VERENIGING TOT BEOEFENING EN

TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS

DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD

EN DE PROVINCIE UTRECHT

ACHTENDERTIGSTE JAARGANG

UITGAVE VAN DE VERENIGING

VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS
DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT

Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht

Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht

Secr. der ver.: Dr. ]. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht

Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520

ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 1 / JANUARI 1965

EXCURSIE NAAR �STEDENSPIEGEL"

Ten vervolge op de aankondiging in het Maandblad van december
1964 betreffende de excursie naar de tentoonstelling �Stedenspiegel"
in Den Haag op zaterdag 16 januari a.s., kan thans worden mede-
gedeeld dat het vertrek bepaald is 's middags om ��n uur. Terug-
keer in Utrecht om zes uur. De bussen staan als gewoonlijk op het
Janskerkhof bij de soci�teit P.H.R.M.

De kosten bedragen f 4,75 per persoon, toegangsbewijs en thee in-
begrepen. Wie op eigen gelegenheid gaat betaalt f 1,25. Hij wordt
verzocht te ongeveer 2.15 uur bij het gemeentemuseum - bij het Stad-
houdersplein - de bussen uit Utrecht af te wachten.

Kaarten voor deze excursie zijn verkrijgbaar bij de Nederlandsche
Handel Maatschappij, Janskerkhof 12, Utrecht. Wie schriftelijk kaar-
ten bestellen wil, kan dat doen door zo snel mogelijk het bedrag te
storten op giro-nummer 57 55 20 ten name van de penningmeester
van Oud-Utrecht.

Ter inleiding op de excursie verwijzen wij naar de bijdrage van
dr. J. E. A. L. Struick, die op de hier volgende bladzijden op be-
knopte wijze de ontwikkeling van de stad Utrecht heeft geschetst.

Namens het bestuur:

Ir. J. D. M. BARDET, voorzitter
Dr. ir. C. L. TEMMINCK GROLL

DE BISSCHOPSSTAD UTRECHT

Als nederzetting dankt Utrecht zijn ontstaan aan de romeinse gene-
raal Corbulo, die in het jaar 48 op een hoger gelegen terrein binnen
een bocht van de Rijn vlak bij een rivierovergang, een �traiectum",
��n van de vele vestingen bouwde van de Limes Germanicus, bedoeld
om de woeste Germanen buiten het romeinse imperium te houden.
Dit bescheiden aanvankelijk houten fort, bezet door een cohort van
600 man, werd meermalen herbouwd in steen.

In de vierde eeuw ontruimden de Romeinen de Rijndelta. Zij lie-
ten deze streken over aan de Germanen. Eeuwenlang wordt niets meer
over de plaats vernomen, totdat in de zevende eeuw Trajectum, in
de volkstaal Trecht, de inzet wordt van de oorlogen tussen de in-
heen�e koningen van de Friezen en de opdringende strijdmacht van
de frankische vorsten wegens de waardevolle aanwezigheid van de
verlaten maar nu opgelapte romeinse vesting en vooral door de lig-
ging aan de kruising van een goed bevaarbare rivier en een drukke
landweg.

Korte tijd hadden de Franken deze burcht in bezit. Zij vestigden
er een garnizoenskerkje, gewijd aan de nationale schutspatroon Sint
Maarten.

Verdreven uit dit bezit keerden de Franken blijvend terug na de
nederlaag van de Friezen in 689 bij Dorestad aan de splitsing van
Lek en Rijn nabij het tegenwoordige Wijk bij Duurstede. Dit wapen-
feit was voor de angelsaksische monnik Willibrord aanleiding nog-
maals een poging te wagen tot de bekering van het verwante Frie-
zenvolk, waarin verschillenden van zijn voorgangers gefaald hadden.
Basis voor Willibrords succes was de frankische bescherming, waar-
door hij een missiecentrum kon bouwen in de burcht Trecht, hem
door hofmeier Pippijn ter beschikking gesteld.

Met de komst van de �aartsbisschop onder de Friezen" zoals zijn
opdracht van de paus te Rome ontvangen luidde, begon de opkomst
van de plaats Trecht. Dankbaar had Willibrord de St. Maartenskerk
grootser herbouwd, maar na zijn romeinse reis bracht hij zijn zetel
over naar een nieuwe cathedraal uit eerbied voor de paus St. Salvator
genoemd.

Het kruis van de zendeling en het zwaard van de krijgsman brach-
ten rust en vrede in de tegenwoordige Nederlanden. Na tientallen
jaren hard zwoegen kon Willibrord trots wijzen op het succes van zijn
doorzettingsvermogen in de wijdvertakte werking van het missie-
centrum Trajectum, dat hofmeier Karel Martel hem in 723 uit dank
voor zijn bijdrage in de pacificatie van deze streken, met vele lande-
rijen in de omtrek, had geschonken.

Maar voor een aartsbisschop onder de Friezen was naast het aarts-
diocees Keulen geen plaats; deze wijdse titel is alleen door Willi-
brord gedragen.

Na de grote pionier voltooiden waardige opvolgers zijn werk. On-
danks een laatste uitbarsting van heidens verzet, die aan bisschop
Bonifatius en zijn gezellen het leven kostte, was het christendom blij-
vend in deze landen gevestigd. Vanuit het Utrechtse klooster werd het
evangelie naar het oosten gebracht; de onderwerping van de Saksen
door Karel de Grote betekende ook de afronding van de werkings-
sfeer van Utrecht, dat nog eeuwen nadien nauwe betrekkingen onder-
hield met de bisdommen Munster, Paderborn en Osnabr�ck.

(feestelijkheid domineerde

De stad Utrecht was in deze periode tussen de jaren 690 en 850 hoofd-
zakelijk een stad van priesters, gegroepeerd rond hun klooster en
beide kerken op het latere Domplein onder de bescherming van de
soldaten in de herstelde romeinse legerplaats.

Buiten deze nederzetting woonden de knechten en de handwerks-
lieden, onmisbaar voor het dagelijks levensonderhoud van geeste-
lijken en krijgslieden, een bescheiden industriewijk. In dit stedelijk
geheel ontbraken de kooplieden vrijwel geheel: de handel was ge-
concentreerd in de welvarende koopstad Dorestad, een internationaal
vermaard centrum van markten.

Aan dit bloeiende bestaan kwam een geleidelijk einde tijdens de
9e eeuw door de herhaalde verwoestende invallen van de Noorman-
nen en de vestiging van Vikingvorsten in de Rijndelta. De bisschop-
pen moesten hun onveilige residentie verlaten; zij zwierven drie-
kwart eeuw door oostelijk Nederland rond.

De Lage Landen zouden een ander Normandi� zijn geworden, wan-
neer niet het verzet van de inheemse vorsten, de binnenlandse deense
politiek en een slopende epidemie de Scandinavische indringers ver-
dreven hadden. Na hun vertrek werd de macht opgedeeld tussen een
aantal verwante edelen, waarvan de bisschop er ��n was en bij lange
na niet de sterkste.

Vorstelijke bisschoppen

Het herstel van het duitse keizerrijk kende een bijzondere rol toe
aan de bisschoppen, die als verplichte celibataire vorsten nooit de
mogelijkheid hadden een wettige dynastie te stichten. Voor hun be-
noeming waren zij afhankelijk van de keizer.

In de grootscheepse reorganisatie van het rijk, waarvan de Neder-
landen een onderdeel vormden, maakten de keizers van deze om-
standigheden gebruik door op de rijksbisschoppen als betrouwbare
volgelingen de bestuursorganisatie van hun uitgestrekt gebied te fun-
deren. Zo vertegenwoordigde de bisschop van Utrecht met de krach-
tige steun van de keizer diens gezag onder de roerige en zelfbewuste

edelen. De bisschop kon door de gunst van zijn meester zijn gebied
uitbreiden tot een min of meer samenhangend geheel vanaf het Sticht
tot in Groningen en Overijssel.

Tegen deze achtergrond van een belangrijk geworden vorstendom
herbouwden de Utrechtse vorstbisschoppen hun residentie. Zij sierden
deze op met tal van kerken. Naast de herrezen kapittelkerken van
de Dom en St. Salvator, in de wandeling Oudmunster genaamd,
vestigden latere kerkvorsten drie andere collegiale bedehuizen en een
grote Benedictijner abdij, die tezamen als een kruis van kerken over
de stad lagen. De kanunniken vestigden zich in grote, soms al stenen,
huizen rond de nieuwe gebouwen. De bisschop richtte zich een paleis
in, en de voornaamste van allen - de keizer zelf een vaak gezien gast -
had zijn eigen verblijf in de schaduw van de cathedraal.

Internationaal centrum

Onder de schutse van de bisschop groeide aan de overzijde van de
burchtgracht een nederzetting van kooplieden en handwerkers tot
meer dan de vroegere betekenis uit.

De verzandende Rijn werd verbeterd; door kanalen in de hoofdtak
van deze stroom sneed men bochten af. De aftakking van Vecht en
Rijn werd van Vechten tot binnen de stad verplaatst. En de scheep-
vaart, die toen nog binnendoor over Rijn, Vecht, Zuiderzee of IJssel
verliep, bracht grote bedrijvigheid op de markten van Utrecht. De
stad was het kruispunt van de handelswegen naar Duitsland, Frank-
rijk, Engeland en Scandinavi�. Uitgegroeid tot een belangrijke han-
delsstad telde Utrecht ook een niet onbelangrijke nijverheid.

Deze dubbelstad van geestelijken in de oostelijke helft en nederiger
leken in de westelijke helft werd aldus het middelpunt van de noorde-
lijke Nederlanden en de grootste stad in deze streken. In tegenstelling
tot een ander Traiectum, Maastricht, werd Trecht Inferius Traiectum
of Uut-trecht vanuit de duitse hofkringen gezien als �uut", dit wil
zeggen lager stroomafwaarts gelegen.

Paus contra keizer

Ondanks de grote bloei was de stad onvoorwaardelijk onder gezag
en bestuur van de bisschop gesteld zonder enige zelfstandigheid, tot-
dat de positie van de kerkvorst ondergraven werd door het verlies
van de steun van de keizer. De paus maakte als hoofd van de kerk
bezwaren tegen de bemoeiingen van de keizer met de benoeming, de
zogenaamde investituur van de bisschoppen, die uiteindelijk hi�rar-
chisch alleen aan de Heilige Stoel ondergeschikt waren.

Hieruit ontwikkelde zich de investituurstrijd, die de keizer verloor.
De grote winnaars in deze langdurige kwestie bleken toch niet de
paus of de bisschoppen te zijn, maar de wereldlijke vorsten en de
burgers van de bisschopssteden tot dan toe namens de keizer door
de rijksbisschoppen in toom gehouden. De bisschop van Utrecht, bij-
na tot het einde toe een trouw aanhanger van de keizer, verliet ten-

slotte zijn partij. In de burgers van Utrecht vond de keizer natuur-
lijke bondgenoten.

Deze omstandigheden verklaren enigszins het onopgehelderde ont-
staan van het stadsrecht van Utrecht, hoogstwaarschijnlijk mondeling
door de bisschop verleend en in 1122 door de keizer bevestigd.

Vanaf dat moment steeg de ster van de stad, naarmate de macht
van de kerkvorst verminderde. In geleidelijke etappes verwierven de
burgers zich een steeds grotere bestuursbevoegdheid totdat zij in de
dertiende eeuw volledig onafhankelijk waren van hun landsheer. Een
soortgelijke mogelijkheid bestond voor de burgers van andere bis-
schopssteden in overeenkomstige machtsverhoudingen, o.a. in Keulen,
Kamerijk en Luik, waarmee de gang van zaken in Utrecht veel ge-
lijkenis vertoont.

De economische opgang hield gelijke tred met de politieke ontvoog-
ding; de stad van de burgers ontwikkelde zich nu tot een gelijkwaar-
dige tegenhanger van de stad der geestelijkheid. Symbool van macht
en welvaart werden de grootse stenen huizen vooral langs de Oude-
gracht gelegen, slagader van de stad en trefpunt van de handel in de
open lucht of in overdekte hallen. Een enkele krachtige figuur uit-
gezonderd, waren de bisschoppen van Utrecht een weerloze prooi van
de omringende buurlanden, totdat in de veertiende eeuw de stad het
gevaar inzag en met al haar macht aan mensen en geldmiddelen de
bisschop hielp liet bisdom op te heffen uit de vernederende positie
feitelijk een protectoraat te zijn.

Culturele betekenis

De stad, nu dichtbevolkt en uitgebreid tot de harpvorm, die de sin-
gels nog heden te zien geven, was intussen een geduchte factor in het
politieke leven geworden. Wel liep de handel, die oude bron van
welvaart, sterk terug door de concurrentie van de jongere hollandse
steden. De verplaatsing van de scheepvaart naar deze kuststeden door
de invoering van grotere zeewaardige schepen deed daar het hare aan
toe, maar de nijverheid was eerder toe- dan afgenomen. Het behoeft
geen betoog dat de culturele betekenis van dit geestelijke centrum
van de Nederlanden vooral door de aanwezigheid van zovele op-
drachtgevers voor religieuze kunst een ongekend hoogtepunt be-
reikte.

Nieuw was de vergroting van het economische achterland door de
drooglegging van het hollands-utrechtse moerasgebied, vanaf de der-
tiende eeuw begonnen. De producten van dit uitgestrekte landbouw-
en veeteeltgebied vloeiden via de markten van Utrecht naar de con-
sumenten. Omgekeerd kochten de plattelandsbewoners van het nieu-
we land hun noodzakelijke levensbehoeften in Utrecht.

Binnen de stad werd de toon aangegeven door een gesloten kring
van adellijke en met hen verzwagerde patricische families, sinds het
bereiken van de stedelijke zelfstandigheid in twee partijen verdeeld.
Deze groeperingen van de Fresingen en de Lichtenbergers leverden

bij tijd en wijle bloedige oorlogjes in en buiten de stad op, waarin
de talrijker en invloedrijker Lichtenbergers gewoonlijk de overhand
hadden. Zij zorgden voor een behoorlijke stabiliteit, onmisbaar voor
een geregeld stedelijk leven.

Ook deze partijen waren een algemeen verspreid verschijnsel in alle
middeleeuwse steden, vooral waar zoals in de bisschopssteden, een
krachtig landsheerlijk gezag ontbrak.

Degradatie tot provinciestad

De groeiende eenmaking van de Nederlanden door de hertogen van
Bourgondi�, in de vijftiende eeuw begonnen, strekte zich reeds spoe-
dig ook uit tot stad en sticht Utrecht.

Voorlopig volstonden de Bourgondi�rs ermee zich in te laten met
de binnenlandse aangelegenheden en familieleden of geestverwanten
op de zetel van Utrecht te brengen door hun grote invloed bij de
paus. Maar de onenigheid tussen een al te heerszuchtige bisschop,
Hendrik van Beieren en de zelfbewuste burgerij van Utrecht bood
aan keizer Karel V van Habsburg, erfgenaam van de bourgondische
hertogen, hun landen en hun aanspraken, de kans zich meester te
maken van Sticht en Oversticht.

De bisschop, niet in staat zijn opstandige onderdanen en hun gel-
derse bondgenoten te onderwerpen, stond deze gewesten aan de keizer
in eigendom af indien de keizer hem wilde herstellen.

De nieuwe machthebber bouwde tot bedwinging van de stad een
groot kasteel binnen de muren, ironisch het Vredenburg geheten:
Utrecht daalde daarmee tot de onbetekenende positie van een pro-
vinciestad. Een generatie later ontnam de reformatie aan de Domstad
de functie van bisschopsstad, en wel na de overwinning van het cal-
vinisme, sinds 1580 de enig openbaar toegelaten godsdienst. Roem-
loos voltrok zich de begrafenis van de laatste kerkvorst Schenck van
Toutenburg in de voor godsdienstplechtigheden gesloten cathedraal.

Tenslotte beroofde de wereldwijde koopvaart van de hollandse
kuststeden, tot ontzagwekkende hoogte gestegen, de laatste economi-
sche betekenis op dit gebied aan de landstad. Al behield Utrecht nog
steeds een tamelijk omvangrijke nijverheid, het werd nu de statige
stad van de zeven kerkhoven en van de stijve deftigheid, die het tot
diep in de negentiende eeuw zou blijven.

Eerst de stormachtige groei van de nederlandse steden sinds 1870
heeft ook Utrecht doen ontwaken uit deze eeuwenlange slaap en het
inwonertal van een vijftigduizend inwoners gebracht op een kwart
miljoen, wonend en met vele buitenstedelijke forenzen werkend in
een stad, gonzend van bedrijvigheid.

Niet langer is Utrecht de bisschopsstad alleen, maar stad van de
spoorwegen, van de jaarbeurs, van Werkspoor en Demka, een een-

trumstad, die haar betekenis ontleent aan de bestuurlijke, de in-
dustri�le en vooral de verzorgende functies van bank-, verzekerings-
en transportwezen.

Toch is Utrecht voor alles fundamenteel de Domstad, beheerst door
de toren van de voormalige cathedraal. In zijn grillige middeleeuwse
plattegrond en in tal van schone gebouwen houdt Utrecht de her-
innering vast aan de voorwaarden, waaronder deze stedelijke gemeen-
schap ontstond en waardoor zij reeds in vroege tijden groot is ge-
worden.

Dr. J. E. A. L. STRUICK

Tot de plaatsen in de provincie Utrecht waarvan men niet kan zeggen
dat zij �druipen van historie" behoort Vreeswijk. De kern van het
dorp, bij de oude sluis, is zonder twijfel karakteristiek en men mag
hopen dat de nieuwe tijd dit schilderachtig geheel niet met ruwe
hand gaat aantasten. Als zodanig neemt Vreeswijk onder de dorpen in
de provincie een geheel unieke plaats in.

Maar behoudens de uit de 17e eeuw stammende hervormde kerk
behoeft men in Vreeswijk geen monumenten te zoeken, sedert in
1947 het toen reeds geheel vervallen landhuis �De Wiers" werd ge-
sloopt.

