4^'^"^

UTfV V 1\

In Memoriam:

Ina van der Wiele-Pasterkamp

Kromme-Rijngebied, maar bovenal de historie
van haar woonplaats Werkhoven was bij haar in
hele goede handen.

Bij vele ontwikkelingen op historisch gebied in
het Kromme-Rijngebied stond Ina aan de wieg,
waarbij zij, mede door haar niet aflatende ijver
en toewijding, al snel een onmisbare schakel
werd in het continue proces van attenderen op
de cultuurhistorische waarden in het Kromme-
Rijngebied. In deze context was zij, namens de
historisch vereniging, zeer actief betrokken bij
de organisatie van de jaarlijkse Open Monumen-
tendag in de gemeente Bunnik.

Wij zullen ons haar herinneren als een warme,
hartelijke persoonlijkheid, attent, altijd belang-
stellend en altijd klaarstaand voor de ander. Het
zal, om meer dan ��n reden, moeilijk zijn de
door haar overlijden ontstane leemte op te vul-
len.

Op 4 februari over-
leed, volstrekt onver-
wachts, 66 jaar oud,
ons bestuurslid Ina
van der Wiele-Paster-
kamp. Voor onze ver-
eniging, waarvan zij
reeds een tiental jaar
bestuurslid was, be-
tekent haar overlij-
den een groot zeer
verlies.

Vanaf 1990 was Ina een toegewijd bestuurslid
binnen onze vereniging, waar zij de public rela-
tions en het organiseren van lezingen onder haar
hoede had. In die hoedanigheid ontpopte zij zich
als het centrale aanspreekpunt binnen onze ver-
eniging en de spil van vele activiteiten. Het uit-
dragen van het belang van de historie van het

Antoon de Wit

Op 7 februari over-
leed, na een lang
ziekbed, 74 jaar oud,
ons oud-bestuurslid
Antoon de Wit.
"Toon van de bank"'
was sinds de oprich-
ting van de histori-
sche vereniging in
1966 binnen het be-
stuur actief als pen-
ningmeester, een
functie die hij met verve vervulde tot 1984.
Nadien was hij nog een periode van drie jaar
adviserend bestuurslid, waarna hij met ruim
20 dienstjaren afscheid nam van het bestuur.
Na zijn periode als bestuurslid kon de histori-
sche vereniging, zolang zijn gezondheid hem
dat toeliet, nog vele jaren een beroep doen op
Antoon voor diverse vrijwilligersactiviteiten.

Antoon was een man die, in een periode dat het
ledental van de vereniging slechts bescheiden
uitgaven toeliet, altijd in staat was op creatieve
wijze de financi�le eindjes aan elkaar te kno-
pen, waarmee de historische vereniging haar
profijt kon doen.

Vanwege zijn teruglopende gezondheid leidde
hij de laatste jaren een wat meer teruggetrok-
ken leven en liet zich niet vaak meer zien bij
activiteiten van de vereniging. De historische
vereniging is hem echter niet vergeten.

Antoon de Wit was een der pioniers van het
eerste uur, die zich sterk heeft gemaakt voor
het leggen van een gezonde financi�le basis on-
der de historische vereniging, waarvan wij nog
dagelijks de vruchten plukken.

Het bestuur van de Historische Kring

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 2-



		De oude wasserij Langs de Wal in Wijk bij Duurstede

	Bep van Nimwegen-Seggelink Het al enkele jaren bestaande plan van de Willem van Abcoude Stichting om de voor- malige wasserijgebouwen aan Langs de Wal 2-4 in Wijk bij Duurstede te slopen en ver- vangen door zes nieuwbouwwoningen voor ouderen, is sinds de zomer van het jaar 2000
			onderwerp van discussie'. In dit artikel wordt, op basis van onderzoek in de archieven van het Wijkse stads- en gasthuisbestuur, de ge- schiedenis geschetst van het stuk grond, de bebouwing en de bewoners vanaf het einde van de 16de eeuw.


I. Fragment van de bouwhistorische kaart van de Wijkse binnenstad uil 2000 met in het midden hel grote, open terrein tussen de stadsmuur en het restant van de stads- en kasteelgracht, dat vanaf' ongeveer 1725 werd bebouwd en als blekerij- wasserij diende. Het oudst is de bebouwing aan weerszijden van hel toegangshek op het einde van de Volderstraat (18de- begin I9de-eeuw). Het woonhuis op nr. 4 is uit 1X52 (behalve de uitbouw aan de achterzijde) en de later tussen gebouwde strijkkamer is uit 1911. De haaks op deze smalle bebouwing in het verlengde van de stadsmuur staande droogsehuur da- teert uit 1874. Het grootste gedeelte van het terrein diende als bleekveld en tuin (G.W.J. van Omnie en M.A. van der Eer- den-Vonk, Wijk hij Duurstede, een bouwgeschiedenis in kaart. Wijk bij Duurstede, 2000). Inzet: eind I7de-eeuwse teke- ning van 'De Bleeker' door Jan Luiken (uit: Het Menselyk Bedrijf. Haarlem. 1987, nr. 68)

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 3-



		ren, werd in 1579 gepacht door de erfgenamen van Henrick van Bij Ier voor 12 stuivers per jaar. Van 1588 tot 1612 werd het voor kortere of lan- gere tijd verpacht aan onder andere Dirck van HoUant, Cornelis Willemssoon, Ghijsbert Aerts- sen Vosch en Cornelis Janss Vosch, meester Matheus Stochius en Jan Terburgh. In 1612 werd het erf in twee gedeelten ver- pacht. Matheus Stt)chius pachtte het oostelijke deel dat werd omschreven als het 'hoofgen ge- legen aan de stadsmuraelie van de Hoender- poort ofte Duerstedense poortgen aff tot die canael ofte heul van de Arckgraft toe'. Jan Ter- burgh en na hem Jorriaen van Hollant betaal- den pacht voor het westelijke deel, het 'hoof- gen strekkende van Canael af tot aan Costver- loren'". De Arkgracht of Mazijk scheidde het erf dus in twee�n'. De loop van de gracht zou volgens de huidige bewoonster nog altijd merkbaar zijn aan de klei�ge structuur van de grond in het gedeelte dat in het verlengde van de Mazijk ligt. Beplant tot boomgaard Hoe ernstig het verval van de vestingwerken was na 1672, werd duidelijk in 1684 toen de meeste pachten niet betaald werden omdat erf- jes of torens 'geru�neerd' waren. Ook dit erf, nu weer in zijn geheel verpacht, was onbruik- baar. In hetzelfde jaar besloot het stadsbestuur van Wijk het in eeuwigdurende erfpacht af te staan aan het Ewouds- en Elisabethsgasthuis, met dien verstande dat 'indien de stadt het erff tot fortificatie deser stadt oft andersints van node moghte hebben' de stad het terug kreeg*. De regenten van het gasthuis besloten het op hun beurt te verpachten om het tot een boom- gaard te laten beplanten. Maximiliaan Jong- bloet, schepen en winkelier, pachtte het erf in 1685 voor vier maal zeven jaar om er een boomgaard van te maken". Maximiliaan had veel bezittingen, waaronder twee huizen in de Volderstraat (ter hoogte van de huidige num- mers 40-46) en aan de overzijde daarvan een grote boomgaard (op de plaats van de inmid- dels alweer afgebroken openbare lagere school uit 1883). In een van de huizen in de Volder- straat dreef hij een bakkerij, verkocht zuivel- produkten en 'kimmenwaren' (wol) en er was een tapperij. Aan de doortrekkende soldaten werd goed verdiend. Na zijn dood in 1688
Als 'stadserfken of hoofken aan de buitenzijde van de walmuren strekkende van Costverloren erf tot aende Hoenrepoort', zo omschreef de kameraar in 1579 bij de verpachting het per- ceel dat nu bekend staat als de oude wasserij Langs de Wal in Wijk bij Duurstede'. In 1729 werd het in het koopcontract omschreven als een 'seekere hoeck erfs gelegen t'eynde de Vorderstraet. Beplant tot een boomgaert soo groot en kleyn t selve gelegen is". In 1741 als een 'seeckere hoeck ervs, t'eynde de Vorder- straat aen de Casteelse Gravt met de huysinge daarop staande, genaamt den Bleek en een boomgaardje annex'^ In 1811 was het 'zeekere huisinge en getimmerte aan het einde van de Volderstraat nr 157, met erf zijnde een linnen- bleekerije'\ Nu, in 2001, zou het omschreven kunnen wor- den als ��n van de twee overgebleven stadser- ven langs de stadsmuur, met daarop een woonhuis, een wasserijgebouw met strijkerij, een slecht onderhouden droogschuur, een 'var- kenshok" en moestuinen daarachter. Gelegen aan Langs de Wal op het einde van de Volder- straat is het de laatste getuige van de drukke nering waar deze straat in het verleden van gonsde. Verstild dromend van een veelbewo- gen verleden, tussen de Hoenderpoort, de ge- reconstrueerde Kostverlorentoren, de binnen- stad van Wijk en het bos met de oude kasteel- ru�ne. Het stadserf in de 16de en 17de eeuw Vanaf eind 16de eeuw verpachtte het Wijkse stadsbestuur de ertjes die rondom de stad tussen de stadsmuur en de stadsgracht lagen aan bewo- ners. De lapjes grond werden voor verschillen- de doeleinden gebruikt: voor de opslag van hout, kuipen en palen, als 'hangerijen' voor de leerlooierijen, om er schuren op te zetten of boomgaardjes te planten. De bevolking leefde betrekkelijk veilig achter de muren en gebruikte de ertjes daarbuiten voor dagelijkse behoeften. In woelige tijden werd de pacht kwijtgeschol- den, zoals na de Franse bezetting in 1672 en de verwoestende tornado in 1674, toen doorgangen dichtgemetseld waren en de erven onbruikbaar waren geworden door het puin van ingestorte muren. Het erf aan het einde van de Volderstraat, tussen de huidige Hoenderpoort en de Kostverlorento-

	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 4-



		nam zijn weduwe, Dirckje Marcelisdochter van Velpen, met vaste hand de zaken en de op- voeding van hun vijf minderjarige kinderen waar. Toch moet later het erf weer enige tijd on- bruikbaar zijn geworden, want de stad betaalde in 1710 twee guldens aan Willem Beeren en Pieter Poeland 'voor het wegkruien van vuilig- heid gelegen van de Costverlorentoren tot aan het Casteelse poortje'"'. Boomgaard, bleekveld en blekerij De weduwe en kinderen van Maximiliaan Jongbloet verkochten in 1724 het erf 'beplant tot een boomgaard' aan de omroeper Hermen Vin(c)k voor 250 gulden". De koper hield de grond in een onverzuimelijke, eeuwige erf- pacht van het gasthuis en betaalde daarvoor jaarlijks 6 gulden en 6 stuivers. Bovendien moest hij de muur die om het erf stond onder- houden. Vink verkocht het erfpachtrecht en de opstallen vijfjaar later voor 100 gulden meer aan Alida van Ulsen'-. In de akte van 23 april 1729 is voor het eerst sprake van de blekerij en van bebouwing. Bedongen werd dat Hermen Vink dat jaar nog zou mogen bleken op het bleekveld en de vruchten plukken uit de boom- gaard, die aan de zijde van de grup (geul) van de bleek lag. Het huisje, de vruchtbomen en alles wat er verder nog op het erf stond, moes- ten blijven staan en werden eigendom van de koper. Alida van Ulsen vermaakte bijna al haar bezit- tingen aan haar petekind Lodewijk Verlaagh. Zo werd deze in 1741 eigenaar van de blekerij, van het huis Amstelwijk in de Muntstraat en van een boomgaard aan de Hoogstraat". Lode- wijk leende grote bedragen: 6000 gulden van schepen Jacobus van Holst, met als onderpand zijn onroerende goederen, en een jaar later, in 1742, 1000 gulden van Abraham van Senden'*. Aan hem gaf hij als onderpand 'een suyker kis- te met kooper beslaagen, waarinne enig linnen, een stelsel kant en een ring', kostbare bezittin- gen in die tijd. Waarvoor hij zoveel geld nodig had, is niet duidelijk geworden. Uiteindelijk verkocht hij in 1744 alles. De blekerij werd gekocht door Jacobus van Holst". Op de lijst van nachtwachten uit 1752 staat bij de Volder- straat vermeld: 'Van Holst van de Bleijck, later Abraham van Senden''^		De blekerij In 1755 kocht Abraham van Senden, hoofdoffi- cier van Wijk, de blekerij van de weduwe Van Holst". Van Senden bezat ook het langgerekte erf dat vanaf de oostzijde van de Hoenderpoort tot aan de '(Schoenmakers)doelen' bij de Vrou- wepoort liep en de voorburcht van het kasteel. Ook veel huizen in de stad waren zijn eigen- dom. Hij leende aan veel Wijkenaren geld met hun huizen als onderpand. Bleef de schuldenaar in gebreke, dan kocht Van Senden het huis voor een lage prijs. Waarschijnlijk verhuurde hij de blekerij uit de hand, want uit deze tijd zijn geen huurcontrac- ten gevonden en toen de erfgenamen van Van Senden de blekerij in 1764 verkochten'" aan Woeldrik Leponder Janszoon werd eenjaar la- ter in het huurcontract met Dirk Uijtendijk''' ge- sproken over verlenging. Er was op dat moment sprake van 'een huizinge en verder getimmerte etc'. Wellicht was er een wasgelegenheid bijge- bouwd. Het wassen gebeurde in die tijd met het water uit de 'Casteelse Gracht'. De was werd vervolgens buiten op het bleekveld gebleekt. Het drogen van het wasgoed, dat in die tijd van zeer dikke stof was, moest bij regenachtig weer binnen gebeuren. De huurder was verplicht de bomen te snoeien en 'alles te onderhouden en te verbeteren en niet te verargeren, zich gedragen- de als een goede en getrouwe huurder schuldig is en behoort te doen'. In 1771 werd de huur weer voor 6 jaren ver- lengd voor een bedrag van 62 gulden en 20 stui- vers per jaar; de huurder werd op het hart ge- drukt dat hij 'als ook niemand anders mogen permitteren op het gehuurde erft te lossen of te laaden hetzij met schuijten als anders'. Het gasthuis wordt eigenaar In 1783 kochten Cornelis en Johannes Quint-" de blekerij, die zij na twee maanden weer door- verkochten aan het Ewouds- en Elisabethsgast- huis-' voor 1230 gulden. De grond en opstallen waren dus nu weer in ��n hand. De blekerij was op dat moment verhuurd aan Arien van Beckum voor 70 gulden per jaar. Vastgesteld werd dat de wasketel zijn eigendom bleef en dat hij de huur nooit zou mogen overdoen zonder toestemming van de regenten van het gasthuis. De volgende jaren werden veel verbeteringen aangebracht". Het huis werd gerepareerd en


		Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 5-



		Fragmentgenealogie De Bruin I Gijsbertus de Bruin (Utrecht 25-9-1753 - Utrecht v��r 1850) X (Utrecht 15-5-1780) Cornelia Barbas (Utrecht ca. 1756 - Wijk 14-12-1850) II Gijsbertus de Bruin (Utrecht 13-3-1791 - 8-12-1870) (zoon van I) X (Wijk 6-4-1817) Dina Verbeek (Ellecom 27-8-1793 - Wijk 3-3-1869) Illa Gijsbertus de Bruin (Wijk 15-10-1817 - Utrecht 3-9-1874) (oudste zoon van II) X (Wijk 5-12-1845) Petronella Johanna Grootveld (Middachten 18-1-1824 - Wijk 5-6-1889) Illb Gerrit de Bruin (Wijk 13-1-1836 - Wijk 19-5-1919) (jongste zoon van II) x(Wijk 12-11-1868) Aaltje Winkelman (12-9-1848 - 25-10-1927) IVa Gijsberta de Bruin (Wijk 15-8-1880 - naar Zeist vertr. 25-5-1937) (dochter van Illb) x(Wijk 16-2-1922) Johannes Cornelis Gijzenij (Gouda 20-10-1877 - naar Zeist vertr. 27-10-1949) IVb Gijsbertus de Bruin (Wijk 15-1-1891 - Wijk 15-12-1918) (jongste zoon van Illb)

	2. Fragmentgenealogie van de in de tekst genoemde leden van de familie De Bruin (met dank aan C. van Schaik)

			verzocht hij ontslag van zijn huurplicht. Met goedkeuring van de regentessen huurde Gijsbertus de Bruin in 1804 het geheel, be- staande uit 'een huis, getimmerte en barm zijnde een blekerij', voor zes jaar a 70 gulden met de verplichting om behalve voor particu- lieren ook het wasgoed voor het gasthuis te verzorgen". Hij mocht verder niets bijbouwen of zelfs maar omspitten. Na twee jaren ver- voegde hij zich bij de regenten met de mede- deling dat hij door de prijsstijging van hout en zeep de was van het gasthuis niet langer voor 10 gulden kon doen. Hij vroeg 4 gulden op- slag. De regenten verhoogden het bedrag tot 13 gulden. Een jaar later stond hij weer voor de heren met een soortgelijk verzoek. De da- mes regentessen werd om raad gevraagd, waarbij bleek dat deze wel geacht werden ken- nis te hebben van een schone was, maar niet van geld. Zij meenden namelijk dat De Bruin al lang 20 gulden voor de was van het gasthuis kreeg en hadden dat redelijk gevonden. Wel ging er een gulden af voor 'yder mensch' min- der in het gasthuis en kwam er een gulden bij voor elke persoon meer.
geschilderd, de grachtkanten werden opge- hoogd en een bedstede verhuisde uit het koets- huis van het gasthuis aan de Oeverstraat naar het huis op de bleek. Ook werden er enige 'nette steentjes' bij de haard gezet. In 1784 werd Pieter Boerboom de nieuwe huurder; het klepgeld voor de nachtwacht en het vuilnisgeld kwamen voor rekening van het gasthuis. Hierna huurden Hendrik Nagel en Gerrigje Muyswinkel de bleek. De eerste De Bruin In 1803 kwamen er klachten binnen bij de re- genten. De blekerij raakte in verval en de bin- nenmoeder was niet tevreden over het gewas- sen linnengoed. Nog voor de regenten konden ingrijpen, liet de huurder weten van verdere huur af te zien. De heren besloten dat de da- mes regentessen inspraak in de sollicitatiepro- cedure moesten krijgen. De dames bekeken de lijst van sollicitanten en kozen voor Barend van Dam. De regenten gaven hun goedkeuring. Maar al een jaar later liet Van Dam weten dat hij door het overlijden van zijn vrouw het zware werk in de blekerij niet meer aan kon en


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 6-



		Godschalk Heijmans was eigenaar van de Kostverlorentoren en van de berm die in 1814 de joodse begraafplaats was geworden, gren- zend aan de blekerij. De muur daartussen was in 1821 in zeer slechte staat. Heijmans vroeg toestemming de muur op zijn kosten te mogen afbreken en er een schutting voor in de plaats te mogen zetten-''. Hij kreeg de toestemming mits de heining 8 voet (3 meter) hoog zou worden. De huurovereenkomst met Johannes Jansen werd enkele malen verlengd maar in 1827 kwam er een einde aan. Dat werd snel bekend in Wijk en al gauw kwamen de eerste gegadig- den die geen belangstelling hadden voor het bleken, maar wel voor de grond. Een zekere Van Ewijk, die van plan was in Wijk een jene- verbranderij te beginnen, wilde de hele blekerij kopen of voor een lange termijn huren. De burgemeester liet weten dat de stad behoefte had aan een stuk van de bleek tot berging van 'de straatvulnis van de stad''^ Van Ewijks verzoek werd afgewezen, maar het gedeelte van de bleek naast de Kostverlorento- ren werd door het gasthuis aan de stad afge- staan tot berging van mest en vuilnis. Het scheepswerfje verdween. De nieuwe huurder werd weer een Gijsbertus de Bruin. Hij had in 1811 een huis gehuurd in de buurt van de blekerij, nu Langs de Wal 1-3, dat toen nog niet was gesplitst in twee wonin- gen. In 1820 kocht hij dit huis, om het in 1832
De regenten gingen akkoord, maar zegden tege- lijkertijd De Bruin een huurverhoging aan, die hij overigen.s weigerde te betalen. In 1809 was de muur 'uijtmakende de scheiding van de Bleekerije en de opgang naar de Stads- plantage [de huidige Hoendeipoort] geheel inge- stort'-\ De stad en het gasthuis deelden de kos- ten van herstel. Kort nadat De Bruin op zijn ver- zoek weer verhoging van het wasloon had ge- kregen werd de nieuwe huurperiode in 1811 pu- bliekelijk aanbesteed; niet De Bruin, maar Jo- hannes Jansen werd nu de huur gegund voor 70 gulden per jaar'. Hij was verplicht 'de kleeder en linnen te wasschen van het gasthuis welke om de zes weeken geschied' voor zeventien per- sonen, tegen een vergoeding van 100 gulden per jaar, alles tot goedkeuring van de regentessen. Van scheepswerfje tot vuilnisbelt Al na twee maanden werd Johannes Jansen be- naderd door Frans van Litzenburg die een hoek- je van het erf wilde huren om als scheepswerfje te gebruiken en door Gerardus Vos om het hoek- je tegen de toren te mogen gebruiken om er leerlooikuipen op te zetten. Het laatste verzoek werd door het gasthuis van de hand gewezen, maar Litzenburg mocht een gedeelte voor zijn werfje onderhuren. Wel moest Johannes Jansen er voor zorgen dat er nooit planken of schuiten, waarmee men over de gracht zou kunnen ko- men, na het sluiten van de poorten zouden blij- ven liggen.


	3. Links een fragment van de kadasterkaart uit ca. 1820 en rechts uit 1933. In 1820 zijn nog alleen het oude woonhuis en washuis gebouwd (B 159). Het perceel B 150 diende als joodse begraafplaats, B 157a als vuilnisplaats van de stad en de gasthuiseigendommen B 157 en BI58 deden respectievelijk dienst als tuin en tuin-bleekvcld. Op de kaart uit 1933 staan ook het (nieuwe) woonhuis uit 1852, de strijkerij uit 1911 en midden op het terrein de droogschuur uil 1874 (SAKRUH, Atlas Wijk bij Duurstede)

	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 7-


te,		1
WE'''		uuy
			h
i^^'^^^^^^^^M
i^^'^^^^^^^^M		T^^j. .^ L. I^^^B
	^^^^^^^S	HKMIhk^^^^^^^�^I

4. Het oude woonhuis en washuis vanaf de straat/.ijde en de
kloostermoppen grotendeels aan het ge/icht (Hans Dirksen

weer te verkopen-*. Het werd toen omschreven

als 'ten einde Volderstraat nr 154'.

Op verzoek van burgemeester en wethouders

van Wijk werd in 1829. vanwege de 'ver-

fraayinge gedaan aan het Kasteelse bos', de

muur van de blckerij aan de kant van het bos

gepleisterd.

Washuis

In 1834 kreeg De Bruin bij het nieuwe huur-
contract een verhoging van het wasloon met 50
cent toegezegd, in verband met de verhoogde
belasting op de zeep. In 1837 wordt voor het
eerst duidelijk gesproken over een washuis'",
waaraan aanzienlijke reparaties nodig waren. In
februari 1841 werd de huur verlengd en ver-
hoogd tot � 100,- per jaar, waarop De Bruin
een maand later om verhoging van het wasloon
vroeg. Na lange discussie kreeg hij �1,- extra.
Gijsbertus de Bruin was gehuwd met Dina Ver-
beek. Ze hadden zes zonen en een dochter. De
beide oudste zonen en de dochter waren al uit-
gevlogen maar de andere vier zonen, een
schoondochter en twee kleinkinderen woonden
bij het gezin in. Als de veronderstelling juist
is"' dat het gebouwtje rechts van het ingangs-
hek, nu varkenshok genoemd, het oude woon-
huis is dan was de behuizing van het gezin
zelfs voor die tijd wel erg klein.
Op de oudste kadastrale kaart van Wijk bij
Duurstede uit 1820-1832 zijn twee gebouwen

tuinzijde gezien. Een pleisterlaag onttrekt het metselwerk van
Fotografie. 2001)

aangegeven met het kadastrale nummer B 159:
rechts van de toegang het veronderstelde oude
woonhuis en links het washuis (zie afb. 3). Bei-
de gebouwtjes staan er nog steeds. De vorm en
het feit dat het gebouw rechts uit oude kloos-
termoppen is opgemetseld, bevestigen de ou-
derdom ervan en maken een datering in de
18de eeuw waarschijnlijk.
De Bruin vroeg in 1845 aan het gasthuis om
vergroting van het washuis en de aanschaf van
een 'privaat'". De kosten bedroegen � 135,- en

5. Het in 1852 nieuw gebouwde woonhuis (Hans Dirksen
Fotografie. 2001)

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 8-



	brachten voor De Bruin een huurverhoging van 4% van dat bedrag met zich mee, om de kos- ten te dekken. In hetzelfde jaar diende Gijsbertus de Bruin Gijsbertuszoon, de oudste zoon van de bleker, tevergeefs een verzoek in bij de regenten om een huis te mogen bouwen op het gedeelte van het bleekveld, tegen de Kasteelse poort aan'-. Met zijn vader werd de huur verlengd, nu voor � 106,- per jaar en er werd hem te verstaan ge- geven dat hij de defecten aan de kelder moest verhelpen. Als hij dit weigerde zou het op zijn kinderen verhaald worden. Hij vroeg evengoed weer verhoging van wasloon en kreeg dat. Welke problemen er zijn geweest is niet duide- lijk, maar hem werd medegedeeld dat hij de vrije keuze had om de huur te be�indigen. Een nieuw woonhuis In de jaren vijftig van de 19de eeuw kwamen er grote veranderingen. In 1852 was het kas- teelbos volgens plannen van J.D. Zocher aan- gelegd en werd op de blekerij een nieuw woonhuis gebouwd. De tekeningen en het be- stek werden door de regenten uitvoerig be- sproken en bij Burgemeester en Wethouders werd om toestemming aangevraagd. Helaas zijn de tekeningen en het bestek niet bewaard gebleven. Het woonhuis zelf uit 1852 staat er nog altijd en is ook nog als zodanig in ge- bruik. De huur werd nu verhoogd tot � 130,- per jaar en De Bruin mocht voor eigen rekening veran- deringen aanbrengen in het oude gebouw. Gerrit van Nijendaal deed het 'verwwerk' aan de blekerij voor � 1,81, G. van Boeschoten ontving voor het metselwerk � 2,59 en vele andere Wijkenaren leverden materialen en ver- dienden aan de bouw. Het jaarlijkse onder- houd van het buiten- en binnenschilderwerk en het dak van het nieuwe huis, van de speel- plaats, de tuinmuren, het washuis en de hek- ken was begroot op � 50,-. In 1858 werd een van de gasthuisregenten aangewezen om B&W te benaderen over een nieuwe uitwatering van het open riool, dat vanaf de Volderstraat over de blekerij liep en uitmondde in de stadsgracht of Kromme Rijn. B&W lieten weten dat zij 'van oordeel zijn dat indien men over die zaak in onderhandeling wenscht te treden zulks schriftelijk zal be-	hooren te geschieden'". Er werd lang gemod- derd over de oplossing van het open riool. Wat een stank dit riool, gevoed door de hele Vol- derstraat, gegeven moet hebben voor de bewo- ners van het perceel is niet zo moeilijk in te denken. De schone was lag bovendien te ble- ken tussen dit riool en een niet minder stin- kende stadsvaalt aan de kant van de Kostver- lorentoren. waar ook de vogels zich te goed deden, met alle gevolgen van dien. Geen won- der dat het stukje Langs de Wal van Volder- straat tot Kostverlorentoren tot voor kort in de volksmond nog 'het vuile endje' heette. Men wilde het riool overdekken maar er moest eerst overlegd worden met B&W. Uiteindelijk werd overeengekomen dat het onderhoud voor rekening van de stad zou komen en dat beide partijen samen de kosten, � 190,-, zouden be- talen. Gijsbertus de Bruin Gijsbertuszoon was intus- sen nog steeds op zoek naar een geschikte wo- ning, want in 1852 besloten B&W de bewo- ning van de kasteeltoren niet aan hem te gun- nen". De Bruin en zoon Zijn ouders werden ouder en konden het zwa- re werk niet meer alleen aan. De regenten kre- gen daarom in 1859, bij de aanvang van een nieuwe huurperiode, het verzoek de huur te

		6. Hot wasserijcomplox ge/ien vanuil het kasteelpark met op de voorgrond het gemetselde uiteinde van de duiker (Hans Dirksen Fotogratle. 2001)


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 9-



			kooken van goed en het wasschen van dood- goed zullen zij in dat geval genieten twaalf gulden s'jaars.' � Alle kosten van het pand (belastingen en der- gelijke) kwamen ten laste van de huurder en vermindering van huurpenningen voor bijzon- dere gevallen kon niet ge�ist worden. Het woonhuis werd in 1861 opnieuw geschil- derd, de waterstoep aan de Kromme Rijn werd gerepareerd, het muurtje tussen de keuken en de slaapkamer werd weggebroken, er werden twee bedsteden gemetseld en buiten werd de heul (duiker) gerepareerd. De totale kosten: /102,41'/2. Onrust De Bruin sr. begon in 1865 zijn eigen eisen te stellen. Hij liet weten dat sommige goederen op de blekerij zijn eigendom waren. Mochten de regenten de huur niet verlengen, dan zou hij die meenemen. Blijkbaar zijn deze goederen van
		gunnen aan vader en zoon Gijsbertus de Bruin. Men ging akkoord en het nieuwe huur- contract werd getekend. Voor het eerst werden de voorwaarden puntsgewijs omschreven": � Het gehuurde mocht niet anders dan tot zelf- bewoning en blekerij gebruikt worden, met uitzondering van dat gedeelte dat tot hove- niersland gebruikt werd. � Het gehuurde moest 'dak-, glas- en vloerdigt' onderhouden worden. Ook de bestaande stoe- pen in den Kromme Rijn moesten onderhou- den of vernieuwd worden. � Als de regenten zouden besluiten het was- goed van het gasthuis door de huurder te la- ten wassen en bleken, moest deze het halen, wassen, bleken en 'in behoorlijke orde we- derom bezorgen en zulks tegen het genot van � 9,- per jaar per inwonende persoon, te ver- meerderen of verminderen al naar gelang van het aantal aanwezige personen op de eerste van elke maand."'Voor het desnoodig op-


7. De droogschuur uit 1874 met zijn fraaie mansardekap. gezien vanuit het zuidoosten (Hans Dirksen Fotografie, 2001)

	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 10-



essentieel belang voor de wasserij geweest, want de regenten besloten ze te laten taxeren en bij contract vast te leggen dat, ingeval De Bruin geen huurverlenging zou krijgen, de nieuwe huurder deze goederen zou moeten overnemen. De Bruin had op dit punt gewonnen, alleen het hout van de gevelde drie bomen achter zijn huis kreeg hij niet, dat ging als brandstof naar het gasthuis. In 1869 waren er plannen om het woonhuis met het 'wring- en waschhuis', links van het toe- gangshek, te verenigen maar het is niet onwaar- schijnlijk dat de situatie bij het gezin van de huurder dit opgehouden heeft. Moeder Dina overleed in dat jaar en vader Gijsbertus een jaar later. Nog voor het overlijden van senior vroeg Gijsbertus jr. toestemming om de huur van zijn vader over te mogen nemen. Hij woonde al eni- ge jaren met zijn gezin bij zijn ouders in. Regent Lapidoth onderzocht in de tussentijd of er misschien een oude tabaksschuur uit Rhenen gebruikt kon worden voor de geplande verbou- wing, maar had geen succes. Een jaar later kwam De Bruin met een eigen voorstel. Hij wilde zelf wel een nieuwe schuur zetten maar de muur Langs de Wal was in een te slechte staat. Nu wist hij nog een met pannen gedekte loods te koop en zijn broer Jacobus de Bruin, timmerman, wilde die wel opbouwen. De schuur zou bijzonder geschikt zijn voor het drogen van wasgoed. Eenparig besloten de re- genten hier niet op in te gaan. Wel stelden ze in 1871, bij de huurverlenging, de voorwaarde dat zij zo nodig een gedeelte van de grond zouden kunnen gebruiken en zonder schadeloosstelling van de kant van de huurders op de grond kon- den bouwen. Toch een droogschuur? Een nieuwe droogschuur Een jaar later kocht de stad voor � 100,- het noordelijke stukje grond van de oude joodse begraafplaats om de stadsvaalt te vergroten*. In 1872 kwamen er nieuwe balken in het was- huis. Ook werd ge�nformeerd naar de prijs van een nieuwe wasmachine. In 1873 achtte een van de regenten het zelfs hoogst wenselijk om in Amsterdam bij de heren Pek een droogma- chine aan te schaffen voor � 275,-. De machi- ne kwam 14 dagen op zicht maar het is niet duidelijk of er tot aanschaf is overgegaan. Toen in 1873 advertenties werden geplaatst om		de blekerij publiekelijk te verhuren verscheen Gijsbertus de Bruin weer voor de regenten om aan te geven welke goederen van hem waren, namelijk een koestal met dak, een houten loods met pannen, een droogheining met goot naar de Kromme Rijn, een dwarsheining, een fornuis met koperen kraan, een hoekbuffet en enige vruchtbomen. Uiteindelijk werd hij sa- men met zijn jongere broer Gerrit de nieuwe huurder. Er zou een nieuwe droogschuur wor- den gebouwd zodat, indien de klanten dat wil- den, de was droog thuis bezorgd zou kunnen worden. Daarbij moesten zij het recht laten va- ren op de eerder genoemde goederen. Ze gingen akkoord en beloofden niets te zullen meenemen bij het verlaten van de blekerij en bovendien 5% van maximaal � 1000,- van de kosten van de droogschuur op zich te nemen. Op de vraag aan Gerrit of hij bereid was rente te betalen over de meerdere kosten gaf hij een ontwijkend antwoord. Na het overlijden van Gijsbertus de Bruin in oktober 1874, twijfel- den de regenten aan de geschiktheid van zijn jongere broer Gerrit. In een nieuwe overeen- komst met Gerrit de Bruin kwam daarom de voorwaarde te staan dat hij een goede knecht moest zoeken. De nieuwe droogschuur werd gebouwd door G. Boeschoten. Het uitgebreide bestek en de aanbesteding voor een bedrag van � 1333,-, zijn gelukkig bewaard gebleven". Alle maten, soorten hout, stenen, metselwerk en alle ande- re materialen worden daarin vermeld. Alleen al op de zolder zouden 280 droogstokken van elk 4,5 meter lang, halfrond geschaafd, op de dwarsschroten komen. In het Rijksmuseum in Amsterdam is in de prachtige poppenhuizen nog te zien hoe deze droogstokken gebruikt werden. De stokken konden opgelicht worden uit de dwarsschroten, waarna men de zware katoenen hemden van mouw tot mouw op de stok schoof en deze terug legde in een uithol- ling in de schroten. Hoog en zwaar werk! Op 19 oktober 1874 werd de droogschuur offi- cieel opgeleverd. De Commissie van Vertim- meringen en de voorzitter van het gasthuisbe- stuur begaven zich daarvoor naar de blekerij. Er moesten nog wel een ijzeren raampje aan de achterzijde en een valluik boven de trap ko- men. De schoeiing van het terrein werd opge- hoogd met vijf schuiten grond. De droog-

