezelve door een gchuurdcu priester kon laten waarnemen ,
en dan weder absque personalu, ais wanneer de patroon onmiddelijk
eenen priester als zijnen stedehouder voordroeg, en zelf de voordee-
len van het pcrsonaat bleef genieten. Verg. Du Gang e, Gloss. in
voce.

(3) Naar een afschrift in de Archieven van Oudmunster voor-
handen.

door eene uitspraak van den Proost van St. Pieter en den
Ridder Hendrik van Amersforde, van Lambert van
Hogestrate en Frederik Lisa's zoon, burgers van
Utrecht, als scheidslieden (arbitri), en van den Proost van
Tiel en den Deken van St. Salvator. als door den Bisschop
in deze zake beroemde middelaars (mediatores), vereffend (l);
volgens welke de Ridder Hisebrand van Lente n en
Willera Slabart met zijnen zoon Johan, op den feestdag
van den heiligen Bonifacius des jaren 1248, na de viering
der mis in de hoofdkerk van St. Maarten, voor het outer al-
daar aan den heiligen Dionijsius gewijd, en onder het oog
van Prelaten en Kanonikken, Dienstmannen en Burgers van
Utrecht en eene schare van geloovige christenen � andermaal
afstand deden van het patronaat-regt en het personaat der
kerk van Julphaas, zoo ten behoeve van Diderik van Bur-
kerke en zijnen broeder Albero, als van den Deken en
het Kapittel van St. Salvator (2), die van hunne zijde beloof-
den , zorg te zullen dragen, dat hunne tegenstanders van den
kerkeban, welke tegen hen was uitgesproken, ontheven werden;

(1) Naar den oorspronkelijken, latijnschtn brief door de boven-
gemelde scheidslieden en middelaars gegeven, en op Rijnhuizen
voorhanden, aan -welken nog de zegels van Rei m aar, Proost van
St. Pieter, Wolfram, Deken van St, Salvator, Everard, Proost
van Tiel en van den Ridder Hendrik van Amersfoort zijn
gehecht. Lambert van Hogestrate en Frederik Lisa's zoon
maakten gebruik van het zegel der kerk van St. Maarten.

(2) Na het overlijden van Diderik van Burkerke, patroon,
en zijnen broeder Albcro, persona van Jutphaas, schijnt het Ka-
pittel van St. Salvator in het vereenigde bezit vau het patroaaat-
regt en het personaat der genoemde kerk gekomen, en dit een en
ander ��n regt geworden te zijn, dat later onder den titel van » het
patronaatschap en personaatschap der kcrcke van Jutphaas," door
het gezegde Kapittel eerst aan de Heeren van Oudegein en vervol-
gens aan de Heereu van Rijnhuizen in erfpacht werd uitgegeven.

terwijl eindelijk de heide partijen door eene boete van veer-
tig Uirechtsche ponden gehouden waren, om dezer uitspraak
gestand te blijven.

Sedert was Diderik van Burkerke aan den eindpaal
zijns levens en het Kapittel van Oudmunster in het bezit van.
liet patronaat-regt en het personaat der kerk van Jutphaas
gekomen, toen de Ridder Zweder van Abcoude (Ab-
kewoude, Apcolde) en diens broeder Johan van Zuij-
len, Kanonik van St. Jan, omstreeks den jare 1281 zich deze
reglen zochten toe te eigenen. Tol beter verstand hunner aan-
spraak dient intusschen aangemerkt te worden, dat de Ridder
Hisebrand van Lenten voormaals, kort na zijnen afstand
\an het patronaat-regt der kerk van Jutphaas, ook al zijne
goederen, welke hij toen binnen de palen van dat kerspel be-
zat, aan don Ridder Giselbert van Zuijlen verkocht had;
terwijl voorts deze landen, tot welke men meende dat ook
het zoo even gemelde palronaat-regt behoord hadde, sedert
vermoedelijk op de genoemde gebroeders waren overgegaan. �
Bij gelegenheid dan dezer oneenigheid wist het Kapittel,
in den jarc 4281, van Paus Martinus eene nadere be-
krachtiging te verwerven (1) van de overdragt van het pa-
tronaat-regt over de kerk van Julphaas, welke ook tot deszelfs
behoef in den jare 1245 door de toenmalige patronen go-
daan was; terwijl de beide partijen twee jaren later hare
verschillen in handen van den Deken van St. Maarten en
van Diderik en Giselbert van Ultravecht, Kanonikken
van St. Jan, nederlegden (2), die, nog in dat zelfde jaar
1283, het patronaat-regt en het personaat der kerk van
Jutphaas (Jutfays) aan den Deken en het Kapittel van St. Sal-

(1) Naar den oorspronkelijken, latijnschcn brief door Paus Mar-
tinus gegeven en op Rijnhuizen voorhanden.

(2) Naar eeu afschrift, in de Archieven van Oudmunster voor-
handen.

valor toekenden; en deze uitspraak, aan welker nakoming
men zich te voren op eene boete van 20 marken had ver*
bonden, geschiedde in het choor van Oudmunster, in tegen-
woordigheid van den Deken en het Kapittel van St. Salva-
tor, van Johan van Zuijlen, Ofliciaal van het hof van
Utrecht (aulae Trajectensis), Alexander Dijcardus en
Reinold Wlgherus, Kanonikken van St. Maarten, van
Hendrik Hugo's zoon, Giselbert Jacobs zoon en Hen-
drik van Bochout, Kanonikken ran St. Pieter, van Herman
van A instel, Kanonik van St. Jan, en vele andere, zoo
geestelijke als wereldlijke, personen (1).

Hierop nu volgde een tijdvak van ruim eene eeuw, waarin
het Kapittel van St. Salvator in het volle bezit en genot van
hel patronaat-regt der kerk van Julpbaas schijnt gebleven te
zijn, en deze gemeente zoo zeer in uitgebreidheid toenam,
dat de zorg der zielen bezwaarlijk door een' eenigen pries-
ter behartigd kon worden: weshalve Hendrik van den R ij n,
een leek, wiens bezittingen binnen het kerspel van Jutphaas
gelegen waren, in den jare 1407 eene tweede herderlijke
bediening ter genoemde plaatse gesticht en tot instandhouding
van dezelve verscheidene nieuwe landen en inkomsten aan
de kerk van Jutphaas heeft geschonken, waarbij ook nog
eenige zijner bloedverwanten hunne giften voegden. De voor-
dragt tol het reeds bestaande priesterlijk ambt verbleef daarbij
als van ouds aan den Deken en het Kapittel van Oudmunster;
maar de nieuw ingestelde bediening zou nu en vervolgens
door den stichter en diens wettigen, naasten, oudsten en man-
nelijken erfgenaam, of, bij gebreke van dien, door diens
naaste, oudste erfgename (en aldus van erfgenaam lol erfge-
naam , terwijl het mannelijke oir bij eenen gelijken graad van
bloedverwantschap steeds boven hel vrouwelijke zoude gel-

(1) Volgens een afschrift, berustende ia de Archieven vau Oud-
muuster.

den) vergeven worden. De inkomsten, welke reeds vroeger aan
de kerk van Julphaas hadden toebehoord, moesten lot eenn
jaarwedde des ouden, en de nieuw geschonkene renten tot
onderhoud van den anderen herder verstrekken. Eindelijk,
alle buitengewone offergiften en andere voordeelen zouden
door beide de priesters gelijkelijk gedeeld worden. � Bis-
schop Frederik van Blankenheim bekrachtigde deze
overeenkomst, door Hendrik van den Rijn met het meer
genoemde Kapittel, bij toestemming van den toenmaligen
pastoor Aelbert Coper, gelroffen, verhief de nieuw ge-
stichte bediening tot een kerkelijk ambt (beneficium), even
als de nieuw geschonkene landen tot kerkelijke goederen,
met den vrijdom en de bescherming daaraan verbonden, en
benoemde eindelijk, op voordragt van den stichter, Arnold
H end rik sz. tot tweeden pastoor van Jutphaas (i).

Doch, gelijk deze tweede herderlijke bediening te Jut-
phaas aan de vermeerdering van het aantal der wijd ver-
spreide kerspelgenooten, in den loop der veertiende eeuw,
hare stichting ontleende, even zoo schijnt dezelve tijdens de
kerkhervorming vervallen te zijn; wanneer tevens de goede-
ren , voormaals tot instandhouding dezer bediening door haren
stichter geschonken, vervreemd geraakten. En nadat nu in
den jare 4587 ook het andere priesterlijk ambt te Jutphaas
op last der Staten van Utrecht vernietigd, en in do plaats
van den pastoor een Hervormde predikant was aangesteld ge-
worden , wist de kerk van Jutphaas zich kort daarop voor
eenen tijd een vrij beroep , onder leiding en niet toestemming
van haren ambachtsheer, toe te eigenen , zonder dat het Ka-
pittel van Oudmunster of eenig nakomeling van den boven-
genoemden Hendrik van Rijn hiertegen aanvankelijk schij-
nen opgekomen te zijn.

Toen nu vervolgens Adriaan Ploos van Amslel in

(1) Zie Matthaeus, de fundat. ecclesiarum, pag, 809 seqq.

den jare 1634 het patronaat-regt der kerk van Jutphaas op
eene wettige wijze in eeawige erfpacht van het Kapittel van
Oudmunster had verworven , en deze zijn pas verkregen regt al
aanstonds in het voordragen van eenen predikant begon uit te
oefenen, wikkelde hij zich in beduidende verschillen zoo met
den Kerkeraad en den Ambachtsheer van Julphaas, die in
het doen van een beroep op den ouden voet wilden voort-
gaan , als met de Classis van Utrecht, die zich in deze
oneenigheid mengde, en, geslennd door de Classes van Amers-
foort , Renen en Wijk (1), bij de Staten van Utrecht zich
over het Jus Patronatus beklaagde, en vooral over degenen,
die dit regt op plaatsen wilden invoeren, waar hetzelve toen-
maals nog niet was bekend; hetgeen aanleiding gaf tot de
bekende resolutie van den i4 Juiij 1635:

« Op de requesle vande t' sarnentlycke kercken ende kerc-
« kendienaren, resorterende onder de Classe van Utrecht,
« versouckende tot voorkominge van droevige disputen ende
« onlusten als volght, is geappoinct:"

« De Staten vanden lande van Utrecht, op een volle be-
et schryvinge geexamineert hebbende den inhouden deser; be-
« gerende nae haer vermogen alle droevige disputen ende on-
et lusten uyt saecke hy dese verhaelt voor te komen ende uyt
« den wege te leggen: vcrstaen, verklaren ende ordonneren
« dienvolgens hier mede, dat voortaen geen Jus Patronatus
« sal worden gebruyckt in alsulcke plaelsen, daer het selve
« voor date deser by hare Ed. Mo. niet debile is geagnos-
« ceert, noch staende de reformatie door presenteren van
« Gereformeerde predicanten geexerceert, maer dat alle kerc-

(1) Acten der Classis van Utrecht van deu 4^deB en 8^den November
1634 en den W» en 4^d� Maart 1635; verg. de Acten der Classis
van Amersfoort van deu Uden November 1634 en deu 10^den Maart
1035, even als ook de Acten der Classis van Reuen en Wijk van den
Igden _en igiiin November 1631 en deu 17^dcn en 18^den Maart 1633.

a ken l' selve Jus tot noch toe niet subject geweest zynd�,
« sullen blyven in geruste possessie van alsulcke maniere
« van beroepinge als d' selve, gelyck oock d' Classe in con-
« formite vande gearresteerde kerckenordro voor dcsen heb-
« ben gebruyckt (1)."

. Naar aanleiding dan van het regtsgeding, toenmaals tus-
schen de bovengenoemde partijen gevoerd, werd Adriaan
Ploos van Amstel als eenig en veilig palroon der kerk
van Jutphaas eerst door de Gedepuleerden (2) en daarna ook
door de Staten van Utrecht (3) erkend, die vervolgens het
patronaat-regt der gemelde plaatse met liet leen der ridder-
hofstad Oudcgein vereenigden, en hiervan, bij beslolene missi-
ven van den 23 Ju�j 1635, zoo aan den Kerkeraad van
Jutphaas, als aan de Classis van Utrecht, kennis gaven (4);
weshalve dan ook eindelijk op den 15^den December 1635, na
vele tegenkanting nog van den Kerkeraad en den Ambachls-
heer van Jutphaas, de eerste predikant op voordragt van den
Heer van Oudegein in de genoemde gemeente werd beroepen,
nadat de herderlijke bediening aldaar, ten gevolge dezer on-
eenigheid, ruim twee jaren lang onvervuld was gebleven.

Nadat nu Louis van Malaperl van Plettenburg nog
eenmaal, na het overlijden van Adriaan Ploos van A ra-
st el, als ambachtsheer van Jutphaas zijne aanspraak op het pa-
tronaat-regt der kerk aldaar had vernieuwd, en daarna, « bij
een defmilief appoinctement" der Staten van den 13 Mei 1645,
waarbij hem op eene boete van 25 gouden rijders werd ver-
boden, zich verder met de kerkelijke zaken zijner heerlijkheid

(1) Verg. van de Water, Groot Utrechtsen Placaatboek, l^e deel,
Wz. 388.

(2) Resolutie der Gedeputeerde Staten, den 22^iteQ Januarij 1635.

(3) Resolutie der Staten 'slands van utrecht, deu 9^den en U¹¹'"

Julij 163S.

(4) Resolutie der Staten 's lauds van Utrecht, den 17^de" Julij 163J>.

te bemoeijen � van zijn vruchteloos pogen had afgezien ; was
het Louis van Renesse van Baer, Heer van Blijenburg,
die, als eigenaar der ridderhofslad Rijncnburg, gelegen in het
Nedercinde van Julphaas, het meergenoemde regt aan G e-
rard Ploos van Amstel, den Heere van Oudegein, niet
zonder reden betwistte. Want de Staten van Utrecht haddon
op den 28^sl� Julij iS87 aan zijnen voorzaat Willem van
Gent, toenmaals Heer van Rijnenburg, de volgende aan-
schrijving gezonden :

« Edele , Erentfeste , Frome ! Alsoo duer taffstellen vande
« pastoorfin der Roomsche religie onder anderen tegenwoor-
« delyk vacerende js dye pastorye van Jutphaes, daervan V.
« E. collatoer js, ende wy nodich gevonden hebben, dat
« totte selue pastorye wederom een ander persoon , wesende
« vande gereformeerde religie, gepresenteert worde, het zy
« den gheenen , dye by prouisie aldaer den dienst bewaert,
« off een ander: soo jst, dat wy U. E. als collatoer vande
« selue pastorye, vuyt crachle vande resolutie staetsgewyse op
« den XX�^tn aprilis verleden genomen , by desen jnsinueren,
« jn geene gebreecke te 'willen wesen, binnen een maent,
n nae receptie van desen, aen ons ofte onse dagelixe ge-
« deputeerden een geqnalificeert persoen totten dienst vande
« kercke aldaer te presenteren, tzy den gheenen, die by
« prouisie aldaer tcgenwoordich gestclt es, ofte een ander,
« als vooren, om totten dienste vande voorsz. kercke, soo
a verre hy naer voergaende examinalie gesont jnde leere
« ende anderssins bequaem bevonden wort, aengenomen ende
« jnden voorsz. dienst by ons ende U. E. als collatoer ge-
« stelt te worden, sonder daerjnne eenichsins versuymich te
« blyuen op peyne, dat 17. E. anders voor dese reyse van
« syn recht van presenteren vervallen sall wesen, ende wy
« vuyt crachle derseluer resolutie ex officio een bequaem per-
« soon tollen voorsz. dienste verkiesen sullen. Hiermede zyt
« Gode beuolen. t Utrecht den XXVIII'»' July 1587."

En nadat Johan Anthonissz., toen ter tijd door den
Heere van Gent voorgedragen, drie jaren later wegens
Roomsch-:;e?.iridheid van zijnen dienst was ontzet, werd er nog-
maals door de Gedeputeerde Staten eene dergelijke aanschrij-
ving , zoo wel aan den Heere van Rijrienburg, als aan het
Kapittel van Oudmunster, « tsamt ende besonder," toege-
zonden :

« Eedeien , Erentfesten , Hoochgeleerden , Wyscn ,
Discrelen !"

« Alsoe vermits cassatie van Johan Anthonissz., ge-
<t wegene predicant jn Jnlphaes, de pastorie aldaer tegen-
et woordich is vacerende , ende dat wy versleten, de collatie
« vande selue pastorie U. E. te competeren, soe hebben wy
« U. E. by dosen well willen versoecken ende diesniettemin
« ordonneren, ons binnen acht eerstcomtnende dagen eenen
« bequamen persoen te presenteren, die aldaer tot diennaer
« des woordt Goedts geslelt ende gcbruyckt mach worden.
K Ende alsoe wy het voorleden hooglydt van Pynchteren,
« omme die gemeente aldaer het woort des heren ende de
« hevlige sacramenten naer jnseltinge Jesu Christj vuyt te
« deylen, gesonden hebben Geruasium van Driel, ende
« dat die gemeente aen den seluen Geruasium een seer
« goet benocgen iiebben , ende oock versoecken, dat zy hem
« mochten houden , gelyck U. E. tselue vuyt de bygaende
« copie sullen mogen zyen, sullen U. E. daer op mogen ad-
« uiseren, ende ons binnen den voorsz. lydt van hare mey-
« ninge adueneren. Hiermede, Eedeien, Erentfeslen, Hooch-
« geleerden , Wysen , Uiscreten ! beuelen my U. E. jnde be-
« schermenisse van Godt Almachuch. Geg. t Ulrecht den XVII
« Juny 1S90."

Hetzij dan het patronaat-regt, dat aan den Hcere Willem

Van Gent, naar het schijnt als bezitter der ridderhofstad Rij-
nenburg, in de voorgaande missiven gezegd werd te behooren,
zijnen oorsprong had uit het tweede priesterlijk ambt, in den
jare 4407 door Hendrik van Rijn gesticht (1), hetzij het-
zelve bij toeval uit de begeving eener vicarij, vroeger aan den
huize Rijnenburg verbonden, of uit een ander misverstand in den
woeligen lijd der hervorming was geboren, (gelijk men later bij
gemis van cenig zeker bescheiden h.eromlrent verschillend
meende); wat hiervan dan ook zij, Gerard Ploos van Am-
stel, Heer van Oudcgein, liet zich op den 20^stett Februarij
�1647, bij vacature der kerkelijke bediening te Julphaas, tot
eene overeenkomst met Louis van Renesse van Baer, als
Heer van Rijnenburg, bewegen, volgens welke de eerste voor
ditmaal een' nieuwen predikant zoude voordragen, waarna dit
regt aan den laatsten moest komen , om vervolgens door beide
bij beurten uitgeoefend te worden; terwijl verder ook alle
andere kerkelijke bedieningen en zaken door hen te zamen
bestierd en begeven zouden worden. Dan, de goedkeuring
van deze overeenkomst werd wel op den 21⁸"� Februarij 1649
door de Gedeputeerden verleend, maar niettemin vijf jaren
later door de Slaten 's lands van Utrecht geweigerd (2); zoo-

(1) Een voorzaat van dezen Willem van Gent huwde met eene
dochter uit het geslacht van van Rijn, die de ridderhofstad IVijnen-
burg becrfde. Deze erfdochter van Rij n had welligt ook de begeving
van de priesterlijke bediening, door Hen drik van Rij n gesticht,
in het geslacht van van Gent overgebragt.

(2) Volgens resolutie van de Vroedschap der stad Utrecht van den
12,den jij.; if>!j4. � De reden van deze weigering schijnt gezocht te
moeten wordtn in het Roomsche geloof, door den Heere vau Ilijnen-
burg beleden ; waardoor men het nadeelig voor de Protestantsche kerk
van Jutphaas zal geacht hebben, dezen als patroon dcrzclre te erken-
nen , te meer daar de Hervormde gemeente aldaar � volgens de aan-
teekeningeu in haar kerkboek, loopende van 1023�1727 � toen ter
tijd veel van de onverdraagzaamheid der Hoomsch-gezinden te lijdea

dat Gerard Ploos van Am s t cl in den jare 1654,
loen de kerkelijke bediening te Julphaas weder open was ge-
vallen , zich niet meer aan het vroegere vergelijk gehouden
achtte. " Van daar een nieuwe twist tusschen de bovengemelde
partijen, welke allengs weder in sluimering geraakte door de
toestemming, aan den Kerkeiaad van Jutphaas inmiddels op
aanzoek der Classis van Utrecht door de Gedeputeerden ver-
leend , om namelijk , gedurende het verschil tusschen de Hee-
ren van Oudegein en Rijnenburg, voor dit maal, a voor-
behoudens en onvermindert voor het toekomende eenen yge-
lycken syn regt en gerechtichheyt," een vrij beroep te mo-
gen doen (1) ; doch in den jare 1661 werd deze oneenig-
heid bij voorkomende gelegenheid andermaal levendig, wan-
neer er op den 22^stcu Februarij door tusschenkomst der Ge-
deputeerde Staten tusschen de Heeren van �udegein en Rijnen-
burg eene tweede overeenkomst tot stand kwam, welke in
alle deelen aan de vorige gelijk was (2).

Kort daarop overleed Louis van Renesse van Raer:
en zijn zoon Willen» van Renesse van Baer, Vrijheer
en Baron van Gent, Erlicum , Meer van Aallvorst, Appeltern ,
Rijnenburg, Erf kamerheer van het Vorstendom Gelre en het
Graafschap Zutphen , Waldgrave lot Dalen enz., eenig erfge-
naam van zijne moeije Catarina Baronnesse van Gent �
kwam eerlang tot de ervaring, dat hij aan zijn be�rfd rcgt
van patronaat niets anders had dan « moeyte, quellinge en

had, en bij herhaling moest klagen over » de stouticheden en exor-
bitantien der l'apisten;" waartegen eindelijk, in den jare 1678, eenig-
zins door de Gedeputeerde Staten werd voorzien door eeu bevel aan
de Ambachtsvrouwe van Jutphaas gezonden, om onmiddelijk » de
paepsche schepenen te verlaeten en andere van de Gereformeerde
Religie acn te stellen."

(1) Resolutie der Gedeputeerde Staten van den 20^st� .Tunij 1654.

(2) Goedgekeurd door de Gedeputeerde Staten bij resolutie van den
8"^e" Maart 1661.

rusie mitsgaders eeuwige processe" niet alleen met den Heerc
van Oudegein, maar ook vooral met den Kerkeraad van Jut-
phaas, die zich niet dan met den grootsten weerzin aan het
patronaat-regt kon gewennen, en bij elke gunstige gelegen-
heid , te weten in de jaren 1654 en 1655, 1647, 1654,
1661, 1670, 1693 en 1705, gesteund door de Classis van
Utrecht, aan hetzelve zich trachtte te onttrekken, of althans
voor de helft een vrij beroep te verkrijgen. Diensvolgens
verkocht deze, op den 13^dcn November 1666, zijn regt tot
de helft van het Jus Patronatus der kerk van Jutphaas, of
zoodanig regt als hem a als besitter vande Ridderhofstadt en-
de adelycke huysinge Rynenburgh eenichsints soude mogen
competeren volgens de bescheyden ende oude brieven daer
van synde, met alle actie ende vorder recht en toeseggens"
aan Louis de Geer, Heer van Finspong (Zweden) en Rijn-
huizen , voor eene som van 3000 guldens, benevens 20 dub-
bele dukaten (200 guldens), tot eene vereering voor de doch-
ters des verkoopers, en voorts de kosten der overdragl,
welke op den 23^sten September 1667 voor het geregte van
het Nedereinde van Jutphaas geschiedde; waarbij de Heer
van Pijnenburg zich nog verbond, om den Heere van Rijn-
huizen , bij onverhoed proces over deze helft van het gezegde
Jus Patronatus, met eene som van 1500 guldens in de
kosten te gemoet te zullen komen.

En dit gevreesde verschil verrees dan ook eerlang in den
jare 1670, wanneer er een regisgeding tusschen de Heeren
van Oudegein en Rijnhuizen aangevangen werd, hetwelk ruim
dertig achtereenvolgende jaren voor den Hove van Utrecht
hangende bleef, en eerst op den 23^steB December 1701,
na het overlijden van beide de partijen, door eene minnelijke
schikking werd ge�indigd, welke de toenmalige bezitter van
den huize Oudegein, John n, Adolf van Alendorp, met
Karel de Geer, Heer van Leufsta (Zweden) en Rijnhuizen
aanging, waarbij de eerstgenoemde aan den laatsten het volle

regt van patronaat over de kerk van Jutphaas voor den prijs
van 600 guldens verkocht (1); welke handeling daarna op den
gden April 1702 door de Stalen 's lands van Utrecht werd
goedgekeurd (2). En sedert bleef dit regt tot op den hui-
digen d;ig aan den eigendom der ridderhofstad Rijnhuizen ver-
bonden , nadat hetzelve van af den jare 1246 tot voortdurende
verschillen en regtsgedingen aanleiding had gegeven.

J. G.

(IJ Voor deze som kocht ten zelfden dage de Heer van Alen-
dorp de grove, smalle en krijtende tiend, welke uit de landen van
Oiidcgeiu en uit eenige hndin over den Kijn, achter den Bonge-
naar, aan den Heere van Rijnhuizen behoorde.

(2) De Heer van Rijnhuizen werd vervolgens op den 21^8ten Julij
1702 door de Staten 's lands vau Utrecht met het gezegde patronaat-
regt beleend.

GESCHENK

DOOR DE nEGEBINC I>ER STAD UTRECHT AAN DEN PRKDIKAKT

JACOB VAN OOSTERDYCK,

wegens zijn bedanken voor het beroep, door den herhen-
raad van Amsterdam op hem uitgebragt.

gelezen haar Edele Mogende secrete Resolutie
van den 5" dezer maand , door ordre van de Heeren
Borgemeesteren zynde binnen gebragt het silrer koelvat ,
gedestineert tot present voor den Heere Predikant Oos-
terdyck; Heeft de vroedschap welgemelte Heeren Bur-
gemeesteren tot het besorgen en doen maken by resolutie
van den 8°" February 1742 versogt ende geaulhoi�seert ,
hetzelve goedgekeurt , ende haer Edele voor genome
moeyten in dese bedankt. Wyders goetgevonden , dat
\oorschreeve stuck zilver door den Secretaris van Baarle
uyt name van haer Edele Achtbare aan zyn Eerwaarde
zal werden ter hand gesteld ; En de inscriptie daarvan
als volgd , in de Vroedschaps Resolutien geinsereert :

Gedenk Teecken , opgerecht door de Edele Groot
Achtbare Heeren Burgemeesteren en Vroedschappen
der Stad Utrecht , voor den Eerwaarde Godsaligcn
ende IFelgeleerden Heer Jacob van Oosterdyck,
wanneer zyn Eerwaarde uyt liefde tot Utrechts ge-
meente, de Nominatie door de Kerckenraad tot Am-
sterdam op hem vytgebragt , daar voor hadde bedankt
op den 5^cn January 1742 (l).

(1) Vroedschaps Resol. in het Stads Archief.

M.� M.

Utr. voorheen en ihans , 11 Dl. l Si.

18
STADS BANIER.

Also dese personen hierna beschreven, die die onder-
daghes vcrgaderinge gemaect ende gewapender hant mit
onser stadts banier opter Plaets (1) geweest syn, dat hore
gesette stede niet en was, daer sy den gemenen gilde
grootelic angebroect (2) hebben , hierom so neemt men hun
hoer Borgerscop. Dit nabeschreven syn die personen, enz.

Ende omme dan immer te verhoeden, dat onse stadts
banier in al dusdanigen oft in diergelycken vergaderinge
binnen onser stadt niet meer en come, noch gebracht en
werde, hieromme is onser stadt banier mit schutten
pilgoenen (3), beyde 't rode ende 't witte (4), by overdracht
der meenre gilden , geleit in eenre kiste besloten , staende in
der sacristien in onse Buerkerck (5), daertoe ordineert. Hier-
omme so waert (6) die Raet endo gemeen gilden van Utrecht
enen ygelicken, waert sake, dat ymant, hy waert wie hy
waer, mit eenen conterfeyten banier, ofte schuyfwimpel (7),
tot eniger tyt namaels binnen onser stadt, in enige ver-
gaderinge quame, dat men die gene, die dat deden, als
dan slaen ende vaen (8) mach sonder misdoen, ende die
gemeen gilden sullen haer Hoifl heer weseu van den genen,
die dat met magten weerstonden. Buurspr. boek 1455.
Woensdags na beloken Paschen (9).

(1) Stadhuisbrug,

(2) Broecken , breuken , boeten.

(3) Onze tegenwoordige guidons.

(4) Rood en wit, kleuren van het Stads wapen.

(5) De Raad had zijne eigene afgesloten kapel in de Buurkerk.

(6) Waernt (?) � Waarschuwt.

(7) Synonima met Pilgoen, doch nagemaakt, ondergeschoven.

(8) Vangen.

(K) Zie verder over dit onderwerp Matth. de fund. p. 168.

CHIRURGIJNS.
Wegens tle amputatie van een been.

Stond binnen Jan Jansz., schoenlapper, clachteljck
te kennen gevende dat syn huysvrouw, oudt 29 jaren,
een seer langen tyt int Catharyneii gasthuys sieck gele-
gun hebbende, den doctor ende chirurgyn aldaer incli-
neerden, om haer een been aff te setten, ende dat hy
sulcx geerne verhoedt sage, meynende dat sy sonder dit
extreem middel soude connen genesen worden. Ende is
goetgevonden, dat de samentl. stadts medicyns de vrouwe
sullen gaen visiteren, ende de Vroetschap hierover dienen
van advys (1).

Gehoort de lecture vant advys van de medicyns deser
stadt, ingevolge van des Vroedschaps resolutie van XIX
deser gegeven, oordelende dat het gebreck van dehuys-
vrouw van Jan Jansz., schoenlapper, omtrent ⁷/₄ jaers
int Catrynen gaslhuys geweest zynde, niet soude cuunen
wechgenomen worden, als door exterpatie, hoewel'tselve
palliativa cura noch langen tydt soude cunnen onder-
houden worden, doch sonder hope van perfecte gene-
singe, heeft de Vroetschap best geacht, dat men haer
palliativa cura eenigen tydt onderhouden sall, ende ver-
wachten wat Godt believen zal te verleenen (i?).

(1) Vroedschaps Resol. vau 19 August. 1632.

(2) t. a. p. 30 Aug. 1652.

N.�M.

CHIRURGIJNS-GILD.

Twist met den sclicrprcgter, over ilc uit-
oefening der k M iis t.

Gehoort 't rapport ende advys van de heeren de Gruy-
ter ende vordere Gecommitteerden, over't different tus-
schen den Scherprechter deser stadt ende die vant Chi-
rurgyns-gildt alhier; Is by de Vroedschap verstaen , dat
den voorsz. Scherprechter sich alleen sal mogen onderwin-
den het cureren van dislocatien, sonder dat hy ofte syn
vrouw ofte sone sich sullen mogen bemoeyen, eenige
andere curalien, de mcdicynen ofte chirurgie betreffende,
op poene als in de respective ordonnancien van de Me-
dicyns, Apothekers ende Chirurgyns (1).

N,�M.

SCHERPREGTER.

Heeft Hans Pruym, geboren van Musseman int
Hertochd. van Swyburch, als scerprechter zyn eed t gedaen
ende verclaert, dat hy die Magistraet zal respecteren ende
obedieren alst behoort, dat hy sall secreet houden ende
nyet rebeleren tgene hy op de examen zall hooren, ende
voorts alles doen dat een getrouw scerprechter sculdich
es, ende behoort te doen. Actum voor Willem van
Driellenborch, Jacob van Eemmel, Joban van
Straten ende Jacob van Medenblick schepenen.
(Register van allerlei acten der stadt Utrecht.)
(Mem. van 'thoff.)

J. J. DODT V. Ft.

(1) Vroedschap» Not. 9 Aug. 1638.

DOOK

JT. f. F4N DER GOU DE.

erd de Beschrijving van Utrecht, door D'. Co rn el is
Booth, in dit Tijdschrift van 1842 met veel belangstelling
ontvangen, niet minder genoegen, vertrouwen wij, van onze
jezers te zullen geven bij de plaatsing van eene even be-
langrijke Chronijk van Utrecht van J. F. van Corlgeen.
Dit werkje, bevattende in een kort bestek de geschiedenis van
liet Sticht, wordt door deszelfs naauwkeurigheid van vele ge-
schiedkundigen hooggeacht, en daar het zeer zeldzaam voor-
komt , en niet ligt op nieuw zal worden uitgegeven, willen
wij dit trachten voor de vergetelheid te bewaren.

Uoch eer wij tot de mededeeling der Chronijk overgaan,
achten wij hel noodig den lezer kortelijk met den zamensteller
en het boekske zelve, eenigzints nader bekend te maken.
Deszelfs schrijver, Jacobus Franszoo'n van Cortgecn,
werd geboren te Gouda in de XVI eeuw, en wegens zijne
geboorteplaats gewoonlijk Cortgeen van der Goude ge-
naamd , in welke stad zijne voorouders door hunne ampten
in eer en aanzien hadden geleefd. � Voorbijgaande de ge-
schillen over den waren naam gevoerd , welke de uitgever
van den laatsten druk naauwkeurig onderzoekt (i), kunnen

(1) Zie hol bcrigt voor den laatste druk.
Utr. voorheen en thans, H Dl. I St.

wij vermelden, dat onze schrijver zich in de laatste helft der
XVI eeuw met ter woon te Utrecht nederzette, en aldaar
heeft uitgegeven een Spectacula exhibita eomiti Leicestrio Ul-
trajecti gubernacula Prwinciae acceptanti; d. i. Eerverlogen
voor den Grave van Leicester bij 't aanvaarden de Rege-
ring 's Lands van Utrecht, in 4°; en later in het Nederduitsch
deze Stichtsche kleine Chronyche, welke in het jaar 1605 bij
Salomo de Roij in 8° gedrukt werd. � Dit werkje werd
door den schrijver opgedragen aan de Staten en de Stad van
Utrecht, van welke laatsten hem bij resolutie van den 14
Januarij 1605, eene premie van 56 guldens vereerde (1).
Of hem van de Staten eene gelijke onderscheiding te beurt
viel, is ons niet gebleken. Over den inhoud van het werk
zullen wij Jan Harlog, te Amsterdam, de uitgever der
laatste druk, welke in 1745, in klein 8» het licht zag, zelve
laten spreken:

« Wat aanbelangt den inhoud van dese Chronyck," zegt
hij, « dezelve is uit den bovengemelde titel duidelyk genoeg
te zien. De Schryver getuigt 'er van in eene Nareeden aan
den Leezer, dat hy 't alles had getrokken uit verscheide Brie-
ven van Privilegi�n, Donatien, Testamenten der Princen,
Koningen en Keyzeren, die hy tot vermyding van kosten niet
had willen voegen by zyn werk, waarom hy met de Forme
van overgifte der Stadt, Steden en Landen van Utrecht door
Bisschop Hendrik van Beyeren gedaan aan Keizer Karel
de vyfde eindigen zou: doch 'l schynt hy naderhand is ver-
andert van gedachten; immers in andere afdrukzels vind men
'er by gevoegt een Verhaal der Privilegi�n, en Donatien,
eerst door de Fransche Koningen, en naderhand door de
Rooinsche Keizers aan 't Sticht van Utrecht gedaan, en door
hem zelfs uit de kerkelyke Archiven opgezamelt."

(1) Raads-dagclijks-boek , 1603. Kameraurs-Rckcningen , 1604.
bij Dodt v. Fl., Archief III. 274, IV. 337.

Wij hebben gemeend de voorafspraak des Schrijvers aan den
lezer in een naamdicht, alsmede de opdragt aan de Staten des
Lands en de Regeerders der Stad Utrecht niet te moeten ach-
terlaten ; de eerste, uithoofde der naive, en het tijdperk ken-
merkende versificatie, en de tweede door het korte, doch
heldere overzigt van den oorsprong en aankomst onzer voor-
vaderen hier te lande, welbekend in de geschiedenis, doch
belangrijk genoeg, om hier te herhalen:

Siet Leser vry, van sien sult ghy gheven niet,

T's van de heerlickheyt des Stichts een Historische Caert,

lu vruchtbaerheyt van Juppiter dit Land verheven: siet

Ceres van hem bevrucht hoeft hier Cornucopia ghcbaert,

Hier leest ghy int cleyn van een Landt out vermaert,

Twelck Julius Cesar in zijn tijdt wel heeft gekent

Voor Christus geboorte, hier uyt spruyt haer Edelen aert:

Als Clodovcus der Franken Coninck an Chris turn wasghcwcnt,

TSa ons Heeren Mensch-wordinghe vyf hondert jaer of daer ontrent,

Veel Lceraers zijn Nasaten uytsendcn om dit Lant te bekeeren

Tot den ghelove, om op Christum te bouwen haer fondament:

Rontsom hebben dese Bisschoppen Godsvruchtich en cloeckintverstant,

Eenpaerlick onder d'Heydensche Inwoonders 't oprechte gheloove ghc-

plant.

C l o d o v e u s en daer na zijn nacomelinghen in desen contreyen ghebiet
Hadden, maer d'eerste Leeraers en Harders lyn ons onbekent, want
Tol Willibrordum men weynich vindt wat daer is gheschiet.

ABN DEN
ERNTFESTEN, HOOCH-GHEBOOREN , EN EDELE HEEREft,

HEEREN STATEN

DER SI ADI, STEDEN ENDE LANDEN VAN

UT HE C UT.

OOCK D'EDELE HOOCH-GHELEERDEN EN WYSEN HEEREN,

SCHOUT, BURGHERIHEESTBREN, SCHEPENEN
en RAEDT STADTS

UTRECHT.

het Troyaensche Oorloch gheweest is, seeckerlick hel
is die waerheyt niet ghelijck, dat Aeneas ende Antenor
soo groot menichte der overghebleven Trojanen in Italien
ghebrocht soude hebben: die m�tier lyt niet alleen Italien,
nemaer oock Vranckrijck ende het meestcndeel van Duytslant,
oock dese Nederlanden met haer afcomste ende gheslachten
vervult hebben. , Daerom onder verbeteringhe van andere die
Histori�n schrijven, dunct my fabuleus te wesen, als uyt een
oude wijfs spinrocken , ghetoghen. Die Chronycken der JBata-
viers van Priamo, Aeneas, Ascanio, Francone, den
Sone Hectoris oft Reusen beginnen: Soo Caesar, Taci-
tus, Plinius, Ptolomeus ende d'alleroutste Histori�n
Schryvers dese afcomste ende versierde namen der Volcken
en Steden by dese ghebouwt, niet en kennen.

Tacitus vande oorspronc der Batavier* schryft aldus.

Die Baiaviers (seyl hy) bewonen het Eyland Tanden Rliijn ,
eertijis een Volc der Gatten, weidse door Burgelijcke oor-
loch verdreven, d'alderuylerste walsche bepalinge in hebben
genomen, ende vanden selfden Caesar in zijn Commentarien
vierde boec, die Moes (seyt hy) annemende een deel van
den Rhijn, maect der Bataviers Eylant. Nu zijn dese die
principaelste Steden die Tacitus ende Ptolomeus ghe-
dencken, Batawdurum nu Wijck by Duerstede, Caslra Ulpia,
Legio irigeiima, oock Vltricesum, nu Utrecht, overmits die
Schepen die uyt die Zee Oceano quamen een Haven was; en-
de alle Coopmanschappen opwaerts opden Rijnstroom over-
gescheept ende veriolt werden , Grines nu Rhecnen, Vada nu
Wagheninghen, Lugodunum nu Leyden, Gelduba nu Gelre,
welcke namen door veranderinghe der tijden zijn verandert.
Alle Roomsche Histori-schryvcrs. die Bataviers om haer vro-
micheyt en Ridderlijcke feyten van wapenen alle eere toe-
schrijven. Desen vande Keysers der Romeynen vrienden, broe-
ders, en medegesellen des Roomsche Rijcks werden ghehee-
ten. Tacitus die onbeschaemde Leugenaers (die seggen dat
die Bataviers, daer d'Hollanders oock een deel af zyn, van
het Trojaens bloet zijn gesproten) den mond stopt, als hy
seyt, dat alle Duytsche nati�n Indigenae dat is, ingeboren al-
tyt geweest zyn, ende daer over geluckiger datse op haer
Vaderlijcke gront zijn voortgeteelt, niet uyt het scuymsel ende
vuylnisse der Barbarische nati�n, voortghebrocht ende aenghe-
wassen. Als nu die Roomsche Monarchie ontrent 200 jaren
na Christus geboorte door dertich tyrannen werden verneert,
hebben die Francken Batavien in genomen. Keyser Con-
stantinus Clorus weder uytghestooten, onder Juliano,
met by naeme Apostaet, die Bataviers vromelick oock
hebben ghevochten: int lest als het Roomsche Rijck nu ghe-
heel onderging, werden vande Witten die Bataviers vande
Roomsche Keysers qualick beschermt, t'ondergebrocht. Dese
hebben ghebout Wiltenburch of Wildrecht, want als Sigis-

bertus schryft, Drecht een Stadl op haer tale beteyckent,
't welck die Latinen inde name Irajectum hebben verandert:
Daer na hebben die Vriesen die Wilten verdreven. Daer nae
die Vriesen vande Fransche Coningen t'onderbrocht zijnde,
hebben Eatavia onder haer Heerschappie getogen. Hoe nu
Utrecht ende meer Landen door donatien der Francke Co-
ningen onder het gebiet der Bisschoppen is gecomen, ende
na regeringe van negenhondert jaren aen die Bourgoenschen,
met penne inct en papier ick my toerusle om 't selfde int
aldercorste te verhalen, om U E. met dese mijnen cleynen
arbeydt te vereeren, welcke U E. sal gelieven ten besten
te nemen, Godt door wiens beschickinge die Rijcke overge-
dragen (als Daniel seyt) ghevesticht werden, wil U E. re-
geringe daer in U Godt wettelick heeft beroepen, met den
geest des wijsheyt bedouwen, Amen.