Ook in de gewestelijke geschiedenis domineert Vreeswijk nergens.
Toch heeft het wel een rol gespeeld. Deze rol houdt altijd verband
met de waterweg van Utrecht naar de Lek. Want nadat omstreeks de
10e eeuw de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede was afgedamd,
legde Utrecht een Waterweg naar de Lek aan. In de lle eeuw moet
de Vaartse Rijn gegraven zijn, althans het gedeelte van Tolsteegpoort
naar de Liesbosch. Vandaar werd het in 1148 doorgetrokken langs
Jutphaas naar het Gein tot aan de Hollandse IJssel, waarvan het
door een dam gescheiden was. De IJssel liep van het Gein naar de
Lek, waarmee dit water - bij het Klaphek - in open verbinding stond.
Goederen voor de Lekvaart bestemd, moesten aan de Geindam wor-
den overgeladen. Ter plaatse was ook een tol.

Tijdens Floris V is de IJssel bij de Lek afgedamd. Daardoor werd
Utrecht genoodzaakt een nieuwe verbinding met de Lek te maken
vanaf het Gein, de �Nyervaert". Maar ook dit derde gedeelte van
de waterweg uit Utrecht raakte nog niet aan de Lek; het liep tot aan
de Wiersedijk ten westen van het latere huis �De Wiers". Ook hier
moesten de goederen worden overgeladen en wel in schepen die het
watertje bevoeren dat van de dijk naar de Lek stroomde, waarschijn-
lijk de Zandveldse wetering.

In 1373 kwam eindelijk het vierde stuk klaar, te weten het door-

slaan van de Wiersedijk en het bouwen van een sluis in de Vaart
nabij de plek waar de Vaartse Rijn in de Lek uitstroomde.

Ter bescherming van sluis en scheepvaart bouwden de Utrechtse
gilden het blokhuis �Gildenborch", waarvan men de plek vermoe-
delijk moet zoeken ten oosten van de oude sluis op de plek waar
tegenwoordig het gemeentehuis van Vreeswijk staat. �Gildenborch"
werd al gauw belegerd door de Hollanders en is ook daarna meer-
malen mikpunt van vijandelijkheden geweest.

Een en ander kan men lezen in het onlangs verschenen boekje
�Vreeswijk aan de Lek", geschreven door de heer F. van Zutphen te
Vreeswijk, met medewerking van de heer J. G. M. Boon, streekarchi-
varis voor zuidwestelijk Utrecht. Jammer genoeg is het boekje al uit-
verkocht. Op de eind oktober j.1. gehouden tentoonstelling betrel-
fende Vreeswijks historie, waarvoor bijzonder veel belangstelling van
de zijde der burgerij aan de dag gelegd is, was de vraag naar het
geschrift groot.

Een duidelijk bewijs dat de interesse voor locale geschiedenis bij
veel meer mensen leeft dan men doorgaans veronderstelt. Dit geldt
van alle dorpen en steden, ook voor zover ze niet zo hoog genoteerd
staan op de lijst van plaatsen die men uit een oogpunt van oudheid-
lievend tourisme gezien m�et hebben.

Wij hebben tijdens de tentoonstelling de etalages der vreeswijkse
winkels bekeken en geconstateerd hoe aardig men soms het verleden
een woordje liet meespreken temidden van de uitgestalde artikelen.
Een in die dagen gehouden tekenwedstrijd voor kinderen bracht een
massa afbeeldingen van het dorp - door kinderogen gezien - op tafel.
Allemaal goede hulpmiddelen om de belangstelling voor de eigen
plaats aan te wakkeren.

Ook het boekje van de heer Van Zutphen dient daartoe. Het is
voor iedereen goed leesbaar en bevat naast hoofdmomenten uit de
plaatselijke historie enkele onderwerpen die elke inwoner wel interes-
seren, zoals de bouw der diverse sluizen, onderwijs, kerkelijk leven,
openbare diensten. Maar het voornaamste is toch dat hij de vroegste
historie van Vreeswijk vastlegt. Het begon als een kleine nederzetting
op de �Wierse rug", waar men nog ten oosten van de Beatrixsluis de
Kerkweg heeft, die geleid moet hebben naar Vreeswijks oudste kerk.
Het verplaatste zich westelijker naar de nederzetting in de Dijkveldse
polder, waar sluis en Gildenborch vertier en nering brachten. Ook de
kerk werd verplaatst. Deze �Dijkveldse kerk" moet gestaan hebben ter
plaatse van het tegenwoordige kerkhof. Zij werd door de Spanjaarden
verwoest in 1585. Voor de godsdienstoefeningen was men nadien aan-
gewezen op het Verlaat- of Rechthuis, totdat ruim een halve eeuw
later de hervormde kerk ten westen van de sluis verrees (geopend
1641, verwoest door de Fransen in 1672, herbouwd 1683, restauratie
thans nagenoeg voltooid).

De nederzetting bij de sluis, werd aanvankelijk �De Vaert" ge-
noemd. De oude plaatsnaam uit de negende eeuw, Vreeswijk (Frie-
zenwijk), is pas veel later weer algemeen geworden. de J.

VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS
DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT

Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht

Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht

Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struich, Stolberglaan 25, Utrecht

Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520

ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 2 / FEBRUARI 1965

H. C. ANDERSEN IN UTRECHT

De Deen Hans Christiaan Andersen (1805-1875) maakte zich aan-
vankelijk naam door zijn romans en toneelstukken, maar beroemd
werd hij zodra hij sprookjes ging schrijven; iedere Deen las ze.
Koning Christiaan VI kende hem toen een ruime reistoelage toe,
waarvoor hij vele landen kon bezoeken.

Herhaaldelijk is Andersen naar Zweden, Duitsland, Frankrijk,
Itali�, vandaar naar Griekenland gereisd, ook driemaal naar Neder-
land. Zijn doel was overal de grote schrijvers te leren kennen.

In Duitsland ontmoette hij Treiligrath en Chamisso, met wie
hij levenslang bevriend bleef; Jacob Grimm drukte hem aan zijn hart.
In Parijs leerde hij Heinrich Heine eerst door een toeval kennen,
maar later bezocht hij hem en werd met een kus begroet. Victor
Hugo ontving hem en hij ontmoette Lamartine, Alexander Dumas
en Balzac.

Nederland bezocht hij het eerst in 1847, het hoofdaccent viel
toen op Den Haag, dat hem een grootse huldiging bereidde, vele
haagse kunstenaars van naam waren daarbij aanwezig, Kneppel-
hout kwam ervoor over uit Oosterbeek. Andersen heeft toen in
Den Haag een versje gemaakt met de regels:

I Holland har jeg fok mig glad og hjemme
Der fandt jeg for mit Liv en Solskins Dag

d.i. In Holland heb ik mij blijde en thuis gevoeld, daar vond ik een
dag van zonneschijn voor mijn leven i).

Berlha Wolterson, H. C. Andersen in Amsterdam, Amstelodamum xxxix,
Amsterdam, 1942, blz. 162.

Daarna bezocht hij Amsterdam, waar hij vier dagen logeerde bij
Jacob van Lennep, in wiens gezellige familiekring hij zich op zijn
gemak voelde, de kinderen kenden zijn sjjrookjes. Toen hij op raad
van Van Lennep een Camera Obscura ging kopen 2), _zag hij in de
boekwinkel zijn portret voor het raam hangen, wat hem grote vreugde
verschafte.

Bij zijn tweede bezoek aan Holland in 1866 heeft hij van Am-
sterdam uit Utrecht bezocht. Zijn hoofddoel moet hierbij zijn geweest
Nicolaas Beets te leren kennen, maar dit werd een teleurstelling:
Beets ontving hem uit de hoogte. In zijn autobiographie �Mit Livs
Evenlyr" d.i. Het sprookje van mijn leven, waarin Andersen zijn
reizen beschrijft en alle schrijvers vermeldt die hij daarbij ontmoette,
wordt Beets niet genoemd.

In de ochtend van 7 februari 1866 kwam Andersen te Utrecht
aan en ging volgens zijn gewoonte eerst de boekwinkels bezoeken
om te zien of zijn werk daar lag en bij de boekhandelaren te in-
formeren naar de verkoop. Inderdaad zag hij een paar van zijn ge-
schriften in nederlandse vertaling liggen, waardoor hij zich dadelijk
in Utrecht thuis voelde.

Daarna bezocht hij mr. Coenraad �. N. Nieuwenlu�s clie zijn
roman �De Improvisator" 'had vertaald. Deze Nieuwenhuis was
van deense familie en zijn vrouw Augusta Nyegaard was een
Deense van geboorte. Andersen werd door beiden hartelijk ontvangen
in een kamer met veel portretten van Denen, ook van de deense
dichter Ingemann met wie Andersen bevriend was.

Hierop bracht Nieuwenhuis hem bij mr. J. I. D. Nepveu, die
een paar sprookjes van Andersen had vertaalt! en uitgegeven als
�Nieuwe Vertellingen van Andersen", Utrecht, 1847. Hij en Nieu-
wenhuis zijn de eersten geweest die Andersen in Nederland hebben
bekend gemaakt.

Bovendien bezocht Andersen professor Van Herwerden, hoogleraar
in het grieks aan de Universiteit van Utrecht, die met een deense
vrouw was getrouwd en die zelf eveneens deens sprak, zodat ook
hier het onderhoud in het deens plaats had.

Geen woord zegt Andersen van de indruk die Utrecht op hem
maakte, maar dat deed hij ook van geen enkele andere stad. In de
eerste plaats hield hij zich op reis met zichzelf bezig, hij is steeds
de hoofdpersoon, vertelt graag hoe men hem viert en attenties
bewijst, dat zijn werken in de uitstalkasten van de boekwinkels
liggen, men hem aan zijn portret herkent 3).

's Nachts logeerde Andersen in hetzelfde hotel als de dichter J.
]. L. ten Kate, die in de middag naar Utrecht was gekomen om
voor te lezen uit zijn nieuwste gedicht �De Schepping", 's Ochtends
vertrok Ten Kate weer vroeg naar Amsterdam; er is geen gelegenheid
geweest voor kennispiaking, wat Andersen wel erg zal hebben ge-

³) A. w� bk. 142.

speten, want hij beschouwde Ten Kate als de grootste nederlandse
dichter van die tijd.

Doch toen Andersen in 1868 voor de derde maal naar Holland
kwam, heeft hij Ten Kate ontmoet en vriendschap met hem gesloten.
Ten Kate wilde toen de sprookjes in dichtvorm uitgeven, welke uit-
gave in 1868 is verschenen. Andersen is hiervoor zeer dankbaar ge-
weest" en heeft Ten Kate in een brief uitbundig bedankt 4).

Van Andersens bezoek van 1866 aan Utrecht wordt in het Utrechts
Provinciaal en Stedelijk Dagblad geen melding gemaakt.

C. CATHARINA VAN DE GRAFT

A. w., blz. 161, 162.

HET SILVERPOPPEGOET VAN CLARA JOHANNA KRIECX

Momenteel wordt tot eind februari een tentoonstelling van antiek
zilverspeelgoed gehouden in het Goud- en Zilvermuseum op de Lange
Nieuwstraat.

Naar aanleiding daarvan nam ik enige inventarissen van boedels
door om eens te zien of ook Utrechters in de 18de eeuw misschien
verzamelingen gehad hebben. Helaas bleek het weinig de moeite
waard te zijn. Weliswaar vindt men in rijke boedels indrukwekkende
lange lijsten zilverwerk, doch grote stukken; slechts een enkele maal
enige stukjes speelgoed, die echter niet nader omschreven worden.

Speelgoedmakers trof men uitsluitend te Haarlem en Amsterdam
aan, waar ze konden rekenen op een groot aantal afnemers. De oude
stukjes (v��r 1794) zijn met grote zorg en goede smaak gemaakt en
getuigen van het grote plezier dat makers en kopers in die wereld-in-
miniatuur hadden.

Waarom te Amsterdam en Haarlem zo'n rage en in het dichtbij
gelegen Utrecht geen belangstelling?

E�n Utrechtse dame maakte hier een uitzondering op. Het was Clara
Johanna Kriecx, dochter van mr. Justus Kriecx en Agnes de Milan
Visconti, beide ouders telgen uit lombardenfamilies, houders van
banken van lening.

Clara Johanna Kriecx trouwde met de zoon van de schatrijke tafel-
houder te Haarlem mr. Scipio Ormea. In dit haarlemse milieu zal
/ij speelgoed gezien hebben en zich het voor haar dochtertjes hebben
aangeschaft. Misschien kreeg ze het soms wat voordeliger dan een
;inder: uit niet afgeloste panden op de haarlemse bank van lening.

Scipio Ormea stierf in 1678 en 29 december 1680 hertrouwde
Clara in Den Haag Pieter van der Does, procureur-generaal van
Brabant.

Op 2 october 1685 nu mocht notaris Adriaen Houtman in zijn
�comptoir" aan de Steenweg te Utrecht om twaalf uur precies een
bezoek van deze deftige dame tegemoet zien. Zij wilde haar testament
maken en ze had een charmante manier om dat te doen, want wat
sieraden betreft had ze alles maar aan gedaan opdat duidelijk zou
blijken wat naar wie moest.

Haar oudste dochter johanna Clara Ormea kreeg het �Groote
Snoer Peerlen mettet Sloth van diamanten, twelck sij Vrouwe com-
parante om haer hals is draegende."

Voor Agnes Catharina Ormea ,,de Brasaletten peerlen die de
Vrouwe comparante ara haer handen draecht ende de booth van
diamanten die sij op haere borst draecht." Geen verwarring mogelijk!

De oudste dochter krijgt nog haar pillegaven toebedeeld: �een
gouden Schaeckelkettingh niette goude belle die daer aen is han-
gende" (= rammelaar) en nota bene een ,,silvere Bedtpanne" top-
punt van luxe en comfort!

Tenslotte komt dan �haers dochters poppekast mettet silvere
poppegoet daerinne", echter �waer van haer voornoemde dochter aen
Jo-Agnes Catharina Ormea haere suster sall moeten uijtkeeren en
laeten volgen een gerecht dardepaert vant silverpoppegoet."

Zo te zien moet het een behoorlijke verzameling geweest zijn, haar-
lems zilver waarschijnlijk. Over dit vroege speelgoed uit de 17de
eeuw is helaas niet veel bekend, daar pas circa 1730 werd begonnen
ook kleine stukjes zilver van een jaarletter te voorzien. De aanwezig-
heid van deze jaarletters maakt dat meestal geen antiek zo goed te
dateren valt als antiek zilver.

Utrechtse kennissen en vrienden der Ormea's zullen ongetwijfeld
het kostbare poppenhuis in Utrecht, Haarlem of Den Haag gezien
hebben, doch het voorbeeld heeft men niet met dat enthousiasme
dat in Holland heerste gevolgd. Was de aard der Stichtenaren te
nuchter zich met dergelijke ijdele liefhebberijen bezig te houden?

LEZING DRS. H. HALBF.RTSMA

Voor de Van de Poll-stichting te Zeist zal drs. H. Halbert<ma van de Rijksdienst
voor het oudheidkundig bodemonderzoek te Amersfoort, een lezing met licht-
beelden houden over �De kerstening van Nederland voor zover vallende binnen
de grenzen van het bisdom Utrecht."

Deze lezing heeft plaats op dinsdagavond 2 maart om acht uur in hotel
Hermitage aan het Rond te Zeist. Zijdelings zullen hierbij ter sprake worden
gebracht de vondsten die onlangs bij de restauratiewerkzaamheden in de Oude
kerk te Zeist zijn gedaan.

EX-KEIZER WILHELM II UIT DOORN
NAAR ENGELAND OF DUITSLAND?

In het januarinuinmer van het franse tijdschrift �Historia" is een
zeer lezenswaardige bijdrage verschenen over het verblijf van ex-
keizer Wilhelm II in Nederland, dat van zijn �vlucht" naar ons land
in november 1918 tot zijn overlijden in 1941 heeft geduurd. In deze
bijdrage werd o.a. verteld, dat in de meidagen van 1940 aan
Wilhelm II door de burgemeester van Utrecht, baron Van Nagell
een aanbod van de britse regering zou zijn overgebracht om zich met
zijne (tweede) echtgenote in Groot-Brittanni� te vestigen waar hij
met alle hem toekomende eerbewijzen zou worden ontvangen: ook,
dat dit aanbod door Wilhelm II niet is aangeomen.

Hoewel ik aan de waarheid van het medegedeelde niet twijfelde,
betrapte ik de schrijfster ervan toch op een kleine vergissing; ik wist
namelijk dat de burgemeester van Utrecht in 1940 mr. Ter Pelkwijk
was en wel omdat ik hem als waarnemend luitenant-adjudant van de
commandant van de Luchtverdedigingskring Utrecht-Soesterberg, de
luitenant generaal Sillevis, in maart of april 1940 bij de generaal heb
aangediend.

Ik wendde mij met een verzoek om inlichtingen tot de burge-
meester van Doorn, die mij verwees naar J. H. E. baron van Nagell,
die in 1940 burgemeester van Doorn was en thans de functies van
kamerheer van H.M. de Koningin en intendant van de stichting Huize
Doorn bekleedt.

Deze heeft mij nog enkele bijzonderheden betreffende deze aan-
gelegenheid medegedeeld, die ik, behalve dan in het bovengenoemde
tijdschrift, gaarne ook hier publiceer.

Op 11 mei 1940 ontving baron Van Nagell namens de britse gezant
in Den Haag, de heer Nevill Bland, het verzoek het bovengenoemde
aanbod aan de ex-keizer over te brengen. Baron Van Nagell maakte
hiertegen, terecht, bezwaar, doch verklaarde zich bereid dit verzoek
over te brengen, indien hem zulks door het ministerie van Buiten-
landse Zaken in Den Haag zou worden verzocht.

Er is toen blijkbaar, waarschijnlijk wel telefonisch, overleg ge-
pleegd tussen de britse gezant en het ministerie van Buitenlandse
Zaken en dit laatste heeft baron Van Nagell verzocht het aanbod
over te brengen. Dit is geschied, doch de keizer heeft het, na van
baron Van Nagell enige bedenktijd te hebben bedongen, afgeslagen.
Hij had zijn lijfarts geraadpleegd, die hem, wegens een hartkwaal,
waaraan de ex-keizer leed, het maken van een reis per vliegtuig (het
aanbod hield namelijk de terbeschikkingstelling van een vliegtuig
voor de reis naar de overzijde der Noordzee in) afried. Het secretariaat
van de keizer heeft daarop een brief opgesteld, die door Wilhelm II
eigenhandig is ondertekend. Deze is door baron Van Nagell in
ontvangst genomen en door tussenkomst van het ministerie van
Buitenlandse Zaken naar Londen gezonden.