			10
	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)		10
	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 11-



schuur was er dus toch gekomen en lag in volle glorie te pronken, goed zichtbaar aan het einde van de Volderstraat. De regenten hadden iets moois toegevoegd aan de blekerij. Een eigen wasserij In 1877 vroeg Gerrit de Bruin ontheffing van zijn huurplicht. Als reden gaf hij op dat hij door gebrek aan een goede knecht niet meer kon voldoen aan de gestelde eisen. Hij wilde wel de door hem aangebrachte verbeteringen meenemen. De regenten bevestigden schrifte- lijk de huuropzegging en nog geen maand la- ter ontstonden er problemen toen De Bruin weigerde de was van het gasthuis op te halen. Waarschijnlijk was hij te druk met andere za- ken. Hij kocht namelijk het grote perceel op de hoek Volderstraat-Achterstraat, strekkende tot aan de Singel met het grote huis, nu Vol- derstraat 48 en 48a� en verkocht het gedeelte aan de Achterstraat, waar twee huisjes (het huidige Achterstraat 80) kwamen (zie afb. 1). Hij vestigde hier zijn eigen wasserij, later be- kend onder de naam 'Gijzenij', met bleekvel- den langs de Singel (zie afb. 13 en p. 16). Na de huuropzegging verzocht hij de regenten om schadeloosstelling. De regenten wilden hem � 25,- toekennen onder voorwaarde dat hij geen enkele aanspraak meer zou maken op welke goederen dan ook. Gerrit de Bruin nam daar geen genoegen mee: hij vond dat hij veel voor het gasthuis had gedaan en recht had op een billijke vergoeding. De regenten bleven bij hun besluit en dreigden dat 'hij zich zal behooren te wachten iets mede te nemen waartoe hij ingevolge het huurcontract onbe- voegd is, dewijl hij zich daardoor zou schul- dig maken aan diefstal'. Na enige weken werd een onderzoek inge- steld naar de toestand waarin De Bruin de blekerij had achtergelaten. Hij had de fornui- zen met ijzeren potten uit het washuis wegge- broken: die waren goed bruikbaar in zijn nieuwe wasserij. De regenten reageerden hier- op door de vergoeding niet uit te keren en die te gebruiken voor het installeren van een nieuw fornuis om de was op te koken. Van Zoest klaarde dit werk voor � 35,-. Tevreden stelden zij vast dat het gasthuis geen schade leed. De Bruin had echter nog een huur- schuld...		Nieuwe liuurders Voor de wasserij Langs de Wal boden zich nieuwe huurders aan, voorzien van een prach- tig notarieel getuigschrift. Teunis Middelink was 'eerlijk, trouw, beleefd, netjes en prompt op zijn werk, kortom alle goede hoedanighe- den die in een dienstknecht vereischt worden. Ook zijn aanstaande. Pietje Westhof is uit- muntend geschikt. Al twee jaren in een wasse- rij in Doesburg werkzaam"*.' De huur werd aangegaan voor 12 jaar a � 250,-, terwijl het gasthuis voor de was � 12,- per persoon per jaar, voor huislinnen en doodgoed � 40,- en voor iedere wollen of katoenen deken � 0,30 zou betalen aan de huurder. De overeenkomst werd getekend en de nieuwe bleker betrok de wasserij. Bleker Middelink verzocht meteen al om het fornuis, dat alleen op hout brandde, zo te ver- anderen dat er met steenkolen kon worden ge- stookt, wat veel voordeliger was. Het verzoek werd ingewilligd. Of het voor de omwonenden veel verschil heeft gemaakt, rook van bran- dend hout of steenkool, is nog maar de vraag. De bleker klaagde nadien wel over rookvor- ming binnen. Een eveneens aangevraagde re- genton werd te luxe bevonden. Wel kwamen er een 'secreetton' en planken op de vloer in de keuken vanwege het vocht. De pomp en af- voergoot werden gerepareerd. Middelink mocht de koestal of het varkenshok, waarvan in de advertenties uit 1873 al sprake was, af- breken en op die plaats een moestuin aanleg- gen. Toen in 1877 over een nieuwe bestrating van de Volderstraat werd gesproken, was er nog steeds een open riool, dat van de straat over de grond van de blekerij liep"". In 1878 ver- bood het Wijkse gemeentebestuur het bleken van linnen op zon- en feestdagen. Het was voortaan alleen toegestaan op weekdagen van 's morgens tot 's avonds 11 uur". Voor parti- culieren was maandag de wasdag en voor hun zal dit geen probleem gegeven hebben. In die jaren verschenen er steeds meer advertenties in de Wijkse Courant met een aanbod om de was te verzorgen. De bleekveldjes bij de hui- zen zullen vol gelegen hebben. In 1880 was de muur tussen de Kasteelpoort en het woonhuis in zo'n deplorabele staat dat de politie de regenten verzocht 'met waekza-


	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
			11

-ocr page 12-



	men spoed de noodige maatregelen in deze te willen nemen, ten einde mogelijke ongeluk- ken te voorkomen'. De muur langs de blekerij werd in 1887 vernieuwd, hi 1881 was het dak van het 'oude huis', dat in zeer slechte staat was, al vervangen. Een brandje in de blekerij werd snel geblust^-. Oude huurschuld Op de blekerij zelf bleef het nu enkele jaren rustig, maar de problemen tussen de regenten van het gasthuis en de oude bleker Gerrit de Bruin waren nog niet de wereld uit. De Bruin werd in 1883 aangemaand zijn belofte na te komen om de oude huurschuld in gedeelten te betalen. Hij verklaarde echter daartoe niet bij machte te zijn: 'Rampen en weederwarig- heden hadden hem getroffen.' Dat was zo, maar Gerrit speelde wel op het gevoel van de heren door te zeggen dat hij hoopte dat de re- genten gunstig over hem zouden denken, want had hij niet veel goederen op de blekerij achtergelaten? Op de vraag welke goederen dat waren, antwoordde hij ontwijkend. Hij moest zo spoedig mogelijk zijn schuld beta- len. Toen hij in 1887 nog niet had betaald, werd de deurwaarder ingeschakeld. Nadat Gerrit de Bruin in 1890 liet weten niet voor het einde van het jaar zijn schuld af te kun- nen lossen, stelde regent Van Mari�nhoff voor na te gaan of er een tweede hypotheek op de goederen van De Bruin genomen kon worden. Regent Van Dam sprak in 1893 met De Bruin en die beloofde binnenkort � 10,- van zijn schuld af te lossen. Stadspomp en muur In januari 1888 werd gediscussieerd over de bouw van een nieuw washuis. Het voorstel om ijzer in de bouw te verwerken werd afge- wezen, op grond van 'niet te vermijden roest- vlekken door drop in de te wasschen goede- ren'. Van de omwonenden van de blekerij kwam in 1890 een klacht binnen over het gebruik van de stadspomp. Deze pomp stond tegen het washuis, links van het ingangshek. De plek is nog altijd zichtbaar waar na verwijdering van de pomp de muur is gladgestreken met ce- ment. Buurtbewoners waren er achter geko- men dat aan de andere zijde van de muur bij
		8. Het wasserijcomplex ge/ien vanuit de Volderstraat, met links van het toegangshek de nog altijd zichtbare plaats van de pomp (foto auteur, 2000) bleker Middelink een kraan was gemaakt. Als die kraan openstond en omwonenden pomp- ten hun emmers vol met water, dan werd een gedeelte van dat water aan de andere kant in de blekerij opgevangen. Middelink reageerde verontwaardigd op de beschuldiging: niet hij, maar zijn voorganger De Bruin had die kraan daar gemaakt en bovendien ontkende hij wa- ter dat anderen pompten te gebruiken. Als zijn personeel dat wel deed, dan was dat bui- ten zijn medeweten. Men besloot niets te on- dernemen; als er weer klachten kwamen kon- den er altijd nog maatregelen genomen wor- den. Bleker Middelink wilde in 1891 graag een Engels schoorsteentje, dat wil zeggen een smalle stookplaats voor kolen met een schoorsteenmantel, ter vervanging van het oude model, maar de regenten vonden dit niet nodig. Voortvarend als de bleker blijkbaar was, vroeg hij ook om een nieuwe welwater- pomp. In een bedrijf als het zijne was het ge- bruik van een stadspomp ouderwets. De re- genten beraadden zich, wat zouden de kosten zijn en waar lag de put, op gemeentegrond of op de blekerij? De gemeente liet weten dat de put 2 meter voor de pomp op de publieke straat lag^". Het gasthuis moest de aanlegkos- ten betalen van een tweede pomp aan de zij- de van de blekerijmuur, de andere kosten wa-


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)			12
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 13-

werd met algemene stemmen na ��n jaar ver-
lengd.

Stoommachine

Toen Anna trouwde, was dat niet met de onge-
lukkige Bultman, maar met G.H. Klein Leuge-
mors uit Apeldoorn. Hij moest eerst een jaar in
de gemeente wonen om als huurder te worden
erkend. Precies ��n jaar later vroeg hij toe-
stemming een petroleummotor te plaatsen om
'arbeidskrachten te sparen'. In 1904 wilde hij
een stoomwasserij en -drogerij oprichten''\
Daarvoor moest in de bestaande wasserij de
vloer 'verbroken' worden en had hij toestem-
ming van de regenten nodig. Bovendien moest
hij geld lenen en zijn geldschieter maakte be-
zwaar tegen het kortlopende huurcontract. De
toestemming werd verleend en het huurcon-
tract verlengd. Klein Leugemors moest het
wasserijgebouw na de installatie wel terug-
brengen in de oude staat. De schoorsteen van
de stoommachine diende 3,25 meter boven het
hoogste punt van het dak uit te steken en voor-
zien te worden van een doelmatige vonkenvan-
ger. De gemeente liet weten voortdurend toe-
zicht te zullen houden op de naleving van de
voorschriften van de Hinderwet. De brand-
schadeverzekering werd met � 500,- verhoogd.
Het moet wel een ingrijpende nieuwigheid zijn
geweest in de Wijkse binnenstad. Bij alle be-
kende geluiden veroorzaakt door klompenma-
kers, schoenmakers, de smid, klepperende
klompen, paardengetrappel en ratelende wa-
genwielen, kwam nu dat van een stampende
stoommachine in het washuis. De bewoners
zullen de nieuwigheid op de voet gevolgd en
besproken hebben. Machinaal wassen, werd de
was dan wel schoon? Niet te vergeten de slijta-
ge van het wasgoed! Enige vooroordelen zal
ook de binnenmoeder van het gasthuis wel ge-

ren voor rekening van de gemeente. De nieu-
we pomp, van koper, werd geplaatst (een ij-
zeren pomp gaf roestvlekken in het was-
goed). Vrij kort daarna ontstond er brand in
de blekerij en men zal de pomp, die nu op
het terrein stond, goed hebben kunnen ge-
bruiken.

Pas in 1893 werd een muur gebouwd tussen
de stadsvaalt en de blekerij. Een muur van
nieuwe stenen, niet aangesmeerd en bedekt
met een 'ezelsrugrollaag', een dakvormig ge-
metselde rand bovenop een muur, zoals nog
te zien is op de muren naast de wasserij, en
vooral aangebracht om te voorkomen dat re-
genwater in de muur trok en kinderen er op
klommen (zie afb. 4 en 5).^^ De kosten be-
droegen �135,-, waarvan de gemeente een
deel betaalde.

Anna Westhof

T. Middelink liet in 1898 weten van verdere
huur van de blekerij af te zien. Hij ging naar
Apeldoorn waar het water de beste kwaliteit
had voor een wasserij. De verloofde van zijn
nicht Anna Westhof, die al enige jaren bij hem
werkzaam was, zou de huur graag overnemen.
Deze verloofde was H.J. Bultman, spoorweg-
beambte te Apeldoorn.
Het paar tekende het huurcontract, dat op 1
mei 1901 zou ingaan. Op 1 december 1900
kregen de regenten echter te horen dat Bult-
man een ongeluk was overkomen. Hij was
door een trein aangereden en had zijn rechter-
arm en een paar vingers van zijn linkerhand
verloren. Volgens Middelink zou Bultman nu
wel afzien van de huur 'als zijnde voor het
bleekersbedrijf ongeschikt geworden'.
Nog geen week later stond Gerrit de Bruin bij
de regenten op de stoep om de huur voor zijn
zoon Gijsbertus te vragen. Er waren ook nog
andere aspirant-huurders, maar de huur werd
vol vertrouwen aan Anna Westhof gegund. Dat
was uitzonderlijk, want zij moest als vrouw
het contract ondertekenen en er was geen man
om in geval van problemen aansprakelijk te
stellen. Op haar eigen verzoek kreeg zij een
jaar proeftijd. De keukenvloer en 138 droog-
stokken werden geverfd. Anna kreeg veel ge-
daan. Onderhoud van de pomp? De regenten
besloten dat zo'n onmisbaar onderdeel van de
blekerij voor hun rekening kwam. De huur

ONDERTROUWD:

G. H. KLEIN LEUGEMORS

A. WESTHOF.

Wijk bij Duurstede, f

9. Annonce uit de Wijksche Courant van 12 april 1902
(SAKRUH, Collectie kranten)

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 14-



	10. Het wasserijeoniplex vanaf de /.uid/ijde (kasteel Duurstede) ge/ien op een vogelvlucht-prentbrien<aart van Wijk bij Duurstede uit ongeveer 1900. Tussen het washuis en (nieuwe) woonhuis is nog de open ruimte zichtbaar waar in 1911 de strijkerij werd gebouwd (SAKRUH, Atlas Wijk bij Duurstede)

had hebben en ze vond haar vermoedens be- vestigd: het wasgoed was niet schoon en ver- toonde door de ruwe behandehng gaten die niet aan ouderdom konden worden toege- schreven. De dames regentessen waarschuw- den Klein Leugemors in 1905 schriftelijk dat dergelijke klachten in het vervolg achterwege moesten blijven. Aan de buiten- en binnenzijde van de muur van het washuis werd in 1906 een norton- pomp ge�nstalleerd. De oude pompen in de stad werden alle vervangen door nortonpom- pen die het water uit diepere grondlagen op- pompten, dat, naar men hoopte, zuiverder zou zijn. Strijkkamer De zaken gingen goed. In 1911 werd toestem- ming verleend tot de bouw van een strijkka- mer"'. Op oude foto's is nog te zien dat er tus- sen het woonhuis en het wasserijgebouw een open ruimte was. De strijkerij heeft die ge- bouwen verbonden. In de zuidoosthoek van de strijkkamer is nog de schouw aanwezig met een schoorsteenpijp op het dak. Onder die schouw stond het fornuis waarop de strijkij-		zers werden gewarmd. Strijkijzers waren er in verschillende soorten. Sommige ijzers konden door het wegschuiven van een handel met het handvat geopend worden om ze met gloeiende kolen te vullen. Eenvoudiger en natuurlijk schoner waren de compacte ijzers die op ka- chel of fornuis werden opgewarmd. Op de ij- zers stonden meestal nummers en vaak de ini- tialen van de strijkster. De ijzers moesten met een dikke doek of pannenlap opgepakt wor- den en werden dan eerst over een doek gestre- ken om zeker te zijn dat ze schoon waren, want er kon zwart van kachelpoets of roet op achterblijven. Er werd vakkundig wat speek- sel op gemikt en als het siste, was de bout warm genoeg. In de winter was het voor de strijksters lekker warm, kachel aan en een warme bout, maar in de zomer was het weinig benijdenswaardig werk. Met de komst van de elektriciteit in 1920 kwamen er elektrische strijkbouten en verdwenen de oude ijzers. Toen in 1944 tijdens de Tweede Wereldoorlog de elektriciteit werd afgesneden, waren de vrouwen die hun oude ijzers bewaard hadden, zeer bevoorrecht. Op noodkacheltjes werden ze toen weer opgewarmd en gebruikt.


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)			14
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 15-

Opnieuw een Gijsbertus de Bruin

In 1912 kwam er bij de regenten een verzoek
binnen van J.C. Gijzenij om op een gedeelte
van de grond van de blekerij een huis te mo-
gen bouwen. Gijzenij werkte als gasfitter op
de gemeentelijke gasfabriek die in die tijd aan
de andere zijde van de Hoenderpoort stond
(zie afb. 1). De regenten wezen het verzoek
af: de gemeente moest zelf maar zorgen voor
goede woonruimte.

Klein Leugemors liet in 1915 weten de huur
te willen be�indigen. Er waren al andere ge-
gadigden. Jacob Groeneveld, wonend aan het
einde van de Volderstraat en Gijsbertus de
Bruin, zoon van Gerrit. E�n van de regenten
was ter ore gekomen dat er veel geld in de
wasserij werd verdiend, zodat het gunstig zou
zijn om de huur publiek aan te besteden. Het
hoefde niet direct de hoogste bieder te wor-
den; de nieuwe huurder moest ook tonen dat
hij in staat was de wasserij tot grote bloei te
brengen.

Vooraf diende er een gedeelte van 1024 m^
van het oude bleekveld te worden afgeba-
kend. Dit deel zou productief gemaakt kun-
nen worden door het apart te verhuren. Er
werd toch niet veel wasgoed meer gebleekt.

11. Bouwtekening van de strijkerij uit 1911 (SAKRUH,
Bestand bouwvergunningen)

12. Oude strijkijzers uit de verzameling van de auteur (Hans Dirksen Fotografie. 2001)

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

15.

-ocr page 16-



	Jacob Groeneveld bood � 250,-. Gijsbertus de Bruin bood � 325,-, plus � 25,- voor het afge- bakende gedeelte en liet tevens weten de wasserij met die van zijn vader in de Volder- straat te willen combineren. Het speet de re- genten dat Groeneveld lager bood, maar de huur werd gegund aan De Bruin die een 'zachte wenk' van de regenten kreeg om Groeneveld in dienst te nemen. Op het afge- bakende stuk grond ging hij vruchtbomen planten. Het huurcontract was nog niet getekend of De Bruin vroeg verhoging van de �50,- was- loon die hij van het gasthuis kreeg voor het droog thuisbezorgen van de was. De vorige huurder had dit ook al te weinig gevonden, aldus De Bruin. De regenten waren ontstemd. Nog niet eens begonnen en nu al om verho- ging durven vragen! Als het hem niet aan- stond, moest hij de was maar nat afleveren. Naar de bezwaren van de binnenmoeder van het gasthuis, die geen heil zag in het zelf dr- ogen van de was, werd niet geluisterd. De Bruin reageerde 'zwak en niet sympathiek' maar ging akkoord met de belofte dat het wasloon na een jaar opnieuw zou worden be- keken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog stegen de kosten van brandstof en zeep en kreeg De Bruin zijn verhoging van het wasloon, tot � 80,- per jaar. De waarde van de gebouwen werd in die tijd als volgt geschat:/ 500,- voor het gebouw dat dienst deed als wasinrichting, � 1200,- voor de stoommachine met centrifu- ge daarin, � 500,- voor het gebouw dat dien- de tot bergplaats, � 1500,- voor de droog- schuur, en � 200,- voor een stellage droog- rekken en stokken daarin. In 1916 bood de strijkkamer volgens de be- palingen van de Veiligheidswet te weinig ruimte voor uitbreiding van personeel en werden voorzienigen getroffen. In de droog- schuur werd voor/ 15,- een tweede strijk- ruimte ingericht. Een jaar later waren de prij- zen zo enorm gestegen dat De Bruin grote moeite kreeg de benodigde steenkolen en de zeeppoeder in te kopen. Hij kreeg daarom � 10,- per jaar verhoging van wasloon met de aanzegging dat als de oorlog voorbij zou zijn en de prijzen zouden dalen de verhoging on- gedaan zou worden gemaakt.
		De mens wikt... Op 3 augustus 1918 verzocht Gijsbertus de Bruin om veranderingen in het woonhuis in verband met zijn aanstaande huwelijk. Hij vroeg toestemming om de strijkkamer bij de woning te trekken. Zijn verzoek werd in be- handeling genomen, maar op 7 september liet hij de heren weten dat het huwelijk was uit- gesteld en dat de veranderingen niet meer no- dig waren. Op 15 december 1918 overleed hij, 27 jaar oud. Zijn vader diende op 4 januari 1919 een ver- zoek tot huurovername in voor zijn 38-jarige dochter Gijsberta de Bruin. Zij kreeg hulp van een meesterknecht. Op haar verzoek werd in 1920 in de gebouwen elektriciteit aangelegd. Zes procent van de kosten daarvan werd verrekend in de huur. De huur van de nieuw aangelegde 'bessenhof en de blekerij werden in 1921 gecontinueerd, de blekerij voor � 400,- per jaar en de bessentuin voor � 30,-. In 1922 werd een elektromotor ge- plaatst, waarschijnlijk ter vervanging van de stoominstallatie. Gijsberta trouwde met J.C. Gijzenij, die in 1921 weduwnaar was geworden. Hij was de gasfitter die in 1912 een huis had willen bou- wen op de grond van de blekerij. Gijzenij nam direct het voortouw en vroeg verhoging van het wasloon. Hoewel het loon was vast- gelegd in het huurcontract, wilden de heren het wel verhogen tot de prijs die particulieren betaalden, maar dan met 10% korting. Vol- gens de dames regentessen berekenden ande- re wasserijen een lagere prijs, waarvoor de was zelfs gemangeld werd thuisbezorgd. Gij- zenij weigerde de nieuwe overeenkomst te te- kenen en kreeg een schrijven van de regenten dat, als hij niet tekende, de huurovereenkomst als ge�indigd zou worden beschouwd. De huur werd inderdaad per 1 augustus 1928 op- gezegd. Hij wilde de droogstokken meene- men, maar dat werd hem geweigerd. Gijzenij zette daarna de wasserij voort van zijn schoonvader Gerrit de Bruin, die in 1919 was overleden, in het pand Volderstraat 48. De laatste bleker Een advertentie werd geplaatst en met ��n van de gegadigden hadden de regentessen al een gesprek gevoerd, toen regent Van Heijst be-


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
			16

-ocr page 17-

13. Het pand Volderstraat 48-48a, waar de wasserij van G. de Bruin en later J.C. Gijzenij was gevestigd. De foto links is van
v��r 1919. Voor het huis staan van links naar rechts (waarschijnlijk): Gijsberta de Bruin, een onbekende vrouw. Aaltje de
Bruin-Winkelman, Gerrit de Bruin en een onbekende De Bruin. De foto rechts is tussen 1921 en 1940 gemaakt. Naast het huis
staan (waarschijnlijk) Gijsberta de Bruin en haar man Johannes Comelis Gijzenij (SAKRUH, Atlas Wijk bij Duurstede; repro-
ducties)

zwaar aantekende omdat de man katholiek
was. Een andere gegadigde wilde op het ter-
rein een chemische ververij vestigen, maar
bleek ook al katholiek te zijn. Overigens gold
voor alle wasbazen waarmee het gasthuis in
zee ging dat deze protestants waren. Er werd
een tweede advertentie geplaatst, nu met de
toevoeging dat niet meer aan een blekerij werd
vastgehouden. Er kwamen verschillende reac-
ties binnen, waaronder die van een boer uit
Bolnes die een boerderij wilde beginnen. Ja-
cob van Willigenburg wilde de bessentuin wel
kopen. Op beide advertenties had de landarbei-
der en blekersknecht H.J. Collou gereageerd.
Nadat zijn schoonvader Hendriks zich bereid
had verklaard als borg op te treden en een jaar
huur (�450,-) vooruit betaalde, werd Collou in
1923 de nieuwe huurder. De zeer noodzakelij-

ke reparaties aan de droogschuur werden direct
uitgevoerd. Nu was het J. van Nijendaal die
het schilderwerk verzorgde voor � 122,40.
Tussen de 'mangelkamer' en het huis werd in
1924 een raam vervangen door een deur, het
washokje aan de 'Kromme Rijn' werd hersteld
en Collou kreeg verf om zelf de zolder te
schilderen.

Uit de veelvuldige verzoeken om uitstel van
betaling van huur en geldleningen om de nodi-
ge apparatuur aan te schaffen, kan worden op-
gemaakt dat Collou het moeilijk had. Er werd
hem voortdurend opgedragen de verzoeken
schriftelijk in te dienen, waarna hij steeds weer
te horen kreeg dat het niet officieel genoeg
was.

Of het aan Collous uithoudingsvermogen en
vastberadenheid heeft gelegen, is niet bekend.

�e ondergeteekende

HJ COLLOU

belicht den ingezetenen van Wijk

en Omstreken, dat a.s. Maandag

10 September zijne

Wasch- en
S t pij k i n p i c hting

- begint. :

Vergelijk UW WASCHREKENING
eens met OWZE lapieven?

Uniform tariaf �
Qpoot goad droog toegeslagen 4 cent par atuki door elkaar.
Plalgoad gratis gemangeld. Zakdoeken 2 eent, min. Vs doeken.
Papoklaap, bijna geheel klaar, S eent par atuk.

Zakdoeken S cent.
Behaal kaatklaar 6 cent per atuk. Zakdaaken 2 cent.

KRAAKHELDER, ALLES KEURIG GEMANGELD.

Stoomwasscherij H. J. COLLOU,

Hopende door een nette bediening
ieders gunst waardig te maken

Bel.aanbev.HJ COLLOU

14. Advertenties van de wasserij van H.J. Collou in de Wijksche Courant van 8-9-1923 en 22-6-1935 (SAKRUH,
Collectie kranten)

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 18-



maar er kwam toch een nieuwe wasmachine, de droogschuur werd 'bebord' dat wil zeggen dichtgemaakt en de put, die door slik verstopt was, werd gereinigd. De stenen stoep en het portaal aan de achtergevel werden opgeknapt, het schuurtje en het oude muurwerk schoon gebikt en gepleisterd. De vorsten^' op het schuurtje werden aangestreken en er kwam een nieuw vallend bovenlicht in een lichtkozijn van de wasserij, groot circa 0,65 bij 1,20 meter en van grenenhout. Ook werd de houten vloer in het achterkamertje vernieuwd. Op verzoek van Collou werd in 1931 in de droogschuur voor �215,- een grotere strijkkamer getim- merd. De oude strijkkamer werd als woonkeu- ken bij het huis getrokken. De huur werd nu met � 20,- verhoogd. Collou kreeg ook nog een reprimande van de heren omdat hij zonder toestemming de trap in de droogschuur had verplaatst en daarvoor een trapgat in de zolde- ring had gemaakt. Gerucht? Een gerucht ging rond in Wijk. De regenten ontvingen eind 1935 een verzoek van een in- woner van de stad om in aanmerking te mogen komen voor een van de woningen die, zoals hij had gehoord, op het terrein van de blekerij ge- bouwd zouden worden^. In eerste instantie de- den de regenten alsof ze van niets wisten. Er was geen sprake van woningbouw en men stel- de voor het verzoek voor kennisgeving aan te nemen. Maar daarmee was de zaak niet afge- daan, want een van de regenten vroeg de aan- wezigen hoe het mogelijk was dat een opper- vlakkige bespreking over dit onderwerp de aanleiding kon vormen tot dit gerucht. Ga.st- huiszaken dienden gasthuiszaken te blijven. De Wijkenaar gaf het niet op. Hij benaderde de president en vroeg, overigens tevergeefs, toestemming om de droogschuur tot woning te mogen verbouwen. Nog geen maand later was de N.V. Maatschap- pij tot Exploitatie van Onroerende Goederen 'Ruysdaellaan' te Beverwijk met het gasthuis- bestuur in onderhandeling. De N.V. wenste in Wijk bij Duurstede bouwplannen uit te voeren op het terrein van de blekerij. Er werd gewikt en gewogen. Collou wilde huurverlaging, het terrein lag zonder bedrijf grotendeels onge- bruikt en het in stukken verdelen en verkopen	zou financieel gezien gunstig kunnen zijn. In- dien de grond in erfpacht werd uitgegeven, bleef het gasthuis toch de baas. Er waren re- genten voor en tegen. Regent Schoenmaker, bijvoorbeeld, zou niet graag zien dat er wonin- gen op het terrein werden gebouwd, omdat dat de entree van het kasteelbos niet ten goede zou komen. Men meende dat het gemeentebestuur dit zou kunnen voorkomen door de grond in zijn geheel te kopen en nodigde burgemeester Naud van der Ven uit voor overleg. De burge- meester kwam en bedankte de regenten uitvoe- rig voor de welwillende invitatie. Hij vertelde dat er al eerder bij hem was ge�nformeerd naar de mogelijkheid om het blekerijterrein te ex- ploiteren maar, zo zei hij, dat was nu juist wat het college van burgemeester en wethouders niet wilde. Het aanzien van het 'Bosch' zou er niet op vooruitgaan. Het college wenste het terrein verder onbebouwd te laten om het stadsbeeld ter plaatse niet te schaden en een mooie doorkijk naar het 'Bosch' te behouden. Dat vonden de regenten een sympathiek stand- punt maar, vroegen zij de burgemeester voor- zichtig, hoe dachten hij en zijn wethouders het terrein in handen te krijgen? Wel, vond de bur- gemeester, daar waren allerlei oplossingen voor te vinden. Het gemeentebestuur zou er niets op tegen hebben de grond cadeau te krij- gen van het gasthuis: 'U, regenten, bent allen burgers van deze stad dus zult U genegen zijn alle steun te geven', aldus de burgemeester. De regenten vroegen onverstoorbaar of de ge- meente het terrein wel wilde kopen. Dat zou volgens de burgemeester afhangen van de prijs. Toen de regenten antwoordden dat de ge- meente eerst maar eens moest bieden, merkte de burgemeester minzaam op dat er dus nog geen prijs was vastgesteW" Na zijn vertrek besloten de regenten dat er toch eens objectief moest worden nagegaan wat de waarde van het perceel was. De ge- meente deed een bod van � 4200,- onder voor- behoud dat Gedeputeerde Staten hun goedkeu- ring gaven. Het bod bracht geen oplossing voor de regenten; zij vonden dat het verhoogd zou moeten worden met minstens 20%, als ge- volg van de door de financi�le crisis sterk ver- minderde waarde van de gulden. Er werd gere- kend: � 4.200,- -I- � 840,- = � 5.040,- of � 5.100,-. Een andere regent berekende dat de


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
		18

-ocr page 19-



			werd 'gepraat' uit de vergadering van de regen- ten, werd hem boos voor de voeten geworpen. Met meerderheid van stemmen werd besloten de gemeente te laten weten dat de vraagprijs � 6.000,-was^'. De oplossing kwam van het Ministerie van Fi- nanci�n dat de gemeente adviseerde niet in te gaan op het gewijzigde bod van � 6.000,-". Regent Schoenmaker memoreerde nog fijntjes dat de gemeente toch wel bezwaar zou hebben gemaakt tegen bebouwing op die plaats. Ook de president-regent meende dat het de bedoe- ling van de gemeente was om het terrein veilig te stellen tegen allerlei ongewenste bebouwing. Het college zou het zeer jammer vinden als er zou worden gebouwd. Einde van de wasserij Het verzoek van het hoofd van de Openbare Lagere School in de Volderstraat, C. Goud, in 1931 om op het terrein van de wasserij school- tuintjes aan te leggen voor de leerlingen werd zonder opgave van reden afgewezen". Nadat Collou in 1933 een nieuwe waterput had gemaakt en de regenten achteraf om een finan- ci�le tegemoetkoming daarvoor vroeg, werd dat geweigerd omdat hem al eerder was ge- zegd dat hij zonder toestemming geen veran- deringen mocht aanbrengen. Wel overwogen de heren nog even om bij vernieuwing van het huurcontract een schadeloosstelling te geven, nu het perceel door deze verbetering meer waard was geworden. Toen de regentessen in 1934 de tarieven van het wasloon vergeleken, kwamen zij tot de conclusie dat, met een klei- ne verandering in de opmaak van het wasgoed, het wasloon niet �815,- maar � 530,- per jaar hoefde te bedragen. Twee maanden later vroeg Collou huurverlaging, wat werd geweigerd. De regenten vonden de onderhoudskosten van de wasserij te hoog. Een paar maanden later klaagde Collou opnieuw zijn nood en liet weten dat, als er niets veranderde, hij ge- noodzaakt zou zijn een agentschap op zich te nemen van een wasserij te Leersum. In 1935 was het zover, maar hij liet wel weten dat hij als vanouds de was voor het gasthuis wilde blijven doen. Er ontstond een lichte paniek bij de heren regenten. Hoe moest het nu met de blekerij? De was van het gasthuis was zo verbonden met dit complex, dat nu te groot
		15. De nog altijd 'mooie doorkijlc naar het Bosch' met de beide kasteeltorens vanuit de Mazijk in 2001 (Hans Dirksen Fotografie) waarde van � 1,50 per m' bij een oppervlakte van 0,2722 ha op een totaal van � 4.200,- kwam, zonder de gebouwen. Berekend naar de huuropbrengst van netto � 225,- moest het ge- heel op � 4.500,- worden getaxeerd. In aan- merking nemende dat men niet ongenegen was de gemeente te gerieven, zou het geboden be- drag van � 4.200,- zijns inziens dan niet te laag zijn. Maar deze regent kreeg meteen lik op stuk. Hem werd verweten dat hij met een oud- regent die nu wethouder was, had overlegd. Er

	16. Het wasserijcomplex gezien vanuit het kasteelpark (Hans Dirksen Fotografie, 2001)


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
				19

-ocr page 20-



zou zijn voor Collou en de huur te hoog. Hij zou weer huurverlaging vragen. Hem werd schriftelijk meegedeeld dat hij de was mocht blijven verzorgen zolang het perceel ongewij- zigd bewoond zou blijven en de bepalingen in het huurcontract werden nagekomen. De verzekering van de gebouwen werd in 1935 te duur geacht en het geheel werd nu zonder herbouw tegen de 'innerlijke waarde' verze- kerd voor � 7.500,-. De 5 PK motor en de verwarmingsinstallatie waren toen niet meer aanwezig. Uiteindelijk werd het terrein in gedeelten ver- huurd. Van Dam, rentmeester van het gast- huis, huurde de blekerij in 1937 voor � 440,- per jaar. Collou mocht zijn woning met het wasserijgebouw en een achterliggend stukje tuin in onderhuur houden voor � 5,50 per week. De overige te exploiteren tuingrond zou van de rest worden afgescheiden. Ter af- scheiding werd een .schutting geplaatst met twee deuren tussen de droogschuur en het wasserijgebouw. Verbreding van het toe- gangshek, aangevraagd door Collou die een auto had aangeschaft, werd afgewezen. Een maand voor het uitbreken van de Tweede We- reldoorlog werd de vloer in het woonhuis van Collou vernieuwd. In 1941 deed hij alles over aan wasserij De Duif in Leersum en vertrok. Later zou hij een wasserij beginnen op het ei- land Texel. P. Maigret nam de huur van het woonhuis en de was voor het gasthuis over. In 1944 wordt echter in de notulen van het gasthuisbestuur melding gemaakt van de 'voormalige blekerij'. Na ruim tweehonderd jaar was hiermee een eind gekomen aan het gebruik van de grond en de gebouwen als wasserij en blekerij. Gaande en komende huurders Toen in 1946 de muur rond het terrein her- steld moest worden, stelde een van de regen- ten voor de bij het afbreken vrijkomende oude kloostermoppen ter beschikking te stellen voor het herstel van de kasteelru�ne. Maar de rentmeester verkocht de bakstenen liever voor een hoge prijs - 'ze waren toch niet mooi' - en de nieuwe muur kon voor een schappelijke prijs worden gezet'^\ Ook een verzoek van Maigret om verbreding van de toegang tot het terrein werd afgewe-		zen. De Wijkse padvinders huurden in 1946 de schuur. Twee jaar later huurde H.H. van Dam de droogschuur voor fruitopslag. J.G. van Rooy wilde een gedeelte van het perceel kopen, maar daar ging het gasthuis niet op in. Maigret verliet in 1952 het woonhuis en ook H.H. van Dam zei voortijdig de huur op, waarna Frans de Rooy de droogschuur huur- de, eveneens voor de opslag van fruit. Deze droogschuur was in 1955 in zeer vervallen staat. De regenten besloten alleen het dak te dichten en de andere reparaties, ook aan het woonhuis, uit te stellen. Toen ook De Rooy om verbreding van de toegang vroeg, werd dit derde verzoek uiteindelijk in 1957 toegestaan. Van de oude varkensschuur werd een gedeelte van ongeveer ��n meter aan de linker zijkant afgebroken. Aan het toegangshek is nog te zien dat het middelste gedeelte er later tussen is gezet. Het woonhuis werd in 1952 verhuurd aan TM. Marchal. De regenten besloten dat, nu er geen sprake meer was van onderhuur, de huurders voortaan zelf het onderhoud en de dagelijkse reparaties moesten bekostigen. Op het terrein rechts van de ingang huurde een handelaar in oud ijzer het varkenshok met het terrein daarachter. Volgens ooggetuigen moet het in en rondom het schuurtje een grote bende zijn geweest. In of rond 1957 kwam op een goede, of beter gezegd een kwade, dag

			17. Het in 1957 verkorte gebouw en verbrede toegangshek (Hans Dirksen Fotografie, 2001)


	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
				20

-ocr page 21-

een lange stoet oude rijtuigen Wijk bij Duur-
stede inrijden. Via de Muntstraat reed men
naar de oude wasserij Langs de Wal. Daar
werd halt gehouden en tot ver in de Munt-
straat stonden de rijtuigen stil. Er waren
prachtige exemplaren bij. De rijtuigen werden
��n voor ��n uitgespannen en het terrein van
de handelaar opgereden. Stuk voor stuk verd-
wenen zij op een brandstapel naast de droog-
schuur. Het oude ijzer was in die jaren duide-
lijk meer waard dan de oude equipages.