U. E. dienstwillige
J. F. van der Goude.

C H B O N T C

VAM

IJ T R E � H T.

Eerste C'apittel.

Van den oorspronck des Hooft-stadt Vtrecht,

Stadt Vtrecht op den oever des Rynstrooms is ge-
bout , als uyt de brieven der Privilegi�n, Donatien, Testa-
menten der Coningen Garoli Martelli, Garoli Magni,
en veel Coningen en Keyseren claerlijck blijckt, maer in die
tijt den Rijn door andere canalen in de Zee tot Catwijclt,
een oude plaetse der Gatten afliep. Daer of Catwijck opde
Rijn den name noch behout, als oock den ouden Rijn, nu
een cleyn Rivierken, na Woerden, Leyden, tot die Zee-Duy-
nen teghenwoordich slreckt, ende werdt alclaer besloten. Maer
datse een haven inde Stadt gemaeckt heeft, om alle Coop-
manschappen uyt ende in den Rijn te voeren, is mqer als
kenlick. Uie poorte daerse aende Suyder zijde in de stadt
van de Tolienaers, die alle waren ende Coopmanschappen
schatten, ende die gherechticheyt daer af ontfinghen, den
name noch behout. Oock aende Noorlzijde vande stadt by
die Pens-marckt is Kintgis-haven, al waer in alle omleggende
plaetsen, in't uytgraven diep onder d'aerde, palen met rin-
gen , anckeren, ende alle Scheeps ghereetschappen ghevonden
werden. Oock by S. Jacobs Kercke, om dat den Rijn daer
aenspoeldeu en veel sants opwierp, werdt oock gheheeten
het Sant. Maer die Leek die nu Wijck by Duerstede, CM-

lenlurch, Vianen, Schoonhoven voorby loopende by Dordrecht
in de Zee hem uytslreckt, was eertyts een cleyn Rivierken
uyt den Rijn afleckende; maer overmits door die Duynen des
Rijns oude loop ghestopt is, heeftse selfs met een groote
uytstortinghe ende gedruys soo diepen ende brede wech ge-
maeckt, met verlies van hare oude name aldaer, wechnemen-
de sterckten ende cleyn stedekens, nu in 't alderdiepste des
Riviers leggheiide versoncken. Aengaende des Stadts oor-
spronck, daer af werdt soo verscheydelick ghesprocken, dat
het swaerlick is onder sulcke duysterheyt des ouderdoms voor
die waerheyt yet te verseeckeren, daer zijn die schrijven dat-
se getimmert ende bewoont is geweest by die Reusen, t'
�welck fabel is; sommighe behaecht datse onder Keyser Nero
heeft begonnen, ende ghenaemt Antonina van een Antonio,
die om zijn Tyrannie vluchtende, met zijn mede Ghesellen
zijn \voonplaetse daer heeft begrepen, andere gevoelen dalse
van Keyser Antonino Pio haer beginsel ghenomen soude
hebben, daer zijn die van Antonio Triumviro. Noch-
tans alle oude schryvers over een komen, datse lange den
name Antonina behoudeu heeft. Als nu die Gatten, ende
Wilten om d'Heerschappie der plaetse met een langduerich
Oorlooeh, om die gelegentheyt, vruchlbaerheyt, en overvloe-
dicheyt des Corens gestreden hadden, werden die Gatten over-
wonnen ende tot d'uyterste palen aende Zee Oceano gedreven.
Ende also is Wiltenburch op een hooge heuvel, die Fonda-
menten van duychsteen Materialen dagelicx daer noch werden
uyt geroeyt, omtrent Vechten, by die Pippinen een vermaerde
heerlicheyt ghefondeert. Maer die Romeynen aen alle sijden
Duytslant overwonnen hebbende, als sy veel sterckten en Bol-
�wercken boven ende beneden aen de strangen des Rijns ge-
leyt hadden, tegens der rebellen ende Rarbaren inval, is by
die selfde een stercke Burgh by den Rijn daar nu S. Pau-
wels Abdy ende Bisschops Hof is gebout, van welcke Rurch
d'Heeren van Brederode hen selven Borchgraven schrijven

ende noch sekere gerechticheyt daer af hebben. Romerbttr-
gherbrugge, Romerburgherstraet vande Romeynen alsnoch haor
oude namen behouwen, als oock d'andcre Brugge Noortwaerls
daer an die Guaerde Brugge, die Guaerde straet daer het
Roomsche Garnisoen om die Burgh te bewaren geleyt werden,
rnaer so daer niet en is ter Werelt beslandt, is naderhandt
die name Antonina verandert, d'ondersoekers des outheydts
hier in twisten, het oude gebruyek den name Utrecht behoul :
In 't Latijn Trajectum. Als nu die Galli of walsche in Chrys-
handel vermaert, den Rijnstroom overtreckende met Wapenen,
alle Sloolen ende sterckte antasten, om d'overwonnen onder-
dauicheyt behouden, alle bequame plaetsen met Chrysvolck
versterckten. Van dese was Utrecht die principaelsle, so die
op d'uyterste bepalinge des walsche Rijcks was gheleghen.
Dit soudc gheschiet zijn onder Keyser Valen tinianus die
welcke die Sassense, Wilten, eude Sclaven, met bloedige
roverie alle dinghen verwoestende op alle stranghen des Zee
Oceani in de uyterste bepalingen der Francken heeft onder-
druckt. Hier uyt soude ick meenen , genoechsaem te blijcken
dat Utrecht onder ander vermaerde duytsche steden voorgaende
die voornaemste is gheweest, noyt der Gallen of der Yriesen
ghebiet onderworpen, maer ghebruyckende haer oude wetten ,
die Roomsche vryheyt altijt heeft ghenoten met dese Mantels
Toga by die Romeynen genaemt men als noch twee Burger-
meesters ende twee oulste Senatoren des stadts inde Buer-
kercke glasen, ende veel oude huyser. men alsnoch slet ver-
ciert staen: 't welck tot den jare 1529 gheduert heeft, ter
tijdt toe dat aen Keyser Carel die vyfde door overgifte
Bisschop Henrick van Be veren verbeyerden, ende dese
mantel een teycken des Vryheyts die Stadt heeft uytghetoghen,
als in 't vervolch deser Hisiorie aenghewesen sal werden tot
meerder versekcrtheyt der voor verhaelde saecken, met
die Veersen in de Domkercke int Latijn beschreven ick dit
besluyt.

Hollant driftich werdt omringt aen alle zijden,

Met den Rijnstroom oock Oceano en die Zeebaren :

Inde welcke die stadt Antonina in Nero nis tijden,

Met nieuwe mueren ghebout is, als d'Historieu verclaren.

Die Slaven ende wreede Natie en Afgodische Dienaren,

Hebben dese stadt gheheel tot in de gront gheraseert

Ende een nieuwe Burch der Wilton om die Landen te bewaren,

Met groote hooghe stercke Toornen en mueren ghefondeert.

Welcke daer nae vande Alroditen is ghedestrueert.

Hier na is het Burch Trecht met stadtmueren hooch en groot,

Opghetimmert, vande Francken tot Christus dienst bekeert.

Welcke die Denen vernielt hebben tot der aerden bloot,

Gheestelick en waerlick meestendeel met den Swaerde ghedoot.

Int lest heeft Baldricus een Bisschop machtich,

Die stadt weder ommuert teghens der Vyanden aenstoot :

Aldus Ytrecht een Hoofstandt des Hollants Bodem warachtich,

Men noch teghenwoordich siet staen seer heerlick en machtich!

Tweede Caplttel.

Vande bekeeringhe des Stadts tot den Christen geloove.

Van een cleyn en sober beginsel is d'Utrechtse Kercke
m�tier tijt, tot een ongelooflijcke staet ende heerlijckheyt ge-
conien: want na 'tjaer dat een Maghet des Werelts Salich-
maker baerde S7S regneerde Dagobertus den Soone Clo-
tarij der Francken Coninck van desen aldereerst d'oeffe-
ninghe der Christelijcke Religie in dese Landen inghevoert,
ende gevordert is gheweest. Dese getrouwe Harders ora in
den Wingaert des Heeren t'arbeyden heeft uyt-gesonden, om
d'Heydensche menschen, die haer eygen Kinderen die Duyvel-
sche Afgoden op-offerden, van der Afgoden diensten af te
trecken. Als nu door Willibrordi ende zijne mede Die-
naers leeringhe het volck vande stadt ende omleggende plaet-
sen, tottcn geloove meestendeel bekeert was, ende een Kercke
ter eeren des Apostels S. Thomas int jaer 567 was ghe-
timmert, is dese plaetse ende om Lecraers daerin op te voe-

den, van de Coningen zijn nacomelingen grootelick begiftichl.
Sommighe schrijven dat het een Bisschoppelijke stoel voor
Dagobertus geweest is, ende dat die Christelijcke Religie
alhier heeft begonnen, van de tijt af dat die Francken Co-
niughen, daer af Clodoveus d'eerste is geweest tot Reyms
ghedoopt, het Christendom heeft aenghenomen. Dit blijckt
uyt de overvloedighe Donatien C lot a r Ij, Dagobertus Va-
der, ende des Coninckx Theodoberti aen die selfde Kercke,
daer van int leven Bonifacij den navolgher Willibrordi
vcrmaent werdt. Heeft daerom d'Utrechtsche Kereke in out-
heydt meerder als die Geulsche digniteyt en prominentie.
Maer door der Barbaren ende Heydenen invallen, is het ge-
loof alhier wederom uyt gheblusl. Als nu S. Thomas Kercke
van de Vriesen was vernielt, heeft Wilibrordus een Bede-
hnys van het heylich Gruys ghelimmert, twintich passen of
treden van S. Thomas Kercke, nu den Domkerck, in welck
Bedehuys veel oude Bisschoppen begraven legghen, wen nu
genaemt S. Vicloris Capelle: hier af zijn Latijnsche veersen
inde Domkercke te sien, aldus verduytscht.

Als Couinck Dagobertus over die Francken had t ghebiet,

Siet: so is eerst 5. Thomas Kercke op dese gront present,

Omtrent het burch Trecht ghetimmert, daer na is gheschiet

Dat die felle Vriesen die vernielden, maer eenen Clement,

Een Bisschop die vernieude wederom excellent.

S. M ar t ij n ter eeren als Coninck H en r ie k den traghen regeerde,

Daernae Adelboldus des Bisdoms Overste President,

Dede die afbreken als He n r i en s d' eerst e, als Keyser triutnpheerde.

Derde Capfttel.

Boe Cotiinck P i p p ij n van Franckrijck Ratbodem der
Vriesen Coninck, uyt utrecht verdreef,

Na die doot Dagoberti volchden zijn Soone Sigisber-

lus na hem, Pippijn dese d'ongeloovighe en Afgodische
Vriesen, met eon geweldige Heyrcracht uyt Vtreclit verjaech-
de, instelde een vergaderinghe van S. M ar t ij n, in die plaets�
daer weynich jaren te vooren die Barbaren S. Thomas Capel
met den brant hadden vernielt. Nae Pippijn succedeerde
zijn Soon Karel Martel, \velcke terstont na zijn Vaders
doot der Kercken incomste tot onderhout der Leeraers, groo-
telick heeft verbetert, en op dat die Leeraers vande Barbari-
sehe aenstooten beter souden gevrijt zijn, heeft den Bisschop
het Palleys der oude Coninghen (nu Bisschops Hof ghegheven)
als oock die siadt Vtrecht met al aencleven van dien, voor
Willibrordi ende zijn Nasaten, ten eewighe daghen te be-
silten : welcke gifte die navolghende Coninghen , Keyseren heb-
ben beveslicht, ende met ihienden, tellen en veel Previlegien
vermeerdert. Sommierlick alle heeilijckheden daer uyt datse
die Vriesen ende Barbaren verdreven hadden, zijn die Bisschop-
pen gheschoncken, ten eynden, volghens der brieven inhout,
datse d'Heydenen tot den Christelijck ghelove souden bekee-
ren, en die bekeerde int ghelove onderhouden. Maer die
Bisschoppen ende haer mede Arbcyders, langhe jaren in Godt-
vruchticheyt ende oprechten wandel vermaert, meer inde be-
dieuinge der Godtlijcken saken als waerlicke becommert zijnde,
als sy slappelijck haer goeden beschermen, zijn haer heerlick-
lieden van haer naeburen (soo een yeghelick die naest gele-
gen waren) in genomen. Daerom nae der Poortmannen ende
Deenen raserie die Brabantsche, Cleefsche, Geldersche, en
Hollantsche Vorsten, oock den Grave van Benthem, Cuyck
ende Goer des Stichts Leenmannen onder Bisschop A d el-
bol d o bedwonghen zijn gheweest, int jaer 1021 in tegen-
woordicheyt des Keysers Henrick die derde, met eede
hen te verbinden, datse d'Heerlijckheden des Bisdoms niet
souden aftrecken, maer als goede Vassalleu S. M art ij n ghe-
trouw blijven.

33
Vierde Caplttcl.

Vande manieren, wandelinghe, en leven der ghenen die int
begin tot die Kercke bedicninge beroepen werden.

Van ireffelicke mannen niet alleen in deuchtsaem leven,
maer oock in alle geleertheyt op ghevoert, heeft d'eerste des
cruys Collegie haer beginsel genomen. So daer uyt niet al-
leen des Vtrechtscbe Kercke Bisschoppen, maer oock der
nabuerighen ende oock hooch in Duylslant Provinci�n, Lee-
raers ende Kerckcn besorgers, uyt dese vergaderinghen ver-
sochten, Bonifacius ende na hem Gregorius tot Ments,
Albricus tot den Ceulschen, Joannes uyt die Princen
van Ark e l tot die Luycksche Kercke is beroepen. Als die
Barbarische Menschen metter tijdt door goede Leeraers getemt
werden, heeft die Kiligie seer toeghenomen. Tot desen voort-
gangh niet weynich heeft gheholpen der Bisschoppen Gods-
vruchticheyt en goet voorschrift, nae ghelegentheyt des tijts
tot den jare 865 in welcken tijt int eerste jare des regerings
Bisschops Hungeri die Noortsche Sprinckhanen wederom
d'Utrechtsche Kercke hebben bespronghen, ende die stadt met
een bloedige nederlage vernielt, so dat Vtrecht vande tijt
Hungerii tot Adelboldum den 14 Bisschop verwoest lach.
Dese Rathodus was van Conincklijcke gheslachte inde Griexe
ende Latijnsche Letteren ervaren, in dese troubleu hy vluch-
ten binnen Deventer, die Deenen uyt die sladt gedreven zyn-
de is wederom na Vtrecht ghekeert. Na zijn doot is gecoren
Baldericus een soone des Vorst van Cleef by toename
Pius om die groote weldaden by hem die stadt Vtrecht be-
wesen, een man van hooch verstant, in gheleertheyt en Oor-
loochs Consten opghevoet, Dese heeft dese stadt wederom
ommuert ende haer oude cieraet wedergegeven int jaer 951.

(Het vervolg hierna.} N.�M.

JOH A \\JKS LirNVIV», Rector van het Mie.
ronymns-School te Utrecht, 1597-iGO?.

let leerpersoneel, in 1594 bij het Hieronymus-School
werkzaam, bestond uit zes personen, den Rector, die in pri-
ma, secunda en tertia classe onderrigtte, en vijf lectons,
naar de bijzondere klassen, waarin zij respective onderwe-
zen, lector quartanorum, quintanorum, sextanorum, etc. ge-
noemd. Deze inrigiing had, ten aanzien van den Rector,
zoo bestaan, sedert na het vertrek van Johannes Arce-
rius in 1589, gedurende wiens rectoraat nog een bijzonder
lector tertiae classis of terlianorum was aangesteld geweest,
Reinerus Sarcerius voor de tweede maal in het gezegde
jaar 1389 het Rectoraat aanvaardde. Ondertusschen schijnt het,
dat men die verdeeling van het onderwijs onder zes persenen,
daarna weer minder doelmatig heeft gevonden, want in het gezegde
jaar 1594 werd op nieuw een lector tertiae classis aangenomen,
zoo dat van toen af aan weer alleen prima en secunda clas-
sis voor rekening voor den Rector kwamen. Het was boven-
genoemde Joh. Luntius, op wien nu de keus voor dat lecto-
raat viel (1). Hierboven, van Arent van E ij c k hande-

(1) Men leest in het Raads-dagelijks-boek op den 28 Febr. 1395:
» Mijnheren Burgermrs. hebben den Rade aangedient, dat sy met
Joanne Luntio veraccordeert waren, dat hy alhier wesen sal
lector tertianorum, ende dat hy ook des Zonnendachs ia 't latyn
een sermoen doen sal op de Evangelie ende Epistel van dien dach,
ende dat sy hem toegescyt hebben tot syn tractement, 's jaers 275

f]., doch so hy insisteerde ende bleef op drie hondert gl. 's jaers,
ebben sy toegcseyt, soe verre men bevyndt, dat hy die wel ver-
dient heeft, dat men hem alsdan die 300 gl. sal laten volgen, ende
heeft de Raet hierinne geconsenteert"; en de Rekening van deu
eersten Kameraar van dat jaar, behelst, onder anderen, dezen post:
u J o. Luntius aangenomen lector tertiae classis, voer een half
jaer gagie, versch. Remigii 93, van dat hy in tertia classei ge-
dicot, oeck des Soneudaechs in latyn een sermoen gedaen heeft m
S. Hieronymus Schole, opden evangelye ofte epistel van dien da-
ehe deselve in 't grieksch oplesende ende daerna exponercnde,
W�k' by acte vanden lest. Febr. 93, 180 L." � Voorts:

» J o. Luntius, lect.tert. voor vrachten, om met syn huysvrouw-
familic ende huisraet op te brecken ende herwactts te komen il L.

iende, lieb ik, ter loops, aangemerkt, dat zekere Geleer-
den, welke door Nijp o o r t gezegd worden, animi of exer-
cilii causa, op dien lijd, openbare lessen te Utrecht te heb-
ben gegeven, daarbij geldelijk belang zouden hebben gehad.
Deze Johannes Luntius nu is een van die daar bedoelde
personen. Hij was het, die van stadswegen aangenomen
werd,, om, nevens zijn lectoraat in tertia classe, of gelijk
wij nu wel zouden zeggen, nevens zijn conrectorschap, « oec
des sondaechs in 't latyn een sermoen te doen , op den
evangely ofte epistel van dien dach , denselven in 't Grieksch
oplesende ende daarna exporterende" , waarnaar het dan mede
was, dat zijn tractement, werd geregeld (1). Men schijnt
zich hiervan veel goeds te hebben beloofd, zoo men
oordeelen mag, naar de, voor die dagen , aanzienlijke som-
men , welke op het daarvoor bestemde lokaal werden te
koste gelegd (2). Het blijkt ook, dat het, behalve den

(1) Zie de vorige aanteekening.

(2) De gezegde Rekening, houdt, t. a. p,, mede in: » M'. Lamb.
Ysbrautsz., Statstinimerman 78 L., in de kerke van St. Jerony-
mus gemaeckt 24 banckcn, ende alle de bancken lauges de muren,
om by de studenten ende andere auilitores op geseten te mogen wer-
den, als men lessen ende predicatie doet in de voersz. kerke, alles
breder vermogens sekcre bestek daarvan gemaeckt, by ord. van den 30
Juny 95"; en daarna: » Rever van ZylllOO L., wt saken hy van
deser stads wegen ghemaekt ende gestelt heeft in Sinte Hieronymuskerk
ande westsyde, een groot schoen nye glas, daerin comen alle de wapenen
vande Heren van de Magistraet, houdende in als dit glas derdalf
hondert voeten, by ord. vanden30Juny95." VanBuchell schreef
in zijn dagboek p. 108 sq.: «JWeme Majo anni 1595 in templo Hie-
ronymiano , olim construclo, anno, nifallor, 1505, nunc vero schola
publica effecto, praelegere coepit Juris Caesarii Jnstitutiones R. Sar-
cerius, trivialis nuper schalde Rector. Magistratus nempe hoc tem-
plum, quod jam in armamcntorium erat conversum, purgarunt,
restaurarunt et Musis accommodarunt, ut distichum hoc , in /ronft-
spicio, positum, indicat.

Aedes de se:

Sum JUttsis liberta, fui quae serva Gradivo,
Miraris, belli pax solet esse cornet."

En van het gemelde glas zegt hy aldaar, zoo als de druk luidt:

studenten , zoo als men de jonge lieden , die het school bezoch-
ten , toen noemde , ook anderen , die daarin behagen of stichting
vonden , vrijgesteld was , om aan die oefeningen deel te nemen (i).

Het schijnt, dat hiertoe zal moeten worden in verband ge-
bragt, hetgeen in het dagboek van van Buchell pag. 109
gelezen wordt: » Anno 1595, Nov. 10, Joannes Lun-
tius habuit orationem de catecheseos antiquitate et proyrcs-
su, catechisticam deinceps lectionem proseqmiturus."

Daarenboven blijkt Luntius ook nog in 't bijzonder door
de Heeren Staten 's lands van Utrecht , te zijn aangesteld ge-
weest , om met de kweekelingen van het Paulinum kateche-
lische oefeningen te houden , gelijk men opmaken kan , uit
het volgende geschrift, waarbij Luntius , van hunne Ed. Mo.,
een daarvoor meer geschikt lokaal verzoekt :

a Aende Heeren Stalen 's lants van Utrecht.

Verthoont, te kennen gevende Johannes Lu n l i u s , rector
Scholae Jlieronymianae alhier, hoe dat hy van myn Ed. He-

» Vitrum praeterea posuenml publice Civitatis , Praetoris , Coss. 12
virorum st�ilibus judicandis , Quaestorum , 24 Consiliariorum et Se-
crelariorum signis spectandum: in medio a lateribus insigni urbis
Utrecht eendracht, infra vero legitur hic rythmus vernaculus:

Als me XV^C XCV doemen las
Gaff de Magistraet dit glas.

» . . . . In vitro Capitali , ubi insignia Slartiniani Colleg� , l aee legun-
tur : Au. M. XV^C (?) doe men soe las , gif 't CapiUel ten Dom dit glas."

De uitvoering van dit glas voldeed de Magistraat echter niet der-
mate, dat zij hetzelve, bij het aanbesteden van andere soortgelijke
werken, daarop terugkomende, zou gemeend hebben, den schilder
m allen deele als een modelglas te mogen voorstellen. Ik lees althans
m het Raads-dagelijks-bock op den 18 May, 1601- » De Baet
accordeert de suppl. (kerkmeesters van S. Jacob) hoor versoek, mits
dat tselve iglas) gemaekt worde by Reyer VAO Zyl, als stadsglase-
makcrs nut der stadwapen , ook der Heren Schout , Burgermrn Ca-
meracrs, Schepen, Raden ende Secretaris wapenen, in manieren als
m SintHieronymuskerke, edoch, dat goet rcgardt genomen worde,
dat de namen beter als te Sint Hieronymuskerk worden gescreven."

' ^Gcrrit> ^Reyer ^en ^Jan ^vau ^zyi'

(i) Vergcl. de vorige aantcckening.

ren de Staten van Utrecht beroepen sjndc, om lectionem
calechclicam te doen in Collegio Paulino, soo lot instructie
der ahtmnonim desselven collegie als mede aller andere kin-
deren deser stadtscholen, daerin hy noch, soo veel mogelyck
is, neerslich persevereert. Aengesien nu de plaetse voer de-
selve lesse geordoneert, gansch onbequaem is, ende te ge-
ring , alsoo dat sy niet alle die en can begrypen, die wel
souden comen, den inganck oeck ongetwyfelyck is voer alle
vremde pro familia inspectoris collegn; ick geswyge de
incommoditeit, die hy suppl. als persona docens onderworpen
is, soo vcrsoekt suppl. voerscr., dat myn E. Heren willen
gelieven de plaetse voer de selve lesse te verleggen in St.
Hieronymi kercke in de kapelle van Si. Gregorius, als wesende
tlaertoe scer bequaetn als sy een weinich gerepareert wort,
twelck met geringe oucosten sal connen geschieden , Dit doende,

UEd. seer gedienstige
Joannes Luntius."

App. in marg. -. omme de plaelse in desen ge-
roert te besien en rapport te doen , syn gecom-
mittcert: Schade, Baexen, ende Hucu-
tcubrouck. Actum, uit. JVIarty, 1�U8.

In -1597 stierf, zoo als ik mede reeds gezegd heb, Rei-
nerus Sarcerius, en Luntius, tot daartoe onmiddelijk
onder hem slaande, schijnt zich van zijnen tak, zoo tot ge-
noegen van het school-bestuur, te hebben gekweten, dat men
nu ook niet aarselde , hem het opengevallene Rectoraat te over-
dragen, en wel met bijbehouding van het onderwijs in tertia
classe (1); waardoor dan het geheel personeel weer tot zes

(1) Raads-dagelijks-boek, 1897, Oct. 2i: » De Raet heeft geap-
probeert het accoort by Myuhcren Burgermru. cnde Gecommitteerden
vanden Magistraet met magister Joauncs Luntio, om rector
schalde ende lector in tertia et secunda classe te wesen op de gage
van 450 gl. , mits dat hy oock alle zooudaghe het £vangelium doce-
ren sal, als hy tot hiertoe gedaen heeft." � Kam. Kek. vau het

Utr. voorheen en thans , U D!, l St. 4

leeraars werd teruggebragt. Het duurde echter niet lang, of
hierin viel weer verandering. In 1600 ontmoet ik althans een'
leeraar, bijzonder voor die klasse aangesteld (i). Tot in 1607
bleef Luntius het Ulrechtsche Rectoraat bekleeden , als wanneer
hij naar Leijden (2) vertrok, om aldaar den post van 0e-
conomus va» het Staten-Collegie te aanvaarden; en hiermede
begint een tweede tijdvak van zijn leven in openbare betrek-
kingen , waarop ik denk nader terug te komen;

Indien men naar het bedrag van het schoolgeld, dat half-
jarig inkwam, zou mogen oordeelen (3), dan schijnt, de
school, door de komst van Luntius tot hel Rectoraat, allhans
niet in bloei ie hebben toegenomen, maar eer te zijn gedaald.
Hierbij mag echter wel in aanmerking worden genomen , welk
groot nadeel, de bijscholen, nu meer dan te voren, die stedelijke
instelling hebben gebragt, hetgeen uit de maatregelen (4) kan
worden afgeleid, welke de regering zich in de noodzakelijk-
heid geplaatst zag, om tegen dezelven in werking te brengen.

Van eene bepaalde instructie, Luntius in zijne hoedanig-
heid als Rector gegeven, is mij niets gebleken, en er zijn
gedurende deszelfs geliccle Rectoraat slechts enkele bepalingen
in de stedelijke registers opgeteekend, waarbij de toezigt en
het onderwijs gedurende dien tijd nader werd geregeld.

» �e Raet deser stadt" leest men in het Raads-dagel.-boek ,
1602, Maart 18, a ordonneert by desen den rector van S. Hie-
ronymus schole alhier, tot alle tyden , des versocht of vermaent

zelfde jaar: » M^r. J o. Luntius aangenomen tot rector en lector
in tecunda et tertia classi, «iO L., cnde om dat hy ock alle son-
daghe hel Evang. docerende is, volg. accoort, geapprob. 240ct.97."
En: «Jo.LuntiolOOL. tot syn huyshuur, soe hy syn quartier ge-
ruyinpt hadde voor den lectoren quartae classis."

(1) Vergel, mijn Geschiedkundig Archief IV. p 88

(2) Ib. IV. p. 343.

(3) Ib. IV. p. 83 sqq.

(4) In hun geheel medegedeeld in het gezegde Archief IV. p. 330.

synde, den eersten Cameraer deser stadt in elcker tyt te le-
veren onder syn hant, pertinent register of specificatie van alle
de namen der studenten, in elcke classe deser voersz. schole
sittende";
en een besluit in hetzelfde Register, 1603, May 23 , houdt in :

» Den Gecommitteerden totter opsicht van Sint Hieronymus
schoele is belast den rector ende andere meesters van 't selve
schoele aen te seggen, dat sy van nu voerts aen op do
speel- ofte verlof dagen des naernoens mede een les sullen
doceren , gelyck voer tyden plachte geschieden ;

Mitsgaders den rector voernoemt noch te belasten , alsoe hy
gehouden was by syne aenneminge des sondachs voernoens
ten acht uren inde kerke van Sint Hieronymus voersz. open-
baerlyck wt te leggen het Evangelium, waervan hy als nu is
gedelibereert, ende verstaan, dat hy in plaetse van dien van nu
voertsaen neffens de andere meesters mede des Sonnendaeehs
van seven tot acht uren het Evangelium in 't voersz. schole
sal doceren, gelyk naer ouder gewoent te geschieden plaeh (1)."

Wat zijn tractement als Rector aangaat, het is reeds boven
gebleken, dat hij in 1597 op 400 gl. 's jaars werd aangeno-
men , en ik vinde niet, dat daarna hierin eenige verandering
is gevallen, zelfs niet, toen in d603 dat zijner onderge-
schikte mede-leeraars in hun voordeel op nieuw bepaaldelijk
werd geregeld (2).

Zoo veel over van Joannes Luntius, in de betrekking
als leeraar van het Hieronymus school.

(Het slot hierna.)

J. J. UODT v. Ft.

(1) Geschiedkundig Archief, suis locis.

(2) Aldaar IV. p. 334.

Triaculiers of Cfenever-Olij-koopen.

Die Rayl op huyden vergadert -wesende ende verhoirt
hebbende tversueck van wegen sekere triaculiers gedaen, be-
gerende bynncn deser stadt te comen omme hoir oly, worm-
cruyt cnde andere goet openbaei' opter merclen te vercoepen
etc. Aennierckende t grote bedroch ende boeverye die int
vereopen vande selve oly, wormcruyt cnde andere goet be-
vonden zyn, ende die selve duer huer menginge verargert
werdt heeft dairop overcomen ende overdragen dat men voirt-
aen nyemants bynnen deser stadt zal laten slaen, omme hoir
oly, \vormcruyt ende anders te vercoepen openbaer opler
merctcn opl verbeuren van de selve goeden cnde dairenboven
arbiiralick gecorrigeert te werden. Raads-dagelijks-boek, 9
April 1548, p. 62,

Zilveren Lepels vereerd.

Is verslaen dat men opden anderden Cameraer van den
Helm ordonnancie verleenen sall lot betalinge van anderhalff
dosyn silvere lepels de Broederschap vant Hiobs gaslhuys by
d'Hceren Burgems. toegeseyt mitsgaders tot belalinge van een
dosyn gelycke lepels die vant weeslmys als nu vereert. Vroed-
schaps-nolulen , ul°. September 1645.

Honliigskaarsjem verboden.

De Vroctschap intcrdiceert ende verbiedt de samentlyko
Cramers ende Cruydeniers binnen dese sladt ende vryheyt van
dien eenige Conincxkeersgens te maken, vercopen ofte wech
te geven dircctelyk ofte indirectclyck op de verbeurte van scs
guldens. Vroedschaps-notulen, 4 Januarij 1646.

Nieuwe Jaar wensclien aan Stads-Ambtenaren
verboden.

Op het gerepresenlcerde desen acngaende is goedgevonden
aen alle de lage bedienden deser stad ende specialyck de
Dienaers van de Jus�iie, Houlschilden, �urffvulslers ende
alle anderen te interdiceren, eenige nieuwe jaren te gacn
eysscben ofte andere exactien by de huvsen daer over te
doen. Vroedschaps-notulen, 21 November " 1692.

N. �M.

IJ T R E C U T.

(Vervolg van pag. 33,).

Vjldc Vaplttel.

fan het begin des Graeflickheyt van Hollant.

door dese Noormansche tirannighc vcrwoestinghe langhe
jaren in Hollant ende Zeelant die steden verwoest, ende
d'ackeren ongebout hadden gelegen, D'inwoonders meestendeel
vermoort, verlopen, vrouwen en kinderen in vremde Landen
oock wechgevoert waren: Is die Graeflickheyt door benefltie
des Keysers Caroli Galui, niet sonder groot achterdeel des
Bisdoms van Vtrecht, in die tijt Hungeri die om der Denen
wreelheyt sijn stoel moest verlaten. Diderick d'eerste Grave
gegeven van den jare dat d'Vlrechlse Kercke opgherecht was
250 of daer ontrent. Tot deser tijt toe heeft, die Kercke
noch toegenomen, door der Coningen ende Keyseren groote
miliheyi, soo langhe die van Godvrcsende Leeraers werden
geregeert, maer na dien, voor onnoselheyt, bedroch, voor
ootmocdicheyt, ambitie, geleerlheyt, onwetenhejt, soberheyt,
gulsicheyt, voor millheyt, giericheyt, voor suyverheyt, wel-
lust, voor P e t r o , S y m o n M a g u s , die Kercke sijn inge-
cropen, sijn alle goede dingen verargert, van nabuerige Prin-
cen die Landen ingenomen, ende den Hemel en Aerde t'sa-
men vermengt, maer onder dese Kerckelijcke goederen over-
vloei , als d'eerste Kercke bedienden heylige ende Godsvree-
Utr. voorheen en thans , II Dl. I St. 3

sende mannen, hebben hem selven stille enda matelick ghe-
draghen, die selfde bestact tot der Armen en scholen profijt,
op timmeringhe van Kercken ende bedehuyseri. Anfridu»
Grave van Teysterbant, Bisschop opden Heyligen berch by
Amersfoort een Clooster fondeerde, dat selfde voorschrift heeft
gevolcht Be mul p hu s die S. Peters en S. Jans Collegien
slichten. Conrardus ouder de stadt muere, die Kcyserlijcke
Collegie van S. Marien ende een Kercke om haer structure
door geheel Cliristenrijck bekent. Godebaldus inde mo-
rassen twee Clooslers van mans ende vrouwen over die Bilt
stichten welcke Clooster Oostbroeck om die strengicheyt des
levens, een Kerker der discipline werden gheheeten, maer int
lest als meest alle rijcke Conventen en Abdyen tot een schot
der Epicurische tweevoelighe Mestbeeren gheworden. Desen
goeden als nu gemeynlick alle goede instellinghe plegen, is
vercout, na dien die Bisschoppen gedwongen zijn om met
Wapenen haer goederen te beschermen, nu niet meer Kerc-
ken te stichten, maer alle ghecstelijcke sorghe te rugge stel-
lende hebben bestaen Sleden, sterckten, en Sloten tegens haer
Vyanden op te werpen. Bisschop Godefridus van Rheenen
Montfoort en Woerden teghens d'Hollanders Vorst, teghens
die Geldersehe, Volenhoe die Vriesen heeft opgestelt. Con-
rardus van Swaven, om die macht der Hollanders te breec-
ken, het Slot van Iselmond opboude. Sekere tijdt te voorei»
Itadt groote oneenicheydt verweckt, tusschen die Bisschoppen
ende Hollandische Princen, die afseheydinghe der Rijcken van
Francken ende Duytslant. d'Oorsaecke des twists was dese
d'oude Coninghen en Keyseren, hadden in Hollant al eer die
Graeflicheydt opstont, d'aldermachtichtste ende rijcste heerlic-
lieden, ooc iu Vrieslant wiens Coningen met wapenen in had-
den l'ondergebrocht, en d'eylauden des Zee Oceani daer uyt
sy die Tyrannen ende Heydenen (als vooren gheseydt is) ver-
jaecht hadden, wesende woeste Landen Morassen, Veenen en
Wilderuissen, sonder limiten ofte afpalinghe, die Bisschoppen

voor haer ghelrouwe diensten en arbeydt ghegheven. Als nu
die Heydenen overwonnen zijnde, die Graven int Eylandt 't
\velck Hollandt \verde ghenaemt waren gheseten. �ese be-
gonnen terstondt door benautheyt haers Rijcks om haer palen
te verbreyden, des Bisdoms Landen aen te tasten, met Wa-
penen of practijck, daer het haer best gheleghen was. Yries-
lant met den oorloch haer eyghen maeckten, ende nae veel
gheluckighe Veltslaghen een groote naeme ende eere verwor-
ven. Na Carolus Calvus, (die als nu gheseydt is) d'eerste
D i e d e r i c k Benificiaet Grave maecte, ick segghe Benefieaei
want int jaer 985 als Volkmarus Bisschop was, creech
Graef Dirck den derden van Keyser Otto in vry eyghen-
dom, drie Graefschappen als Texel, Kermerlandt ende Maes-
lant, nu met eene naeme Hollant, t'welck hy als Kcyser
Leen tot deser tijdt in beneficie hadt beseten, maer Zeelandt
die Keyser an zijn Croone behiel, totter tijdt dat hy Zeelandt
gaf aende Grave van Vlaenderen, int jacr ontrent 1008,
ende Vrieslandt, hele, Gouw, etc. die Kercke van Vlrecht,
die Coningen van Franckrijk die Graven goetgunstich die Bis-
schoppen teghen vielen. Uie Keyseren wederom hare Voor-
saten donaiien, giften en Testamenten bevestichden, soo dia
brieven van verscheyde confirmatien dat betuyghen: hier deur
tusschen d'Vlrechtsche ende Hollantsche een beginsel der Oor-
loghen gesaeyt is. Twelck A d e l b o l cl u s den neghentiende
Bisschop van Vtrecht voorsien hadt. Als dese van Diderick
den 4 Grave van Hollant onder een deckmantel van zijn
afghenomen goederen, of dat hy die Vriesen opgherockent
hadt, om den Grave af te vallen, te vuyr ende Swaerdt ont-
seydt was, heeft den selfden in een strijdt overwonnen, ende
drie jaren op het Slot van helmont ghevanghen gehouden.
Adelboldus siende alle hoopen om uyt die gevanckenisse te
raecken hem benomen, heeft moeten sweeren dat hy noch,
zijn naeomelinghen t'eenighe tijden in Hollant of Vrieslant
eenich recht soude ghebruycken, hier af zijn brieven ghe-

macckt. Hier na is die Stichtsche heerlickheyt vau haer na-
buerighe Vyant tot een roof ghelaten, Bosschen, Veenen en
Morassen afgheloghen, soo dat d'Hollantsche limiien haer haest
tot des stadts Vtrecht mueren uytstrecten, soo door Leven-
pael in Goylant des Landts bepalinghen niet hadde besloten
gheweest.

8esde Captttel.

Hoe die navolghende Bisschoppen die nederlagen Adelboldi

haer voorsaet gedachtieh, oorsaeck ghesocht hebben, om

d'afgenomen goederen met wapenen weder te crijgen.