In zijn brief aan mij voegde de heer Van Nagell hier nog aan
toe, dat de ex-keizer tegenover hem persoonlijk mondeling zijn
voorkeur voor een verder verblijf in Nederland kenbaar heeft ge-
maakt en wel in elke plaats, die de nederlandse regering hem zou
aanwijzen, daarbij voegend, dat hij het liefst in Doorn zou blijven.
Dit is ook geschied. In 1940 of 1941 heeft, naar baron Van Nagell
mij nog mededeelde, de ex-keizer een aanbod van Hitler ontvangen
zich in Duitsland te vestigen: ook dit aanbod is door hem van de
hand gewezen. Hij bleef te Doorn wonen en is aldaar ook overleden.

Het stoffelijk overschot van de ex-keizer is eerst voorlopig bijgezet
op het terrein van het kasteel Doorn en later, op 4 juni 1942, dus
precies een jaar na zijn overlijden, bijgezet in een in 1941 en 1942
op het terrein van het kasteel gebouwd mausoleum.

Dr. J. van der Schaar, Woordenboek van voornamen. Aula-boeken, Hel
.Spectrum, Utrecht� Antwerpen. 1'J64.

Wist u dat de voornaam Tideman of Tijmen speciaal te Amerongen
nog voorkomt, evenals Erris en Arris? Maar dat Arisje een specialit�
van Veenendaal is? Annegje komt u tegen in Lopik maar in Breuke-
len heten veel meisjes Marretje en Matje. De voornaam Splinter werd
te Loenen vroeger herhaaldelijk aangetroffen; in de middeleeuwen
had je al een Splinterius van Loenersloot. Dat is minder verklaarbaar
dan Cosmas, een voornaam uit Abcoude die teruggaat op Sint Cos-
mas, met Damianus de kerkpatroon van dit dorp aan de Vecht.

In Kockengen is Maas (of Maasje) een nog wel gebezigde voor-
naam; vermoedelijk afgeleid van Thomas; ook in het nabije Zegveld
en in het oosten van de provincie - o.a. Woudenberg - is Maas niet
onbekend.

Deze en een onnoemelijk aantal andere bijzonderheden over voor-
namen treft u in bovengenoemd Aula-boek aan. Het is waarlijk over-
stelpend wat dr. Van der Schaar - conrector te Vlaardingen en inder-
tijd gepromoveerd op een dissertatie over hollandse doop- en familie-
namen - in kort bestek bijeengebracht heeft.

De schrijver beperkte zich niet tot de voornamen uit een bepaalde
periode. Ook o.a. de griekse mythologie en de bijbelse geschiedenis
verschaften hem materiaal. Bij het doorlezen van het boekje valt op
hoezeer vele voornamen vroeger met bepaalde plaatsen of streken
verbonden waren. Dat er ook in dit opzicht van nivellering sprake is
en allerlei mode-namen de �klassieke" familie-voornamen verdringen
valt stellig te betreuren. de J.

BOERDERIJ OUD-UTRECHT

Onder het voor onze leden stellig verontrustende opschiift �Dagen van Oud-
Utrecht zijn praktisch geteld, deelt Het Centrum van 18 januari 1965 mede dat
veehouder A W. Verbuig weldra zijn boerderij moet veilaten.

Hij woont nu nog op �Oud-Utrecht", Lage Weide 70, maar dat zal niet lang
meer duien. Adraan Verburg is een van de boeren die, zoals zovelen voor hem
� letterlijk en figuurlijk het veld moeten ruimen voor de industrie. De pacht
van de (vee) boerderij en de 18 ha bijbehorende grasland is al per 1 november
vorig jaar be�indigd. Hij mag voorlopig nog .,om niet" blijven zitten; tot het tijd-
stip waarop de gemeente daadwerkelijk over de grond moet beschikken. Waar-
schijnlijk nog in de eerste helft van dit jaar zal het land worden bedijkt en
opgespoten. De komst van de slopeis is dan niet ver meer af.

De heer Vet burg heeft bijna 33 jaar op �Oud Utrecht" gewoond. Zijn vader,
afkomstig uit Lange Ruige Weide, pachtte de boerderij in 1932. Adriaan, de
enige zoon, trouwde in 1938, en nam de boerderij van zijn vader over.

De boerderij die nu �Oud Utrecht" heet werd gebouwd in 1914 en bestond
toen in feite uit ��n grote veestal. De eerste pachters, en later ook Verbuig sr.
woonden in een kleinere boerderij pal er naast, die ook �Oud Utrecht" heette
en vervolgens een gevelsteen uit 1881 dateerde.

Die boerderij is in 1938 afgebroken, nadat de familie Verburg er tot twee
maal toe met canap� en al door de vloer van de kamer was gezakt. Zijn vader
besloot toen het middelste stuk van het grote stalgebouw als woning in te
richten. De boerderij kreeg daardoor haar ietwat merkwaardig uiterlijk, dat
haar nu nog van de meeste andere boerdeiijen onderscheidt".

BOERDERIJEN IN UTRECHT

Ter gelegenheid van de jaarwisseling heeft Shell Nederland Verkoopmaatschappij
een boerderijengids laten verschijnen, die aan relaties is toegestuurd. Tegelijker-
tijd dient deze Shell Boerderijengids als propagandamateriaal voor de Bond
Heemschut. Op smakelijke wijze verzorgde daarin de auteur, Evert Zandstra, een
londgang langs het nedcilandse boerderijenbezit.

Het doet bijzonder sympathiek aan wanneer een puur commerci�le instelling
een dergelijk geschrift laat verschijnen. Ik denk wel eens: zou dat zijn ter ont-
lasting van het geweien? Want het verdwijnen van cultuurgoederen, waartoe ook
boerderijen behoren, wordt mede veroorzaakt door de industrialisatie en door het
verkeer, zodat elke zakelijke activiteit die de twee genoemde �grootmachten"
dient, indirect mede schuldig staat aan de �ontkarakterisering" van het land.

Nu moet w�l gezegd worden dat door de toegenomen welvaart en de verhevigde
dorst naar recreatie een zekere stijging in het waarderingspeil voor instellingen
als Heemschut geregistreerd wordt, al gaat het minder hard dan men zou wensen.
Maar voor hen die vijf dagen moeten werken in een sfeer van computers en
plastic en die hun vrije uren op die dagen ergens in een steenwoestijn door-
brengen, is de behoefte aan een simpele verblijfplaats in de vrije natuur blijkbaar

zo groot, dat er vandaag een wedren bestaat naar buiten bedrijf geslelde boerde-
rijen, landarbeideiswoningen en meer van dergelijke behuizingen die een massa-
mens de kans geven om op verhaal te komen.

Dit neemt niet weg dat het aanlal boerderijen onder de rook van stadsagglome-
raties voortdurend slinkt. Daarom te meer moet het toegejuicht worden wanneer
er naast de zakelijke inventaris van daartoe dienende instanties een soepel ge-
schreven boekje over boerderijen bestaai.

Evert Zandstra leidt zijn lezers het land rond. Ook de provincie Utrecht krijgt
daarbij een beurt, welk gewest na Zuid-Holland en Nooid-Holland in zijn boerde-
rijenbezit wel het meest bedreigd wordt.

De heer Zandstra begint met de Vechtstreek. �Boerderijen zien langs de Vecht -
met een zijsprongetje naar de Angstel en het Gein - was voor mij een van de
hoogtepunten uit de zomer van 1964", luidt zijn startzin. Dat dit geen frase is,
blijkt uit het verslag van zijn boerderijentochl. waar hij zich een scherp opmerker
van details toont.

Ook de Lopikerwaard en het gebied van de Oude Rijn zijn nauwlettend be-
keken. De boerderijen in oostelijk Utrecht worden terloops genoemd omdat hier
de aansluiting met aangrenzende gelderse streken een afzonderlijke behandeling
overbodig maakt.

Het kleine geschrift wekt ten zeerste hel verlangen op om ook eens rond te
neuzen in de landelijke delen van de provincie Utrecht en om, voorgelicht door
Zandstra het karakteristieke van de boerderijen te ontdekken. Daarbij gaat het
niet alleen om oude huizen - die zijn op het land vrij zeldzaam - maar om de
boerderij als geheel en haar plaats in het landschap. de J.

In het januarinummer van Oud-Utrecht is melding gemaakt van het boekje
�Vreeswijk aan de Lek", geschreven door de heer F. van Zutphen. Er stond bij
dat het boekje helaas uitverkocht was. De burgemeester van Vreeswijk deelt ons
thans mede dat er inmiddels een tweede oplage is verschenen. Wie een exemplaar
wenst te bestellen kan dit doen bij de gemeentesecretarie van Vreeswijk.

OUDE STRAATNAMEN TE VEENENDAAL

Verscheidene nieuwe straten te Veenendaal hebben de laatste tijd namen ge-
kregen die verband houden met de plaatselijke historie of met oude locale be-
namingen. Zo zal thans in het complex ,,De Punt" een Hubert van Zuilenweg
en een Jan Roeckplantsoen komen. Hubert van Zuilen was ��n der aannemers
van de oude Bisschop Davindsgrift (+ 1475). Jan Roeck was de aannemer van
de nieuwe Grift, ongeveer zeventig jaar later. Tevens had hij zitting in het eerste
veenraadschap.

VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS
DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT

Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht

Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht

Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht

Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520

ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 3 / MAART 1965

LEDENVERGADERING VAN OUD-UTRECHT

Het bestuur van de vereniging Oud-Utrecht nodigt de leden uit tot
bijwoning van de jaarlijkse ledenvergadering op vrijdag 9 april a.s.
om half acht in het Kunsthistorisch Instituut, Drift 25, te Utrecht.

2. Notulen van de ledenvergadering van 3 april 1964.

3. Jaarverslag van de secretaris over 1964.

4. Rekening en verantwoording van de penningmeester over 1964 met verslag
van de kascommissie (ir. F. van Daalen, J. H. E. Reeskamp en ir. J. I. Planjer).

5. Verkiezing van bestuursleden wegens periodiek aftreden van de heren H. de
Jong en dr. ir. C. L. Temminck Groll, welke zich herkiesbaar stellen. Namen
van eventuele andere candidaten kunnen v��r 5 april schriftelijk worden op-
gegeven aan de secretaris.

6. Verkiezing lid kascommissie; aftredend is de heer J. H. E. Reeskamp.

7. Vaststelling excursies.

Na afloop van deze vergadering - te ongeveer half 9 - volgt een voor-
dracht met lichtbeelden door de heer A. Blankert over �De neder-
landse �talianiserende schilders van het landschap".

Namens het bestuur,

Ir. ]. D. Af. Bardet, voorzitter.

Dr. ]. E. A. L. Struick, secretaris.

Ir. J. D. M. BARDET 75 JAAR

Onze voorzitter 75 jaar! Menigeen zal aan een drukfout hebben
gedacht, want men ziet hem deze leeftijd niet aan. Het blijkt weer
eens te meer dat hard werken gezond is. Want ir. Bardet heeft veel,
en op velerlei gebied gewerkt.

Het is hier niet de plaats om in te gaan op zijn werk voor de
Nederlandsche Spoorwegen (werken te Amsterdam), en evenmin
op zijn betekenis voor de Utrechtse gemeenschap (onderwijs). Dat
is elders reeds gedaan.

Hier zien we hem vooral als voorzitter van �Oud-Utrecht". Een
goed voorzitter van een vereniging als de onze, heeft natuurlijk liefde
voor onze oude stad, en kennis van haar historie. Wie ooit de ver-
zorgde collectie platen, kaarten, knipsels, etc. heeft gezien die onze
voorzitter heeft bijeengebracht, die weet meteen dat liefde en kennis
bij hem ruimschoots aanwezig zijn. Kenmerkend is, dat hij tijdens
zijn amsterdamse jaren een even uitgebreide verzameling over die
stad heeft aangelegd: het verleden boeit hem altijd en overal.

Maar dit alles garandeert slechts, dat men een �goedwillende"
voorzitter krijgt. Om iemand tot een werkelijk succesvol voorzitter
te maken is nog iets anders nodig. Dat heeft te maken met persoon-
lijkheid, en met het vermogen de vereniging te representeren en te
propageren bij vele personen en instanties. Ook dit is bij de heef
Bardet aanwezig, die door zijn vroegere werkkring, en door zijn
zetel in onze gemeenteraad zeer veel contacten heeft. �Oud-Utrecht"
plukt daar de vruchten van.

Zo waren dus in 1950, toen hij mr. A. N. L. Otten als voorzitter
opvolgde, alle voorwaarden aanwezig, om hem tot een succesvolle
voorzitter te maken. En dat is hij dan ook geworden. Wij bieden de
jubilaris hierbij onze hartelijke gelukwensen aan, en we hopen dat
de vereniging �Oud-Utrecht" hem nog lang als haar voorzitter
moge behouden! M. N. ACKET

HET CANTONSPARK TE BAARN

Op de 8ste augustus 1791 heeft Reinhard Scheerenberg te Baarn de
eerste steen gelegd voor een zomer-lustverblijf, �Cleyn Peking", dat
door zijn chinese bouwstijl de aandacht trok en mede door de zil-
veren klokjes (die door de wind bewogen altijd in beweging waren)
elke bezoeker van het landelijke Baarn tot luisteren dwong. Reinhard
Scheerenberg was de enige zoon van Joan Scheerenberg, een zeer ver-
mogend man. Door het vroegtijdig overlijden van zijn ouders was
Reinhard Scheerenberg op jeugdige leeftijd alleen erfgename van
dat vermogen geworden.

l) Zie ook C. C. van de Graft, De Buitenplaatsen Peking en Canton te Baarn,
in: Maandblad Oud Utr. 1943, 65-70 (en 104).

Canton te Baarn omstreeks 1904.

Het aardige, opzienbarende gebouw stond een eeuw lang als
�Peking" bekend, en na de afbraak in 1890 kwam er in 1891 een
nieuw, modern ingericht gebouw met dezelfde naam, dat tegen-
woordig als belastingkantoor in gebruik is 2). De fraaie Pekingtuin
is thans theeschenkerij.

In 1793 twee jaar na de eerste steenlegging voor �Peking" gaf
Scheerenberg opdracht tot de bouw van een tweede chinees landhuis,
dat de naam �Canton" werd gegeven.

Huize �Canton" sprak tot de kijkers door zijn zuivere chinese stijl
en door de kleurrijkdom waarmee het pronkte: fel rood, paars en
groen. Dit huis is ruim honderd jaar een der bezienswaardigheden
van Baarn geweest, zoals het daar lag te midden van grote grasvelden
en omringd door hoog geboomte, waarmee de kleuren van het huis
een bepaald effect verkregen.

Van 1793 tot 1808 toen de franse vloedgolf van onrust en daling
van waarden ook Scheerenberg trof, die uit filantropische overwe-
gingen in Baarn tapijtfabrieken met alle daarvoor benodigde gereed-
schappen had gekocht en scholen voor de jeugd deed verrijzen, en
hij in geldnood kwam, moest �Canton" verkocht worden.

Op 4 augustus 1808 is de overeenkomst getekend waarbij �Canton"

²) Naar aanleiding van het in noot 1 vermeld artikel, berichtte de heer J. K.
van Loon te Baarn op 28 aug. 1945 aan de schrijfster, dat �Peking velerlei
bestemming heeft gehad. In 1939 kwamen onze gemobiliseerde troepen er
in en in 1940 eerst de Duitsers, die het van centrale verwarming voorzagen;
later gebruikten zij het als opslagplaats van gestolen joodse goederen. Na de
bevrijding betrokken het de eerstkomende Canadese troepen, daarna de Bin-
nenlandse Strijdkrachten. Het is nu nog in handen van de laatsten. Hoe lang
dit nog zal duren is niet bekend, wel dat plannen in de maak zijn, aan de
Oudheidkundige Kamer daar ook plaats te bereiden".

aan Koning Lodewijk Napoleon werd' overgedragen. Deze voegde
huis en gronden bij het domein, dat van Soestdijk was. Reeds in 1810
werd Canton met Peking en het paleis Soestdijk te huur aangeboden.
De rentmeester kreeg een huurder voor het paleis; voor Canton
bleek dit niet mogelijk. Het bleef beschikbaar tot de wet van 8 juli
1815, waarbij de prins van Oranje zijn domein, nu vergroot met
Canton en Peking weer in eigendom terug kreeg.

In 1882 verkochten de erfgenamen van Prins Hendrik, zoon van
Koning Willem II, Canton aan de inmiddels opgerichte Baarnsche
Bouwmaatschappij Canton.

Acht jaar later, 1890, ging de bezitting door verkoop over aan de
heer P. W. Janssen, directeur van de Deli-Maatschappij te Amster-
dam. Deze heeft er tot zijn dood in 1904 vertoefd. Daarna kwam
Canton in handen van zijn zoon August Janssen, directeur van ver-
schillende Indische Cultuurondernemingen, die het in 1910, wegens
bouwvalligheid deed afbreken.

Het nieuwe Canton, in opdracht van de heer August Janssen
door de architecten Schill en Haverkamp gebouwd, ging in 1920 in
handen van de Levensverzekering Mij �Conservatrix" over.

Onder de verkoop was echter niet begrepen het in 1905 door de
heer Janssen aangelegde Cantonspark. Deze prachtige tuin, met boom-
groepen, sier- en moestuin, plantenkassen, pinetum en boomgaard
werd aangelegd door de heer J. Goossen. De heer Janssen overleed
in 1918. Zijn nabestaanden schonken dit Cantonspark aan de staat
der Nederlanden. Het kreeg in 1920 een nieuwe bestemming: hortus
botanicus van de Rijksuniversiteit te Utrecht.