Bewonderenswaardig

In 1960 mocht Marchal op kosten van het gas-
thuis de achterzijde van de woning schilderen.
Het zal het laatste grote onderhoud zijn ge-
weest dat hij heeft kunnen doen. Twee jaar la-
ter raakte hij bij grondwerkzaamheden bedol-
ven in een kuil en liep een dwarslaesie op.
Verlamd van af zijn borstkas lag hij eerst een
jaar in het ziekenhuis in Utrecht en daarna
nog een jaar in Amsterdam. Een moeilijke tijd
brak aan voor mevrouw Marchal, die op slag
haar leven moest verdelen tussen ziekenhuis-
bezoek, de zorg voor drie kinderen en het
huishouden. In het Burgerziekenhuis in Am-
sterdam leerde zij haar man verplegen. Na
twee jaar werd aan de achterzijde van het huis
een kamer en badkamer aangebouwd, een aan-
gepaste badkamer met invalide-bad en stella-
ges waarmee de pati�nt kon worden ver-
plaatst. Dit had grote financi�le consequenties,
want in het bestaande huis moest daardoor
veel vernieuwd worden. Zo kon Marchal toch
thuis komen en in eigen vertrouwde omgeving
liggen. Voor zijn vrouw begon een zware taak
die dertig jaar zou duren. 'Dat doe je ge-
woon', zegt zij eenvoudig op de vraag hoe zij
dat volgehouden heeft. Liever vertelt ze dank-
baar over de steun die ze ondervond van fami-
lie en vrienden die haar man bleven bezoeken.
De goede buren, zoals de familie Van den Hei-
ligenberg aan de overkant van de straat en Van
Willigenburg die op Langs de Wal 1 woonde
en iedere avond even kwam vragen of alles
goed was. Ouderwetse vrienden- en buren-
hulp.

Nog altijd vol levenslust onderhoudt ze de
tuin en ziet toe dat de moestuinen goed bijge-
houden worden. Na een zwaar leven geniet ze
nu intens van het unieke plekje waar ze

woont". Zo'n oude dag was in het verleden
niet iedere huurder na een moeilijk leven ge-
geven.

Tot slot

Op dit moment, april 2001, bestaat nog geen
duidelijkheid over het lot van het wasserijcom-
plex. Wordt het sloop, restauratie of iets daar
tussen in ? De huidige gebouwen dateren van
(vermoedelijk) begin 18de eeuw tot begin
20ste eeuw. Ze houden de herinnering levend
aan een meer dan twee eeuwen omvattende be-
drijfsgeschiedenis op deze plaats. Die geschie-
denis, zoals hiervoor geschetst, is misschien
niet erg spectaculair, evenmin als de gebouwen
zelf dat zijn. Maar juist daarom verdient het
wasserijcomplex het om behouden te blijven.
Het is in al zijn kleinschaligheid karakteristiek
voor Wijk bij Duurstede, dat toch al niet rijk is
aan historische bedrijfsgebouwen'^'*.

E. van Nimwegen-Seggelink woont in de Vol-
derstraat in Wijk bij Duurstede en houdt zich
in het bijzonder bezig met de bouw- en bewo-
ningsgeschiedenis van deze oude straat.

Noten:

1 Zie de artikelen en ingezonden brieven in het Utrechts
Nieuwsblad, 't Groentje en de Wijkse Courant vanaf 6
juni 2000. Ook het bestuur van de Historische Kring
'Tussen Rijn en Lek' heeft bij het gemeentebestuur
van Wijk bij Duurstede gepleit voor behoud van het
wasserijcomplex.

2 Streekarchivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechte
Heuvelrug (SAKRUH), Stadsbestuur Wijk bij Duurste-
de 1.100-1810 (WbD 1300-1810), 275-1.

3 SAKRUH. Notari�le Archieven tot 1896 (NA I), 2523.

4 SAKRUH. Stadsgerecht Wijk bij Duurstede 1546-
1811 (Stadsgerecht WbD). 58.

5 SAKRUH. NA I. 2585, akte nr. 34, 10-4-1811.

6 SAKRUH, WbD 1300-1810,275-2, 1611-1612 en
1612-1613.

7 Zie hierover bijvoorbeeld recent: J.J.J. van Meerwijk,
'De Mazijk: het groene open hart van de stad', in:
M.A. van der Eerden-Vonk e.a. (red.). Wijk hij Duur-
stede 700 jaar stad. Ruimtelijke structuur en bouwge-
schiedenis. Hilversum, 2000, 219 (afb. 10 en 11) en
228.

8 SAKRUH, Sint-Ewouds- en Elisabethsgasthuis te Wijk
bij Duurstede 1367 (1400) - 1930 (Gasthuis I) 1,
1674-1709, 7-9-1684, 126.

9 SAKRUH, Gasthuis 1,1,1674-1709. 3-4-1687, 196.

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 22-



10 SAKRUH, WbD 1300-1810, 275-7. 11 SAKRUH, NA 1,2523, 2-9-1724. 12 SAKRUH, NA 1,2525,23-4-1729. 13 SAKRUH, NA I, 2526, 1734. 14 SAKRUH, Stadsgerecht WbD, 58 en SAKRUH, NA 1, 2536, 1-4-1742. 15 SAKRUH, NA I, 2536, 11-5-1744. 16 SAKRUH, WbD 1300-1811, 138. 17 SAKRUH, Stadsgerecht WbD. 59. Zie over Abraham van Senden, die tot de rijkste Wijkse regenten behoor- de, L. Cortenraede, De Wijkse regenten: van timmer- man tot rentenier. Een prosopografisch onderzoek naar de regenten van Wijk hij Duurstede in het tweede stadhouderloze tijdperk. Utrecht, 1983 (doctoraalscrip- tie geschiedenis). 18 SAKRUH, Stadsgerecht WbD, 59. 19 SAKRUH, NA 1,2561, akte nr. 31. 20 SAKRUH, Stadsgerecht WbD. 62. 21 SAKRUH, NA I, 2568, akte nr. 80. 22 SAKRUH, Gasthuis I, 15 en Gasthuis I, I. 1781-1803. Met veel dank aan mevrouw M.A. van der Eerden- Vonk, archivaris van het Streekarchivariaat Kromme- Rijngebied-Utrechtse Heuvelrug die bij haar onder- zoek naar de bouwgeschiedenis van het Ewouds- en Elisabethsgasthuis alle informatie over de blekerij aan mij doorgaf en aan de heer H. Meijer, studiezaalmede- werker, die alle materiaal voor mij verzamelde. 23 SAKRUH, NA I, 2578, akte nr. 50. 24 SAKRUH. Gasthuis I, 1. 1809-1825,4-3-1809. 25 SAKRUH, NA I, 2585, akte nr. ,34. 10-4-1811. 26 SAKRUH, Gasthuis I. 1. 1809-1825,6-5-1820. 27 SAKRUH, Gasthuis I, 1, 1825-1838, .3-3-1827. 28 SAKRUH. NA I. 2679, akte nr. 316. 3-6-1820 en SAKRUH, NA I, 2698, akte nr. 2209, 2-10-1832. 29 SAKRUH, Gasthuis I, 1825-1838,4-3-1837. 30 De zoon van de laatste bleker, de heer W. Collou. nu 76 jaar oud, geboren in de het huis bij de wasserij, vertelde dat hij als kind heeft gespeeld in wat nu wordt aangeduid als 'het varkenshok'. maar toen nog niet als zodanig in gebruik was. Het is zijn stellige overtuiging dat dit gebouwtje het originele woonhuis is geweest. Beneden was de ruimte in twee�n gedeeld en in een van de vertrekken was een muurtje, aan de voorkant open, dat naar zijn mening als toilet dienst moet heb- ben gedaan. Er was een houten trap naar boven, vlak voor de hoofdingang aan de zijde van de tuin. 31 SAKRUH. Gasthuis I, 1838-1855, 2-8-1845. 32 SAKRUH. Gasthuis I, 1838-18.55, .3-1-1846. 33 SAKRUH, Gasthuis 1, 18.56-1864. 5-.5-1858. .34 SAKRUH, Gemeentebestuur Wijk bij Duurstede 1852- 1970 (WbD 1852-1970), Notulen besloten raadsverga- deringen, 1851-1932. 35 SAKRUH, NA 1, 2751, akte nr 2382, 21-6-1859. .36 SAKRUH, WbD, Raadsnotulen 1867-1877, 10-2- 1872. 37 SAKRUH, Gasthuis I, 1867-1877. Het bestek bevindt zich in: SAKRUH, Collectie en archief J.A.F Thieme, 1746-ca. 1950.	38 SAKRUH, NA 1, 2793, akte nr. 2977, 1876. 39 SAKRUH Gasthuis I, 243,29-11-1876. 40 SAKRUH, WbD 1852-1970, Notulen raad 1867-1877. 41 SAKRUH. WbD 1852-1970, Notulen B & W 187.3- 1882, 25-6-1878. 42 SAKRUH. Gasthuis I. 1. 1879-1884. 43 SAKRUH, WbD 1852-1970, Agenda gemeentebe- stuur Wijk bij Duurstede 1891, G44. 44 Met dank aan P.Th.L van Wijk, oud gemeente-archi- tect. 45 SAKRUH, WbD 1852-1970, Agenda gemeentebe- stuur Wijk bij Duurstede 1904, H2, H3, HIO, H14. 46 SAKRUH, WbD 1852-1970, Bouwvergunning Langs de Wal 2-4. 4-4-1911. 47 Een vorst is de bovenste scherpe rand waarin de op- gaande schuine vlakken van een dakwerk samenko- men 48 SAKRUH, Sint-Ewouds- en Elisabethsgasthuis te Wijk bij Duurstede 1878-1977 (Gasthuis II), 11, 7-12-1935. 49 SAKRUH, Gasthuis II. 11.4-1-19.36. .50 SAKRUH, Gasthuis II. 11. 1-8-1936. 51 SAKRUH, Gasthuis II, 1 1, ,3-10-19.36. 52 SAKRUH. WbD 1852-1970. Notulen B & W 1931- 1939, fo. 250^. 53 SAKRUH, Gasthuis II, 10. .54 SAKRUH, Gasthuis II, 13. 55 Met dank aan mevrouw T. Marchal. 56 Zie: F. Gaasbeek e.a.. Wijk hij Duurstede geschiedenis en architectuur. Zeist. 1991. 82-83 (Monumenten-In- ventarisatie Provincie Utrecht. 6). Overigens zijn de beschrijvingen van het wasserijcomplex Langs de Wal 2-4 in deze publicatie (p. 83 en 126-127) en in het hieraan ten grondslag liggende rapport dat in 1990 in het kader van het Monumenten Inventarisatie Project in de provincie Utrecht werd geschreven (p. 136-137). grotendeels onjuist, zoals uit dit artikel blijkt.


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
		22

-ocr page 23-

De Ridder van Wijk

Een tinnen ruiterfiguurtje van omstreeks 1300

Herbert Sarfatij*

vondst werd in 1967 bij de start van de moder-
ne langdurige opgravingen gedaan.- Sedertdien
is in de vele jaren van archeologisch graafwerk
die volgden niets vergelijkbaars op deze vind-
plaats te voorschijn gekomen. Gegevens van
elders die het voorwerp in een ruimer kader
zouden kunnen plaatsen waren er destijds nau-
welijks. Ook op dit punt is er sindsdien niet
veel bij gekomen. Zo bleef de vondst een uni-
cum, raadselachtig en intrigerend.
De voorstelling {afb. la) geeft, zoals gezegd,
een ruiter te zien die in draf naar rechts gaat en
gevat is in een cirkelvormige parelrand (dia-
meter 53 mm). Het opgetuigde paard is over-
dekt met een wapenkleed dat in de vaart op-
waait. In het zadel zit een geharnaste en ge-
spoorde ridder die in de rechter hand een
zwaard geheven houdt en met de linker zowel
de leidsels van het paard als een schild voor de
borst vastheeft. Het schild vertoont een wapen
dat het beste omschreven kan worden als geke-
perd in vijf delen. Tussen voor- en achterbenen
van het paard bevindt zich een stukje 'opvul-
ling' dat aan een golvend oppervlak doet den-

Het unieke tinnen ruiterfiguurtje, waarover
dit artikel gaat, is helaas zoek. Eind 1969 is
het door de Rijksdienst voor het Oudheid-
kundig Bodemonderzoek in bruikleen gege-
ven aan de gemeente Wijk bij Duurstede.
Samen met andere archeologische voorwer-
pen was het in de jaren '70 van de vorige
eeuw te zien in een van de vitrines in het
oude stadhuis aan de Markt. Sinds 1992,
maar waarschijnlijk al sinds circa 1982 toen
de vitrines zijn leeggehaald, is het ruiterfi-
guurtje spoorloos. Wie van de lezers kan
helpen? (de redactie)

Een ridder te paard

Bij de opgravingen van het vroeg-middeleeuw-
se handelscentrum Dorestad te Wijk bij Duur-
stede' zijn, welhaast vanzelfsprekend, ook tal
van vondsten uit andere perioden te voorschijn
gekomen. Een van de merkwaardigste was wel
een rond lood-tinnen insigne van later tijd met
de voorstelling van een ridder te paard. De

1. Ruiterfiguurtje uit Wijk bij Duurstede; lood-tin legering; diameter 53 mm. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodem-
onderzoek, vondstnummer WbD 810. (a) voorzijde, (b) achterzijde (foto ROB)

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 24-



ken: het terrein waarover gereden wordt ? Het voorwerp is uit metaal, een lood-tin legering, gegoten en in a jour-techniek uitgevoerd. Door het gieten in een platte vorm is een nagenoeg vlakke achterzijde tot stand gekomen (ajh. Ib). Lichte metaalribbels hierop, die van het centra- le deel over de verbindende stukken naar de cirkelrand lopen, geven de kanaaltjes uit de gietmal weer. Aan de achterzijde is duidelijker dan aan de voorzijde te zien dat zich binnen langs de parelrand drie bevestigingsgaten be- vinden: een tussen de oren van het paard, een in de opgeheven staart en een onder de voor- hoeven. Aan de beschrijving moet toegevoegd worden dat deze niet gebaseerd is op autopsie. Zij is ontleend aan enkele fotoafbeeldingen en een afgietsel. Het stuk zelf is namelijk niet meer voorhanden.' Nadat het in 1967 opgegraven was, is het ter conservering in het restauratie- laboratorium van de Rijksdienst voor het Oud- heidkundig Bodemonderzoek (ROB) behan- deld. Wat er precies mee gedaan is, valt niet meer na te gaan; uit de voorhanden zijnde do- cumentatie van het laboratorium valt echter op te maken dat het niet ingrijpend geweest is. Als onderdeel van de behandeling is toen van de beeldzijde van het stuk een afgietsel in kunststof gemaakt. Na de conservering is het voorwerp, met een verzameling andere vond- sten uit de opgraving en van vindplaatsen el- ders uit de stad, een tijd lang tentoongesteld geweest in het (oude) Raadhuis van Wijk bij Duurstede. Dan loopt het spoor dood. Op een onbekend tijdstip is het voorwerp uit deze col- lectie verdwenen en sindsdien is de verblijf- plaats onbekend. Het voorwerp kwam als archeologische vondst niet alleen uit een latere context - waarover aanstonds meer - maar ook door de voorstel- ling was het stuk meteen in een latere tijd dan Dorestad te plaatsen. Opbouw en stijl van uit- voering maakten het karakteristiek voor de pe- riode van de Late Middeleeuwen. In welke tijd te plaatsen ? Het stuk dateert uit de Late Middeleeuwen. Deze tamelijk grove datering kan echter via verschillende wegen aanzienlijk gepreciseerd worden. In eerste instantie gaan we terug naar de opgraving waar de vondstomstandigheden
	een goed aanknopingspunt bieden. De vondst is gedaan in relatie tot een aantal huisplaatsen met laat-middeleeuwse bewoning bij het on- derzoek op de Heul.^ Hij is afkomstig uit een sloot die een rechthoekig terrein omringde waarop in de 12de eeuw een woning stond. De vulling van de sloot is echter jonger en wordt in de tweede helft van de 13de eeuw ge- dateerd. In hoeverre de vulling bij de oude be- woning aansloot, dan wel samenhangt met een belendende huisplaats uit de late 13de - vroeg 14de eeuw pal ten noorden ook door een sloot omgeven, valt niet met zekerheid te zeggen. Er waren meer bijzondere vondsten in de sloot- vulling. Tot de opmerkelijkste behoren een dolk en een deel van een ruiterspoor. Beide zijn tot dezelfde tijd te rekenen, tweede helft 13de eeuw. Zoals de onderzoeker van deze vindplaats opmerkt,' zou een dergelijke con- centratie van vondsten die met een adellijke le- venswijze lijken samen te hangen een indicatie kunnen zijn voor de aard van de bewoning op de laatst genoemde huisplaats. Een volgend dateringcriterium is te ontlenen aan de uiterlijke vorm. Een van de opvallend- ste kenmerken van dit ronde insigne is dat het grote gelijkenis vertoont met een zegelafdruk zowel in uitbeelding als in afmeting. Het voor- werp doet in zijn beeldopbouw en uitmonste- ring sterk denken aan de zegels die bij ridder- matige heren en vorsten in de Late Middeleeu- wen in gebruik waren. Wat onze voorstelling natuurlijk daarvan onderscheidt, is het ontbre- ken van een randschrift. In plaats daarvan is een parelrand aangebracht. Dit laatste versie- ringselement nu maakt dat de decoratieve op- bouw eerder aan een insigne of aan een munt doet denken. Nu zijn er meer incongruenties zowel op het gebied van de sphragistiek als op dat van de numismatiek. Door de toegepaste ajour-iech- niek verschilt het stuk fundamenteel van zegel en munt. Deze zijn immers uitgevoerd in 'hoogreli�f op vlakke plaat' als gevolg van het gebruik van stempels. De toepassing van a yoMr-techniek gekoppeld aan het gieten van metaal bij de vervaardiging lijkt het voorwerp daarom eerder deel uit te laten maken van de grote en gevarieerde groep van insignes die be- kend zijn uit de Late Middeleeuwen. Ook de aard van het materiaal, een lood-tin legering.


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)		24
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 25-



en de ruwe, of liever gezegd bijna ontbrekende afwerking na het gieten doen aan de massapro- ductie van insignes denken. Veel insignes on- derscheiden zich met name hierdoor van de doorgaans scherp afgedrukte munten en zegels in hard metaal of was die afkomstig zijn van fijn geciseleerde stempels. Het is de combina- tie van een gegoten ridderfiguur binnen een parelrand die van het voorwerp een soort zegel en insigne ineen lijkt te maken. De vergelij- king met een zegel biedt tevens de mogelijk- heid de datering verder aan te scherpen. Het ridderzegel kent al vroeg, dat is vanaf de 12de eeuw wanneer de eerste verschijnen, een relatief sterke mate van standaardisering. Zo- wel de opbouw van het geheel als de samen- stellende onderdelen maken in de loop van de tijd een vormontwikkeling door die op zichzelf ook weer gestandaardiseerd lijkt. In het klas- sieke overzichtswerk van G. Demay'' is dit goed te volgen. Daardoor is het mogelijk met behulp van de totale compositie gecombineerd met de afzonderlijke beeldelementen een zege- lafbeelding vrij nauwkeurig te dateren. Wat de uitbeelding van de ruiterfiguur op het stuk uit Wijk bij Duurstede betreft komt de opbouw geheel overeen met de traditionele zegelvoor- stelling vanaf de tweede helft van de 13de tot in het begin van de 14de eeuw. Wanneer we vervolgens de beeldelementen afzonderlijk analyseren, is de datering binnen deze periode verder te verfijnen. De ruiter draagt het gebruikelijke pantserhemd (mali�nkolder) met beenbekleding, maar schouderstukken ontbreken. Het hemd wordt overdekt door een stoffen overkleed dat tot op het bovenbeen valt; van daar af waait het in een voor de tijd karakteristieke beweging naar achteren. Op het hoofd heeft hij een helm van een model dat naar boven toe eivormig is, op de top bekroond met een wijd uitstaande pluim. Het zwaard is van een lang model en vertoont, ondanks de ruwe omtrek die het door het nietaalgieten gekregen heeft, een in wezen slanke vorm. De pareerstang van het zwaard is van het rechte type en de pommel is een bol- vormige knop. Het in mali�n gevatte been van de ruiter rust in een eenvoudige stijgbeugel en draagt een spoor dat met een tamelijk rechte punt - eventueel conisch te noemen, al is het verschil niet echt duidelijk te zien - naar achte-	ren steekt. Het schild heeft een driehoekige vorm met scherpe hoeken; de zijkanten zijn convex, de bovenlijn is concaaf. De ruiter zit in een zadel dat aan de achterzijde met twee geprononceerde vleugels omhoog- .steekt en met een eenvoudige rechte band om de buik van het paard is vastgezet. Ook de overige onderdelen van de 'bekleding' van het paard passen in het van zegels bekende tradi- tionele patroon. Zo vertoont het bit aan de uit- einden twee stangen naar achteren waaraan de leidsels bevestigd zijn. Tus.sen de stangen be- vindt zich gewoonlijk een verbinding die op deze voorstelling echter niet te zien is. Als ge- volg daarvan is de wijze van bevestiging - aan de verbinding of rechtstreeks aan de stangen - niet goed vast te stellen; een lichte verdikking ter plaatse doet aan de laatste constructie den- ken. Het paardenlijf is vanaf de hals tot over de staart door een lang afhangend, tweedehg schabrak - de beide delen worden door het zadel gescheiden - overdekt. Het schabrak is van een flexibel materiaal (stof of leder) dat in de vaart, net als bij het overkleed van de berij- der, naar achteren toe opwaait. Op grond van de elementen, zoals die hierbo- ven beschreven zijn, kan de datering aange- scherpt worden. De kleding van de ridder, de vorm van helm, zwaard, schild en ruiterspoor, alsmede de aankleding van het paard met de onderdelen zadel, bit en schabrak, plaatsen het stuk sigillografisch aan het eind van de 13de of het begin van de 14de eeuw.^ Binnen de grote groep van zegels uit deze periode kunnen we nog wel wat verder komen. Daartoe kijken we gericht naar het gebied waarin onze voor- stelling op grond van de vindplaats thuis zou kunnen horen: de Nederlanden. De zegels verzameld in het Corpus Sigillorum Neerlandicorum laten vele voorbeelden van vergelijkbare ridderzegels zien. De formaten lopen nogal uiteen, maar zegels met een dia- meter van 5 cm of meer komen geregeld voor. Zij behoren tot de forsere exemplaren die veel- al, zij het niet uitsluitend, door de landsheren en de grote heren van aanzien gevoerd werden. De rijrichting van de ruiter naar rechts blijkt sterk te overheersen. Wanneer men naast de vergelijking van de elementen afzonderlijk ook het algemene karakter van de voorstelling en de wijze waarop deze uitgevoerd werd - zo


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
		25

-ocr page 26-



men wil 'het handschrift van de tijd' - erbij be- trekt* dan valt op dat voor ons stuk de negenti- ger jaren van de 13de eeuw en met name de tweede helft daarvan als periode van ontstaan het meest in aanmerking komen.'' Tot zover betreffende de directe vergelijking met zegels. Wat bij een zegelvoorstelling ont- breekt is, naast de afwezigheid van een parel- rand, ook de invulling van de vlakke achter- grond met iets beeldends. Juist op dit punt wijkt onze voorstelling af van een zegelvoor- stelling en gaat zij meer in de richting van de traditie der insignes. Ridderinsignes zijn er vele. In alle grote verza- melingen die gepubliceerd zijn komen zij gere- geld voor.'" De karakteristiek van de gewapen- de ruiter op de wijze zoals die op zegels weer- gegeven is, komt daarbij het meest voor. Veel verder dan deze algemene constatering kan de vergelijking echter niet gaan. De gangbare uit- beelding is in veel gevallen vaak niet meer dan een reminiscentie aan de ridderfiguur. Deze verwordt tot een oerfiguur, een archetype. Eer dan dat naar accurate uitbeelding gestreefd is, lijkt er daarbij sprake zijn van een meer of minder vage ontlening. Het onderscheid tussen ridderinsignes in het algemeen en ons zo hel- dere en duidelijke stuk uit Wijk bij Duurstede is daarmee frappant te noemen. Daardoor kan ons stuk tevens als een unicum beschouwd worden. Uit wat tot nu toe naar voren gebracht is, zou men kunnen afleiden dat het stuk wellicht een aparte status gehad heeft: enerzijds door zijn uitbeelding als een goed herkenbaar ridderze- gel en daarnaast door zijn uitvoering meer als een insigne. Men kan zich vervolgens afvragen of deze dubbele betekenis misschien ook zo bedoeld was en door de maker bewust is nage- streefd. Met andere woorden, dat enerzijds de uitbeelding voldoende herkenbaar moest zijn om identificatie bij het gebruik mogelijk te maken, terwijl daarnaast een zodanige techni- sche uitvoering gewenst was dat het stuk bij een bepaald, beoogd gebruik toepasbaar was. In de volgende paragrafen willen wij ons met beide aspecten iets nader bezighouden. Gekeperd in vijf delen Wanneer men aan identificatie denkt, is het element dat zich op het stuk bij voorkeur daar-	voor aandient het blazoen op het schild. De weergave met twee verhoogde kepers op een vlak veld is pregnant en duidelijk. Wanneer men het veld in de opbouw van het wapen als geheel opneemt - zoals wel gebruikelijk is in de heraldiek - ontstaan er tussen de kepers ba- nen die meegeteld moeten worden. Daarom is al eerder gesproken van een gekeperd wapen in vijf delen. De bovenste keper is aan de top afgesneden. Aangezien het schild aan de on- derzijde door de nek van het paard afgedekt wordt, is niet na te gaan of eventueel in de be- nedenpunt nog een - uiterst kleine - derde ke- per gedacht moet worden. Wanneer een wapen als dit zo duidelijk afgebeeld wordt, ligt de vraag voor de hand of dat ook de bedoeling kan zijn geweest. Met andere woorden, of hier een bestaand wapen is weergegeven en zo ja, welk geslacht hiermee dan zou zijn aangeduid." Nu is vanzelfsprekend het gebruik van kepers in de heraldiek sterk verbreid, waardoor een toepassing als 'algemeen heral- disch symbool' zeker niet uitgesloten moet worden geacht. Om een verantwoorde keuze te maken, willen wij enkele mogelijkheden on- derzoeken. Een op het eerste gezicht tamelijk voor de hand liggende mogelijkheid lijkt te zijn het ou- de wapen der Avesnes, het zogenaamde Hano- nia vetus. In dit wapen kon het aantal kepers van een tot drie vari�ren; twee was echter het meest voorkomend gemiddelde.'- Het definitief doordringen, juist in de periode van onze rui- ter, van de Avesnes in de politiek van het graafschap Holland (1299) en het bisdom Utrecht (1301) lijkt dit familiewapen tot een gerede candidaat te maken. Er doet zich echter de moeilijkheid voor dat in die jaren het wa- pen van de graven van Henegouwen al sinds meer dan een halve eeuw overgegaan was op een klimmende leeuw." Gekeperde wapens die rond het jaar 1300 in gebruik waren zijn op verschillende meer of minder ver van Wijk bij Duurstede af gelegen plekken te vinden. Een gekeperd wapen dat erg veel op het onze lijkt was dat van de gra- ven van Hanau.'* Van enige relatie tussen Wijk en dit verafgelegen graafschap aan de Main, oostelijk van Frankfort, is overigens niets be- kend. In de Nederlanden hebben verschillende heren vergelijkbare wapens gevoerd. Twee of

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)		26
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 27-



drie kepers, soms ook in afwisseling, vindt men bij geslachten als Van Eversdyck en Van Doortooge in Holland of Van Haerst / Van Haersolte en Van Honlo in het Oversticht. Dichter bij onze vindplaats komt het geslacht Scrodeken / Scroedekijn dat sedert het eerste kwart van de 14de eeuw in de stad Utrecht te traceren is.'' Een apart geval vormt een geslacht genaamd Van Wijk dat te Wijk bij Duurstede zelf geves- tigd was. Leden van dit geslacht worden als ministerialen van de Utrechtse bisschop voor het eerst genoemd rond het midden van de der- tiende eeuw. Zij spelen een rol bij de ontgin- ning van de regio."' Ook later blijken de Van Wijks plaatselijk en in het gebied westelijk van Wijk bij Duurstede een belangrijke familie te zijn. Zo maken enkelen in 1302 deel uit van het college van schepenen van de stad. Zij be- zitten goederen die ten westen van de Kromme Rijn en aan de overzijde in de Melkwijk rich- ting Cothen te situeren zijn." Verrassend lijkt de vondst dat bij dit geslacht Van Wijk ook een wapen met twee kepers voorkomt.'* Voorzich- tigheid is echter geboden, aangezien de basis voor deze bewering uiterst wankel blijkt te zijn. Voor zover een wapen van de Van Wijks uit de 13de eeuw bekend is - dat geldt in ieder geval voor het derde kwart van die eeuw waar- uit enkele zegelafdrukken overgeleverd zijn - komen daar geen kepers op voor.''' Zo lijkt het dan toch niet goed mogelijk het gekeperde wapen van ons insigne te verbinden met een historisch bekend geslacht of een per- soon. Vooralsnog zullen de kepers daarom op- gevat moeten worden als een algemeen heral- disch symbool dat dient om de riddermatig- heid van de afgebeelde ruiter te benadrukken. De vraag die zich vervolgens aandient is of dan de figuur van de ridder wellicht nader te identificeren valt. Een heilige ridder ? Ridderfiguren op insignes stellen in een aantal gevallen heiligen voor. Het is van belang na te gaan of ons stuk misschien ook tot deze cate- gorie behoort, dan wei zou kunnen behoren. De heiligen die als ridder in wapenrusting op insignes voorkomen zijn Guilhem / Guilhem- le-D�sert, Joris / Georgius, Martinus (van Tours) en Quirijn / Quirinus (van Neuss).-"
	Neemt men alle insignes waarop zij afgebeeld worden bij elkaar dan blijken de heilige man- nen meestentijds te voet op te treden. Alleen de nummers twee en drie komen ook te paard voor en vertonen dan de ons bekende krijgs- haftige houding. In verreweg de meeste geval- len zijn de figuren losstaand, maar een enkele maal is de heilige in een randstructuur gevat. Soms komt hierin een parelrand of een aandui- ding daarvan voor. Beeldelementen die maken dat de voorstelling te onderscheiden is hebben in de eerste plaats betrekking op de uitmonste- ring van de mannenfiguur en de door hem ge- voerde wapens. Maar ook het patroon op het wapenschild en meer in het algemeen het ka- rakter van de onder- en/of achtergrond kunnen bepalend zijn. De genoemde heiligen waren allen van origine militair. Dit moge verklaren waarom zij in praktisch alle gevallen als geharnaste ridders worden afgebeeld. In dit opzicht is er een rechtstreekse overeenkomst met de ridderfi- guur in het algemeen op insignes. Wat de heili- gen echter doorgaans - maar toch ook weer niet altijd - herkenbaar onderscheidt van hun profane collega's is de nimbus. Voor het overi- ge vormt de krijgslustige houding die door hen aangenomen wordt - dreigend, zwaaiend, ste- . kend, slaand, hakkend - een meer of minder duidelijke verwijzing naar de ultieme helden- daad waarop hun heiligheid berust. De wapens waarmee zij uitgerust zijn sluiten onmiddellijk hierbij aan. Zwaard en lans echter, apart en ge- combineerd, steunend op de grond of zoevend door de lucht: het zijn ook in deze sfeer de ge- bruikelijke en herkenbare attributen en bewe- gingen van de ridder. Wat dit laatste betreft -.■ zou onze ridderfiguur in het gezelschap der heiligen zeker niet misstaan. Van het schild, welk onderdeel van de bewape- ning zowel in de heilige als in de profane sfeer geregeld voorkomt, verdient het blazoen onze speciale aandacht. Opvallend is namelijk dat het kenmerkende symbool bij de heilige rid- ders vrijwel zonder uitzondering een kruis is. Op de insignes der profane tegenhangers daar- entegen zijn ook tal van andere heraldische fi- guren te zien. Hiermee zou het mogelijk lijken via het wapenschild 'heilige' van 'profane' in- signes te onderscheiden. Maar in omgekeerde richting gaat deze stelling niet op, aangezien


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
		27

-ocr page 28-



het kruis ook op het wapenschild van wereldse ridders geregeld voorkomt. In dat geval kan het als een normaal heraldisch symbool opge- vat worden. Er is bovendien meestal een extra element op het insigne van een heilige ridder dat het van de profane wereld scheidt. Het is een toege- voegde verwijzing naar de wonderdaad van de held: de draak bij Joris, de mantel en de bede- laar bij Sint Maarten. Bij voorkomen van een van deze elementen is identificatie doorgaans geen probleem meer. De heiligen zijn er bijna altijd mee toegerust. Vergelijken we nu deze gegevens betreffende insignes van heilige ridders met onze ruiter, dan doen zich naast overeenkomsten opmerke- lijke verschillen voor. Sc�neopbouw en hou- ding van ruiter en paard mogen vergelijkbaar zijn, de bijkomende elementen maken het on- derscheid evident. Zo ontbreekt op ons stuk een nimbus, kent het wapenblazoen geen kruis en is er ook geen verwijzing naar een 'helden- daad'.-' Terwijl ons stuk opvallende parallellen vertoont met een zegelafdruk, zijn de insignes van heilige ridders daarmee weer niet te verge- lijken. En ten slotte is er nog het verschil in datering. De uit Nederland bekende exempla- ren dateren alle uit de 15de en 16de eeuw. Geen is er uit zo vroege tijd, laat-13de eeuw, als ons stuk uit Wijk bij Duurstede.-- Een conclusie lijkt voor de hand liggen. De ridder op het Wijkse insigne is geen heilige ridder, dat staat nu wel vast. Maar gezien het verschil in karakter bij vergelijking met de an- dere bekende insignes kan men zich langza- merhand ook de vraag stellen of er in dit geval eigenlijk wel sprake is van een insigne. In de volgende paragraaf wordt daar nader op inge- gaan. Insigne of applique ? Wanneer het stuk geen insigne is, waartoe zou het dan wel gediend kunnen hebben '.' Om de- ze vraag te beantwoorden is een uiterlijk ken- merk van belang waar tot nu toe nog weinig aandacht aan besteed werd. Het betreft de drie bevestigingsgaten binnen langs de parelrand. Gaten voor een bevestiging komen bij insignes regelmatig voor. Zij dienden om het voorwerp op kleding of hoed te naaien, aan een ketting te hangen, of, in mindere mate, om het op een	harde ondergrond te kunnen spijkeren. Vooral insignes van religieuze aard werden daartoe vaak voorzien van speciaal aangegoten bevesti- gingsogen buiten of binnen langs de rand. Bij insignes van profane aard overheerste een be- vestiging met een op de achterzijde mee aan- gegoten draagspeld, maar ogen en lussen kon- den ook hier wel voorkomen. Daarnaast was er het verschijnsel van een perforatie met gaatjes. Dit gebruik was bij beide groepen duidelijk minder frequent. Wanneer het al optrad lijkt het het gevolg te zijn geweest van een secun- daire handeling: gaatjes van beperkte omvang die later in het voorwerp werden geslagen. De bevestigingsgaten in ons stuk hebben een ander karakter. Zij zijn met een diameter van 2 mm betrekkelijk fors van omvang. En zij zijn, zoals duidelijk te zien is aan de achterzijde, bij de vervaardiging van het voorwerp primair aangebracht. Aan de voorzijde zijn weliswaar gebruikssporen niet waarneembaar,-' men mag echter aannemen dat de gaten bedoeld zijn ge- weest om het voorwerp met nagels op een har- de ondergrond te kunnen bevestigen. Het zou daarmee niet zozeer meer als insigne, maar eerder als applique beschouwd moeten wor- den. Een applique, maar welke betekenis zou er dan aan gehecht kunnen worden '.' Appliques van deze aard zijn bekend als on- derdeel van de bekleding van speciale houten kistjes uit de Middeleeuwen. Zij tonen ver- wantschap met de bekende kistjes in kerken voor relieken, maar onderscheiden zich daar- van door wereld.se voorstellingen op de buiten- kant. De eerste die er op gewezen heeft dat er van een bepaalde categorie kistjes gesproken kan worden was H. Kohlhaussen. Van hem stamt ook de oorspronkelijk uit de Romantiek stammende benaming van Minnek�stchen die hij er als soortnaam aan gegeven heeft en die sindsdien in gebruik gebleven is.^"" De oudste Minnek�stchen dateren uit de 12de/13de eeuw, de jongste zijn van omstreeks 1440. Het zijn langwerpige rechthoekige kistjes met een scharnierend deksel. Zij dienden om gekoes- terde kleinodi�n in op te bergen en zijn ook in verband te brengen met de huwelijkssluiting. De meeste kistjes zijn aan de buitenkant op wand en deksel versierd met uiteenlopende motieven. Vaak zijn het voorstellingen ont- leend aan de hoofse liefde. Al of niet hiermee


		28
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)		28
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 29-



		Detail van 2a (foto Fritz 1982, atb. 179) Over de gebruiksfunctie van de kistjes is de mening in de loop van de tijd ge�volueerd. De min of meer programmatische benaming Min- nekastchen, die aanvankelijk algemeen en zon- der onderscheid voor deze kistjes aanvaard was, is sindsdien genuanceerd. Met name H. Appuhn heeft aannemelijk weten te maken dat een aantal eerder als bewaarplaats van 'waarde- papieren' (brieven en oorkonden) gezien moet worden. Hij heeft hieraan de oude benaming Briefladen gegeven."' In samenhang met het , gebruik van de kistjes worden daarbij vier groepen onderscheiden. De grootste groep be- staat uit kistjes voor priv� gebruik die dienden om kostbaarheden en waardepapieren, zoals bijzondere juwelen, contracten en akten van al- lerlei aard, binnen de familie te bewaren. Ver- der zijn er de kistjes ter bewaring van een of meer oorkonden van buitengewone waarde. Deze kistjes vindt men vooral in de stedelijke sfeer, bijvoorbeeld om er het stadsrecht of een bijzonder privilege in te bewaren. Ten derde zijn er de kistjes in kerken die al of niet in combinatie met relieken ook juridische zaken zoals een stichtingsoorkonde kunnen bevatten. En ten slotte zijn er bij tal van belangengroe- pen dergelijke kistjes te vinden die zij gebruik- ten om er hun belangrijkste stukken in op te bergen. Er is bij alle groepen een duidelijke re- latie in het gebruik met juridische aspecten. Dit bepaalt het onderscheid met de kistjes die eerst en vooral met de hoofse liefde in verbin- ding gebracht zijn. De functie van de Briefladen wordt, zo heeft Appuhn ook aangegeven, soms weerspiegeld in de uitmonstering. Het betekent dat er ele-
2a. Bokaal mei relieken van Karel de Grote; verguld zil- ver: begin 14de eeuw. Domschat van Halberstadt. Op het deksel ronde ruiterappliques (foto Landesaint f�r Denk- malpflege Sachsen-Anhalt. Deutschland, R. Ulbrich) verbonden komen met een zekere regelmaat de ons zo bekende bereden ridderfiguren voor. 'Al of niet hiermee verbonden' betekent dat de ruiter onderdeel kan zijn van een scenische voorstelling, bijvoorbeeld een toernooi of een tweegevecht, maar dat hij ook ge�soleerd kan zijn weergegeven, bijvoorbeeld gevat binnen een vierkant of een cirkel. In het laatste geval is de gelijkenis met onze voorstelling groot. De technieken waarin de versieringen zijn uit- gevoerd lopen uiteen. Beschildering, snij- en stempelwerk, metaalbeslag dat al of niet open- gewerkt is, komen apart of in combinatie voor. Als materialen zijn hierbij vooral ivoor, hout en leer in gebruik, in mindere mate ook mes- sing en de bekende legering van lood-tin dat dan zilverkleurig vertind kon zijn of verguld werd.