Bisschop W i 11 e m des Graven Soon van Gelderlant, na dat
Graef Floris van Hollant in een Veltslach vermoeyt, onder
eenen willighen boom rustende, vanden Grave van Cuyek
verslaghen was, sieude Hollant van haer hooft ende natnerlijcke
Prince berooft, die nederlaghe ende ghevanckenisse Adelbol-
di ghedencliende, dese ghelegentheyt niet wilde versuymen:
om wederom te veroovcren die Landen die Kercke afgenomen,
ende om beter Tilel t'hebben om 't oorloch t'anveerden, heeft
hem met d'authoriteyt des Keysers Henrick verslerckt, van
�vvelcke hy reslilutie van de Graeflickheyt van Hollant, ende
het Clooster van Egmont heeft vercreghen in 't jaer 1071 en-
de met zijn Neve Covert met die Bult Grave van Lotringen
aen gespannen, die by Leyden Robert die Yriese, Momber
over die jonghe Grave Direk die vyfde heeft overwonnen,
die met den jonghen Grave voorsz in Vlaenderen is ghevlucht.
In wekken minoriteyt ende uyllandicheydt Covert met die
Bult voorsz Grave van Hollant ghehult werde, die welcke die
Stadt Delft fundeerde, ende den Bisschop een gheweldich Gas-
teel t'helmont aenleyde, dat Conrardus zijn Nasaet vol-
maeckte. Den jonghen Grave in Hollandt met een groote macht
van Volck wedergekeert zijnde, heeft het Gasteel sterckelick
beleghert, die welcke Conrardus in 't gemoet is gheloghen,

om 't Casieel cnde het Garnisoen daer op leggende t'onisetten.
Daer werden bitterlicken aen beyde zijden glievochten, ende
des Bisschops Volck meest werden verslaghen, die op het
Slot vluchten om zijn leven te salveren, 't welck den Grave
bestormden, ende om in zijn handen te leveren den Bisschop
bedwang, die Grave terstont het Slot dede te neder werpen,
den Bisschop om weder na Utrecht te trecken oorlof ghe-
vende. Hier mede dese Crych volent is met verlies en ver-
derf van veel onschuldighe Menschen. Daerom het out Vers-
ken wel spreeckt :

Quicquid delirant reges plectuntur Achivi.

Dat is :

D'onschuldighen moeien dickwils misgelden het misdaet,
By die Princen bedreven door onwysen raet.

Scventlc �aptttcl.

Hoe Bisschop Andreas van Cuyck vande Roomschen Co-
ninck Conrardus vercreech restitutie van Oostergoe,
ende Westergoe.

Als dese vrede len tyden Burchardi ende Godebaldi
na volghende Bisschoppen, 29 jaren gheduert hadde, heeft
Conrardus Roomsche Coninck door 'tversoeck des Bisschops
A n dries des Graefs van Cuyck Sone, Vrieslant eertijts
Oostergoe ende Westergoe genaemt, daer af Keyser L o t h a-
rius die Kercke berooft hadde wederom gheven', waer door
een langduerich en bloedich Oorloch weder opstont in't jaer
1138. Als na desen Bisschops door Herbert van Beron
den 26 Bisschop was vercoren, in 't Graefschap vau Drent en
Twent groot tweedracht ende desordre, die Burghers van Groe-
ninghen onder malcander twistende van S. Walburch Kercke
een Gasteel maeckten, daer uyt datse groot quaet deden, den
Bisschop gheweldelick dese sterckte in nam, ende heeft die
rebellighe Groeningers t'ondergebraclu, ende bedwonghen te

�46

sweeren datse Laer Stadl met Mueren, nemmermeer versterc-
ken soude. Dit Oorloch gheduerende Otlo Grave van Ryn
des Grave van Hollani Suslers man, veel Volcx vergaerden
om die Stichtsche Landen te beschadighen. De Bisschop tegen
hem Persooulick in 't velt quam, daer gheschieden eenen bloe-
dighen stryt, daer in Grave Otto Volck meestendcel werden
verslaghen, ende hy binnen Utrecht gevanghen ghebrocht.

Achtste Vapittol.

Van Graef Dirck vanHollant, Utrecht sterchelick werde

beleghert, om Otto zijn Swagher uyt die ghevanckenisse

te verlossen, Ende die �tadt seer wonderlick van 't

beleg werde verlost.

Graef Dirck verhorende dit quaet avantuer van Olto zijn
Swagher, versaemde alle zijn Ridderschap, Baronnen , Leen-
mannen , ende Schillknapen, ende met een groote Heyrcracht
die stadt belegerde, rontsom met Tenten ende Paviloenen die
velden bedeckende, liet gheluyt der Basuynen, Trompetten,
Trommelen en Pijpen, die locht doorboorden, die Muerbreec-
kers die poorten en wijckhuysen bestormen. Den Bisschop
inde selfde tijdt gheen volck by d'liandt en hadt, om die
stadt te ontsetten, ende nam voor hem om zijn Stadt ende
Ondersaten te bevryden, zijn eyghen Persoone in 't perijckel
te stellen, d'oudermannen, die Gilden ende Schutterien des
Stadts bewaernisse bevelende, met een langhe Oratie ver-
inacnt, datse tot des Stadts ende haer vryheyls en Previlegien
beschermenisse, niet minder als by andere zijn Voorsaten, Bis-
schoppen haer Vooronders ghedaen hadden, hem selven in
dese alderhoochste noot souden vertoonen, op des Stadts ves-
ten en poorten, liever voor haer Vaderlicke Stadls vryheydt
doot ghcsmetcn werden, dan van vreemde Princen hem selven
laten onderdrucken. Na dese vermaeninghe den Bisschop zijn
geeslelick Harnas beeft aengetogen, ende met alle zijn Prela-

len en Collegien ongewapent met zijn Banieren, Cruysen ei»
Vanen, des morghens tusschen doncker en licht uyt die stadt
ghetogen. Niet anders als vooriijdts den hooge Priester van
Jerusalem, Alexander die groote, ende Leo in Priester-
licke Kleedingen, den Gotten Coninck Attila in 't gemoet
gingen. Als die op de schiltwacht stonden, die -wit blinckende
Choorcleederen van verre aensaghen meenende datter -witte
harnasschen waren, maeckten in 't Legher een groot alarm :
Terstont dede die Grave die metalen Hoornen blasen die Trom-
petten opsteken, met een vreeslick gheluyt die Trommen al-
arm slaen, het Chrychsvolck in Slachoorde stellen, die Stan-
daerts oprechten, Vaendelen laten vlieghen, ende niet nalaten
van 't ghene den Crychshandel toe staet om partien den an-
deren een Veltslach te leveren. Hier en tusschen als die
Sonne den claren dach ontdecte, en den Bisschop met zijn
gheselsehap het Leger ghenaeckte, die Gheestelicke met bloo-
ten hoofden vrede versochten, den Grave hier gheadverteert,
die zijn Tenten niet verre vande stadt hadt ontloken, ontrent
die plaetse nu d'oude Hofstede gheheeten, den Grave den
Bisschop siende, ende zijn volstandicheydt bemerckende, ver-
suchtende, zijn Helm met een gouden Leeuw in Lasuer Veldt
verciert af-leyt, ende voor den Bisschop zijn Leenheer ne-
dervallende genade begeert: Den Bisschop des Graefs leet-
wesen siende, nam hem op met een cus des vreden, d'hant
ghevende heeft hem met zijn Heeren ende Staet inde stadt
gheleydt, ende bleven dese Princen totter doot toe met mal-
canderen in ghestadighe vrede vereenicht. Graef Otto voor-
seyt werdt los ghelaten, ende in plaetsen van het Castel-
leynschap ontfingh het Graefschap van Benthem vande Bis-
schop te Leen.

Daerom ist quaet partie te draghen in groots Princen saken,
Want all het Oorloch op gijn alderbitterste is, sy t'samen vrede maken.

In dese tijt in 'tjaer ontrent 1148 branden het moesten-

deel der Stadt Utrecht, met die Domkerck, S. Petrus, £
Jan, lieylich cruys bedehuys, en S. Paulus Kercke.

Wegende Caplttel.

Hoe d'eerste partyschap binnen utrecht opstont, onder Bis-
schop Herman van Hooren, En daer na onder Gode-
fridus van Rh e enen, wederom een groot Oorloch je-
ghens Grave F lor i s van Hollandt verrees.

Als nu d'Utrechtsche weynich jaren na dose belegeringhe
in ruste gheleeft hadden, is door tusschenspreken des Grave
van Hollandt, Gelderlandt en Cleef, in weerwiile van de
Utrechtsche, Overisselsche ende andere, in 't Bisdom ghedron-
gen, Heer Herman van Horen, waer door een bittere
twist binnen Utrecht is verresen, overmits datse sulcken hoo-
ghen staet te bedienen hem onwaerdich kende, oock geen
autoriteyt en toonden, ende in zijn regeringhe te slap waer.
Hy werden van zijn Ondersaten niet onlsien, noch bemint. Na
den doot van desen volchden Heer Godefroy van Rheenen,
der Stichlsche heerlijcheden een uylgenomen Voorstander. In
zijn regeringhe, int jaer 1170 inde Herfst, die Zee oplopende
heeft tot der sladt mueren hooch gevloeyt, ende het janr
daer na die landen so hooch overlopen, dattet scheen te we-
sen een twede diluvie, oock heeft den brandt een groot-deel
van die sladt vernielt, waerom Godt den Heere te versoenen
openbare vasten en bededagen zyn ingestelt,

J)us moet men scecken Godt met vasten en bidden te behaghen,
Want waren daer geen sonden daar waren geen plagen.
Als door Burgerlijcke partyschap verstoort werdt die ghemeen rust,
Die fackel des oneenicheyts qualijck werdt uytgeblust.

Tusscben dese Landtvovste Graef Flor is die 3 van Hol-
lant een groote twist opslondt, ter oorsaken van Oostvries-
landt aen de Louve, welke Carolus ende Lotharius aen
de Grave van Hollandt, ende die Keyseren die Bisschop-

pen hadden ghegeven, 't welck Graef Floris hem selven
alleen loeeygenden. Den Bisschop siende dat hy minder was
van macht als die Grave, om hem metten Oorloch te be-
sloken, heeft den Bisschop aen Keyser Frederick zijn goet
recht te kennen gegeven, die uyt Duytslant is gecomen, en-
de met een onpartydighe uytspraeck, beyde Princen heeft ver-
eenight.

Want het is beter een yheschil aen een onpartidiyhe te verblyven.
Dan om zijn recht voor te staen, met vechten, twisten en kijven.

Tiende Capittel.

Hoe Bisschop Bal d u in us des Stichts Hooch-leenmannen

verschreef, ende den Hartoeh van Brabant zijn Leen

van S. Martijn versuymde te verheffen, 't welck een

bloedich Oorloch wor hem veroorsaeckten.

Dit is d'oorsaeck van het Oorloch tusschen Balduino
ende den Vorst van G e Ir e. Den Harioch van Brabant
hiel van die Bisschoppen die Veluwe te leen, vvelcke hy den
Grave van Gel r e overgaf, souder den Bisschop t'erkennen,
den Bisschop sulcke cleynachtinge niet wilde ghedooghen,
Graef Gerrit van Gelre uyt Veluwe verdryft. Die Grave
sulcke Peerle van zijn Croone afgetogen zijnde, heeft Deven-
ter belegert, daer hy door bevel des Keysers Frederick
most aftrekken, ende daer werde bestant ghemaeckt. Als hier
na den Grave van Gelre sonder echte geboorte sterf, nam
den Bisschop met goede Titel die Veluwe nae hem, het
Graefschap van Gelre ende Zutphen met branden ende roven
bedervende. Otto Erfgenaem van zijn Broeder, Graef Ger-
rit van Gelre ghecn macht hebbende zijn vyant te weder-
staen , riep tot hulp den Bisschop vau Geulen, ende Munster,
die Grave van Lotringen, Meurs, ende meer andere, ende
belegherden wederom Deventer, den Bisschop een groote Ileyr-
cracht vergaderden, om sijn stadt t'onlselten. Keyser Fre-

der ie k om die swaricheden die in Chrislenrijck door dcse
Princen oneenicheyt soude moghen verrysen, te vooreomen,
door zijn teghenwoordicheydt die partyen heeft versoent, op
pene van hondert ponden Gouts, den Overtreders des accoorts
te verbeuren.
Daerom:

Een Vassael moet houwen den eed t by hem ghedaen aen sijn Lten-Heer:
Of is van sijn leen vervallen met 't verlies van 't goet en oneer.

Kilde Caplttel.

Hoe Heer Dirck van Are het lli$dom door die doot van

xijn Voorsaten in groote schulden verlopen, metten tweerde

op sijn vyanden alle geleden schaden verhaelt ende zijn

Domeynen bevrijt.

Als door het afsterven door Heer Arent van Isenburch,
die teghens des Hcnrici die seste wille het Bisdom badde
vercreghen, ende Heer Dirck een Soone des Graefs van
Holland t, die int wedercomen van Romen te Padua starf,
het Bisdom met schulden seer beswaert was, is Heer Dirck
van Are Bisschop geworden.

Dese na dat Grave Dirck die 6 van Hollandt welcke te
voren die stadt van Shartogenbosschc hadt inghenomen, ende
na eene bitteren strydt van den Hartoghe van Brabant
�weder was verwonnen, ende binnen Heusden ghevangen ghe-
brocht, heeft zijn gelegentheyt niet versuymt om hem selven
teghens des Slichtsche Landen vyanden te wreeken, die ghe-
went waren te pionderen ende berooven, heeft daerom terwyle
die Brabanders ende Hollanders teghens malcander oorlooch-
den, zijnder vyanden Provintien an alle zyden met wapenen
acngelast, ende binnen Utrecht een groote roof ghebrocht.
Daer nae die Veluwe doorlopende, heeft die stadt Zutphen
stormenderhant inghenomen, zijn stadt Deventer verovert. Graef
Dirck voorseyt des Bisschops macht vrescnde, bedachtende

dat middelertyt hy ghevanghen sat, den Bisschop zijn Provin-
tie zoude afloopen, heeft hem door een groote somme vau
penninghen met den Hartoch versoent, ooc hem metten Bis-
schop vereenicht, gevende veel gelts ende belovende ee\vighe
vruntschap met den Bisschop d'onderhouden. Na den doot
van dese Grave, heeft den Bisschop Hollant met yseren hant-
schoenen, zijn oude victorien vervolghende, aengetast: ter oor-
saecke dat Grave Willem die twaelfde van Hollant, des
Bisschops vrunden ende Bontgenoten hadde aengetast ende be-
schadicht. Hierom heeft Heer Gerrit van Are des Bis-
schops broeder die sladt Dordrecht ingenomen, gheplondert
ende afgebrant. Int lest werden dese conditien van vrede ge-
maect: die Grave soude den Bisschop voor zijn schade beta-
len duysent Talenten silvers, al dat hy of zijn Voorsaten het
Bisdom afgenomen hadden, wedergeven: S. Martijns kercke
met 500 van zijn Edellieden om vergiffenisse bidden, ende
dat ter oorsaecken dat hy sonder reden of ontsegginghe bin-
nen Stavoren den Bisschop hadt gevangen. Die vrede aldus
besloten zijnde, heeft den Bisschop met die conquesten van-
den oorloge, alle Sloten ende stercten vreemde Heeren in
beleeninge gegeven, bevryt, met provande en munitie voor-
sien, ende voorts in ruste zijn leven gheeynt.

Een vrome Prince en is om te volprijsen,, niet.
Die men eten zijn Landen getrouwithz bewijsen, siet.

Nu wil ick swijghen van die Bisschoppen die in haer re-
geringhe niet ghedenckens waerdich naeghelalen hebben, ende
alleenlijck verhalen, die tot Stichts voorstant, hemselven een
eewighe name ghebaert hebben.

Twaelfde Capittel.

Yan Otto vander Lippe des Grave vander Lippe
Broeder.

Tusschcn desen Bisschop ende den Grave van Gel r e een

groot oorloch verrees, overmits des Bisschops Drossaerden en-
de Officieren, die van Sallant met onbehoorlicke schattingen
beswaerden. Hier door den Heere van Buckhorst, den
Vorst van G e l r e versochte, om met hern tegen den Bis-
schop die wapenen an te nemen. Den Bisschop dit verho-
rende , heeft het stercke slot Voorst ende t'huys Buckhorst
ingenomen ende verbrant. Hier tegen hebben die Geldersche
het Bisschops Tolhuys ende 't Geyn den roden Haen doorge-
jaecht, aen beyde zijden groot volc werden versaemt, oock
een dach om malcander een veltslach te leveren aengheteyc-
kent: Maer door uytspraecke des Keysers Henriei die par-
tien zijn vereenicht. Als dese Bisschop alle sijn Sloten ende
sterckten met Munitie en Goren wel besorcht hadde, ende zijn
Broeder Stadtholder over het Slicht ghestclt, is met Kevser
Frederick tegens die Zarasijnen over Zee ghetogen, ende
nae zijn wedercomste heeft zijn leven seer droeflelijk gheeynt,
want hy jamiuerlick met al zijn Dienaers voor Coevenkn wer-
den vermoort, den lop zijns hoofs afghesneden, zijn Liehaem
in slijck ende dreck gcvventelt, 't welck t'Utrecht heymelijck
gebrocht worden, ende t'Utrecht met grooter eere inde Dom-
kerke begraven int jaer 1227.

Des menschen verstant was noyt soo groot,

Dat wiste wat hem ghebueren soude voor zijn Doot.

(Het vervolg hierna.)

N.-----M.

L,�IKTI1JS, Rector van het Mie-
ronymus-School te Utrecht, 159�-1GO?.

(Slot van pag. 39j.

Oehalve een carmen laudatorium voor het werk van den
een' ol ander' zijner geleerde vrienden (1), is mij van Luntius
niets gedrukls onder liet oog gekomen, dan drie brieven, door
hem aan Meursius gerigt, waarvan de eerste (2) en uitgebreid-
ste, dagieekcnende van den jare 1602, en dus gedurende deszelfs
Utr�chtsch rectoraat geschreven, mijns oordeels, wel tot de
gedachte zou kunnen aanleiding geven, dat hij met deze zijne
betrekkin" niet al te zeer was ingenomen. Althans, uitdruk-
kin«cn als: scholaslicae hae occupationes inlricatissimae, tae-
dio ne, an labore praeponderantes ..... in dien brief voor-
komende , zijn juist niet zulke, waarvan men zich, van
geliefkoosde werkzaamheden sprekende, gewoon is te bedienen.
Maar tot des to meer eer moet hem dan ook verstrekken de
denkwijze, welke hij, in dezen zelfden brief, bij overzending
van een gedrukt exemplaar eener ode, jegens zijn' vriend Meur-
sius aan den dag legt, zeggende, dit dichtsluk enkel voor de
schooljeugd te hebben vervaardigd, cujus bono omnem operam
navamus, ui, mUla neglecta occasione, maxima, minima,

excitari ca possit, ad capessenda studia.....Voor 't overige

loopt die lange brief over den zoon van den Utrechlschen pre-
dikant Joh. Gerobulus, die met andere Leidsche studen-
ten, om gepleegde baldadigheden, voor de regters was ge-
roepen , en, zich uit de voeten gemaakt hebbende, ter
klokke was ingeluid, om zich te verdedigen. Voor dezen is
het, dat zich Luntius, als vriend van deszelfs vader, tot
Meursius wendt, met verzoek zijn' invloed op Barne-
v e 11 (5) te willen gebruiken, om hem te bewegen, van in

(1) Onder andereu v��r P. Merulae Kerum adv. Ang. Meru-
ia m ab inquisitt. gestarum commemoralio.

(2) Meursii opp. l�d. Lami XI. col. 119 sqq.

(3) Die aan hem, Meursius, de opleiding zijner beide zonen,
Heinicr en Wille m, had toevertrouwd. Een opstel over Meur-
sius in betrekking tot de Barnevelt's, dat reeds gereedligt,

't voordeel van den jongen Gerobulus, op deszelfs Leidsche
regters te willen werken. Om deze zaak, die diepe blikken in
de ziel van den pred. Gerobulus doen laat (1), verder
op te halen, ligt hier buiten mijn bestek.

Belangrijker, dan deze gedrukte brieven, is eene correspon-
dentie , gehouden tusschen L u n t i u s en prof. M c r u l a (2)
te Leiden, in de jaren 1602 en 1603, welke in handschrift
voor mij ligt. Hoofdzakelijk loopen deze brieven over de
toen ten tijde op til zijnde oprigting eener Stichtsche academie,
waarvan Drakenborch meer stelligs schijnt te hebben gewe-
ten, dan hij in zijne lofrede (3) daarvan heeft bijgebragt (4) ;
voorts, over de reeds gedane stappen en de in 't werk zijnde
pogingen, om Meruia door de staten van Utrecht tot hunnen
advokaat te doen benoemen. Daar echter in de eene en andere
dezer aangelegenheden de hoofdrollen door den secretaris der
staten van Ledenberch en den Leidschen prof. Meruia
vervuld werden, achte ik het gepaster, dat deze brieven,
aan eene levenschets dier beide, zoo geschiedkundig be-
langrijke als weinig gekende, personen worden dienstbaar ge-
maakt ; en dat ik mij er hier toe bepale, om uit dezelve
mede te deelen, hetgeen dienen kan, om eene omstandigheid
in het leven van L u n t i u s te doen kennen , welke verdient
aan de vergetelheid te worden ontrukt.

Meende ik hiervoren reden te hebben, om uit Luntii eigene
�woorden, af te leiden, dat hij, zoo hem de keus ware ge-
laten , de schooldienst wel tegen een ander beroep zou heb-
ben kunnen verruilen, zijn tegenzin was toch niet van dien
aard, dat hij, onder overigens meer voordeelige omstandig-
heden , niet andermaal naar zoodanigen post zou hebben ge-
staan. Zulks blijkt uit de gezegde briefwisseling. Zij toont
ons, dat Luntius na het overlijden van den Amsterdamschen
rector pogingen in 't werk heeft gesteld, om in deszelfs plaats
te worden beroepen, en tevens, dat hij daarbij de voor-
spraak van zijn' vriend Meruia genoot. Een' nog nimmer

denk ik iu een der volgende afleveringen van dit Tijdschrift mede
te dcelcn.

(1) Ook hierop zal ik terugkomen.

(2) Vele brieveu van dien geleerden en invloedrijken man zullen
in mijn geschiedkundig Archief worden medegedeeld. In het ter perse
zijnde vijfde deel is daarmede reeds een begin gemaakt.

(3) Oratio paneyrica, van 1736.

(4) Zie ook den brief vau B. Vulcanius aan D. Cantej, Kal.
Maji, 1603, !>y Matthaeus, sjll. epp. post A lei a t., contra vitam
wouast., p. 61, n°. 12.

gedrukten brief van dezen aan Jac. Arminius, enkel in die
bedoeling geschreven , zullen , vertrouw ik , belanghebbenden
wel het liefst in het oorspronkelijk lezen:

a Jacobo Arminio, s. *. theologiae doctori, fide-
lissimo ecclesiae Aemsteldamensis ministro.

Quum apud Vos, vir venerande, collega amiciisime, hu-
manae naturae debitum ante dies aliquot exsolverint, qui
iuventuti Aemsteldamensi bonis literis imbuendae aliquamdiu
summa cum laude fuerant praefecti, d. d. Rekenarius et
Vekemannus (1); scholaeque jam per mortem illorum suis
destituantur Rectoribus; non dubito, quin ro. cll. domini
Scholarchae paucis adhinc diebus omnem daturi sint operam,
ut primo quoque tempore defunctis alii subrogentur, qui cum
ejusdem juventutis provectu profectuque munus, per se dif-
ficile et laboriosum, suscipere possint et administrare. Ad
liiteratos omnes spectare censeo, praecipue eos, quibus f artes
suae in rebus academicis sunt concreditae, ut sua hic con-
silia conferant, civitatibusque hujusmodi necessitate laboran-
tibus adsint, eos fideli digito indicantes, qui ad provincias
lales regendas non inidonei. Hac ego, imi in republica lite-
raria subsellii senator, fretus fiducia, non potui, quin offer-
rem vobisque commendarem Joannem Luntium, primarium
scholae Ullrajectinae Rectorem. Vir est omni bonarutn lit-
terarum artiumqwe genere eruditus; virtutum omnium orna-
mentis plane venerandus, puriori Religioni addictissimus, con-
spicuas denique praeferens notas, quae in optimo juventutis
moderatore solent postulari, tam non contemnendam in studiis
atque moribus adolescentie formandis peritiam, quam incredi-
bilem in omnibus officii, cum doctrinae turn disciplinae, par*
tibus diligentiam. Testatur fama, testor sancte, qui penitis-
sime hominem novi: testantur , qui ex ipsius sehola, tanquatn
ex equo Trojano, singulis annis in academiam nostram pro~
deunt juvenes lectissimi. Pluribus non commendabo. Ven-
dibili vino, ut proverbium habet, non opus est hedera, bonae

(i) Zonder mij hier weer bepaaldelijk met cene uitweiding over
liet leven en de verdiensten van deze mannen in te laten , maak ik
alleen ten aanzien van Rekenaer op de correspondentie van E.
Pjuteanus oplettend, die, als deszelfs, discipel aan hem schreef,
en in zijne brieven aan anderen, meermalen op zijnen leermeester
terugkomt.

merces, emendicata non flagitant praeconia. Scio alioquin,
quid hac in re men caussa sis facturus, scio, quid Veriui
noster, cui de eodem sum loquutus, scio denique, quid collegae
vestri, si quidem animus illis, fidem hic suam liberare. Vale,
amicissime collega, Raptim, Lugd. Batav., XXIJuly, 1603.

Dat Luntius aan zijnen \vensch, om naar Amsterdam te
worden beroepen, niet mogt voldaan zien, heeft de uilkomst
geleerd. Beter slaagde hij, eenige jaren daarna, in 1607,
in zijne pogingen, om bij de Leidsclie Academie eene be-
trekking te bekomen. Uit hetgeen in het Utreclilsch raads-
dagelijksch-boek staat aangeteekend, leert men, dat de stede-
lijke raad, door de afgevaardigden van den kerkeraad, van
het aanstaande vertrek van den rector Luntius naar Leiden,
werd verwittigd , en ter voorziening in deze schooldienst aan-
gemaand , zonder dat van te voren aangaande deze opzegging
van Luntius in die notulen eenig gewag wordt gemaakt.
Ook blijkt uit die aanteekening niet, waarin de conditie, waar-
mede Luntius zou worden voorzien, bestond (1), en ik
zou misschien hieromtrent geheel in 't onzekere zijn gebleven,
ware het niet geweest, dat ik in de resolutien der Hollandsche
Staten op den 3 Dec. 1609 aangeteekend gevonden hadde,
dat Luntius als toen den post van oeconomus colleg� theolo-
gici te Leiden was waarnemende (2). Of zijn vriend Meruia
hem nog bij het verkrijgen van deze betrekking de behulpzame
hand heeft geboden , is mij niet gebleken. De vermelde brief-
wisseling tusschen hen gaat niet verder dan tot 1604, en Me-

(1) De hier bedoelde woorden van het gemelde besluit van deii
8 Wei 1607 zijn deze: » Op huiden syn in den Rade erschenen Hen-
ricus Caesarius ende Johanues Speeuhovius, bedicnaers des
Heil. Evangelii, mitsgaders Lucas van de Poll, ouderlinck der
kercke Christi, als gecommitteerden van den Kerckenraet der voorsz,
kercke, ende dienen aen, dat tot kenuisse van den voorsz. Kercken-
raet gekomen was, dat M^r. Johannes Luntius, Rector in de
grote schole van St. Hieronymus, synen dienst jegen Victoris toe-
comendo liadde opgeseyt ende myti Heren van den Rade daervan
bedanckt, die alsdan binnen de stadt Leyden met een ander condi-
tie zou worden voorsien. . ."

(2) Dat besluit luidt aldus: » Joh. Luntius, oeconomus collegii
theologici binnen Leyden is op syn doleantie nog voor den jare ver-
gunt eeu extraordiuaris subsidie van 400 L. sonder consequentie,
ende dat hy het gemeene lant niet verder sal molesteren." De in-
structien voor dezen oeconomus staan gedrukt in de resolutien der
staten vau Holland, en daaruit in Wiltcn's kerkel. plakkaatboek
suis locis.

rula overleed, zoo als men weet, in 1607 te Rostock. Ook
is mij van Luntius, gedurende deszelfs verblijf te Leiden,
niels bekend geworden, dan dat hij aan de pligten van zijn
ambt, tot genoegen van het bestuur voldeed, en dat men dus
ook niet naliet, hem bij herhaling, op zijn verzoek, boven zijn
vast tractement met een extra-onderstand te gemoet te ko-
men (1). Met dat al schijnt het, dat zijn inkomen niet toe-
reikende was, om hem een onbezorgd leven te verschaffen,
en, dat de soberheid van hetzelve de hoofdoorzaak is geweest,
die hem alweer naar eene andere betrekking deed uitzien.
Reeds in de eerste helft van den jare 1612 moet hij daartoe
stappen hebben gedaan, want het is in Junij van dit jaar,
dat Joh. Luntius door den graaf van Oostvriesland, als
agent bij hunne Ho. Mo. in den Haag wordt geaccrediteerd (2),
en daar als zoodanig besoigneert. Voorzeker een zonderlinge
overgang. Maar uit den laatsten der gezegde brieven door
Luntius aan Meursius, uit Leiden, in 1610 geschreven,
ziet men, dat hij toen reeds zijne aandacht op den loop der
staatkundige gebeurtenissen vestigde. De curatoren der Hooge-
scbool hadden ondertusschen vernomen, dat Luntius van plan
was, zijnen post te verlaten, �n deden hem -op den 21 Sept.
des gezegden jaars 1612 ter vergadering ontbieden, om van
hem zelven te vernemen, wat hiervan zij, en in tijds hunne
maatregelen daarnaar te kunnen nemen. Het was nu hier,
dat Lunlius verklaarde « met eene andere conditie vereerd
te zijn," zonder evenwel te kennen to geven, waarin dezelve

(1) Vergel, de overige aanteekening. Eene soortgelijke resolutie
derzelve staten van den 18 Maart 1612, houdt in: » Op het vertoog
van Joh. Luntius, Oec. inden collegium theologicum vaiide Heren
Staaten binnen Lcyden, is geres�lveert, hem nog voer eens te wor-
den toegevoecht, in plaetse van voorgaende vier honderd gl., de
somme van 600 L. van 40 gr. het pont, daar van Ord. etc. . . ."

(2) De Generaliteits-notulen behelzen op den 11 Julij 1612 hier-
omtrent deze aanteekening: » Ontvangen een brief van den Heer
Grave van Oostvrieslant, gedagteekent binnen Embden den 30 May
lestl., daarmede syn Edele adviseert, alsoe dagelyks saken voorvallen
by hare Hoog Mogende te verhandelen, ende dat desclve niet anders
en souckt als met haer Hol. Mo. te onderhouden alle goede nabuer-
sehap ende correspondentie , dat Syn Ed. goetgevonden heeft, alhier
ter plaetse iemand te ordonneren, door den welcken hy sjn affaireu
soude moegen verrigten, ende daertoe te verkiesen den persoen van
den Hooggel. Johannes Lunti us, dienstelyk versoeckcnde, dat
hare Ho. Mo. believe hem daervoor te kennen ende in allen volko-
men gclove te geven etc. Hierop gedehbereert synde, is verstaea
ende verclaert, dat hare Ho. Mo. wel mogen lydeu, elc."

Utr. voorheen en thans, II Dl. I St. C

bestemde, maar wel, liever gezien Ie hebben, dat zulks niet
ware gedivulgeerd geworden, alvorens hij het collegie van
zijn voornemen ter aanstaande vergadering behoorlijk hadde
verwittigd ; waarna hem op eenige nadere voorstellen, geant-
woord werd, dat daarop ter vergadering in Februarij nader
zoude worden gelet (1). Wat hiervan gekomen is, weet ik

(1) Dit een en ander is mij gebleken uit de volgende aanteekening
in de Handelingen der H. H. Curatoren der Leidsche Hoogeschool,
�waarover ik, door vriendelijke bemiddeling van den Heer Prof. Tij de-
in a n, heb kunnen beschikken: » De Curateurs ende Burgemeester
vergadert zynde op den 21 September 1612 in den Hage ten huize
van deu Casteleyn aldaar, ende aldaar voorgedragen zynde, dat
Burgemeesteren ter ooren gekomen was, dat J o hannes Luntius
Schaffmeester in deu Collegie der Theologien van meninge was ,
lynen dienst te verlaaten, ende dat zulks veel eude verscheiden
personen hen hadden geaddrcseert aan de voorschreve Burgemees-
teren , ende ook zoo men vermoede aan de Heeren Curateurs, die
hen zelveu ten voorschreve dienst presenteerden ende verzogten met
de Oeconomie des voorschreven Collegie te wezen voorzien, ende
derhalven nodig was, dat metten eersten ymant daartoe mogte
�worden gecommitteert in des voorschreve D. Johannes Luntius
plaetse, zoo omdat dezelve zig zoude mogen voorzien jegens Meye
toekomende, met allerley notelyken behoeften, als om af to sny-
den de meenigte der Sollicitanten, die hen van tyt tot tyt meer
lullen openbaaren;

Soo is vooreerst geraaden gevonden, daerop te ontbieden den voor-
schreven D. Luntium, om van hem te verstaan zyn meyninge, ende
af te vragen, of, t'geen men in gerugte hoorde, waaragtig was, en-
de hy van sinne was uitten Collegie te scheiden, dan niet, om, zoo
van zulk iets zoude mogen wezen, de H. H. Curateurs ende Bur-
gemeestercn hen in tyds van eenen ander zouden voorzien mogen,
't Welk gedaan ende den voorschreven D. Luntio voorgehouden
zynde, heeft verklaart met andere conditien vereert te zyn, t'welke
hy wel eenige goede vrienden gcopenbaert hadde, maer niet met
die intentie, dat het zoude worden gedivulguecrt. Doch, nadien het
�was gecomen ter ooreu van de Heeren Curateurs ende Burgem., hoe
wel hy van meyninge was geweest zyncn dienst met alle reverentie
ende behooren weder op te zeggen, in gelijker voege hy die had
aangenomen jegens de vergaderinge van JNovember toecomende, dat
hy nogtans alhier ontbooden zynde, de Heeren Curateurs ende Bur-
gemeesteren niet en wilde verzwygen, dat hy voorgenomen hadde
t'zelve te doen, als gezeit, op de vergaderinge van den 8 Nov., ende
daerom als nu den Heeren Curateurs ende Burgemeesteren bedankten
voor de eer ende vriendschap tot nog toe bewezen, dog dat zyn
vertrek niet eer zoude connen vallen dan tegen Mey toecomende,
offereerende hem daarentusschen ende voorts alle den tyt zyns le-
vens voor een ootmoedig dienaar van de Heeren. Hierop hem weder
aangezeit zynde, dat de Heeren ende Burgemeesteren wel gewenscht
hadden, dat hy zynen dienst hadde gecontinueert, mits zy hielden
dit by de Oeconomie wel voldaan hadde, ende de beursalen geene

niet; maar in de resolutien der algeraeene staten, van de
jaren 1613 en 1614 (1), vind ik Luntius als oostvriesch
agent, tegenover Sixt. Amama (2), bij hunne Ho. Mo. in
den Haag besoignerende, hebbende hij, Luntius, daarbij
echter eene houding, die hem noch aanleiding, noch gele-
genheid gaf, om eenig diplomatisch talent te ontwikkelen,
zoo dat het onbillijk zijn zou, alleen daarnaar te willen be-
oordeelen , in hoe verre hem, bij de ervarenheid in ook de
aanleg voor dat vak ontbrak.

J. J. �ODT V. Fl.

redenen en hadden, om zich zyns te beklagen; dat zy hem daarvoer
bedankten ende op de vergadering van Fcbruary nader zoudeu let-
ten op t'geeu hy Luntius gepropoueert hadde van de vacantic van
Augustus, daarvan hy als nu niet zoude trekken , niettegenstaande
hy achtede, dat die vacantie alleen importeerde al t'profjt, t'geen die
Oeconomie mocht genieten. Waarmede de voorsch. D. Luntius ver-
trokken zynde. enz.

(1) 16 Febr.', 13 Mei 1613, 27 Jun., 21, 26, 29 Ju]., S Aug. ,
6, 23 Sept. 1614, etc. Uit den brief van Emmius aan Scrive-
ri'us (Matthaei syllog. etc. n°. 123) blijkt, dat Luntius in dat
jaar een keer naar Oostvriesland had gedaan. Gramm zegt, in
eene aanteekeuing op den bovengemelden brief van Luntius aan
Meursius, niet te weten, of met dezen Luntius wel de Utrecht-
sche Rector Luntius bedoeld zij. Bij ons kan daaromtrent wel uu
geen twijfel meer bestaan.

(2) Vergel. W i ar d a's Ostfr. Geschichten etc. suo loco, waar ech-
ter van Luntius en deszelfs diplomatische betrekking met geene
enkele letter wordt gerept.

STAAT DEII GEBORENEN, VOLTROKKEN HUWELIJKEN,
OVERLEDENEN enz. , in de Steden der Provincie
UTRECHT , gedurende de maanden Januarij, Februari] en
Maart 1845.

G K B 0 B B tl E S.

BB
�

1 � �""�".il^fcl

�waaronder :

OVRK-

UTRECHT, ......

OMOtM

M.
262

57
17
17

tal.

HHNMI

210

Onechte

C/3

£
p

ECHTSCHI

DEKtJT.

20
5

11
1

»
n
1

v.
1G
2

78
17
4
2

234
47
17
11

v.
228'

51
5
9

AMERSFOORT .....

WIJK BIJ DUURSTEDE

MONTFOORT .....

IJSSELSTEIN .....

P A A K D E N M A R K T.

Gemarkt op den 17 Maart 184».

Kantoor Waard Barri�re. ........ 2 Stuks.

» Wittevrouwenpoort......... 61 »

» Catharijnepoort.......... 191 �

» Tolsteeg Barri�re......... 182 »

» Yaartschen Rijn. ........ 56 »'

D Roodebrug........... 8»

» Ridderschapsvaart......... 242 »

te zanten 722 Stuks.

VAN

V V R E C U T.

(Vervolq van pag. a^J.

Dertiende Vaplttel.

Hoe Heer Willebrant van Oldenburcli -lijn Voorsateii
doot heeft gewroken.

Heer Willebrant van Oldenburch Bisschop gecoren,
is om wrake over zijn Voorsaten onnosele doot te nemen met
veel volcx na Coeverden getogen, ende na langhe beleghe-
ringhe Koe l of den Drost die daer op was gedwongen met
schieten ende stormen het Gasteel over te leveren, die zijn
leven met een groote somme van penningen rantsoeneerden,
oock most hy tot zijn costen vyf hondert Ruyters in Lyflant
senden, oock timmeren tot een amende het CSooster van het
swarte-water by Hasselt. Na dat den Bisschop vertoghen was,
heeft Roelof voorseyt het Slot verradelick wederom in ge-
cregen, 't welck andermael beleghert ende vanden Bisschop
ghewonnen zijnde, Roelof met al zijn medegesellen werde
ghejustifieert, d'hoofdcn op slaken ende de Lichamen op een
Rat gheset: die Drenters wederom rebellerende, heeft wyf
noch kinderen sparende, swaerlick ghestraft. Dese fondeerde
S. S�rvaes Clooster, int jaer 1250. Een groote oploop van
wateren , stormen van winden, Onweder, Donder , en Blixem ,
daer af geheele steden ofbranden in sijn tijt ghehoort waren
ende gesicn.

langmoedich is Godt om smenschen misdoet te wreken,
Maer int lest die selfde straft met gramschap ontsteken.
Utr. voorheen en thans, II Dl. I St. 7

62
Veertiende Caplttel,

Van Otto der Grave saon van Hollanl den 36^8tt Bisschop
van Utrecht,

Als door dese voorgaende Oorloghen het Bisdom met schul-
den seer onderdruckt was, heeft dese sijn Vaderlijcke erffe-
nisse vercocht om die Landen daer mede te bevryden: over
Hollant werden hy Ruwaert gheset, ende over den onmundi-
gen Hollantsche Grave Wille m Mombaer gemaeckt, wiens
Vader Graef Floris verradelijc vanden Grave van Cl e er-
mont was doot geslagen, die wederspannige Vriesen hy t'on-
derbrocht, veertien jaren na sijn Vaders doot, wert Grave
Willem voorseyl Roomsche Coninck gemaeckt, ende in zijn
Ooms des Bisschops tegbenwoordichcyt ghecroont. Dese Co-
ninck Willem binnen Utrecht stichten het Predikers Cloos-
ter, seer triumphelijck van Schutterijen hy werde in gehaelt
binnen Utrecht, die hy begiftiehden, ende des Burghers Pre-
vilegien bevestichden. Tot die stadt was hy so gunstich ghe-
neghen, dat hy aldaer Burgherschap heeft gewonnen, ende
zijn name (als het gebruyck is) int Burgers boeck liet aen-
teyckenen, int jaer 1246.