De Utrechtse universiteit bezat een oude, fraaie, maar zeer kleine
hortus tussen Lange Nieuwstraat en Nieuwe Gracht met een uit-
stekend complex kassen. Maar nadat, in 1914, dr. A. A. Pulle be-
noemd was tot hoogleraar in de systematische plantkunde en planten-
geografie, bleek wel dat deze hortus voor de eisen, die dit onderdeel
van de botanie stelde, te klein was. Uitbreiding ter plaatse was niet
mogelijk, zodat men uitzag naar terrein voor een nieuwe hortus.
Toen echter het Cantonspark eigendom van de staat werd, besloot
men, ondanks de grote afstand, dit te bestemmen tot botanische tuin.
Prof. Pulle werd directeur en ging te Baarn wonen; de hortulanus
Goossen en het ander personeel van de tuin kwamen in rijksdienst.

Tijdens het directeurschap van prof. Pulle werd de aanleg van
het 5 ha grote complex ingrijpend gewijzigd. Men plantte nieuwe
bomen en heesters, van belang voor het onderwijs; het pinetum
werd uitgebreid en in het lage deel van de tuin, grenzend aan de
Eempolder, werd een �systeem" aangelegd, waar de in Nederland
buiten te kweken vertegenwoordigers van de diverse plantenfamilies,
familiegewijs bij elkaar gekweekt worden. In dit deel van de tuin
doen jongerejaars studenten hun praktische kennis van de planten-
systematiek op.

Maar bij alle veranderingen terwille van de studie liet men zoveel
mogelijk de oorspronkelijke, fraaie parkaanleg onaangetast. De moes-

tuin en een �eel van de kassen kwamen ter beschikking van de in
1917 benoemde hoogleraar in de plantenziektekunde, prof. dr. Jo-
hanna Wes^rdijk die, ook in 1920, de beschikking gekregen had
over de in �e onmiddellijke nabijheid van het Cantonspark ge-
legen villa J^va, waarin zij haar laboratorium vestigde.

In de lo^t> der jaren werd het park ook het doel van excursies
van vakmei^n en liefhebbers. De collecties levende planten breid-
den zich st^ds meer uit door ruil met wel driehonderd botanische



			Buien, Muurhuizen

	Deelnemers aan deze excursie � introductie is toegestaan � betalen � 4,� per persoon, inclusief thee. Degenen die op eigen gelegenheid naar Buren komen, zijn � 1,� verschuldigd. Kaarten verkrijgbaar bij de Algemene Bank Nederland, Janskerk- hof 12 te Utrecht. Wie schriftelijk kaarten bestellen wil, kan dat doen door het bedrag daarvoor over te maken op gironummer 57 55 20 ten name van de penningmeester van Oud-Utrecht. Namens het bestuur: Dr. Ir. C. L. TEMMINCK GROLL

		JAN GOSSAERT GENAAMD MABUSE

Het museum Boymans-van Beuningen te Rotterdam herbergt sedert 15 mei j.1. een tentoonstelling van het werk v_an de vlaamse schilder Jan Gossaert genaamd Mabuse, die tot 27 juni zal voortduren, maar dan, naar ik aanneem, niet zal kunnen worden verlengd, omdat de gehele collectie van 10 juli-31 augustus in het Groeningemuseum te Brugge zal zijn opgesteld. De schilderijen en tekeningen van deze beroemde schilder � zijn geboorteplaats Maubeuge of in het vlaams Mubuse kwam pas in 1678 42



		nen en gevolgen" om alleen deze te noemen, staat Van Alphen voor ons als een belangrijk man in zijn tijd, weinig joyeus overigens, be- wonderenswaardig in de onafhankelijkheid van zijn staatkundig oor- deel, roerend in de koppige trouw aan zijn denkbeelden over wat goed en rechtvaardig was, in de trouw ook aan zijn vrienden en het verdriet over hun dissidente opvattingen. Hij overlijdt ambteloos in 1803 op zijn buitengoed Oostbroek bij Den Haag. Mevrouw Schregel-Onstein heelt haar boek een verhalende vorm gegeven, die misschien iets te uitvoerig is. Verantwoording ontbreekt, tenzij een lijst van vroegere publicaties over Van Alphen achterin daar voor aangezien moet worden. Toch maakt de schrijfster de indruk behoorlijk gedocumenteerd te zijn, al zou men dat liever van plaats tot plaats verantwoord willen zien. Zij citeert ook enkele malen uit een dagboek van Van Alphen; waar zich dat bevindt blijft duis- ter. Een betere kijk op de staatsman-dichter en zijn bewogen tijd zal de lectuur van het boek echter zeker geven. v. C.

			GEVELSTEEN �GEKROONDE UTRECHT"

De heer A. G. Ubaghs fotografeerde een gevelsteen boven het caf� ,J)e Tram- halte" op de Nieuwmarkt hoek Keizerstraat te Amsterdam. Deze steen �Ge- kroonde Utrecht", 1727, wordt nergens in de litteratuur vermeld. Nasporingen van de heer Ubaghs leverden tot heden niets op. Weet iemand van de lezers hier xvellicht iets over mede te delen?

	56



			gehandhaafd en waar nodig gecompleteerd (afb. 2). Als aanwijzing voor de ouderdom van het gebouw is in de linkerzijgevel ��n kozijn, dat in grote lijnen intact gebleven was, in de zojuist beschreven oude *Afb.* 2 Blauwkapel, huis Kapelweg S-B na restauratie juli 1964

		vorm hersteld. De ovale openingen in de top van dezelfde gevel ver- kregen een glas-in-lood vulling. Aan de straatzijde werd een lelijk ijzeren hek vervangen door een reeks stenen palen met kettingen.

	Afb. 3. Aquarel van IV. Reyinga* van het huis in laat 19e eeuu'se toestand ah* uitspanning

64



De geschiedenis van het gebouw is niet duidelijk. Thans heeft men het in een aantal woningen onderverdeeld, waarvan de voornaamste gecombineerd is met een boerenbedrijf. Toch is het geen boerderij. Niet onmogelijk was de oorspronkelijke functie die van pastorie. Een pastorie clan weliswaar, die in kubieke inhoud het kerkje overtrof, maar een zodanige verhouding komt meer dan eens voor. Ter plaatse wordt de naam �Het Oude Posthuis" wel genoemd, maar deze kon nergens met zekerheid worden geverifieerd. In de 19de eeuw was hier een uitspanning gevestigd, welke toestand op een charmante aquarel van W. Reyinga (afb. 3) is weergegeven 5).

	Utrecht, Korte Nieuwstraat 1 In het najaar van 1963 werd door de sloop van 't huis Korte Nieuwstraat 1 de afbraak voltooid van de bebouwing langs de west- zijde van deze straat <">). Het was een zeer verminkt en talloze malen gewijzigd gebouw, dat op enkele fragmenten na niet ouder dan ca. 1600 leek te zijn. E�n detail echter was zo uniek, dat het verdient om op deze plaats aan de vergetelheid te worden ontrukt. Bijna altijd, wanneer men in een oud

			Afb. 4 Plafond in kap Korte Nieuwstraat 1

		■') Eigendom van de eigenaar van het huis, de heer H. Alblas. ») Vgl. maandblad Oud Utrecht 1961, p. 44 en 86; C.L.T.G., Middeleeuwse ste- nen huizen te Utrecht ('s-Gravenhage 1963), p: 65 en 120.

				65



	Utrechts huis de kap kan bestuderen, moet worden geconcludeerd, dat deze in eerste instantie geen enkele indeling bezat. Hoogstens is door middel van een eenvoudige vloer de ruimte boven cle spant- jukken als vliering afgescheiden van de zolderruimte tussen de borst- weringen. In dit huis echter heeft men in de laatstbedoelde ruimte tijdens de bouw al een betimmerd vertrek onder de kap opgenomen. De plafondvakken daarvan waren beschilderd met simpele, lineaire - overwegend zwarte - rankmotieven, die aan beide zijden eindigden in een gekleurde bloem. Deze bloemen vertoonden vijf of zes geheel verschillende vormen (afb. 4). Utrecht, Nieuwegracht 81 Dit huis bezit een van de in Utrecht niet zo talrijke trapgevels. Bouwvalligheid van het bovengedeelte noodzaakte tot het nemen van maatregelen, welke dank zij de voor woonhuizen bestaande subsidie- regeling kon uitgroeien tot een wat meer uitgebreide restauratie (afb. 5 en 6).

		Afb. 5. Nieuwegracht	Afb. 6. Xa restauratie
		Afb. 5. Nieuwegracht

De strook metselwerk tussen beneden- en bovenramen bleek geheel bepleisterd te zijn; op de pleisterlaag waren weer bakstenen ge- schilderd. Men heeft dit indertijd gedaan om te maskeren, dat er in dit gedeelte twee brede, met zandsteenblokken afgezette, bogen voor- komen. Deze bogen vormen een restant van de oorspronkelijke onder- bouw, welke uit een over de gehele breedte doorgaand voorhuis moet hebben bestaan, dat ��n raamopening naast de ingang be^at. Later 66



				MAANDBLAD VAN

VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT

	ACHTENDERTIGSTE JAARGANG

					1965

			OPENBARE EN B/BUOTHErK UTRECHT

		UITGAVE VAN DE VERENIGING



		VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. ]. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 1 / JANUARI 1965

			EXCURSIE NAAR �STEDENSPIEGEL" Ten vervolge op de aankondiging in het Maandblad van december 1964 betreffende de excursie naar de tentoonstelling �Stedenspiegel" in Den Haag op zaterdag 16 januari a.s., kan thans worden mede- gedeeld dat het vertrek bepaald is 's middags om ��n uur. Terug- keer in Utrecht om zes uur. De bussen staan als gewoonlijk op het Janskerkhof bij de soci�teit P.H.R.M. De kosten bedragen f 4,75 per persoon, toegangsbewijs en thee in- begrepen. Wie op eigen gelegenheid gaat betaalt f 1,25. Hij wordt verzocht te ongeveer 2.15 uur bij het gemeentemuseum - bij het Stad- houdersplein - de bussen uit Utrecht af te wachten. Kaarten voor deze excursie zijn verkrijgbaar bij de Nederlandsche Handel Maatschappij, Janskerkhof 12, Utrecht. Wie schriftelijk kaar- ten bestellen wil, kan dat doen door zo snel mogelijk het bedrag te storten op giro-nummer 57 55 20 ten name van de penningmeester van Oud-Utrecht. Ter inleiding op de excursie verwijzen wij naar de bijdrage van dr. J. E. A. L. Struick, die op de hier volgende bladzijden op be- knopte wijze de ontwikkeling van de stad Utrecht heeft geschetst. Namens het bestuur: Ir. J. D. M. BARDET, voorzitter Dr. ir. C. L. TEMMINCK GROLL



trumstad, die haar betekenis ontleent aan de bestuurlijke, de in- dustri�le en vooral de verzorgende functies van bank-, verzekerings- en transportwezen. Toch is Utrecht voor alles fundamenteel de Domstad, beheerst door de toren van de voormalige cathedraal. In zijn grillige middeleeuwse plattegrond en in tal van schone gebouwen houdt Utrecht de her- innering vast aan de voorwaarden, waaronder deze stedelijke gemeen- schap ontstond en waardoor zij reeds in vroege tijden groot is ge- worden. Dr. J. E. A. L. STRUICK

		VREESWIJKS HISTORIE

	Tot de plaatsen in de provincie Utrecht waarvan men niet kan zeggen dat zij �druipen van historie" behoort Vreeswijk. De kern van het dorp, bij de oude sluis, is zonder twijfel karakteristiek en men mag hopen dat de nieuwe tijd dit schilderachtig geheel niet met ruwe hand gaat aantasten. Als zodanig neemt Vreeswijk onder de dorpen in de provincie een geheel unieke plaats in. Maar behoudens de uit de 17e eeuw stammende hervormde kerk behoeft men in Vreeswijk geen monumenten te zoeken, sedert in 1947 het toen reeds geheel vervallen landhuis �De Wiers" werd ge- sloopt. Ook in de gewestelijke geschiedenis domineert Vreeswijk nergens. Toch heeft het wel een rol gespeeld. Deze rol houdt altijd verband met de waterweg van Utrecht naar de Lek. Want nadat omstreeks de 10e eeuw de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede was afgedamd, legde Utrecht een Waterweg naar de Lek aan. In de lle eeuw moet de Vaartse Rijn gegraven zijn, althans het gedeelte van Tolsteegpoort naar de Liesbosch. Vandaar werd het in 1148 doorgetrokken langs Jutphaas naar het Gein tot aan de Hollandse IJssel, waarvan het door een dam gescheiden was. De IJssel liep van het Gein naar de Lek, waarmee dit water - bij het Klaphek - in open verbinding stond. Goederen voor de Lekvaart bestemd, moesten aan de Geindam wor- den overgeladen. Ter plaatse was ook een tol. Tijdens Floris V is de IJssel bij de Lek afgedamd. Daardoor werd Utrecht genoodzaakt een nieuwe verbinding met de Lek te maken vanaf het Gein, de �Nyervaert". Maar ook dit derde gedeelte van de waterweg uit Utrecht raakte nog niet aan de Lek; het liep tot aan de Wiersedijk ten westen van het latere huis �De Wiers". Ook hier moesten de goederen worden overgeladen en wel in schepen die het watertje bevoeren dat van de dijk naar de Lek stroomde, waarschijn- lijk de Zandveldse wetering. In 1373 kwam eindelijk het vierde stuk klaar, te weten het door-



VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struich, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 2 / FEBRUARI 1965

	H. C. ANDERSEN IN UTRECHT De Deen Hans Christiaan Andersen (1805-1875) maakte zich aan- vankelijk naam door zijn romans en toneelstukken, maar beroemd werd hij zodra hij sprookjes ging schrijven; iedere Deen las ze. Koning Christiaan VI kende hem toen een ruime reistoelage toe, waarvoor hij vele landen kon bezoeken. Herhaaldelijk is Andersen naar Zweden, Duitsland, Frankrijk, Itali�, vandaar naar Griekenland gereisd, ook driemaal naar Neder- land. Zijn doel was overal de grote schrijvers te leren kennen. In Duitsland ontmoette hij Treiligrath en Chamisso, met wie hij levenslang bevriend bleef; Jacob Grimm drukte hem aan zijn hart. In Parijs leerde hij Heinrich Heine eerst door een toeval kennen, maar later bezocht hij hem en werd met een kus begroet. Victor Hugo ontving hem en hij ontmoette Lamartine, Alexander Dumas en Balzac. Nederland bezocht hij het eerst in 1847, het hoofdaccent viel toen op Den Haag, dat hem een grootse huldiging bereidde, vele haagse kunstenaars van naam waren daarbij aanwezig, Kneppel- hout kwam ervoor over uit Oosterbeek. Andersen heeft toen in Den Haag een versje gemaakt met de regels: I Holland har jeg fok mig glad og hjemme Der fandt jeg for mit Liv en Solskins Dag d.i. In Holland heb ik mij blijde en thuis gevoeld, daar vond ik een dag van zonneschijn voor mijn leven i).

		Berlha Wolterson, H. C. Andersen in Amsterdam, Amstelodamum xxxix, Amsterdam, 1942, blz. 162.



		Daarna bezocht hij Amsterdam, waar hij vier dagen logeerde bij Jacob van Lennep, in wiens gezellige familiekring hij zich op zijn gemak voelde, de kinderen kenden zijn sjjrookjes. Toen hij op raad van Van Lennep een Camera Obscura ging kopen 2), _zag hij in de boekwinkel zijn portret voor het raam hangen, wat hem grote vreugde verschafte. Bij zijn tweede bezoek aan Holland in 1866 heeft hij van Am- sterdam uit Utrecht bezocht. Zijn hoofddoel moet hierbij zijn geweest Nicolaas Beets te leren kennen, maar dit werd een teleurstelling: Beets ontving hem uit de hoogte. In zijn autobiographie �Mit Livs Evenlyr" d.i. Het sprookje van mijn leven, waarin Andersen zijn reizen beschrijft en alle schrijvers vermeldt die hij daarbij ontmoette, wordt Beets niet genoemd. In de ochtend van 7 februari 1866 kwam Andersen te Utrecht aan en ging volgens zijn gewoonte eerst de boekwinkels bezoeken om te zien of zijn werk daar lag en bij de boekhandelaren te in- formeren naar de verkoop. Inderdaad zag hij een paar van zijn ge- schriften in nederlandse vertaling liggen, waardoor hij zich dadelijk in Utrecht thuis voelde. Daarna bezocht hij mr. Coenraad �. N. Nieuwenlu�s clie zijn roman �De Improvisator" 'had vertaald. Deze Nieuwenhuis was van deense familie en zijn vrouw Augusta Nyegaard was een Deense van geboorte. Andersen werd door beiden hartelijk ontvangen in een kamer met veel portretten van Denen, ook van de deense dichter Ingemann met wie Andersen bevriend was. Hierop bracht Nieuwenhuis hem bij mr. J. I. D. Nepveu, die een paar sprookjes van Andersen had vertaalt! en uitgegeven als �Nieuwe Vertellingen van Andersen", Utrecht, 1847. Hij en Nieu- wenhuis zijn de eersten geweest die Andersen in Nederland hebben bekend gemaakt. Bovendien bezocht Andersen professor Van Herwerden, hoogleraar in het grieks aan de Universiteit van Utrecht, die met een deense vrouw was getrouwd en die zelf eveneens deens sprak, zodat ook hier het onderhoud in het deens plaats had. Geen woord zegt Andersen van de indruk die Utrecht op hem maakte, maar dat deed hij ook van geen enkele andere stad. In de eerste plaats hield hij zich op reis met zichzelf bezig, hij is steeds de hoofdpersoon, vertelt graag hoe men hem viert en attenties bewijst, dat zijn werken in de uitstalkasten van de boekwinkels liggen, men hem aan zijn portret herkent 3). 's Nachts logeerde Andersen in hetzelfde hotel als de dichter J. ]. L. ten Kate, die in de middag naar Utrecht was gekomen om voor te lezen uit zijn nieuwste gedicht �De Schepping", 's Ochtends vertrok Ten Kate weer vroeg naar Amsterdam; er is geen gelegenheid geweest voor kennispiaking, wat Andersen wel erg zal hebben ge-