	Het Kromtne-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
			29

-ocr page 30-


	1^^	l'-""�^-�--j-�

	^^^^^^^^^^^^H	^^^^^^^■^H

menten van versiering kunnen zijn die op de
inhoud betrekking hebben. Het duidelijkst lijkt
dit tot uiting te komen in het voorkomen van
wapenschilden om een rechthebbende aan te
duiden. Soms is het verband evident, zoals met
name blijkt in groep twee. Maar men moet op-
passen, want het komt net zo goed voor dat ge-
bruik gemaakt wordt van het breedste scala
van de heraldiek dat men zich denken kan, in-
clusief gefantaseerde wapens van al dan niet
bestaan hebbende helden uit een meer of min-
der ver verleden. Het blijkt dat dat nogal eens
het geval is bij de kistjes uit de eerste groep.
Wat de techniek van versiering betreft lijkt
snijwerk in hout - misschien als opvolger van
ivoor - aan de basis te liggen. De vroegste
exemplaren zijn ervan voorzien. Later komen
gestempeld leer en gegoten metaalbeslag erbij.
Geeft het fijne houtsnijwerk, doordat het ver-
guld wordt, aan het voorwerp al een buitenge-
woon kostbaar aanzien, dit krijgt door de toe-
passing van verguld tin een dimensie erbij. Dit
laatste wordt regelrecht vergeleken met goud-
smeedkunst en het vermoeden bestaat dat spe-
ciale ateliers, bijvoorbeeld in Keulen, zich met
vervaardiging in serie van deze bijzondere
voorwerpen kunnen hebben beziggehouden.'"
De verbinding met goudsmeedkunst is inder-
daad opvallend. Een bijzonder fraaie parallel is
bijvoorbeeld te vinden in een verguld zilveren
bokaal uit de Domschatz van Halberstadt {afb.
2). De bokaal, die uit het begin van de 14de
eeuw dateert, is in de kerkschat reliekhouder
met relieken van Karel de Grote. Verondersteld
wordt echter dat de oorsprong van het voor-
werp heel goed werelds geweest kan zijn en
dat het huidige kerkelijke gebruik secundair is.
Deze mening is onder andere gebaseerd op het
voorkomen van zes gelijke ronde medaillons in
reli�f op het deksel. Deze vertonen de ons zo
bekende voorstelling van een ridder te paard.
De ruiter beweegt zich van links naar rechts
binnen een parelrand. Op het schild is het wa-
pen van een adelaar afgebeeld. Ook in dit ge-
val is gewezen op de overeenkomst in stijl met
een zegelstempel, al bleek, ook nu, het wapen-
schild zelf niet nader te duiden."
De techniek, waarbij het reli�f dat op een be-
staande ondergrond bevestigd wordt uit ver-
guld tin bestaat, lijkt vooral in Zuid-Europa en
vogue te zijn geweest. V. Gay in zijn bekende

3. Verzilverd houten kistje met ornamenten van verguld
tin; 14de eeuw. Kerlcschat van Sint Servaas, Maastricht
(foto G.Th. Delemarre, Bunnik)

Glossaire noemt verschillende voorbeelden
van op deze wijze beklede houten kistjes uit
de 14de tot 16de eeuw.-* De appliques geven
uiteenlopende motieven te zien en lijken voor
het doel vervaardigd te zijn. Regelmatig ko-
men fabeldieren voor, zoals ook het geval is
bij een kistje uit de 14de eeuw van Franse of
Italiaanse makelij dat zich in de kerkschat
van de Sint Servaaskerk te Maastricht be-
vindt.-" Van dit kistje is het hout verzilverd en
vervolgens bekleed met tinnen reli�fs die ver-
guld zijn (afh. 3). Het is het enige geval dat
ons uit Nederland bekend is.

Een mogelijkheid tot interpretatie

Het wordt langzamerhand zaak de balans van
onze uiteenzettingen op te maken. Een eerste
constatering is wel dat het niet langer moge-
lijk is te spreken van een insigne voor onze
ruiter uit Wijk bij Duurstede. Veel lijkt erop
te wijzen dat het in werkelijkheid om een be-
slagstukje gaat, een applique. Hoewel jam-
mer genoeg niet meer na te gaan is of er zich
wellicht nog sporen van verguldsel op bevin-
den, lijkt de toepassing als een gouden ver-
sierstuk op een van de bekende laat-middel-
eeuw.se kistjes daarbij het meest aannemelijk.
Gezien de aard van de voorstelling met de
weergave in de trant van een zegel van een
ridder met wapenschild geniet een kistje dat
voor het opbergen van 'familiepapieren' in
gebruik was, kortom een Briefladen, de voor-
keur. Onbeslist blijft of hier ook werkelijk
van een familiewapen van de gebruiker spra-
ke is. Onmogelijk is het zeker niet, maar
daarvoor zou verder speurwerk nodig zijn en

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 31-



		Samenvatting Een tinnen ruiterfiguurtje uit de opgravingen te Wijk bij Duurstede is lange tijd aangezien voor een insigne. De uitbeelding van de ridder lijkt aan een zegel ontleend te zijn en plaatst het stuk omstreeks 1300. Als insigne was het ech- ter niet in de geestelijke sfeer der pelgrimsin- signes noch in die der profane draagspelden onder te brengen. Veel wijst er daarentegen op dat het een applique, een beslagstukje is ge- weest waarmee speciale houten kistjes uit de Late Middeleeuwen werden versierd. Gezien de nauwgezette weergave van het wapenschild valt daarbij te denken aan een kistje voor be- langrijke familiestukken, een zogenaamde Briefladen. Het is echter niet gelukt het weer- gegeven wapen aan een specifieke familie toe te wijzen. Voor een toepassing in deze sfeer pleit overigens ook de vindplaats: nabij een huisplaats die door de erbij gedane vondsten op een adellijke levenswijze duidt. Enkele pa- rallelle archeologische vondsten van elders - beslagstukken van kleine ruiterfiguren - lijken het karakter van dit stuk te bevestigen. In zijn soort echter is het tot nu toe een unicum. Drs. H. Sarfatij is sinds 1967 als archeoloog verbonden aan de Rijksdienst voor het Oud- heidkundig Bodemonderzoek in Amersfoort. Hij is gespecialiseerd in opgravingen in mid- deleeuwse stadskernen. Literatuur: - H. Appuhn, Briefladen aus Niedersachsen und Nordrhein-Westfalen. Dortmund, 1971. - H. Appuhn, Briefladen, Wallraf-Richartz Jahrbuch 34, 31-44. K�ln, 1972. - H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldeweij, Heilig en Profaan; 1000 Laatmiddeleeuwse Insignes uit de collectie van H.J.E. van Beu- ningen. Cothen, 1993 (Rotterdam Papers 8). - A. Carmiggelt, Laat- en postmiddeleeuwse bewoningssporen aan de Hoogstraat te Rot- terdam, in: A. Carmiggelt, A.J. Guiran, M.C. van Trierum, Boorbalans 3; Archeologisch onderzoek in het trac� van de Willemsspoor- tunnel te Rotterdam. Rotterdam, 1997, 139- 278. - Corpus Sigillorum Neerlandicorum. De Ne- derlandsche zegels tot 1300, 's-Gravenhage 1937-40, I dl tekst, 2 dln platen.
	4. Verguld bronzen ridderfiguurtje gevonden op de wal van het kasteelterrein 't Goy te Houten; eerste helft 14de eeuw. Grootste breedte 6 cm. (foto ROB) bovendien, naar onze mening, een flinke do- sis geluk. De ridder van Wijk als bodemvondst versterkt het beeld van een adellijke bewoning zoals die op archeologische gronden op de Heul vastgesteld is voor de periode rond 1300. Hij sluit aan bij enkele vergelijkbare vondsten van elders met deels eenzelfde indicatie. Zo komt uit hetzelfde Kromme-Rijngebied een fragment van een tljn uitgewerkt ruiterfiguur- tje van een geharnaste ridder dat duidelijk als beslagstuk toegepast geweest is. Het is van verguld brons, bol opgewerkt aan de voorzij- de en hol van achteren, met enkele spijkerga- ten en een omgebogen nagel die in een ervan is achtergebleven. Deze vondst komt van de wal rond het kasteelterrein 't Goy in Houten" en lijkt, los van het verschil in uitvoering, functioneel met onze Wijkse ridder overeen te komen (afh. 4). Moeilijker is dat te zeggen van een vlak bronzen ruiterfiguurtje dat opge- graven werd te Rotterdam." Het is zeker als beslag gebruikt, maar de veel grovere uitvoe- ring met ingeritste lijnen, alsmede de merk- waardige vindplaats in een burgerlijk stedelij- ke context maken het fragw�rdig of dit ook in een adellijke levenssfeer geplaatst zou kunnen worden. Zo behoudt onze Wijkse ridder voor- alsnog zijn exclusieve karakter.


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
			31

-ocr page 32-



	- C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen. Een institutioneel-geografi- sche studie. Zutphen, 1983 (Stichtse Histori- sche Reeks 9). - G. Demay, Le costume au moyen age d'apr�s les sceaux. Paris, 1880. - J. van Doesburg, i.v.. Kasteel of moated site ? De laat-middeleeuwse bewoningssporen op De Geer te Wijk bij Duurstede. - W.A. van Es en W.A.M. Hessing, Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Neder- land. Van Traiectum tot Dorestad. 50 v.C. - 900 n.C. Utrecht/Amersfoort, 1994. - J.M. Fritz, Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa. M�nchen, 1982. - V. Gay, Glossaire du moyen age et de la re- naissance. Paris, I-II, 1887-1928 [repr.: Neudeln 1967]. - J.M. Heineccius, (Syntagma historicum) De veterihus Germanorum aliarumque natio- num sigillis. Francfort-Leipzig, 1719. - H. Kohlhaussen, Minnekastchen im Mitte- lalter. Berlin, 1928. - H. Kohlhaussen, H., Unver�ffentlichte fr�he Schmuck- und Minnekastchen, Zeitschrift f�r Kunstwissenschaft 3, 1-14, 1949. - H. Kohlhaussen, Geschichte des deutschen Kunsthandwerks. M�nchen (Deutsche Kunstgeschichte, Bd. V), 1955. - E. van Leeuwen, Een archief- of relieken- kistje. Spiegel Historiael 9, 500-1, 1974. - J. van Loo, Een minnekist uit Cataloni�, An- tiek 1, VIII, 21-5, 1966-1967. - De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Limburg. Ge�llustreerde be- schrijving. Eerste stuk: De monumenten in de gemeente Maastricht. 's-Gravenhage, 1935 (Derde aflevering). - R. van Marie, Zwei italienische Min- nekastchen des 14. Jahrhunderts, Pantheon, Monatsschrift f�r Freunde und Sammler der Kunst, Bd. 15, 171-173, 1935. - J.-Th. de Raadt, Sceaux armori�s des Pays Bas et des pays avoisinants (Belgique, roy- aume des Pays-Bas, Luxemhourg, Allemag- ne, France); Recueil historique et h�raldi- que. Bruxelles, 4 vol, 1898-1903. - J.B. Rietstap, Armorial G�n�ral I Illustra- tions bezorgd door V. en H.R. Rolland, foto- statische herdruk London, 1967, 3 Vol., [1967].
		- B. Spencer, Pil grim Souvenirs and Secular Badges. London (Medieval tlnds from exca- vations in London 7), 1998. - W.J. van Tent, Archeologische kroniek van de provincie Utrecht over de jaren 1970- 1971, Maandblad Oud-Ut recht 49, 59-74, 1976. - M. de Waha en J. Dugnoille, Le Hainaut au Moyen Age, in: C. Billen, X. Canonne & J.-M. Duvosquel (r�d.), Hainaut - Mille Ans - L'avenir, s.\., 1997,25-51. Noten: * Deze bijdrage werd eerder gepubliceerd in D. Kicken. A.M. Koldeweij en J.R. ter Molen (red.), Gevonden voorwerpen / l^>st and found. Opstellen over midel- eeuwse archeologie voor I Essays on medieval archa- eology for H.J.E. van Beiiningen. Rotterdam, 2000, 306- 315. 1 Van Es en Hessing 1994, m.n. de bijdragen 24 tot 27, 226-241. 2 Vondstnummer WbD 67 - 810. 3 De documentatie over de zoektocht naar het voorwerp in 1999 alsmede een exemplaar van het afgietsel uil 1967 bevinden zich bij de auteur 4 De gegevens betreffende de circiimstanlial evidence zijn mij ter beschikking gesteld door J. van Doesburg (ROB) die een publicatie over de laat-middeleeuwse sporen uit het onderzoek te Wijk bij Duurslede voor- bereidt (Van Doesburg, i.v.). 5 Zie de vorige noot. 6 Demay 1880. 7 Demay 1880, resp. 114-8, 132-8, I49-.54, 145-8, 205- 6, 172-5, 168-9, 179-82. 8 Corpus Sigdlorum nr 533 - jaar 1285, 537 - 1298, 543 - 1299, 753 - 1290, 753 - 1292, 779 - 1290, 781 - 1294, 783 - 1295, 934 - 1298, 10.36 - 1296, 10.39 - 1297, 1075- 1290, 1123- 1281, 1280- 1269, 1283- 1290, 1.344- 1274. 9 Deze vaststelling is natuurlijk enigszins beperkt door- dat het Corpus met het jaar 1300 eindigt. Anderzijds zijn er al zoveel 'aanlopen' in het materiaal uit de voorafgaande 15 il 20 jaar dal de 'uitloop' na 1300 nooit veel kan zijn geweest. Ook de gegevens bij De- may 1880 wijzen in die richting. 10 Hier zij verwezen naar de belangrijkste moderne over- zichtswerken: Van Beuningen en Koldeweij 1993, 243- 6 en Spencer 1998, 299-300. I I Dat dit gebruik inderdaad voorkwam toont een bijzon- der fraaie zilveren gesp van omstreeks 13.30/1.340 ge- vonden in de bedding van de rivier de Oder. Op de gesp houden een man en een vrouw een wapenschild tussen zich in. Dit wapen, dat net als in ons geval ge- keperd is in vijf delen, kon thuisgebracht worden als behorend tot een adellijke familie uit Pommeren (Fritz 1982, 231-2 en afb. 325; Kohlhaussen 19.55, 161).


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)			32
Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 33-

12 Le Roy 1693, 23-30; Chalon 1848, 25; De Raadt
1897,11, 15; 1,207.289.

13 De leeuw was afkomstig uit Vlaanderen en de wisse-
ling speelde een rol in de toenmalige strijd tussen de
Avesnes en de Dampierres (mededeling professor Mi-
chel de Waha, UL Bruxelles). Voor een moderne visie
op de ontwikkeling in hoofdlijnen van de Avesnes in
Henegouwen zie De Waha & Dugnoille 1997.

14 Het was Yves Metman van de zegelafdeling der Archi-
ves de France (Parijs) die mij hier in 1970 opmerk-
zaam op maakte. Zie bijvoorbeeld het zegel van graaf
Ulrich II (1306-1346) zoals afgebeeld bij Heineccius
1719.

21 Men zou kunnen veronderstellen dat zich tussen voor-
en achterbenen van het paard iets als delen van een
draak bevinden, maar duidelijk en overtuigend is dit
niet. Het beeld van 'golvend oppervlak' zoals eerder
bij de beschrijving in een voorgaande paragraaf gege-
ven is aannemelijker.

22 Oudere insignes zijn wel bekend uit Engeland (Spen-
cer 1998, 241: Guilhem / Guilhem- le-D�sert) maar
deze vertonen een ander karakter.

Ik heb mij hier, noodgedwongen, alleen kunnen base-

ren op de foto's en het afgietsel van het voorwerp.

Kohihaussen 1928 met aanvullingen in Kohihaussen

1949 en kort in Kohihaussen 1955, 186 vig. Sinds de
eerste publicatie hebben verschillende onderzoekers
vergelijkbare kistjes gepresenteerd en doorgaans als
'minnekistje' beschreven, bijvoorbeeld Van Marie
1935, Van Loo 1966-67, Van Leeuwen 1974.

25 Appuhn 1971 en Appuhn 1972.

26 Appuhn 1972,33.

27 Fritz 1982, 208 en atU 178 en 179.

28 Gay 1967,1,403-4.

29 Maastricht 1935, 427.

30 Van Tent 1976,69.

31 Carmiggelt 1997, p. 152.

Gegevens van N. Plomp (Centraal Bureau voor Gene-

alogie, Den Haag). Afbeeldingen van de wapens in
Rietstap 1967.

Dekker 1983,395-396.
Dekker 1983. 500.

18 Collectie wapenbeschrijvingen door R.T. Muschart op
het Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag, nr.
41c.

19 Gedetailleerde informatie van N. Plomp (als voren).

20 De aartsengelen die ook wel als ridders in wapenrus-
ting weergegeven worden blijven hier buiten beschou-
wing aangezien zij ook met vleugels zijn toegerust.

Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 34-



		Boeken

Schalkwijks dialectwoordenboek Eind 2000 verscheen als deel 5 van de Histo- rische Reeks Kromme-Rijngebied 'n Haonde- rik vol ruggemeters. Schalkwijks dialect van P.M. Heijmink Liesert (159 blz., met afb.; ISBN 90- 806002-1-0; � 19,50, voor leden � 14,95). De verschijning van dit boek is het zoveelste bewijs dat dialecten zich momen- teel in een steeds groeiende belangstelling mogen verheugen. Er is sprake van een heuse dialectrenaissance, die paradoxaal genoeg sa- mengaat met een gestage verdwijning van de dialecten. Het boek van Heijmink Liesert bestaat uit een inleiding waarin de positie van het Schalk- wijkse dialect uiteengezet wordt en de werk- wijze die de auteur heeft gevolgd. Hierna volgt een overzicht van de kenmerken van het dialect. Het woordenboek Schalkwijks-Ne- derlands vormt de hoofdmoot van het boek. Ter ontsluiting van ondoorzichtige dialect- woorden is achterin een register Nederlands- Schalkwijks opgenomen, wat zeer gebruiks- vriendelijk is. Het boek besluit met een korte bibliografie. In het woordenboek zijn de Schalkwijkse woorden en in mindere mate uitdrukkingen opgenomen die afwijken van het Standaard- nederlands. De auteur heeft meer dan veertig jaar lang materiaal verzameld, en hij is te ra- de gegaan bij oudere, mannelijke informan- ten, die het dialect het best bewaard hadden of hebben. Want zoals zoveel dialecten groeit ook het Schalkwijks langzaam maar zeker steeds meer naar het Standaardnederlands toe, en verdwijnt de tradionele woordenschat, die voor een groot deel verbonden was met inmiddels verdwenen landbouwtechnieken. Het woordenboek legt niet alleen de Schalk- wijkse woordenschat vast, maar geeft bij ver- schillende trefwoorden uitgebreide cultuur- historische toelichtingen, soms voorzien van een informatieve illustratie. Zo vinden we bij de trefwoorden boer allerlei gezegdes met het bewuste woord, bij boerderij wordt uitleg over boerderijtypen gegeven, en bij blokwao- ge, koets en verewaoge staat een heldere be- schrijving van de wagensoorten.
			Ook taalkundige wetenswaardigheden komen aan bod: vervormingen van achternamen, de vorming van verkleinwoorden, getallen, aftel- woorden en voorbeelden van zeispreuken zo- als ieder ze meug, sprcik de hoer, en ie vrat vuige. Kortom: dit boek biedt voor elk wat wils. Het woordenboek is een waardevolle aanvul- ling op het Zuidutrechts woordenboek van H. Scholtmeijer, dat in 1993 verscheen en dat de dialecten in de gehele Kromme-Rijnstreek en de Lopikerwaard beschreef. Het Schalkwijkse woordenboek is beperkter van opzet omdat het alleen de woordenschat van het Schalk- wijks opneemt, maar die woordenschat is dan weer aanzienlijk uitgebreider dan die van het Zuidutrechtse woordenboek. Het is verheu- gend dat dankzij dit verzorgd uitgegeven boek het Schalkwijkse dialect voor het nage- slacht bewaard blijft. Nicotine van der Sijs

				l


					34
	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)				34
	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 35-



	Varia

Korte stukjes gevraagd De redactie wil meer korte artikelen en varia- mededelingen in het tijdschrift plaatsen. Uit de enkele jaren geleden onder de leden van de Historische Kring gehouden enqu�te (zie het nummer van december 1998) is gebleken dat relatief veel leden zaken onderzoeken en na- speuringen doen. Helaas worden de resultaten daarvan en bevindingen daaruit dikwijls niet gepubliceerd. Dat is jammer omdat anderen er hun voordeel mee kunnen doen en vele zaken het verdienen aan de vergetelheid te worden ontrukt, dan wel juist voor de vergetelheid die- nen te worden behoed. De redactie roept u dan ook op om de pen dan wel de pc ter hand te nemen. Het kan, bij wijze van voorbeeld, gaan om een stukje bij een (oude) foto van een fa- milie, van een boerderij of van een gebeurte- nis. Heeft u een prangende vraag over iets, bij- voorbeeld over de betekenis van een specifiek gebruik of woord, aarzel dan niet die voor ant- woord aan uw medeleden voor te leggen. Denkbaar is dat u in een niet voor de hand lig- gende archiefbron onverwachts informatie heeft gevonden over het Kromme-Rijngebied, informatie die nuttig voor andere leden kan zijn. Dit is dan bij uitstek geschikt voor de ru- briek varia. Kortom, ons inziens 'publicatie- stof' te over. Wilt u ��n en ander voor publicatie aanbieden of twijfelt u of dat wel interessant voor het tijdschrift is, neem dan contact op met Ria van der Eerden van de redactie (tel. en fax: 0343- 595516 of 578023 of e-mail: rvdeerden@wijkhijduurstede.nl). Nogmaals de peilsteen in Werkhoven De (reeds eerder herziene) ouderdom van het peilsteentje in de Hoge Zandbrug te Werkho- ven, daterend uit begin 19de eeuw (zie het tijd- schriftnummer van maart/juni 2000 34 1/2) wordt door de heer R.J. Holtman uit Odijk in twijfel getrokken. Hij meent dat de Werkho- vense steenhouwer zijn tijd v�r vooruit moet zijn geweest door v��r 1820 reeds een peil- steen te maken met Nederlandse benamingen van het metrieke stelsel (el en duim), die pas vanaf dat jaar stap voor stap ingevoerd zouden		worden en tot 1869 waren voorgeschreven. Volgens de heer Holtman is de steen derhalve tussen 1820 en 1870 te dateren. Bij deze ruime periode wil ik de volgende kanttekeningen maken. Er was bij de herbouw van de brug in 1858 sprake van een aanwezige peilsteen die herplaatst diende te worden. De huidige steen is toen in ieder geval geplaatst, gelet op het metselwerk dat rond de steen is gemetseld en niet is uitgehakt. Dus van twee�n ��n: of de steen is ouder dan 1858 en her- plaatst of er is toen een nieuwe (moderne) steen aangebracht, maar dat is niet conform de eisen van het bestek. Daarbij komt dat de eer- ste peilstenen met A.R (Amsterdams Peil) en een hoogtemaat reeds sinds 1774 werden toe- gepast (onder andere bij Vianen) en in de pe- riode 1797-1812 onder leiding van generaal Krayenhoff op grote schaal werden verspreid. Dus waarom ook niet in Werkhoven? Wanneer de Nederlandse benamingen inder- daad pas sinds 1820 zijn ingevoerd, valt het steentje mijns inziens kort nadien te dateren, mogelijk in samenhang met de nieuwe weg- route van Cothen naar Utrecht (zie het oor- spronkelijke artikel over de brug in het tijd- schriftnummer van september 1999 33-3) en niet jonger. Zolang wij echter (nog) niet over bronnen beschikken die over het vervaardigen en plaatsen van de thans aanwezige steen rep- pen, zal het een kwestie van 'gissen' blijven.

			Het peilsteentje tijdens de restauratie van de brug in 1999 (foto auteur)


Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)
				35

-ocr page 36-



Internetsite over archeologie in Houten Archeologie staat in een groeiende belangstel- ling. Regelmatig verschijnen er stukken in de pers over nieuwe ontdekkingen zoals een Ro- meins schip en een Romeinse weg in Leidse Rijn, een Vroeg Middeleeuws grafveld in Rhe- nen of de vondst van een Romeinse grafsteen in Houten. Over al die onderzoeken en vond- sten verschijnen boeken en worden tentoon- stellingen georganiseerd. Nieuwe vondsten hebben vaak tot gevolg dat gedeelten van de geschiedenis van Nederland kunnen worden aangevuld of zelfs moeten worden herschre- ven. De Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) heeft het plan opge- vat om de resultaten van opgravingen toegan- kelijk te maken via internet. Hiervoor zijn twee proefprojecten gestart: ��n in samenwer- king met de gemeente Houten over het archeo- logisch onderzoek in deze gemeente en ��n over de bewoningsgeschiedenis van Friesland. De ROB gebruikt deze proefprojecten om er- varing op te doen voor een publieksvriendelij- ke ontsluiting van archeologische kennis en gegevens. De presentaties over Houten en Friesland worden onderdeel van een boom- structuur die als kapstok zal gaan dienen voor allerlei webpagina's over archeologie. Via deze website is tevens een zogenaamde TRAP-route (Toeristisch Recreatief Archeolo- gisch Project) te raadplegen waarin een fiets- route staat beschreven langs een aantal interes- sante archeologische terreinen en monumenten in de gemeente Houten. Deze TRAP-route, die binnenkort tevens in boekvorm te verkrijgen is, moet de bezoeker van de site stimuleren om de archeologische monumenten 'live' te gaan be- kijken. Het doel van de gemeente Houten is om alle (nieuwe) inwoners op een makkelijk toeganke- lijke manier en gratis op de hoogte te stellen van de bewoningsgeschiedenis van dit gebied. Een andere mogelijkheid die het internet biedt is dat middelbare scholieren de site kunnen gaan gebruiken voor hun opleiding. Binnen de gemeente Houten zijn sinds de start van de eerste uitbreiding van het dorp aan het eind van de zeventiger jaren van de twintigste eeuw een groot aantal opgravingen gedaan, voorna- melijk door de ROB. Daarvoor werd al onder-
		zoek gedaan door de lokale archeologische werkgroep. De resultaten van al deze grote en kleine opgravingen zijn in deze site overzich- telijk toegankelijk gemaakt. De ontwikkeling van de site gebeurt onder su- pervisie van de ROB en de gemeente Houten, de tekst wordt geschreven door Otto Wttewaall die tevens de illustraties verzorgt, het ontwerp van de site is van de hand van bureau Blikveld uit Rotterdam en de uiteindelijke technische uitvoering gebeurt door bureau Opsys uit Den Haag. De site is vanaf eind april op het internet te be- kijken. Op dit moment is echter nog niet be- kend onder welke naam de site te vinden is; deze zal via de pers worden bekendgemaakt. Otto Wttewaall

			I


				36
	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)			36
	Het Kromme-Rijngebied, 35-1/2 (2001)

-ocr page 37-



	Historische grenspalen in het Kromme-Rijngebied: een inventarisatie

Ad van Bemmel In het maart-juni 2000 nummer van dit tijd- schrift heeft de redactie onder de titel 'Grens- palen in het Kromme-Rijngebied gezocht', een oproep geplaatst. Op die oproep zijn enkele kleine reacties en een grote reactie binnenge- komen. De redactie heeft de indiener daarvan, Ad van Bemmel, gevraagd het navolgende arti- kel te schrijven. Het bestuur van de Histori- sche Kring 'Tussen Rijn en Lek'zal de betrok- ken overheden attenderen op het bestaan van historische grenspalen in hun gebied en hen adviseren die te beschermen (de redactie). Afbakening Het is opmerkelijk hoeveel palen er in het Kromme-Rijngebied staan als je daar expliciet op let. Uiteraard veel heiningpalen in alle ma- ten en soorten. Palen van allerlei nut.sbedrij- ven, paaltjes ter aanduiding van de waterputten van de brandweer etc. Meestal kleine maar soms ook grote, betonnen kadasterpalen ter markering van eigendom al dan niet met de naam van een gemeente of van de provincie Utrecht (pe = provinciaal eigendom) erin. Gro- te vierkante palen die in 1997 zijn geplaatst om ons aan de grens van het Romeinse Rijk te herinneren. Ontelbare aantallen palen met ver- keersborden. Toeristische aanduidingspalen. Kortom, het Kromme-Rijngebied is in ieder geval bovengronds een woud van palen. In dat woud staan hier en daar de historische grens- of, zoals ze eertijds werden genoemd, limiet- palen waar de redactie op zoek naar was. Het lijkt op het zoeken naar de bekende speld in de hooiberg. Toch valt het wel mee. Goed kijken is vereist. Ook i'k heb palen ontmoet die me nog nooit eerder waren opgevallen hoewel ik er toch al jaren langs was gekomen. Opvallend is ook dat sommige palen in de lite- ratuur (bijvoorbeeld in de reeks Monumenten- Inventarisatie Provincie Utrecht) wel worden genoemd en andere in het geheel niet. Door- gaans zijn de meeste palen niet beschermd. Vaak zien ze er ook niet als bijzonder uit. On-
			bekend maakt onbemind. Ze kunnen zomaar verdwijnen. In 1995 heb ik een aantal negen- tiende-eeuwse grenspalen langs de Kromme Rijn gefotografeerd. Enkele jaren later bleken ze van de ene op de andere dag te zijn 'ge- ruimd'. De meeste palen stonden en staan op de Lekdijk: een groot deel is echter bij de dijk- verzwaring rond 1987 verdwenen. In het navolgende heb ik een beeld van bedoel- de palen geschetst. Ik pretendeer niet dat dit alle nog in het gebied aanwezige historische grenspalen zijn maar het zal behoorlijk dek- kend zijn. Ook heb ik weinig aanvullend on- derzoek gedaan maar primair gebruik gemaakt van informatie die mij anderszins bekend was. Het is niet meer maar ook niet minder dan een inventarisatie. Bij die inventarisatie heb ik me laten leiden door de bestuurskundige indeling van ons land: rijk, provincie, gemeente en wa- terschap. Daar heb ik een categorie 'overige' aan toegevoegd. Kaarten Zoals een geograaf betaamt, ben ik eerst op zoek gegaan naar algemene kaarten waarvan te verwachten is dat daar de locatie van grenspa- len op zou staan aangegeven. In verband met de invoering van het Kadaster in 1832 is voor de offici�le grensbepaling van iedere toenmali- ge gemeente een procesverbaal opgemaakt'. Onderdeel daarvan is een kaart. Uit die proces- sen verbaal blijkt dat er op selecte plaatsen grenspalen stonden dan wel toen zijn geplaatst. Op enkele van die plaatsen staan nog steeds palen. Een volgende bron betreft de topografische kaarten van 1:25.000. Op veel van die kaarten staat ook de locatie van grenspalen (met 'GP') aangegeven. De Topografische Dienst te Em- men beschikt van elk kaartblad over alle uitga- ven in de tijd (sedert 1870). Door verschillen- de uitgaven te vergelijken, is informatie over het wel en wee van bedoelde palen te verkrij-


		Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
				37

-ocr page 38-

gen (zie de tabel). Op de eerste uitgave van
1870 zijn in ons gebied geen grenspalen opge-
nomen; op de volgende herziene uitgave van
1906/1910 wel. Let wel: een kartograaf kan
een grenspaal niet (meer) hebben (h)erkend en
dus niet (meer) op de kaart hebben opgeno-
men! Dit impliceert dat bij eigen waarneming
een grenspaal er wel kan zijn (geweest).