D'overheyt van Godt den Heer is ingestelt.

Ende het sweert der Justitie inde hant gegeven,

Om Landen en Steden te bevryen van overlast en ghewelt,

Op dat haer Ondersaten moghen in vrede en ruste leven.

Vyfttende Caplttel.

Hoe d'Heeren van Amstel ende Woerden Bisschop Hen-
riek van Vyanden ontseyden, ende hem een slach le-
verden, daerin sy ghevangen worden.

Na dat Gosen van Amstel van Mijnden, zijn Bisdom
gheresigneert hadt, quam in zijn plaetse Heer Hen riek van
Vyanden. Dese oorloochden tegens d'Heeren van Amstel

ende Woerden, te vuyr ende te swaerde, den Bisschop ont-
seggende. Dese waren in die tijt seer machtich, hadden oock
heymelicke onderstant vanden Vorst van Ge Ir e, ende den
Bisschop eenen dach bestemden om met henlieden te vechten.
In die tijt was inder sladt den Bisschop van Geulen. Dese
nam die sladt in zijn bewaernisse, als den Bisschop met al
zijn macht ende Gilden$ daer uyt tooch, om zijn, vyanden
Legher te besoecken, al eer Coning Willem herwaerts quam
ora dat Oorlooch neder te legghen, hadden den Bisschop nae
een bloedighe slach Victorie, ende brocht beyde zijn Vyanden
met hem binnen utrecht ghevanckelijck, wiens leven door des
Keysers begeerte hy spaerde, ende zijn Wapenen teghens den
Vorst van G eire keerende, Veluwe heeft afghestooct, ende
een grooten roof uyt Gelderlant ghehaelt, waer uyt hy tim-
merde het Slot van Yreelant, ende meer andere stercten.

Hier nae dede hy den Bisschop van Geulen groote onder-
stant teghens deu Vorst van C leve, wiens volck hy oock
heeft verslaghen, het gantsche Lant van Cleeff met brant,
welcke den Crych als Magnificat die Vesper verciert, ver-
woestende ende den Bisschop van Geulen gevrijt hebbende,
is met een groote roof blydelijck wederom nae huys ghekeert,
int jaer 1260.

Des oorlochs uytcomsten selden viel gheluct,

Die dat eerst beginnen sonder hoogen noot daer toe ghedruct.

Scs tiende Ca pit t el.

Wat in die tijt des teghenspoedighe regeringhe van Bisschop
Johan van Nassou geschiet is.

Van dese werden 't Slot Vrelant van den Heere van Am-
stel beleent, als oock an d'Heere van Woerden, het huys
van Montfoort. Groote oploopen en beroerten in zijn tijt
t'Utrecht geschieden, die Kermerlanders ende Vriesen, d'Heere

van Amstel aen haer zijde lockende, maecten hem opper-
ste Veltheer om Utrecht te belegheren, verweckten oock on-
der die Burgherie bittere partyschap, die Magistraten ende
beste van de Stadt werden verjaecht, de Bisschop was twee
jaeren uitballing. Ende hoewel Amstel seer sterck die stadt
belegerden, moesten nochtans opbreken, ende is gheloghen
nae Amersfoort, die met die Kermerlanders gheconfedereert
�waren. Dese Stadt met apointemente in ghecreghen hebben-
de , siende dalier geen hope en was om Utrecht te winnen,
is binnen Deventer ghetoghen, ende aldaer ghebleven ter tijt
toe dat Heer Sweer van Busighen door die macht van
de Ballinghen met een aenslach Utrecht in nam. Int incom-
men des stadts veel volcx aen beyde syden werde doot ghe-
slaghen, al oer hy vande Stadt Meester werden. Het gheroep
ende geschrey der Wyven en Kinderen die Locht doorscheu.r-
den. Terstont werden die Magistraten by die Burgerie opge-
worpen , uytgeleyt als hy die voorgaende gedaen hadden, en-
de die weder in quamen, werden met elockluydinglie weder
in hare oude eere, slaet en offitie gheset.

Dese burgherlijcke Crych dagelijcx venneerende, heeft Heere
Claes Catte des jonghe Grave van Hollnnt voochdye ghe-
bruyckende, met veel Volcx ende Ballinghen des stadts wel
ghemonteert, die Poorte des sladts opgheslaghen, ende int
stadthuys sittendc, na zijn sin den Raedt verset, duysent en-
de veertien oproer-Meesters met sententie uyt die stadt ghe-
bannen. Hier na, so ghemeenlijck het een ongeluck het an-
der mede brengt, is een ander ongheval die stadt overcomen,
want van 't vier heeft die stadt groote schade gheleden, ende
het meestendeel der stadt afbranden, met die Bnerkerck, S.
Jans, S. Peters en S. Catryne. 1278.

Van partyschap den Griexsche Poet Pindarus wel schrijft:
Een yeghelijck (seyt hy) can lichtelick die teghenwoordighe
staet der republijcke ofte regeringe, in onruste stellen en ver-
anderen , maer daer ecnmael onruste verweckt is, ofte ver-

anderinge gemaeckt, en canmen so lichtelick niet wederom tot
stille brenghen, dat is alleen Godes werek.

Seventlcndc Caplttel.

Van G ui do den 4.2^st° Bisschop.

Dese Lantvorst met alle Princelijcke deuchden was verciert,
hy dede zijn Broeders sone oock Guido genaemt, Grave
van Vlaenderen groot behulp om t'oorlogen tegens die Zee-
landers. Graef Johan van Hollant leverden hem wederom
Woerden ende Amslerlant, ende meer andere Sloten. Hy
dede timmeren die Casteelen Goer, Dullenburch, en Stouten-
burch, nam oock in het gheweldighe Slot van het Goy by
Houten gheleghen, ende van alle lasten het sticht bevryt
hebbende, is haeslelick gestorven int jaer 1317. Ontrent
dese tijdt werden die Templiers door geheel Chrislenrijck uyt-
geroeyt met des Paus ende Coninck van Vranckrijcx consent,
meer soomen schrijft om haer groote Ryckdommen dan quade
feyten , Kcyser Henrick werden in een fenijnt Misbroot van
een Prediker Munnick vergeven. Hier na volchde sulcke
plaghen, dat het meestendeel der menschen van hongher ster-
ven , ende als Beesten het gras van 't velt aten.

Door wyse regeerders floreren steden en Landen,
Maer comen door onwijse Princen tot schanden.

Achttiende Caplttcl.

Fan Frederick van Zuricks quade regeringhe.

Dese Veerskens warachtich te zijn, uyt die regeringhe van
Frederick van Zurick heeft gebleken, die om aen Bis-
schop te geraken groote somme van penninghen verspilden,
daerom overmits zijn groote schulden zijn Vyanden niet en
mocht wederstaen , soo dat het Bisdom van zijn Voorsaet van
hem achter ghelaten, als een hoyschelf aen alle zijden ge-

ruckt ende ghepluckt werden, ende aen vreemde Heeren
vervreemt. Onder desen wert d'eerste steen vande Domstoren
gheleyt int jaer 4320, waer mede die stadt van Utrecht seer
verciert is, ende met het musicael geluyt der Clocken, van
welcke die grootste achtien duysent ponden weecht die ge-
heel verheucht. Als Heere Jacob van Ousthoorn na desen
gecoren binnen 'sjaers in Gode gherust was, is Heere Joan
van Diest gesuccedeert, het Bisdom van Utrecht een schade-
lijckc Peste, den Vorst van Gelre, Vollenhoe hy over gaf,
mitsgaders gheheel Overysel, aen Graef W i 11 e m van Hol-
lant, het Gasteel van Vredelant met al zijn toebehooren ver-
setten, waer door groote Oorloghen ghevolcht zijn. Daerom
als die wijse Man seyt.

Wee een Landt daer den Prince een Eint � is,

Ende d'Heeren des morghens vroech opstaen om t'onbijten.

Het Landt is versuymt al eer het versint ,, is.

Ende zijn haer Vyanden tot een spot en verwyten.

Negentiende Caplttel.

Hoe Heer Joan van Arkel mette wapenen (die goederen
S. Martijns Patrimonie af-ghenome) wederhaelde.

Desen alder vroomste Bisschop, als die Graven van Hol-
lant, en Gelderlant, op Sint Peters sleutelen niet veel en
pasten om die Kercke restitutie te doen, greep het sweeit
van Sint M ar t ij n, daer mede hy den creupel zijn mantel
ghedeylt hadde, ende sadelden zijn Paert, om zijn Landen
uyt die dienstbaerheydt te vryen , als hy teghens Grave Wil-
lem van Hollandt dickwils ghestreden hadt, ende Utrecht
van den selfden (terwyle hy in Franckrijck was beleghert) man-
lijck ontset: Heeft Rheenen, ende Hardenburch ommuert eude
met Bolwercken versterekt, het Slodt van 't Goy inde grondt
gheraseert, oock die Steden, Wesop ende Mwyden om haer
rebelheydt afghebrandt, hut Landt van Overysel mat sestich

Duysent Ridders weder aflosten, Vredelandt om seven Duysent
ponden. Die Stadt van Oudewater vande Gilden en Schutte-
rien van Utrecht in dese zijn lijdt, stormender handt werden
ghewonnen, gheplondert en afghebrandt. Maer was een bloe-
dighe Victorie, wat d'Oudewatersche (haer Stadt Manlick be-
schermende) veel Volcks vernielden , en drie stormen afsflaen-
de, d'Utrechtsche haer Victorie vervolghende, zijn met den
Bisschop nae Schoonhoven ghetoghen, maer werden tusschen
weghen vande Hollanders onderschept, daer viel een bittere
batailie, veel raenschen aen beyde zyden werden dootgesme-
ten. Hier na werde tusschen den Bisschop ende den Grave
een bestaat gemaeckt voor negen maenden. Als nu de Bis-
schop zijn adem een weynich tijts verhaelt hadt, heeft het
stercke Slot van Wulven, ende met ghewelt ghewonnen, want
hy dede groote straf over zijn Heeren die Grave Wil Ie m
int beleg van Utrecht gheassisteert hadden, verbranden oock
alle Hof-steden, huysen en schueren, die onder Iselsteyn be-
hoorde, metten Swaerde Emmenes tot ghehoorsaemheyt brocht,
die Ridders der duytsche oorden binnen die stadt zijn Paerde-
stal gaf, om haer convent aende cinghel (van Graef Wil-
lem afgebrant) wederom op te bouwen. In dese tijdt stondt
op die bittere partyschap, van Hoecx en Cabeljaus in Hollant.

Een vroome en grootmoedighe Vorst van zijn vyant werdt ghevreest.
Ende die Landen ghevrijt van Mars tempeest.

Twintichste Caplttel.

Gheschiedenisse onder Heer Johan van Vernenburch.

Als Bisschop A r k e l te Ludiek int Bisdom was beroepen,
is des Grave van Vernenburch in zijn plaetse getreden.
Uese werden op 't Slodt te Goer van zijn vyanden gevangen,
die hy voor rantsoen veertien Duysent Oudeschilden most op
brenghen. Van zijn navolgher Heer Aernout van Horen
werdt het Slot van Croonenburch ghewonnen, ende. vande

Utrechtsche gheraseert. Daer na te Woerden die voorsteden
afgebrant, maer moesten buyten die stadt blijven, ende Ie
vergeefs die bevochten. In die tijt werde die nieuwe Vaert
uyt die Lecke begraven, ende door die sladl gheleydl, Ghil-
denburch tot bewaernisse vande Vaert glieleyt, vande Grave
van Hollant werde ghewonnen, ende vande Ulrechlsche
daer weder uytgheslaghen. Dit oorloch is nedergeleydt, op
conditien , dat Vreeswijck Bisschops soude blyven. Een groote
brant l'Utrecht wederom verrees int jaer d 572. Heer Flo-
ris van Wevelickhoven na desen Bisschop ghebult, was
een groot beminder van die Justitie, die Sloten, Lage, Asoe-
len en Eerden: om haer onghehoorsaemheydt lol inde grondt
hy vernielde. Heer He n riek van Montfoort hy belegerde,
sestien weken die stadt ende Slodt bestormende. Dit Oorloch
door lusschen spreecken van Heer Aernoul van Horen
Bisschop van Ludiek werden ghepayseert. In dese lijdt van
Heer Sweer van Gaesbeeck Cathuyser Clooster buyten
Utrecht werde gesticht Anno 1392.

Een Prince des Landts sonder aensien der personen,

Een beminder en voorstaender van Justitie hem moet vertoonen.

Ecn-en-Twintlchste Caplttcl.

Hoe Frederick van Blanckenheym die stadt tan Wa-
gheninyhen innam, ende meer Steden ende sterckten.

Heer Frederick van Blanckenheym een Blixem des
Oorlochs, groote saken door zijn cloeckmoedicheyt, uytrechten,
sulcken Lantvorst die Stichtse was hoochnoodich, om die pa-
len des Landts te beschermen. Dese met die Wapenen daer
in hy was gheoeffent, die Landen in haer oude vryheydt stel-
den, het Graefschap van Drent, die Stadt en alle sterckten,
Coeverden ende Groeningen, heeft hy overwonnen en toom-
iccht ghemaeckt, , alle heerlickheden by syn Voorsaten ver-
vreemt, weder aeii S. Ma r t ij n ghebrocht, die Stadt van

Haestrecht op de Issel aen die Stichlse weder gelogen. Ever-
steyn en Hagesteyn geraseert, inden j are -1401. Als hy Rij-
nensteyn int Lant van Vyanen, daer in drie honden Edel-
lieden in lagen hadt ingenomen, seyde al lachende: noyt
sach ick onder een Valle soo veel treffelicke Muysen gevan-
gen: Inden jare 1418 wert vaude sleden van Hollant, d'U-
trechtsche, Amerfoorische ende Heere van Brederode die
siadt van Iselsteyn belegert, d'Utrechtschc daer op waren ver-
bittert , om dalse een Herberge was vau haer ballingen , maer
door dien datse qualick vau Oorlochs ghereetschap voorsien
was, heeftse d'Heere van Iselsteyn op ghegeven. Die
sladt werde ghepylgeert en afghebrandt, die poorten ende
mueren omgheworpen. Dit geschiede int jaer 1422. Met
drie d'alderswaerste plagen Utrecht in die lijdt werde gequelt,
van buyten met Oorloch, van binnen met Pesle, en diero
lijdi, want een mudde weyls, om vyf gout gulden werden
vercocht. Nieueghenstaende dese drye plaghen, zijn d'Utrecht-
sche op S. Martijns avont uytghetoghen, na die sladt van
Wagheningen, ende om die Geldersche alle suspitie vanden
glieraaeckle aenslagen te benemen , was den Bisschop selfs in-
de Domkercke inde Vesper, en hadt met zijn Bisschoppelicke
mantel zijn Wapenen overdeckt, ende na dat hy opgheheven
hadt het Antiphen o beatum iirum, is tersiondt uyt die
Kercke ghegaen ende te paerde geselen, ende heeft inder
nacht Wagheningen met zijn volck in genomen, die gevan-
genen Ulrechtsche Burgers verlost, tachtich uyt des stadts
principaelste Borghers wechgevoert, die stadt geplondert ende
aen brant gesleken, ende werden l'Ulrecht met zijn Volck
feestelick inghehaelt.

Quade wacht � En 'svyants cleen acht � Die sleden winnen doet,
Daerom op zijn comste voordacht � Vy daghe en nacht � Men waken:

moet.

Int jaer 1433 inden bcmuerde weert buyten Utrecht eeq

Vreesselicken brant verrees, die ooc inde Stadt oversprin-
ghende grooie scbade dede, die gheheele Weert met het
Cloosler van Jerusalem, Lauwen-recht ende Pellichgis-poort
af-branden.

Twce-en-Twlntlchste Caplttcl.

Van Bisschop Roelof van Diepholt.

Als Heer Sweer van Culenburch t'Utrecht uyt zijn stoel was
gestoten ende binnen Dordrecht die selfde stelden, d'Hollandert,
Zeelanders, Vriesen en Geldersche was liefghetal, d'Utrecht-
sche met den Blixein des bants slaende : wederom Diepholt,
die Proevens der ghene die Heer Sweer aenhinghen andere
hy confereerde, d'Ulrechtsche hem als een Lantsheer ende
Bisschop waren onderdanich. Int jaer \ 430 worde Heer
Sweer van Paus Eugenius van zijn Officie en Bisschoppe-
lijcke staet geset. Desen Diepholt inde regeringhe ende
Uorloghe zijn voorsael niet en was onghelijck, want hy zijn
volck een Schilt, ende den Vyant een schrick waer: nam
den Vyant af Wijck by Duerstede, ende t'huys t'Abcoude.
Naderhant oneens geworden zijnde met die Burgermeesters
ende Stads Magistraten, is een jaer uyt Utrecht ghetogen,
ende is door hulpe van sommighe Burgers die een gat inde
Stadt muer ghemaeckt hadden, in die donkere nacht met veel
gewapende mannen weder in die Stadt ghecomen, Heer Jacob
van Gaesbeeck ghevanghen, die naderhant vry werde
ghelaten, op conditien dat nae zijn doot, Wijck ende *'t Cas-
teel Abcoude met al zijn aencleven, aen die Bisschoppen van
Utrecht ten eewighe daghen soude blijven: Het Bisschops
Hof binnen Utrecht hy dede maken int jaer 1448.

ff O T A.

Keysers en Coningen Croonen, Bisschops-lttijlers die schoon af schijnen,
Ats compt die doot � Cleyn ende groot: Haett doet verdwijnen.

71
llrlc-en-Twintichste Captttcl.

Van Heer Ghijsbert van Brederode, hoe dat hy onrech-
telick uyt zijn Bisdom werde gestoten.

Dese te voren Domproost melter vyf Collegien eendrachtige
stemmen Bisschop wert uytgeroepen, daer teghens was Phi-
lips die voor David ziju natuerlijcke Soon, door den Bis-
schop van Atrecht met groot geit ende beloften aen den
Paus om 't Bisdom solliciteerden, ende die confirmatie van
Brederode beletten, ende soo Brederode geen macht en
hadde, om soo machtighen Potentaet te wederstaen, heeft
int jaer 1456 David van Bourgoingen op eerlicke con-
ditien het Bisdom overgedragen. Int selfde jaer is van Da-
vid voorsz., Brederode met zijn broeder Reynout ende
andere zijn bloetghewanlen, op Duerstede in een vuyle stinc-
kende ghevanghenisse gheworpen. Heer Reynout, out ses-
tich jaeren, werde wreedelijck ter doot toe met alderley tor-
menten gepijnicht. Int lest als het bevonden werde, dat hy
int minste tot geenighe saecken die hem opgheleyt werden,
schuldt hadt, wert vry gesleten, ende sterf int jaer 1473.
Int selfde jaer wert Heer Gijsbert van Brederode oock
ontslaghen, op conditien dat hy van zijn Proostye zoude af-
staen, ende soo langhe hy leefden, uyt die Stichtsche Pro-
vintien blyven. Heeft daerom nae veel ellent ende verdriet,
die reste van zijn leven binnen Breda overgebracht.

NOTA,

Dlchwils door ghevecht � moer als na recht � die minste moet wijcken:
t li niet na Gods waart � dattet soo behoort,, maer het zijn Hoofscha

praetijcken.

Vier-en-Twintichste Capittel.

^an "^avid van Bourgoingen ende groote oorloghen

in zijn tijt.
David vau Bourgoingen, heeft in begin van zijn re-

geringhc door hulpe zijns Vaders Hartoch Philips die De-
ventersche en Overysselsche, die hem voor geen Bisschop wil-
den erkennen, inl jaer 1470 tot zijn gehoorzaemheyt gedwon-
gen. Int jaer 1477 om dat hy d'Ulrechtsche haer oude
vryheyt weygerden int versetten der Magistraten, werde uyt
die stadt gedreven. Int jaer 1481 betrouwende op zijn vrun-
den hooch vermeten, te vergeefs zijn oude stoel ende staet
binnen Utrecht versocht: 't Welck een oorsaeck van een
groote Oorloch tusschen d'Utrechtsche en Hollanders verwec-
ten, het alderbitterst dat by menschen gedencken geweest
is, tot den jaer 1483 daer in hy gevangen werde.

NOTA.

Een gemeente verstoort � Van partidich discoort,, Niet can aflaten.
Een Prinee behoort ,, Daerom zijn woort � t'Houden zijn Ondersaten,

l'yf en TwiutlcJiste Caplltel.

Van het Oorkch tutichen Bisschop David ende d'�trechtsche.

Int jaer 1481 opstont binnen Utrecht een groot rumoer,
daer in des Bisschops adherenten werden uyt die stadt ge-
jaeclit. Des sladls regeringhe werde den Heere van Mont-
foort inde handen gegeven, die te voren die stadt hadt in
genomen. d'Heeren van Egmont en Iselsteyn deden des
nachts bilgetten voor die poort slaen, daer in sy die stadt
te vuyr ende te Swaerde ontseyden, veel Coyen, Ossen en
Paerden, na Iselsteyn wechdryvende. Des anderen daechs
hebbense den Bisschop op de Bilt gebrocht, op een ydele
hope, als of d'Utrechtsche voor hem die poorten souden ope-
nen, ende den Heere van Montfoort verdrijven, maer
d'Utrechtsche rontsom Iselsteyn alle Huysen ende Hofsteden af-
branden, is met groote vreese na Duerstede gheweecken. Int
navolghende jaer afbranden d'Utrechtsche het huys ten Ham,
ende Nicuvell, maer het Slot ter Haer, ende Hermeien zijn

by goet accoort over gegaen. Het Oorloch door dcse be-
ginselen tusschen d'Utrechische en Boergoensche verweckt zijn-
de, heeft Heer Joost van Lalaing Stadthouder van Hol-
lant, het Fort op de Vaert willen bestormen, maer werdt
�vande Utrechtsche manlick daer af gheweerdt, alsoo datse
mosten verlaeten haer Tenten, geschut, munitie ende vaen-
dels, met verlies van veel Capileynen en Soldaten, die doot-
gheslagen ende gevangen werden. Hier na hebben d'Utrecht-
sche Naerden ingenomen ende geplondert, die stadt op vyf-
tienduysent goudguldens gherantsoent. Den Vorst van Cleve
soon, out achtien jaren , maer cloeck int verstant, quam met
een schoone staet binnen Utrecht opden Corsavont. Na dese
Victorie werde die Fortuyn d'Utrechtsche een Stiefmoeder,
want op dese Victorien verstout (als daer tyding quam dat
den Vyant in West-broeck was) sonder ordonnantie met haer
beste Cleederen (soo het Hoochtijdt was) die Burghers oytlie-
pen, teghens die Vyanden die inde Weslbroecksche Veenen
ende slruvelen verborghen laghen, ende d'Utrechische omcin-
ghelcle, ende werden in die Morassen over duysent Burghers
dootgheslaghen en veel gevangen. Int jaer navolgende, niet
tegenstaende dese groote nederlage, hebben d'Utrechtsche die
stadt Vyanen ingenomen. Int jaer 1485 met vier duysent
Cleefsche Lantsknechten te vergeefs Iselsteyn belegerden, want
die Cleefsche met Iselsteynsche ende Benscopers oude kennisse
hadden, ende so men inde tijt seyde: Iselsteyn lach voor
Iselsteyn, int selfde jaer werde die stadt van Montfoort, den
Bisschop op hope van ghenade gheopent, maer d'oude Magis-
traten werden ghevangen genomen, ende die Borghers door
die soldaten seer ghequelt. Int selfde jaer quam Heer Hen-
drick van Nyevelt, clam over die stadt Mueren achter
die Lauwersiraet, ende zijn volck die Poorte opbreeckende,
quamen vierhondert starck op des Stadts-plaetse, alwaer dap-
perlick werden ghevochlen, ende Nyevelt tweemael te rug-
ghe ghedreven, maer zijn adherenten, hebben des Stadts-plaetse

ten derdemael aenvallende ingtiehoudcn, ende Nyevelt ter
doot ghewont, riep overluyt: Mijn ghetrouwe medeghesellen,
ick moet terstont sterven, op mijn doot en acht niet, oft
geeft den moet daerom niet verloren, maer meerder, daeroni
vervolcht u Victorie (die om u Vaderlicke stadt te bescher-
men) Godt u in handen nu heeft ghegeven. Hier door zijn
medeghesellen als Leeuwen werden ghemoet, ende verlosten
opden selfden dach den Heere van Montfoort uyt die ghe-
vanghenisse, die door des Bisschops handen selfs inde appre-
hensie was geset. Den Bisschop in groot perykel zijns lijfs
zijnde, troost en ghenade aen den Hecre van Montfoort
sochte, 'twelck Montfoort ghedaen heeft: Nochtans werde
den Bisschop met meer anderen den 12 May op een mes-
wagen nae Amersfoort gevoert.

Daerom:

Wel doorsiet ,, wat ghy gebiet,, als groot is w macht,
Wilt gedencken � als ghy yemant wilt crencken � dattet Rat van aven-

tueren ,

Haest can verkeeren ,, ghy Regeerders en Ueeren � hier op neemt acht,
Dat streng Regiment � haest neemt een ent,, en lang niet can dueren.

(Het vervolg hierna.J

N.�M.

over

DEN UTRECIITSCHEN ARTS PETRUS

DEN DELFTSCHEN DRUKKER HERMAN SCHINC-

KEL* EN DEN AARTSBISSCHOP FREDERIK

SCHENCK r*N TJUTENBURCHi EEN PAAR

AANTEEKENINGEN.

\JTenoegzaam op denzelfden tijd, maar onafhankelijk van
elkander, en uit een verschillend oogpunt, hebben nu on-
langs weer twee schrijvers, de een opzettelijk, de andere ter
loops, op Herman Schinckel, de aandacht gevestigd. Heeft
hij den Heer Prof. Kist, bij de verhandeling over Petrus
Bloccius (l), sloffe opgeleverd voor eene zaakrijke aan-
teekening, de Heer J a c o b, boekverkooper in den Haag, heeft
in het Jaarboekje voor den boekhandel (2) medegedeeld:
Aanteekeninyen over het geslacht en de drukwerken van den
Delftschen boekdrukker Hermanus Schinckel. Het was bij
gelegenheid van het verschijnen dezer aanteekeningen, dat ik
in dit Tijdschrift (o), de belofte deed, ook nog eens opzette-
lijk op dien man te zullen terugkomen, als daartoe over-
vloedige aanleiding hebbende door de vele Schinckel's, in
de Utrechtsche geschiedenis voorkomende. Maar, hetgeen mij
toen dat plan deed opvatten', doet er mij nu van afzien.
Die Schinckel's hebben zich sedert, bij voortgezette naspo-
ringen in de Utrechtsche registers, bij mij dermate vermenig-
vuldigd (4), dat ik noch behoefte, noch lust meer gevoel,
om eene zulke masse van bouwstoffen, voor een zoo onderge-
schikt belang, te verwerken. Ik bepaal er mij dus hier toe,
om, bij een paar aanteekeningen, te doen blijken, dat ik dia
belofte maar niet zoo los heb heengesteld, zonder in staat te
"jn, dezelve te vervullen. Daartoe geeft mij eene geschikte
gelegenheid het volgende boek, dat uit de akademische bi-
bliotheek v��r mij ligt:

(1) Archief. Tweede volgorde

(2) Voor het jaar 1844 ^g

(3) Tweede volgorde: i) TM, i a

(4) Van 1400-1700 toe.

Petri Memmii tferendaln doctor is medici apud Ultra-
jectinos, de recto medicinae «SM Kber unus: non tolum me-
dicis, verum etiam cujusvis disciplinae sectatoribus penttilis,
nunc primum in lucem editus. Delphis, Apud H e rm an-
ti u m Schinckelium in angulo vici scholaris, prope an-
tiquum templum. Anno 1564 (8°.)

Hetzelve is door Memmius opgedragen aan den Aarts-
bisschop van Utrecht, Fr. Schenck van Tautenburch,
Traj. liatavorum, quarto idus Martii, Anno post Christum
natum, 1563.

Petrus Memmius is Lij onze literatoren niet onbekend.
Reeds Andreas geeft in zijne Bibliotheek (1623), van hem
berigt, en Burman heeft (T. E. 1738 in: Fr. Memmius (1),)
van dat berigt weer gebruik gemaakt. Maar beter onderrigt
kon men toen reeds, omtrent dezen, zoo het schijnt voor
�ijnen tijd zeer bekwamen medicus ontvangen, uit B a c k-
meyster's Megapolis literata (1744), op wiens berigten
in dezen, sprekende als Prof. te Rostock over een' voorma-
Hgen leeraar dezer Hoogeschool, men schijnt wel te mogen
vertrouwen. Het is deze Backmeyster, van wien men leert,
dat Petrus Memmius, in 1531 te Herentals werd gebo-
ren , zich als arts met der woon te Utrecht vestigde, maar
voor A l ba's wreedheid van daar naar Rostock week, waar
hij in 1568 bij de Universiteit werd geimmatriculeerd, en
wegens zijne kunde, weldra tot Hoogleeraar in de ge-
neeskunde en stads -physicus werd aangesteld; dat hij , toen
Herfog UI r iel) van Mecklenburg in 1572 zijnen schoon-
zoon , den Koning van Denemarken ging bezoeken, gelast werd
den vorst, als lijfarts, daarheen te volgen, en als 'sKonings
archiater weer van daar vertrok ; dat hij in 1581 een beroep
naar Lubeck als stads-physicus volgde, waar hij nog eenige
jaren met vrucht onderwees, en in 1589, op,den 17 Julij,
in het 57° jaar zijns levens overleed. Memmius had tot vrouw
Ge er t r u ij d, weduwe van Joan. Longolius, uit het
oud-adellijke Nederlandsche geslacht der Longolii von (Lan-
geure c h t (!) � Langerack?). Ten tijde van Backmeys-
ter hing de beeldtems van Memmius nog in de academie
te Rostock (2).

(1) Zoon van Petrus, dezen te Utrecht geboren, en denkelijk met
zijnen vader naar Hostock verhuisd. Het ligt hier buiten imju be-
stek, om mij met dezen Frans Memmius verder in te laten.

(2) Ik ken geeue buiteulandsche Akademie, die ten aanzien van
hare opkomst en bloei, aan Nederland zoo veel, of althans meer

77 -

Naar hetgeen Andreas 11. van Memmius berigl: « elata
uxore, ow. 1561 Rostochium ewcatus" zou men ligtelijk
kunnen misleid worden, om te gelooven, dat Memmius in
dat jaar een beroep als Hoogleeraar naar Rostock zou heb-
ben ontvangen. Zulks schijnt echter, eensdeels te strijden met
de woorden van Backmeyster, en anderdeels niet wel
overeen te komen met de dagteekening der opdragt van het
in sprake staande boek, waarnaar te oordeelen, Memmius,
zich althans nog in 1565 te Utrecht moet hebben bevonden.
Maar nog later, in 1566 wordt hij in openbare te Utrecht
gepasseerde acten genoemd, waarbij hij personelijk moet te-
genwoordig zijn geweest (\).

Mogt men van den eenen kant aanleiding vinden, om te
stellen, dat Memmius de nieuwe leer omhelsde, zoo uit
de keuze van eenen drukker, die wegens het drukken van
protestantsche geschriften werd ter dood gebragt (2), als uit
deszelfs vertrek van de katholijke stad Utrecht, naar de pro-
testantsche akademie Rostock; het opdragen van zijn geschrift
aan den katholijken Kerkvoogd, en vooral de wensch, waar-
mede hij deze opdragt sluit: ut catholica et orthoxa ecclesia
advcrsus omnes diaboli insultus per bonos rectores et fideles
ministros omni tempore muniatur," komen mij voor, met eene
zoodanige belijdenis, althans op den tijd van het verschijnen
van dit werk , niet wel overeen te komen.

Wat Memmius voorbrengt, omtrent de redenen, waardoor
hij zich tot deze opdragt zou hebben laten bewegen , het zijn
enkel woorden. Vermoeden mag men, dunkt mij, dat hij
op dezen tijd, 's Bisschops arts was. Sehenck sukkelde ge-
durig , en had een ongemak aan 't been. Van daar misschien
mede, dat hij, zoo als ik genoeg gelegenheid heb gehad,
om te ontwaren, ongemakkelijk en netelig van humeur was (3).

verpligting heeft, dan die te Rostock; hetgeen wel eens, tot hand-
having en uitbreiding van 's lands roem en eer, nader mogt ia
't licht worden gesteld. De bouwstoffen liggen daartoe in het ge-
zegde werk van Backmeyster reeds gereed.

(1) Als, b. v., op den 8^en Jan. van dat jaar. » Petrus Mem-
mius, van Herentals," begint een transportbrief van die dagteeke-
ning » compareerde ende cedeerde etc. M^r. Dirc Antonisz. van
der Goude alle actie etc. als hy etc. heeft aen de huerjaren, etc.
als blykt by contracte eemaect bv hem met M^r. Coru. Lauw er-
man etc."

(2) Die echter blijkt, genoegzaam op denzelfden -tijd ook roomsch-
kathohjke geschriften, ja, de plakkaten des Konings tegen de haerc-
sie te hebbeu gedrukt.

(3) In 15�9 verloor hij een proces voor den geregte der stad te-
Utr. voorheen en thans, 11 Dl. l St. 8

Of in dit een en ander de gevolgen te vinden zijn, van zijn
weinig sober leven, durf ik niet stellig beweren; inaar wet
dat hij zich in de dienst van Venu s en Bacchus nog al
actief betoonde, en bepaaldelijk, dat hij, die als Bisschop
strenge mandate tegen de concubinar� deed uitgaan , althans
als proost en aartsdeken, in deze, een slecht voorbeeld
gaf (i). Vindt men hem, in 1553 voor het geregt in een

gen zijne knechts, die, om het slechte voedsel, hun bij hem voor-
gezet, ten outijde uit hunne dienst waren geloopen. Uit het vonnis
ziet men, dat hij toen, als proost van S. Pieter, 6 paarden op stal
had. � Als opten 10 Dec. 1578 de Notaris Waelckius met den
vic. Picck. uit naem van den can. G. van Wyckersloet op
Bisschops hoff verscheeuen, 001 syn Genade te insinueren sekere brie-
ven van nominatie tot een Canonicaat by S. Marie, door den Ko-
ning gepasseerd op gesegdcn Wyckersloet, uit krachte van eeno
Pauselyke bulle, benevens, om syn Genade, te handreicken sekere
supp�catie , waarby vanWyckersloet, verthoonde, dat hem door
'toverlyden vau M^r. Joh. van Hooghelande, vermits coninkhke
nominatie, mede ware eompeterende het trcsoricrschap der gesegde
kerk, met versoek om provisie, werd hun aangezegd, dat syn Genade
een kwaad been had, en uit dier oorsake beddevast was, dat syn Ge-
nade de stukken zou nasien, en over een dag of twee, drie, antwoord
geven. Maer, vertrokken synde, en nog op 't Domskerkhof voor 's
proosten vau O. M. deur stacnde, werden sy door 's Bisschops dier-
naer naer 't Hof teruggeroepen, alwaer sy voor een venster gecomen
synde, maer syn Genade niet siendc, door descn aengcsproken wer-
den , dat sy scherp toe luisteren souden, seggende hy: » ze"t mvn
Here Wyckersloet, dat hy te laet op is, ende dat hy die insi-
nuatie over ettclyke jaren hadde behoren te doen, ende soude hiertoe
om syn selfs, als om syns broeders wille, weseude in Spanje by d�
Konincklyke Majesteyt, goedgunstig geweest hebben; dan het is nu
te laet; wy hebbeu geconl'ereert, eude diesclfde, die dat is sal
't wel defenderen."

(l) Het streven, om, door de aanwijzing van enkele voorbeelden
de zedeloosheid der roomsche geestelijkheid, omstreeks den tijd der
Reformatie, te beloogen,. bewijst, dunkt mij, nog geenc bijzon^
dcre bedrevenheid in de geschiedenis dier tijden; en , na belijdenis-
sen, als deze van den Bisschop van Rocrmondc, Henrik van
Kuijck, in zijne epistola paraenelica. (voor de eerste maal gedrukt
achter deszelfs Speculum concubinariorum. Editio tertia. Col.. 1003
(8°.)): » Vidi ante annos amplius qnadraginta in quinque il'lis VI-
trajectinis canonicorum, collegiis. quam effraenata esset canonico-
rum �lorum vita. Non paui;i inter eos simoniaca pactione suos sibi
canonicatus comparaverant, et ventri ac Veneri pene onines dediti
vitam nihil minus ducebant quam dericalem, nee aliud quam scan-
dalis quotidianis Christi ccclesiam adspergebant. Tix duo aut tres in
singulii colleg�s videre erat, qui a carnis spurcitiis ac sordibus fn-
culpatam el irreprehensibilem ducerent vitam: et hi ipsi, qui ad eum
modum religiose vivtbant, prisco more tonsos semper habebant verticei
comam dependentem et barbam desectam", is het uoodeloos om'

regisgeding gewikkeld met eene Jannichge Gorrits doch-
ter, die met Zijn Eerwaarde verboden omgang zou hebben ge-
plogen (i), de euraieurs van 's Bisschops sterfhuis, gaven bij
solemnele acte. (2) te kennen, dal men de natuurlijke kin-
deren van zijn Eerwaarde niet diende te laten noodlijden.

Behalve dit boek van Memmius, schijnt de steller der
Aanteekeningen in het gezegde Jaarboekje, nog onbekend te
zijn gebleven, met een uit de drukkerij van H. Schinckel
afkomstig, mij echter bloot bij aanhaling bekend geworden
geschrift°van Hadr. Junius (5). Dit bevreemdt eenigzins,
daar Junius met de lotgevallen van Schinkel in meer
dan een opzigt in verband staat, waardoor men wel had
mogen verwachten, dat de Heer Jacob aanleiding zou ver-
kregen hebben, om van dat werk melding te maken. Naar
denzelfden Aanteekenaar zouden de ouders van Herman
Schinckel, tijdens hij boekdrukker te Delft was, te Monl-

zonder andere redenen daartoe te hebben, nog met soortgelijke spc-
cificaticn voort te gaan.

(i) Een schcpeuhricf van den 2 December van dat jaar begint al-
dus: » Jau Ru tg er sz. ende Ja unie h ge Gerrits dochter syn
hnysvrouw, vcrclacrden, alsoe dat door tusschenspreken van goede
mannen een accoort geschiedt is tusschen den Eerweerdigen Edelen
ende Welgeboren Hcere Frederik Schcnck, Yryheer tol Taulen-
burch, Proest ende Archidiaken etc. ter eenre, ende Jannichge
Gerrils dochter ende huren man, Jan Rulgcrsz. ter andere
sydea, hercomendc van alimentatie eens kyuts, dat sy haer be-
roemde by den proost over veel jaren geprocreert te hebben etc."
Hij werd gecondemneerd haar alle maand een hoornsgulden uit te
reiken , voor den tijd van vier jaren.

(2) Het is een Rekwest aan de Staten van Utrecht van den jare
1583, te lang, om hier in deszelfs geheel geplaatst te worden. Het-
zelve behelst, onder anderen, deze woorden: » Daereriboven, alsoe
syu Genade by sckere vrouwspersonen, kynderen verweet hadde, de-
welcke vau haer eer gesct synde, daarvan nooil cenige reparatie ofle
verstoringe gehad en hadden ; dan, dat dieselve by 'l leven van syu
Genade alleen gealimenleerl syn geweest, ende dat enige van desefve
personen in groete crancte syn leggende, ende die andereu met el-
lende ende anders tot grotelick gedebilitcert syn, dat hacrluideu
met mogelyk en is, de cpst langer ie winnen, ende dat in conside-
ratie van 't gunt voorsz. is, dieselve personen behoerlyke alimentatie
yerstrekl moet worden, principalyk mede, alsoe hel een schande
wcseii soude, dat de voorsz. personen, die by 'lieven van syn Ge-
nade, onderhout gedaen is, nae syn adyvicheyt gebrecke soude ly-
MQ, soe hebben de voorsz. suppl. meiten voorsz. vrouwspersonen
geaccordeert, ende deselve toegcleyt twee duvseut achl ende lachliir
gl.. om als lyfrente Ie beleggen elc."