		2) A. w., blz. 146. ³) A. w� bk. 142. 10



		Op 2 october 1685 nu mocht notaris Adriaen Houtman in zijn �comptoir" aan de Steenweg te Utrecht om twaalf uur precies een bezoek van deze deftige dame tegemoet zien. Zij wilde haar testament maken en ze had een charmante manier om dat te doen, want wat sieraden betreft had ze alles maar aan gedaan opdat duidelijk zou blijken wat naar wie moest. Haar oudste dochter johanna Clara Ormea kreeg het �Groote Snoer Peerlen mettet Sloth van diamanten, twelck sij Vrouwe com- parante om haer hals is draegende." Voor Agnes Catharina Ormea ,,de Brasaletten peerlen die de Vrouwe comparante ara haer handen draecht ende de booth van diamanten die sij op haere borst draecht." Geen verwarring mogelijk! De oudste dochter krijgt nog haar pillegaven toebedeeld: �een gouden Schaeckelkettingh niette goude belle die daer aen is han- gende" (= rammelaar) en nota bene een ,,silvere Bedtpanne" top- punt van luxe en comfort! Tenslotte komt dan �haers dochters poppekast mettet silvere poppegoet daerinne", echter �waer van haer voornoemde dochter aen Jo-Agnes Catharina Ormea haere suster sall moeten uijtkeeren en laeten volgen een gerecht dardepaert vant silverpoppegoet." Zo te zien moet het een behoorlijke verzameling geweest zijn, haar- lems zilver waarschijnlijk. Over dit vroege speelgoed uit de 17de eeuw is helaas niet veel bekend, daar pas circa 1730 werd begonnen ook kleine stukjes zilver van een jaarletter te voorzien. De aanwezig- heid van deze jaarletters maakt dat meestal geen antiek zo goed te dateren valt als antiek zilver. Utrechtse kennissen en vrienden der Ormea's zullen ongetwijfeld het kostbare poppenhuis in Utrecht, Haarlem of Den Haag gezien hebben, doch het voorbeeld heeft men niet met dat enthousiasme dat in Holland heerste gevolgd. Was de aard der Stichtenaren te nuchter zich met dergelijke ijdele liefhebberijen bezig te houden? H. KNOESTER

		LEZING DRS. H. HALBF.RTSMA Voor de Van de Poll-stichting te Zeist zal drs. H. Halbert<ma van de Rijksdienst voor het oudheidkundig bodemonderzoek te Amersfoort, een lezing met licht- beelden houden over �De kerstening van Nederland voor zover vallende binnen de grenzen van het bisdom Utrecht." Deze lezing heeft plaats op dinsdagavond 2 maart om acht uur in hotel Hermitage aan het Rond te Zeist. Zijdelings zullen hierbij ter sprake worden gebracht de vondsten die onlangs bij de restauratiewerkzaamheden in de Oude kerk te Zeist zijn gedaan. 12



	In zijn brief aan mij voegde de heer Van Nagell hier nog aan toe, dat de ex-keizer tegenover hem persoonlijk mondeling zijn voorkeur voor een verder verblijf in Nederland kenbaar heeft ge- maakt en wel in elke plaats, die de nederlandse regering hem zou aanwijzen, daarbij voegend, dat hij het liefst in Doorn zou blijven. Dit is ook geschied. In 1940 of 1941 heeft, naar baron Van Nagell mij nog mededeelde, de ex-keizer een aanbod van Hitler ontvangen zich in Duitsland te vestigen: ook dit aanbod is door hem van de hand gewezen. Hij bleef te Doorn wonen en is aldaar ook overleden. Het stoffelijk overschot van de ex-keizer is eerst voorlopig bijgezet op het terrein van het kasteel Doorn en later, op 4 juni 1942, dus precies een jaar na zijn overlijden, bijgezet in een in 1941 en 1942 op het terrein van het kasteel gebouwd mausoleum. Mr. J. J. BEYERMAN

		BOEKAANK�NDIGING

Dr. J. van der Schaar, Woordenboek van voornamen. Aula-boeken, Hel .Spectrum, Utrecht� Antwerpen. 1'J64. Wist u dat de voornaam Tideman of Tijmen speciaal te Amerongen nog voorkomt, evenals Erris en Arris? Maar dat Arisje een specialit� van Veenendaal is? Annegje komt u tegen in Lopik maar in Breuke- len heten veel meisjes Marretje en Matje. De voornaam Splinter werd te Loenen vroeger herhaaldelijk aangetroffen; in de middeleeuwen had je al een Splinterius van Loenersloot. Dat is minder verklaarbaar dan Cosmas, een voornaam uit Abcoude die teruggaat op Sint Cos- mas, met Damianus de kerkpatroon van dit dorp aan de Vecht. In Kockengen is Maas (of Maasje) een nog wel gebezigde voor- naam; vermoedelijk afgeleid van Thomas; ook in het nabije Zegveld en in het oosten van de provincie - o.a. Woudenberg - is Maas niet onbekend. Deze en een onnoemelijk aantal andere bijzonderheden over voor- namen treft u in bovengenoemd Aula-boek aan. Het is waarlijk over- stelpend wat dr. Van der Schaar - conrector te Vlaardingen en inder- tijd gepromoveerd op een dissertatie over hollandse doop- en familie- namen - in kort bestek bijeengebracht heeft. De schrijver beperkte zich niet tot de voornamen uit een bepaalde periode. Ook o.a. de griekse mythologie en de bijbelse geschiedenis verschaften hem materiaal. Bij het doorlezen van het boekje valt op hoezeer vele voornamen vroeger met bepaalde plaatsen of streken verbonden waren. Dat er ook in dit opzicht van nivellering sprake is en allerlei mode-namen de �klassieke" familie-voornamen verdringen valt stellig te betreuren. de J. 14





		KLEINE MEDEDELINGEN

BOERDERIJ OUD-UTRECHT Onder het voor onze leden stellig verontrustende opschiift �Dagen van Oud- Utrecht zijn praktisch geteld, deelt Het Centrum van 18 januari 1965 mede dat veehouder A W. Verbuig weldra zijn boerderij moet veilaten. Hij woont nu nog op �Oud-Utrecht", Lage Weide 70, maar dat zal niet lang meer duien. Adraan Verburg is een van de boeren die, zoals zovelen voor hem � letterlijk en figuurlijk het veld moeten ruimen voor de industrie. De pacht van de (vee) boerderij en de 18 ha bijbehorende grasland is al per 1 november vorig jaar be�indigd. Hij mag voorlopig nog .,om niet" blijven zitten; tot het tijd- stip waarop de gemeente daadwerkelijk over de grond moet beschikken. Waar- schijnlijk nog in de eerste helft van dit jaar zal het land worden bedijkt en opgespoten. De komst van de slopeis is dan niet ver meer af. De heer Vet burg heeft bijna 33 jaar op �Oud Utrecht" gewoond. Zijn vader, afkomstig uit Lange Ruige Weide, pachtte de boerderij in 1932. Adriaan, de enige zoon, trouwde in 1938, en nam de boerderij van zijn vader over. De boerderij die nu �Oud Utrecht" heet werd gebouwd in 1914 en bestond toen in feite uit ��n grote veestal. De eerste pachters, en later ook Verbuig sr. woonden in een kleinere boerderij pal er naast, die ook �Oud Utrecht" heette en vervolgens een gevelsteen uit 1881 dateerde. Die boerderij is in 1938 afgebroken, nadat de familie Verburg er tot twee maal toe met canap� en al door de vloer van de kamer was gezakt. Zijn vader besloot toen het middelste stuk van het grote stalgebouw als woning in te richten. De boerderij kreeg daardoor haar ietwat merkwaardig uiterlijk, dat haar nu nog van de meeste andere boerdeiijen onderscheidt".

	BOERDERIJEN IN UTRECHT Ter gelegenheid van de jaarwisseling heeft Shell Nederland Verkoopmaatschappij een boerderijengids laten verschijnen, die aan relaties is toegestuurd. Tegelijker- tijd dient deze Shell Boerderijengids als propagandamateriaal voor de Bond Heemschut. Op smakelijke wijze verzorgde daarin de auteur, Evert Zandstra, een londgang langs het nedcilandse boerderijenbezit. Het doet bijzonder sympathiek aan wanneer een puur commerci�le instelling een dergelijk geschrift laat verschijnen. Ik denk wel eens: zou dat zijn ter ont- lasting van het geweien? Want het verdwijnen van cultuurgoederen, waartoe ook boerderijen behoren, wordt mede veroorzaakt door de industrialisatie en door het verkeer, zodat elke zakelijke activiteit die de twee genoemde �grootmachten" dient, indirect mede schuldig staat aan de �ontkarakterisering" van het land. Nu moet w�l gezegd worden dat door de toegenomen welvaart en de verhevigde dorst naar recreatie een zekere stijging in het waarderingspeil voor instellingen als Heemschut geregistreerd wordt, al gaat het minder hard dan men zou wensen. Maar voor hen die vijf dagen moeten werken in een sfeer van computers en plastic en die hun vrije uren op die dagen ergens in een steenwoestijn door- brengen, is de behoefte aan een simpele verblijfplaats in de vrije natuur blijkbaar 15



		zo groot, dat er vandaag een wedren bestaat naar buiten bedrijf geslelde boerde- rijen, landarbeideiswoningen en meer van dergelijke behuizingen die een massa- mens de kans geven om op verhaal te komen. Dit neemt niet weg dat het aanlal boerderijen onder de rook van stadsagglome- raties voortdurend slinkt. Daarom te meer moet het toegejuicht worden wanneer er naast de zakelijke inventaris van daartoe dienende instanties een soepel ge- schreven boekje over boerderijen bestaai. Evert Zandstra leidt zijn lezers het land rond. Ook de provincie Utrecht krijgt daarbij een beurt, welk gewest na Zuid-Holland en Nooid-Holland in zijn boerde- rijenbezit wel het meest bedreigd wordt. De heer Zandstra begint met de Vechtstreek. �Boerderijen zien langs de Vecht - met een zijsprongetje naar de Angstel en het Gein - was voor mij een van de hoogtepunten uit de zomer van 1964", luidt zijn startzin. Dat dit geen frase is, blijkt uit het verslag van zijn boerderijentochl. waar hij zich een scherp opmerker van details toont. Ook de Lopikerwaard en het gebied van de Oude Rijn zijn nauwlettend be- keken. De boerderijen in oostelijk Utrecht worden terloops genoemd omdat hier de aansluiting met aangrenzende gelderse streken een afzonderlijke behandeling overbodig maakt. Het kleine geschrift wekt ten zeerste hel verlangen op om ook eens rond te neuzen in de landelijke delen van de provincie Utrecht en om, voorgelicht door Zandstra het karakteristieke van de boerderijen te ontdekken. Daarbij gaat het niet alleen om oude huizen - die zijn op het land vrij zeldzaam - maar om de boerderij als geheel en haar plaats in het landschap. de J.

		VREESWIJKS HISTORIE In het januarinummer van Oud-Utrecht is melding gemaakt van het boekje �Vreeswijk aan de Lek", geschreven door de heer F. van Zutphen. Er stond bij dat het boekje helaas uitverkocht was. De burgemeester van Vreeswijk deelt ons thans mede dat er inmiddels een tweede oplage is verschenen. Wie een exemplaar wenst te bestellen kan dit doen bij de gemeentesecretarie van Vreeswijk.

OUDE STRAATNAMEN TE VEENENDAAL Verscheidene nieuwe straten te Veenendaal hebben de laatste tijd namen ge- kregen die verband houden met de plaatselijke historie of met oude locale be- namingen. Zo zal thans in het complex ,,De Punt" een Hubert van Zuilenweg en een Jan Roeckplantsoen komen. Hubert van Zuilen was ��n der aannemers van de oude Bisschop Davindsgrift (+ 1475). Jan Roeck was de aannemer van de nieuwe Grift, ongeveer zeventig jaar later. Tevens had hij zitting in het eerste veenraadschap.

	16



		VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 3 / MAART 1965

			LEDENVERGADERING VAN OUD-UTRECHT Het bestuur van de vereniging Oud-Utrecht nodigt de leden uit tot bijwoning van de jaarlijkse ledenvergadering op vrijdag 9 april a.s. om half acht in het Kunsthistorisch Instituut, Drift 25, te Utrecht. Agenda: 1. Opening. 2. Notulen van de ledenvergadering van 3 april 1964. 3. Jaarverslag van de secretaris over 1964. 4. Rekening en verantwoording van de penningmeester over 1964 met verslag van de kascommissie (ir. F. van Daalen, J. H. E. Reeskamp en ir. J. I. Planjer). 5. Verkiezing van bestuursleden wegens periodiek aftreden van de heren H. de Jong en dr. ir. C. L. Temminck Groll, welke zich herkiesbaar stellen. Namen van eventuele andere candidaten kunnen v��r 5 april schriftelijk worden op- gegeven aan de secretaris. 6. Verkiezing lid kascommissie; aftredend is de heer J. H. E. Reeskamp. 7. Vaststelling excursies. 8. Rondvraag. 9. Sluiting. Na afloop van deze vergadering - te ongeveer half 9 - volgt een voor- dracht met lichtbeelden door de heer A. Blankert over �De neder- landse �talianiserende schilders van het landschap". Namens het bestuur, Ir. ]. D. Af. Bardet, voorzitter. Dr. ]. E. A. L. Struick, secretaris. 17



eeuw bevatte het gasthuis zestig bedsteden voor honderdtwintig zieken. Van 1603 tot 1631 werd tijdelijk het Driekoningengasthuis bij de Brigittenstraat als dependance gebruikt; de verpleging was aan �maeghden" toevertrouwd. Er waren in de 14e eeuw ook nog andere gasthuizen in bedrijf, zo- als het St. Barbaragasthuis (aan de Oude Gracht), het St. Bartholo- maeusgasthuis (Smeestraat), het St. Martinigasthuis (Kaatstraat), het St. lobsgasthuis of Lazarusgasthuis (Vleutenseweg), het St. Eloyen- gasthuis (Boterstraat), het St. Antoniegasthuis (Anthoniedijk) en een aantal melaten- of leprozenhuizen bij Abstede buiten Utrecht. Klinisch onderwijs was geheel nieuw voor Nederland, bij ontbre- ken ervan gingen de medische studenten veel naar Itali� of Frankrijk. Te Leiden had men in 1591 en 1592 erover gedacht klinisch onder- wijs in te voeren, maar het was er niet van gekomen. Nvi echter te Utrecht de gelegenheid geopend werd, werd op voorstel van professor Heurnius te Leiden in 1636 ook een begin gemaakt met klinisch on- derwijs om �het merckelijck verloop van studenten" naar Utrecht tegen te gaan. In 1638 kreeg professor Van der Straten naast zich Regius (theore- tische geneeskunde en botanie) eerst als buitengewoon, in 1639 als gewoon hoogleraar. Van der Straten werd beroemd: in januari 1646 werd hij benoemd

	*IJsbrand* van Diemerbroeck, 1609-1675, hoogleraar in de anatomie sedert 1649

		27



		durend geharrewar geweest over de werkverdeling, terwijl er ook steeds tekort was aan materiaal voor anatomische demonstraties. Na 1812 was het St. Catharijnegasthuis kazerne, in 1815 militair logement voor doortrekkende troepen, dus eigenlijk inkwartierings- kazerne. Als ziekeninrichting deed het in 1850-51 tijdens een cholera-epide- mie nog ��nmaal dienst. Na aankoop van enige percelen in de Juffer- straat omstreeks 1818 en verbouwing van het aldaar gelegen Apostel- gasthuis werd een nieuw ziekenhuis in 1822 geopend, dat tot 1870 heeft gefunctioneerd. De historie van het St. Catharijnegasthuis is de eeuwen door een aaneenschakeling van perioden geweest, waarin de wil en het verlan- gen tot hulp aan gewonden en zieken op de voorgrond stonden. Tot zijn smadelijk einde in 1812 en zijn wederopstanding in 1822 is het gebleven het ziekenhuis van de stad Utrecht en daarom een symbool. H. M. BEUMER PRINS RUPERT VAN DE PALTS EN HET RHENENSE �KONINGSHUIS"

			In het gemeentearchief van Rhenen bevindt zich een brief, geadres- seerd aan �Messieurs les Burguemestres et autres Magistrats de la ville de Rhenen au Pais de Gueldres".¹) De kaart van de Verenigde Nederlanden stond de schrijver dus niet precies voor de geest, hoewel hij in zijn jeugd Rhenen zeker bezocht heeft. Maar die tijd lag minstens 30 jaar achter hem en in die jaren had hij genoeg beleefd om dergelijke kleinigheden te vergeten. De schrijver is n.1. prins Rupert van de Palts, de derde zoon van de �Winterkoning" en hij deelt, gedateerd �Whitehall Ie 7me Aoust 1671", de magistraat van Rhenen mee dat hij eigenaar is geworden van het door zijn ouders te Rhenen gebouwde �Koningshuis". �11 y a un accord nouvellement fait entre Ie serenissime prince Electeur Palatin, mon fr�re et moy. Et entre autres choses, mon dit fr�re m'a quitte tous et chascuns les droits, qu'il a sur la maison de Rhenen." Het heeft dus nogal wat voeten in aarde gehad, v��r de erfenis van Elisabeth Stuart, de �Winterkoningin" geregeld was, want het is op het moment dat Rupert zijn hoekige handtekening plaatst, al meer dan negen jaar geleden dat zij is overleden. Na een afwezigheid van achtenveertig jaar had Elisabeth in 1661 haar vaderland teruggezien, maar alleen om er te sterven. En het was symbolisch voor het turbulente leven van Elisabeth Stuart, dat van al haar kinderen alleen Rupert bij haar sterfbed had gestaan en was opgetreden als �chiefmourner" bij de begrafenis in Westminster Abbey. Symbolisch, want van de 13 kinderen, die zij gehad had en waarvan 6 haar overleefden, had ze eigenlijk alleen van 1) Gemeenteaichief, Rhenen, Inv. no. 155. 29



			geschiedenis en de toekomst van Montfoort bijeen waren gebracht. Auteur dezes werd bijzonder getroiten door een 18de eeuws tegelta- bleau niet een opschrift, dat hij graag als zijn devies zou willen be- schouwen: i-, . , . . , De bouwkunst is myn wensen, Ik hoop door haar te leeven, Met wel te doen den mensch, God wil zyn zegen geevert. Dr. Ir. C. L. TEMMINCK GROLL.