Grenspalen op topografische kaarten 1:25.000
(1906/1910, 1990) en aanwezigheid 2001

de verbetering van de Hollandse Waterlinie ge-
kanaliseerd. Na de kanalisatie heeft de genie
de rivier opgemeten. Daarbij zijn volgens het
bestek ongeveer 350 vierkantige, natuurstenen
zogenaamde limietpalen geplaatst; palen die de
grens van het toenmalige eigendom van het
Rijk markeerden. Ze staan enkele meters uit de
oever en zijn te herkennen aan de letter O (de
O van het Ministerie van Oorlog) met een
nummer. Men is in Wijk bij Duurstede met het
nummeren begonnen. De meeste palen zijn in-


locatie gemeentegrenspaal (kaartco�rdinaten 1990)	top. kaart	top. kaart	waarneming
	1906/1910 a)	1990 b)	2001
(1990 kaartblad 39A: Culemborg)
- grens Odijk-Houten (Houtenseweg: 141,5/449,5)	nee	ja	nee c)
- grens Werkhoven-Houten (Oostromsdijkje; 142,2/447,8)	nee	ja	nee c)
- grens Cothen-Houten (Tuurdijk; 145,1/445,6)	nee	ja	nee c)
- grens Cothen-Werkhoven (Tuurdijk-Hollende Wagenweg;	nee	ja	nee
146,3/445,9)
- grens Cothen-Houten (Nachtdijk; 145,5/445,2)	nee	ja	nee
- grens Cothen-Houten (Kapeileweg; 145,8/444,6)	ja	ja	nee c)
- grens Langbroek-Driebergen/Rijsenburg (Langbroeker-	nee	ja	nee
wetering; 149,2/447,7)
- Lekdijk (Schalkwijk; 144.2/443,4)	nee	ja	ja
(]990 kaartblad 39B: Wijk bij Duurstede)
- grens Cothen-WbD (Trechtweg; 150.3/444,0)	ja	ja	ja
- grens Cothen-WbD (Gr. v. L. v. Sandenburgweg;	ja	nee	nee
150,9/444,7)
- grens Cothen-WbD (Kromme Rijn; 150,6/445,2)	ja	nee	nee
- grens Cothen-WbD (Landscheidingsweg; 150,7/445,4)	ja	nee	nee
- grens Langbroek-Driebergen/Rijsenburg (Gooyerdijk;	nee	ja	nee
150,0/448,8)
- grens WbD-Langbroek (Wijkerweg-Landscheidingsweg;	ja	nee	ja
152,1/444,5)
- grens WbD-Amerongen (Amerongerdijk; 154,4/444,2)	nee	ja	ja
- grens WbD-Amerongen (Lekdijk; 155,0/443,1)	nee	ja	ja
- Lekdijk (Amerongen; 159,7/445,4)	nee	nee	ja

De gemeenten Werkhoven en Odijk zijn in 1964 opgegaan in de gemeente Bunnik. De gemeenten Cothen en Langbroek
zijn in 1996 opgegaan in de geineente Wijk bij Duurstede.

a) Historische Atlas Utrecht - Chromotopografische Kaarl des Rijks l:2,'j.()()(). Den lip, 19X9. Het bctrci'l de kaartbladen
486 (Culemborg) en 487 (Wijk bij Duurstede).

b) Topografische Dienst te Emmen.

c) Geen grenspaal meer aanwezig maar wel een ijzeren paal met een tckstbord 'Welkom in de gemeente Houten'.

Rijk

Rond 1870 is de Kromme Rijn tussen Wijk bij
Duurstede en Odijk, in opdracht van het toen-
malige Ministerie van Oorlog, ten behoeve van

middels verdwenen. Op een aantal plaatsen op
de linkeroever zoals vlak bij de grens van Wijk
bij Duurstede met Cothen, bij de sluis te Werk-
hoven en stroomafwaarts van kasteel Bever-

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 39-


	!flk
	II		,,,.....I'
	Bb^
	1
; »0 �' -'^^		^^

2. Langs de (voormalige) provinciale wegen tussen Utrecht
en het Culemborgse resp. het Wijkse veer staat nog een
groot aantal betonnen waarschijnlijk iets na 1930 door de
provincie Utrecht geplaatste, vierkantige grenspalen voor-
zien van het provinciewapen. Deze - ten dele toen ontgra-
ven - paal staat in de buurt van het voormalige zwembad
de Trip onder Schalkwijk (Foto auteur voorjaar 2000)

op dat langs de betreffende wegen om de 1000
meter de aanduiding 'MP' gevolgd door een
vanaf Utrecht oplopend nummer voorkomt^
MP staat voor mijlpaal. Deze mijlpalen zijn
geen grenspalen en zijn, bij mijn weten, overal
verdwenen.

I. Langs de Kromme Rijn tussen Wijk bij Duurstede en
Odijk, staan, enkele meters uit de oever, hier en daar nog
enkele uit circa IS?."! daterende liinietpalen. Deze paal on-
der Cothen is inmiddels verdwenen (Foto auteur juli 199,'�)

weerd, stonden ze in 1995 nog. Inmiddels is
een aantal tussen Wijk bij Duurstede en Cothen
verdwenen (afb. 1 ).-

Provincie

Van oudsher is de provincie Utrecht eigenaar
en beheerder van een aantal wegen in ons ge-
bied. Het betreft hier wegen die de stad Utrecht
verbinden met veren over de rivier de Lek, dus
via Houten-Schalkwijk naar het Culemborgse
veer, via Houten-'t Goy naar het Beusichemse
veer en via Bunnik naar het Wijkse veer. Langs
die wegen heeft de provincie ooit hardstenen
grenspalen laten plaatsen. Langs de weg via
Schalkwijk en langs de weg via Bunnik (vooral
onder Vechten) staat nog een groot aantal ro-
buuste, vierkantige betonnen palen met het pro-
vinciewapen erin (afb. 2). Zij dateren waar-
schijnlijk uit de jaren dertig van de twintigste
eeuw toen deze wegen werden opgeknapt en
verbreed ingevolge het in 1927 vastgestelde
provinciale wegenplan'. Langs de weg via 't
Goy staan vooral onder 't Goy nog enkele vijf-
kantige natuurstenen palen waarvan ik denk dat
die daar eerder en wel in de negentiende eeuw
zijn neergezet (afb. 3). Wie de oude topografi-
sche kaarten van 1:25.000 goed beziet, merkt

3. Langs de voormalige provinciale weg tussen Utrecht en
het Beusichemse veer staat nog een aantal natuurstenen
waarschijnlijk door de provincie Utrecht in de negentiende
eeuw geplaatste vijfkantige grenspalen. De foto van deze
paal is genomen onder 't Goy: Beusichemseweg 136 (Foto
auteur voorjaar 2000)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 40-

..mt^

6. Deze negentiende-eeuwse. spits toelopende, vierkanti-
ge, betonnen en gehavende paal dient ter hoogte van de
kruising Wijkerweg-Landscheidingsweg ter markering van
de grens van Wijk bij Duurstede en Langbroek (Foto Hans
Dirksen september 2001)

Gemeente

Alle (voormalige) gemeenten in het Kromme-
Rijngebied zijn ooit afgegrensd geweest door
houten dan wel stenen grenspalen. Daar zijn er
nog maar enkele van over. In het 1978 versche-
nen boekje Grenspalen in Nederland staat een
tekening van een 'eenvoudig uitgevoerd grens-
paaitje dat de namen HOUTEN en WERKHO-
VEN draagt" en aan de weg ertussen staat'. Dit
inmiddels onvindbare paaltje zal bij de latere
reconstructie van die weg zijn verdwenen.
Genoemd boekje bracht me op het spoor van
een zeer interessant dossier in het gemeente-
archief van Wijk bij Duurstede uit de jaren
1827-1828". Daaruit blijkt dat de grens tussen
die gemeente en de omliggende gemeenten
Houten. Cothen. Langbroek en Amerongen in
1828 is afgebakend met in totaal vijf stenen en
22 houten palen. Al die houten palen zijn ver-
dwenen. Ik heb vier stenen palen gevonden
waarvan waarschijnlijk drie op plaatsen waar
in 1828 een stenen paal is neergezet plus ��n
waar toentertijd een houten paal is geplaatst.
Bedoelde drie stenen palen staan respectieve-
lijk op de grens met Cothen aan de Trechtweg
(afb. 4), op de grens met Amerongen op de
Lekdijk (afb. 5) en op de grens met Langbroek
op de kruising Wijkerweg-Landscheidingsweg
(atb. 6). De vierde stenen paal staat ook op de
grens met Amerongen maar dan aan de Ame-
rongerdijk en zal daar later zijn neergezet (afb.
7)'. Overigens staan langs de Trechtweg onder
Wijk bij Duurstede ook enkele vijfkantige na-

4. Deze waarschijnlijk in 1X28 op de Lekdijk gcplaulsic
vierkantige stenen paal (getooid met de inscripties AME-
RONGEN en WIJK BIJ DUURSTEDE) slaat op de grens
van Wijk bij Duurstede met Amerongen: de gemeentewa-
pen-bordjes zijn verdwenen (Foto auteur voorjaar 2()()())

5. Aan de Trechtweg staat op de grens van Wijk bij Duur-
stede en Cothen een waarschijnlijk in 1828 geplaatste
vierkantige stenen paal met gaten voor inmiddels verdwe-
nen gemeentewapen-bordjes (Foto auteur voorjaar 2000)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 41-

dom aan te geven, heeft de gemeente Wijk bij
Duurstede ergens aan het eind van de negen-
tiende - begin twintigste eeuw, kleine grens-
paaltjes langs de Wijkerweg neergezet. Een
tiental daarvan staat er nog; de meeste zijn
sterk beschadigd bij het grasmaaien (afb. 8).

Waterschap

Nog niet zo lang geleden was het Kromme-
Rijngebied een lappendeken van allerlei water-
schappen die uiteindelijk zijn samengevoegd
tot het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijn-
landen. Tot het onderhoud van de door die wa-
terschappen beheerde watergangen (inclusief
de Kromme Rijn) en wegen, waren allerlei
personen en dorpen verplicht. Zij dienden een
hen toegewezen deel, een slag genoemd, te on-
derhouden; een activiteit die de verhoefslaging
werd genoemd. De slagen waren door palen
gemarkeerd. Van al die palen is, voor zover mij
bekend, niets meer over behalve op de Lek-
dijk, eertijds eigendom van het Hoogheem-
raadschap Lekdijk Bovendams.
Het al meermalen genoemde boekje uit 1978
(p. 81) bevat de volgende passage: 'Vol raad-
sels zit een reeks achthoekige paaltjes aan de
dijk van Amerongen naar Wijk bij Duurstede.
De serie paaltjes, die alle voorzien zijn van een
nummer, begint bij Amerongen. De vormen
van de paaltjes, de manier van schrijven van de
nummers en de vergissingen bij het inhakken
doen ons vragen oproepen. Zijn de plaatjes
wellicht bewerkt door een leerling van steen-
houwer die het vak nog moest leren of was het

7. Aan de Amerongerdijk staat op de grens van Wijk bij
Duurstede en Amerongen een waarschijnlijk in de negen-
tiende eeuw geplaatste vierkantige, hardstenen en onver-
sierde paal (Foto auteur najaar 2000)

tuurstenen palen van het zelfde formaat als dat
van de al genoemde palen aan de Beusichem-
seweg onder 't Goy (zie afb. 3).

Ooit had de stad Wijk belang bij een weg rich-
ting Overlangbroek en naar 'Het Gat in de
Berg', de gemakkelijke doorgang in de Heu-
velrug bij Leersum. Vandaar dat de stad in
1367 een stuk grond kocht vanaf de Gooyer-
dijk naar Darthuizen om de voordien al in haar
bezit zijnde (Boven)Wijkerweg door te trek-
ken. Die (Boven)Wijkerweg is tot 1982 eigen-
dom van de stad, van de gemeente Wijk ge-
weest en toen verkocht aan de gemeente Lang-
broek. Sedert de gemeentelijke samenvoeging
met Langbroek in 1996 is de weg opnieuw ei-
gendom van Wijk geworden". Om haar eigen-

8. Langs de Wijkerweg onder Langbroek staat nog een
tiental vierkantige, betonnen paaltjes die zijn gesierd met
het wapen van de gemeente Wijk bij Duurstede: ze date-
ren waarschijnlijk uit het eind van de negentiende - begin
twintigste eeuw (Foto auteur inedio 1997)

9. Tot de dijkverzwaring rond 1987 stonden langs de Lek-
dijk zoals hier bij Amerongen, talloze verhoefslagingspa-
len (Uit: H. van het Loo, Bescryvinge van Ameronghen.
Amerongen. 1991. 86)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 42-



		Amerongen. Ze staan doorgaans op oude topo- grafische kaarten (1:25.000) en op waterstaats- kaarten. Ooit waren de hectometerpalen van steen, toen van hout en recent heeft het Hoog- heemraadschap De Stichtse Rijnlanden die me- rendeels weer vervangen door palen van wit kunststof. In de Amerongse Bovenpolder ligt vlak aan de rivier de Rijn op de zomerdijk een natuurstenen paal met de aanduiding 'HP 127' (afb. 11). Ik ben in het bezit van blad 36, "Wijk bij Duurstede', van een in 1871 uitgege- ven waterstaats kaart van de rivieren de Waal en de Rijn". Volgens die kaart stond hectome- terpaal 127 stroomafwaarts van de stad Wijk bij Duurstede voorbij het wiel aan de Lekdijk West. Het is bijna niet aan te nemen dat die paal ooit kilometers stroomopwaarts naar het oosten is vervoerd... Een raadsel dus. Het Hoogheemraadschap Lekdijk Bovendams was al sedert de late Middeleeuwen verant- woordelijk voor een groot deel van de Noorde- lijke Lekdijk, te beginnen in Amerongen. Dat begin wordt gemarkeerd door een markante grenspaal die uit de achttiende eeuw dateert. Hij is van hardsteen en wordt bekroond door een classicistisch hoofdgestel (atb. 12)''. Ver- der stroomafwaarts staat op diezelfde dijk ter hoogte van De Heul te Schalkwijk een waar- schijnlijk eveneens achttiende-eeuwse paal met
10. E�n van de weinige op de Lekdijk overgebleven waar- schijnlijk in 1880 geplaatste verhoefslagingspalen (nr. 130) van het voormalig Hoogheemraadschap Lekdijk Bo- vendams. onder Amerongen tussen Lekdijk nr. 13 en nr. 15, tezamen met een - recent vervangen - laat twintigste- eeuwse houten hectometer paal (nr 40) (Foto auteur voor- jaar 2(K)0) een proeve van bekwaamheid?' Het overgrote deel van deze 'raadselachtige' paaltjes is rond 1987 verdwenen bij de dijkver- zwaring (afb. 9). Een deel is 'hergebruikt' en siert momenteel de binnenstad van Wijk bij Duurstede. Alleen te Amerongen achter de hui- zen ter hoogte van de stuw in de rivier zijn ze in rij blijven staan (afb. 10). Het zijn genum- merde, achtkantige natuurstenen palen waar- schijnlijk in 1880 geplaatst bij de grote dijk- verhoging''. Overigens kan hier en daar langs de gehele dijk tot aan Schalkwijk nog een solitair exem- plaar worden gevonden. Zo staan er bijvoor- beeld twee bij de ingang van het landgoed Kolland onder Amerongen. Met de raadselach- tigheid ervan valt het wel mee. Van Vliet meldt in haar proefschrift over het Hoogheemraad- schap Lekdijk Bovendams dat er heel bewust door de eeuwen heen in het kader van de ver- hoefslaging grote en kleine palen werden ge- bruikt'". De grote palen waren zogenaamde 'hoefslagpalen' en onderscheidden zich van de andere palen niet alleen in grootte maar ook door het hebben van de letter 'H'. Alle palen waren genummerd te beginnen in Amerongen. Op een gegeven moment in de negentiende eeuw heeft het Hoogheemraadschap besloten afstandspalen langs de dijk te plaatsten. Deze hectometerpalen (HP) staan om de honderd meter en ze zijn genummerd, te beginnen in

			1 1. Een op de zomerdijk langs de Rijn in de Amerongse Bovenpolder liggende vierkante, natuurstenen waarschijn- lijk uit de negentiende eeuw daterende hectometerpaal (Foto auteur voorjaar 2()()())


				42
	Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)			42
	Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 43-



	13. Deze waarschijnlijk achttiende-eeuwse vierkante, na- tuurstenen paal (nr. 187) staat op de Lekdijk bij De Heul te Schalkwijk en draagt het wapen en de wapenspreuk van het Hoogheemraadschap Lekdijk Bovendams (Foto auteur voorjaar 2000) huis staan [in 1985 bij navraag bij de auteur] aan het begin van de laan 2 hardstenen palen met het gekroonde wapen van Nassau en Be- verweerd''\ Zelfs met hulp van aldaar goed bekend zijnde personen heb ik de paal respec- tievelijk de twee palen niet (meer) kunnen vin- den. Bij Beverweerd moeten nog wel meer grenspalen hebben gestaan. Het huisarchief be- vat immers twee wellicht zeventiende-eeuwse tekeningen van een grenspaal met het opschrift 'ODIJK"\ Soms blijven palen raadsels. Aan het Oos- tromsdijkje te Werkhoven staat bij de boerderij op nummer 3 een grote hardstenen paal waar- van de betekenis onbekend is gebleven (afb. 15). Ook te Odijk staat zo'n paal en wel aan het begin van het jaagpad langs de Kromme Rijn richting Utrecht. Misschien heeft die paal iets van doen met het landgoed Rijnwijk aldaar (afb. 16).
12. De achltiende-eeuwse vierkante, natuurstenen paal op de Lekdijk bij Amerongen die aldaar het begin van het ter- ritoir van het Hoogheemraadschap Lekdijk Bovendams markeert, met het opschrift LEKKENDIJK BOVEN DAMS en het wapen van het Hoogheemraadschap (Foto auteur voorjaar 2()()()) het wapen van het Hoogheemraadschap en de wapenspreuk 'Concordia res parvae crescunt' ('Door eendracht groeien kleine dingen') (afb. 13)". Overige Landgoedeigenaren bakenden hun landgoed soms ook af met grenspalen. Het meermalen genoemde boekje bevat op pagina 87 een af- beelding van een grenspaal met het wapen van het geslacht Nassau, aan de oostkant van het park van kasteel Beverweerd te Werkhoven (afb. 14). Dat geslacht woonde van 1620 tot 1781 op Beverweerd. Gelet op de overeen- komst in stijl met de paal op de Lekdijk (zie afb. 12) gaat het hier waarschijnlijk eveneens om een achttiende-eeuwse paal. Het Monu- menten-Inventarisatie boekje van Bunnik meldt op pagina 120 bij Beverweerd: 'Bij het


Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
		43

-ocr page 44-


4		^^^jf^^rW^^^"' ^
Il lp	R^"^^;'.^	. M-zfey^'^^' .�^, ->
■'S
^L^i^^^l	^S^
*■

16. Aan het begin van het jaagpad langs de Kromme Rijn
bij Odijk (Driebergseweg) richting Bunnik staat deze,
door planken omheinde, afgeronde hardstenen paal waar
van verder niets bekend is (Foto auteur juli 1995)

Tot slot

Laten we zuinig zijn op het kleine aantal histo-
rische grenspalen dat de tand des tijds (veelal
bulldozer en grasmaaier) heeft overleefd. Ze
zijn een tastbaar bewijs van de eeuwenoude
geschiedenis van ons gebied en de doorwer-
king daarvan in het heden en naar de toekomst.

Dr. A.A.B, van Bemmel is sociaal geograaf,
woonachtig in Wijk bij Duurstede en werkzaam
in Den Haag als senior adviseur bij de Vereni-
ging van Hogescholen, de HBO-raad. Zijn his-
torisch onderzoek richt zich vooral op Cothen
en het Kromme-Rijngebied.

Noten

I. In de regel is dat procesverbaal in het oud-archief van
een gemeente terug te vinden. Bijvoorbeeld: Streekar-
chivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse Heuvelrug
te Wijk bij Duurstede (SAKRUH): Gemeentebestuur
Cothen 1811-1947, 155; Gemeentebestuur Langbroek
1811-1949, 129; Gemeentebestuur Wijk bij Duurstede
1811-1851, 40, dan wel Gemeente Houten: Gemeente-
bestuur Houten 1811-1961, 163 en Gemeentebestuur
Schalkwijk 1811-1961, 82 plus Gemeente Bunnik: Ge-
meentebestuur Bunnik 1596-1964, 250, Gemeentebe-

14. In 1978 is deze foto van een hardstenen grenspaal aan
de oostkant van het park van kasteel Beverweerd te Werk-
hoven, met het wapen van het geslacht Nassau, gepubli-
ceerd; in 2001 kon deze paal niet (meer) worden gelokali-
seerd (Brouwer, 1978, 87: foto Monumentenzorg)

15. Bij de boerderij aan het Oostromsdijkje nr 3 te Werk-
hoven staat deze grote, trapsgewijs toelopende, hardstenen
paal waarvan verder niks bekend is (Foto auteur voorjaar
2000).

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 45-



	stuur Odijk 1566-1964, 104 en Gemeentebestuur Werkhoven 1811-1964, 105. Zie A.A.B, van Bemmel, De Kromme Rijn - water- staal, onderhoud en gebruik vanaf 1600. Houten, 1996, 89, 92. G.J. Borger, Slaat van land en water Provinciale wa- terstaat van Utrecht IHH2-I982. Zutphen, 1982, 139- 114, 174, 206; J.A.M. Smits, O.J. Wttewaall, Houten - historische bebouwing. Monumenten-Inventarisatie Provincie Utrecht. Zeist, 1991, 70. Zie Historische Atlas Utrecht - Chromotopografische Kaart des Rijks 1 : 25.000. Den lip, 1989. T. Brouwer, Grenspalen in Nederland. Zutphen, 1978, 39. Brouwer, 1978, 38-39 en 117; SAKRUH, Gemeente- bestuur Wijk bij Duurstede 1811 - 1851, 40. S. van Ginkel-Meester en A. Vernooy. Colhen - ge- schiedenis en architectuur Monumenten-Inventarisatie Provincie Utrecht. Zeist, 1992, 68. A.A.B, van Bemmel, 'Naar de markt - de stad in haar omgeving". In: M.A. van der Eerden-Vonk, J. Hauer, G.W.J. van Omme (red.). Wijk bij Duurstede 700 jaar stad. Ruimtelijke structuur en bouwgeschiedenis. Hil- versum, 2000, 47.	9. Zie L. Giebels, 'Waterkrijg en wie keer het water? De maatschappelijke discussie rond de verhoging van de Lekdijk Bovendams in 1880'. In: NEHA-Jaarboek voor economische, bedrijfs- en techiek geschiedenis 61 (1998X226-250. 10. M. van Vliet, Het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams. Assen, 1961, 403- 406; Streekarchief Rijnland te Woerden, Lekdijk Bovendams, 793 en 1380. 11 Voor een exemplaar van deze kaart zie Streekarchief Rijnland, Lekdijk Bovendams, 2140. 12. H. van het Loo, Bescryvinge van Ameronghen. Ame- rongen, 1991, 87; E. Kurpers hoek, E. Kurpershoek, Amerongen - geschiedenis en architectuur Monumen- ten- Inventarisatie Provincie Utrecht. Zeist, 1996, 168; Brouwer, 1978,77. 13. Brouwer, 1978, 77; M. Donkersloot-de Vrij e.a.. De Slichtse Rijnlanden -geschiedenis van de zuidelijke Utrechtse waterschappen. Utrecht, 1993, 151. 14. S. van Ginkel-Meester, Bunnik - geschiedenis en ar- chitectuur Monumenten-Inventarisatie Provincie Utrecht. Zeist, 1989,120 15. Het Utrechts Archief: Huisarchief Beverweerd, 71.


Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
			45

-ocr page 46-



	Burg-en valknamen: sleutels tot het middeleeuwse Odijk?

Raymond Uppelschoten In 1983 schreef C. Dekker in zijn Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen kort over de mogelijke plaats van de middeleeuwse kern van Odijk'. Het dorp bestond in de vroege Middeleeuwen uit de gebouwen van de meier, de hof. De meier bestuurde het dorp uit naam van de keizer, de bisschop van Keulen en de abdij van Deutz, die in de feodale tijd heer van Odijk waren. Verder zal Odijk hebben bestaan uit de kleine woningen van horige of wellicht al vrije boeren, omringd door de akkers die zij bewerkten, de zogenaamde 'eng'. Dekker geeft echter aan dat de plaats van zowel de hof als de eng erg onzeker is. In dit artikel zal ik aan de hand van een paar Odijkse boerderij-, ak- ker- en tiendnamen verder filosoferen over het middeleeuwse Odijk. Waarom het middeleeuwse Odijk ? Waarom is informatie over dat middeleeuwse Odijk zo belangrijk? Dat is eigenlijk heel een- voudig: uit die periode weten we maar weinig van Odijk. Het dorp staat alleen genoemd als 'Jodichem' of 'lodichem' in de elfde-eeuwse kopie van een negende-eeuw.se goederenlijst van de Domkerk-. Daarna is pas weer uit de dertiende eeuw een aantal documenten be- schikbaar. Maar meer dan een paar namen van boeren hebben we niet uit die periode. Verder resteert een aantal namen van landerijen. Ge- lukkig kunnen we aan de hand van een combi- natie van gegevens een heel eind komen. Van- uit de namen van landerijen en boerderijen wil ik proberen een beeld te schetsen van het mid- deleeuwse Odijk. Maar zoals gezegd: een hoop zaken zijn en blijven voorlopig onduidelijk, dus het zal een ruw beeld zijn. Laten we daar- om allereerst eens op een rijtje zetten wat we wel weten van het middeleeuwse Odijk. De historische hof Dat er een Odijkse hof is geweest, is wel be- kend. Rond 1001 schonk de Duitse keizer Otto III de drie hoven Wijk, Werkhoven en Odijk
		aan aartsbisschop Heribert van Keulen: 'tres ... curtes: Wich et Werchinge et Odinge'. Dit is ook de enige vermelding van de Odijkse hof of curtis, want hiervoor en hierna is er alleen sprake van een villa of dorp. Uit dezelfde tijd hebben we wel verschillende vermeldingen van de hoven in de omgeving van Odijk (Vechten, Bunnik, Zeist, Werkhoven) en daar- om kunnen we aannemen dat de Odijkse hof toen ook nog heeft bestaan. De hof werd ge- leid door een meier: hij beheerde de landerijen van de keizer, de bisschop en de abdij van Deutz en heerste over de horigen en later de vrije boeren die deze landerijen bewerkten. Maar van de Odijkse meier weten we niets. Met Dekker wil ook ik er voorzichtig vanuit gaan dat de enkele bekende leden van het ge- slacht Van Odijk ten minste iets te maken had- den met de vroege ministerialen van de bis- schop of de meiers. Daarvoor in aanmerking komen: Lubbert van Odijk (die in ieder geval genoemd is als ministeriaal tussen 1165-1176), Werenboud van Odijk (1243) en Willem van Odijk (1288)'. Met deze 'feitelijke bagage' kunnen we eens nader kijken naar de aanwij- zingen voor het middeleeuwse Odijk. Bebouwing De Odijkse bebouwing bestond in de Middel- eeuwen niet uit het dorp aan de Meent zoals we dat kennen uit de negentiende en twintigste eeuw. Daar stonden in de Middeleeuwen geen of nauwelijks gebouwen. Hier lag de Riet- meent, een gemeenschappelijk stuk wild land, waar het loslopende vee van de boeren graas- de. Pas tegen het einde van de Middeleeuwen worden er aan de huidige Meent huizen ge- bouwd en dan nog meestal illegaal. Voor de enkele bewoners van het vroegmiddeleeuwse Odijk moeten we naar een hoek van het dorp waar ook nu nog maar een paar boerderijen staan. Dekker schrijft al dat de middeleeuwse Odijkse hof gelegen kan hebben op of bij de huidige boerderij het Burgje (die voorkomt als

			46
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)			46
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 47-

Odijk zien. Maar dit zijn niet de enige burgna-
men in de Odijkse archieven en wellicht was
het middeleeuwse Odijk dus groter.

Valkenburg

Om te onderzoeken of het middeleeuwse Odijk
inderdaad uit meer bestond dan het Burgje en
Vinkenburg, moeten we weer terug naar de
'Dikke Dekker'. Dekker schrijft in zijn hoofd-
stuk over de ontginningen van Odijk ook over
de ontginningseenheid Valkenburg. Deze zou
ruwweg liggen tussen de Schoudermantel, Vin-
kenburgweg, het Raaphofsepad en de oude
grens met Bunnik. Dat is interessant, want een
burgnaam wijst gewoonlijk op een aanzienlijke
woonkern. Valkenburg zou daar dus op kunnen
wijzen, wat zou betekenen dat ten westen van
de huidige Schoudermantel een boerderij Val-
kenburg moet hebben gelegen. Dekker veron-
derstelt echter dat de naam Valkenburg een
verbastering is van Vinkenburg en we dus ei-
genlijk zouden moeten spreken over de ont-
ginning Vinkenburg'. Deze ontginningseenheid
zou haar naam ontlenen aan de boerderij Vin-

'Terborch' vanaf 1586). Er zouden bij deze
boerderij aanwijzingen zijn voor een gracht en
zelfs een grote tuin die op enkele kaarten staat
afgebeeld. M.S.F. Kemp heeft daarnaast aan-
getoond dat in deze hoek van het dorp twee
hofsteden met een burgnaam stonden: ��n ten
zuiden van de huidige Vinkenburgweg (het
Burgje) en ��n ten noorden daarvan (Vinken-
burg, dat voor het eerst in een document ver-
scheen in 1473 als 'Wynckenburg')\
Tezamen met het Bur^e zou Vinkenburg de
kern hebben kunnen vormen van het middel-
eeuwse Odijk. Dekker en Kemp veronderstel-
len beiden dat we in Terborch of het Burgje de
woning van de eerder genoemde Willem van
Odijk kunnen zien. Deze Willem bezat in 1288
in Odijk 41 morgen van het Utrechtse kapittel
van Sint Marie, waaronder 17 morgen rondom
zijn eigen huis*^. Zoals gezegd, is het mogelijk
dat Willem een meier was: een middeleeuwse
zaakwaarnemer van de abt van Deutz, die in
die tijd heer van Odijk was. Zo kunnen we in
deze twee hofsteden met een burgnaam waar-
schijnlijk de vroegmiddeleeuwse hof van

(}(hjck: Jfa/fienciiroh

■Aj:...f......-^

's *A.»'..�.-< �

1<A'.....^ �

.rSvrt,,... f.

^Ijf^w�SX'^'^'^

- C,

',i^..c4~Y.- i~- - -

i ft*""*-/" *--■�

■P/^

Ce�**>

1. Kaart van de tiend Valkenburg (HUA, St. Marie, 790, 1717)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 48-



kenburg, wat logisch lijkt gezien het onder- zoek van Kemp, dat de boerderij plaatste in dit gebied. Maar ik heb het altijd vreemd gevon- den dat Vinkenburg tot Valkenburg is gewor- den, omdat zoiets een grote wijziging is en ook vrij hardnekkig standhoudt: in alle bron- nen wordt immers gesproken over Valkenburg voor dit gebied. Daarom wil ik Valkenburg eens nader bespreken om te zien wat voor licht het kan werpen op de bewoning in het middel- eeuwse Odijk. De naam Valkenburg werd in de oude archief- stukken gegeven aan een tiendblok in de ont- ginningseenheid (zie kaart 1). Even in het kort: een tiend was een stuk land waarvan een per- soon het recht bezat op een tiende deel van de oogst of de jonge dieren die daar werden gebo- ren. De Valkenburgtiend behoorde vanouds toe aan de bisschop van Utrecht, de keizer en na de vestiging van de republiek der Verenigde Provinci�n aan de Staten van Utrecht. In 1717 verkochten de staten het tiendrecht aan het ka- pittel van Sint Marie in Utrecht. Deze ver- pachtte het tiendrecht in hetzelfde jaar weer aan Theodorus Backer, de schout van Odijk. Dekkers reden om Valkenburg als naam te la- ten vallen ten gunste van Vinkenburg, is dat er geen valknamen zouden voorkomen in Odijk: niet als naam van akkers of boerderijen en niet als persoonsnaam. Dat lijkt logisch: een naam komt niet zomaar uit de lucht vallen en er zijn meestal wel aanwijzingen voor te vinden in an- dere plaatselijke namen, van personen of ak- kers. Zo schreef Kemp dat Vinkenburg ge- noemd kan zijn naar de Utrechtse kanunnik Herman Vinke, die in 1337 ook land bezat in Odijk. Voor de naam Valkenburg zou dan ook ten minste een aanwijzing in Odijk te vinden moeten zijn. Dekker had die aanwijzingen niet en hernoemde de ontginning Valkenburg dus onder voorbehoud Vinkenburg. En dat voorbe- houd bleek terecht: Odijk heeft namelijk w�l valknamen en zij liggen nog in de Valkenburg- tiend ook! Yalknamen* In de archiefstukken van Odijk worden vier valknamen genoemd: Valkland, Valkakkers, Val- kenakker en het Valkakkertje. Ik zal ze hieron- der stuk voor stuk bespreken: Valkland: In 1571 verkochten de erfgenamen	van Dirck Adriaensz. Stael 1 morgen land in Odijk 'op Valcklant streckende van de woerde- wech (huidige Schoudermantel, RU) tot inde vloekwijcksche weteringe'. In 1710 werd het in de boekhouding van Beverweerd genoemd ais 'twee ackeren (...) genaemt het Walkland" of 'Valckland', met een grootte van 1 morgen en 58 roeden. Het land was 'tiendplichtig in t Bis- dom Valckenburgh', ofwel: het lag in de Val- kenburgtiend''. Valkakkers: in 1781 verkochten de kinderen van de overleden ouders Elbartus van Velpen en Grietje van Eek twee morgen als onderdeel van 14 morgen 'genaamd de Valckackers' aan Jan Andr� van Westrenen. Via een vermelding in deze akte is het te combineren met een perceel in het oudschildgeldregister waarvan in 1600 staat vermeld dat het werd gebruikt door Frans Cornelisz. Van hem heeft Kemp aangetoond dat hij op Vinkenburg woonde en vele morgens land in de omgeving bezat en gebruikte. In 1717 werd het land gebruikt doorTibben Wil- iemsz. van Schalk, zoals is aangetekend op de afgebeelde kaart van de tiend Valkenburg: daar- op is maar ��n perceel van 14 morgen te vinden en de Valkakkers zijn dus precies te lokaliseren in Valkenburg'". Valkenakker: deze werd genoemd in de regis- ters van de negentiende-eeuwse verkoop van de Utrechtse kapittelgronden, in dit geval van het Domkapittel. Het perceel loopt van de Voor- dijk (Schoudermantel) tot het Achterzandpad (Raaphofsepad). Het zal niet verbazend zijn: ook de Valkenakker valt via de belendingen te plaatsen in de Valkenburgtiend". Valkakkertje: dit perceel 't Walckackertjen' van 3 hond groot was eind zestiende eeuw on- derdeel van het bezit van de Odijkse pastoor, zo blijkt uit de rekeningen van de inkomsten van de Odijkse pastoor, opgemaakt tussen 1586 en 1588. Het is het enige valknaamperceei dat niet precies is te plaatsen op de kaart van Odijk, omdat een jongere vermelding ontbreekt: in 1669, als opnieuw de inkomsten van de pastorie (nu dus de inkomsten van de predikant) worden opgemaakt, is het perceel waarschijnlijk al ver- kocht. Het komt in ieder geval niet voor in de boekhouding. Het register van het oud.schild- geld van 1600, dat in tijd bijna naadloos aan- sluit op de eerste rekening, biedt geen uitkomst over de ligging. Er wordt land van de pastoor


		48
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)		48
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 49-


	**^ ^ ^ y^.'i**
	Y V^^


	*\ %0 cS»^^**
	n1 \^\ <^
	Ni ^ \X '"■'■'"■'■"■■---"^'"'Ofeen ^" ■' '"*		10^
	^"""^ --�SSil^n ___ >/

2. Valknamen die zijn te plaatsen in Valkenburg (kaart auteur)

genoemd als belending van landerijen in Val-
kenburg, maar van de grootte en exacte ligging
van deze belendende akkers, is (nog) niets be-
kend'-.

Drie van de vier Odijkse valknamen zijn dus
zonder twijfel te plaatsen in de Valkenburgtiend
(zie kaart 2). Zodoende kunnen we veronder-
stellen dat er toch echt sprake moet zijn van een
tiend en ontginningseenheid Valkenburg en niet
van Vinkenburg.

Het middeleeuwse Odijk?

Het aardige is dat deze naam Valkenburg, zoals
gezegd, kan duiden op een belangrijk gebouw,
misschien zelfs een versterkte boerderij waar-
naar het gebied is vernoemd, zoals de oude
Vinkenburgersteeg (nu de Vinkenburgweg) is
vernoemd naar het huis en de hofstede Vinken-
burg. Nu we hebben gezien dat dit gebied Val-
kenburg moet heten, is het voorstelbaar dat in
de Middeleeuwen een aanzienlijk huis moet
hebben gestaan in deze ontginningseenheid.
De Valkenburg was echter al verdwenen voor

er kaarten verschenen van het gebied, eind zes-
tiende eeuw. Daarop is immers geen andere
boerderij te zien dan Kemps Vinkenburg. De
naam Valkenburg is echter blijven bestaan tot
in de achttiende eeuw!