(3)i De fungo phalli in sabuletis Hollandiae nascente. Delphis,
Hermaunum Schiuckeli urn, l��-� (4°.)

foort woonachtig zijn geweest. Dat er omstreeks dezen tijd
althans magen van hem met der woon gevestigd waren,
schijnt uit de volgende acte van den 6 Oct. 1575, wel te
mogen worden afgeleid: « Bi ui n Hermansz., Secretaris in
Benschop, met Geertgen ende Anthonia, Ja. Willemsz.
Schinckels dochteren, syn susteren, met handen heur ge-
coren voochts als respective erfgenamen van Ja. Willemsz.
Schinckel ende Marye syn huysvrou, hoerlieder vader ende
moeder ende hebben machtich gemaeckt etc., die eene den
anderen, omdat een van hem dryen, etc. sel mogen overgeven
voor den gerechte tot Monllbort alsulke eigendommen van hoer-
lieder ouders huys, hofstede ende syn toebehoren, ende daeraf
quytscheldinghe ende verlichtinghe te doen tot behoef van
Catryn, Willein van Hove weduwe, ende anderen co-
peren van dien, geit te onlfanghen etc. in maniere, of sy
sel ven alle drie jegenwoordich waren, etc., mitsgaders, dat
Bruin, hoer broeder, in horen naam een ofte meer sal mo-
gen substitueren etc."

J. J. DODT v. Fi.

MIDDEIEEUWSCHE KEFxKEM�UWKlJ]>ST

EN INZONDERHEID O HET STICHT VAN UTRECHT.

toestand van ons land, nadat de heerschappij

der Romeinen alhier een einde genomen had, kan niet
Wel anders, dan vrij wild en onbebouwd geweest zijn.
Wel had dit volk, gedurende deszelfs verkeer of over-
heersching, cenige beschaving beginnen te verspreiden,
voornamelijk in den omtrek van de legerplaatsen en sterk-
ten ; doch daar deze overal in de nabijheid der rivie-
ren gelegen waren, zal ook de invloed van deszelfs
meerdere beschaving zich niet ver landwaarts in, hebben
doen gevoelen, en de binnenlanden leverden weinig
anders op, dan eene afwisseling van heidelanden, bos-
schen, meren en moerassen, waarvan een goed gedeelte
des winlers onder water gezet werd (_!)�

Gedurende de hierop volgende herhaalde invallen van
vreemde volkstammen zal de toestand van het land zeker
niet verbeterd zijn, zoodat de eerste Christenpredikers
genoegzaam overal een bijna woest land met half wilde
inwoners ter beschaving en bekeering vonden (2).

In dit land nu streden in de 7⁴* en 8"" eeuwen de
Frankische Koningen tegen de Friezen, Saksen of welke
volken hier mogen gewoond hebben, en ondersteunden

(1) Zie Schayes, Les Pays-Bas avant et durant la Domination
Romaine.

(2) Zie Roijaards, Gesch. der invoering van het Christendom ia
Nederland, pag. 00.

Utr. voorheen en thans, II Dl. I St. 9

de verkondigers van het Christendom met kracht van
wapenen tegen de Heidensche bewoners, die het te niet
gaan van hunne voorvaderlijke Godsdienst met de ge-
weldigste middelen trachtten te beletten.

Onder deze omstandigheden en bij het gedurig ver-
nielen der Christenkerkjes of Kapellen kan men niet
anders verwachten, dan dat dezelve gemakkelijkheids-
halve slechts uit hout en riet zullen bestaan hebben.

In andere landen was dit desgelijks het geval. Zie
O. F. von Rumohr, �ber den gemeinschaftlichen
Vrsprung der Bauschulem des Mittelalters, zur Ge-
schichte Dannemarks. Kreuser K�lner �ombriefe en*.

Deze wijze van kerken stichten vond nog in pas op-
komende steden plaats tot in de 13"° en 14"' eeuwen,
gelijk men ziet in de beschrijvingen van Delft, Hoorn
en andere steden.

Dat dezelve vroeger bijna algemeen moet geweest
zijn, blijkt uit de uitdrukkelijke vermelding in de Ge-
schiedenis, dat Graaf Dirk H de Abdijgebouwen te
Egmond, na derzelver verbranding door de Friezen iu
925, van steen deed herbouwen.

Op plaatsen, waar nog Romeinsche gebouwen of over-
blijfselen daarvan gevonden werden, zal men de kerken
misschien grootendeels hiervan opgetrokken hebben. Niet
onwaarschijnlijk zal men ook hier, gelijk in andere
landen, Romeinsche tempels, waar die nog bestonden,
tot de Christelijke Godsdienst ingewijd hebben; dit
wordt verhaald van de Kapel op het Valkhof te Nijme-
gen, en kan mogelijk zijn van de voormalige Si. Wal-
burgskerk te Groningen, bij welker slooping in 1613
Romeinsche penningen zijn gevonden (1), Romeinsche
~~(1) Zie Groninger Volksalmanak voor 1843.

tempels van dezen achlhoekigen vorm komen voor, bij
Schoeplinus, Alsatia lllustrata, Deel I, pag. 504.
De Kapel te Nijmegen, hoewel veel kleiner, heeft meer
overeenkomst met de door Karel den Groote te
Aken gebouwde Domkerk, waarom zij door dezen Vorst
bij zijn slot op het Valkhof, misschien op Romeinsche
grondslagen, kan gebouwd wezen, hoewel de tegenwoor-
dige buitenmuren grootendeels van veel later tijd zijn.

Meerdere gebouwen van dezen vorm schijnen hier niet
bestaan te hebben, dan alleen de Palmitenkapel, die voor-
heen behoorde tot het Miuderbroedersklooster te Utrecht,
en aldaar van uit de Nieuwe Weerd overgebragt was.

Uit de 10^dt eeuw is misschien nog overig de Noorde-
lijke zijdegang van de St. Plechelmuskerk te Oldenzaal,
alwaar de Utrechtsche Bisschop Balderik van Cleve
in 968 waarschijnlijk de eerste steenen kerk gesticht
heeft.

Men vindt ook bij J. Oud aan, Itoomsche Mogentheid,
pag. 38, de afbeelding van tufsteenen fondamenten in
1613 bij de abdij te Rijnsburg opgegraven, en blijk-
baar het oostelijk deel eener kerk voorstellende, welke
27 voeten breed was, en aan de noord-, oost- en zuid-
zijde eene half ronde kapel of nis had, welke fonda-
menten waarschijnlijk afkomstig waren, van de kerk
aldaar door Graaf Dirk II in 976 gesticht.

In den ruwen, uit allerlei soorten van steen te zamen-
gestelden kerkmuur van het dorp Andelst in de Betuwe,
met kleine onregelmatig geplaatste vensters, zien wij
misschien nog een overblijfsel van de wlksbouwkunde
uit deze vroege eeuwen. Dergelijke ruwe muren be-
stonden er tot voor eenige jaren aan de kerken van de
dorpen Hien en Weurt.

84
Elfde Eeuw.

Met deze eeuw begon ook in ons land een tijdperk,
hetwelk zich door het stichten van Godshuizen ken-
merkte, nadat de vrees voor het einde der wereld,
welke tegen het laatst der tiende eeuw aller harten met
schrik vervuld had, geweken was (1).

Tot het stichten van kerken gebruikten de Geestelijken
veelal de schatten, waarmede vermogende lieden hen
beschonken hadden, in de hoop van daarvoor bij het
naderend einde aller dingen, de zaligheid te erlangen.

Het bouwen van bedehuizen was zekerlijk inzonder-
heid noodig in de Nederlanden, alwaar, ten gevolge van
de herhaalde strooptogten der Noormannen, het land op
vele plaatsen nog woest lag, doch welke streken nu bij
het toenemen der bevolking allengs weder bewoond
en bebouwd werden.

Men vindt de kerken uit deze en de 12^ae eeuw veelal
van tufsteen gebouwd, in de nabijheid der rivieren,
hooge Weilanden en de duinkanten, dewijl de lage
streken toen veelal te waterachtig waren, om eene tal-
rijke bevolking te hebben.

Volgens hetgeen in de Ba.ta.via Sacra berigt wordt
zoude Bisschop Bernulphus, omtrent het midden de-
zer eeuw, alle bouwvallige kerken in het Bisdom Utrecht
herbouwd hebben, en dit komt overeen, met de veel-
vuldige sporen van den bouwlrant uil dezen tijd, welke
men op vele dorpen aantreft. Op geene plaats is ons
echter eene kerk bekend, aan welke niet het een of
ander gedeelte afgebroken of vernieuwd is, voorname-

(1) Zie de Caumont, Histoire Sommaire de l'architecture Reli-
giease, Civile et Militaire au Mojcu age, pag. 62.

lijk schijnen in de 13"° en beide volgende eeuwen de
koren bijua algemeen afgebroken en vergroot te zijn.
VORM DER KERKEN. Deze was gewoonlijk langwer-
pig vierkant met een smaller en plat gesloten koor. Zoo-
danig was de in 1826 afgebrokene St. Thomaskapel
te Uirecht, die, hoewel meermalen herbouwd, echter
waarschijnlijk denzelfden grondvorm, als ten tijde van
hare eerste stichting onder Willebrord, behouden
had. Ook in deze eeuw schijnt dit de bijna algemeene
vorm der kerken geweest te zijn, met enkele uitzonde-
ringen , zoo als te Renkum.

De grootere of sladskerken, zoo als die van St. Pieter
en Si. Jan te Utrecht, als ook die te Oldenzaal, alle door
Bisschop Bernulphus gesticht, zijn kruiskerken.

KOORSLUITING. Behalve de platte voor dorpskerken,
schijnt die met den halven zeshoek de meest gewone
of oorspronkelijke van ons land geweest te zijn (St.
Pieter te Utrecht, St. Lebuinus te Deventer, Renkum).
De half ronde werd denkelijk gebruikt aan kerken, die
naar het voorbeeld van buitenlandsche gebouwd wer-
den, of welker bouwmeester een vreemdeling was,
(zoodanig was de oorspronkelijke koorsluiting van de
voormalige St. Mariakerk te Utrecht en van de St. Ple-
chelmuskerk te Oldenzaal (1). De ruine op het Valk-
hof te Nijmegen is zonder twijfel de half ronde koor-
sluiting van de oude slotskapel.

TORENS. In de eerste eeuwen van het Christendom
waren 4« klokkca en torens zeer zeldzaam (2}. Ook
in ous land schijnen tot op de elfde eeuw zeer weinige
of geene kerktorens bestaan te hebben; de kleine klok-

(1) Overijsselsche Volksalmanak voor 1841.

(2) D e C a u m o n t, pag. 44. Kreuser, K�lner Dombricfe, pag. 32.

ken, die men had, hingen denkelijk in eene houten
stelling of torentje op het dak of in eenen steenen boog
op den west-gevel, (de oude kapel te Zuijlen bij Ra-
demaker, Kabinet van Nederlandsche Oudheden, de oude
kapel Ie Deest bij Drutcn); uit latere eeuwen vindt men
deze klokbogen aan het St. Barlholomaei Gasthuis te
Utrecht en aan de kapel van het slot Doornenburg in
de Overbetuwe. In de ll^d' en 12^d* eeuwen werden
overal vele torens gebouwd.

TWEE TORENS aan den westgevel, vindt men aan de
St. Nicolaaskerk te Utrecht en de Bergkerk te Deventer.
Oudtijds bestonden er aan de kerken van St. Pieter, St.
Maria en St. Salvator te Utrecht, aan de St. Janskerk te
Arnhem, alsmede aan de Abdijkerken van St. Paulus en
Oudwijk te Utrecht en die te Egmond.

DE MUREN waren vlak of met nissen (St. Pieter en
SU Jan te Utrecht, te Kerkwijk), ook met platte pilas-
ters en kleine boogjes (gevel en torens van St. Nico-
laas te Utrecht, de voormalige kerk te Leusden, afge-
broken in 1827). Enkele malen met ronde staven (Sas-
senheim, koor te Renkum). Steunbeeren vindt men uit
deze eeuw hier even weinig, als in andere landen,
somtijds op de hoeken der koren en kruisarmen (Si.
Pieter te Utrecht).

DE DEUREN waren zoowel in de zijmuren, als in
den westgevel of in de torens geplaatst; meestal in
cene verdieping van inspringende lijsten, (Oldenzaal,
Ermeloo, Oosterbeek) somtijds met ronde slaven (op
den Eltenberg, St. Pieter te Utrecht). Altijd waren zij
rond gedekt, en in den boog werden somtijds half ronde
steenen met beeldwerk of opschriften geplaatst.

DE VENSTERS waren gewoonlijk klein en halfrond ge-

dekt en in de nissen der muren geplaatst, zij hebben
omtrent de helft der hoogte in de breedte. In de kruis-
armen maakte men twee hooge smalle vensters naast
elkander. Enkele malen vindl men ronde vensters (St.
Nicolaas en voormalige St. Mariekerk te Utrecht, Olden-
zaal , Ruin e op het Valkhof te Nijmegen").

GEWELVEN waren hier in deze eeuw even zeldzaam,
als m andere landen (Ij. De St. Pieters- en St. Jans-
kerken te Utrecht zijn er oorspronkelijk niet voor aange-
legd. De Si. Mariakerk aldaar was er echter mede voor-
zien (2). Misschien ook zijn die in de St. Plechelmuskerk
te Oldenzaal en in de kerk op den Eltenberg oorspronkelijk.

De gewelven, welke in de koren van sommige oude
Dorpskerken gevonden worden, schijnen uit de 12"'
eeuw te zijn (Renkum, Usselmuideo). Natuurlijk komen
hier de zoo menigvuldig voorkomende gewelven in ko-
ren uit de 14^d° en 15*" eeuwen aan oudere Dorpskerken',
niet in aanmerking.

PILAREN EN ZUILEN. Het valt moeijelijk te bepalen,
welke de meest gebruikte vormen hiervan geweest zijn,
dewijl ons niet meer, dan vier kerken met zijde-
gangen bekend zijn, die in dit opzigt alle verschillen.

De St. Pieterskerk te Utrecht heeft zuilen met koni-
sche (naar boven dunner wordende) schaften, zware,
zeer eenvoudige, kubieke kapiteelen met dekstukken en
antieke basementen.

De St. Janskerk aldaar heeft vierkante geheel vlakke
pilaren zonder kapiteelen of basementen.

De St. Plechelmuskerk te Oldenzaal, vierkante pilaren
met ronde staven.

(1) De Caumont, Hitt. Sommaire, pag. 85.

(2) Zie de tcekening van Saenredam in het stadhuis te Utrecht.

De Sf. Mariakerk te Utrecht had pilaren te zamenge-
steld uit halfronde en platte pilasters en daar tusschen
kleinere zuilen met kubieke kapiteelen.

De Abdijkerk op den Eltenberg, hoewel niet tot de
grootere stadskerken kunnende gerekend worden, heeft
pilaren, die uit halfronde en platte pilasters zamengestcld
zijn, en kleinere vierkante daar tusschen. �

Van deze heeft alleen de St. Janskerk te Utrecht
puntbogen tusschen de pilaren, de overige zijn geheel in
den rondbogen stijl. Men schijnt dus hieruit Ie kunnen
besluiten, dat de vierkante en te zamcngesteldc pilaren
hier meer, dan de ronde zuilen in gebruik zijn geweest.

ORNAMENTEN. Tot in de 12^4e eeuw schijnen onze
kerken zeer eenvoudig geweest te zijn , ten minste heb-
ben de beide door Bisschop Bernulphus te Utrecht
gebouwde kerken met vele kleinere kerken op de dor-
pen, geene blijken van oorspronkelijk met uitgehouwen
beeld-of lijstwerk voorzien te zijn geweest; zelfs zijn de
kubieke kapiteelen en de basementen der St. Pieterskerk
zeer ruw behakt en geheel zonder lijsten of ornamenten;
de kapiteelen der voormalige St. Mariakerk aldaar waren
eenigzins zorgvuldiger bewerkt, en op de hoeken der
voetstukken zag men de bladvormige versiering, welke
in andere landen veelvuldig aangetroffen wordt. Ner-
gens alhier treft men de zigzaglijsten aan, welke in En-
geland en Normandie zoo menigvuldig gevonden worden.

Van beeldwerk is nog uit deze eeuw overig de beeld-
zuil van Johannes den Dooper, in de St. Janskerk
te Utrecht gevonden, en op het stadhuis aldaar bewaard;
alsmede de halfronde steen, welke voorheen boven den
westelijken ingang der Abdij te Egmood geplaatst was,
en nu iu den tuin van het Museum van Schilderijen te

Amsterdam (hel Trippenhuis) bewaard wordt; op dezelve
is de Aposlel Petrus met de sleutels en een Bisschops-
staf afgebeeld, benevens Graaf Dirk VI en zijne moe-
der Petronella, die hem schijnen te aanbidden (l").

Een dergelijke steen is gemetseld in den Oostelijken
muur der St. Michielskerk te Zwol, vertoonende Abra-
ham met nog drie kleine figuren op zijne borst, waar-
schijnlijk is dezelve afkomstig uit eene kerk aldaar in
deze eeuw gesticht (2).

Een derde steen wordt bewaard in de kerk te Rijns-
burg, en is afkomstig van de Abdij aldaar.

Al dit beeldwerk is zeer plat, en toont eene weinig
gevorderde kunst aan.

In de bommelgaten van vele torens uit deze en de vol-
gende eeuw ziet men dwergzuilen met kapileelen, die ku-
bieken, of naar het voorbeeld der Corintische orde verschil-
lend versierd zijn; wel is waar, dat de meeste door den
tijd veel geleden hebben, doch bij de zeldzaamheid van or-
namenten uil deze eeuwen zijn zij de aandacht overwaardig.

Onder deze zijn de voornaamste de zuilen en kapitee-
len aan de Ruine op het Valkhof te Nijmegen en de ka-
piteelen en basementen afkomstig uit de voormalige St.
Paulus Abdij te Utrecht en op het stadhuis aldaar bewaard.

CRUPTAE of kelderkapellen vindt men te Utrecht in
de St. Pieters en te Deventer in de St. Lebuinuskerk C3),
waarbij men die in de St. Maartenskerk te Emmerik kan
voegen, alzoo deze stad oudtijds tot het Bisdom Utrecht

(1) Dezelve is beschreven, doch niet getrouw afgebeeld lij van
Wijn, Huiszittend leven.

(2) Zie de afbeelding en beschrijving in den Overijsselschen Volks-
almanak 1841.

(3) Beschreven en afgebeeld in de Otieryss. Volksalmanak roor 1842.

behoorde. Alle drie hebben eenen eenigzins langwer-
pigen vorm, en zijn aan de oostzijde rond gesloten,
tegen de zijdemuren zijn platte pilasters en nissen. Die
te Deventer is omtrent 14 el lang en 9 breed, de beide
andere zijn iets kleiner.

Alle drie hebben eenvoudige tonronde gewelven zon-
der ribben of banden, welke door zes zuilen gedragen
worden. Te Utrecht en Deventer zijn de zuilenschaften
twee aan twee met schroefvormige en hoekige lijsten en
met schubben versierd. De kapiteelen zijn zeer eenvoudige
Jcubieken zonder versierselen, en de basementen antiek.
Te Emmerik zijn de schaften twee aan twee uit vier,
acht en zestien staven gevormd, de kapiteelen zijn ook
in vier en acht deelen afgedeeld, terwijl de beide uit
zestien staven gevormde zuilen kubieke kapileelen heb-
ben, die zorgvuldiger bewerkt zijn dan te Utrecht en
Deventer. De basementen zijn met aarde bedekt.

Te Utrecht en Deventer zijn deze Cruptae zonder twij-
fel te gelijk met de kerken omtrent het midden der
11⁴' eeuw door Bisschop Bernulphus gesticht; te
Emmerik misschien iets later, dewijl de bewerking van
de zuilen en de vijfzijdige koorsluiting der kerk eene
meer gevorderde kunst schijnen aan te duiden.

Twaalfde Eeuw.

In het algemeen kunnen voor deze eeuw dezelfde re-
gels, als voor de U"⁸ gelden; de sladskerken werden
meer en meer sierlijk opgebouwd, zoo als men in de
oudere deelen der Groote Kerken te Zutphen en Deven-
ter kan zien. De puntbogen werden ook meer gebruikt;
men vindt dezelve met de rondbogen bij elkander in de
Bergkerk te Deventer en uitwendig aan vele dorpsker-

ken. In de St. Walburgskerk te Zutphen zijn aan de
slaven der pilaren kelkvormige kapiteelen en in de St.
Lebuinuskerk te Deventer vierkante met eenig bladwerk.
Tot deze eeuw schijnen ook te behooren, de doorbro-
kene en dooreengeslingerde rondboogjes, welke men
onder andere aan de torens der Bergkerk te Deventer
en aan die te Wageningen ziet.

De dorpskerken werden meer, dan in de vorige eeuw
van baksteenen opgehaald. Voorbeelden van den bouw-
trant dezer eeuw vindt men nog aan torens en gedeel-
tens van kerken op vele dorpen en kleine plaatsen.
De spitse (lancet) bogen en drievoudig te zarnenge-
voegde vensters, welke in andere landen het kenmerk
van den overgangstijd tot den puntboog zijn, komen hier
zeer zeldzaam voor. (De bogen in het oudste gedeelte
der St. Joriskerk te Amersfoort en het venster boven de
westerdeur der St. Walburgskerk te Zutphen).

Dertiende tot Zestiende Eeuw.

«t

Met de dertiende eeuw bereikte ook in ons land de
Gothische bouworde hare grootste volmaaktheid, en dn
kerkgebouwen verkregen, met het algemeen worden van
den puntboog, eene ligtheid en stoutheid van bouw, die
den beschouwer doen verbaasd staan. Deze ligtheid van
bouwtrant behield zij wel tot op haar verval in het mid-
den der zestiende eeuw, doch de ornamenten verloren veel
van die edele eenvoudigheid, welke het kenmerk was van de
dertiende eeuw, als het schoonste tijdperk van haar bestaan.

Wij hebben slechts twee kerken, die met de schoon-
ste in andere landen kunnen vergeleken worden, name-
lijk de St. Maartens- of Domkerk te Utrecht en de St.
Janskerk te 'sHerlogenbosch. De eerste is nimmer ge-
heel volbouwd geweest en tegenwoordig bestaan alleen

�f, beiJe kruisarmen en het koor vau dezelve, dewijl
het ruim door eeuen geweldigen stormwind op den l"'""
Augustus 1674 instortte en vervolgens afgebroken werd,
Hare bouwlrant is iets ouder, dan van de kerk te 's
Hertogenboscb, want zij heeft kapiteelen aan de staven
die de gewelfribben dragen, terwijl in de St. Janskerk
geene kapiteelen, maar van het gewelf tot op den grond
doorloopende staven gevonden worden (1).

Onze fraaiste kerken zijn met gehouwen steen bekleed,
waarin de ornamenten uitgewerkt zijn. Aan die welke uit-
wendig grootendeels uit bak of tufsteen bestaan, zint men
de ornamenten van gehouwen steen, zoodat naarmate van
het minder gebruik van gehouwen steen ook minder orna-
menten gevonden worden. Er zijn ons geene kerken be-
kend met ornamenten van gekleurde en verglaasde bak-
steenen, hetgeen anders in het Woordelijk Duitsculand bij
het menigvuldig gebruik van baksteen niet ongewoon is.

Sommige kerkmuren, gelijk te Leijden, Haarlem en
Alkmaar, hoewel bijna geheel met gehouwen steen be-
kleed, kenmerken zich echter door groote eenvoudig-
heid, hetgeen men minder aan het onvoltooid blijven,
dan wel aan het oorspronkelijke plan kan toeschrijven.

Een eigenaardig kenmerk onzer kerken zijn de ronde
zuilen, welke men, tot in den laatsten tijd der Gotlii-
sche bouwkunst, meer dan in andere landen gebruikt
heeft (2). Voornamelijk komen zij voor in de lager
gelegene provinci�n, terwijl de kerken in de hoogere
streken meer eenvoudige of zamengestelde pilaren hebben.

Deze ronde zuilen hebben meest acht, tien of twaalf

(1) Zie over dit onderscheid Kugler, Handbuch der Kvnttge-
ichichte, pag. 830 en volg.

(2) Zie hierover C. Snaase, niederlanditche Brieft, pag. 169eurolg.

hoeidge voetstukken en keikvormige kapitcelen met een
of twee rijen gewoonlijk fraai bewerkte bladen, van
verschillenden vorm. Somtijds ook met dieren en beeld-
werk (Naarden, in de zijdegangen te Rotterdam).

Onze kerken zijn tegenwoordig bijna alle inwendig
toet eeue dikke kalklaag bedekt, waardoor de fijne be-
werking der ornamenten niet opgemerkt wordt. Door
deze oorzaak is ook veel schilderwerk verborgen, het-
geen oudtijds dezelve versierde.

DE GRONDVORM is meestal die van eenLatijnsch, en-
kele malen die van een Grieksch kruis (.Nijmegen, Hoog-
landsche kerkLeijden). Er zijn er ook van langwerpig vier-
kanten vorm, voornamelijk wanneer zij gelijkhooge ge-
welven hebben; cenige van deze hebben ook kruisarmcn.
Deze bouwtrant met gelijkhooge gewelven komt menig-
vuldig voor. Te Zutphen, Deventer, Utrecht en eer,ige
andere plaatsen is dit toe te schrijven aan het vergroo-
ten van vroeger bestaan hebbende kerken, doch vele
zijn oorspronkelijk in dezen vorm aangelegd, van welke
de St. Michielskerk te Zwol, in het laatst der 14^de eeuw,
eene der eersten geweest is.

KOORSLUITING. Voor groote kerken gebruikte men
veelal vijf zijden van den tien- of twaalf-hoek, somtijds
drie zijden van den zes- of acht-hoek. Kleine kerken
hebbeu het koor ook wel plat gesloten (St. Walburgs-
kerk te Arnhem, Markendaalsche te Breda).

De kooromgangen werden in de vijftiende eeuw dik-
wijls met zeven of negen zijden van den veertien- of
achttien-hoek gevormd, (Delft, Haarlem, Deventer, Gro-
ningen).

Veellij is hebben de kerken kapellen, zoowel langs
het ruim en koor als om den kooromgaug; zij schijnen

allen in het oorspronkelijke plan begrepen, en niet van
lateren aanbouw te zijn.

De kruisarmen zijn plat gesloten, waarop alleen de
kerk te Geertruidenberg eene uitzondering maakt als
zijnde dezelve daar aan de einden veelhoekig.

GEWELVEN. In de kerken uit de dertiende eeuw zijn
meestal eenvoudige kruisgewelven, eerst laler in de
veertiende en vijftiende schijnt men gewelven met kuns-
tige stcrrenvormige ribben gemaakt te hebben.

Zeer menigvuldig zijn in de lager gelegene streken
de houten gewelven of beschotten. Gedeeltelijk kan
men dit aan eene gewoonte en gedeeltelijk aan het on-
voltooid blijven der kerken toeschrijven; in het laatste
geval ziet men meestal uitwendig de kassen, waarin de
springbogen moesten komen, nog opengelaten, (Haar-
lem, Hooglandsche kerk te Leijden, koor te Arnhem).
Misschien ook vreesde men in vveeke gronden de ge-
bouwen met steenen gewelven te bezwaren.

De houten gewelven zijn somtijds fraai beschilderd,
(Alkmaar, Naarden) of met kunstige houten ribben voor-
zien, (Haarlem).

In de kerken met ronde zuilen vindt men tegen de
bovenmuren veelal ��n of meerdere staven of lijsten,
die de gewelfribben dragen, en niet altijd op de kapi-
teelen der zuilen rusten.

In de zijdegangen zijn of dezelfde soort van zuilen
als in het schip of dunne ronde staven met kapiteelen,
of ook wel enkele draagsteenen voor de gewelfribben.
Wanneer er doorloopende lijsten in gevonden worden,
schijnt de kerk niet volgens hetzelfde plan afgebouwd.

De vensters in de kruisarmen van onze eenvoudige
kerken loopen meestal tot in de brandgevels door. Doch

aan de fraaiste is dit niet het geval, dewijl de brand-
gevels daar, gelijk in de buitenlandsche, met nissen
lijstwerk enz. versierd zijn, (Domkerk te Utrecht, St.
Janskerk te 's Bosch, Hooglandsdie te Leijden, St, Havo
te Haarlem, Lieve vrouwe kerk te Dordrecht}.

DE TORENS, welke uit deze eeuwen hier gevonden
worden, zijn bijna alle enkel tegen den westgevel ge-
plaatst. Alleen heeft de St. Walburgskerk te Arnhem
(1328), twee torens en te Deventer staat de toren der
St. Lebuinuskerk (IS⁰" eeuw), aan den Zuidkant van
den westgevel, zoodat het schijnt alsof men er eenen
tweeden bij heeft willen zetten.

Te Breda, Bommel en Arnhem rusten de torens in het
ruim der kerken op twee zware veelhoekige pilaren, maar
de meeste zijn uitwendig tegen de kerken aangebouwd.

De fraaiste en volmaaktste torens zijn te Groningen ,
Utrecht, Amersfoort, Rheenen, Breda, Bommel en Delft,
Te Arnhem, Deventer, Zutphen, Zierikzee, Rotterdam ,
Dordrecht, Wijk bij Duurstede, Woudrichem en andere
plaatsen zijn zij onvoltooid gebleven, en gedeeltelijk in
latere eeuwen met steenen koepels of houten kappen
gedekt. Te Middelburg en 's Gravenhage zijn zij zes-
hoekig van grondvorm, beide zijn ook niet in den Go-
thiscuen bouwtrant voltooid.

KLOOSTERGANGEN of kruisgangen, bestaan er in on»
land slechts twee, bij de Domkerk te Utrecht en bij de
Abdijkerk te Middelburg ook schijnen er uit deze latere
eeuwen geene meer geweest te zijn.

Die te Utrecht is waarschijnlijk van denzelfden tijd
als de kerk, doch niet in denzelfden smaak, dewijl ia
een gedeelte de gewelfribben tot op den grond onafge-
broken doorloopen.

Te Middelburg is dezelve misschien eene eeuw latet⁴gebouwd.

Als overblijfsels van kloosters bestaat er nog een te
Ulrecht onder de gebouwen van het voormalig klooster
der Ridders van St. Jan, nu het Militair logement en
een tweede achter het stadhuis te Haarlem, beide zijn
zeer eenvoudig van baksteenen opgehaald.

DORPSKERKEN worden uit deze eeuwen van verschil-
lende grootte gevonden; eenige zijn kruiskerken, andere
langwerpig vierkant, en hebben twee rijen eenvoudige
zuilen of pilaren, zonder dat het middenschip veel boven
de zijdegangen verheven is. Bijna allen zijn van baksteen
gebouwd, en waar zij gedeeltelijk uit tufsteen bestaan, is
deze waarschijnlijk afkomstig van eene oudere kerk, du;
gesloopt en met de daarvan komende sleen de nieuwere
gebouwd of bekleed is. De koren zijn gewoonlijk smal-
ler en lager dan de kerk, en met den halven acht- of
tienhoek gesloten. Het ruim is zeldzaam, doch de koren
meermalen met steen verwulfd. Aan den westkant heb-
ben zij gewoonlijk eenen meer of minder versierden
vierkanten toren, waarvan eenigen vrij hoog zijn. De
deuren zijn meest platrond gedekt en zonder veel or-
namenten.

Wij moeten hier nog bijvoegen, dat men in de lagere
en aan zee gelegene Provinci�n voornamelijk den oor-
spronkelijken bouwtrant der kerken van onze gewesten
moet zoeken, dewijl de andere, zoo als Overijssel en
Gelderland, zonder twijfel meer van den bouwtrant der
aangrenzende landen overgenomen hebben.

LOBESTEEG TE UTRECHT. STEYEN LOBE.
HET GESLACHT LOB�.

En het eerste deel der Geschied- en Oudheidkundige be-
schrijving van de Pleinen, Straten, Stegen, Waterleidingen i
Wedden, Putten en Pompen der Stad Utrecht, wordt op
blz. 230, gezegd dat de Zonstraat te Utrecht in de rekening
van huisgeld van het jaar 1629, Lobesteeg wordt genaamd,
naar het aldaar wonende geslacht Lobe, terwijl in de aan-
teekening op de aangehaalde plaats melding wordt gemaakt
^van Steven Lobe, die in 1576 aldaar woonde, en tevens
gezegd, dat in de rekening van Haarstede-geld, van het jaar
17IS, het geslacht Lobe nog wordt gevonden.

Hetzij mij vergunt omtrent dat geslacht in het algemeen,
en omtrent voornoemden Steven in het bijzonder, eenige
Diededeeling te doen.

Het geslacht Lobe, of, zoo als het zich later altijd schreef,
Lobe, was afkomstig uit Vlaanderen, doch werd later geteld
onder de zoogenaamde Welgeboren Maartens of Martensman-
nen van Utrecht, en is thans nog in wezen. Tot hetzelve
behoorde wijlen mijne moeder Susanna Abilia Lobe, en
behooren onder anderen thans nog, mijne bloedverwanten de
Heeren Willem (Guillelmo) Lobe en Karel (Carlos)
Lobe, broeders, beide ridders der orde van den Nederland-
schen Leeuw, de eerste Consul-Generaal der Nederlanden voor
geheel Cuba te Havana, en de tweede Consul der Nederlanden
voor Cadix, Sevili�, St. Lucas, langs de Kusten van den
Oceaan, van Ayamonte af tot Algesiras toe (1).

(Ij Zie Bijlage A.

Utr. voorheen en thaos, II Dl. I St. 10

Steven Lobe, boven vermeld, werd te Utrecht in 1527
geboren. Zijn vader was Willem Willemsz. Lob�,
Schout in den Dom te Utrecht, en zijne moeder M ar i g t j e
of Maria Ghijsberts. De vader komt in zijne gemelde hoe-
danigheid voor, in eeiie acte van het jaar d544, te vinden in
het Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden en Statistiek van
Utrecht, VIH^d« Deel (1843), blz. 193, waar hij Wilh.
Lobe van Oostende (1) wordt genoemd. Steven, zijn
zoon was burger en Martensman van Utrecht, en deed zich
in laatstgemelde hoedanigheid, in Augustus 1594, op leeke-
nen als geregtigd tot de jagt, zoo als blijkt uit Ma'tthaeus,
de jure Gladii, pag. 550, waar hij Steven Loby wordt ge-
noemd. Hij stierf te Utrecht in het jaar 1595, en heeft tot
vrouw gehad Margaretha van Lookhorst, gezegd van
Voort, uit welk huwelijk twee zoons en eene dochter zijn
gesproten. De oudste zoon Willem was Drost en Schout
�van Soest en Soestdijk, en stierf op eerstgemelde plaats in
het jaar 1608; zijn zoon, mede Willem genaamd, geb.
4586, was even als zijn overgrootvader, Schout in den Dom
te Utrecht, en komt als zoodanig voor, in een charter van
het jaar 1631 te vinden, bij Matthaeus, in het aangehaalde
werk, pag. 225. Laatstgemelde Willem Lob� had veertien
kinderen (2), van welke een zoon insgelijke Willem ge-
naamd, geb. 1615, vader was, onder anderen van 1. Ad-
riana Lob� en van 2. Pieter Lob�.

1. Adriana, geb. 1638, werd de vrouw van Johannes
van de Water. Hun zoon Willem was bij Maria O u-
ziel, de vader, onder anderen van Adriana van de Wa-
ter, echtgenoot van den beroemden Hoogleeraar Pieter van

(1) Zie Bijlage 6.

(2) De afstammelingen van eenen zijner zoons, B alt u s genaamd,
bleven nog lang te Utrecht', doch vertrokken later naar Amsterdam,
waar er nog in wezen zijn.

Musschenbroek, zoodat wijlen de Heer M^r. Samuel Coi-
nelis van Musschenbroek, kleinzoon van dezen laatslen en
Wethouder der Stad Utrecht, overleden den 22 Sept. 1859,
van grootmoederszijde mede een afstammeling was van den
vermelden Steven Lobe.

2. Pieter Lob� voorn^d. geb. 1640, ha<l bij Abigael
W a c h t e l s, twaalf kinderen , van welke een zoon W i 11 e m
genaamd, in 1705 te Utrecht, tot Art. Lib. Mag. et Phil.
Doet. werd bevorderd, en Predikant, eerst te Kockengen en
de Haar en vervolgens te Elburg is geweest. Hij had bij
Susanna Koek tien kinderen, en onder dezen a. Jan Pie-
ter en b. Willem Lob�.

a. Jan Pieter Lob� werd in 1742 te Leiden bevor-
derd tot Art. Liber. Mag. PhiL et Med. Dr., en schreef
eene dissertatie de diversa lapidiim origine. Hij was Inspec-
tor van het Collegium Medicum te Amsterdam en vader onder
anderen van Ma u rits Jacob Lob�, Consul der Nederlan-
den te Cadix , die, bij eene Spaansche vrouw, donna Maria
Emanuella Ravina, vader werd van de boven vermelde
Heercn Willem (Guillelmo) en Karel (Carlos) Lob�,
Consuls der Nederlanden te Havana en te Cadix.

b. Willem Pietersz. Lob�, bovengenoemd, werd in
1745 te Leiden insgelijks tot Art. Lib. Mag. et Phil. Dr.
bevorderd, was van 1748�1780 Predikant te 'sGraveland,
en bij Anna Gerrelsdr. de Haas, vader van elf kinde-
ren, van welke wijlen mijne bovenvermelde moeder er een was.

Het wapen van het geslacht Lob� is een veld, beladen met
10 hermelijnen, geplaatst 4, 3, 2 , l met een rood bovenstuk
(d'hermines en chef de gueules); als helmteeken een zittende
jagthond met hangende ooren, (een lobbes ?J

Amsterdam, den 4 Mei 184S.

W. J. C. van Hasselt.

100

M IJ L A « K \.

De Heer Willem (Guillelmo) Lob� is Commandeur der orde
van Kar el III van Spanje, en schrijver van verschillende werken,
zoo in de Spaansche, als in de Fransche taal. Zoo verscheen van
hem in 1843 te Amsterdam eene brochure getiteld: La Chine et
l'Europe; in 1821 gaf hij te Parijs in het licht: Guide aux droits
civils et commerciaux des �trangers en Espagne, van hetwelk later
eene 2*¹⁸ uitgave verscheen. Van zijne werken, in de Spaansche taal
geschreven, zijn ons bekend: 1°. Cartas a mis Bijos duranteunviaje
A los Estados unidos , Francia � Inglaterra; en los siele vit i mos me-
ses de 1837. Pfueva-York 1839s herdrukt Madrid 1843, 2°. Misce-
lanea de algunos folletos ya impresos y escritos in�ditos sobre ln~
struction p�blica, agricullura, comercio, etc., twee deelen in 8"
Madrid 1841, eu 3°. Mi Segundo viaje d Europa y especialmenle A
Espana, vier deeleu in 8"., Madrid 1842. Zijn broeder Ka rel
(Carlos) Lob� is schrijver van de vier volgende brochures: 1°. Quel-
ques mots aux hnbitants de Curafao, sur leur agricitlture et sur la
maniere d* l'am�liorer. Arnst. 1839: 2°. Quelques mots aux habi-
tants de Curafao sur la culture du Nopal et sur la reproduction de la
Cochenille fine du i�texique. Amst. 1839. 3°. Quelques mots sur la
culture du coton en g�n�ral en sur celle des colonies de sa Maj. Ie
Itoi dei Pays-Bas, situ�es aux Indes occidentale» en particulier. Amst.
1840, en 4°. Quelques consid�rations sur la situation financiers, poli-
tique, commerciale de la Neerlande en Mars de 1843. Amst. 1843.

Voor weinige jaren leefden er te Oostende nog personen van dien
naam. � Jean Lob� of zoo als hij ook wel wordt genoemd,
Jean Lobbe was Kolonel-Gouverneur van Oostende, waar hij in
1604 sneuvelde. Zie G�n�alogies des Families nobles et anciennes des
XVII frovinces, T. III. p. 148. Genealogie de la familie Gilles.
In de bibliotheca Delgica van Foppens vindt men p. 822 melding
gemaakt van Jacobus Lobetius, overleden te Luik in 1672, en
in een diploma van hel jaar 1486, te vinden in het II^de Deel van het
Supplement ad Oper. Diplomat Miraei, p. 901, komt als getuige
voor, Joannis Lobbe, Advocatus oppidi Lovaniens�.

DER

MIDDELEEUWSCHE KERKEfl-BOTJWKUNST

WEDERL^ITD

EN INZONDERHEID IN HET STICHT YAN UTRECHT.

(Vervolg van pag. 96).