		36



Ir. J. D. M. BARDET 75 JAAR Onze voorzitter 75 jaar! Menigeen zal aan een drukfout hebben gedacht, want men ziet hem deze leeftijd niet aan. Het blijkt weer eens te meer dat hard werken gezond is. Want ir. Bardet heeft veel, en op velerlei gebied gewerkt. Het is hier niet de plaats om in te gaan op zijn werk voor de Nederlandsche Spoorwegen (werken te Amsterdam), en evenmin op zijn betekenis voor de Utrechtse gemeenschap (onderwijs). Dat is elders reeds gedaan. Hier zien we hem vooral als voorzitter van �Oud-Utrecht". Een goed voorzitter van een vereniging als de onze, heeft natuurlijk liefde voor onze oude stad, en kennis van haar historie. Wie ooit de ver- zorgde collectie platen, kaarten, knipsels, etc. heeft gezien die onze voorzitter heeft bijeengebracht, die weet meteen dat liefde en kennis bij hem ruimschoots aanwezig zijn. Kenmerkend is, dat hij tijdens zijn amsterdamse jaren een even uitgebreide verzameling over die stad heeft aangelegd: het verleden boeit hem altijd en overal. Maar dit alles garandeert slechts, dat men een �goedwillende" voorzitter krijgt. Om iemand tot een werkelijk succesvol voorzitter te maken is nog iets anders nodig. Dat heeft te maken met persoon- lijkheid, en met het vermogen de vereniging te representeren en te propageren bij vele personen en instanties. Ook dit is bij de heef Bardet aanwezig, die door zijn vroegere werkkring, en door zijn zetel in onze gemeenteraad zeer veel contacten heeft. �Oud-Utrecht" plukt daar de vruchten van. Zo waren dus in 1950, toen hij mr. A. N. L. Otten als voorzitter opvolgde, alle voorwaarden aanwezig, om hem tot een succesvolle voorzitter te maken. En dat is hij dan ook geworden. Wij bieden de jubilaris hierbij onze hartelijke gelukwensen aan, en we hopen dat de vereniging �Oud-Utrecht" hem nog lang als haar voorzitter moge behouden! M. N. ACKET

		HET CANTONSPARK TE BAARN

	Op de 8ste augustus 1791 heeft Reinhard Scheerenberg te Baarn de eerste steen gelegd voor een zomer-lustverblijf, �Cleyn Peking", dat door zijn chinese bouwstijl de aandacht trok en mede door de zil- veren klokjes (die door de wind bewogen altijd in beweging waren) elke bezoeker van het landelijke Baarn tot luisteren dwong. Reinhard Scheerenberg was de enige zoon van Joan Scheerenberg, een zeer ver- mogend man. Door het vroegtijdig overlijden van zijn ouders was Reinhard Scheerenberg op jeugdige leeftijd alleen erfgename van dat vermogen geworden. l) Zie ook C. C. van de Graft, De Buitenplaatsen Peking en Canton te Baarn, in: Maandblad Oud Utr. 1943, 65-70 (en 104). 18



		Canton te Baarn omstreeks 1904. Het aardige, opzienbarende gebouw stond een eeuw lang als �Peking" bekend, en na de afbraak in 1890 kwam er in 1891 een nieuw, modern ingericht gebouw met dezelfde naam, dat tegen- woordig als belastingkantoor in gebruik is 2). De fraaie Pekingtuin is thans theeschenkerij. In 1793 twee jaar na de eerste steenlegging voor �Peking" gaf Scheerenberg opdracht tot de bouw van een tweede chinees landhuis, dat de naam �Canton" werd gegeven. Huize �Canton" sprak tot de kijkers door zijn zuivere chinese stijl en door de kleurrijkdom waarmee het pronkte: fel rood, paars en groen. Dit huis is ruim honderd jaar een der bezienswaardigheden van Baarn geweest, zoals het daar lag te midden van grote grasvelden en omringd door hoog geboomte, waarmee de kleuren van het huis een bepaald effect verkregen. Van 1793 tot 1808 toen de franse vloedgolf van onrust en daling van waarden ook Scheerenberg trof, die uit filantropische overwe- gingen in Baarn tapijtfabrieken met alle daarvoor benodigde gereed- schappen had gekocht en scholen voor de jeugd deed verrijzen, en hij in geldnood kwam, moest �Canton" verkocht worden. Op 4 augustus 1808 is de overeenkomst getekend waarbij �Canton" ²) Naar aanleiding van het in noot 1 vermeld artikel, berichtte de heer J. K. van Loon te Baarn op 28 aug. 1945 aan de schrijfster, dat �Peking velerlei bestemming heeft gehad. In 1939 kwamen onze gemobiliseerde troepen er in en in 1940 eerst de Duitsers, die het van centrale verwarming voorzagen; later gebruikten zij het als opslagplaats van gestolen joodse goederen. Na de bevrijding betrokken het de eerstkomende Canadese troepen, daarna de Bin- nenlandse Strijdkrachten. Het is nu nog in handen van de laatsten. Hoe lang dit nog zal duren is niet bekend, wel dat plannen in de maak zijn, aan de Oudheidkundige Kamer daar ook plaats te bereiden". 19





tuin en een �eel van de kassen kwamen ter beschikking van de in 1917 benoemde hoogleraar in de plantenziektekunde, prof. dr. Jo- hanna Wes^rdijk die, ook in 1920, de beschikking gekregen had over de in �e onmiddellijke nabijheid van het Cantonspark ge- legen villa J^va, waarin zij haar laboratorium vestigde. In de lo^t> der jaren werd het park ook het doel van excursies van vakmei^n en liefhebbers. De collecties levende planten breid- den zich st^ds meer uit door ruil met wel driehonderd botanische tuinen ovei' Ue hele wereld. Sinds 1949, na het emeritaat van prof. Pulle, trad ^Je Utrechtse hoogleraar prof. dr. J. Lanjouw op als directeur. Ohder zijn leiding werd de tuin aanmerkelijk verfraaid o.a. door a^leg van een heidetuin en een rotstuin.

		SCHIPPERS EN SPOORWEGEN, 1837

	De ene z'n ^Ood is de andere z'n brood, of zoals Van Dale het deftiger zegt: des e^en dood is des anderen brood. Het spreekwoord heeft voor de zo^veelste maal zijn juistheid bewezen in de jaren dat de spoorwegen in opkomst waren en de ouderwetse vervoermiddelen het af moeten leggen, zoals in onze dagen � zonder dat er dood of brood �^n te pas komt � de spoorwegen zelf de concurrentie van het gemotoriseerde vervoer ondervinden. De schippers van de schietschuiten o.a. zagen in de vorige eeuw de aanleg ^V9n een nieuwigheid als de spoorwegen met bezorgdheid tegemoet, ^wel begrijpend dat in de nabije toekomst niemand meer zich zelf of zijn goederen aan de langzame transportmiddelen zou toevertrouwen als snellere daarvoor beschikbaar zouden komen. In Utrecht w3i"en het speciaal de schietschuitschippers op Amsterdam, die door de dreigende aanleg van de spoorweg Amsterdam-Utrecht- Arnhem het kind van de rekening dreigden te worden. Als de spoorwegen in het Gemeente-archief voor het eerst vermeld worden (notulen van B. en W. van 4 september 1837) is het juist in verband met een request van de gezamenlijke Utrechtse schiet- schuitschippers op Amsterdam. Zij gaven o.a. te kennen �dat de lang gevreesde daarstelling van Ijzeren Spoorwegen thans tot die rijpheid schijnt gekomen te zijn, dat men spoedig met derzelver daarstelling zal aanvangen ....", waardoor aan hun bedrijf een zeer gevoelige slag zal worden toege- bracht. B. en W. geven de juistheid der klachten toe en richten zich op 4 september tot de koning met het verzoek de schippers te willen schadeloos stellen voor het te lijden verlies. Het schrijven van B. en W. begint: �De daarstelling van I f zere Spoorwegen van den grootsten invloed moetende zijn op de be- staande veeren, valt het ligt te beseffen, dat het denkbeeld, dat het lang verwachte plan tot zoodanige daarstelling tusschen Amsterdam 21



		en Arnhem, zal verwezenlijkt worden, veel kommer veroorzaakt aan de deelhebbers in- die veeren." En verder: ,,Wij stemmen met hen (de schippers) in, dat. . . . eenmaal een aanvang gemaakt zijnde met het aanleggef¹ van Spoor- wegen, het te voorzien is, dat spoedig in alle rigtingerf zal worden voortgewerkt, waardoor het van ouds bestaande schie^chuitenveer geheel zal vervallen." Het was dus wel meer dan een publiek geheim, da( er plannen tot aanleg van een spoorweg naar Utrecht waren en ^lat deze al dicht bij de uitvoering stonden. Toch hadden er, voor over de ge- meentelijke gegevens strekken, slechts voorlopige besprel^ogen plaats gehad tussen de burgemeester (Van Asch van Wijck) ^n de heer Goudriaan, inspecteur van de Waterstaat. In dezelfde Vergadering van 4 september 1837 bracht de burgemeester de zaak vfor* het eerst ter tafel, door mede te delen �een met den heer Goudriaan, in- specteur van den Waterstaat gehouden gesprek over d^ rigting, te geven aan den ijzeren spoorweg over de Leidsche Vaai'¹ langs den Flora boomgaard in de rigting naar de brug van Jeremitf' mitsgaders de bestemming van den evengemelden Boomgaard tot ^en etablis- sement voor personen en goederen." De notulen vervolgen: �Heeft deze vergadering het ^enschelijke daarvan voor deze stad inziende, den heer Burgemeester Voornoemd verzocht het gevoelen deswege aan den gezegden ambt^aar (Gou- driaan) mede te deelen." De burgemeester meldde daarop (4 september) aan de inspecteur, dat hij met de wethouders gesproken heeft �over de rigting welke UEdG. mij heeft aangewezen, dat aan den spoorweg zotHIe worden gegeven. . . . Deze rigting is geoordeeld geen merkelijk be^Waar op te leveren; wat betreft de bestemming van den Flora-boomgaard tot het etablissement voor personen en goederen, is het toegeschenen, dat dit terrein voor de stad van eene groote waarde ziji¹de, zoowel met betrekking van den grond, als en vooral van het booitfgewas. . . ., zoodat ingeval het etablissement daar zoude komen, er irtet de stad schikkingen dienaangaande zoude te maken zijn, welken °ok in verr band zouden staan met de plannen van uitbreiding der st^d, waartoe juist dat terrein volgens daarvan gemaakte tekening doof den heer architect Zocher vervaardigd, bestemd was, zoodat het in alle ge-: vallen zeer zoude verlangd worden, dat de op te rigtefl etablisse- menten eenigszins in verband worden gebragt met de voormelde teekening. Het zal dus noodig zijn, dat over het punt van de plaatsing van dit Etablissement, en van de daaraan te geven uiterlijke vorm, met de Directie tot daarstelling des Spoorwegs onderhandelingen worden geopend, ook ten aanzien der schadeloosstelling voor het at te staan terrein, waartoe de Stedelijke Regering zich zal bevlijtigen, zoo veel mogelijk het algemeen belang met dat der Stad overeente- brengen." Dat is alles. Daarna duurt het tot 19 juli 1838 voor de spoorwegen 22



weer bij B. en W. ter sprake komen (K.B. tot definitieve afbakening van de spoorweg). In de raad komen de spoorwegen eerst ter sprake op 9 januari 1839, bij welke gelegenheid deze vergadering de voordracht van B. en W. aannam, om de in te nemen stadsgronden in der minne af te staan tegen getaxeerde prijzen. v.C

		BOEKAANKONDIGING

	C. A. van Kalveen, Onderwijs te Amersfoort 1806-1860. Uitg. Flehite Amers- foort 1964. Hoewel de school toch een instelling is waarmee iedereen te maken heeft (gehad) valt het telkens weer op hoe weinig er over de locale onderwijsgeschiedenis gepubliceerd werd. Het onderwerp is interes- sant genoeg en er moet veel materiaal te vinden zijn. Mogelijk zit in dat laatste de moeilijkheid: gaat men eenmaal op zoek dan ligt een overvloed van gegevens voorhanden maar om er zicht op te krijgen moet men vrij grondig geori�nteerd zijn in de onderwijssituatie van vroeger en deze verschilde soms van plaats tot plaats. Dit in tegenstelling met b.v. de kerkelijke geschiedenis, die overal in het land � als gevolg van een vaste organisatie � in hoofdzaken overeenkomt. Een dergelijk houvast verschaft de school- historie niet. Maar er komt tekening in wanneer tijdens het franse bewind de schoolwet � Van den Ende wordt afgekondigd (1806). Deze is door de heer Van Kalveen als uitgangspunt genomen voor zijn geschiedschrijving van het onderwijs te Amersfoort in de eerste helft der 19e eeuw. In 1857 is onder minister Van der Brugghen � zelf in hart en nieren ge�nteresseerd bij het onderwijs � een nieuwe schoolwet tot stand gekomen. Daarom heeft de schrijver zijn studie afgesloten bij het nieuwe tijdperk in de schoolgeschiedenis dat na het jaar ging aanbreken. Het boek verschaft ruimschoots informatie over de soorten scholen en instituten te Amersfoort in de eerste helft van de vorige eeuw, de leerstof en de personen die het onderwijs gaven. Maar het geeft veel m��r. Want als de schrijver aantoont dat er na 1850 een ver- andering ten goede te bespeuren viel, krijgen wij een boeiend stukje economische geschiedenis van Amersfoort te horen. Daaruit blijkt dat de heer Van Kalveen zich niet beperkt heeft tot de feitelijke situatie van het onderwijs, maar dat hij naar de samenhang gezocht heeft. Daardoor is hij telkens bij machte te verklaren waar�m de scholen zo weinig te betekenen hadden en hoe het kwam dat er later aanmerkelijke verbeteringen te zien waren. Een waardevol boek over Amersfoort in de eerste helft van de 19e eeuw. dej. 23



			KLEINE MEDEDELINGEN

		KERKARCHIEF LOPIKERKAPKL De jaargang 1963 van het jaarboekje van Oud-Utrecht bevat o.a. een bijdrage van de heer J. G. M. Boon, streekaichivaris in zuidwestelijk Utrecht over de geschiedenis van de hervormde gemeente te I.opikerkapel. Deze bijdrage heeft thans gediend ter inleiding op een inventaris van de ar- chieven dezer gemeente van �Lopiker- en Jaarsvelder kapel". Er zijn wat illustra- ties aan toegevoegd. Op die manier is een lezenswaardig geschriftje ontstaan, 32 pagina's groot. Een register op plaats- en persoonsnamen vergemakkelijkt het raadplegen van deze verhandeling zeer. LODEWIJK. XIV IN ZEIST Lang voordat /eist als touristisch centrum ontdekt was, heeft Lodewijk XIV er eens enkele dagen doorgebracht: van 1 tot 10 juli 1072. Hij was in oorlog met Holland en sloeg even zijn kwartier op in ,het deftige dorp", op de weg naar Amsterdam dat hij echter nooit bereikt heeft. Zeist was het eindstation. Wel maakte de Zonnekoning tijdens deze logeerpartij een ritje per karos door Utrecht, maar op 10 juli vertrekt hij reeds 's morgens om vier uur met zijn gevolg; dan kan men voor het vallen van de avond nog in Arnhem zijn. Deze bijzonderheden zijn ontleend aan de lezing �Ongewenst koninklijk bezoek aan Zeist", gehouden door mejuffrouw A. W. van de Bunt voor de Van de Poll-stichting te Zeist en inmiddels in druk uitgegeven. Men zal daar wel met plezier naar geluisterd hebben. Lodewijk vertoefde te Zeist niet op het Slot � want dat was in verval geraakt ~ maar in Bogaerdslust (later Veelzicht) huis van Claesje la Have, weduwe van de vorige schout, een proper wijfje. Het was er wel wat eenvoudiger dan de franse paleizen ,,maar die zijn allemaal waarschijnlijk aanmerkelijk viezer dan Bogaerds- lust......" OUDE KAARTEN EN GLOBES IN UTRECHT Het voordeel van menige tentoonstelling is dat er een gedrukte en beredeneerde catalogus van verschijnt, die als informatiebron over een bepaalde verzameling zijn waarde blijft houden. Daardoor kunnen ook degenen die de expositie niet bezochten, kennis nemen van wat daar geboden werd. Zo is ons thans een - bijzonder mooi verzorgd - geschrift samengesteld betref- fende de tentoonstelling �Oude kaarten en globes" die rond de jaarwisseling in het Universiteitsmuseum werd gehouden. Daar was een deel te zien van wat dit museum, de Universiteitsbibliotheek en het Geografisch Instituut op dit terrein bezitten. Dat is heel wat, zodat er niet aan te denken viel een volledig overzicht van het Utrechtse kaarten- en atlassenbezit uit te stallen. Maar een representa- tieve keuze uit wat de drie genoemde instellingen voorhanden hebben, is de expositie wel geworden. De inleiding in de catalogus van deze expositie was voor ons een openbaring. Heel het atlassen- en kaartenbezit van de Utrechtse universiteit leidt trouwens een Doornroosjesbestaah. Hoewel er stukken van meer dan nationale betekenis bij zijn, beschikt men nog niet eens over een inventaris (deze is wel in de maak). Op smakelijke manier heeft men de herkomst van de diverse stukken verhaald. Veel ervan is te danken aan de verzamelingen van hoogleraren, die na hun ver- scheiden in het bezit van de universiteit zijn gekomen, o.a. prof. G. Moll (■(� 1838) en prof. J. Ackersdijck (f 1861). Voor de collectie van het Geografisch Instituut heeft prof. J. F. Niermeyer zich indertijd veel zorg gegeven. In 1912 wist hij bij een aantal relaties geld los te krijgen, nodig om belangrijke specimina van de nederlandse kartografie in de 17e en 18e eeuw aan te kopen. Daardoor voorkwam hij dat deze stukken door Ameri- kanen (toen all) werden opgekocht. 24



		VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 4 / APRIL 1965

			HET KLINISCH GENEESKUNDIG ONDERWIJS TE UTRECHT IN DE 17e EEUW Nadat in 1634 te Utrecht een Illustre School was opgericht werd deze in 1636 verheven tot academie. Bij deze gelegenheid stelde men ook een medische faculteit in en als eerste (en enige) hoogleraar in 1636 zag Willem van der Straten (van Straten of Stratenus) zich benoemd. De inwijding der academie vond plaats op 16 maart 1636 (26 maart nieuwe stijl). Professor Van der Straten zou 's zomers tweemaal per week college geven over ontleedkunde en 's winters anatomische demonstraties ver- zorgen op cadavers. De medische studenten en de chirurgijns konden deze demonstra- ties kosteloos bijwonen; van de overige toeschouwers (voor deze ver- toningen was steeds belangstelling) mocht de hoogleraar entree hef- fen. Verder zou hij, wanneer de studenten hem dit verzochten, in het gasthuis hen het onderzoek en de behandeling der zieken leren. De leeropdracht van de hoogleraar was de praktische geneeskunde, de anatomie en het klinisch onderwijs. In zijn inaugurele oratie op 17 maart 1636 getiteld: �Hoe aangenaam, nuttig en nodig het is, zichzelf te leren kennen door de anatomie", kondigde hij aan, dat hij de studenten de gelegenheid zou geven �de klachten der pati�nten aan te horen, de diagnose van hun ziekte op te maken en deze aan zijn oordeel te onderwerpen." Hij kon dit, omdat hij als geneesheer in dienst der staten van Utrecht belast was met de zorg voor pati�nten in het St. Catharijne- gasthuis. De oorsprong van dit oudste Utrechtse gasthuis dateert uit het be- gin der 13e eeuw. Althans van het Sint Catharinegasthuis is bekend, dat het reeds ten tijde van graaf Floris IV (overleden in 1234) bestond. �Dat ghasthuys stondt besijden aen der stadtmuren ende aen der 25



			Henticus Regius, 1598-1679, hoog- leraar in de theoretische genees- kunde en de botanie sinds 1638.

		poorten; ende bij dit cloester aan die oestsijde lach een schoen groet breet velt, dat welcke heten Sancte Katerijnenvelt." Dat reeds in die tijd op het latere Vredenburg de paardenmarkten werden gehouden, blijkt uit de woorden die een tijdgenoot laat vol- gen: �ende daer plagh men die peerdeninerct te holden ende botermerct, want daer ruymte was te setten." In 1253 werden er ook arme zieken opgenomen, waaraan de latere naam �elendighe gasthuys" waarschijnlijk te danken is. Toen Karel V in 1528 zijn burcht op het Vredenburg wenste moes- ten de gasthuisbroeders verhuizen naar het centrum: het carmelieten- klooster, dat in 1468 in de Lange Nieuwstraat was gesticht. �Al het aanwonende" had zoveel plaats nodig, dat ook de bewoners der huizen aan de Nieuwe Gracht hun percelen moesten verlaten. Door de Gasthuispoort aan de Nieuw^re Gracht (tussen nummer 63 en 65) die volgens het besluit der statencommissie z� moest worden �dat men met een carosse daardoor sal comen" - bereikt men een open plaats, waar men links de vroegere toegang aantreft tot de grote zie- kenzaal met het opschrift: �Nosocomium Reip.(ublica( Traject(inae). In 1562 was het nieuwe Catharijnegasthuis gereed en terwijl het in de 15e eeuw slechts vierentwintig bedden telde, werden in 1581 het klooster en het hospitaal geheel tot ziekenhuis ingericht. Hieruit is het latere Stads- en Academisch Ziekenhuis ontsproten. In de 17e 26



		Voorgevel van liet Aftostei^astliuis te Utrecht omstreeks 1730, naar een tekening van L. P. Senurier. tot lijfarts van Frederik Hendrik en na diens dood van de gehele prinselijke familie. Het onderwijs kwam hierdoor weer in moeilijkheden; in december 1646 verzochten de medische studenten dat voorzien mocht worden in de anatomie en de praktische lessen die Van der Straten had moe- ten geven. Ook kreeg de hoogleraar enkele malen (1647 en 1650) aanbiedin- gen uit Leiden maar steeds bedankte hij en bleef hij voor Utrecht behouden. Er schoot echter steeds minder tijd voor het onderwijs over en tenslotte kreeg de vroedschap het verzoek uit te zien naar een op- volger. Zelf verklaarde Van der Straten zich bereid af en toe lessen en anatomische demonstraties te geven. Het duurde lang voordat men een opvolger had gevonden, maar �om de doleerende studenten niet langer op te houden" werd in juni 1649 Ifsbrand van Diemer- broeck tot buitengewoon hoogleraar benoemd op voorwaarde dat zijn schoonvader, dr. Van Gessel, opvolger van Van der Straten als provinciaal geneesheer hem in het St. Catharijnegasthuis gelegenheid zou geven tot oefening van studenten. In 1651 werd hij gewoon hoog- leraar. Zo vormden dus omstreeks 1650 Regius en Van Diemerbroeck de gehele medische faculteit. In 1667, toen men in Leiden weer lange tijd sukkelde, werd ook Van Diemerbroeck gepolst of hij bereid was naar Leiden te komen. Hij bleef echter in Utrecht. De samenwerking tussen Regius en Van Diemerbroeck is een voort- 28



		Rupert gehouden op een manier zoals we dat verwachten van een moeder. Ze is een vreemde vrouw geweest, Elisabeth Stuart, ongelukkig en even trots als bijna alle leden van haar geslacht. E�n jaar is ze ko- ningin van Bohemen geweest, maar op die korte glorietijd zijn veertig jaren van ballingschap gevolgd, waarin ze grotendeels afhankelijk was van subsidies van de staten, van burgers. Fel, moedig, onbeheerst, bedolven onder schulden, haar hele leven aangebeden door vereerders van allerlei nationaliteit, onder wie lord Craven wel de trouwste was. Loyaal tot het uiterste tegenover haar engelse verwanten. Ze schreef charmante brieven aan iedereen, behalve aan haar kinderen. �Mama hield meer van haar apen en honden dan van ons" schrijft bitter haar dochter Sofie, die de stammoeder is geworden van het engelse ko- ningshuis. Haar zoons gaan wilde wegen, twee sterven jong, met de anderen raakt ze meer of minder gebrouilleerd. En dat is ook het geval met haar oudste dochter, alleen met Sofie blijft een slappe band bewaard. En verder is er alleen Rupert. Rupert is geboren in 1619 in Praag, hij is de levende herinnering aan dat ene koningsjaar. Hij brengt zijn jeugd door in de Neder- landen, in Leiden en Den Haag en zeker 's zomers ook wel eens in Rhenen. Zijn leven lijkt op dat van alle voorname 17e eeuwers. Hij zwerft door heel Europa, neemt deel aan de voortdurende woedende oorlogen, eerst in dienst van de prins van Oranje, later in die van zijn oom Karel I. Drie jaar, van 1637-'40, zit hij gevangen in Duits- land en zijn moeder wordt gemarteld door onzekerheid: �If I were sure, where Rupert is, I should not be so troubled." ²) In de engelse burgeroorlog vecht hij moedig en onbesuisd voor de zaak van de Stuarts, dit in tegenstelling tot zijn oudste broer, die meer de zijde van het parlement houdt. Misschien ligt hier de ver- klaring van Elisabeths liefde: van al haar kinderen is alleen Rupert, als zijzelf, een Stuart. Maar Rupert is geen vechtjas zonder meer. Evenals zijn talentvolle zusters is hij intelligent en kunstzinnig. Hij interesseert zich voor wiskunde en chemie, experimenteert zelfs met een nieuw soort bus- kruit. Gedurende zijn duitse gevangenschap oefent hij zich in tekenen en graveren, bezigheden waaraan een man in zijn positie gewoonlijk geen tijd verspilt. En na het droevige einde van Karel I krijgt hij weer de kans. Van 1654-1660 dwaalt hij door Europa en ontmoet in Mainz een andere zwerver langs 's levens wegen, een in Utrecht geboren duitser, Ludwig von Siegen. Meester Ludwig is bezig met een heel nieuw graveer- proc�d�, de �mezzo-tint" of �zwarte kunst". Hij wijdt Rupert in zijn geheimen in en Rupert beoefent met enthousiasme de nieuwe kunst- vorm en neemt de techniek mee naar Engeland, als hij kans krijgt naar dit land, zijn eigenlijke vaderland, terug te keren. Hij is ook knap, heel lang en slank en altijd prachtig gekleed. Tij- ²) �The letters of Elizabeth, Queen of Boh�mien", ed. Baker. Elisabeth aan Sir Thomas as Rowe, 1 nov. 1638. 30



		■ ■ >,-■' Hel Koningshuis te Ritenen, naar een gravure van H. Hoogers, 1771. (Rijks Prentenkabinet, Amsterdam) dens ��n of andere veldslag draagt hij een rood costuum, afgezet met zilverkant. Ja, hij is wel de zoon, in wie Elisabeth zich terugvindt en ze toont hem dat. Haar brieven aan haar oudste zoon hebben als aanhef: �Son", maar Rupert is �my dear Rupert" en zonder enig verband met de rest van haar brief verzekert ze hem ,,I love you ever, my dear Rupert." ^:l) Na de restauratie worden alle Stuarts als muggen door de kaars- vlam, aangetrokken door het nieuwe hofleven in Londen. Ook Ru- pert, ook Elisabeth. Zij sterft in het huis van de trouwe lord Craven en als haar testament geopend wordt, blijkt wie haar het liefste ge- weest zijn. Haar persoonlijke bezittingen gaan naar de twee mannen, die aan haar sterfbed hebben gestaan, haar schilderijen naar lord Craven, haar juwelen naar Rupert. Over de rest van de erfenis prov cedeert Rupert met zijn broer tot hij die brief aan de magistraat van Rhenen kan schrijven. Het is niet waarschijnlijk dat hij zijn nieuwe bezitting persoonlijk is komen bezichtigen. Hij stuurt een �baron d'Helmondt", wie dat dan ook geweest mag zijn en die waarschijnlijk alleen kan constateren dat het huis leeg en verwaarloosd is. Want Elisabeth heeft al jaren ^a) ld. Elisabeth aan Rupert, 19 mei 1661.

			31



		\ geleden de schilderijen en tapijten laten weghalen en heitig geklaagd over het wanbeheer van de rentmeester ,,that ugby fellow." Bovendien wil de ironie der geschiedenis dat Rupert enkele maan- den later tot de landsvijanden behoort, als engels admiraal vecht hij bij Schooneveld tegen De Ruyter. Maar hij verloochent ook de andere kant van zijn wezen niet, hij is ��n van de grondleggers van de Royal Society en hij maakt zwarte-kunst prenten, z� enthousiast dat hij lang voor de uitvinder is doorgegaan. Hij sterft plotseling aan het einde van 1682 �aan een koorts". Een paar dagen voor zijn dood maakt hij een testament, waarbij hij �all his goods (in Engeland!), juwels, plate, furniture etc." toevertrouwt aan lord Graven, die niet alleen Elisabeth, maar ook al haar kinde- ren op Sofie na, overleeft. Hij moet dit bezit beheren ten behoeve van Margaret Hughes, een bekende actrice en van de dochter van Rupert en haar, Ruperta. Ruperta mag niet trouwen, zonder toestemming van haar moeder en van lord Craven, anders verliest ze haar erfenis. In de verzameling schilderijen en prenten van lord Craven komen ook verschillende etsen en gravures van Ruperts hand terecht. Ruperta is echter niet zijn enig kind, hij heeft ook nog een zoon bij Frances Bard, de dochter van een ierse peer. Lady Frances heeft haar toevlucht gezocht en gevonden bij Ruperts zuster Sotie, de keur- vorstin van Hannover en ze zal wel niet bijzonder ingenomen zijn geweest met de bepalingen van Ruperts testament. Want haar zoon, Dudley Bard, krijgt alleen de bezittingen in de Nederlanden, d.w.z. het koningshuis en het twijfelachtige recht op geldsommen, die Ru- pert te goed had van zijn broer. Dudley heeft niet lang plezier gehad van zijn erfdeel, in 1686 sneuvelt hij, 20 jaar oud. En dan vererft het koningshuis op Sofie en daarna op het engelse koningshuis. Het mooie renaissance-bouwwerk vervalt, het ziet nooit zijn bezit- ters. Het wordt onregelmatig bewoond en slecht onderhouden. Tot het in 1812 als vijandelijk bezit door de franse regering wordt geconfisceerd en voor afbraak verkocht. Maar gedurende zijn korte glorietijd heeft het zomerpaleis van de ongelukkige Winterkoningin boeiende figuren onder zijn dak geherbergd. ALEID VAN DE BUNT LEDEN-CONTRIBUTIE De contributie van onze vereniging bedraagt: f 10,� voor hen die een ingenaaid Jaarboekje wensen te ont- vangen, en � 12,50 voor hen die een gebonden Jaarboekje wensen te ont- vangen. De betaling dient te geschieden in het eerste kwartaal door over- schrijving op onze postrekening no. 575520. Op later tijdstip zal door ons worden ge�ncasseerd, verhoogd met � 1,� voor door ons te maken onkosten. De Penningmeester 32



VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoesler p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer penningmeester Oud-Utrecht: 575520 ACHTENDERTIGSTE JAARGANG NUMMER 5 MEI 1965

	EXCURSIE NAAR DE NICOLA1KERK Het bestuur van de vereniging �Oud-Utrecht" nodigt de leden uit tot een excursie naar de Nicolaikerk op zaterdag 22 mei a.s. om 14.30 uur. De excursie vangt aan in het wijkgebouw van de hervormde ge- meente, Nieuwe Gracht 94 (ingang in de poort links). Daar zal ons medelid, de heer H. van der Biezen, een inleiding houden niet kleu- rendia's ge�llustreerd. Na het gebruik van de thee vertrekken we naar de kerk, waar de heer VV. Stooker, oud-architect en restaurateur van het gebouw de leden hoopt rond te leiden. De kosten bedragen f 1,� per persoon inclusief de thee. Men kan de kaarten afhalen bij de Algemene Bank Nederland (Ned. Handel- Maatschappij), Janskerkhof 12. Ge�ntroduceerde belangstellenden zijn van harte welkom. Namens het bestuur, J. E. A. L. STRUICK, secretaris.

		WIE BETAALDE NOG NIET? De contributie van onze vereniging bedraagt: f 10,� voor hen die een ingenaaid jaarboekje wensen te ont- vangen, en � 12,50 voor hen die een gebonden jaarboekje wensen te ont- vangen. De betaling dient te geschieden door overschrijving op onze post- rekening no. 575520. Anders zal dit bedrag door ons worden ge�ncas- seerd, verhoogd met �1,� voor door ons te maken onkosten. De- Penningmeester 33



	HEROPENING VAN HEI- GERESTAUREERDE RAADHUIS TE MONTFOORT

Op 21 april jl. is het door de amsterdamse architect Y. Kok gerestau- reerde raadhuis van Montfoort officieel in gebruik genomen. Inge- luid eigenlijk: de commissaris van de koningin in de provincie Utrecht verrichtte de plechtigheid door de in het torentje opgehangen klok te luiden. Een verheugende gebeurtenis, deze eerste restauratie na die van de molen, in een stadje dat reeds veel monumenten zag verdwijnen ) en waar er onderscheidene een onzeker bestaan leiden! Nog kortge- leden verdween hier het interessante hoge gotische huis ²) tegenover de toren van de kerk. Voor het probleem van de commanderij* der- ridders van Sint fan - nu graanpakhuis - bestaat nog geen oplossing. Het vroeg 16de eeuwse gasthuis met ingebouwde kapel in de Mannen- huisstraat is al sinds jaar en dag kolenopslag en van een ru�nenziteit zoals men maar zelden zal ontmoeten. Het laatgotische raadhuis echter is nu weer in staat om zijn functie geruime tijd op waardige en effici�nte wijze te vervullen. Uitwendig onderging het een ingrijpende verandering, niet alleen door verwijdering van de pleisterlagen, maar vooral door het recon- strueren van de stenen trapgevels met ezelsruggen aan beide zijden van het hoofdgebouw, zoals we deze kenden van oude afbeeldingen. Het v��r de restauratie aanwezige tentdak kon daardoor weer wor- den vervangen door een zadeldak. Bij de aangrenzende Ifsselpoort^:l) neemt thans een tegen het hoofdgebouw aanlopend schilddak de plaats van het tentdak in, eveneens overeenkomstig een vroegere toe- stand. Ten aanzien van de vensters is - bij gebrek aan zekerheid om- trent de detaillering van de oorspronkelijke kruisvensters - de klok minder ver teruggedraaid: er werden fraaie 18de eeuwse schuiframen aangebracht. In het inwendige heeft men in de benedenruimte de op de verdie- ping - nu als raadzaal ingericht - nog compleet aanwezige constructie van muurstijlen, korbeels en sleutelstukken gereconstrueerd. Deze ver- leent het interieur een sterk en karakteristiek ritme. In de raadzaal werd een monumentale 17de eeuwse schouw aangebracht (afkomstig uit een villa te Wassenaar, alwaar hij als stuk antiek in 't begin van deze eeuw was ingemetseld). ¹) Vgl. J. H. Engel, Een wandeling door Montfoort, �Heemschut" 1964, p. 116. Het straks te noemen gotische huis is daar - vermoedelijk op grond van de ramen - voor 18de eeuws aangezien. ²) Tijdens de enkele jaren geleden gehouden excursie van onze vereniging naar Montfoort stond van dit gotische huis, Oude Boomgaard 1 hoek Lange Kerk- straat, nog de rechterhelft overeind. Het had oorspronkelijk aan weerszijden trapgevels met ezelsruggen. ³) Daar een raadhuis vrijwel nooit aan de stadsrand ligt is de combinatie raad- huis-stadspoort hoogst uilzonderlijk, zo niet uniek. Een vroeger raadhuis heeft dan ook elders in de stad gestaan. 34

		�_.._____



In de ruimte boven de poort, nu burgemeesterskamer, staat al sinds de tijd dat zich hier de Oudheidkamer bevond een uit het depot van het Rijksmuseum afkomstige renaissanceschouw met getorste zuiltjes. Een oude muurtrap in de zijmuur van de poort werd teruggevonden en gerestaureerd. Te zijner tijd zal de collectie van de Oudheidkamer een plaats vinden op de grote zolder van het hoofdgebouw.