Met Terborg (Burgje), Vinkenburg en Valken-
burg hebben we dus al drie burgnamen in
Odijk. En in de archieven is nog een vierde te
vinden. In 1676 verpandt Philippa van Amstel
van Mijnden, weduwe van Barend van Rijsen-
burg, heer van Rijsenburg, al haar bezittingen
in Odijk. Onder die bezittingen bevindt zich
ook 'vijff mergen genaempt Clarenborch strec-
kende wtte Vlowyckerweteringhe tot Jerusa-
lem & Vrouwe Cloosterlandt toe'. De exacte
locatie van dit Klarenborg heb ik nog niet kun-
nen vaststellen en daarom kunnen we aan deze
brugnaam geen harde conclusies verbinden.
Het perceel met deze burgnaam lag echter aan
de Vlowijkerwetering (evenals de andere bur-
gen) en gezien de belendingen vermoedelijk in
de buurt van de 'burgen' die ik in dit artikel
heb genoemd. Kortom: in de buurt van de ver-

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 50-



		5 Terborch: Streekarchivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse Heuvelrug (SAKRUH). Dorpsgerechten, 1589, fo. 194 (18-5-1586). Gracht en tuin: Dekker, 1983, 126; Y.M. Donkersloot-de Vrij, 'Een buiten- plaats met geometrische tuin te Odijk op 18e eeuwse kaarten: een droom die werkelijkheid werd ?', in: Tii.s- sen Rijn en Uk. 21 (1987-1), 21- 23: Y.M, Donker- sloot-de Vrij, 'Het Burgje in Odijk. Hen kasteelloca- tie?", in: Het Kromme Rijnaebied. 29 (1995-2). 39-41. Vinkenburg en hel Burgje: M.S.F. Kemp, 'Vinkenburg en het Burgje", in: Tnssen Rijn en Lek, 20 (1986-2) 1- 20 en 20(1986-3), 1-17. Wynckenburg 1473: HUA, Zoudenbalch, 68, fo. 153 e.v. 6 Zie hiervoor noot 3 en HUA, St. Marie, 1423 (13 no- vember 1288). Dit is wellicht dezelfde persoon als Willem Utermate en zijn zoon die van St. Marie in 1280 goederen in Odijk in lijfpacht ontvangen: G. Brom. Regesten van oorkonden lietreffende het Sticht Utrecht (694-l3()J) deel 1-2. Utrecht, 1908, nr. 1975 (16 juni 1280). 7 Dekker, 1983, 224 en 227. 8 Tiend Valkenburg: HUA: Beverweerd, 22, fo. 127 e.v. (1710). Verkoping Staten aan St. Marie en verpachting aan Theodorus Backer: HUA. Si. Marie, 790 (3 au- gustus 1717), (6 augustus 1717), (13 oktober 1717) en (22 februari 1721). Kaan Valkenburg: HUA, idem (1721). 9 Valcklanl: SAKRUH. Dorpsgerechlen, 1589, fo. 150 (2 november 1571); Walkland: HUA, Beverweerd, 22, fo. 127 (1710): Valcklant: idem. fo. 155 (1710). 10 Valkakkers: HUA, Familie Weslrenen, 70 (8 februari 1781). Oudschiklgeldregisler: HUA, Financi�le Instel- lingen, 1676, fo. 428-4.54. I I Valkenakker: HUA. Hypolheekbewaarders. 312, fo. 58, nr. 49 (I oktober 1821) en idem, 335, nr. 38 (21 maart 1827). 12 Walckackerljen: HUA, Stadsarchief Utrecht, 3580 (1586/88 en 1669). Pastorieland in Valkenburg: 'op Valcklant streckcnde van de woerdewech lol inde vloekwijckse weleringe daer die pastoor van Odijck noorlwaarls en Willem Wouters suijlwaarts naesl gele- gen zijn" SAKRUH, Dorpsgerechten, 1589, fo. 150 (2 november 1571). Ook in verschillende registers van bijvoorbeeld oudschildgeld en morgengeld worden percelen van de pastorie genoemd (zie HUA, Stalen en HUA, Financi�le Instellingen). 13 Clarenborch: SAKRUH. Dorpsgerechlen, 1590, fo. 37 en 38 (29 februari 1676).
	meende Odijkse hof. Het is alweer een aanwij- zing dat het middeleeuwse Odijk uit meer moet hebben bestaan dan alleen het Burgje en Vinkenburg". Natuurlijk is er over de Odijkse hof en het middeleeuwse dorp meer te vertellen. Zo heb ik het hele probleem van de meenten (de ge- meenschappelijke gronden) buiten beschou- wing gelaten. En dat alleen is voor Odijk, met twee meenten waarvan de locatie nog lang niet zeker is, al een hele uitdaging. Datzelfde geldt voor de Odijkse eng, de middeleeuwse akkers. Wanneer we van deze drie aspecten (hof, meenten en eng) aanwijzingen hebben, kunnen we pas zeggen dat we het middeleeuwse Odijk enigszins in beeld krijgen. Maar het is zoals Kemp al schreef in zijn geciteerde artikel over Vinkenburg: gelukkig wordt niet alles in ��n keer gevonden. Raymond Uppelschoten (1967) groeide op in Odijk. Hij werkt aan een hoek over de geschie- denis van Odijk tot ongeveer 1800, met het ac- cent op landschap, bewoners en huis- en veld- namen. Hij woont in 's-Hertogenbosch. Noten 1 C. Dekker. Het Kromme Rijni^ehied in tie Middeleeu- wen. Een institiili(>neel-)fe(>i;i-uji.sche studie. Stichtse Historische Reeks, 9. Zutplien, 1983, 126 en 224. 2 M. Gijsseling en A.C.F. Koch, Diplomata belgica ante annum millesimwn centesimiim scripta (2 delen). Ton- geren, 1950, no. 195. Zie ook de afbeelding in R. Up- pelschoten. Ts de plaatsnaam Bunnik wel Germaans?', in: Het Kromme-Rijngehied. M (2000-1/2), 9-12. 3 Schenking Otto 111: Wisplinghoff, Rhein. Urk. I. nr. 120 (deperditum voorjaar 1000-24 januari 1002). Van Odijks: S. Muller Fz. e.a., Oorkondenhoek van hel Sticht Utrecht tol 1301 (5 delen). Utrecht-"s-Gravenha- ge, 1920-1959. Ino. 455 (22 april-18 juni 1165) en 488 (II76): II no. 1004 (9 november 1243): IV no. 2357 (13 november 1288). 4 Zie bijvoorbeeld de opmerkingen van Maria van Boec- hout die bewoonde percelen op de meenl schenkt aan de Odijkse kerk. maar 'gene andere parcclen ol'te plecken wesende in die voorn, gemeijnte dan die gene die voorsz. staen'. Het Utrechts Archief (HUA), Her- vormde gemeente Odijk (HGO). 106 (20 augustus 1566, afschrift 1668) of de kopie van schout Theodo- rus Backer in HUA, Beverweerd, 22, fo. 16. Ook over een perceel van Beverweerd aan de meent: "een par- ceelken voor dese van de gemeente ofte den Brenck afgegraven" (1710), HUA, Beverweerd, 22, fo. 121.


Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
			50

-ocr page 51-

Cothen op foto's uit 1916 en 2001

Ad van Bemmel

Wat te doen als je tijdens de Eerste Wereldoor-
log in Cothen woont en je verloofde in Woer-
den? Dan stuur je haar regelmatig een ansicht-
kaart. Dat deed mijn opa Adrianus van Bem-
mel (1876-1954) naar zijn verloofde Alida Ja-
coba van den Hoogen (1884-1960). In mei
1917 is ze met hem getrouwd en naar zijn
boerderij in Cothen verhuisd (Zandpad 11).

blijkbaar nog niet nodig) in Woerden. Heel
discreet bevatten de kaarten alleen zijn naam.
Mooie, nostalgische plaatjes. Het zijn zoge-
naamde foto-kaarten; echte, dus op zich unieke
foto's waarin handmatig een opschrift is ge-
stanst.

Met de kaarten in de hand ben ik naar Cothen
gegaan en heb, waar mogelijk vanuit eenzelfde

Adrianus van Benimel en Alida Jaciiba van den Hoogen. genomen ergens op het Vreeburg te Utrecht in waarschijnlijk
1916-1917 (collectie auteur)

De (vier) ansichtkaarten nam ze mee en ze zijn
bewaard gebleven. Uiteindelijk zijn de kaarten
in het door mij beheerde familie-archief te-
recht gekomen. Het betreft kaarten die volgens
de poststempels in de tweede helft van 1916
zijn verstuurd en wel naar haar ouderlijke wo-
ning aan de ^Straatweg (een nummer was toen

positie als indertijd, een foto genomen van de
hedendaagse situatie. E�n ansichtkaart toont
kasteel Rijnestein, dat er nu nog net zo uit ziet
als in 1916. Een andere kaart laat de RK-kerk
aan de Kerkweg zien vanaf de noordwestzijde.
Nadien is in het gezichtsveld een huis ge-
bouwd en zijn er hoogopgaande bomen geko-

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 52-



	Dorpsstraat Cothen in 19ld (collectie auteur)

Dorpsstraat Cothen in 2001 (foto auteur mei 2001)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001
		52

-ocr page 53-



		Hoek Doipssliaal-Willem Alexanderweg Cothen in 2001 (toto auteur mei 2001)

	Hoek Dorpsstraat-Willem Alexanderweg Cothen in 2001 (foto auteur mei 2001)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
			53

-ocr page 54-



		de hoek van de Dorpsstraat (37) en de Willem Alexanderweg (tot ver in de twintigste eeuw met de ontginnings-historisch juiste naam Achterdij k getooid maar dat vonden sommige bewoners op een gegeven moment te 'min'). Het is tot begin van dit jaar altijd een manufac- turenwinkel geweest. Midden op de kruising een lantaarn paal en een prachtige wegwijzer van de ANWB: echt veel verkeer was er niet. Voor het huis staat waarschijnlijk de toenmali- ge winkelierster. Het links van de winkel gele- gen huis is later verbouwd tot postkantoor (la- ter verplaatst verderop de straat in). Nadien is rechts van de winkel een kruidenierszaak (re- cent gesloten) gekomen. Dn A.A.B, van Bemmel is sociaal geograaf, woonachtig in Wijk hij Duurstede en werkzaam in Den Haag als senior adviseur hij de Vereni- ging van Hogescholen, de HBO-raad. Zijn his- torisch onderzoek richt zich vooral op Cothen en het Kromme-Rijngebied.
	men, wat een foto-vergelijking sterk bemoei- lijkt. Twee andere kaarten - met het opschrift 'Groeten uit Cothen' - tonen de Dorpsstraat en die zijn hieronder afgedrukt tezamen met een foto van de huidige toestand. De eerste ansichtkaart doet ons vanuit de rich- ting Wijk bij Duurstede het dorp inkijken. De betreffende foto is genomen ter hoogte van de Brink. Rechts zien we de voormalige onderwij zerswoning (Brink 1) en de toenmalige lagere school, later gemeentehuis (Dorpsstraat 30). Links zien we caf�, nu cafetaria Het Oude Raedthuys (19-21). De Dorpsstraat is nog on- geplaveid met in het midden een bakstenenpad waarop een (beslagen) trekpaard kon lopen. Een deel van de dorpsjeugd is voor het foto- evenement uitgelopen. Cothen, dorp pliis bui- tengebied, telde toen zo'n 900 inwoners en te- genwoordig ongeveer 2800. De toestand nu laat zien dat er links huizen zijn gekomen, de bomen langs de weg zijn verdwenen en de weg is geplaveid.


	Voor de afbeelding op de tweede ansichtkaart lopen we verder de Dorpsstraat in. We zien toen en nu een winkel-woonhuis. Het ligt op

			54
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)			54
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 55-



		Opgeruimde Koninginnefeesten in Wijk bij Duurstede

Bep van Nimwegen-Seggelink Het nieuws werd in de jaren dertig van de vo- rige eeuw steeds grimmiger. De Wijksche Courant bracht in die jaren nog tweemaal per week, op woensdag en zaterdag, op de voor- pagina het wereldnieuws en dat loog er niet om. Berichten over de Spaanse burgeroorlog, in Duitsland zouden gevaarlijke wapens wor- den geproduceerd, aan de Frans-Duitse grens werden blokkades opgeworpen en de Su- deten-Duitse Partij zette Praag onder druk, 20.000 joden moesten Itali� verlaten, Cham- berlain confereerde met Hitler en diens rede- voeringen werden voluit in de krant afge- drukt. In Nederland werden luchtbeschermingsoefe- ningen gehouden en er werd een wetsontwerp ingediend om de voedselvoorziening in tijden van oorlog te waarborgen. Er werden vergelij- kingen getrokken met de tijd van v��r 1914. met 'de oorlog' die toen nog niet de 'Eerste Wereldoorlog' heette. Er leek geen plaats voor vrolijke berichten. Festiviteiten in 1938 Maar toch... in de Wijksche Couranten van augustus en september 1938 verscheen ook ander nieuws. Onder de rubriek 'plaatselijk nieuws' werden de feesten ter gelegenheid van het veertigjarig regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina aangekondigd. Op 31 augustus zou haar verjaardag, Koninginnedag, gevierd worden en op 6 en 7 september het jubileumfeest. De Oranjevereniging publiceerde het pro- gramma en eindigde elke mededeling met 'Leve de Koningin'. Het moest net zo worden als in 1923 toen men van heinde en ver naar de versierde straten was komen kijken. De bevolking werd enthousiast. De straten werden 'geweldig' versierd met groen, vlag- gen, erebogen en verlichting. De Veldpoort werd herbouwd, weliswaar van triplex maar 'van uiterlijk even zuiver oud als hij vroeger was'. De wijnhandelaren Van Teilegen en Van
			1. De triplex-Veldpoort uit 1938 op een prentbrietT<aart (SAKRUH. Collectie J.A.F. Thienie) Rijn adverteerden met Oranjebitter. Wijk ging feest vieren en hoe! Kanonschoten openden de eerste feestdag, ge- volgd door klokgelui. Concordia liet haar klan- ken horen vanaf de stadstoren en in de kerken werden diensten opgedragen aan de Koningin. Burgemeester Naud van der Ven hield zijn feestredes die, naderhand gepubliceerd in de krant, vele kolommen besloegen. Men moet wel veel geduld hebben gehad in die jaren en de gezamenlijke kreet 'Lang leve Koningin Wilhelmina' aan het einde van iedere rede moet haast wel een verlossende klank bevat hebben. Er werd uitbundig feestgevierd, zonder wan- klanken. De commissie, verantwoordelijk voor de namaak Veldpoort, kreeg zulke enthousiaste


	Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
				55

-ocr page 56-

PROGRAMMA
FEESTELIJKHEDEN

te WIJK BIJ DUURSTEDE

op 31 Augustus en 1 September 1945.

Vrijdag 31 Augustus 1945:

8.� uur Koraalmuziek van den Stadstoren
8.30 � Kiokluiden
9.� j, Kerkdiensten
10.10 � Kindertractatie op de lagere scholen
10.30 � Zangaubade schoolkinderen op de Markt.
11.� � KINDERSPELEN:

Metsjesspelen, leeftijd 11 t.e.m. 14 jaar;

Wasch ophangen

Tonnetje rollen.

Jongensspelen, leeftijd 8 t.e.m. 10 jaar;

Busslaan

Zakloopen
13.30 � Muzikale rondgang met versierde wagens. Prij-
zen voor Allegorische wagens en Reclame-

wagens. Opstellen in de aangegeven straten om 13.15 u.
14.30 � KINDERSPELEN;

Jongensspelen, leeftijd 11 t.e.m. 14 jaar:

Wedloop met hersengymnastiek

Wedloop met hindernissen.

Meisjesspelen, leeftijd 8 t.e.m. 10 jaar:

Busslaan

Ei op lepel.
16.30 � Singelloop. Prijzen wisselbeker en medailles.
17.� � Ringrijden met losse paarden. Prijzen Toor ringsteken.

Alle spelen worden op de Markt gehouden.
19.� � Groote Muziek- en Zanguitvoering op de Markt.
20.30 � Muzikale rondgang, waaraan deelnemen ver-

eenigingen en de versierde wagens.

Zaterdag 1 September:

9.� uur Kiokluiden

9.30 � Ringsteken met lletsen voor jongens en meisjes van
15 jaar af. Prijzen voor versiering en ringsteken.

11.� � Wedstrijd met hindernissen voor jongens van 15
jaar af.

11.45 � Wedstrijd met hindernissen voor meisjes van 15
jaar af.

13.30 � Ringrijden voor paren (dame en heer) met til-
bury's. (E�n der deelnemers-neemsters moet Wijk's
ingezetene zijn). Prijzen voor versiering en ringsteken.

Alle spelen werden op de Markt gehouden.

16.� � Gecostumeerde voetbalwedstrijd op het terrein
aan den Zandweg. Deze wedstrijd duurt 1 uur. Er
wordt afgemarcheerd van de Markt om 15.45 uur.
Muzikale begeleiding.

17.30 � Kanowedstrijd. Deze wedstrijd wordt gehouden in het
Kanaal van de Singelbrug bij den heer Deen tot aan
de houtzaagmolen. Deelnemers moeten met hun kano's
om 17.15 aanwezig zijd.

19.30 � Muzikale rondgang, waaraan deelneemt de ge-
heele bevolking.

2 Het feestprogramma in 1945 uit de Wijksche Courant (SAKRUH, Collectie Wijkse Courant, jrg. 75, 30-8-1945)

reacties dat zij plannen smeedde voor de her-
bouw van de poort. Het kasoverschot van
� 15,- werd voor dat doel beschikbaar gesteld
en een straatcollecte zou het benodigde bedrag
verder aanvullen. Maar de opbrengst van de
collecte bedroeg � 17,- en het was wel duide-

lijk dat voor het totaal bedrag van � 32,- zelfs
in die jaren geen nieuwe 'oude' Veldpoort her-
bouwd kon worden ! Het bedrag werd toen
maar aan de Oranjevereniging geschonken.
Maar toen de feesten voorbij waren, baarde het
opruimen van de versieringen het gemeentebe-

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 57-



	stuur grote zorgen. Een ludieke oplossing werd gevonden. In de krant verscheen een medede- ling dat bij gunstige wind op 13 september 1938 's avonds om 21.00 uur van de restanten van de versieringen een vreugdevuur gestookt zou worden achter de Wal muur. En het werd weer feest. Bij mooi weer en de wind van de stad af marcheerde Concordia naar het terrein, het publiek liep en zong mee. Donderbussen en Bengaalsvuurwerk werden afgestoken. De Wijkse bevolking, verzameld op de Walmuur, genoot van dit extraatje. 'Gelukkige bevolking van Wijk, die zich, ter- wijl de gansche wereld schokt van onrust, weet te amuseren met een vuurtje achter den Wal- muur', was de slotzin van het verslag in de krant. In de daarop volgende jaren was er weinig aanleiding tot feestvreugde. In mei 1943 kwam de voorlopig laatste Wijksche Courant uit: het papier was door de bezetter in beslag geno- men. Op 19 mei 1945 kwam de eerste bevrijdings- krant uit, weliswaar in klein formaat en een- maal per week, maar er was weer nieuws. Festiviteiten in 1945 Toen 31 augustus 1945 in zicht kwam, ver- schenen er opnieuw mededelingen over de viering van Koninginnedag. Het moest weer een groot feest worden: op vrijdag 31 augustus Koninginnedag en op zaterdag 1 september zou de herkregen vrijheid worden gevierd. De Oranjevereniging publiceerde het programma. De straten werden weer versierd met groen en vlaggen, maar omdat de energievoorziening nog schaars was, werd de verlichting wel	moeilijk want de straatlantaarns brandden nog niet. Zelfs daar werd iets op gevonden. De Oranjevereniging plaatste een verzoek in de krant aan de inwoners van Wijk om hun lich- ten in de kamers aan de straat aan te doen en de gordijnen open te laten. 'Hierdoor wordt Wijk verlicht en door de in de straten aange- brachte versiering en kan men spreken van een feestverlichting.' En opnieuw was het stadje op z'n mooist uitge- dost. De Veldpoort van triplex werd weer ge- plaatst, de straten en etalages waren weer prachtig versierd. De grote eensgezindheid on- der de bevolking om na vijf zwarte jaren een mooi feest te organiseren was enorm. De klan- ken van Concordia schalden als voorheen van- af de stadstoren en de klokken luidden. Het werd een geweldig feest en weer kwamen be- zoekers van heinde en ver om het versierde Wijk te bekijken. De Oranjevereniging was het 'nafeest' van 1938 nog niet vergeten. Het sparregroen en pa- pier van de versieringen werd naar de strek- dam aan de Lek gebracht en op de avond van 7 september 1945 feestelijk verbrand. Achter Concordia aan marcheerde het publiek naar de brandstapel en toen de vlammen hoog oplaai- den verscheen de brandweerauto, volgeladen met grote partijen propagandamateriaal uit de bezettingstijd, die tot grote vreugde van de aanwezigen in de vlammen werden gegooid. Wijk had zijn vrijheid gevierd en schoon schip gemaakt. E. van Nimwegen-Seggelink doet onderzoek naar de geschiedenis van Wijk bij Duurstede, in het bijzonder naar de bouw- en bewonings- geschiedenis van de Volderstraat.

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
			57

-ocr page 58-

Jaarverslagen van de Historische Kring over 2000

Bep van Nimwegen-Seggelink

Verslag van de algemene ledenvergadering
op 19 april 2000 te Schalkwijk

Opening

De voorzitter P.S.A. de Wit verwelkomde de
aanwezigen en gaf daarna een kort overzicht
van de activiteiten van de vereniging in 1999.

Verslag van de kascommissie
De kascommissie, bestaande uit de heren
A.A.J. van der Leun en H.J. Meesters, ver-
klaarde zich na inzage van de stukken akkoord
met de financi�le administratie en bedankte de
heer W. Donselaar voor zijn werkzaamheden
als penningmeester van de vereniging. In 2001
zal de kascommissie bestaan uit de heren H.J.
Meesters en H. Snippe.

Verkiezing bestuursleden
Aftredend en herkiesbaar waren de heren O.J.
Wttewaall (vice-voorzitter) en H.J. Steenman
(secretaris). Er waren geen tegenkandidaten
voor een bestuursfunctie ingediend, zodat bei-
den voor een nieuwe termijn werden herkozen.

Rondvraag

Dhr. Schemmekes vroeg het bestuur om haast
te maken met de uitgave van een nieuwe fol-
der.

't Waal 4, Schalkwijk 18, 't Goy 9, Zeist 14,
Driebergen-Rijsenburg 4, Bunnik 53, Odijk 47,
Werkhoven 21, Doorn 7, Langbroek 6, Cothen
13, Wijk bij Duurstede 60 en in het overige
deel van de provincie Utrecht nog eens 16 le-
den. De verdeling over de rest van Nederland
is: Noord-Holland 8, Zuid-Holland 8, Flevo-
land 2, Gelderland 9, Noord-Brabant 5 en
Limburg 2. E�n lid woont in Belgi�. Volgens
de gebruikelijke berekening wonen 369 leden
'echt in' en 80 leden 'echt buiten' het Krom-
me-Rijngebied.

Ter vergelijking volgt hier een overzicht van
het ledenaantal op 31 december van de afgelo-
pen jaren. 2000 - 449, 1999 - 450, 1998 - 459,
1997- 454, 1996 - 426, 1995 - 411, 1994 -
382. U ziet dat het ledental zich najaren van
stijgingen gestabiliseerd heeft op ongeveer
450.

In het afgelopen jaar hebben 142 leden hun pe-
riodieken en nieuwsbrieven per post ontvan-
gen. Bij 308 leden werden de bescheiden door
een klein legertje van 11 vrijwilligers steeds
netjes op tijd bezorgd. Uiteraard is het bestuur
hen daar z��r dankbaar voor. Door hun inzet
bespaart de vereniging jaarlijks zo'n 3500 gul-
den aan portokosten.

Ruilabonnementen

Onze vereniging wisselt de verenigingsbladen
en aankondigingen van lezingen en excursies uit
met een tiental zusterverenigingen in de regio.

Bestuur

In 2000 werd het bestuur gevormd door: Ir
RS.A. de Wit, Odijk (voorzitter), O.J. Wtte-
waall, 't Goy (vice-voorzitter), H.J. Steenman,
Houten (secretaris), W. Donselaar, Wijk bij
Duurstede (penningmeester), mw K. van der
Wiele-Pasterkamp, Werkhoven ( 2e secretaris,
PR en lezingen) en de leden A.P van der Hou-
wen en J. van Herwijnen, beiden uit Houten.
Het bestuur kwam viermaal bijeen, waarvan
eenmaal in een gecombineerde vergadering
met de redactie en afgevaardigden van de ar-

Sluiting

De voorzitter bedankte de vergadering voor het
in het bestuur gestelde vertrouwen. Ook dank-
te hij de redactie van het tijdschrift, de leden
van de archeologische werkgroep, de kascom-
missie, zijn medebestuursleden en de bezor-
gers van ons tijdschrift voor hun inzet voor de
historische vereniging.

Verslag van de secretaris over 2000

Het ledenbestand

Op 1 januari 2000 heeft de vereniging 450 be-
talende leden, op 31 december is dit aantal ge-
daald tot 449. De geografische spreiding van
onze leden is, als we het Kromme-Rijngebied
een beetje ruim willen zien, als volgt: Utrecht
(stad) 14, Nieuwegein 5, Houten 124, Tuil en

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 59-



		cheologische werkgroep. Onderwerpen die aan de orde zijn geweest: begrotingen 2000 en 2001, PR beleid, historische boeken- en pren- tenmarkt, excursies en lezingen, het opzetten van nieuwe werkgroepen en de drukkosten van het periodiek. Beleid in 2000 Door nieuwe werkgroepen te helpen opzetten, hoopt het bestuur het aantal activiteiten waar aan onze leden kunnen meedoen uit te breiden en tevens meer mensen voor het lidmaatschap van onze vereniging te interesseren. Hierin is het bestuur niet geslaagd: er zijn wel ver ge- vorderde plannen voor een monumenten-werk- groep; een genealogische werkgroep is er nog steeds niet. Beide werkgroepen moeten in 2001 van de grond komen. Het bestuur streeft ernaar de contributie die in 1999 werd vastgesteld op fl. 42,50 ook in 2001 niet te verhogen. Wel wordt er naar besparin- gen in de uitgaven gezocht. Een belangrijke taak voor het bestuur, willen we het hoge niveau van ons tijdschrift handha- ven, is ervoor zorgen dat onze vereniging er	meer leden bij krijgt. Een ontwerp voor een nieuwe folder is in de maak. Activiteiten in 2000. Lezingen en excursies Op zaterdagmiddag 25 maart was in Wijk bij Duurstede, binnen de viering van 700 jaar stadsrechten, een stadswandeling georgani- seerd waaraan 70 leden deelnamen. Na korte introducties, leidden Ria van der Eerden-Vonk, Kees van Vliet en H�l�ne van Rossum ons langs schitterende monumentale panden en historische plekjes in de stad. Veel leden heb- ben nog net de bijbehorende bouwhistorische kaart kunnen aanschaffen. Historicus Ferdinand van Remmen en land- schapsarchitect Har Kuypers verzorgden op 19 april te Schalkwijk in Het Gebouw een diale- zing over wielen in de Betuwe en Utrecht, die na evenzoveel doorbraken in de Lekdijk in het landschap achter gebleven zijn. Er waren 35 personen aanwezig. De grote excursie op zaterdag 13 mei naar Belgi� telde 52 deelnemers. Bezocht werden in


	Hoek Maleborduurstraat, Achterstraat, Kostverlorenpad, potloodtekening door Jaap van Nijendaal uit 1941

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)
				59

-ocr page 60-



		Op woensdagavond 22 november hield Go Wammes, voorlichter van het Hoogheemraad- schap De Stichtse Rijnlanden, een lezing in De Gouden Leeuw te Wijk bij Duurstede met de titel 'veilige dijken, droge voeten, schoon wa- ter, waterbeheer vroeger en nu'. Er waren 47 personen aanwezig. Historische hoeken- en prentenmarkt Voor deze markt, gehouden op 17 februari in De Engel te Houten, was belangstelling van veel bezoekers uit Houten maar toch ook van elders uit de regio. De deelnemers waren te- vreden, de organisatoren Hans Schemmekes, Harry van de Heiligenberg en Bert van der Houwen ook. Het tijdschrift Het Kromme-Rijngebied Het verenigingsblad van de Historische Kring verscheen in 2000 drie keer (de eerste afleve- ring was een dubbelnummer). De in totaal tachtig pagina's werden gevuld met tien hoofd- artikelen van evenzoveel auteurs, een boekbe- spreking en elf kleinere bijdragen in de rubriek Varia. De redactie bestond uit: dr A.A.B, van Bemmel uit Doorn, drs M.A. van der Eerden - Vonk uit Wijk bij Duurstede, drs S.G. van Gin- kel - Meester uit Zeist en O.J. Wttewaall uit 't Goy. Het bestuur wil langs deze weg ieder die op een of andere manier actief is geweest voor onze vereniging nogmaals bedanken voor zijn of haar inzet. J.M. van Aken en H.J.J. Steenman
	de historische handelsnederzetting Ename het Provinciaal Museum en de archeologische op- gravingen van het Benedictijner klooster, en, in de textielstad Oudenaarde het Stadhuis en de Lakenhal. Nog gevolgd door een stadswan- deling onder leiding van gidsen langs o.a. het Begijnhof en de St. Walburgakerk. Zaterdagochtend 3 juni brachten 50 deelne- mers een bezoek aan de buitenplaats Hinder- steijn aan de Langbroekerdijk te Langbroek. Eric Geijtenbeek, die in oktober 1999 ook voor onze vereniging een lezing over oranje- rie�n in Nederland verzorgde, leidde ons nu rond over het landgoed. Daarna nam Ad van Bemmel ons mee voor een wandeling, langs de woontoren Weerdesteijn, naar een typische ontginningskavel gelegen in de 'Dertig Hoe- ven, Rijnwaarts'. Hij schreef hierover in het maartnummer 1999 van het tijdschrift. In de nieuwe vestiging van Museum Dorestad in huize Amstelwijk aan de Muntstraat was tot 4 september in het kader van de Wijkse stads- feesten een tentoonstelling te zien van werken van de Wijkse schilders, vader Jan Roelof (1880 - 1975) en zoon Jacobus Jan (1916 - 1990) van Nijendaal. Op zaterdagmiddag 2 september bezochten 25 leden deze expositie. Conservatrice Lisette Ie Blanc hield een inlei- ding over leven en werk van de kunstschilders. 'Grepen uit het bouwhistorisch onderzoek in Utrecht met een blik op kasteel Rijnauwen' was de titel van de dialezing die bouwhistori- cus Frans Kipp op donderdagavond 2 novem- ber hield voor 45 personen in Huis Rijnauwen te Bunnik.


			l(

				60
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)				60
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 61-

HISTORISCHE KRING TUSSEN RIJN EN LEK

Financieel jaaroverzicht 2000


	2000	Begroting			1999	Be	igroting	Be	�groting
			2000				1999		2001
Ontvangsten
Contributies	� 18495	�	19100	�	19384	�	19100	�	18700
Rente bank	738	-	600	-	698	-	700	-	500
Verkoop losse nummers	220	-	100	-	43	-	100	-	100
Advertenties	725	-	600	-	600	-	600	-	500
Opbrengst publicaties	- 8183		p.m.	-	139	-	0		p.m.
Totaal ontvangsten	� 28361	�	20400	�	20864	�	20500	�	19800

Uitgaven


Drukken periodiek	f	11630	�	14000	�	12736	�	11500	�	12000
Porti	-	2203	-	2500	-	2324	-	2500	-	2500
Bestuurskosten	-	104	-	250	-	133	-	250	-	500
Bankkosten	-	513	-	500	-	238	-	600	-	500
Folder	-	1000	-	1000	-	0	-	1000	-	500
Zaalhuur	-	590	-	800	-	450	-	800	-	750
Kosten lezingen	-	324	-	850	-	494	-	850	-	750
Convocaties	-	971	-	600	-	555	-	900	-	1000
Attenties	-	422	-	350	-	318	-	350	-	350
Kosten excursies	-	467	-	500	-	329	-	500	-	500
Projectieapparatuur	-	370	-	350	-	365	-	350	-	0
Archeologische Kroniek	-	450	-	500	-	500	-	500	-	500
Kosten publicaties	-	8367	-	0	-	1000	-	0	-	0
Kosten werkgroepen	-	0	-	500	-	0	-	0	-	500
Boekenmarkt	-	0	-	0	-	0	-	0	-	500
Totaal uitgaven	�	27411	�	22700	�	19442	�	20100	�	20850
Dotatie publicaties-
fonds	-/-	184	-	0	-/-	861	-	0	-	0
Per saldo een vermo-
gensmutatie van	-	1134	-/-	2300		2283	-	400	-/-	1050
Totaal uitgaven	�	28361	�	20400	�	20864	�	20500	�	19800

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 62-

Balans per 31 december 2000

ACTIVA

2()()()

1999


	�	0
	-	8257
	-	17622
	-	186
	-	0
	-	1885
	-	19
	-	105
	-	700
	f	28774

Projectieapparatuur

Rabobank r.c. 32.98.07.498

Rabobank .spaarrek. 32.98.287.555

Kas

Provincie Utrecht

Te ontvangen contributie

Te ontvangen rente

Te ontvangen excursiegelden

Te ontvangen advertentieopbrengsten

� 370

- I1484

- 17000

346

- 2850

- 1530

575

� 34233

PASSIVA

2000

1999


	f	12832
	-	9798
	-	3598
	-	1596
	-	950
	f	28774

Vermogen

Publicatiefonds

Te betalen drukkosten periodiek

Overige te betalen posten

Te betalen SPOU

� 11698

- 9982

- 9918

- 1635

- 1000

� 34233

Toelichting bij de jaarrel^ening 2000

Op grond van afspraken tussen het bestuur en de redactie wordt het voor- of nadelig saldo van de
uitgaven in de historische reeks gemuteerd op het publicatiefonds. Dit fonds dient ter financiering
van toekomstige publicaties. Gestreefd wordt hierbij de publicaties kostendekkend te laten zijn,
eventueel onder verrekening van verkregen subsidies. De publicaties komen niet ten laste van de
exploitatie van de vereniging.

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 63-

Jaarverslag van de archeologische werkgroep
'Leen de Keijzer' over 2000

Het afgelopen jaar was voor de werkgroep een
jaar vol activiteiten, afwisseling en mobiliteit.
Als een moederpoes die maar geen goed plekje
kon vinden voor haar jongen, versleepten we
onze bullen twee keer. En bij iedere verhuizing
bleek dat onze roerende goederen weer ver-
meerderd waren met ettelijke kubieke meters.
Op 30 maart betrokken we een nieuw onderko-
men aan de Keercamp, ons ter beschikking ge-
steld door de gemeente Houten. Tot die tijd
werden we jarenlang belangeloos en gastvrij
gehuisvest en onthaald bij de familie
De Keijzer.

Ook op 30 maart besloot ons bestuur daarom
om Henri�tte de Keijzer te benoemen tot lid
van verdienste van onze werkgroep. Dat dit
niet vanwege een sinecure, een baantje van
niks, gebeurd is, moge blijken uit het feit dat
ze benoemd is vanwege :

' ... de goede kennisse, die wij hebben van de,
vrouwhafte, onze lieve getrouwe vrouwe
Henri�tte de Keijzer, mitsgaders van hare
goede qualiteiten en bewezen preuven van ge-
trouwigheid, beleid en ervarenheid in het stuk
van de archeologie in het algemeen en in het
stuk van de zorg voor onze werkgroep in het
bijzonder....'.

Met deze, in haar geval zeker niet te grote,
woorden werd deze beslissing in de haar uitge-
reikte oorkonde gemotiveerd.
Doordat ons nieuwe honk na enige tijd door
anderen opge�ist werd, kregen we een ander
"clubhuis" toegewezen meer in het centrum van
Houten. Op 8 juli verhuisden we naar de Re-
genboog. We hopen daar wat langere tijd te
kunnen resideren.

Naast verhuizen, waren we dit jaar weer op di-
verse lokaties archeologisch actief. Aan de
Binnentuin en op Heemstede werd het in 1999
begonnen archeologisch onderzoek voortgezet.
Bijzondere vondsten aan de Binnentuin waren
een slingerkogel, Romeins? / Ijzertijd? (zie fo-
to 1) en een groot fragment van een maalsteen

1. De aan de Binnentuin gevonden slingerlcogel (foto J.
van Herwijnen, oktober 2000)

(zie foto 2) waarvan de ouderdom (Romeins? /
middeleeuws?) (nog) niet met zekeiheid vast-
gesteld kon worden. Bij kasteel Heemstede
werd onderzoek gedaan naar de funderingen
en omgrachting van de daar gesloopte bouw-
huizen. De oudste vondsten daar tot nu toe wa-
ren fragmenten van een tweetal flessen uit
rond 1700.