ORNAMENTEN. Aan onze kerken, welker bouwtrant
niet dien der buitenlandsche overeenkomt, is ook veelal
dezelfde soort van ornamenten aaugebragt, waarom wij
deze hier voorbijgaan. In de kerken met ronde zuilen,
het kenmerk van den eigendommelijken bouwtrant der
Hollandsche kerken, ziet men, behalve de kapiteelen
der zuilen en slaven bijna geene ornamenten, somtijds
eene rij boogjes onder de daklijst.

Onder de bovenvensters is gewoonlijk een muurvak
of nis met verticale staven en boogjes, of ook wel met
twee platronde bogen, die in het midden op eene zuil
of draagsteen rusten.

Het profil der bogen tusschen de pilaren is meestal
onder plat, enkele malen rond, met lijsten op de zijden;
zeldzaam ziet men aan de vensters veel lijstwerk.

Het kunstige steenen raamwerk in de vensters schijnt
minder algemeen te zijn geweest aan onze baksteenen
kerken; waar het nog bestaat, is het vrij eenvoudig.
Wanneer er eene balustrade om het dak gevonden wordt,
is deze gevormd uit verticale staven door boogjes ver-
eenigd; eenige balustrades in dezen smaak zijn van bak-
steen uitgevoerd. Aan eenige kerkan ziet men ronde

Utr. voorheen en thans, II Dl. I Si. 11

102

boogjes in den smaak der ll^d° eeuw, als eenc naboot-
sing van de ornamenten uit dien tijd.

Beeld werk is er zeer weinig meer overig, dewijl het
grootste gedeelte met altaren, doopvonten enz. of bij
den beeldenstorm vernield, of later, bij het inruimen
der kerken aan den Hervormden Godsdienst, uit dezelve
weggeruimd is. Het schilderwerk moet echter dikwijls
niet dadelijk weggenomen, maar in den loop der
jaren overgewit zijn, daar uit de teekeningen van
Saenredam en Zachtlevcn, op het stadhuis te
Utrecht, blijkt, dat op het laatst der 17** eeuw, hier-
van nog veel over was. De pilaren en zuilen moe-
ten oudtijds veelkleurig gemarmerd, en met de beeld-
tenissen van Heiligen beschilderd zijn geweest; tegen-
woordig is hiervan bijna niets te zien, dan hetgeen uu
en dan toevalligerwijze voor den dag komt.

Denkelijk liet men voorheen veelal aan de ornamenten
en zuilen de natuurlijke kleur van den steen, waar-
uit zij bestonden, behouden, gelijk men zulks nog in
de kerken te Dommel en Alkmaar ziet.

De gewelfribben, draagsteenen, bladen en figuren, op
de gewelfknoopen en aan de kapiteelen, werden met
verschillende kleuren, zoo als rood, zwart, wit en geel
beschilderd, somtijds ook verguld.

De kappen der gewelven werden veeltijds met groen
lofwerk en takjes beschilderd, die uit de gewelfribben
schenen voort te komen.

Reeds boven merkten wij aan, dat onze baksteenen
kerken uitwendig weinig versierd zijn, het eenige, dat
derzelver donkere kleur verlevendigt, is dat de hoeken
en profilen veeltijds met zandsteen opgehaald, en ban-
den van dien steen in de muren gemetseld zijn.

Jtt

-^ -r ' » - �- -

OP DB

VOORNAAMSTE KERKEN

yEDERL^L'^Jt'

Deze aanteekeningen zijn grootendeels volgens ei-
gene bezigtiging der kerkgebouwen opgemaakt.

De kerken, welke wij niet gezien hebben, zijn met
een -f- gcteekend; hare beschrijving is te zamengesteld
naar berigten en afbeeldingen ons door kunstminnaars en
geleerden goedgunstig toegezonden, waarvoor wij aan
allen hier onzen dank betuigen.

De niet meer bestaande gebouwen zijn zoo na mo-
gelijk beschreven, volgens daarvan nog voorhandene
afbeeldingen en berigten.

Wij hebben de kerken enkel uit een bouwkundig
oogpunt beschouwd, en dus ook geene melding gemaakt
van de zich daarin bevindende praalgraven en andere
merkwaardigheden, wijl deze deels een afzonderlijk
onderzoek verdienen, deels niet tot het Golhisch tijdvak
behooren.

Waar hiertoe aanleiding was, hebben wij het verschil
opgegeven, dat er somtijds bestaat tusschen het in oor-
konden vermelde jaar van derzclver stichting en het
waarschijnlijke volgens den bouwtrant; want gelijk het
eerste stichtingsjaar van zeer vele kerken niet bekend is,
even zoo moeten aan anderen groote vernieuwingen zijn
gedaan, zonder dat er in de geschiedenis berigten van
bewaard zijn.

104
Oudste Herken v��r de Elfde Eeuw.

Rondbogenstijl.

ST. THOMASKAPEL TE UTRECHT. Gesloopt �826.
Gesticht door den Frankischen Koning Dagobert, om-
streeks 631; zouder twijfel was deze eerste Christenkerk
van hout. Herbouwd door Wille b r o r d, en naderhand
meermalen, waarschijnlijk het laatst in 1413. Hoewel
zij dus, behalve de grondslagen, niets oorspronkelijk»
meer had, kan men haren vorm voor den algemeeuen
der eerste Christenkerkea aannemen. Het was een lang-
werpig vierkant met een smaller en lager plat gesloten
koor, het ondersle der muren bestond nog uit zware
tufsteenen (1). Zij moet met het koor ongeveer 22 Ned.
ellen lang zijn geweest.

ST. S AL VATOR of OUDMUNSTERKERK te UTRECHT.
Gesloopt 1587. Gesticht door Willebrord, omtrent
700. Verwoest door de Noormannen bij de verovering
der stad in 857. Waarschijnlijk op dezelfde grond-
slagen herbouwd door Bisschop B al der ik van C leve,
na de verdrijving der Noormannen, in 917. Bij den
zwaren brand van 1148 was het de eenige kerk, die
gespaard bleef.

Het was eene kruiskerk van tufsteen (2). Volgens
de bij den platten grond opgegevene maten moet het
koor, met de crupta daaronder, nog langer dan het
ruim der kerk geweest zijn; daar dit strijdt met den

(1) Volgens een handschrift en teckening getrokken uit de Biblio-
theca Musschenbroeckiana.

(2) Zie de afbeeldingen en platte gronden op het stadhuis te
utrecht en in het bezit der familie van Asch van Wijck.

105

algemeenen vorm der vroege Christenkerken, kan het
mogelijk zijn, dat dit koor met de crupta en de beide
torens aan den westgevel, bijvoegselen eener latere_tmisschien der 11⁴" eeuw, geweest zijn. Van de tweede,
bij Ma 11 ha e as vermelde, crupta is op den platten
grond geen blijk te vinden, misschien was de groote
ciupta door eenen muur in twee�n gescheiden. Volgens
den platten grond schijnen er aan eiken kant zes zuilen
in dezelve geweest te zijn.

ST. WALBURGSKERK TE GRONINGEN. Gesloopt
1613. Zij was in de 9⁴° eeuw gebouwd, misschien op
Romeinsche grondslagen; dewijl dit volk dergelijke tem-
pels had Cl). Het was een zwaar achthoekig gebouw
van tufsteen, met eenen verhoogden koepel eu gewelven.
De vierkante toren en het koor met den kelder (crupta?j
daaronder, schijnen bijvoegselen uit de ll^da of IS⁴⁰ eeuw
te zijn geweest (2J.

KAPEL OP HET VALKHOF TE NIJMEGEN. Mis-
schien op Romeinsche grondslagen gebouwd door Kar el
den Grooten, omtrent 780. Zij is veel kleiner, dan
de door dien Vorst te Aken gestichte kerk, doch heeft
volmaakt denzelfden grondvorm en bouwtrant. De bin-
nenste achthoek eu een klein gedeelte van den buiten-
muur met het ingangsportaal zijn nog van tufsteen en
in den Rondbogenstijl. Het schijnt evenwel twijfelachtig
of deze oudere deelen van de stichting doorKarel den
Grooten, dan wel van de herstelling des Valkhofs
door Keizer Frederik Barbarossa in 1155, nog

(t) Schoeplinus, Alsatia Illustrata, I D., pag. 804.
(t) Groninger Volks-AImanak 1843. � Tegenw. staat van Gronin-
(«n. � S m i ds schatkamer van Ned. Oudheden.

106

overig zijn. Op de inwendige galerij zijn de bogen
door achthoekige dwergzuiltjes met kubieke kapiteelen
en antieke basementen verdeeld.

De zestienzijdige buitenmuur, de gewelven en het
bovenste van den achthoek zijn, naar den bouwtrant te
oordeelen, in de 14"" of 15^da eeuw voor het grootste
gedeelte vernieuwd. Oorspronkelijk schijnt de buiten-
muur in elk der vakken twee rondbogige vensters,
in eene dergelijke nis, boven elkander gehad te heb-
ben. Waarschijnlijk was het de oorspronkelijke ka-
pel van het door Karel den Grooten gebouwde
slot of paleis, dewijl zij in verband stond met het oud-
ste gedeelte van de voormalige gebouwen op het Valk-
hof. Naderhand diende zij welligt tot eene doopkapel
(Baptisterium).

Elfde Eeuw.

4- ST. PLECHELMUSKERK TE OLDENZAAL. Van de

alhier door Bisschop Balderik van Cleve in de 10*^eeeuw gestichte kerk bestaat waarschijnlijk nog de Noor-
der zijdegang (1). Het schip en de Noorderkruisarm
zijn van de door Bisschop Bernulphus, omtrent 1043
gebouwde kerk, in den rondbogenstijl met vierkante
pilaren en staven in de hoeken.

Er bestaat nog eene halfronde altaarnis van dezen
tijd, uitwendig met staven en kubieke kapiteelen. Het
oorspronkelijke koor is denkelijk ook halfrond gesloten
geweest.

De geheelc zuidzijde mei het koor is, na den brand

(l) Zie Overijsselschc Volksalmanak 1838 en 1841.

107

van 1492, in 1525 in den smaak van dien tijd ver-
nieuwd en vergroot. De toren schijnt tot de 12*' eeuw
te behooren. Zij is met vele zuilen en bogen versierd,
en met de oudere deelen der kerk van Bentheimer steen.
ST. PIETERSKERK TE UTRECHT. Gesticht door
Bisschop Bernulphus, omtrent 1040. Vergeleken met
andere buitenlandsche kerken van denzelfden tijd is zij
klein eu eenvoudig, en het metselwerk vrij ruw, uit
ongelijke platte stukken tufsteen bestaande. Het ruim
heeft aan eiken kant vijf zuilen van blokken rooden
zandsteen, met dikke kubieke kapiteeleu en zware an-
tieke basementen, zonder eeuige ornamenten en zouder
het voor-Gothisch blad op de hoeken. De schaften heb-
ben de verdunning konisch en de beide koepelpilaren
zijn vierkant met platte pilasters.

Het koor, dat door de zich daaronder bevindende
crupta eenige Toeten hooger is, heeft geenen omgang,
maar aan beide zijden eene kapel, van welke die aan
de zuidzijde later gebouwd is. De oorspronkelijke ka-
pel aan den Noordkant is zwaar verwulfd, en even als
het koor met drie zijden van den zeshoek gesloten.
De geheele kerk was oorspronkelijk slechts voor eenen
houten zolder aangelegd, doch het koor en kruis later
met tufsteen verwulfd, waardoor eenige vensters in het
koor digtgemaakt zijn.

Het ruim is tegenwoordig met een planken beschot
voorzien en de zijdegangen zijn tot aan het dak open.
Oorspronkelijk was de kerk geheel in den rondbogen
stijl; de koorvensters zijn later punlbogig uitgehakt
en vergroot. De vensters in de zijdegangen schij-
nen ook toegemetseld, doch derzelver nissen zijn ia-
�n uitwendig nog zigtbaar. V��r den storm van l Aug.

108

1674 had de kerk twee vierkante torens aan den west-
gevel (l") van even eenvoudigen bouwtrant als de kerk,
en een langwerpig raam en ingang. Tusschen de to-
rens was inwendig eene lage galerij rustende op twee
zuilen, met kubieke kapiteelen.

Hoewel geheel ontbloot van uitgehouwen versierselen
was de kerk echter, v��r de beschadiging door den
storm van 1674, met schilderwerk voorzien, de zuilen
waren veelkleurig gemarmerd en de kapiteelen met witte
banden, lofwerk en cherubim, op eenen rooden of
blaauwen grond beschilderd.

Tegen den koepelboog zag men eene schilderij, voor-
stellende eenen Bisschop met het model van eene kerk
in elke hand en twee aan zijne voeten, waarschijnlijk
doelende op den stichter van deze en de St. Janskerk,
dewijl men veelal de stichters het model der kerken
in de hand houdende, voorstelde. De kerken aan zijne
voeten doelden misschien op de stichting der St. Paulus
abdij en der St. Lebuinus kerk te Deventer. Naast hem
zag men de H. H. Paulus en Andreas.

Tot in de 17^de eeuw bestond er aan de zuidzijde der
kerk een kloostergang, waarvan eene gedeeltelijke af-
beelding te zien is op het stadhuis te Utrecht en in
Rademakers Kabinet van Oudheden.

Volgens deze afbeeldingen schijnt dezelve uit zware
vierkante pilaren en zuilen met vierkante kapiteelen,
zonder gewelf, bestaan te hebben.

Daar deze kerk volgens geschiedkundige berigten twee
of driemalen, namelijk in 1076, 1148 en 1279 verbrand-

(1) Zie de teekeningen op het stadhuis te Utrecht.

109

de (1), kan misschien de vraag ontstaan, of zij niet ge-
deeltelijk vernieuwd is? Op grond echter van haren
bouwtrant durven wij verzekeren, dat de bij die bran-
den geledene schade niet groot moet geweest zijn, en
zich tot het dak en de houten zoldering, zoo die er was
bepaald heeft, dewijl alleen aan de daklijst eene her-
stelling, schijnbaar uit de 13^do of 14⁴' eeuw, te zien is.

ST. JANSKERK TE UTRECHT. Gesticht door den-
zelfden Bisschop als de St. Pieterskerk. Het is eene
kruiskerk van tufsteen, zeer eenvoudig, zonder steenen
gewelven, zij heeft vierkante pilaren, zonder kapiteelen
of eenige ornamenten en wijde puntbogen daar tusschen.
De vensters zijn in den rondbogenstijl. Het oude koor
is in 1556 door een nieuw, in den smaak van dien
tijd, vervangen. Tot in de 17^de eeuw bestond er aan
de Noordzijde een kloostergang, en een toren aan den
zuidwest-hoek, beide zijn misschien met het vernieuwen
yan den westgevel, in het laatst van die eeuw, afgebroken.

De St. Janskerk schijnt door de branden van 1148
en 1279 meer geleden hebben, want behalve dat een
der twee torens, aan den westgevel, toen reeds w�g-
geraakt schijnt te zijn, is de zuidelijke kruisarm met
baksteen hersteld. Misschien was ook het koor door
die branden allengs bouwvallig geworden, zoodat men
het in 1556 moest vernieuwen.

WESTGEVEL der ST. NICOLAASKERK te UTRECHT
Deze bestaat met de beide torens nog geheel in den
smaak der 11- eeuw; men ziet er waterlijsten door
�ondboogjes gedragen en platte pilasters op de hoeken.

d) Zie hare beschrijving in het �trechtsch Tijdschrift voor 1838.

110

In de bommelgaten zijn dwergzuilen met kubieke ka-
pileclen. Het ronde venster in den gevel is toegemetseld
en de deur daaronder geheel veranderd, zoodat er van
de ornamenten niets meer te zien is. In de 16** eeuw
heeft men op de beide torens koepels gezet, waarvan
de Noordelijke door den storm van 1674 vernield, en
niet weder herbouwd is.
De kerk is uit eene latere eeuw.
ST. MARJAKERK TE UTRECHT. Afgebroken 1813.
Zy was gebouwd in 1082, door Bisschop Coenraad,
onder medewerking van Keizer Henrik IV, «aar het
voorbeeld eener kerk te Milaan (1). Het was eene
fraaije kruiskerk van tufsteen, met zware pilaren, uit
platte en halfronde pilasters bestaande, daar tusschen
ronde zuilen, die eene galerij of bovenkerk droegen.
Alle kapiteelen waren kubieken, doch zouder veel lijst-
werk. Het oorspronkelijke koor was halfrond gesloten,
en naast hetzelve in de kruisanneu waren twee half-
ronde altaar-nissen. Tegen den westgevel was eene ga-
lerij op ronde zuilen rustende, die de beide einden der
bovenkerk vereenigde. Alle gewelven schijnen oorspron-
kelijk van steen en met platte ribben geweest te zijn.

Boven het kruis was een achthoekige koepel en aan
den zuiderkruisarm een vierkant overwulfd vertrek, waar-
schijnlijk het oorspronkelijke kapittelhuis, met nog
eene kamer daarboven.

De geheele kerk schijnt uitwendig vrij eenvoudig ge-
weest te zijn, doch meer in den smaak van buitenland-
sche, dan onze andere kerken uit deze eeuw. D«
westgevel werd in 1710 wegens bouwvalligheid afge-

(i) Zio de beschrijving ia dit Tijdschrift, jaargang 1838.

111

broken, zij had oorspronkelijk twee torens, waarvan
de een door het geschut der Spanjaarden, bij de be-
legering van het kasteel Vredenburg, vernield en de
andere na den storm van 1674 afgebroken is. Er be-
staat van deze kerk nog eene kloostergang, hoewel door
huizen verborgen. Zij heeft eenige zware vierkante pi-
laren en dwergzuilen met kubieke kapiteelen daar tus-
schen, de gang is niet vcrwulfd en het bovenste ge-
deelte schijnt niet ouder, dan de 16"° eeuw CO-
KOOR DER ST. LEBUINUSKERK TE DEVENTER.
Dit is met de crupta daaronder nog overig van de aldaar
door Bisschop Bernulphus, omtrent het midden de-
zer eeuw, gestichte kerk.

Het is even als dat der St. Pieterskerk te Utrecht,
zeer eenvoudig en met den halven zeshoek gesloten. De
ronde staven schijnen uit de 12^do eeuw te zijn, en de
oorspronkelijke muren, bij het vergrooten der kerk, tot
pilaren doorgebroken.

DE RUINE OP HET VALKHOF TE NIJMEGEN is
waarschijnlijk de halfronde koorsluiting van eene al-
daar door Keizer Frederik Barbarossa in 1155 ge-
bouwde slotkapel. De zorgvuldige bewerking geeft aan-
leiding om deszelfs stichting in de 12^da eeuw te plaat-
sen , hoewel het geheel in den rondbogenstijl is.

Er zijn vijf vensters in de ronding en daaronder drie
ronde lichtgaten, welke tot de voormalige crupta behoord
zullen hebben. De nog voorhanden korte dikke zuilen-
schaften, hebben misschien in deze crupta gestaan.

De verschillende kapiteelen behooren tot de Bijzan-
tijnsche bouworde en het geheel toont eene navolging
van buitenlandsche kerken aan.
(1) Vergelijk de teekemngen dezer Kerk op het Stadhuis te Utrecht.

112

ST. JANSKERK TE ARNHEM. Afgebroken 1812.
Alleen het ruim en de westgevel met de beide torens
was uit deze eeuw. Er was een diep inspringend por-
taal en vele pilasters en boogjes tot ornamenten. Het
koor en kruis was in de 15^de eeuw vernieuwd,

Twaalfde Eeuw.

De overgangstijd lot den puntbogenstijl.

ST. WALBURGSKERK TE ZUTPHEN. Gesticht door
Otto, Graaf van Zutphen in 1105. Het schip, koor en
onderste gedeelte van den toren, zijn nog van dezen tijd
overig en reeds in den puntbogen stijl. Men vindt er
zware vierkante pilaren, waartegen wederom vierkante
pilasters, die als zware ribben langs de gewelven voort-
gaan. Iti de hoeken zijn ronde staven met kelkvormige
kapiteelen, van deze verheffen zich langs de gewelf-
ribben ronde staven met dwarsbanden. De gewelven
zijn vrij eenvoudig, zij schijnen tot de oorspronkelijke
stichting te behooren.

Het koor is met den halven zeshoek gesloten. De
westgevel is van tufsteen, en heeft uog de oorspron-
kelijke puntbogige deur met ronde staven, die met
banden en kelkvormige kapiteelen versierd zijn. Boven
de deur is een drievoudig zamengevoegd venster, uit-
wendig eenvoudig, doch inwendig met zuilen voorzien.
Bij het vergrooten der kerk in de 15^dl> eeuw brak men
waarschijnlijk de zijdegangen af en de bovenmuren van
het schip tot bogen door, oorspronkelijk was het reeds
eeue kruiskerk.

ST. LEB�IN�SKERK TE DEVENTER. Tot hare
oudere deelen behooren de koepelpilaren en hetgeen
toenmaals het kruis uitmaakte. Aan de pilaren ziet men

113

ronde staven met eenen band om het midden en vier-
kante kapiteelen met eenig bladwerk. Mogelijk zijn de
vierkante pilaren van het schip nog gedeeltelijk de mu-
ren van de kerk der elfde eeuw, waartegen men i u
deze eeuw de halfronde pilasters elk met drie ronde
staven en bladkapiteelen gezet heeft. Hoewel niet met
de koepelpilaren overeenkomende, schijnen zij ook niet
tot den volmaaktsten Gothischen bouwtrant der t3^d° eeuw
te behooren. Deze kerk is in 1240 en 1334 verbrand,
en omtrent 1416 in den tegenwoordigen staat gebragt.

BERGKERK TE DEVENTER. De beide torens schij-
nen tot het begin dezer eeuw te behooren, de zuilen
en bovenmuren waarschijnlijk tot de verbouwing onder
Bisschop Diederik van der Aare, in 1198, en de
buitenmuren met de kruisarmen en den kooromgang tot
de vcrgrooting van 1463. Het schip heeft wijde punt-
bogen en kleine, uitwendig ronde, inwendig punlbogige
lichtgaten, die nu toegemetseld zijn. Het koor heeft
ronde bogen en kleine puntbogige bovenvensters. De
koorsluiting heeft spitse puntbogen, en is met den hal-
ven achthoek gevormd. De zuilen zijn dun met ronde
basementen en kelkvormige kapiteelen, zonder bladen,
van deze gaan drie ronde staven langs de maren, waar-
op de gewelfribben zonder kapiteelen rusten; deze zijn
echter hoekig, zoodat de gewelven later in de kerk ge-
maakt schijnen.

De torens en schipmuren zijn van tufsteen; op de
eerste heeft men later nog eene verdieping van baksteen
gezet, de muren der zijdegangen hebben inwendig drie
slaven met kelkvormige kapiteelen, gedeeltelijk zijn zij
van baksteen. De oorspronkelijke rondbogige bommel-
gaten der torens hebben eene dwergzuil met (nu ver-

114

nieuwd) Bijzantijnsch kapiteel. De kooromgang (l463)
is zevcnzijdig.

TOREN der ST. JANSKERK te 'SHERTOGENBOSCH.
Geheel van baksteen. Aan dezelve ziet men in vele,
nu toegemaakte openingen of bommclgaten, den bouw-
trant dezer eeuw, bestaande in het gelijktijdig gebruik
der ronde en puntbogen, met ronde staven van gehou-
wen steen tot sieraad. Hieruit schijnt het te blijken,
dat reeds in de 12^de eeuw te dezer plaatse eenc vrij
aanzienlijke kerk moet geweest zijn.

Dertiende Eeuw.

Volmaakte Punlbogenstijl.

OUDSTE GEDEELTE der ST. JORISKERK te AMERS-
FOORT, Hoewel volgens oorkonden omtrent 1248 ge-
bouwd , heeft het westelijk gedeelte van het middelschip
met deszelfs eenvoudige vierkante pilaren, scherpe punt-
bogen en kleine vensteropeningen, veel overeenkomst met
den bouwtrant der 12^de eeuw.

De onderste dezer openingen schijnen alleen gemaakt,
om de zwaarte des muurs te verminderen, want zij zijn
te klein, om voor eene galerij of bovenkerk gediend
te hebben. Deze kerk van 1248 moet reeds eene kruis-
kerk geweest zijn, die in 1340 met een groot gedeelte
der stad verbrandde (1). Het gewelf schijnt van den
tijd, toen de kerk vergroot werd (1440).

ST. BARTHOLOME�SKERK TE J)ISLFT. Gebouwd
1240, alwaar tot dien tijd een houten kerkje gestaan
had. Geheel van baksteen zonder bovenvensters in het

(1) Van I! cm me l, Beschr. van Amersfoort, I Deel, pag. 63.

115

schip. Ronde zuilen met bladkapiteelen. Alle gewelven
van hout, Koor zonder omgang, met vijf zijden van
den tienhoek gesloten.

Aan de Noordzijde is de kerk met eenen kruisarm
en zijdegang vergroot (15^de eeuw). In dit gedeelte zijn
boven de bogen nissen met balustrade in den smaak der
Renaissance, fraaije ronde zuilen met bladkapiteelen en
uitwendig veel gehouwen steen.

ST. MAARTENS- OF DOMKERK TE UTRECHT. Be-
gonnen door Bisschop Henrik van Vianden, 1254;
alleen het koor is voltooid. Het onafgewerkte ruim, dat
niet door springbogen gesteund werd en geen gewelf
had, kon den storm van l Aug. 1674 geenen weder-
stand bieden, en stortte geheel in, terwijl het koor en
de toren onbeschadigd bleven (1).

Het is eene kruiskerk, oorspronkelijk aangelegd voor
vier zijdegangen en twee rijen kapellen naast het ruim.
Aan den zuidwesthoek, waar de oude St. Thomaskapel
bijna in den omtrek der kerk stond, was de grondvorm
niet volkomen. Het ruim was zeven, en het koor is
nog vier bogen lang, en met vijf zijden van den tien-
hoek gesloten. De kooromgang heeft vijf driezijdige
kapellen. Naast het koor is ��ne zijdegang met eenige
kapellen en de voormalige sucristie.

De bouworde is de schoonste Gothische, met over-
hoeksch geplaatste pilaren, zamengesteld uit prismatische,
peervormige en half ronde staven, die de gewelfribben
op fraaije bladkapiteelen dragen, en aan den kant der
bogen lijsten zonder kapiteelen. De koepelpilaren zijn
Fond van kern met vier hoekige en vier ronde staven.

(1) Vergelijk de teekeningen op het Stadhuis te utrecht.

116

tn d� kooromgang zijn halfronde pilasters met der-
gelijke staven. Boven de bogen is een omloop m�t
eenvoudige balustrade. De bovenveuslers hebben mees*
tal het fraaije stecnen raamwerk nog behouden.

De gewelven zijn eenvoudig, doch fraai, in het kruis
is een, naar het voorbeeld der gewelven gemaakt, hou-
ten beschot.

Gelijk in meerdere kerken, zoo is ook hier het einde
van het koor, als de plaats waar het hoog autaar stond
meer versierd dan de overige dcelen; alle slaven zijn
daar met fraaije verschillend bewerkte bladkapiteelen voor-
zien , hetgeen een' krans van bladwerk om de pilaren vormt.

Uitwendig is de kerk bijna geheel met tuf en zand-
steen bekleed, er komen zoowel zuilen als doorloopen-
de lijsten aan voor.

De verdere ornamenten zijn het drie en vier blad,
rondboogjes, cirkels van onderscheidene grootte, enkele
leli�n, verschillende rozetten en lofwerk; alle ornamen-
ten hebben door den tijd veel geleden. Het koor heeft
enkele springbogen, die op zware steunbeeren rusten.

Aan de zuidzijde is de kloostergang, die gedeeltelijk
doorloopende lijsten en gedeeltelijk ronde staven met
bladkapiteelen heeft. De ornamenten hebben veel gele-
den, doch boven de bogen is nog beeldwerk voorhan-
den. Uit de gang heeft men toegang tot de voorma-
lige kapittelzaal, nu het auditorium van de Academie.
Het is een ruim, langwerpig vierkant, overwulfd ver-
trek, van lateren bouwlrant, dan de kerk en kloostergang.

Aan eiken kant zijn er zes vooruitspringende pilas-
ters met eene ronde staaf tot het dragen der gewelf-
ribben. O�tler rusten deze staven op draagsteenen met
beeldwerk, en boven hebbeu zij fraaije bladkapileelen.

117

Oorspronkelijk was de hoofdingang dor kerk door
de gang onder den toren en eene groote deur, aan
het westelijk einde van het schip.

De toren, die in 1321 begonnen, en zestig jaren la-
ter volbouwd was, is een der hoogste van ons land,
zij heeft drie omgangen en even zoo vele afdeelingen,
waarvan de bovenste achthoekig en geheel doorluchtig is.

De onderste is zonder veel ornamenten en meest van
baksteen, de beide andere zijn van gehouwen steen, in
eenvoudigen, doch sierlijken bouwtrant.

ST. STEVENSKERK TE NIJMEGEN. Volgens oor-
konden in 1273 ingewijd. Van dezen tijd schijnt alleen
het westelijk gedeelte overig, dewijl de bouwtrant en

Vflrsiorenl«« ----- � - �

T":

, begm der

^tra°^isie -

^tore°' ^die »« Ie

*oordige gebouw alleen _aan het
***** - De grondvorm be
^h« schip en koor, zonder k p ,
^e» het laatste vijf bogen lang '

De koorsluiting is met viift-j
J kooromgang heeft zeven ±1^
^van de middelste la�,_et ^ ^'«

kapellen,
^N°^0rdkant

... -v..._�ci is. Aan den

het koor is eene groote uitgebouwde kapel ofLieve-
r. voorheen en thans, II Dl. I St. 12

118

vrouwen koor, en aan de zuidzijde eenige kleine ver-
trekken. Naast den toren staat eene prachtige koperen
doopvont.

De bouwtrant heeft inwendig veel overeenkomst met
dien van den Dom te Antwerpen, en bestaat geheel uit
lijsten en slaven zonder kapiteelen, zoodat de gewelf-
ribben onafgebroken tot op de basementen der pilaren
voortloopen. De kern der pilaren is vierkant en over-
hoeksch geplaatst, tegen de zijdemuren staan pilasters
in den smaak der pilaren. De omloop en muurvakken
boven de bogen zijn rijk met perpendiculaire boven
dooreengevlochtene staven bezet, en alle ornamenten zijn
min of meer scherp en hoekig gevormd. In de beide
kruisarmen zijn rijk versierde ingangen, de zuidelijke
mei een .vooruitspringend overdekt portaal.

Boven het kruis is een vierkante koepel met eenen
geheel doorluchtigen trap aan elk der hoeken. In 1520
plaatste men op denzelven eenen hoogen toren van hout,
die in 1584 door het onweder afbrandde.

Uitwendig is de kerk geheel met gehouwen steen be-
kleed en zeer rijk versierd. Het middengewelf wordt
door dubbele springbogen gesteund; alle gewelven zijn
van steen en eenvoudig, doch sierlijk. Het koor heeft
spitser puntbogen en andere ornamenten, dan het ruim.

Herhaalde malen is de kerk door brand beschadigd,
en heeft door de kogels, in de onderscheidene belege-
ringen der stad, veel geleden, waardoor ook het sier-
lijke raamwerk in de vensters verdwenen is. Men heeft
den goeden smaak gehad, het inwendige niet jaar op
jaar met eene dikker en dikker wordende kalk-laag te
bedekken, maar zoo veel mogelijk de oorspronkelijke
kleuren te bewaren door de pilaren, staven en gewelf-

119

ribben lichlgeel te verwen, en ook de beschildering
met lofwerk aan de gewelven te behouden. Het koor
is van de zijdegangen gescheiden door eenen muur, en
van het ruim door een prachtig marmeren oxaal of ga-
lerij in den Italiaanschen smaak, in 1613 voltooid. De
kerk slaat op eene groote ruimte, zoodat zij van alle zij-
den gezien kan worden (1).

Wanneer men den bouwtrant van deze kerk gadeslaat,
komt zij veel meer overeen met de vijftiende, dan met
de dertiende eeuw; de Hoofdkerk te Antwerpen, met
welke zij, wat de ornamenten aangaat, veel overeen-
komst heeft, wordt door de Caumont, Histoire som-
muire de V Architecture au Moyen age, pag. 196, op-
gegeven , als tot het laatst der vijftiende eeuw te behoo-
ren. Zoude het ook mogelijk zijn, dat onze St. Jans-
kerk, na den branil van 1411) geheel nieuw herbouwd
was, eu in het kleine gedeelte, ten zuiden van den to-
ren nog een overblijfsel bewaarde van de kei k van 1280?

(1) Vergelijk de Beschrijving dezer kerk, door J. Maubachius.
's Bosch 1789. � Groot Kerkel. Tooneel vau Braband. � Tegenw.
staat van alle Volken. � Oudenhoven, Beschrijving van 'sHer-
togenbosch enz.

STA.A.T oen GEBORENEN, VOLTROKKEN HUWELIJKEN,
OVERLEDENEN enz. , in de Steden der Provincie
UTAECHT , gedurende de maanden April, Mei en Junij
1845.


	GEBORENEN.								*
									o
			waaronder :					W M	S	OVER-
	Getal.		u		�	�a �C		i E	rscHE	DENEN.
			<u			o		a	B
			d		\|0E	o		W
			O		u-	o			W
	M.	v.	M.	v.		M.	V'			H.	v.
UTRECHT .....	jjjg	199	17	17	B	18	8	144	V	178	130
AMERSFOORT .....	45	61	0	8	1	3	1	27		14	48
RHENEN ........	16	12	n	1		1	1	11	n	5	10
WIJK BU DUURSTEDE.	9	11	»		»			7	.	8	G
MONTFOORT .....	4	12	�	»	V	»	1	4	»	4	11
IJSSELSTEIN. . . .	13	11	2	"	�	1	�	11	»	15	20
	13	11	2	"	�	1	�	11	»	15	20

(Vervolg van pag. 119).

+ ST. MAARTENSKERK TE GRONINGEN. Vol-
gens den bouwtrant schijnt het ruim met de drie even
hooge sleenen gewelven tot deze eeuw te behooren,
hetgeen overeenkomt met hare vermelding in 1235 (!}.
Er zijn geene kruisarmen. De pilaren zijn vierkant en
hebben ronde staven met bladkapiteelen en lijsten. De
twee pilaren nabij den toren zijn rond en van later
maaksel, de beide daarop volgende hebben veel van
hunne versierselen verloren. Misschien is dit gedeelte
bij den brand en val des torens in 1415 beschadigd en
laler vernieuwd. De zijdegangen zijn even breed als het
sclnp, tegen de zijdemuren z.el men ronde slaven <he
de gewelfribben dragen.

Uitwendig is de kerk geheel van baksteen. (Zie over
het koor op de l&^d' eeuw).

De toren, grootendeels van hardsteen, wedijvert met
dien van Utrecht om den voorrang in hoogte , hij is
in het eerste gedeelte der 15" eeaw gebouwd en heeft
vier omgangen.

(1) zie de Groninger Volks-Almanak voor 1844. ^

Ulr. voorheen en thans, II Dl. II St.

122
Veertiende Eeuw.

ST. MAARTENSKERK TE BOMMKL. Ingewijd in
1304 door Gerard van Nassau, schatmeester van
den Bisschop van Utrecht.

Uitwendig is zij grootendeels van tufsteen, doch zon-
der ved ornamenten. Geene kruiskerk; het koor is
vijfzijdig uit den twaalfhoek gesloten en zonder zijde-
gangen, het schijnt van eenigzins anderen bouwtrant dan
de kerk. Alle gewelven zijn van steen en zeer fraai,
in de kerk zonder knoopen op de vereeniging der rib-
ben. Het middelgewelf is weinig boven de zijdegangen
verheven, zoodat er geene uitwendige springbogen ge-
vonden worden. De pilaren zijn zeskant, met drie ronde
staven, bladkapiteelen en ronde basementen tot het dra-
gen der gewelfribben, in het schip en de zijdegangen;
het profil der bogen is geheel vlak. Alle slaven en lijsten
hebben de natuurlijke kleur van den zandsteen behouden,
zoodat de fijne bewerking der slanke bladkapiteelen ge-
zien kan worden en de ornamenten voordeelig op het
wit der muren uitkomen. Boven de bogen is een fraaije
omloop. De zijdegangen sluiten met drie zijden van
den twaalfhoek tegen het koor; tegen de muren dragen
een doorloopende en twee halve ronde staven, met
bladkapiteelen, de gewelfribben. In het koor, dat lager
is dan het schip, zijn op de penanten half achthoekige
pilasters, met anders bewerkte kapiteelen; op de knoo-
pen der gewelfribben ziel men beelden die nog sporen
van de oorspronkelijke beschildering hebben. In den
zuidelijken zijdegang is eene uitgebouwde vierkante doop-
kapel, met eene fraai, doch geschonden, zandstecnen
doopvont.

123

De ingangen in het midden der zijdegangen zijn met
portalen voorzien, waarvan hel Noordelijke met geslin-
gerde zeer fraai bewerkte takken en bladen versierd is.
De toren rust in de kerk op twee zware pilaren en is
fraai van vormen, doch niet volbouwd.

Deze kerk behoort wel niet tot de grootste, maar
zeker tot de fraaiste van ons land; opmerkelijk is het,
dat Slichtenhorst verhaalt, dat zij door ��nen bouw-
meester voltooid werd en echler het koor anders van
bouwtrant dan de kerk is.

LIEVEVROUWEKERK TE BHEDA. Hare eerste stich-
ting is onzeker: in 1303 werd zij tot eene collegiale
kerk gemaakt en in 1410 is het koor voltooid door
Graaf E n gel b recht van Nassau. Het is eene fraaije
kruiskerk, met kapellen langs het ruim en koor, doch,
niet in den kooromgang en steenen gewelven. Aan dea
Noordkant van het koor is eene groote, driezijdig ge-
slotene kapel, of Lievevrouwe-koor door vierkante pi-
laren van de kerk gescheiden. Het koor en de om-
gang zijn vijfzijdig gesloten. De kerk heeft ronde zui-
len met bladkapiteelen, spitse bogen en daarboven een
fraai versierde omloop en groote vensters. De koepel-
pilaren beslaan uit vier te zamengevoegde half ronde
pilasters. Ter vvederszijde van den toren is eene zes-
hoekige kapel met eene fraai koperen doopvont in de
zuidelijke. De toren rust in de kerk op twee zware
pilaren. Uitwendig is de kerk geheel van gehouwen
steen, doch niet zeer versierd. Het schip heeft spring-
bogen, het koor niet.

De toren is van gehouwen steen, hij werd in 1468
na het instorten van de vorige begonnen, boven is de-
zelve achthoekig en door vier springbogen gesteund.

124

De kerk bevat eenige, meest geschondene graftombes
van de voormalige Heeren van Breda.

ST. PANCRAS OF HOOGLANDSCHE KERK TE LEU-
VEN. Volgens eenige narigten wordt de stichting van
deze kerk in 1280 gesteld; hare bouwtrant komt echter
beter met dien der 14^4� eeuw overeen, waarom wij de
inwijding liever, met andere oorkonden, op 1315 bepa-
len. l)e grondvorm van de Hooglandsche kerk is een
Grieksch kruis, want door de reeds aanmerkelijke grootte
van het gebouw is het niet waarschijnlijk, dat men
haar nog grooter heeft willen maken, hoewel het ruim
niet volbouwd en slechts tot de hoogte der zijdegangen
opgehaald is.

In de kruisarmen zijn ook zijdegangen en zuilen, het-
geen alleen nog in de St. Stevenskerk te Nijmegen ge-
vonden wordt. De kerk schijnt, blijkens de uitwendig
voor springbogen opengelatene kasten en onvoltooide
steunbeeren, geheel voor steenen gewelven aangelegd,
hoewel de zijdegangen alleen er mede voorzien zijn.

Er zijn ronde zuilen met fraaije bladkapiteelen en
tienhoekige voetstukken. De koepelpilaren bestaan uit
vier halfronde pilasters. Het koor en de omgang zijn
met vijf zijden van den tienhoek gesloten; geene kapel-
len in de zijdegangen, de gewelfribben rusten hier op,
naar de kapiteelen gevormde, draagsteenen met bladen.
Boven de bogen is geen omloop, maar eene nis niet
twee platronde boogjes door eene dwergzuil met blad-
kapiteel ondersteund. Van de kapiteelen gaat eene ronde
staaf opwaarts tot het dragen der gewelfribbeu.