	De 18de eeuwse achtervleugel, vroeger gedekt door een lessenaars- dak, werd met een attiek verhoogd om daardoor de gelegenheid te hebben het aantal dienstruimten wat te vergroten. Ter gelegenheid van deze opening is gedurende korte tijd elders in de stad een kleine tentoonstelling georganiseerd, getiteld: Montfoort 1165 � 1965 � 2000 '), waarin onderscheidene stukken betreffende de ■') Onder deze naam verscheen ter zelfdcr gelegenheid ook een boekje van A. C. Hellcma, mei voorwoord van burgemeester F. J. A. M. Monchen. Dit is voor f 2� verkrijgbaar op het stadhuis. Aan de historie van de stad is daarin een ruim aandeel toegekend.

		35



		KLEINE MEDEDELINGEN OPMERKELIJK VOORVAL In opdracht van de �Rijkscommissie voor de monumentenbeschrijving" zal - naar een door de boekhandel verspreid vouwblad ons leert - in mei 1965 de tweede aflevering verschijnen van het tweede deel van de serie ,,De Nederlandse monu- menten van geschiedenis en kunst", onder de titel ,,I)e Dom van Utrecht". Daar de eerste aflevering, ,,De gemeente Utrecht", in 1956 door de Staatsdrukkerij werd afgeleverd, heeft het dus negen jaren geduurd eer de volgende gereed kwam. Het kan derhalve nog verscheiden jaten duren v��r genoemde Rijkscommissie gelegen- heid zal vinden een fout te herstellen, welke in de eerste aflevering (1956) staat afgedrukt; ik meen deze thans te moeten aanwijzen Onderaan bladzijde 25 en bovenaan bladzijde 26 komt een ontstellende reeks fouten voor in de volgende zin: ..Ook een ambachtsschool voor onbemiddelde jongens kwam tot stand, de Fundatie van Renswoude, doch de gelden hiervoor kwamen uit een legaat (1740) van een niel-ingezetene, Maria Duyst van Rens- woude". De bedoelde Fundatie was, naar de naam aanwijst, een zelfstandige ..stichting" geen legaat. (Zie o.a. arrest Hoge Raad 23 december 1936). Deze stichting was ont- staan op 26 april 175-1, toen Maria Duyst van Voorhout (niet van Renswoude) Ie Utrecht, haar woonplaats, overleed, waardoor toen haar testament van kracht werd. Doordat zij de weduwe was van Frederik Adiiaan Baron van Reede, - Vrij- heer van Renswoude enz., was zij �Vrijvrouwe van Renswoude" en noemde men haar stichting �Fundatie van de Viijvrouwe van Renswoude", welke naam reeds spoedig in 't gebruik verkort is geworden tot Fundatie van Renswoude. Deze fundatie was geen ,,ambachtschool". /ij diende tot huisvesting van uitge- kozen zeer begaafde onbemiddelde knapen, die op kosten der fundatie werden ge- kleed, gevoed en onderwezen, ieder in een zelfgekozen vak. Van de eerste negen uitgekozen (in 1761) jongens was er ��n bij een Utrechtse chirurg in opleiding tot chirurgijn en studeerde vervolgens (voor rekening der Fundatie) vier jaren te Parijs. Ook twee anderen waren vier jaren in Parijs. Bovendien had de vrijvrouwe voorgeschreven, dat de jongens, nadat zij volleerd waren, nog een paar jaar in de fundatie zouden mogen blijven totdat zij een plaats van vestiging zouden hebben gevonden. Bij deze vaststaande feiten past toch *niet* de voorstelling alsof deze fun- datie �een ambachtsschool" zou zijn geweest. Voor belangstellenden in de geschiedenis van Utrecht mocht - naar ik meen - deze opmerkelijke foutieve mededeling in een �offici�le" uitgaaf (na negen jaren) wel eens worden aangewezen. A. j. s. van lier ONTMOETING BUITEN DE WITTEVROUWENPOORT De Asser Courant van 8 april 1851 vermeldde de volgende bijzonderheid uit liet leven van Martinus Sjoerds Ypma (1787�1850), arts te Diever, geboren te Sneek, die in Utrecht medicijnen had gestudeerd in de franse tijd, juist tijdens liet �be- wind" van koning Lodewijk Napoleon. De onlangs te Diever overledene Doctor Ypma, was een zeer kundig en bekwaam geneesheer, wiens nagedachtenis, als zoodanig, dankbare hulde verdient. Zelfstandig van geest boog hij zich niet voor den Mammon dezer wereld, en 't minst van alles zocht hij de gunst van den grooten dezer aarde; de armen stond hij bij voorkeur ten dienste. Republikein, zooals hij zeide, van top tot teen, haatte hij 't Koning- schap met al de kracht zijner vurige ziel; de volgende ontmoetingen, die hij met Koning *Lodewijk* had, mogen dienen om zijne onafhankelijkheid van zijn karakter, en zijne vrijmoedigheid tevens te doen kennen. Die ontmoetingen, waarvan de ge- sprekken in 't Fransch voorvielen, worden hiermede gedeeld in 't Hollandsch, z�� als Ypma ze placht te verhalen. Toen T.odeu'ijk kort na zijne troonsbeklimming te Utrecht, waar Ypma destijds student was, wilde komen, waren hein de toebereidselen, die tot 's Konings luister- rijke ontvangst werden gemaakt, ten gruwel; hij kon, hij wilde die niet zien, en evenmin den Koning, maar verliet de stad. Lodewijk kwam echter vroeger dan 37



		verwacht werd en buiten de poort uit het rijtuig gegaan, wandelde hij te voet, gevolgd door twee staatsdienaren, die eenige schreden blootshoofds achter hem gingen, en die daarom in de oogen van Ypma, de verachtelijkste menschen waren, door de Witte-vrouwen-poort de stad in. Ypma ontmoette hem nog even buiten de poort, en den Koning niet willende groeten, ging hij hem, onverschillig voorbij, zonder eenig teeken van beleefdheid, nog minder, van eerbied te geven. Dan even voorbij zijnde, kon Ypma zijne nieuws- gierigheid niet bedwingen; hij zag om; de Koning juist ook, en groette hem, door 't afnemen van zijn hoed; Ypma beantwoordde dien groet op de gewone wijze, en niet zoo als hij zeide, om den Koning, maar om den mcnsch, wien 't betaamt burgerlijke beleefdheid te bewijzen. Later, in 1809, was Ypma Stadsdoctor te Heusden, in 't land van Altena; eene overstrooming, die daar toen heerschte, had ai moede en velerlei ziekte ten ge- volge; en men rigthe te dier stede een gebouw in tot hospitaal voor behoeftige lij- ders, waar van aan Ypma de geneeskundige behandeling werd opgedragen. Koning *Lodewijk,* meewaiig en behulpzaam als hij was in nood, begaf zich derwaarts, om zich door eigen onderzoek van de grootheid der rampen te overtuigen; en te ken- nen gegeven hebbende, dat hij ook het hospitaal vei langde te zien, verzocht de Burgemeester Ypma daar tegenwoordig te willen zijn. Ypma uit belangstelling in de zieken, zich hieraan niet willende onttrekken, ver- voegde zich tijdig in 'I hospitaal; weldra verscheen ook de Koning; en naauwelijks Ypma ziende, was 't eerste wat hij hem vroeg: heb ik u niet meer gezien? Ja, ant- woordde de onverschrokken Doctor, te Utrecht, builen de Witle-viouwen-poort maar toen heb ik u niet gegroet; want republikein geboren, in republikeinsche gevoelens opgevoed, ben ik republikein van top tot leen, en deed het mij innig leed een Koning over mijn Vaderland te zien. De Koning vroeg verder uit welke landstreek hij was; en Ypma hernam, ik ben een vrije ronde Fries, die het beneden zich acht, zijne ware gevoelens voor den Koning te verbergen. Toen klopte Koning I.odewijk Ypma vriendelijk op den schouder en zeidc: ik dank u. goede Fries, voor uwe rondborstigheid, en ik hoop dat ik in ieder Hollander een man moge aantreffen, zoo vrij als gij zijt. En ge- troffen door *Ypma's* opregle taal, verwijderde de Koning zich. HEEMTYDINGHEN De nog jonge maar reeds enige jaren zeer actieve Historische Vereniging Woerden heeft haar gestencild blaadje omgezet in een representatiever verenigingsorgaan dat onder de naam ..Heemtydinghen" verschijnt. Zoals in het vorige blaadje meermalen bleek zil men, zodra de historie van Woeidens omgeving aan de orde komt, al gauw op Utrechts grondgebied. Er is momenteel ook sprake van overheveling van Woerden naar de provincie Utrecht. Vandaar dat hel geen opzien baart wanneer het eerste nummer der Heemtydinghen praktisch geheel aan een utrechls ondeiwero gewijd is: de stad Montfoort. De heer J. G. M. Boon, streekarchivaris voor zuidwestelijk Utrecht, vertelt iets over de plaats van het gerestaureerde raadhuis en geeft voorts wat aantekeningen door over voorvallen in en rond Montfoort, in de jaren 1740�1750 te boek gesteld door pastoor Godefridus Ram van Schalkwijk te Montfoort. De heer Nico Plomp doet mededelingen over de familie Van Naerden, een oud regentengeslacht te Mont- foort en Woelden. Enkele afbeeldingen betreffende Montfoort maken dit nummer lot een uitnemende entree van het nieuwe blad. �NOOTENSOORD ' TE LOPIK Vorig jaar heeft burgemeester L. Schuman van Lopik een nieuwe ambtswoning betrokken �Loepwick" geheten, staande in het dorp Lopik zelf. De naam van het huis herinnert aan de oudste bekende aanduiding van Lopik, vermeld om- streeks 1169. De burgemeester woonde te Willige Langerak, maar tot 1929 stond de ambts- woning van Lopiks burgervader ��k in Lopik. Dat was toen het huis �Nootens- oord". De schrijfster Clare Lennart dacht indertijd dat de naam van dit huis wel verband zou houden met notebomen, zoals je ze in de streek van de gelderse IJssel zoveel op boerenerven aantreft. Zij vernam echter dat ..Nootensoord" zo 38



			Met de voortzetting van dit onderzoek heeft zij reeds een begin gemaakt; bij alle archiefdepots, musea, verenigingen enz. wordt navraag gedaan naar de aan- wezigheid van �familiearchieven", en zo nodig worden deze archieven daarna ter plaatse onderzocht en de gegevens in een kaartsysteem genoteerd. Het zal uiter- aaid jaren duren, alvorens de aldus verzamelde gegevens aanspraak kunnen maken op enige volledigheid. Voor het verkrijgen van gegevens over archieven in particulier bezit behoeft zij veler medewerking. Men kan als eigenaar van een collectie als hierboven bedoeld aan dit onderzoek medewerken door zijn naam op te geven bij mevrouw E. P. Polak-de Booy, Drift 27, Utrecht. Men ontvangt dan een enqu�teformulier. Het is geenszins de bedoeling om het eigendomsrecht van de archiefeigenaars aan te tasten. Zo nodig zal rekening worden gehouden met de wens het beslaan van een familiearchief voorlopig voor derden geheim te houden. DUIVENTORENS Het recht om duiven te houden - zo vertelt Jan Bouman in Cobouw - was vroeger een privelege van de bezitters der adellijke huizen. De landheer huisvestte de beschermde vogels in een ruimte boven de voorpoort van het kasteel of in een speciaal voor dit doel gebouwde toren. Aan de Middelweg bij Leersum ligt het 16de eeuwse buitengoed �Schevichoven". Het hier aanwezige duyfhuys is een van de oudste duiventorens in Nederland.

		40



		Oi�Jirecfr * VERENIGING TOT BEOEFENING EN TOT VERSPREIDING VAN DE KENNIS DER GESCHIEDENIS VAN DE STAD EN DE PROVINCIE UTRECHT Redactie: H. de Jong, Aurorastraat 26, Utrecht Administratie: H. J. H. Knoester p/a Drift 27, Utrecht Secr. der ver.: Dr. J. E. A. L. Struick, Stolberglaan 25, Utrecht Gironummer henninnmeester Oud-Utrecht: 575520 ACHTENDERTIGSTE JAARGANG / NUMMER 6 / JUNI 1965

			EXCURSIE NAAR BUREN Op zaterdag 2(i juni a.s. zal er een excursie zijn naar het stadje Buren in de Betuwe. Vertrek vanaf het Janskerkhof om 13.30 uur precies. De bussen zullen opgesteld worden bij de soci�teit P.H.R.M. Wie per eigen gelegenheid reist, dient om 14.30 aanwezig te zijn voor de her- vormde kerk tegenover het stadhuis te Buren. Bezichtigd worden: Het pas gerestaureerde raadhuis (architect C. W. Royaards uit Schoorl). Het gebouw heeft in hoofdzaak een 18e eeuws aanzien, maar ontstond uit een aanmerkelijk oudere kern. De laatgotische hervormde kerk met aangebouwde waag en inte- ressante toren. Op de vrij vroege onderbouw (gerestaureerd door ar- chitect E. H. Weber te Amsterdam) volgt een achterkant in vroeg- renaissance vormen. Mogelijk gebouwd door Pasqualini, architect van het verdwenen slot te Buren, waar de oudste zoon van prins Wil- lem van Oranje is geboren. De torenspits werd ontworpen door de bekende 17e eeuwse architect Pieter Post. De muurhuizen met oude stadspoort. In een gerestaureerd gedeelte van deze huizen (architect Royaards, bovengenoemd) heeft men voor enige tijd een boerenwagenmuseum geopend, dat eveneens bezichtigd wordt. Het koninklijk weeshuis, een belangrijk renaissancegebouw, gesticht door Maria van Nassau. 41

genoemd is omdat er jarenlang een burgemeester Cambier van Nooten heeft ge-
woond. De heer Schuman merkt hierover op in het �Contactblad Overheid-
Burgerij" te Lopik:

�Nootensoord" is zo verwant aan de familie Van Nooten, dat het zelfs mislei-
dend werkt en men nauwelijks de behoefte gevoelt zich af te vragen: Zou dit
pand er al niet gestaan hebben toen Sebastiaan van Nooten zich in het begin van
de vorige eeuw te Lopik vestigde? We hebben er een speurtocht naar ingesteld
en dank zij de nog door de familie Cambier van Nooten bewaarde eigendoms-
papieren kwamen we tot een aardige vondst.

De schout Govert van Amerongen, die dit ambt omstreeks 1590 verworven zal
hebben, kocht in 1612 dit huis. Deze was schout van Lopik! De gedachte aan een
..ambtswoning" van de schout begon toen natuurlijk post te vatten. Stelt u zich
echter niet voor, dat het �schoutenhuis" toen al een fraai herenhuis was, want
in 1584 werd dit pand als volgt omschreven: een huis met een erf, berg en schuur.
Een eenvoudig onderkomen dus. althans naar onze begrippen. In 1657 was er nog
niet veel aan veranderd, alleen wordt er dan aan toegevoegd: ..welverstaende dat
de twee notebomen staende voor op de straet noch comen ten profijte van een
vroegeren eigenaar . .." Wat de bovengenoemde schrijfster in het heden miste, had
ze dus in het verleden kunnen aanschouwen: notebomen bij �Nootensoord". Moe-
ten we dan toch aan de in zwang zijnde naamsverklaring gaan twijfelen? We zou-
den het niet durven beweren, hoewel we dit gegeven duidelijk naar voien willen
brengen.

Nadat het Schoutenhuis nog enkele malen van eigenaar veranderde kocht schout
- later burgemeester - Sebastian van Nooten in 1810 dit huis en sedertdien is
Nootensoord tot en met burgemeester Vink de ambtswoning van de burgemeester
gebleven.

Burgemeester Van Nooten heeft zijn bezit nogal uitgebreid door aankoop van een
aantal aangrenzende huisjes, hoewel de bebouwing aan de Wielse Kade toen nog
lang niet zo aaneengesloten was als thans het geval is. Hij heeft er ongetwijfeld
aan laten verbouwen, want in de oostelijke �vleugel" vinden we nog een steen
met de datum 12 maart 1834".

De laatste Van Nooten die het huis bewoonde was de heer S. J. Cambier van
Nooten, in 1878 tot burgemeester van Lopik benoemd, die in 1903 burgemeester
van Maarssen werd.

WIE HEEFT EEN FAMILIEARCHIEF'

Hoeveel oorkonden, akten, brieven, eigendomsbewijzen, dagboeken, kasboeken en
andere stuken uit vroeger dagen in Nederland nog bij de afstammelingen van de
oorspronkelijke eigenaars berusten, is niet bij benadering te zeggen. Helaas leert
de ervaring, dat deze papieren niet steeds de eervolle plaats innemen, die hun toe-
komt, en door boedelscheiding, verhuizing of kleiner gaan wonen soms dreigen
verloren te gaan.

Een dergelijk verlies is nooit te herstellen. Juist deze Uamiliepapieren verschaffen
gegevens voor onze geschiedschrijving, die de offici�le stukken niet of nauwelijks
kunnen bieden. Dit geldt niet alleen voor brieven en dagboeken, maar eveneens
voor kasboeken, kwitanties en andere papieren, die in de tijd van hun ontstaan
relatief onbelangrijk schenen. Belangrijk is ook het verband; een familiearchief,
dat onder erfgenamen verdeeld is, heeft een groot deel van zijn waarde verloren,
vooral wanneer niet meer bekend is, waar de verschillende delen van dit archief
zijn gebleven.

Indertijd heeft het Historisch Genootschap te Utrecht een eerste stap gedaan
om de leemte in onze kennis over familiepapieren aan te vullen. Bij het Alge-
meen Rijksarchief is thans een ohartenneester aangesteld, mevrouw drs. E. P.
1'olak-de Booy, die tot taak heeft zich met de voortzetting van het onderzoek
bezig te houden, waarbij zij dankbaar gebruik kan maken van de door genoemd
Genootschap verzamelde gegevens. Zij heeft haar zetel in het centraal gelegen
Utrecht en zal een register aanleggen en bijhouden van alle verzamelingen van
familiepapieren, zowel in openbaar als in particulier bezit. Daarnaast zal zij des-
gewenst assistentie verlenen aan eigenaren van particuliere collecties, die proble-
men hebben ten aanzien van hun verzamelingen.

39