2. Het opgegraven maalsteenfragment (foto J. van Herwij-
nen. oktober 2000)

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 64-



		3. De archeologische excursie bij kasteel Heemstede (foto J. van Herwijnen. oktober 2000)

	Aan de Houtensewetering, op De Hoon, werd begonnen met een systematische grondboring, die tegen de verwachting in, nog geen Ro- meins vondstmateriaal opgeleverd heeft. Ben Elberse ontdekte dit jaar een groot stuk van een Romeinse grafsteen in een grondstort. Op de waarschijnlijke plaats van oorsprong, de fietstunnel op de Molenzoom, assisteerden een aantal leden van onze werkgroep bij een syste- matische opgraving van de Vrije Universiteit Amsterdam in samenwerking met de Provin- ciale Archeoloog. Hoewel daarbij veel Ro- meins materiaal te voorschijn kwam (dakpan- nen; terra) werden geen verdere fragmenten van de grafsteen meer gevonden. Op 14 oktober waren we gastgroep voor de (amateur-)archeologen uit de regio Utrecht en gedeputeerde Kok. De gemeente Houten stelde als locatie daarvoor de Raadzaal ter beschik- king. In de middag waren er twee excursiemo- gelijkheden: naar het museum van de collega's in Schalkwijk of naar de tuinen en de opgra- vingen van onze groep op kasteel Heemstede (zie foto 3). Blijkens de vele positieve reacties,		mag de werkgroep op een geslaagde dag terug kijken. Rest mij aan het eind van dit verslag nog de volgende leden eervol te vermelden, vanwege de vele moeite en inspanning, die ze zich voor de werkgroep getroost hebben. Vaak kwamen ze per week een aantal keren extra bijeen, om de determinatie en documentatie van de geda- ne vondsten te voltooien. Joke van den Barse- laar, Willemijn Blitterswijk, Boudewijn de Jonge, Wil Griffioen, Joop van Herwijnen en Hans van Aken, bedankt daarvoor. Anton van Schip


Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)				64
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 65-

Varia

waren een halve eeuw geleden nog aanwezig in
het terrein van het huidige sportcomplex Tol-
huislaan. Ten westen van dit complex zijn res-
tanten van de kromakkers nog duidelijk in het
terrein te onderscheiden. Deze kromakkers wer-
den geploegd met de zware Utrechtse karploeg,
die in de vroege Middeleeuwen getrokken werd
door een groot span ossen, vaak acht in getal.
Zo'n karploeg met grote bespanning was een
onhandelbaar geval. Om aan het eind, op de
wendakker, de ploeg gemakkelijk te kunnen ke-
ren bereidde men de draai al voor op de akker.
Vandaar de gebogen zijkanten van het bouw-
land'.

Omstreeks 1122 gaf de bisschop van Utrecht
verlof tot ontginning van het Zeister Catten-
broec. Dit werd een cope-ontginning, waarbij

Een interessant weggetje in Bunnili

Bezoekers van het landgoed De Ni�nhof te
Bunnik kennen wel het stukje weg langs de ou-
de Hakswetering, vanaf de Kouwenhovense
laan tot aan de volkstuinen (zie afb.). Die weg
lag daar al twaalf eeuwen geleden als bescher-
mende kade tegen het water van het moerassige
Cattenbroec. Aan beide zijden van de weg lig-
gen oude landbouwgronden. Aan de Bunniker
zijde lag de Rumpst, al sedert de 9de eeuw be-
kend als bezit van de bisschop van Utrecht. Aan
de Zeister kant lag het Cattenbroec, dat na 1122
ontgonnen werd.

In de Rumpst treffen we restanten van 'kromak-
kers' aan. Een kromakker is een smalle strook
oud bouwland met gebogen zijkanten, meestal
in een sterk gestrekte S vorm. De kromakkers

Kadasterkaart Gemeente Bunnik,
sectie A, 1' blad
(aangevuld door auteur)

De Rumpst

^ai Kouwenhoven

Kouwenh. wet.

� (oude loop?)
Uitmonding Kouw. wet.
Oude watergang
Dam in Kattenbroek
Oude watergang
Weg

2
3
4
5

XXX

IDam
100m/7m

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 66-



we de indruk krijgen dat de bisschop vrij direct betrokken is geweest bij de ontginning ervan. Toen de grond verdeeld werd, kreeg hij dan ook een hoeve - de Coude Hoet'f - (Kouwenhoven) met twee morgen grond in eigendom. Noch de bisschop noch zijn pachters hebben ooit veel zorg aan deze boerderij besteed. Het terrein tus- sen de hofstede en de oude Hakswetering is blijkbaar nimmer ge�galiseerd. De diepe oude geulen waardoor het water van het Cattenbroec, v��r de ontginning, naar de Rijn werd afgevoerd zijn nu nog duidelijk in het terrein te herkennen. Ten behoeve van de belangen van de bisschop werd daarnaast een voor die tijd nogal omvang- rijk waterstaatkundig werk in de ontginning tot stand gebracht. Het betrof een damconstructie van lOOm lang en 7m breed; die dam is nog steeds aanwezig (zie de afb.). De Utrechtse bisschop had al sedert eeuwen het gebied de Rumpst, gelegen naast het Catten- broec, als hofgoed in bezit en trok daaruit aan- zienlijke inkomsten. Dit deel van de Rumpst loosde zijn overtollig water door een watergang waarvan de restanten over de gehele lengte nog te vinden zijn en die door de brede hakhoutsin- gel, vanaf het Tolhuis, richting Cattenbroec liep (zie de afb.). Daar kon het water geloosd wor- den op het nog niet ontgonnen Cattenbroec. Bij de ontginning van het Cattenbroec heeft de bisschop waarschijnlijk afspraken gemaakt met de ontginners en zijn er maatregelen getroffen waardoor deze afwateringsmogelijkheid voor de Rumpst bewaard bleef, zonder dat het Catten- broec last van dit water zou krijgen. Tegenover de uitgang van de watergang werd in de ontgin- ning Cattenbroec bovengenoemde damconstruc- tie aangelegd, waardoor het water van de Rumpst gedwongen werd de Hakswetering te volgen, zonder dat het lage Cattenbroec er hin- der van ondervond-. D.R. Klootwijk 1 Zie hiervoor luchtfoto's. In alle landen van West-Europa wordt studie gemaakt van dit onderwerp. In Nederland o.a. door J.A.J. Vervloet, hoogleraar historische geografie in Wageningen. De deskundigen zijn lang niet altijd eensgezind. 2 Zie ook Tussen Rijn en Lek, 18 (1984-2), 15-18.	Transcriptie Wijkse overledenen 1610-1645 Ten behoeve van genealogi.sch onderzoek was tot nu toe slechts het begraafboek beschikbaar om de overledenen in Wijk bij Duurstede te achterhalen. Omdat dit begraafboek alleen de 18de-eeuw bestrijkt (uitgezonderd de jaren 1579 en 1645) en dat ook nog met grote hia- ten, zijn de overledenen die in de rekeningen van de Nederduits gereformeerde kerk (later Hervormde gemeente) zijn opgetekend een goede aanvulling. Deze vormen een reeks die vanaf 1610 tot 1929 goeddeels compleet is. Uit deze rekeningen zijn bovendien in veel ge- vallen extra gegevens over de overledene af te leiden zoals het bezit van een eigen graf en de sociaal-economische situatie van de familie. Thans zijn van de rekeningen de jaren 1610- 1645 getranscribeerd en voor bezoekers be- schikbaar op de studiezaal van het Streekarchi- variaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse Heu- velrug in Wijk bij Duurstede. In de rekeningen van de kerk werden telkenja- re door de kerkmeester (later de kerkvoogd) de inkomsten en uitgaven van de kerk verant- woord. De looptijd van de rekeningen is van Victoris (10 oktober) tot Victoris, met soms een uitloop tot 1 november. Hoewel de kerk- meester verantwoordelijk was lijkt het erop dat de rekeningen door een ander werden geschre- ven. Die andere persoon was waarschijnlijk de stadssecretaris. Gezien het handschrift was het in ieder geval de stadssecretaris Abraham Booth die de rekeningen over de jaren 1626- 1632 samenstelde. De overledenen komen in de rekeningen steeds naar voren onder de rubriek 'extra ontfanck van overluijdingen en openen van het graf" of soortgelijke benamingen. Meestal volgt dan een opsomming van de overledenen met de be- taalde bedragen zonder dat duidelijk wordt wanneer de overledene precies werd begraven. De exacte begraafdatum wordt in enkele reke- ningen wel vermeld. Overigens zijn in de kerkrekeningen naast de overluidingen veel meer gegevens over de toenmalige bevolking te vinden. Ook het ge- bruik van land van de kerk, leveranties door de middenstand en verstrekte leningen aan en door de kerk met de regelmatig terugkerende rentebetalingen werden geregistreerd. Kortom veel gegevens over hetgeen in vroegere eeu-


Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)		66
Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 67-

De radersalonboot 'Kapitein Kok' op de Lek bij Jaarsveld in april 2000 (foto H. Kraaivanger)

worden hydraulisch aangedreven door middel
van een Cummins 620 pk hoofdmotor en twee
Hagglunds hydromotoren. De twee raderen of
wielen kunnen onafhankelijk van elkaar draaien.
Het een 'echte' raderboot en heeft dus geen
hoofdschroef. Wel is een boegschroef aange-
bracht.

wen het economische leven in een kleine ge-
meenschap bepaalde.

De rekeningen van de kerk zijn te raadplegen op
Het Utrechts archief in het archief van de Her-
vormde gemeente Wijk bij Duurstede (toegang
19-2) en wel onder de inventarisnummers 169-
185.

De vierde 'historische vaart' vindt plaats op za-
terdag 27 oktober 2001 vanuit Wijk bij Duurste-
de. Deze rivierstad, gelegen op de overgang van
Rijn en Lek, was in de jaren 1934 tot en met
1938 's zomers het eind-/beginpunt van de
'Lekdienst' van de Stoomboot-Reederij op de
Lek. De plaats van afvaart is de haven aan de
Lek, vlakbij de molen 'Rijn en Lek', tevens
stadspoort. Het inschepen kan vanaf 9.30, het
vertrek is stipt om 10.00 en de terugkeer rond
17.00. Langs onder meer Culemborg, Hagestein
(stuw), Vianen, Vreeswijk en Ameide vaart de
boot tot voor Schoonhoven waar gekeerd wordt.
In Schoonhoven bij de Veerpoort staat aan de ri-
vier het beeld van kapitein Theunis Kok, naar
wie de raderboot genoemd is.
De vaartocht wordt georganiseerd door de Stich-
ting Over Water (te Amsterdam en Schoonho-
ven) in samenwerking met de Radersalonboot
Kapitein Kok BV en met medewerking van on-
der meer de Historische Vereniging Schoonho-
ven, de VVV Wijk bij Duurstede en de VVV
Schoonhoven/Krimpenerwaard. Deze 'histori-
sche vaarten' zijn alleen mogelijk door bijdra-
gen van vele personen en instellingen. Aan
boord zullen weer beknopte voordrachten
plaatsvinden over scheepvaartgeschiedenis en
streekliteratuur. Ook zullen er diverse foto- en
teksttentoonstellingen zijn. Het definitieve pro-
gramma is nog in voorbereiding.

Casper A. van Burik

Vierde historische vaartocht met de
'Kapitein Kok'

Meer dan 1000 mensen zijn al mee geweest met
de drie voorgaande 'historische vaarten' in 2000
en 2001 met de raderboot 'Kapitein Kok'. Deze
heeft van 1911 tot 1946 als 'Reederij op de Lek
6' in de lijndienst Culemborg - Schoonhoven -
Rotterdam van de Stoomboot-Reederij op de
Lek (SRodL) gevaren. In 1948 is deze lijndienst
gestaakt. De 'Zes' heeft nog enkele jaren ver-
huurvaarten verzorgd en is in 1950 naar het
Duitse Ludwigshafen aan de Rijn verkocht. Na
26 jaar stilliggen als onder meer loodsenstation
en restaurant is de 'Rheingaststatte Kurpfalz'
aangekocht door de Nederlandse familie Key en
in 1976-77 geheel hersteld. Het schip heeft
sinds de restauratie de Oostelijke Handelskade
in Amsterdam als thuishaven en is eigendom
van Martin Key/Radersalonboot Kapitein Kok
BV, gevestigd in Diemen.
De 'Kapitein Kok' is gebouwd in 1910 - 1911
bij J&K Smit in Kinderdijk. Afmetingen: totale
lengte 57,88m, breedte over de raderkasten
13,65 m, grootste breedte van de romp 7,00 m,
maximale diepgang 1,40 m. Als lijndienstboot
kon het schip 1200 passagiers herbergen. Met
de huidige, veel geriefelijker accommodatie is
de capaciteit 400 personen. De schepraderen

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 68-

De Stichting Over Water heeft onder andere tot
doel culturele, historische en informatieve vaar-
tochten op touw te zetten. Aanvullend worden
soms ook busexcursies gehouden. De aard van
een vaart kan vari�ren van een scheepvaart-his-
torische tocht op een van de grote rivieren tot
een literaire rondvaart op zee, gewijd aan een of
meer belangrijke (maritieme) schrijvers. Ook
zijn er plannen voor muzikale vaartochten. Ver-
dere inlichtingen over de Stichting Over Water
en haar activiteiten zijn te verkrijgen bij Hubert
Kraaivanger in Amsterdam op tel. 020 -
6279343 en Wim Slappendel in Schoonhoven
op tel. 0182 - 382887. Correspondentie: Zwa-
nenburgwal 176, 1011 JH Amsterdam.

Hubert Kraaivanger

Nieuwe Intemetwebsites

Sinds april 2001 is op het Internet een site te
zien over archeologie in de gemeente Houten.
Op de zeer uitgebreide site kunt u veel informa-
tie vinden over de bewoningsgeschiedenis van
Houten. Bijna alle grote en kleine archeologi-
sche onderzoeken worden door middel van tekst
en foto's behandeld. Daarnaast is er ook wat
meer algemene informatie over archeologie, de
Historische Kring, de archeologische werkgroe-
pen en Museum Het Bakhuis te vinden. Het
adres van de website is:
www.archeologienet.nl/houten.

De gezamenlijke archiefdiensten in de provincie
Utrecht zijn hard bezig met een nieuwe, geza-
menlijke website. In eerste instantie zal de in-
formatie bestaan uit adres- en openingsgegevens
en een compleet en actueel overzicht van de
duizenden openbare archieven en collecties die
bij de Utrechtse archiefdiensten kunnen worden
geraadpleegd. Verwacht wordt dat de website in
november of december 2001 gereed zal zijn.
Het adres wordt: www.utrechtsarchiefnet.nl.

'Thuis in de bodem van Houten'

De Archeologische Werkgemeenschap Neder-
land (AWN) bestaat in 2001 50 jaar. Landelijk
wordt dit op diverse manieren gevierd, onder
andere met een grote tentoonstelling in Haarlem
die op 29 september van start gaat. Tegelijker-
tijd bestaat de Archeologische Werkgroep 'Leen
de Keijzer' bijna 35 jaar. Deze werkgroep is een
onderdeel van de Historische Kring Tussen Rijn
en Lek. Aan beide feestelijkheden wordt door
middel van een expositie van vondsten uit de
bodem van Houten aandacht besteed.
Onder bovenstaande titel zal daarom van 4-25
oktober 2001 een tentoonstelling worden gehou-
den in het gemeentehuis van Houten. Een deel
van de tentoonstelling zal op de laatste drie zon-
dagen van oktober, november en december bo-
vendien te zien zijn in het dorpsmuseum Het
Bakhuis te Schalkwijk. Er zullen vondsten wor-
den tentoongesteld uit het bezit van onze werk-
groep van opgravingen uit de afgelopen jaren
vanwege de Vinex-activiteiten. Ook zullen er
voorwerpen te zien zijn van de archeologische
werkgroep uit Schalkwijk, uit de gemeentelijke
Oudheidkundige Verzameling en uit het provin-
ciaal archeologisch depot. Met behulp van tek-
sten, tekeningen en foto's wordt een overzicht
gegeven van de activiteiten die hebben plaats
gevonden om de historie van Houten zichtbaar
te maken.

Vacature penningmeester

Wim Donselaar heeft aangekondigd met ingang
van 2002 te willen stoppen met zijn bestuurs-
werkzaamheden van de Historische Kring 'Tus-
sen Rijn en Lek'. Als penningmeester heeft hij
jarenlang de financi�n van onze vereniging be-
heerd en dit beheer verantwoord middels finan-
ci�le jaarverslagen. Het bestuur verliest een be-
kwaam penningmeester en doet daarom een
dringend beroep op u.

Heeft u enige ervaring met financieel beheer en
voelt u ervoor om een gedeelte van uw vrije tijd
te besteden in het belang van de vereniging? De
vereniging heeft uw kennis en ervaring hard no-
dig; kom het bestuur versterken, meldt u aan.
Neem hiervoor contact op met het secretariaat:
Hans van Aken, Karpersloot 9, 3993 TN Hou-
ten. Tel (030) 63 77 513. Inlichtingen over de
werkzaamheden kunt u verkrijgen bij Wim Don-
selaar, Zigzagoven 33, 3961 EC Wijk bij Duur-
stede. Tel (0343) 57 57 84.

Het Kromme-Rijngebied, 35-3 (2001)

-ocr page 69-

n^,'^^e

VxA^ ^ ^^^

De memoriesteen voor Samuel Gijsberts in de
Grote Kerk te Wijk bij Duurstede

Peter van der Eerden*

Inleiding

In de Grote Kerk in Wijk bij Duurstede, voor-
heen gewijd aan S. Jan de Doper, bevindt zich
een opmerkelijke memoriesteen voor een zeke-
re Samuel uit circa 1514. Hij is gehouwen uit
Baumberger kalksteen, een steensoort uit de
omgeving van Billerbeck in Munsterland.
Baumberger steen is van het eind van de 14de
tot het midden van de 16de eeuw op veel plaat-

voor allerlei vormen van chemische en fysische
aantasting^ De Wijkse memoriesteen, die dank-
zij zijn plaats binnen de kerk de eeuwen goed
doorstaan had, is vermoedelijk het slachtoffer
geworden van kristallisatieprocessen, die op
gang gekomen zijn als een onbedoeld nevenef-
fect van de bij de restauratie van 1968-1976
aangelegde verwarming in de kerk'. Op een foto
uit 1971 vertoont de steen zich nog in redelijke
staat en als nagenoeg volledig leesbaar (zie afb.
op pag. 71). Thans is een groot deel van het op-
pervlak afgebrokkeld, waardoor vooral het bo-
venste gedeelte reeds onherstelbaar beschadigd
is. Te vrezen valt dat de voortgaande werking
van schadelijke zouten dit kleine, maar in zijn
soort hoogst uitzonderlijke monument uit de
vroege 16de eeuw weldra volledig teniet zal
hebben gedaan. In 2000 werd besloten om, met
behulp van de foto uit 1971, een kopie van de
steen te laten hakken, waarop de oorspronkelij-
ke tekst weer goed zichtbaar zou zijn. De ont-
hulling van deze kopie op 22 november 2001
vormt de aanleiding tot dit artikel. Centraal
daarin staat de transcriptie van de tekst, de ver-
taling en de interpretatie ervan. Daarnaast zul-
len de schaarse gegevens aan de orde komen,
die gevonden konden worden over de in 1514
gestorvene voor wie de steen bestemd was.

Het object

De steen bevindt zich in de westmuur van de
noordelijke dwarsarm van de kerk. Hij is op
ongeveer drie�neenhalve meter hoogte inge-
metseld en heeft een formaat van circa 32x83
cm. Het is niet met volledige zekerheid uit te
maken of de steen zich van meet af aan op de-
ze plaats heeft bevonden. Het jaartal dat op de
steen wordt vermeld, 1514, plaatst hem mid-
den in een langdurige, in 1486 begonnen,
bouwcampagne, waarbij de kerk een geheel
vernieuwd aanzien kreeg. Met G. Berends zou
men kunnen veronderstellen, dat de steen een
aanwijzing ervoor vormt dat het dwarsschip in
1514 al gereed gekomen was, als tweede groot

De memoricsteen uit l.") 14 in de westmuur van de noon'e-
lijke dwarsarm van de Grote Kerlc in februari 2001 (foto
A.J. Gelok)

sen in Oost en Midden-Nederland toegepast.
Precies uit de tijd dat de Wijkse memoriesteen
werd vervaardigd, is de leverantie van grote
partijen van deze steensoort ten behoeve van de
Utrechtse Dom bekend'. Helaas gaat de gemak-
kelijke bewerkbaarheid van Baumberger ge-
paard aan een tamelijk grote kwetsbaarheid

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 70-

Het interieur van de gratl^elder aan de voet van de memo-
riesteen, zoals blootgelegd tijdens de opgravingen in 1971
(foto ROB neg.nr. H 1140-7)

Het transept van de Grote Kerk tijdens de opgravingen in
1971, gezien vanuit het noorden. Rechts op de voorgrond
het gewelf van de grafl<elder aan de voet van de memo-
riesteen (foto ROB neg.nr. H 1140-9)

bouwonderdeel na het torenonderstuk dat rond
1506 moet zijn voltooide Dat de steen aanvan-
kelijk in het koor van de kerk was aangebracht
en later verplaatst naar de huidige plek in het
transept, zoals op een recent bijschrift in de
kerk gesuggereerd, lijkt veel minder plausibel.
Rond 1514 stond het koor op de nominatie om
eveneens te worden vernieuwd en het ligt niet
voor de hand dat daar op dat moment nog ge-
denkstenen geplaatst werden en graven gedol-
ven'. Dat laatste is ter zake, want op grond van
de tekst op de steen staat een nauwe relatie
tussen epitaaf en graf wel vast: de woorden
'hic iacet ante oculos' ('hier ligt voor uw
ogen') laten daar weinig twijfel over bestaan".
Bij opgravingen in het begin van de jaren ze-
ventig van de vorige eeuw bleek zich boven-
dien recht onder de steen een grote grafkelder
te bevinden, die zeer goed de laatste rustplaats
van Samuel geweest kan zijn (zie afb.).
Het is onbekend of de steen deel heeft uitge-
maakt van een groter memoriestuk, inclusief

een gebeeldhouwde of geschilderde voorstel-
ling, die dan na de reformatie gesneuveld zou
zijn. Op de steen zelf zijn daarvan geen sporen
te ontwaren en het muurvlak erboven is bedekt
door een pleisterlaag die eventuele informatie
onzichtbaar maakt. Memoriestenen met louter
inscripties vormen overigens naast de meer
complexe stukken die beeld en tekst combineren
een eigen type en de Wijkse steen zou daartoe
zeer wel kunnen behorend De tekst op de steen
lijkt zich ook niet zo goed te lenen voor de com-
binatie met het soort devotievoorstellingen dat
in deze periode gangbaar was.
Twee uiteriijke kenmerken verdienen nog afzon-
derlijke aandacht. Ter hoogte van de tweede en
derde regel bevinden zich rechts enkele verticale
inkervingen, waaraan vermoedelijk geen speci-
fieke inhoudelijke betekenis moet worden toege-
kend. Het zou kunnen dat de beeldhouwer er
zijn bijtel heeft uitgeprobeerd of de structuur
van de steen getest.
Significanter is het duidelijk afwijkende karak-

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 71-



		Hic iacet ante oculos Samuel dum viveret omni Pervigil officio. Lausque decusque virum Pierios meruit cantus et secula longa, Secula que nullo sunt peritura die. Qualis Aristides, qualis Numa, qualis Largus Talis erat, magno a nomine nomen habens. Qui obiit octava Augustis anno 1514. De eerste zes regels van deze tekst hebben het klassieke elegische distichon tot model. Daarin volgen elkaar eeri hexameter en een pentame- ter telkens paarsgewijze, elk met hun eigen metrische voorschriften. De beeldhouwer heeft dit versificatieschema in de vierde en zesde re- gel aangeduid door in te springen bij het begin van de pentameter. In de tweede regel is dat niet het geval. Het heeft er de schijn van dat hij zich de subtiliteit van de tekst niet bewust was en halverwege gecorrigeerd is, wellicht door de auteur van de verzen. Deze onbekende dichter heeft met de keuze van deze specifieke literaire vorm een bewijs van eruditie geleverd. Het elegisch distichon was al in de oudheid in zwang bij graf- schriften''. Ook de drie disticha zelf getuigen van vakmanschap. Metrisch zijn ze foutloos. De vijfde regel is een versus spondiacus, dat wil zeggen dat de vijfde voet uit twee lange syllaben (q�alTs) bestaat. Een dergelijk vers
	ter van de zevende regel, waarin de sterfdatum van Samuel wordt vermeld. Hetzelfde lettertype als in de eerste zes regels is hier op ongeveer halve grootte ingehakt. De reden is duidelijk: de steen liet onvoldoende ruimte om met dezelfde interlinie en lettergrootte voort te gaan. Hoewel verkeerde bemetingen veelvuldig voorkwamen, is een andere mogelijkheid waarschijnlijker, na- melijk dat de sterfdatum pas achteraf is toege- voegd en dat de steen derhalve al tijdens het le- ven van Samuel gemaakt is. Het laten vervaardi- gen en doen aanbrengen van graftekens ante mortem was niet ongebruikelijk". De tekst Om te beginnen volgt hier de tekst in diplomati- sche weergave, dat wil zeggen zo getrouw mo- gelijk naar de inscriptie (zie afb.): Hic iacet ante oculos samuel d� viveret oiii Pervigil officio: laus qu3 decus qu3 vir� Pierios meruit cantus et secula longa Secula que nullo s�t peritura die Qualis aristides qualis numa qualis larg' Talis erat magno a nomine nom� habens Qui obiit octava Augustis a° xv*- xiiii Vervolgens de tekst met opgeloste afkortingen en met moderne interpunctie, kapitalen en cij- fers:


De nog goed leesbare en in redelijke staat verkerende memoriesteen in december 1971 (foto Rijksdienst voor de Monu- mentenzorg, Zeist)

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)			71
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 72-



	inhoud waarin alle laat-middeleeuwse sjablo- nes terzijde zijn geschoven. Vertaling en commentaar De vertaling is in proza, maar typografisch is de regeleenheid van de oorspronkelijke tekst aangehouden: 1 Hier ligt voor uw ogen Samuel, zijn leven lang in elk 2 ambt vol plichtsbetrachting. Zijn lof, zijn roem onder de mensen 3 heeft de zang der muzen verdiend en dat eeuwen lang, 4 eeuwen die nooit zullen vergaan. 5 Zoals Aristides, zoals Numa, zoals Largus 6 zo was hij, die zijn naam van een grote naam had. 7 En hij stierf de achtste augustus 1514. De eerste zin geeft geen problemen. De aan- vangswoorden vormen een aanwijzing dat de steen zich aanvankelijk dichtbij, vermoedelijk boven het graf van Samuel heeft bevonden. De verwijzing naar meerdere functies die de dode had bekleed, moet waarschijnlijk letterlijk worden genomen, zoals hierna zal blijken. Dat zijn roem, zoals de tweede zin zegt, door de muzen bezongen behoort te worden is uiter- aard op zichzelf al een humanistische wen- ding. De keuze van het woord 'pierius' is een aanwijzing voor de moderne scholing van de dichter. Het is een in het middeleeuws Latijn spaarzaam gebruikte aanduiding voor de mu- zen naar het Macedonische gebied van hun mythologische herkomst, die in de renaissance haar antieke populariteit heeft herwonnen. Het aankondigen van de eeuwige roem wordt gekenmerkt door een dubbele bodem die men in renaissancistische po�zie vaak aantreft: het is immers de dichter zelf die de verdiende lof van de dode zingt en het is de steen die deze lofzang tot in eeuwigheid zal bewaren. Impli- ciet wordt in deze regels gezinspeeld op een typisch antiek idee, de onsterflijkheid die de mens verwerft door zijn faam bij het nage- slacht. Het behoeft geen betoog, dat deze op- vatting nogal verwijderd is van de christelijke conceptie van onsterflijkheid in het hierna- maals, die de doorsnee memoriestukken uit de- ze periode beheerst. Op de Wijkse steen der- halve geen gebedsformule en geen verwijzing
De gehavende memoriesteen in september 1999 (foto A.J. Gelok) was weliswaar tamelijk uitzonderlijk, maar het leende zich goed voor de gedragen toon van een grafschrift. Misschien heeft de dichter hiermee juist zijn deskundigheid willen tonen. De caesuur valt in alle zes regels na twee�n- halve voet (penthemimeron). In de tweede re- gel valt zij samen met het syntactische einde van de eerste zin, op de steen gemarkeerd door de dubbele punt achter officio. De zevende regel, die zich, zoals we zagen, onderscheidt door een kleinere letter, heeft geen relatie tot het gedicht. Het is een vermel- ding van de sterfdatum van Samuel, proza�sch in letterlijke en overdrachtelijke zin. Dat de geleerde auteur van het grafschrift er geen en- kele bemoeienis mee heeft gehad, wordt zeer waarschijnlijk gemaakt door de eigenaardige vorm 'Augustis' waar men 'Augusti' zou heb- ben verwacht. Het lijkt er enigszins op dat de verkeerde uitgang naar analogie van 'Septem- bris' etcetera gemaakt is door iemand die nau- welijks Latijn beheerste. Het kan in dat geval natuurlijk zowel een schrijffout van de op- drachtgever van de steen zijn geweest, als een hakfout van de steenhouwer. Hoe dan ook con- trasteert deze zevende regel dus ook in stilis- tisch opzicht met de zes voorafgaande - een ar- gument temeer om aan toevoeging achteraf te denken. De eerste zes regels, het eigenlijke grafschrift, maken het unieke karakter van deze Wijkse steen uit. Voorzover ik heb kunnen nagaan, be- vindt zich in het gehele Nedersticht en wellicht zelfs in een nog groter gebied geen tweede zo vroeg voorbeeld van een graftekst die volledig gedrenkt is in humanistische stijlvormen. Dat geldt zowel voor de strikte metriek, als voor de


		72
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)		72
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 73-



naar zielenheil of ten hemelopname, maar slechts de 'roem onder de mensen' als ver- troosting voor de dood. Het laatste distichon is naar vorm en inhoud het zwaarst opgetuigd. De woordherhalingen met qualis in de hexameter'" en met nomen in de pentameter", gecombineerd met de slepen- de tred van de versus spondiacus hebben een plechtig effect, dat ongetwijfeld beoogd werd. De drie personages waarmee Samuel vergele- ken wordt, vormen naast de metrische perfec- tie het belangrijkste bewijs van de humanisti- sche pretenties van de dichter. Hun antieke herkomst is op zichzelf al opmerkelijk, de keu- ze juist voor deze tamelijk ongebruikelijke trits is dat nog meer. Aristides zou de Griekse rhe- tor Aelius Aristides uit de 2de eeuw na Chris- tus kunnen zijn. Al aan het begin van de 15de eeuw fungeerde diens bekende lofrede op Athene, de Panathenaicus, als model voor de Laudatio Florentinae Urbis van Leonardo Bruni'^ Ruim honderd jaar later kan de faam van Aelius Aristides heel goed inmiddels het noorden hebben bereikt. In dat geval zou Sa- muels grafschrift naar diens welsprekendheid verwijzen. Een andere mogelijkheid is dat de Atheense veldheer en staatsman Aristides uit de 5de eeuw voor Christus wordt bedoeld, die al in de oudheid object van legendevorming werd en als de belichaming van rechtvaardigheid werd beschouwd". Uiteraard zou dat dan ook de deugd zijn die in Samuel werd geprezen. De kans dat het om deze Aristides ging, wordt vergroot door de combinatie met Numa Pom- pilius, de legendarische tweede koning van Rome. Zowel van Aristides als van Numa had de Griekse historicus Plutarchus de levensbe- schrijving opgenomen in zijn 'Parallelle Le- vens'. In de middeleeuwen was dat boek in het westen vrijwel onbekend, maar vanaf de late 14de eeuw werden zowel de Griekse tekst als vertalingen en samenvattingen vanuit Itali� over Europa verbreid'\ Het is goed denkbaar dat de dichter van de graftekst beide namen uit Plutarchus heeft geplukt. Of met Numa behal- ve een geleerde ook een gepaste vergelijking kon worden gemaakt is de vraag. De belang- rijkste verdiensten die aan deze Romeinse ko- ning werden toegeschreven, betreffen zijn vre- delievendheid en zijn wetgevende activiteiten.	niet de eerste zaken waaraan men bij een kleinsteedse kanunnik denkt". De derde klassieke figuur die ter vergelijking wordt aangehaald, is een geval apart. Het gaat om de arts Scribonius Largus die tussen 44 en 48 n. Chr. een receptenboek heeft geschreven met de titel Compositiones"'. Aangezien mid- deleeuwse handschriften van dit boek uiterst zeldzaam zijn en de eerste editie uit 1528, dus van enige tijd na Samuels memoriesteen, da- teert", ligt het voor de hand dat de dichter de naam van Scribonius ergens heeft opgepikt. Dat zou bij Galenus kunnen zijn, de klassieke medische autoriteit par excellence, die zich meermalen met zoveel woorden op Scribonius beroept'*. Hoe dan ook moet de vergelijking met Scribo- nius Largus erop wijzen dat de kanunnik Sa- muel ook over een zekere medische kennis be- schikte. Dat is niet zo bijzonder in het tijdsge- wricht waarin hij leefde. Een voor de hand lig- gende parallel biedt Wessel Gansfort, de grote humanistische theoloog, die als persoonlijk arts van bisschop David van Bourgondi� is op- getreden". De laatste regel van het grafdicht is op zichzelf duidelijk genoeg. De overledene ontleende zijn naam aan een 'grote naam', waarmee uiteraard de bijbelse Samuel bedoeld wordt. Op het eer- ste oog lijkt dit een tamelijk overbodige mede- deling. Dat is het echter niet. De dichter heeft namelijk de aandacht willen vestigen op het bijzondere karakter van deze naam, dat hem en andere tijdgenoten stellig is opgevallen. Zo populair als de oudtestamentische naam Samu- el in sommige kringen na de reformatie is ge- worden, zo schaars was het gebruik dat men er in de late Middeleeuwen van maakte. Destijds zal de naam vooral joodse associaties hebben opgeroepen en op zijn minst als buitenissig zijn beschouwd. Tegen welke culturele achtergrond moet dit naar vorm en inhoud uitzonderlijke grafdicht zijn ontstaan? Zoals in de volgende paragraaf zal blijken, bieden de persoonlijke gegevens van de Samuel voor wie het bestemd was on- voldoende houvast om het moderne humanisti- sche karakter ervan te verklaren. Eerder dan op de bezongen dode zal men zich op de anonie- me dichter moeten richten. Wel bijna zeker moet hij gezocht worden aan het bisschoppe-

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)
		73

-ocr page 74-

lijk hof dat onder de 'Bourgondische' bis-
schoppen David, Frederik en Philips meesten-
tijds in Wijk bij Duurstede gehuisvest was. Het
sterfjaar 1514 plaatst de steen enkele jaren
v��r het aantreden van Philips, binnen wiens
renaissancistisch cultuurbeleid een dichter van
dit soort verzen het gemakkelijkst geplaatst
zou kunnen worden'". De periode van zijn
voorganger Frederik van Baden is op cultureel
gebied terra incognita, zodat het gissen blijft
naar een hoveling van deze bisschop die al in
1514 metrische grafschriften vol antieke remi-
niscenties kon schrijven.