Uitwendig zijn de zijdegangen van baksteen en de
bovenmuren van gehouwen steen. De beide gevels der
kruisarmen zijn zeer fraai met gehouwen steen en veel

125

ornamenten, in den smaak der 15"" eeuw, opgehaald.
De ingangen zijn rondbogig gedekt, en door een pilaar
in twee insgelijks rondbogig gedekte deuren verdeeld.
Ter wederszijde difliit een van onderen achthoekig en
boven rond, traptorenlje lot steunbeer. Aan het westelijk
einde staat een klein klekkentorentje.

ST. PIETERSKERK TE LEIJDKN. Waarschijnlijk
omtrent 1300 gesticht. Eene kruiskerk met vier zij-
gangen in het ruim; zij heeft ronde zuilen met blad-
kapiteelen en twaalfhoekige voclstukken. Hier, gelijk in
bijna alle kerken met ronde zuilen, heeft de abacus der
kapiteelen denzelfden hoekigen vorm als de basementen,
alleen de zijgangen zijn met steen verwulfd. In het
knor zijn de kapiteelen der zuilen ruw bewerkt, heb-
ben geenen abacus en slechts eene rij bladen. Er zijn
geene kapellen. Koor en omgang is met vijf zijden van
den tienhoek gesloten. Het schip en de kruisarmen zijn
van zandsteen opgehaald, doch zonder ornamenten; bet
koor is uitwendig bijna geheel mei baksteen vernieuwd.
De zijgangen zijn grootendeels van baksteen; de zuilen
in dezelve hebben */₈ der dikte van die in het schip.
Aan den zuidwesthoek is eene half achthoekige doop-
kapel. De ingangen zijn in de kruisarmen en in den
westgevel, alwaar de toren gestaan heeft, die in 1512

O '

ingestort en door den tegenwoordigen gevel met twee
traptorentjes is vervangen geworden.

LIEVEVROUWI�KKRK TE DOttURECHT. De eerste
stichting is onzeker, doch zij moet in het begin dezer
eeuw reeds gedeeltelijk bestaan hebben.

Het is eene fraaije kruiskerk met kapellen langs het
ruim, koor en omgang, alle gewelven van steen. Zij
heeft ronde zuilen met bladkapilcelea en achthoekige voel-

126

stukken. Onder de bovenvensters eenige verticale lijs-
ten. Het koor en de omgang zijn vijfzijdig gesloten en
langer dan het ruim. De pilasters op de kapelmuren
zijn in het koor rond en drievoudig gekoppeld; in het
ruim bestaan zij uit de zamenloopende gewelfribben,
hetgeen dus eenen latereu bouwtrant zoude verraden.
Uitwendig is de kerk gedeeltelijk van gehouwen steen
doch vrij eenvoudig. De springbogen van het ruim zijn
gedeeltelijk weg, aan het koor bestaan zij nog. De to-
ren is fraai doch niet volbouwd; volgens eene nog voor-
handene teekening zoude hij zeer hoog en met eene
fraaije doorluchtige piramide gedekt zijn geworden.

Aan de Noordzijde van het koor is eene groote kapel
of Lievevrouwe koor, het gewelf aldaar is zeer kunstig
met vele ribben, rozetten en schilderwerk versierd; men
zegt, dat er een ijzeren raam in gewerkt is, dewijl
het anders wegens de platheid niet zoude kunnen blij-
ven bestaan.

ST. WALBURGSKERK TE ARNHEM. Gesticht 1328
door de Domheeren, die uit Thiel naar deze stad ver-
plaatst waren.

Het is eene kleine kruiskerk, zwaar en eenvoudig van
houwtrant, geheel van baksteen, met twee torens aan
den westgevel.

Het koor is plat gesloten, de zijgangen eindigen
gelijk met het koor en de kruisarmen zijn niet langer
dan de breedte der zijgangen, zoodat de geheele grond-
vorm een langwerpig vierkant is. De pilaren zijn vier-
kant en zeer eenvoudig, en de vensters klein.

+ L1EVEVROUWEKERK TE KAMPEN. 1369. Heeft
drie even hooge steenen gewelven en weinig uitsteken-
de kruisarmen: ronde zuilen met bladkapiteelen. Het

127

koor is kort en zonder omgang; daarnaast twee altaar-
nissen.

+ ST. NICOLAASKERK TE KAMPEN. 1369. Eene
ruime kruiskerk met steenen gewelven. Het ruim heeft
dubbele en het koor enkele zijgangen, zonder kapellen.
Koor en omgang vijf zijdig gesloten. De pilaren van
het schip zijn vierkant met enkele ronde staven en blad-
kapiteelen ; die in de zijgangen en het koor zijn vier-
voudig zamengevoegd.

ST. URSULA OF NIEUWE KERK TE DELFT. 1384.
Eene lange kerk geheel van baksteen, met ronde zuilen
en bladkapiteelen. Het koor is bijna eene eeuw later
gebouwd en hooger dan de kerk.

De omgang is negenzijdig gesloten en heeft alleen
een steenen gewelf. De toren is grootendeels van ge-
houwen steen en fraai gebouwd.

ST. JACOBS OF GROOTE KERK TE '5 QHAVKN-
HAGE. 1399. Eene ruime kerk geheel vau baksteen,
met drie even hooge houten gewelven. Ronde zuilen,
die zoo ver van een staan als het schip breed is. Het
koor is later gebouwd, met vijf zijden van den tieiihoek
gesloten; het heeft ronde zuilen en bladkapiteelen en
een hoog houten middengewelf; de omgang alleen is.
met steen verwulfd.

Vijftiende Eeuw.

ST. MICHIELSKERK TE ZWOL. HOO. Geheel met
tufsteen bekleed zonder ornamenten. Geene kruiskerk;
zij bestaat uit drie gelijk hooge en even breede gangen,
van welke de noorder- en middengang even lang en de
zuidelijke korter is. Allen zijn met drie zijden van den
achthoek gesloten. Aan het einde der middelste gans

12»

vormt e«ne afgeslotene ruimt-e het koor. De pilaren
�zijn langwerpig vierkant, niet overhoeks geplaatst, en
hebben aan de zijden der gewelven drie ronde staven
met bladkapiteelen, tot het dragen der gewelfribben.
Alle gewelven zijn van steen.

ST. CATHARINA OF NI�UWE KERK TE AMSTER-
DAM. Begonnen omtrent 1408. Eene groote kruiskerk
met dubbele zijgangen en kapellen om de koorom-
gang. Het koor is met vijf zijden van den twaalfhoek
gesloten. Alleen de zijgangen zijn met steen verwulfd
en het schip en koor schijnt niet voor een steeaen ge-
welf aangelegd. De pilaren zijn te zamengesteld uk
vier zware en vier ligte ronde staven, die ieder een
afzonderlijk bladkapiteel hebben. Uitwendig i& de kerk
met gehouwen steen bekleed.

ST. LEBU1NUSKERK TE DEVENTER. Waarschijn^
lijk in 1416 tot de tegenwoordige grootte gebragt. De
buitenmuren zijn aan de zuidzijde met tuf en gebouwen
steen bekleed en van vele ornamenten voorzien. Op de
steunbeeren zijn nissen, waarin misschien voorheen beel-
den stonden. Er zijn geene kapellen, de kooromgang is
gevormd met zes zijden van den twaalfhoek. Aan de
zuidzijde is een korte kruisarm en aan de noordzijde
zijn de muren door huizen verborgen en van baksteen.
De gewelven zijn van steen en even hoog, zij behooren
groolendeels tot de vergrooting in deze eeuw.

ST. BAVOKERK TE HAARLEM, la het begin dezer
eeuw aangevangen en met het einde van dezelve vol-
tooid. Het is cene lange kruiskerk, voor steenen ge-
welven aangelegd, die echter alleen in den koepel en
de zijgangen zijn tot stand gekomen. In het ruim
hebben de ronde zuilen fraaije bladkapiteelen, in hel

129

koor zijn zij veel zwaarder en zonder kapiteelen; de
voetstukken zijn achthoekig. Het koor is met den hal-
ven zeshoek en de omgang met den halven achttienhoek
gesloten. Het houten gewelf is fraai met sterrenvormige
ribben voorzien en het steenen koepelgewelf heeft nog
sporen van beschildering. De toren op het kruis is in
den stijl der Renaissance. Uitwendig is de kerk meest
van gehouwen steen, doch eenvoudig.

ST. JORISKERK TE AMERSFOORT. Vergroot in
1440. Zij bestaat uit drie gangen, zonder kruisarmen,
waarvan de middelste tot een koor verlengd is. Alle
drie eindigen met den halven achthoek. De gewelven
zijn van steen en even hoog. Ovaal ronde zuilen, zon-
der kapiteelen. Uitwendig is de kerk van baksteen, aan
de zuidzijde is een fraai ingangsportaal in den laatsten
Gothischeu smaak. De toren slaat in den zuidelijken
zijgang.

ST. EUSEBIUSKERK TK AHNHKM. Begonnen 1452.
Eene kruiskerk van baksteen, niet fraaije ornamenten
van gehouwen steen. De pilaren zijn te zamengesteld
uit drie-kwart ronde staven met bladkapiteelen. Het koor
is drie en de omgang vijfzijdig gesloten. Alle gewelven
van steen, behalve in het koor. In de zijgangen zijn
pilasters in den smaak der pilaren. Tegen de muren
zijn lijsten, ondersteund door verticale staven op fraai
bewerkte draagsteenen.

De toren rust inwendig op twee zware veelhoekige
pilaren. Er zijn geene kapellen.

ST. LAURENSKERK TE ALKMAAR. 1470. Het is
eene kruiskerk, met kapellen naast het ruim. Alleen in
de zijgangen en kapellen steenen gewelven.
Ronde zuilen met bladkapiteelen. Koor en omgang

130

vijfzijdig gesloten. De bovenmuren zijn van gehouwen
sleen, doch zeer eenvoudig; de vensters hebben fraai
steenen raamwerk.

ST. L\URENSKERK TE ROTTERDAM. Gebouwd
van 1412 tot 1472. Eene kruiskerk van baksteen. Ronde
zuilen met bladkapiteelen. Kapellen naast het ruim en
koor, niet in de omgang. Koor en omgang vijfzijdig uit
den tienhoek gesloten. Alleen in de zijgangen steenen
gewelven. Uitwendig veel zandsteen op de hoeken. Aan
de westzijde een zwarcn niet geheel volbouwden toren.
ST. WALBURGSKERK TE ZUTPItEN. De zijgan-
gen en kruisarmen schijnen in het laatst dezer eeuw
voltooid te zijn, en alstoen de zijgangen even hoog
als het middengewclf gemaakt. Alle gewelven zijn van
steen. De kooromgang is vijfzijdig gesloten, om de-
zelve zijn kapellen en in het midden eene groote lang-
werpig zevenzijdige kapel. Daarbij een laag verwulfd
vertrek tot boekerij dienende. Alle muren zijn van bak-
steen met gehouwen steenen ornamenten. De toren,
die gedeeltelijk op de pilaren en gevel der oude kerk
geplaatst is, bestaat geheel uit gehouwen steen met vele
ornamenten, doch is niet volbouwd.

-h KOOR DER ST. MAARTENSKERK TE GRONINGEN.
Waarschijnlijk is dit in de tweede helft dezer eeuw te
gelijk met den toren en de beide zuilen bij denzelven
gesticht. Het heeft een hoog middengewelf zonder
springbogen; en is geheel van baksteen. Er zijn ronde
zuilen met twaalf hoekige voetstukken, doch zonder ka-
piteelen. De sluiting van koor en omgang is met zes
zijden van den twaalfhoek. In de koorsluiting staan
de zuilen zeer digt bij een; overal zijn steenen ge-
welven.

131

KOOR EN KRUIS DER ST. STEVENSKERK TE NIJ-
MEGEN. Volgens den bouwtrant schijnt het in deze
eeuw gesticht te zijn, hoewel uitwendig het grootste
gedeelte der muren later met baksteen hersteld is. Deze
kerk heeft even hooge gewelven en schijnt niet voor
een hoog middenschip aangelegd te zijn.

Het koor is met drie zijden van den achthoek geslo-
ten en heeft ovaal ronde pilaren met ronde staven. Iti
het kruis en de zijdegangen zijn vierkante pilaren met
staven van verschillenden vorm. De kooromgang heeft
zeven vierzijdige kapellen.

Aan den zuider kruisarm staat een overdekt ingangs-
portaal. De gewelven in het schip en koor zijn van
hout, de overigen van steen.

Bijzonderheden In de Herken.

Hoewel het grootste gedeelte der oude voorwerpen
van kunst uit onze kerken verdwenen is, bestaan er
hier en daar nog eenigc, die wel verdienen bewaard
te worden. Hiertoe behooren de afsluitingen van het
koor; deze zijn gewoonlijk koperen of houten hekken, die
ook nog wel in de 17^ae en 18^d3 eeuw gemaakt werden.

In zuiver Gothischen smaak bestaan er te Haarlem en
Breda. Te Utrecht in de St. Jacobskerk is er een ge.
deeltelijk van hout, waarvan het middelste gedeelte in
den smaak der 16*" eeuw (Renaissance) is. In deze
kerk is ook een merkwaardig houten en ijzeren hek
voor de kapel der familie Eek van Pantaleon.

Te Zwol en Naarden zijn goed bewaarde houten koor-
hekken uit de 16^dc eeuw.

GALERIJEN ter afsluiting van het koor (Ambon,
Bema, Lectorium, Lettner) zijn te Amersfoort in den

132

fraaislen Golhischeu smaak, nu wel van de alles be-
dekkende kalklaag gezuiverd, doch geschonden, door
het wegbreken van een gedeelte ter plaatsing van het
orgel; te Rhenen is er een in den smaak der Renais-
sance, nog bijna geheel bekalkt, waarvan alleen de
manneren zuilen zijn bevrijd gebleven; en te 's Herlo-
geribosch, in de St. Janskerk, is er een van 1613 ge-
heel uil marmer bestaande en in den llaliaaiischen smaak.
Alhier worden deze galerijen wel eens hel oxaal ge-
naamd.

DOOPVONTEN. Van steen uit de 11"⁹ of 12"^e eeuw
zijn er nog te Ermeloo en Hattum.

Uit latere eeuwen bestaan er nog te Kampen, Ter-
wolde, Epe, Loosdrecht, Bommel en Amersfoort; zeer
prachtige van koper vindt men in de kerken te Zutphen,
's Hertogenbosch en Breda.



154 \velcke een groote verandering t'Utrecht en meer steden, so in Religie als Polilien veroorsaeckt heeft. Al 't welck tot dese tijtlt dat te Utrecht geschiet is, te beschryven, een son- derlinge Chronijcke wel soude behoeven. Willen daerom van dese materie liever ophouden, dan daer intredende, die Hom- melbien (soo het out spreekwoort seyl) te irriteren. Godt den Heere biddende dat hy des Oorloochs plagen, tot lof zijns naems ende verquickinghc der gemeynte, wil wechne- men, Onsen Stadthouder zijn Excellentie Mauritium van Nassou, voor alle "s Vyants aenslaghen bewaren, zijn Vic- torien vermeeren, op dat die Spaensche ende vremde nati�n Luyten ghesloten zijnde, die seventien Provintien aen den an- deren , met een bandt des vredes ghehecht werden, alle wan- trouwicheyt en misverstaenden wech ghenomen zijnde, vrylijck traffiqueren moghen, te water ende te lande, op dat onse nabuerighe Steden, die nu onder het spaensche jock suchten, met ons verbonden, die vruchteu des vrede genietende, Godt den Heere daer voor eendrachtelick inoghen loven ende danc- ken, Amen. BESLUIT. AAN DK MANHAFTIGHEN EN VROMEN ACHT BURGHER

			HOPLUYDEP�

		SAMPT LIBUTENANTEN , VAENDItEGHERS, WACHTMEESTERS , ENDE SCHUTTEBUJCKK B�BBEBYE I>EB STADT

				II T K E � H T.

	lJ Voorouders Ridderlijcke feyten in wapenen gepresen, Ghy raeucht hier lesen, in dit cleyn werck int cort beschreven: Hoe datse door die Crijchshandelinghe die vyanden dedeu vresen, Ende uyt die Stichtsche Landouwen seer maulijck dreven: Oock vande Nederlanden, en Victorien diese Godt heeft ghegheven, Hoe datsc tot voorstant haer Wijven, Eindereu, en 's laudts vryhcden,



			155

Goetwillich int perijckel stelden, goct, bloet, Ijf en leven, Eu als eertijts die Romeynen voor het Vaderlant streden. Want uyt haer natiierlicken aert tot vryheyt gheneghen, Als Liefhebbers pleghen,, onbeschroomt oprechteu d'Utrefthtsche stand- aert, Daerop stont, S. P. Q. T. waer mede den vyant sy quamen tegen, Tot alder wegen, den vyant versoeckende te voet en te paert, Des Stichtsche rebellen ontseggende te vuyr en te swaert, Om der Kercke vcrmaert,, afgenomen goederen en Gastelen wederom te halen, Daerom die Lantvorsten twee-en-veertich duysent mannen wel vergaert, Als Barlandus verclaert � uyt haer vassallen ende Over- eu Nedcr- stichts palen.

	Om t'Xgen, met' HarnTssen en Rinccragen , > -^ Oock Knodsen, Kudsen Gavclijnen en Sw«nst^ gew^rt En Bussen met Vierlopen, D»�^tsch ,^e ^Def_�f'_t^Ph_ebben aggresseert, Met Hellebaerden, Barmsanen, den vyant »^?_h^a&»_dre _vergaerden. Als hy om een batalle te leveren ini goeder Chr^Morar g. Met Bandelircn, Landen , ^G1«�' ^�&_n^S§£�tdeden wijken, Oock met vlammen loot «�.^P^f^'ShetVolckvauhaerGilden, D'Oudermaus metPijrken in slaehoorde stelden net -ut _n_ Wantse niet en wilden � Dat vremde Heere d Utr, _geigcken, Haer ervarentheyt inde Oorloghe, doorlees,j^S^gffiS'. Sy deden blycken,, vechtende zeer vromehjc^m i F _m^ Voor haer Lantsheer � maer mosten oocK«"�^e _t _hacst een keer, Want die Fortune des Oorloochs, ve«nder jok^neemt^ _doore,_oofdeBf Met hessen, dolcken, en do «derhamers oie .^ Oock die Heimetten op d hoofden haer�er vj _deQ> Die op die Stichtse quar�eren S Marujn^ ^ Godt danckten en loofden,, door oie_' ghevrijt, Met den buyt d'oncosten des oorloochs ^^hD_s^e_chu^�_tter�e\₀or ginghen, n;» B�,»v,.J�«_at«rs int volle ^narna^_h^_hsv₀lck men wist niet m die

		inut; uaciitsiuui, vcitaa^" »»--------- -. f_t Hflpr OD pa»w:« » Die op de comste niet gheroockt ^"'^�Ten^ie poorten ont- Onghenoot maleander vergasten � met storm- _sloten, Die Hameijen en Clineketten «et muerbrekers «Ploten, ^^^ Den Poortier die sleutels om die deuren topcne^ _patrjoten; Nae eer en prijs jaechden � Dese «^/^eTwaechden. Om dese eiploten � ujt te rechten haer _b,_oedighea slach , Ghedenckt die Setum, en inde ^^ �"rhilden nyt�epen onverdacht Als op S. Stevens dach � die Schutters w.GhiWM^, ^ _�erborghea Tot den vyant die inde Venen achter hegghen _lach _f



			Pilleglft der Staten van Holland etc. voor YAW OL,»ENBARWEVELD. C 1500).

De Heer Schotel, sprekende in zijne wlgestoffeerde Herinneringen aan het Hof van > Flori. l. Graaf� Cule^ hnrn te Brussel (G.- L.- en O. Uitspanningen. Utr. , 1840. Sv'pl ^faak 10) van cwpetassen, «elke ten tijde van Ata? Karel' V. .ouden z^n ingevoerd, maakt daar H, ge wag van HP M7»)«r «erout� koppetasse, die door de Staten van SJd.fc "iGoTgeschonkTn werd aan de dochter van Joh van Oldenbarneveld, toen zij stond, om m het huwe- liik te trede" Schotel geeft te kennen dit geleerd te heb- Ujk te treaeri. ^ *, fa_sch-_vleqt. , alwaar dan ook, l" e^ dt behd ende ' �-ti d'er gezegde staten van L 3 Febr is Medegedeeld, Eene soortgelijke , MB «aardj deze overtreffende kop, ontving hare _Zust er Ge e tru d oudste

	Sfl De notuTen van hunne Ho. Mo. van dat jaar, behelzen 5 » 8� Sep? omtrent dit geschenk de volgen e ^aanteekenmg : « Alsoe d'heere van Oldenbarnevelt , adxocaetva&ttoi Lf�°; 2= _T. -« ** -^£S£ZS,'� l den 25 Sept. werd « ij¹�? 'jj �eneraliteit mette voorsz. gaende resolutie, dal men vvegen a e g ₀,_denbarneve,_t)cop sal vereeren Joffr. beLrtruy ^l moracnslont doehter vanden heere .djocjj * van Hol l» , «J^» _d«�_od. getrouwt wesende met Jonc/ce (i, Dat huwelijk^ van korten duur Geertru.d v.n Olden- barneveld stierf reeds m 1601. J on ^^ � _carmen ��_ neur van hare broeders, maakte °P ^haa^^'^J _(L. _B. , 1002) door nebre. Hetzelve staat onder deszeifs ^^ata^ _�indt men ook hem opgedragen aan R. van B'edoi °<£ � a _in _senatu Brab. ^r

		huizen , 'Re iuoud's zuster. ₁₆ Utr. voorheen en thans , U Dl. U .



			160 19AMIEI, DE WIELLE§.

"e Heer van Dam van Noordeloos, kennis genomen Siebbonde, van mijne aanteekeningen hierboven p. 13-i sqq., heeft de vriendelijkheid gehad, mij te doen welen, dat men omtrent den predikant Dan. Niellius, en bepaaldelijk nopens deszelfs ontmoeting te Doornik, nader onderrigt ont- vangen kan bij W. Te Water (Hist. der herv. kerk te Gent) en J. W. Te Water (De Ref. van Zeel.). Zijn WelEdel Geb. voegt er bij: a dat D. Ue Nielles te Middelburg in 4605 nog predikant was, blijkt bij mij uit een eigenhandig geschrift of eene attestatie door les ministers et anciens den 47 Aoust 1603 afgegeven en geheel door hem geschreven , welk stuk bovendien curieus genoeg is, daar hetzelve bevat het at- test , dat « a Monsieur Guilhaume de Zoete dit H o u- tain, Admiral Lieutenant de Zelande: et Damoiselle Olympe de liartaing fille de feu Mons>: de Marquelte, en son vivant Gouverneur de Bergue sur Ie Zoom ont eu leurs trois annonces ordinaires en l'eglise franpoise de Middelbourch et n'y a point d'empechemens, qu'on ne puisse passer a la confinnation solemnelle de leur mariage en l'eglise. Le Sei- ijneur (voegen zij er bij) Ie veuille benir et faire reussir a sa gloire. De Middelbourch ce 47 d'Aoust 4603. Les Minis- tres et Anciens de l'eglise susdite et au nom de tous. (Sign�:) �aniel de Nielles, Jacques Gaulyer ancien."' J. J. DODT v. Ft.

		P A AR DENMARK T.

	Gemarkt op den 41 Augustus 1845. Kantoor Waardbarriere......... 42 Stuks. « Catharijnepoort......... 461 « « Tolsteegbarnere........ 66 « « Wittevrouwenpoort....... . 77 « « Roodebrug.......... 39 « « Ridderschapsvaart........ 433 « a Yaartschen Rij»......... 49 «

				te zaaien 537 Stuks.



	ROYEER ING E VAN EEN NOTEL IN I)E ACTEN VAK DE KERKENRAAD , RAKENDE DE PROFESSOR *ROEI..* (INGEZONDEN).

		D«
		D«	Vroedschap der stad Utrecht op den 1° Septem-

ber 1704 eenparig goedgevonden ende verstaen hebbende, die van de kerkenraad van Utrecht te ordonneeren aan- stonds uyt hare Acten te lichten ende te royeeren zekere notel van den 18" Augusti 1704, rakende de Heer Pro- fessor Roei; ende dezelve ordre nut gepareert wesende, hebben Haar Ed. Achtb. op den 8° September daar aan volgende eenparig verstaan, dat de Heeren Politie Com- missarissen op de eerste vergaderinge van de kerkenraad zullen urgeren, dat aanstonds de gemelde notule, med alle de geene de daarna zyn gehouden desen eenigzins concerneerende, de facto zullen worden geroyeerd ende by ontstentenisse van dien den Secretaris de Reuver van nu af aan gelast, om ter gemelde kerkenraad binnen te treden ende die royeeringe te doen, stellende in mar- gine, dat dit is geschied door hem Secretaris, in confor- tnit� van dese resolutie, welke nader ordre ofte resolutie op den voorsz. 8° September ter vergaderinge van de kerkenraad voorgelesen, doch niet geacquiesseerd zynde, zyn gemelde notulen door de Secretaris de Reuver in gevolge van des Vroedschaps voorsz. resolutie doorgeslagen ende geroyeerd, gelyk verhaald staat in de resolutie van de Vroedschap van den 15^C September 1704. De voorsz. notel ofte acte van de kerkenraad luyde als volgt: Is voorgesteld dat de Heer Professor Roei,



			IP»1 VOORHEEN '.EN THANS,

		Geschiedenis, uctitc<lei BK Statistiek VAH UTRECHT.



		6 terwijl eindelijk de heide partijen door eene boete van veer- tig Uirechtsche ponden gehouden waren, om dezer uitspraak gestand te blijven. Sedert was Diderik van Burkerke aan den eindpaal zijns levens en het Kapittel van Oudmunster in het bezit van. liet patronaat-regt en het personaat der kerk van Jutphaas gekomen, toen de Ridder Zweder van Abcoude (Ab- kewoude, Apcolde) en diens broeder Johan van Zuij- len, Kanonik van St. Jan, omstreeks den jare 1281 zich deze reglen zochten toe te eigenen. Tol beter verstand hunner aan- spraak dient intusschen aangemerkt te worden, dat de Ridder Hisebrand van Lenten voormaals, kort na zijnen afstand \an het patronaat-regt der kerk van Jutphaas, ook al zijne goederen, welke hij toen binnen de palen van dat kerspel be- zat, aan don Ridder Giselbert van Zuijlen verkocht had; terwijl voorts deze landen, tot welke men meende dat ook het zoo even gemelde palronaat-regt behoord hadde, sedert vermoedelijk op de genoemde gebroeders waren overgegaan. � Bij gelegenheid dan dezer oneenigheid wist het Kapittel, in den jarc 4281, van Paus Martinus eene nadere be- krachtiging te verwerven (1) van de overdragt van het pa- tronaat-regt over de kerk van Julphaas, welke ook tot deszelfs behoef in den jare 1245 door de toenmalige patronen go- daan was; terwijl de beide partijen twee jaren later hare verschillen in handen van den Deken van St. Maarten en van Diderik en Giselbert van Ultravecht, Kanonikken van St. Jan, nederlegden (2), die, nog in dat zelfde jaar 1283, het patronaat-regt en het personaat der kerk van Jutphaas (Jutfays) aan den Deken en het Kapittel van St. Sal-

		(1) Naar den oorspronkelijken, latijnschcn brief door Paus Mar- tinus gegeven en op Rijnhuizen voorhanden. (2) Naar eeu afschrift, in de Archieven van Oudmunster voor- handen.



		10 a ken l' selve Jus tot noch toe niet subject geweest zynd�, « sullen blyven in geruste possessie van alsulcke maniere « van beroepinge als d' selve, gelyck oock d' Classe in con- « formite vande gearresteerde kerckenordro voor dcsen heb- « ben gebruyckt (1)." . Naar aanleiding dan van het regtsgeding, toenmaals tus- schen de bovengenoemde partijen gevoerd, werd Adriaan Ploos van Amstel als eenig en veilig palroon der kerk van Jutphaas eerst door de Gedepuleerden (2) en daarna ook door de Staten van Utrecht (3) erkend, die vervolgens het patronaat-regt der gemelde plaatse met liet leen der ridder- hofstad Oudcgein vereenigden, en hiervan, bij beslolene missi- ven van den 23 Ju�j 1635, zoo aan den Kerkeraad van Jutphaas, als aan de Classis van Utrecht, kennis gaven (4); weshalve dan ook eindelijk op den 15^den December 1635, na vele tegenkanting nog van den Kerkeraad en den Ambachls- heer van Jutphaas, de eerste predikant op voordragt van den Heer van Oudegein in de genoemde gemeente werd beroepen, nadat de herderlijke bediening aldaar, ten gevolge dezer on- eenigheid, ruim twee jaren lang onvervuld was gebleven. Nadat nu Louis van Malaperl van Plettenburg nog eenmaal, na het overlijden van Adriaan Ploos van A ra- st el, als ambachtsheer van Jutphaas zijne aanspraak op het pa- tronaat-regt der kerk aldaar had vernieuwd, en daarna, « bij een defmilief appoinctement" der Staten van den 13 Mei 1645, waarbij hem op eene boete van 25 gouden rijders werd ver- boden, zich verder met de kerkelijke zaken zijner heerlijkheid

			(1) Verg. van de Water, Groot Utrechtsen Placaatboek, l^e deel, Wz. 388. (2) Resolutie der Gedeputeerde Staten, den 22^iteQ Januarij 1635. (3) Resolutie der Staten 'slands van utrecht, deu 9^den en U¹¹'" Julij 163S. (4) Resolutie der Staten 's lauds van Utrecht, den 17^de" Julij 163J>.



		11 te bemoeijen � van zijn vruchteloos pogen had afgezien ; was het Louis van Renesse van Baer, Heer van Blijenburg, die, als eigenaar der ridderhofslad Rijncnburg, gelegen in het Nedercinde van Julphaas, het meergenoemde regt aan G e- rard Ploos van Amstel, den Heere van Oudegein, niet zonder reden betwistte. Want de Staten van Utrecht haddon op den 28^sl� Julij iS87 aan zijnen voorzaat Willem van Gent, toenmaals Heer van Rijnenburg, de volgende aan- schrijving gezonden : « Edele , Erentfeste , Frome ! Alsoo duer taffstellen vande « pastoorfin der Roomsche religie onder anderen tegenwoor- « delyk vacerende js dye pastorye van Jutphaes, daervan V. « E. collatoer js, ende wy nodich gevonden hebben, dat « totte selue pastorye wederom een ander persoon , wesende « vande gereformeerde religie, gepresenteert worde, het zy « den gheenen , dye by prouisie aldaer den dienst bewaert, « off een ander: soo jst, dat wy U. E. als collatoer vande « selue pastorye, vuyt crachle vande resolutie staetsgewyse op « den XX�^tn aprilis verleden genomen , by desen jnsinueren, « jn geene gebreecke te 'willen wesen, binnen een maent, n nae receptie van desen, aen ons ofte onse dagelixe ge- « deputeerden een geqnalificeert persoen totten dienst vande « kercke aldaer te presenteren, tzy den gheenen, die by « prouisie aldaer tcgenwoordich gestclt es, ofte een ander, « als vooren, om totten dienste vande voorsz. kercke, soo a verre hy naer voergaende examinalie gesont jnde leere « ende anderssins bequaem bevonden wort, aengenomen ende « jnden voorsz. dienst by ons ende U. E. als collatoer ge- « stelt te worden, sonder daerjnne eenichsins versuymich te « blyuen op peyne, dat 17. E. anders voor dese reyse van « syn recht van presenteren vervallen sall wesen, ende wy « vuyt crachle derseluer resolutie ex officio een bequaem per- « soon tollen voorsz. dienste verkiesen sullen. Hiermede zyt « Gode beuolen. t Utrecht den XXVIII'»' July 1587."



		12 En nadat Johan Anthonissz., toen ter tijd door den Heere van Gent voorgedragen, drie jaren later wegens Roomsch-:;e?.iridheid van zijnen dienst was ontzet, werd er nog- maals door de Gedeputeerde Staten eene dergelijke aanschrij- ving , zoo wel aan den Heere van Rijrienburg, als aan het Kapittel van Oudmunster, « tsamt ende besonder," toege- zonden : « Eedeien , Erentfesten , Hoochgeleerden , Wyscn , Discrelen !" « Alsoe vermits cassatie van Johan Anthonissz., ge- <t wegene predicant jn Jnlphaes, de pastorie aldaer tegen- et woordich is vacerende , ende dat wy versleten, de collatie « vande selue pastorie U. E. te competeren, soe hebben wy « U. E. by dosen well willen versoecken ende diesniettemin « ordonneren, ons binnen acht eerstcomtnende dagen eenen « bequamen persoen te presenteren, die aldaer tot diennaer « des woordt Goedts geslelt ende gcbruyckt mach worden. K Ende alsoe wy het voorleden hooglydt van Pynchteren, « omme die gemeente aldaer het woort des heren ende de « hevlige sacramenten naer jnseltinge Jesu Christj vuyt te « deylen, gesonden hebben Geruasium van Driel, ende « dat die gemeente aen den seluen Geruasium een seer « goet benocgen iiebben , ende oock versoecken, dat zy hem « mochten houden , gelyck U. E. tselue vuyt de bygaende « copie sullen mogen zyen, sullen U. E. daer op mogen ad- « uiseren, ende ons binnen den voorsz. lydt van hare mey- « ninge adueneren. Hiermede, Eedeien, Erentfeslen, Hooch- « geleerden , Wysen , Uiscreten ! beuelen my U. E. jnde be- « schermenisse van Godt Almachuch. Geg. t Ulrecht den XVII « Juny 1S90." Hetzij dan het patronaat-regt, dat aan den Hcere Willem



		13 Van Gent, naar het schijnt als bezitter der ridderhofstad Rij- nenburg, in de voorgaande missiven gezegd werd te behooren, zijnen oorsprong had uit het tweede priesterlijk ambt, in den jare 4407 door Hendrik van Rijn gesticht (1), hetzij het- zelve bij toeval uit de begeving eener vicarij, vroeger aan den huize Rijnenburg verbonden, of uit een ander misverstand in den woeligen lijd der hervorming was geboren, (gelijk men later bij gemis van cenig zeker bescheiden h.eromlrent verschillend meende); wat hiervan dan ook zij, Gerard Ploos van Am- stel, Heer van Oudcgein, liet zich op den 20^stett Februarij �1647, bij vacature der kerkelijke bediening te Julphaas, tot eene overeenkomst met Louis van Renesse van Baer, als Heer van Rijnenburg, bewegen, volgens welke de eerste voor ditmaal een' nieuwen predikant zoude voordragen, waarna dit regt aan den laatsten moest komen , om vervolgens door beide bij beurten uitgeoefend te worden; terwijl verder ook alle andere kerkelijke bedieningen en zaken door hen te zamen bestierd en begeven zouden worden. Dan, de goedkeuring van deze overeenkomst werd wel op den 21⁸"� Februarij 1649 door de Gedeputeerden verleend, maar niettemin vijf jaren later door de Slaten 's lands van Utrecht geweigerd (2); zoo-

			(1) Een voorzaat van dezen Willem van Gent huwde met eene dochter uit het geslacht van van Rijn, die de ridderhofstad IVijnen- burg becrfde. Deze erfdochter van Rij n had welligt ook de begeving van de priesterlijke bediening, door Hen drik van Rij n gesticht, in het geslacht van van Gent overgebragt. (2) Volgens resolutie van de Vroedschap der stad Utrecht van den 12,den jij.; if>!j4. � De reden van deze weigering schijnt gezocht te moeten wordtn in het Roomsche geloof, door den Heere vau Ilijnen- burg beleden ; waardoor men het nadeelig voor de Protestantsche kerk van Jutphaas zal geacht hebben, dezen als patroon dcrzclre te erken- nen , te meer daar de Hervormde gemeente aldaar � volgens de aan- teekeningeu in haar kerkboek, loopende van 1023�1727 � toen ter tijd veel van de onverdraagzaamheid der Hoomsch-gezinden te lijdea



			14 dat Gerard Ploos van Am s t cl in den jare 1654, loen de kerkelijke bediening te Julphaas weder open was ge- vallen , zich niet meer aan het vroegere vergelijk gehouden achtte. " Van daar een nieuwe twist tusschen de bovengemelde partijen, welke allengs weder in sluimering geraakte door de toestemming, aan den Kerkeiaad van Jutphaas inmiddels op aanzoek der Classis van Utrecht door de Gedeputeerden ver- leend , om namelijk , gedurende het verschil tusschen de Hee- ren van Oudegein en Rijnenburg, voor dit maal, a voor- behoudens en onvermindert voor het toekomende eenen yge- lycken syn regt en gerechtichheyt," een vrij beroep te mo- gen doen (1) ; doch in den jare 1661 werd deze oneenig- heid bij voorkomende gelegenheid andermaal levendig, wan- neer er op den 22^stcu Februarij door tusschenkomst der Ge- deputeerde Staten tusschen de Heeren van �udegein en Rijnen- burg eene tweede overeenkomst tot stand kwam, welke in alle deelen aan de vorige gelijk was (2). Kort daarop overleed Louis van Renesse van Raer: en zijn zoon Willen» van Renesse van Baer, Vrijheer en Baron van Gent, Erlicum , Meer van Aallvorst, Appeltern , Rijnenburg, Erf kamerheer van het Vorstendom Gelre en het Graafschap Zutphen , Waldgrave lot Dalen enz., eenig erfge- naam van zijne moeije Catarina Baronnesse van Gent � kwam eerlang tot de ervaring, dat hij aan zijn be�rfd rcgt van patronaat niets anders had dan « moeyte, quellinge en

		had, en bij herhaling moest klagen over » de stouticheden en exor- bitantien der l'apisten;" waartegen eindelijk, in den jare 1678, eenig- zins door de Gedeputeerde Staten werd voorzien door eeu bevel aan de Ambachtsvrouwe van Jutphaas gezonden, om onmiddelijk » de paepsche schepenen te verlaeten en andere van de Gereformeerde Religie acn te stellen." (1) Resolutie der Gedeputeerde Staten van den 20^st� .Tunij 1654. (2) Goedgekeurd door de Gedeputeerde Staten bij resolutie van den 8"^e" Maart 1661.



		15 rusie mitsgaders eeuwige processe" niet alleen met den Heerc van Oudegein, maar ook vooral met den Kerkeraad van Jut- phaas, die zich niet dan met den grootsten weerzin aan het patronaat-regt kon gewennen, en bij elke gunstige gelegen- heid , te weten in de jaren 1654 en 1655, 1647, 1654, 1661, 1670, 1693 en 1705, gesteund door de Classis van Utrecht, aan hetzelve zich trachtte te onttrekken, of althans voor de helft een vrij beroep te verkrijgen. Diensvolgens verkocht deze, op den 13^dcn November 1666, zijn regt tot de helft van het Jus Patronatus der kerk van Jutphaas, of zoodanig regt als hem a als besitter vande Ridderhofstadt en- de adelycke huysinge Rynenburgh eenichsints soude mogen competeren volgens de bescheyden ende oude brieven daer van synde, met alle actie ende vorder recht en toeseggens" aan Louis de Geer, Heer van Finspong (Zweden) en Rijn- huizen , voor eene som van 3000 guldens, benevens 20 dub- bele dukaten (200 guldens), tot eene vereering voor de doch- ters des verkoopers, en voorts de kosten der overdragl, welke op den 23^sten September 1667 voor het geregte van het Nedereinde van Jutphaas geschiedde; waarbij de Heer van Pijnenburg zich nog verbond, om den Heere van Rijn- huizen , bij onverhoed proces over deze helft van het gezegde Jus Patronatus, met eene som van 1500 guldens in de kosten te gemoet te zullen komen. En dit gevreesde verschil verrees dan ook eerlang in den jare 1670, wanneer er een regisgeding tusschen de Heeren van Oudegein en Rijnhuizen aangevangen werd, hetwelk ruim dertig achtereenvolgende jaren voor den Hove van Utrecht hangende bleef, en eerst op den 23^steB December 1701, na het overlijden van beide de partijen, door eene minnelijke schikking werd ge�indigd, welke de toenmalige bezitter van den huize Oudegein, John n, Adolf van Alendorp, met Karel de Geer, Heer van Leufsta (Zweden) en Rijnhuizen aanging, waarbij de eerstgenoemde aan den laatsten het volle



			16 regt van patronaat over de kerk van Jutphaas voor den prijs van 600 guldens verkocht (1); welke handeling daarna op den gden April 1702 door de Stalen 's lands van Utrecht werd goedgekeurd (2). En sedert bleef dit regt tot op den hui- digen d;ig aan den eigendom der ridderhofstad Rijnhuizen ver- bonden , nadat hetzelve van af den jare 1246 tot voortdurende verschillen en regtsgedingen aanleiding had gegeven. J. G.

		(IJ Voor deze som kocht ten zelfden dage de Heer van Alen- dorp de grove, smalle en krijtende tiend, welke uit de landen van Oiidcgeiu en uit eenige hndin over den Kijn, achter den Bonge- naar, aan den Heere van Rijnhuizen behoorde. (2) De Heer van Rijnhuizen werd vervolgens op den 21^8ten Julij 1702 door de Staten 's lands vau Utrecht met het gezegde patronaat- regt beleend.



		GESCHENK DOOR DE nEGEBINC I>ER STAD UTRECHT AAN DEN PRKDIKAKT JACOB VAN OOSTERDYCK, wegens zijn bedanken voor het beroep, door den herhen- raad van Amsterdam op hem uitgebragt.

gelezen haar Edele Mogende secrete Resolutie van den 5" dezer maand , door ordre van de Heeren Borgemeesteren zynde binnen gebragt het silrer koelvat , gedestineert tot present voor den Heere Predikant Oos- terdyck; Heeft de vroedschap welgemelte Heeren Bur- gemeesteren tot het besorgen en doen maken by resolutie van den 8°" February 1742 versogt ende geaulhoi�seert , hetzelve goedgekeurt , ende haer Edele voor genome moeyten in dese bedankt. Wyders goetgevonden , dat \oorschreeve stuck zilver door den Secretaris van Baarle uyt name van haer Edele Achtbare aan zyn Eerwaarde zal werden ter hand gesteld ; En de inscriptie daarvan als volgd , in de Vroedschaps Resolutien geinsereert : Gedenk Teecken , opgerecht door de Edele Groot Achtbare Heeren Burgemeesteren en Vroedschappen der Stad Utrecht , voor den Eerwaarde Godsaligcn ende IFelgeleerden Heer Jacob van Oosterdyck, wanneer zyn Eerwaarde uyt liefde tot Utrechts ge- meente, de Nominatie door de Kerckenraad tot Am- sterdam op hem vytgebragt , daar voor hadde bedankt op den 5^cn January 1742 (l). (1) Vroedschaps Resol. in het Stads Archief. M.� M.

	Utr. voorheen en ihans , 11 Dl. l Si.



		18 STADS BANIER. Also dese personen hierna beschreven, die die onder- daghes vcrgaderinge gemaect ende gewapender hant mit onser stadts banier opter Plaets (1) geweest syn, dat hore gesette stede niet en was, daer sy den gemenen gilde grootelic angebroect (2) hebben , hierom so neemt men hun hoer Borgerscop. Dit nabeschreven syn die personen, enz. Ende omme dan immer te verhoeden, dat onse stadts banier in al dusdanigen oft in diergelycken vergaderinge binnen onser stadt niet meer en come, noch gebracht en werde, hieromme is onser stadt banier mit schutten pilgoenen (3), beyde 't rode ende 't witte (4), by overdracht der meenre gilden , geleit in eenre kiste besloten , staende in der sacristien in onse Buerkerck (5), daertoe ordineert. Hier- omme so waert (6) die Raet endo gemeen gilden van Utrecht enen ygelicken, waert sake, dat ymant, hy waert wie hy waer, mit eenen conterfeyten banier, ofte schuyfwimpel (7), tot eniger tyt namaels binnen onser stadt, in enige ver- gaderinge quame, dat men die gene, die dat deden, als dan slaen ende vaen (8) mach sonder misdoen, ende die gemeen gilden sullen haer Hoifl heer weseu van den genen, die dat met magten weerstonden. Buurspr. boek 1455. Woensdags na beloken Paschen (9). (1) Stadhuisbrug, (2) Broecken , breuken , boeten. (3) Onze tegenwoordige guidons. (4) Rood en wit, kleuren van het Stads wapen. (5) De Raad had zijne eigene afgesloten kapel in de Buurkerk. (6) Waernt (?) � Waarschuwt. (7) Synonima met Pilgoen, doch nagemaakt, ondergeschoven. (8) Vangen. (K) Zie verder over dit onderwerp Matth. de fund. p. 168.



		19 CHIRURGIJNS. Wegens tle amputatie van een been.

Stond binnen Jan Jansz., schoenlapper, clachteljck te kennen gevende dat syn huysvrouw, oudt 29 jaren, een seer langen tyt int Catharyneii gasthuys sieck gele- gun hebbende, den doctor ende chirurgyn aldaer incli- neerden, om haer een been aff te setten, ende dat hy sulcx geerne verhoedt sage, meynende dat sy sonder dit extreem middel soude connen genesen worden. Ende is goetgevonden, dat de samentl. stadts medicyns de vrouwe sullen gaen visiteren, ende de Vroetschap hierover dienen van advys (1). Gehoort de lecture vant advys van de medicyns deser stadt, ingevolge van des Vroedschaps resolutie van XIX deser gegeven, oordelende dat het gebreck van dehuys- vrouw van Jan Jansz., schoenlapper, omtrent ⁷/₄ jaers int Catrynen gaslhuys geweest zynde, niet soude cuunen wechgenomen worden, als door exterpatie, hoewel'tselve palliativa cura noch langen tydt soude cunnen onder- houden worden, doch sonder hope van perfecte gene- singe, heeft de Vroetschap best geacht, dat men haer palliativa cura eenigen tydt onderhouden sall, ende ver- wachten wat Godt believen zal te verleenen (i?).

	(1) Vroedschaps Resol. vau 19 August. 1632. (2) t. a. p. 30 Aug. 1652. N.�M.



			20 CHIRURGIJNS-GILD. Twist met den sclicrprcgter, over ilc uit- oefening der k M iis t. Gehoort 't rapport ende advys van de heeren de Gruy- ter ende vordere Gecommitteerden, over't different tus- schen den Scherprechter deser stadt ende die vant Chi- rurgyns-gildt alhier; Is by de Vroedschap verstaen , dat den voorsz. Scherprechter sich alleen sal mogen onderwin- den het cureren van dislocatien, sonder dat hy ofte syn vrouw ofte sone sich sullen mogen bemoeyen, eenige andere curalien, de mcdicynen ofte chirurgie betreffende, op poene als in de respective ordonnancien van de Me- dicyns, Apothekers ende Chirurgyns (1). N,�M.

		SCHERPREGTER. Heeft Hans Pruym, geboren van Musseman int Hertochd. van Swyburch, als scerprechter zyn eed t gedaen ende verclaert, dat hy die Magistraet zal respecteren ende obedieren alst behoort, dat hy sall secreet houden ende nyet rebeleren tgene hy op de examen zall hooren, ende voorts alles doen dat een getrouw scerprechter sculdich es, ende behoort te doen. Actum voor Willem van Driellenborch, Jacob van Eemmel, Joban van Straten ende Jacob van Medenblick schepenen. (Register van allerlei acten der stadt Utrecht.) (Mem. van 'thoff.) J. J. DODT V. Ft. (1) Vroedschap» Not. 9 Aug. 1638.



			C H R O N Y C K

				VAN

		DOOK *JT. f. F4N DER GOU DE.*

erd de Beschrijving van Utrecht, door D'. Co rn el is Booth, in dit Tijdschrift van 1842 met veel belangstelling ontvangen, niet minder genoegen, vertrouwen wij, van onze jezers te zullen geven bij de plaatsing van eene even be- langrijke Chronijk van Utrecht van J. F. van Corlgeen. Dit werkje, bevattende in een kort bestek de geschiedenis van liet Sticht, wordt door deszelfs naauwkeurigheid van vele ge- schiedkundigen hooggeacht, en daar het zeer zeldzaam voor- komt , en niet ligt op nieuw zal worden uitgegeven, willen wij dit trachten voor de vergetelheid te bewaren. Uoch eer wij tot de mededeeling der Chronijk overgaan, achten wij hel noodig den lezer kortelijk met den zamensteller en het boekske zelve, eenigzints nader bekend te maken. Deszelfs schrijver, Jacobus Franszoo'n van Cortgecn, werd geboren te Gouda in de XVI eeuw, en wegens zijne geboorteplaats gewoonlijk Cortgeen van der Goude ge- naamd , in welke stad zijne voorouders door hunne ampten in eer en aanzien hadden geleefd. � Voorbijgaande de ge- schillen over den waren naam gevoerd , welke de uitgever van den laatsten druk naauwkeurig onderzoekt (i), kunnen

	(1) Zie hol bcrigt voor den laatste druk. Utr. voorheen en thans, H Dl. I St.



		22 wij vermelden, dat onze schrijver zich in de laatste helft der XVI eeuw met ter woon te Utrecht nederzette, en aldaar heeft uitgegeven een Spectacula exhibita eomiti Leicestrio Ul- trajecti gubernacula Prwinciae acceptanti; d. i. Eerverlogen voor den Grave van Leicester bij 't aanvaarden de Rege- ring 's Lands van Utrecht, in 4°; en later in het Nederduitsch deze Stichtsche kleine Chronyche, welke in het jaar 1605 bij Salomo de Roij in 8° gedrukt werd. � Dit werkje werd door den schrijver opgedragen aan de Staten en de Stad van Utrecht, van welke laatsten hem bij resolutie van den 14 Januarij 1605, eene premie van 56 guldens vereerde (1). Of hem van de Staten eene gelijke onderscheiding te beurt viel, is ons niet gebleken. Over den inhoud van het werk zullen wij Jan Harlog, te Amsterdam, de uitgever der laatste druk, welke in 1745, in klein 8» het licht zag, zelve laten spreken: « Wat aanbelangt den inhoud van dese Chronyck," zegt hij, « dezelve is uit den bovengemelde titel duidelyk genoeg te zien. De Schryver getuigt 'er van in eene Nareeden aan den Leezer, dat hy 't alles had getrokken uit verscheide Brie- ven van Privilegi�n, Donatien, Testamenten der Princen, Koningen en Keyzeren, die hy tot vermyding van kosten niet had willen voegen by zyn werk, waarom hy met de Forme van overgifte der Stadt, Steden en Landen van Utrecht door Bisschop Hendrik van Beyeren gedaan aan Keizer Karel de vyfde eindigen zou: doch 'l schynt hy naderhand is ver- andert van gedachten; immers in andere afdrukzels vind men 'er by gevoegt een Verhaal der Privilegi�n, en Donatien, eerst door de Fransche Koningen, en naderhand door de Rooinsche Keizers aan 't Sticht van Utrecht gedaan, en door hem zelfs uit de kerkelyke Archiven opgezamelt."

			(1) Raads-dagclijks-boek , 1603. Kameraurs-Rckcningen , 1604. bij Dodt v. Fl., Archief III. 274, IV. 337.



		23 Wij hebben gemeend de voorafspraak des Schrijvers aan den lezer in een naamdicht, alsmede de opdragt aan de Staten des Lands en de Regeerders der Stad Utrecht niet te moeten ach- terlaten ; de eerste, uithoofde der naive, en het tijdperk ken- merkende versificatie, en de tweede door het korte, doch heldere overzigt van den oorsprong en aankomst onzer voor- vaderen hier te lande, welbekend in de geschiedenis, doch belangrijk genoeg, om hier te herhalen:

			Siet Leser vry, van sien sult ghy gheven niet, T's van de heerlickheyt des Stichts een Historische Caert, lu vruchtbaerheyt van Juppiter dit Land verheven: siet Ceres van hem bevrucht hoeft hier Cornucopia ghcbaert, Hier leest ghy int cleyn van een Landt out vermaert, Twelck Julius Cesar in zijn tijdt wel heeft gekent Voor Christus geboorte, hier uyt spruyt haer Edelen aert: Als Clodovcus der Franken Coninck an Chris turn wasghcwcnt, TSa ons Heeren Mensch-wordinghe vyf hondert jaer of daer ontrent, Veel Lceraers zijn Nasaten uytsendcn om dit Lant te bekeeren Tot den ghelove, om op Christum te bouwen haer fondament: Rontsom hebben dese Bisschoppen Godsvruchtich en cloeckintverstant, Eenpaerlick onder d'Heydensche Inwoonders 't oprechte gheloove ghc- plant. C l o d o v e u s en daer na zijn nacomelinghen in desen contreyen ghebiet Hadden, maer d'eerste Leeraers en Harders lyn ons onbekent, want Tol Willibrordum men weynich vindt wat daer is gheschiet.



		2b Die Baiaviers (seyl hy) bewonen het Eyland Tanden Rliijn , eertijis een Volc der Gatten, weidse door Burgelijcke oor- loch verdreven, d'alderuylerste walsche bepalinge in hebben genomen, ende vanden selfden Caesar in zijn Commentarien vierde boec, die Moes (seyt hy) annemende een deel van den Rhijn, maect der Bataviers Eylant. Nu zijn dese die principaelste Steden die Tacitus ende Ptolomeus ghe- dencken, Batawdurum nu Wijck by Duerstede, Caslra Ulpia, Legio irigeiima, oock Vltricesum, nu Utrecht, overmits die Schepen die uyt die Zee Oceano quamen een Haven was; en- de alle Coopmanschappen opwaerts opden Rijnstroom over- gescheept ende veriolt werden , Grines nu Rhecnen, Vada nu Wagheninghen, Lugodunum nu Leyden, Gelduba nu Gelre, welcke namen door veranderinghe der tijden zijn verandert. Alle Roomsche Histori-schryvcrs. die Bataviers om haer vro- micheyt en Ridderlijcke feyten van wapenen alle eere toe- schrijven. Desen vande Keysers der Romeynen vrienden, broe- ders, en medegesellen des Roomsche Rijcks werden ghehee- ten. Tacitus die onbeschaemde Leugenaers (die seggen dat die Bataviers, daer d'Hollanders oock een deel af zyn, van het Trojaens bloet zijn gesproten) den mond stopt, als hy seyt, dat alle Duytsche nati�n Indigenae dat is, ingeboren al- tyt geweest zyn, ende daer over geluckiger datse op haer Vaderlijcke gront zijn voortgeteelt, niet uyt het scuymsel ende vuylnisse der Barbarische nati�n, voortghebrocht ende aenghe- wassen. Als nu die Roomsche Monarchie ontrent 200 jaren na Christus geboorte door dertich tyrannen werden verneert, hebben die Francken Batavien in genomen. Keyser Con- stantinus Clorus weder uytghestooten, onder Juliano, met by naeme Apostaet, die Bataviers vromelick oock hebben ghevochten: int lest als het Roomsche Rijck nu ghe- heel onderging, werden vande Witten die Bataviers vande Roomsche Keysers qualick beschermt, t'ondergebrocht. Dese hebben ghebout Wiltenburch of Wildrecht, want als Sigis-



		26 bertus schryft, Drecht een Stadl op haer tale beteyckent, 't welck die Latinen inde name Irajectum hebben verandert: Daer na hebben die Vriesen die Wilten verdreven. Daer nae die Vriesen vande Fransche Coningen t'onderbrocht zijnde, hebben Eatavia onder haer Heerschappie getogen. Hoe nu Utrecht ende meer Landen door donatien der Francke Co- ningen onder het gebiet der Bisschoppen is gecomen, ende na regeringe van negenhondert jaren aen die Bourgoenschen, met penne inct en papier ick my toerusle om 't selfde int aldercorste te verhalen, om U E. met dese mijnen cleynen arbeydt te vereeren, welcke U E. sal gelieven ten besten te nemen, Godt door wiens beschickinge die Rijcke overge- dragen (als Daniel seyt) ghevesticht werden, wil U E. re- geringe daer in U Godt wettelick heeft beroepen, met den geest des wijsheyt bedouwen, Amen. U. E. dienstwillige J. F. van der Goude.



			C H B O N T C VAM IJ T R E � H T.

		Eerste C'apittel. Van den oorspronck des Hooft-stadt Vtrecht, Stadt Vtrecht op den oever des Rynstrooms is ge- bout , als uyt de brieven der Privilegi�n, Donatien, Testa- menten der Coningen Garoli Martelli, Garoli Magni, en veel Coningen en Keyseren claerlijck blijckt, maer in die tijt den Rijn door andere canalen in de Zee tot Catwijclt, een oude plaetse der Gatten afliep. Daer of Catwijck opde Rijn den name noch behout, als oock den ouden Rijn, nu een cleyn Rivierken, na Woerden, Leyden, tot die Zee-Duy- nen teghenwoordich slreckt, ende werdt alclaer besloten. Maer datse een haven inde Stadt gemaeckt heeft, om alle Coop- manschappen uyt ende in den Rijn te voeren, is mqer als kenlick. Uie poorte daerse aende Suyder zijde in de stadt van de Tolienaers, die alle waren ende Coopmanschappen schatten, ende die gherechticheyt daer af ontfinghen, den name noch behout. Oock aende Noorlzijde vande stadt by die Pens-marckt is Kintgis-haven, al waer in alle omleggende plaetsen, in't uytgraven diep onder d'aerde, palen met rin- gen , anckeren, ende alle Scheeps ghereetschappen ghevonden werden. Oock by S. Jacobs Kercke, om dat den Rijn daer aenspoeldeu en veel sants opwierp, werdt oock gheheeten het Sant. Maer die Leek die nu Wijck by Duerstede, CM-



		29 ende noch sekere gerechticheyt daer af hebben. Romerbttr- gherbrugge, Romerburgherstraet vande Romeynen alsnoch haor oude namen behouwen, als oock d'andcre Brugge Noortwaerls daer an die Guaerde Brugge, die Guaerde straet daer het Roomsche Garnisoen om die Burgh te bewaren geleyt werden, rnaer so daer niet en is ter Werelt beslandt, is naderhandt die name Antonina verandert, d'ondersoekers des outheydts hier in twisten, het oude gebruyek den name Utrecht behoul : In 't Latijn Trajectum. Als nu die Galli of walsche in Chrys- handel vermaert, den Rijnstroom overtreckende met Wapenen, alle Sloolen ende sterckte antasten, om d'overwonnen onder- dauicheyt behouden, alle bequame plaetsen met Chrysvolck versterckten. Van dese was Utrecht die principaelsle, so die op d'uyterste bepalinge des walsche Rijcks was gheleghen. Dit soudc gheschiet zijn onder Keyser Valen tinianus die welcke die Sassense, Wilten, eude Sclaven, met bloedige roverie alle dinghen verwoestende op alle stranghen des Zee Oceani in de uyterste bepalingen der Francken heeft onder- druckt. Hier uyt soude ick meenen , genoechsaem te blijcken dat Utrecht onder ander vermaerde duytsche steden voorgaende die voornaemste is gheweest, noyt der Gallen of der Yriesen ghebiet onderworpen, maer ghebruyckende haer oude wetten , die Roomsche vryheyt altijt heeft ghenoten met dese Mantels Toga by die Romeynen genaemt men als noch twee Burger- meesters ende twee oulste Senatoren des stadts inde Buer- kercke glasen, ende veel oude huyser. men alsnoch slet ver- ciert staen: 't welck tot den jare 1529 gheduert heeft, ter tijdt toe dat aen Keyser Carel die vyfde door overgifte Bisschop Henrick van Be veren verbeyerden, ende dese mantel een teycken des Vryheyts die Stadt heeft uytghetoghen, als in 't vervolch deser Hisiorie aenghewesen sal werden tot meerder versekcrtheyt der voor verhaelde saecken, met die Veersen in de Domkercke int Latijn beschreven ick dit besluyt.



		30 Hollant driftich werdt omringt aen alle zijden, Met den Rijnstroom oock Oceano en die Zeebaren : Inde welcke die stadt Antonina in Nero nis tijden, Met nieuwe mueren ghebout is, als d'Historieu verclaren. Die Slaven ende wreede Natie en Afgodische Dienaren, Hebben dese stadt gheheel tot in de gront gheraseert Ende een nieuwe Burch der Wilton om die Landen te bewaren, Met groote hooghe stercke Toornen en mueren ghefondeert. Welcke daer nae vande Alroditen is ghedestrueert. Hier na is het Burch Trecht met stadtmueren hooch en groot, Opghetimmert, vande Francken tot Christus dienst bekeert. Welcke die Denen vernielt hebben tot der aerden bloot, Gheestelick en waerlick meestendeel met den Swaerde ghedoot. Int lest heeft Baldricus een Bisschop machtich, Die stadt weder ommuert teghens der Vyanden aenstoot : Aldus Ytrecht een Hoofstandt des Hollants Bodem warachtich, Men noch teghenwoordich siet staen seer heerlick en machtich! Tweede Caplttel. Vande bekeeringhe des Stadts tot den Christen geloove. Van een cleyn en sober beginsel is d'Utrechtse Kercke m�tier tijt, tot een ongelooflijcke staet ende heerlijckheyt ge- conien: want na 'tjaer dat een Maghet des Werelts Salich- maker baerde S7S regneerde Dagobertus den Soone Clo- tarij der Francken Coninck van desen aldereerst d'oeffe- ninghe der Christelijcke Religie in dese Landen inghevoert, ende gevordert is gheweest. Dese getrouwe Harders ora in den Wingaert des Heeren t'arbeyden heeft uyt-gesonden, om d'Heydensche menschen, die haer eygen Kinderen die Duyvel- sche Afgoden op-offerden, van der Afgoden diensten af te trecken. Als nu door Willibrordi ende zijne mede Die- naers leeringhe het volck vande stadt ende omleggende plaet- sen, tottcn geloove meestendeel bekeert was, ende een Kercke ter eeren des Apostels S. Thomas int jaer 567 was ghe- timmert, is dese plaetse ende om Lecraers daerin op te voe-



		31 den, van de Coningen zijn nacomelingen grootelick begiftichl. Sommighe schrijven dat het een Bisschoppelijke stoel voor Dagobertus geweest is, ende dat die Christelijcke Religie alhier heeft begonnen, van de tijt af dat die Francken Co- niughen, daer af Clodoveus d'eerste is geweest tot Reyms ghedoopt, het Christendom heeft aenghenomen. Dit blijckt uyt de overvloedighe Donatien C lot a r Ij, Dagobertus Va- der, ende des Coninckx Theodoberti aen die selfde Kercke, daer van int leven Bonifacij den navolgher Willibrordi vcrmaent werdt. Heeft daerom d'Utrechtsche Kereke in out- heydt meerder als die Geulsche digniteyt en prominentie. Maer door der Barbaren ende Heydenen invallen, is het ge- loof alhier wederom uyt gheblusl. Als nu S. Thomas Kercke van de Vriesen was vernielt, heeft Wilibrordus een Bede- hnys van het heylich Gruys ghelimmert, twintich passen of treden van S. Thomas Kercke, nu den Domkerck, in welck Bedehuys veel oude Bisschoppen begraven legghen, wen nu genaemt S. Vicloris Capelle: hier af zijn Latijnsche veersen inde Domkercke te sien, aldus verduytscht. Als Couinck Dagobertus over die Francken had t ghebiet, Siet: so is eerst 5. Thomas Kercke op dese gront present, Omtrent het burch Trecht ghetimmert, daer na is gheschiet Dat die felle Vriesen die vernielden, maer eenen Clement, Een Bisschop die vernieude wederom excellent. S. M ar t ij n ter eeren als Coninck H en r ie k den traghen regeerde, Daernae Adelboldus des Bisdoms Overste President, Dede die afbreken als He n r i en s d' eerst e, als Keyser triutnpheerde. Derde Capfttel. Boe Cotiinck P i p p ij n van Franckrijck Ratbodem der Vriesen Coninck, uyt utrecht verdreef, Na die doot Dagoberti volchden zijn Soone Sigisber-



		33 Vierde Caplttcl. Vande manieren, wandelinghe, en leven der ghenen die int begin tot die Kercke bedicninge beroepen werden. Van ireffelicke mannen niet alleen in deuchtsaem leven, maer oock in alle geleertheyt op ghevoert, heeft d'eerste des cruys Collegie haer beginsel genomen. So daer uyt niet al- leen des Vtrechtscbe Kercke Bisschoppen, maer oock der nabuerighen ende oock hooch in Duylslant Provinci�n, Lee- raers ende Kerckcn besorgers, uyt dese vergaderinghen ver- sochten, Bonifacius ende na hem Gregorius tot Ments, Albricus tot den Ceulschen, Joannes uyt die Princen van Ark e l tot die Luycksche Kercke is beroepen. Als die Barbarische Menschen metter tijdt door goede Leeraers getemt werden, heeft die Kiligie seer toeghenomen. Tot desen voort- gangh niet weynich heeft gheholpen der Bisschoppen Gods- vruchticheyt en goet voorschrift, nae ghelegentheyt des tijts tot den jare 865 in welcken tijt int eerste jare des regerings Bisschops Hungeri die Noortsche Sprinckhanen wederom d'Utrechtsche Kercke hebben bespronghen, ende die stadt met een bloedige nederlage vernielt, so dat Vtrecht vande tijt Hungerii tot Adelboldum den 14 Bisschop verwoest lach. Dese Rathodus was van Conincklijcke gheslachte inde Griexe ende Latijnsche Letteren ervaren, in dese troubleu hy vluch- ten binnen Deventer, die Deenen uyt die sladt gedreven zyn- de is wederom na Vtrecht ghekeert. Na zijn doot is gecoren Baldericus een soone des Vorst van Cleef by toename Pius om die groote weldaden by hem die stadt Vtrecht be- wesen, een man van hooch verstant, in gheleertheyt en Oor- loochs Consten opghevoet, Dese heeft dese stadt wederom ommuert ende haer oude cieraet wedergegeven int jaer 951. (Het vervolg hierna.} N.�M.



		35 iende, lieb ik, ter loops, aangemerkt, dat zekere Geleer- den, welke door Nijp o o r t gezegd worden, animi of exer- cilii causa, op dien lijd, openbare lessen te Utrecht te heb- ben gegeven, daarbij geldelijk belang zouden hebben gehad. Deze Johannes Luntius nu is een van die daar bedoelde personen. Hij was het, die van stadswegen aangenomen werd,, om, nevens zijn lectoraat in tertia classe, of gelijk wij nu wel zouden zeggen, nevens zijn conrectorschap, « oec des sondaechs in 't latyn een sermoen te doen , op den evangely ofte epistel van dien dach , denselven in 't Grieksch oplesende ende daarna exporterende" , waarnaar het dan mede was, dat zijn tractement, werd geregeld (1). Men schijnt zich hiervan veel goeds te hebben beloofd, zoo men oordeelen mag, naar de, voor die dagen , aanzienlijke som- men , welke op het daarvoor bestemde lokaal werden te koste gelegd (2). Het blijkt ook, dat het, behalve den

			(1) Zie de vorige aanteekening. (2) De gezegde Rekening, houdt, t. a. p,, mede in: » M'. Lamb. Ysbrautsz., Statstinimerman 78 L., in de kerke van St. Jerony- mus gemaeckt 24 banckcn, ende alle de bancken lauges de muren, om by de studenten ende andere auilitores op geseten te mogen wer- den, als men lessen ende predicatie doet in de voersz. kerke, alles breder vermogens sekcre bestek daarvan gemaeckt, by ord. van den 30 Juny 95"; en daarna: » Rever van ZylllOO L., wt saken hy van deser stads wegen ghemaekt ende gestelt heeft in Sinte Hieronymuskerk ande westsyde, een groot schoen nye glas, daerin comen alle de wapenen vande Heren van de Magistraet, houdende in als dit glas derdalf hondert voeten, by ord. vanden30Juny95." VanBuchell schreef in zijn dagboek p. 108 sq.: «JWeme Majo anni 1595 in templo Hie- ronymiano , olim construclo, anno, nifallor, 1505, nunc vero schola publica effecto, praelegere coepit Juris Caesarii Jnstitutiones R. Sar- cerius, trivialis nuper schalde Rector. Magistratus nempe hoc tem- plum, quod jam in armamcntorium erat conversum, purgarunt, restaurarunt et Musis accommodarunt, ut distichum hoc , in /ronft- spicio, positum, indicat. Aedes de se: Sum JUttsis liberta, fui quae serva Gradivo, Miraris, belli pax solet esse cornet." En van het gemelde glas zegt hy aldaar, zoo als de druk luidt:



		36 studenten , zoo als men de jonge lieden , die het school bezoch- ten , toen noemde , ook anderen , die daarin behagen of stichting vonden , vrijgesteld was , om aan die oefeningen deel te nemen (i). Het schijnt, dat hiertoe zal moeten worden in verband ge- bragt, hetgeen in het dagboek van van Buchell pag. 109 gelezen wordt: » Anno 1595, Nov. 10, Joannes Lun- tius habuit orationem de catecheseos antiquitate et proyrcs- su, catechisticam deinceps lectionem proseqmiturus." Daarenboven blijkt Luntius ook nog in 't bijzonder door de Heeren Staten 's lands van Utrecht , te zijn aangesteld ge- weest , om met de kweekelingen van het Paulinum kateche- lische oefeningen te houden , gelijk men opmaken kan , uit het volgende geschrift, waarbij Luntius , van hunne Ed. Mo., een daarvoor meer geschikt lokaal verzoekt : a Aende Heeren Stalen 's lants van Utrecht. Verthoont, te kennen gevende Johannes Lu n l i u s , rector Scholae Jlieronymianae alhier, hoe dat hy van myn Ed. He- » Vitrum praeterea posuenml publice Civitatis , Praetoris , Coss. 12 virorum st�ilibus judicandis , Quaestorum , 24 Consiliariorum et Se- crelariorum signis spectandum: in medio a lateribus insigni urbis Utrecht eendracht, infra vero legitur hic rythmus vernaculus: Als me XV^C XCV doemen las Gaff de Magistraet dit glas. » . . . . In vitro Capitali , ubi insignia Slartiniani Colleg� , l aee legun- tur : Au. M. XV^C (?) doe men soe las , gif 't CapiUel ten Dom dit glas." De uitvoering van dit glas voldeed de Magistraat echter niet der- mate, dat zij hetzelve, bij het aanbesteden van andere soortgelijke werken, daarop terugkomende, zou gemeend hebben, den schilder m allen deele als een modelglas te mogen voorstellen. Ik lees althans m het Raads-dagelijks-bock op den 18 May, 1601- » De Baet accordeert de suppl. (kerkmeesters van S. Jacob) hoor versoek, mits dat tselve iglas) gemaekt worde by Reyer VAO Zyl, als stadsglase- makcrs nut der stadwapen , ook der Heren Schout , Burgermrn Ca- meracrs, Schepen, Raden ende Secretaris wapenen, in manieren als m SintHieronymuskerke, edoch, dat goet rcgardt genomen worde, dat de namen beter als te Sint Hieronymuskerk worden gescreven." ' ^Gcrrit> ^Reyer ^en ^Jan ^vau ^zyi'

			(i) Vergcl. de vorige aantcckening.



		37 ren de Staten van Utrecht beroepen sjndc, om lectionem calechclicam te doen in Collegio Paulino, soo lot instructie der ahtmnonim desselven collegie als mede aller andere kin- deren deser stadtscholen, daerin hy noch, soo veel mogelyck is, neerslich persevereert. Aengesien nu de plaetse voer de- selve lesse geordoneert, gansch onbequaem is, ende te ge- ring , alsoo dat sy niet alle die en can begrypen, die wel souden comen, den inganck oeck ongetwyfelyck is voer alle vremde pro familia inspectoris collegn; ick geswyge de incommoditeit, die hy suppl. als persona docens onderworpen is, soo vcrsoekt suppl. voerscr., dat myn E. Heren willen gelieven de plaetse voer de selve lesse te verleggen in St. Hieronymi kercke in de kapelle van Si. Gregorius, als wesende tlaertoe scer bequaetn als sy een weinich gerepareert wort, twelck met geringe oucosten sal connen geschieden , Dit doende, UEd. seer gedienstige Joannes Luntius." App. in marg. -. omme de plaelse in desen ge- roert te besien en rapport te doen , syn gecom- mittcert: Schade, Baexen, ende Hucu- tcubrouck. Actum, uit. JVIarty, 1�U8. In -1597 stierf, zoo als ik mede reeds gezegd heb, Rei- nerus Sarcerius, en Luntius, tot daartoe onmiddelijk onder hem slaande, schijnt zich van zijnen tak, zoo tot ge- noegen van het school-bestuur, te hebben gekweten, dat men nu ook niet aarselde , hem het opengevallene Rectoraat te over- dragen, en wel met bijbehouding van het onderwijs in tertia classe (1); waardoor dan het geheel personeel weer tot zes

			(1) Raads-dagelijks-boek, 1897, Oct. 2i: » De Raet heeft geap- probeert het accoort by Myuhcren Burgermru. cnde Gecommitteerden vanden Magistraet met magister Joauncs Luntio, om rector schalde ende lector in tertia et secunda classe te wesen op de gage van 450 gl. , mits dat hy oock alle zooudaghe het £vangelium doce- ren sal, als hy tot hiertoe gedaen heeft." � Kam. Kek. vau het Utr. voorheen en thans , U D!, l St. 4



		33 leeraars werd teruggebragt. Het duurde echter niet lang, of hierin viel weer verandering. In 1600 ontmoet ik althans een' leeraar, bijzonder voor die klasse aangesteld (i). Tot in 1607 bleef Luntius het Ulrechtsche Rectoraat bekleeden , als wanneer hij naar Leijden (2) vertrok, om aldaar den post van 0e- conomus va» het Staten-Collegie te aanvaarden; en hiermede begint een tweede tijdvak van zijn leven in openbare betrek- kingen , waarop ik denk nader terug te komen; Indien men naar het bedrag van het schoolgeld, dat half- jarig inkwam, zou mogen oordeelen (3), dan schijnt, de school, door de komst van Luntius tot hel Rectoraat, allhans niet in bloei ie hebben toegenomen, maar eer te zijn gedaald. Hierbij mag echter wel in aanmerking worden genomen , welk groot nadeel, de bijscholen, nu meer dan te voren, die stedelijke instelling hebben gebragt, hetgeen uit de maatregelen (4) kan worden afgeleid, welke de regering zich in de noodzakelijk- heid geplaatst zag, om tegen dezelven in werking te brengen. Van eene bepaalde instructie, Luntius in zijne hoedanig- heid als Rector gegeven, is mij niets gebleken, en er zijn gedurende deszelfs geliccle Rectoraat slechts enkele bepalingen in de stedelijke registers opgeteekend, waarbij de toezigt en het onderwijs gedurende dien tijd nader werd geregeld. » �e Raet deser stadt" leest men in het Raads-dagel.-boek , 1602, Maart 18, a ordonneert by desen den rector van S. Hie- ronymus schole alhier, tot alle tyden , des versocht of vermaent

			zelfde jaar: » M^r. J o. Luntius aangenomen tot rector en lector in tecunda et tertia classi, «iO L., cnde om dat hy ock alle son- daghe hel Evang. docerende is, volg. accoort, geapprob. 240ct.97." En: «Jo.LuntiolOOL. tot syn huyshuur, soe hy syn quartier ge- ruyinpt hadde voor den lectoren quartae classis." (1) Vergel, mijn Geschiedkundig Archief IV. p 88 (2) Ib. IV. p. 343. (3) Ib. IV. p. 83 sqq. (4) In hun geheel medegedeeld in het gezegde Archief IV. p. 330.



		39 synde, den eersten Cameraer deser stadt in elcker tyt te le- veren onder syn hant, pertinent register of specificatie van alle de namen der studenten, in elcke classe deser voersz. schole sittende"; en een besluit in hetzelfde Register, 1603, May 23 , houdt in : » Den Gecommitteerden totter opsicht van Sint Hieronymus schoele is belast den rector ende andere meesters van 't selve schoele aen te seggen, dat sy van nu voerts aen op do speel- ofte verlof dagen des naernoens mede een les sullen doceren , gelyck voer tyden plachte geschieden ; Mitsgaders den rector voernoemt noch te belasten , alsoe hy gehouden was by syne aenneminge des sondachs voernoens ten acht uren inde kerke van Sint Hieronymus voersz. open- baerlyck wt te leggen het Evangelium, waervan hy als nu is gedelibereert, ende verstaan, dat hy in plaetse van dien van nu voertsaen neffens de andere meesters mede des Sonnendaeehs van seven tot acht uren het Evangelium in 't voersz. schole sal doceren, gelyk naer ouder gewoent te geschieden plaeh (1)." Wat zijn tractement als Rector aangaat, het is reeds boven gebleken, dat hij in 1597 op 400 gl. 's jaars werd aangeno- men , en ik vinde niet, dat daarna hierin eenige verandering is gevallen, zelfs niet, toen in d603 dat zijner onderge- schikte mede-leeraars in hun voordeel op nieuw bepaaldelijk werd geregeld (2). Zoo veel over van Joannes Luntius, in de betrekking als leeraar van het Hieronymus school. (Het slot hierna.) J. J. UODT v. Ft. (1) Geschiedkundig Archief, suis locis. (2) Aldaar IV. p. 334.



	CHBO1I?C1K

			VAN

		IJ T R E C U T. (Vervolg van pag. 33,).

Vjldc Vaplttel. fan het begin des Graeflickheyt van Hollant. door dese Noormansche tirannighc vcrwoestinghe langhe jaren in Hollant ende Zeelant die steden verwoest, ende d'ackeren ongebout hadden gelegen, D'inwoonders meestendeel vermoort, verlopen, vrouwen en kinderen in vremde Landen oock wechgevoert waren: Is die Graeflickheyt door benefltie des Keysers Caroli Galui, niet sonder groot achterdeel des Bisdoms van Vtrecht, in die tijt Hungeri die om der Denen wreelheyt sijn stoel moest verlaten. Diderick d'eerste Grave gegeven van den jare dat d'Vlrechlse Kercke opgherecht was 250 of daer ontrent. Tot deser tijt toe heeft, die Kercke noch toegenomen, door der Coningen ende Keyseren groote miliheyi, soo langhe die van Godvrcsende Leeraers werden geregeert, maer na dien, voor onnoselheyt, bedroch, voor ootmocdicheyt, ambitie, geleerlheyt, onwetenhejt, soberheyt, gulsicheyt, voor millheyt, giericheyt, voor suyverheyt, wel- lust, voor P e t r o , S y m o n M a g u s , die Kercke sijn inge- cropen, sijn alle goede dingen verargert, van nabuerige Prin- cen die Landen ingenomen, ende den Hemel en Aerde t'sa- men vermengt, maer onder dese Kerckelijcke goederen over- vloei , als d'eerste Kercke bedienden heylige ende Godsvree- Utr. voorheen en thans , II Dl. I St. 3



		42 sende mannen, hebben hem selven stille enda matelick ghe- draghen, die selfde bestact tot der Armen en scholen profijt, op timmeringhe van Kercken ende bedehuyseri. Anfridu» Grave van Teysterbant, Bisschop opden Heyligen berch by Amersfoort een Clooster fondeerde, dat selfde voorschrift heeft gevolcht Be mul p hu s die S. Peters en S. Jans Collegien slichten. Conrardus ouder de stadt muere, die Kcyserlijcke Collegie van S. Marien ende een Kercke om haer structure door geheel Cliristenrijck bekent. Godebaldus inde mo- rassen twee Clooslers van mans ende vrouwen over die Bilt stichten welcke Clooster Oostbroeck om die strengicheyt des levens, een Kerker der discipline werden gheheeten, maer int lest als meest alle rijcke Conventen en Abdyen tot een schot der Epicurische tweevoelighe Mestbeeren gheworden. Desen goeden als nu gemeynlick alle goede instellinghe plegen, is vercout, na dien die Bisschoppen gedwongen zijn om met Wapenen haer goederen te beschermen, nu niet meer Kerc- ken te stichten, maer alle ghecstelijcke sorghe te rugge stel- lende hebben bestaen Sleden, sterckten, en Sloten tegens haer Vyanden op te werpen. Bisschop Godefridus van Rheenen Montfoort en Woerden teghens d'Hollanders Vorst, teghens die Geldersehe, Volenhoe die Vriesen heeft opgestelt. Con- rardus van Swaven, om die macht der Hollanders te breec- ken, het Slot van Iselmond opboude. Sekere tijdt te voorei» Itadt groote oneenicheydt verweckt, tusschen die Bisschoppen ende Hollandische Princen, die afseheydinghe der Rijcken van Francken ende Duytslant. d'Oorsaecke des twists was dese d'oude Coninghen en Keyseren, hadden in Hollant al eer die Graeflicheydt opstont, d'aldermachtichtste ende rijcste heerlic- lieden, ooc iu Vrieslant wiens Coningen met wapenen in had- den l'ondergebrocht, en d'eylauden des Zee Oceani daer uyt sy die Tyrannen ende Heydenen (als vooren gheseydt is) ver- jaecht hadden, wesende woeste Landen Morassen, Veenen en Wilderuissen, sonder limiten ofte afpalinghe, die Bisschoppen