Samuel

Is hij te identificeren, deze Samuel wiens na-
gedachtenis dankzij het ingehouwen graf-
schrift inmiddels inderdaad 'lange eeuwen'
heeft overleefd? Vaak is zoiets bijna onmoge-
lijk wanneer alleen een voornaam is overgele-
verd en de ambten van de gestorvene niet na-
der worden omschreven. Een gelukkige om-
standigheid in dit geval is evenwel de onge-
bruikelijke voornaam zelf. Het is dan ook bo-
ven alle twijfel verheven dat de memoriesteen
betrekking heeft op een zekere meester Samuel
Gijsberts die als enige Wijkse gegadigde deze
uitzonderlijke naam heeft gedragen''.
Samuel Gijsberts duikt voor het eerst in de
Wijkse bronnen op in 1477 als hij samen met
zijn moeder Lijsbet (Elijzabeth) in een akte fi-
gureert die betrekking heeft op een huis aan de
Markt nabij de Nederhof. Dit huis was zijn
moeder bij loting toegevallen, wel bijna zeker
bij de verdeling van de bezittingen van haar
overleden echtgenoot, waarschijnlijk de Gijs-
bert waarnaar Samuel zich noemde''. Anders
dan zijn zoon droeg deze een zeer gangbare
naam, zodat hij moeilijk verder te traceren
valt. In de oorkonde van 1477 wordt Samuel
als kanunnik van de S. Jan Baptist aangeduid.
Wanneer hij die functie verworven heeft, is niet
zeker. Wellicht combineerde hij haar voordien
enkele jaren met het pastoorschap in Cothen.
Dat laatste ambt bezat hij in elk geval in de
jaren 1473-1474 tot en met 1475-1476, blijkens
de rekeningen van de officiaal van de aartsdia-
ken van de Dom. Het werk in de dorpskerk liet
hij echter opknappen door vicarissen^'. In de
Wijkse oorkonde uit 1477 voerde Samuel ook
de meestertitel. Dat maakt het mogelijk een

nog vroegere fase in zijn levensgang op te spo-
ren, namelijk zijn studietijd. Alweer komt zijn
zeldzame voornaam ons te stade. Zonder twij-
fel was hij de 'Samuel Wijc Trajectensis dioce-
sis' die zich op 11 november 1466 aan de ar-
tesfaculteit van de Leuvense universiteit had
laten inschrijven'^ Als we van een leeftijd van
16 tot 20 voor deze Wijkse eerstejaars uitgaan,
moet hij dus rond of iets voor 1450 geboren
zijn. De Leuvense matrikels leveren nog een
aardig bijkomstig detail. Samuel was namelijk
niet alleen toen hij zich zover van huis waag-
de: dezelfde dag in 1466 schreef zich bij de-
zelfde faculteit ook een 'Helyas Wijc' in'\ Op
grond van het feit dat amper een handvol
Wijkse zonen gedurende de hele eeuw in Leu-
ven heeft gestudeerd, zou dat al frappant zijn.
De oudtestamentische aard van de voornaam,
die weliswaar iets minder uitzonderlijk dan Sa-
muel was, maar toch ook zeker geen pasmunt,
maakt het wel heel waarschijnlijk dat deze
Elias een andere zoon van Gijsbert was en een
broer van Samuel.

Naast zijn canonicaat bekleedde Samuel nog
een tweede aanzienlijke functie binnen het re-
sidentiestadje van de Utrechtse bisschoppen.
Hij wordt vanaf 1486 tot in zijn sterfjaar 1514
vele malen genoemd als gasthuismeester van
het Ewoud- en Elisabethgasthuis. Voor een
groot deel vloeiden die vermeldingen uit zijn
eigen pen, want hij schreef eigenhandig de re-
keningen van het gasthuis die voor deze perio-
de ten dele zijn overgeleverd'". Hij duidt zich-
zelf daarin aan met de eerste persoon als 'ie'

/�ipwf- I

Fragment uit de gasthuisrekening van juni 1488 waarin Sa-
muel de uitgaven voor een reis naar Geervliet en Antwer-
pen verantwoordt (SAKRUH, Gasthuis I, 15, 1486-1491)

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 75-



	of 'ie Samuel' en met de derde persoon als 'Sa- muel', 'mr. Samuel, priester' en dergelijke. Als kanunnik, maar wellicht nog meer als gast- huismeester is Samuel nauw betrokken geweest bij twee belangrijke bouwcampagnes die Wijk bij Duurstede rond 1500 een voornamer aanzien gaven. De S. Jan kreeg in zijn ambtsperiode het indrukwekkende onderstuk van de toren en ver- moedelijk ook het huidige hoge transept". En toen hij aantrad als bestuurder van het Ewoud- en Elisabethgasthuis werd juist de vleugel aan de Oeverstraat opgericht en kort daarop de oude achtervleugel volledig verbouwd. Ook onder zijn bewind werd de nog bestaande gasthuiska- pel gebouwd en ingewijd^*. In februari 1514 is in de boekhouding van het gasthuis sprake van de 'executores van heer Samuel', die de rekening van dat jaar verder afhandelen^'. Zou men niet over de sterfdatum op de steen beschikken, dan lag het voor de hand om aan te nemen dat hij kort voordien gestorven was. Nu is het waarschijnlijker dat hij in de loop van het ambtsjaar 1513-1514 te ziek of te oud geworden was om zijn werk voort te zetten, waarna hij uiteindelijk op 8 au- gustus 1514 is gestorven. Deze gang van zaken wordt nog aannemelijker door een testament van 25 januari 1514 waarbij Samuel een deel	van zijn bezittingen reserveert voor de Onze Lieve Vrouwebroederschap in Wijk bij Duur- stede die de betrokken middelen diende aan te wenden voor de voedseluitdelingen aan de plaatselijke armen'". Behalve in zijn eigen rekeningen treedt Samu- el ook in verscheidene overgeleverde akten na- mens het gasthuis en eenmaal ook namens het kapittel op, steeds binnen de periode 1477- 1514". Helaas vormen rekeningen en oorkon- den niet bepaald het soort bronnen waarin veel persoonlijke details tot uiting komen. E�n be- scheiden uitzondering doet zich niettemin toe- valligerwijze voor. In de gasthuisrekeningen is een strookje perkament verzeild geraakt waar- op in het handschrift van Samuel enkele admi- nistratieve kladaantekeningen staan". Anders dan de in het Nederlands gestelde rekeningen die ook toegankelijk dienden te zijn voor lager geschoolden, zijn deze notities in het Latijn, een taal waarvan hij zich kennelijk voor eigen gebruik bediende. Dat strookt uiteraard met zijn universitaire opleiding en laat een enkele lichtstraal schijnen op de achtergrond waarte- gen het geleerde grafschrift moet zijn ontstaan. Samuel zal het zelf wel niet hebben kunnen dichten, appreci�ren kon hij het vermoedelijk wel degelijk.

Het testament van Samuel van 25 januari 1514 (SAKRUH, Collectie Handschriften, onge�nv., regestnr. 25)

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)
			75

-ocr page 76-



		15 E.M. Moorman en W. Uitterhoeve, Van Alexandros tot Zenohia. Nijmegen, 1998-', 167-168. 16 S. Sconocchia (ed.), Scrihonii Largi Composiliones.* Leipzig, 1983, VI. 17 Idem, IX. 18 Idem, VIII. 19 M. van Rhijn, We.wiel Gansfort. Den Haag, 1917, 113- 115. 20 Philips had al voordat hij in 1517 zijn intrede deed veelvuldig contact met het Nedersticht. Het valt niet uit te sluiten dat Samuels grafstekst door iemand uit zijn toenmalige entourage is geschreven, vergelijk J. Sterk, Philips van Bourgondi� 11465-1524), bisschop van Utrecht als protagonist van de Renaissance, zijn leven en maecenaat. Zutphen, 1980, 24 en 26. 21 In een door Booth afgeschreven 'poortboeck' wordt in 1464 een zekere Henrick Samuel Gijsbertsen genoemd en in 1481 een Henrick Gijsbertsen Sammel (met dank aan CA. van Burik). Of deze namen enige relatie heb- ben met de Samuel Gijsberts van de memoriesteen is onduidelijk, vgl. Het Utrechts Archief (HUA), Verzame- ling Van Buchel Booth, 112, fo. 70^. 22 HUA, S. Jan Baptist. 100. 23 J.G. Joosting en S. Muller Hzn. (ed). Bronnen voor de geschiedenis van de kerkelijke rechtspraak in hel bis- dom Utrecht. Eerste Afdeeling (De Indeeling van het bisdom), eerste deel (= Werken der Vereeniging tot uit- gave der bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht. 2e reeks 8). Den Haag, 1906, 247 en H.L. Leeuwen- berg, Indices op de rekeningen van de officiaal van de aarstdiaken van de dom (Gooiland en Betuwe) 1405- 1609. Utrecht. 1995. 38 en 48. Deze verwijzingen dank ik aan Dr. A.A.B, van Bemmel. 24 J. Wils, Matricule de l'Universii� de Linivain, dl 11 (1453-1485). Brussel, 1946, 179. 25 Idem. 26 Streekarchivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse Heuvelrug (SAKRUH), Sint Ewouds- en Elisabethsgas- thuis te Wijk bij Duurstede, (1367) 1400-1930 (Gast- huis I), 15. rekeningen 1486-1491 en 1502-1513, pa.s- sim. 27 Halbertsma, 327. 28 P.C. van der Eerden en M.A. van der Eerden-Vonk, 'De bouwgeschiedenis van het Ewouds- en Elisabeth.sgast- huis', in: Van der Eerden-Vonk e.a., 167-173. 29 SAKRUH, Gasthuis I. 15, rekening 1.502-1513, fo. 58^ (18-2-1514). 30 SAKRUH, Collectie Handschriften, onge�nventariseerd, regestnr. 25. 31 SAKRUH, Gasthuis I, 125 (14-2-1512), 144 (28-7- 1497), 145(31-3-1498), 149(13-1- 1505), 161 (14-2- 1503), 206 (9-8-1511), 229 (14-12-1493) en 2.36 (31-5- 1.502). 32 SAKRUH, Gasthuis I, 15, rekening 1486-1491, tussen fo. 36-37 en fo. 46-47.
	Drs. P. C. van der Eerden is docent middel- eeuwse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij publiceert over demonologie. hekserij en diverse idee- en cultuurhistorische onderwerpen. Noten * Mijn dank gaat uit naar Dr. A.A.B, van Bemmel, Dr. T. van Bueren en Drs. L.C. Meijer die mij van waardevol- le adviezen hebben voorzien en in het bijzonder naar Prof. Dr. Chr. Heesakkers die mij bij de vertaling van de tekst langs enige obstakels heeft geleid die ik op ei- gen kracht niet kon passeren. 1 Restcninitievudemecum Rijksdienst voor de Monumen- tenzorg (RDMZ). 2b, Rvblad 03-19, 1993; H. Janse en D.J. de Vlies, Werk en merk van de steenhouwer. Zwol- le-Zeist, 1991, 17. 2 A. Kramer en J.F. Feenstra, Schade aan natuursteen in Nederlandse monumenten. Zeist- Den Haag, z.j. (Res- tauratievademecum bijdrage 08), 32-39. 3 Vriendelijke mededeling G.A. Overeem (RDMZ). 4 G. Berends, 'De Hevormde kerk van Wijk bij Duurste- de", in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oud- heidkundige Bond. 73 (1974), 150-151. Zie ook H. Hal- bertsma, 'De Kerk van Sint Johannes de Doper te Wijk bij Duurstede', in: Spiegel Historiael. 13 (1978), 327. 5 De bouwgeschiedenis van het koor is door het ontbre- ken van adequaat archeologisch onderzoek in nevelen gehuld. In een recente publicatie wordt betwijfeld of het 16de-eeuwse koor �berhaupt tot stand gekomen is, zie J.J. van Meerwijk. 'De Mazijk: het groene open hart van de .stad', in: M.A. van der Eerden-Vonk e.a. (red.). Wijk hij Duurslede 700 jaar stad. Ruimtelijke structuur en bouwgeschiedenis. Hilversum, 2000, 225-227. 6 Een nauwe ruimtelijke relatie tussen epitaaf en graf is niet dwingend, maar wel zeer gebruikelijk, zie T. van Bueren, Leven na de dood. Gedenken in de late Middel- eeuwen. Turnhout-Utrecht, 1999, 66. 7 P. Schoenen, 'Epitaph', in: Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte dl V. Stuttgart, 1967, kol. 875. 8 Van Bueren, 53. 9 L. Nougaret, Traite de m�trique latine classique. Parijs, 1963-^, 59 (par. 149). 10 H. Lausberg, Handhuch der literarischen Rhetorik. M�nchen, 1973, I, 612, 618, 629, 799 (repetitio). 11 Idem, 637, 640-648 (adnominatio). 12 H. Baron, The crisis of the Early llalian Reiuiissance. Princeton, 1966, 192-195. 13 K. Ziegler en W. Sontheimer (ed.). Der Kleine Pauly I, 557. H. Cancik en H. Schneider (ed.). Der Neue Pauly I, 1095. 14 R. Weiss, 'Lo studio di Plutarco nel trecento', in: R.'Wehs, Medieval and Humanistic Greek. Padua, 1977, 212-226. G. Resta, Le epilomi di Plutarco nel quattro- cento. Padua, 1962. R. Hirzel, Plutarch. Leipzig, 1912, 106-107.


			76
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)			76
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 77-



			Aan kasteel Heemstede zat een aardig schroefje los

	Anton van Schip* Marcel Kroonenburg, uitvoerder bij de restau- ratie van kasteel Heemstede te Houten, meldde ons, leden van de archeologische werkgroep 'Leen de Keijzer', begin juli 2001 een aantal archeologische vondsten. Daarbij was onder andere een groot fragment van een mogelijk zeventiende-eeuwse fles met een bijzondere 'coating'. Hij had de vondst gedaan bij recon- structiewerkzaamheden in de gracht rond het kasteel. Bij deze werkzaamheden waren verder diverse bewerkte grenen kinderbalken en ��n van eikenhout aangetroffen en ook een zeer vreemd gevormde paal (zie afb. 1) Deze laatste werd aangetroffen een aantal meters ten zuid- oosten van de toegangsbrug naar het kasteel. De gedachte kwam op dat balken en paal mo- gelijk dienst gedaan konden hebben in een mo- len die in de nabijheid van het kasteel gestaan zou kunnen hebben'. De zeer vreemd gevormde paal bleek een hou- ten schroef te zijn met een lengte van 115 cm, een grootste doorsnede van 15,5 cm en een draadhoogte van 1,5 cm. De schroef was voor het gebruik als paal aan ��n zijde gevlakt en vierzijdig aangepunt (puntlengte 20 cm). Om- dat het aangepunte gedeelte zonder overgang in
				de schroefdraad doorliep, kan de schroefdraad oorspronkelijk een stuk(je) langer geweest zijn. Na ontvangst werd direct actie ondernomen om deze schroef adequaat te conserveren: dit om- dat er nog veel vocht in zat en er bij de minste aanraking stukjes afvielen. Hij werd daarom eerst langzaam gedroogd en daarna ge�mpreg- neerd met paraffine, ter bescherming en verste- viging. Er rezen toen we dit voorwerp in han- den kregen onmiddellijk een tweetal vragen: hoe oud is het en waar heeft het oorspronkelijk voor gediend? Hoe oud is deze schroef? Bij onderzoek ter plekke op 21 juli bleek, dat de reconstructie al zodanig ver gevorderd was dat hier en daar alleen nog maar resten van de palen 'in situ', op de plek waar ze in de grond geslagen waren, aangetroffen werden. Het balkhout bleek verweringssporen te vertonen, die aangaven dat ze al lang onder water had- den gelegen. Er was ��n enkele eiken balk bij, die dezelfde verweringssporen vertoonde als de eiken palen en deze (en de andere balken?) moet(en) daarom gelijktijdig daarmee ge- plaatst zijn.


		1 De zeer vreemd gevormde paal na conservering (foto Joop van Herwijnen)

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)					77
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 78-



	Op de grondhopen rond de gracht werd nog een groot aantal palen aangetroffen, met een- zelfde verweringslaag. Deze waren over het al- gemeen van eiken en evenals de schroef ook vierzijdig aangepunt. Uit de vorm van een aan- tal palen kon afgeleid worden dat voor het ma- ken daarvan een dikkere eiken balk in vieren gezaagd was. Er waren echter ook eiken palen die uit een dikkere balk of stam gekloofd wa- ren. De palen waren een meter of minder lang, dit laatste mogelijk door het wegrotten van de koppen. De dikte was redelijk gelijk, 8 cm, terwijl de breedte varieerde van 12 tot 15 cm. Een klein deel van de palen bleek van grenen, deels ronde palen, deels rechthoekig. De mees- te daarvan waren in zeer slechte staat, ��n ech- ter, die gemenied was en oorspronkelijk moge- lijk deel had uitgemaakt van een kozijn was nog in uitstekende conditie. Blijkbaar waren ook grenen delen als paal benut. Er werd een compleet aangepunt deel aangetroffen van 100x24x3 cm en een aantal fragmenten van soortgelijke delen. Daarnaast werd een aantal fragmenten van eiken planken en schaaldelen aangetroffen, even verweerd als de eiken pa- len. Bij deze planken varieerde de dikte over de breedte gemeten van 2 tot 1 cm. Aanvankelijk werd er van uit gegaan dat palen, planken en balken gebruikt waren voor het maken van een grachtbeschoeiing. Uit de teke- ningen van het kasteel blijkt echter dat de gracht er omheen afgegrensd was met muren. Daarom wordt nu verondersteld dat de ge- noemde materialen deel hebben uitgemaakt van een bekisting, die diende om de grachtmu- ren te funderen. De bekisting heeft bestaan uit een rij palen, met in de rij een onderlinge af- stand van 40 tot 50 cm. Daartegenaan werden balken en grenen delen aangebracht, waarop vervolgens de grachtmuur werd opgetrokken. Eerder hadden we al resten van de fundering van bijgebouwen gevonden die op een identie- ke manier gefundeerd bleken. Verder is ook de fundering van de torens op dezelfde manier opgebouwd. En bij de grote tuinvijver, die oor- spronkelijk ook met een muur omringd was, werd op een aantal plaatsen een rij van deze palen nog aangetroffen. Op grond van de verweringssporen op de schroef valt aan te nemen, dat hij als onderdeel van de oorspronkelijke bekisting geplaatst
		werd, bij de bouw van het kasteel in 1645. Dit zou inhouden dat deze schroef, oorspronkelijk gemaakt met een heel ander doel voor ogen, zo'n driehonderdvijftig jaar geleden letterlijk voor paal kwam te staan. Met welke bedoeling werd hij ooit gemaakt? Houten schroeven worden al eeuwenlang ge- bruikt. Uit Herculaneum, door een plotselinge uitbarsting van de Vesuvius in 79 na C. onder vulkanische as bedolven, is een afbeelding be- kend van een linnenpers met twee schroeven. Ook werd daar een linnenpers met ��n schroef opgegraven-. Wijnpersen die gebruik maakten van een schroefmechanisme moeten al voor 1046 in gebruik geweest zijn. Otto Roller schrijft namelijk, dat in de Codex Aureus Spi- rensis van de Duitse koning Hendrik III een afbeelding van zo'n wijnpers voorkomt'. Tot in recente tijd werden deze schroefmecha- nismen nog gebruikt. Zelf fotografeerde ik in 1985 een grote, waarschijnlijk olijfoliepers in Playa del Ingles op Gran Canaria, die daar blijkbaar als een soort monument opgesteld was (zie afb. 2). Van Cordula Peper van het

		2 01ijfolie(?)pers (foto Anton van Schip)


Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)
			78

-ocr page 79-



		schroef van de Baumkelter, met een diameter van maar liefst 23 cm, werd mij duidelijk dat daarbij soms schroeven gebruikt werden met beduidend grotere afmetingen dan het op Heemstede aangetroffen exemplaar. Houten schroeven werden tot in de vorige eeuw ook vaak gebruikt bij mangels, kaas- en papierpersen en bankschroeven. Een andere toepassing ervan was in een vijzel om de kap van de hooiberg hoger of lager te brengen (zie afb. 4). Het apparaat is bij de linker hooiberg onder de kap gemonteerd op een bergroede rechts op de foto'. Bij deze toepassingen zijn de houten schroeven echter vaak kleiner of niet veel groter dan 8-9 cm. Nu lijkt het me heel erg onwaarschijnlijk dat er op of in de omgeving van kasteel Heemste- de een olijfoliepers gestaan zal hebben. En ook aan een grote wijnpers zal men daar wei- nig gehad hebben. Dus werd eerst eens nage- gaan of de Heemsteedse bekistingspaal/schroef, zoals door onze voorzitter Joop van Herwijnen geopperd, deel uitgemaakt zou kunnen hebben van een molen. Daartoe werd een bezoek ge- bracht aan de Werkhovense molen. Een aanra- der, ook voor zo maar een bezoek. Vriendelij-
	3 Wijnpers (foto Landesmuseum Koblenz) Landesmuseum te Koblenz kreeg ik een foto van een zeer grote wijnpers uit 1790, van het type Baumkelter (zie afb. 3), die daar in het museum tentoongesteld wordt^ Uit eigen waarneming in Playa del Ingles en uit de mij door het Landesmuseum Koblenz toegezonden mededelingen over de afmetingen van de

4 Werkhovenaren bij een hooiberg met bergwijn (ongedateerde foto van onbekende fotograaf, collectie Arie van der Gaag)

			79
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)			79
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 80-



		5 Blokvijzel (foto Provinciaal Molenmuseum Wachtebeke)

	ke mensen, een prachtig en imposant me- chaniek en u kunt er nog diverse gezonde produkten kopen ook. Een nauwkeurige in- spectie samen met de molenaar, Michel Strik, van het mechaniek kon de aanwezig- heid van een houten schroef met de afme- tingen van het op Heemstede gevonden exemplaar niet aan het licht brengen. He- laas! Maar och, ik had nog meer schroeven op mijn boog. Er werden brieven verzonden aan diverse instanties, die iets zouden kun- nen weten over het gebruik van dit soort reuzenschroeven. Van W.F. Renaud, conservator Collecties van het Openluchtmuseum, kreeg ik de sug- gestie dat de schroef onderdeel geweest zou kunnen zijn van een zeer grote linnenpers. Toen ik mijn licht hierover opstak bij Guus den Besten van het Nederlands Strijkijzer- museum te Noordbroek en mede-auteur van het boek Strijken Streek Gestreken '', bleek deze het gebruik van een schroef van dit formaat in een linnenpers niet te kennen. Hij veronderstelde dat de schroef onderdeel van een vruchtenpers zou zijn geweest.		De oplossing Ik had ook een brief aan de Vereniging De Hollandsche Molen gestuurd met een verzoek om informatie. Daarop kreeg ik van Nico Kruger, medewerker Techniek daarvan, de stellige verzekering dat de op Heemstede ge- vonden schroef geen molenonderdeel kon zijn, noch een relatie met molens had. Vol- gens hem zou het kunnen zijn dat de schroef oorspronkelijk dienst gedaan had in een blok- vijzel, een soort houten dommekracht. Deze veronderstelling leek hem des te aannemelij- ker, omdat bij de bouw in een kasteel zeer zware balken, zogenaamde moerbalken, aan- gebracht worden, die te groot en te zwaar zijn om alleen maar met spierkracht gemanoeu- vreerd te worden. Hij meende dat er in het Molenmuseum te Wachtebeke (Oost-Vlaan- deren) een paar van deze vijzels opgesteld waren. Ik had het gevoel dat ik steeds dichter bij de oplossing van mijn vraagstuk kwam. Daarom ging er een brief naar het Belgische Molen- museum met het verzoek om informatie over de afmetingen en constructie van de bij hen tentoongestelde blokvijzels. Walter van den

				80
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)				80
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 81-



	Branden, conservator van dit museum, stuur- de me een foto (afb. 5) en de relevante gege- vens toe. Een blokvijzel is, zoals uit de foto blijkt, een hijstoestel met twee schroeven. Met dit toestel kunnen zeer zware lasten op- geheven worden. De diameter van de daar ge�xposeerde schroefvijzels bleek 12 cm te bedragen, terwijl de lengte van de schroef- draad 60 cm was. Deze afmetingen zijn dus wat minder groot dan de in ons bezit zijnde schroef. Met de kennis die ik u tot nu toe voorgelegd heb, lijkt het me redelijk om te veronderstel- len dat onze schroef, tezamen met een iden- tiek exemplaar, aanvankelijk heeft dienst ge- daan in een blokvijzel bij de bouw van Heem- stede. Uiteindelijk, misschien doordat de vij- zel het begaf, begon onze schroef een tweede leven als bekistingspaal. Was dat niet ge- beurd, dan was hij waarschijnlijk al eeuwen geleden opgestookt en zou ik er geen artikel over hebben kunnen schrijven. Zo ziet u maar weer, het kan raar lopen in het leven. Drs. A.S.M, van Schip is psycholoog en secre- taris-penningmeester van de archeologische werkgroep 'Leen de Keijzer' van de Histori- sche Kring 'Tussen Rijn en Lek'.
		Noten * Met dank aan alle in dit artikel genoemde personen en instanties voor hun bijdrage. 1 In november 2001 werden tijdens de restauratiewerk- zaamheden van de tuin restanten gevonden van de 'mo- len'. Ten zuid-oosten van de halfronde theatermuur kwam in een watergang een circa 6 meter lange duiker tevoorschijn. Aan weerskanten van deze duiker staan muren met uitsparingen ten behoeve van balken voor de verder in hout opgetrokken opbouw. Waarschijnlijk werd in dit gebouw door middel van een vijzel water omhoog gebracht ten behoeve van de fonteinen en de waterpoort. Over deze vondst zal in de nabije toekomst een apart artikel verschijnen, (noot redactie) 2 G.J den Besten en L.S.J. den Besten-den Burger, Strij- ken Streek Gestreken. Zutphen, 1983, 19-20, afb 18 en 19. 3 O. Roller, 'Die Baumkelter im Weinmuseum des Histo- rischen Museums der Pfalz', in: Sonderdruck aus den Mitteilungen des Historischen Vereins der Pfalz, dl. 67 (Festschrift hundert Jahre Historisches Museum der Pfalz). Speyer. 1969,357. 4 Frans Landzaat uit Schalkwijk maakte mij op deze wijnpers attent. 5 Mijn zwager Wim Miltenburg, die jarenlang op het Rijnsoever in Bunnik geboerd heeft, kent de schroef van dit apparaat als het 'mannetje' en het gedeelte waarin de schroef draaide als het 'vrouwtje'. Willemijn Blitterswijk uit Bunnik herinnert zich dat ze dit appa- raat bij haar thuis een 'bergwijn' noemden. 6 Zie noot 2.


Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)
			81

-ocr page 82-

Reparatie van de molen van Beverweerd in 1715

Raymond Uppelschoten

Wie vanuit de richting Utrecht Werkhoven bin-
nen rijdt, ziet rechts de molen 'Rijn en Weert'.
Deze molen dateert uit 1882 en verving de
rond die tijd afgebroken, al in 1395 genoemde,
molen van Beverweerd. Vanouds lieten de boe-
ren uit de omgeving van Odijk en Werkhoven
hun graan malen bij die aan de Kromme Rijn
gelegen molen. De molen behoorde toe aan de
heren en vrouwen van Beverweerd, die deze
verpachtten aan de molenaars. Het was de taak
van de rentmeester van Beverweerd, als zaak-
waarnemer van zijn heer en vrouwe, om te
zorgen voor de goede staat van de molen. In
1715 was de as van de Beverweerdse molen
zover vergaan dat deze moest worden vervan-
gen. In die tijd was Theodorus Backer behalve
schout van Odijk ook rentmeester van Bever-
weerd. Uit zijn correspondentie en uit de re-
keningen die hij tijdens zijn ambtsperiode
(1705-1725) opmaakte voor de heer van Be-

verweerd is een goede reconstructie te maken
van de situatie van de Beverweerdse molen in
1715 en de gang van zaken rond de reparatie'.

Situatie

De pachters van landerijen van het huis Bever-
weerd waren, ingevolge de zogenoemde mo-
lendwang, verplicht hun graan te laten malen
bij de Beverweerdse molen. Deze stond aan de
zogenaamde Molensteeg, die vanaf de weg
naar Werkhoven via een brug leidde naar het
landgoed van Beverweerd op de oostelijke oe-
ver van de Kromme Rijn. In de pachtcedullen,
die de pachters van de landerijen van Bever-
weerd in het begin van de achttiende eeuw te-
kenden bij het ingaan van een pachttermijn,
stond expliciet dat zij 'gehouden zijn ter Mael-
stede te komen aen de Molen van Beverweert,
mits dat die Molenaer die luyden goedt gerijf
doet'.

Kaart van de molen van Beverweerd anno 1710 door Theodorus Backer (HUA, Huis Beverweerd, 22, fol. 70)

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 83-



In 1715 was Jan Willemsz. van Wesenburg al enkele jaren pachter van de molen van Bever- weerd. Hij had de molen in 1707 overgenomen van Gerrit van Enspick, die kort tevoren door de vrouwe van Beverweerd 'vermits zijn on- macht' was ontslagen van de pacht van de mo- len. In 1716 noteert Theodorus Backer in zijn rekening over 1715: 'Jan Willemsz van Wesen- burg heeft in hure de koom wind en Rosmolen met de huijzinge en erve mitgaders het Weijtje agter de Rosmolen en de weijde van den lan- gen boomgt: voor zes jaren tegen 250-0-0 per jaar'-. Op de kaart die Theodorus Backer enke- le jaren daarvoor, in 1710, van de omgeving van de molen maakte, is de toenmalige situatie goed te zien. Financiering In 1715 bleek de as van de molen vervangen te moeten worden. Dit was een aanzienlijke klus die behoorlijk wat geld zou gaan kosten. Dat was een probleem; er was geen geld. De toen- malige heer van Beverweerd, Maurits Lode- wijk, bezat behalve het Stichtse leen Bever- weerd vele andere goederen, maar hij had vooral tienduizenden guldens schuld. Om de reparatie van de molen te kunnen bekostigen, besloot hij daarom enkele morgens land in Odijk verkopen. Niet geheel toevallig was Theodorus Backer de koper van het land. In de periode dat Backer schout en gadermeester van Odijk en rentmeester van Beverweerd was, maakte hij regelmatig gebruik van de slechte economische toestand op het platteland en de penibele financi�le situatie van plaatselijke landverkopers. Zo bouwde hij een aanzienlijke hoeveelheid eigendommen op in Odijk en Driebergen, vanuit een soort voorkennis avant la lettre... Bij de verkoop van het land van Beverweerd aan Theodorus Backer rees echter een pro- bleem: het was in strijd met het testament van Maurits van Oranje, overgrootvader van Mau- rits Lodewijk en eertijds heer van Beverweerd. Maurits had in 1625 m zijn testament veror- donneerd dat niets van de heerlijkheid Bever- weerd en de bijbehorende landerijen verkocht mocht worden. Het land dat verkocht zou moe- ten worden om de reparatie te betalen, viel binnen de clausule van het testament. Anna Isabella van Beieren van Schagen, moeder van
		Maurits Lodewijck en vrouwe van Bever- weerd, diende vervolgens een verzoek in bij de Staten van Utrecht om te worden ontslagen van het voorbehoud en het land toch te mogen verkopen. De Staten van Utrecht waren be- voegd tot een dergelijk besluit als de hoogste autoriteit in het Sticht Utrecht. Zij gaven waar- schijnlijk niet om de reparatie van de molen. Zij erkenden echter wel dat de vrouwe van Be- verweerd 'in dese Zorgelijcke tijden, als mede doorde groote reparatien aen de Beverweertse molen, van den nieuwe asch, nieuwe steen, steenreep (...) buijten staet gesteld wert om onse ongelden te voldoen'. De leden van het Huis Beverweerd zouden dus hun belastingen niet kunnen betalen als de Staten niet zouden toestemmen. Deze kozen daarom eieren voor hun geld en gaven toestemming voor de ver- koop van de acht a negen morgen land. Daar- bij maakten zij de nadrukkelijke aantekening dat het geld alleen mocht worden gebruikt voor de reparatie van de molen en belasting- betaling, niet voor priv�zaken. Theodorus Bac- ker kocht het land van zijn heer Maurits Lode- wijk voor 1125 gulden^ Gang van zaken De gang van zaken bij de reparatie is zeer ge- detailleerd beschreven door Theodorus Backer aan zijn zus en zwager in Amsterdam. Backer vraagt daarin zijn zwager contact op te nemen met een Amsterdamse molenmaker over de kosten van de reparatie. We hebben daarbij het geluk dat zowel de Amsterdamse molenmaker als de zwager van Theodorus Backer, Paulus Schoonhoven, niet al te snugger moeten zijn geweest. In drie opeenvolgende brieven vraagt Theodorus Backer zijn zwager steeds uitvoeri- ger om bij de molenmaker in Amsterdam te in- formeren wat bij hem het werk aan de Bever- weerdse molen zou hebben gekost. Het lijkt een verzoek om een 'second opinion'. Immers: de molen is dan al gerepareerd, zo blijkt uit la- tere brieven. De offerte van de Amsterdamse molenmaker geldt waarschijnlijk als toets van de rekening van de feitelijke molenmaker. Dirk van Rijswijk. Als antwoord op het eerste offer- teverzoek schrijft Paulus dat hij weliswaar ver- schillende keren bij de molenaar is langs ge- weest, maar deze vaak niet thuis was en de offerte bij zich droeg. Als de molenaar een


	Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)
			83

-ocr page 84-

asch en steen met daer aen dependerende on-
kosten die den eijgenaer van de molen apart
moet betalen'. Ook aan deze beschrijving heeft
de molenmaker niet voldoende. Hij laat Paulus
Schoonhoven aan de rentmeester vragen nog
meer informatie te geven, waarop Theodorus
Backer uiteindelijk (en waarschijnlijk ten ein-
de raad) de uitgebreide beschrijving stuurt die
ons precies vertelt hoe de molen is gerepareerd
(zie hierna op pag. 85). Dat heeft eindelijk ef-
fect: de vergelijkingsofferte lijkt dan toch echt
binnen te zijn gekomen, want in de rekening
van Beverweerd over 1715, die in 1716 werd
opgemaakt, noteert Theodorus Backer de vol-
gende betalingen:

keer wel thuis is, kan hij niet zeggen hoeveel
hij voor de reparatiewerkzaamheden moet vra-
gen omdat hij deze niet gedetailleerd op een
rijtje heeft en de molen niet kent. Vervolgens
schrijft Theodorus Backer aan zijn zwager dat
hij de molenaar kan vragen wat het kost om
'simpelijk een molen asch te beslaen en deze
beslagen zijnde in de molen te brengen, daer
onder gereckent het uijtnemen van de roeden
uijt de oude asch, alsmede de asch selfs en de
roeden wederom in de nieuwe te brengen,
mitsgaders een molen-steen (door een ander
geprepareert en zo't behoort klaer gemaekt
zijnde) in de molen op zijn plaets te brengen
en te stellen .. het wijder vervormen van de

Datum

Omschrijving

Bedrag Totaal

25 augustus 1715

aen Hendrik Verkerk betaeld voor een zeventhienden
molensteen aen de molen van Beverweerd geleverd
volgens quitantie

88-0-0

4 februari 1716 aen de wed. Agterberg betaeld in mindering van 100-0-0

geleverde houtwaaren aen de Molen van
Beverweerd, volgens quitantie

En rest nog aen de voors. specificatie van hout tot
de Molen geleverd, daer onder gerekent een nieuwe
asch

67-3-0

Totaal

163-3-0

Betaeld aen de Molenmaker Dirk van Rijswijk
voor verdient arbeijtsloon aen de Molen in
mindering van zijn specificatie volgens quitantie

Onbekend

110-0-0

En rest nog aen de voors. specificatie een zomma van 33-0-0

Totaal

143-0-0

Item de wed. van Cornelis Adriaensz smit tot
Werkhoven van t gene zij aen de Molen en huijze
van Beverweerd heeft verdient, volgens specificatie

87-13-0

Onbekend

Totaal

481-16-0

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 85-



	Beschrijving van de reparatie van de molen van Beverweerd in 1715: 'om een nette beschrijving van de molen etc te hebben zo zult ued: gelieven te weten; 1. dat het is een koom-windmolen, staande omtrent de huijse Beverweerd en malende met steenen, die men zeven thienders juffers noemd. 2. dat de asch in de voors: molen vergaen zijnde, ick als Rentmeester van Beverweerd een stuck houts bij Agterberg tot een nieuw asch heb gekogt en ten mijne kosten heb doen brengen ten huijze van de Mo- lenmaker. 3. dat het hout aldaer zijnde, de molenmaker deselve beslagen en tot een asch gemaeckt heeft. 4. dat ik die asch ten mijnen kosten heb doen brengen ter plaetse voors: 5. dat deselve daer zijnde, de molenmaker met zijn instrumenten de 2. roeden uijt de oude asch heeft geno- men, 6. dat hij vervolgens de oude asch uijt de molen heeft uijtgehaeld. 7. dat gedaen zijnde, heeft hij de nieuwe asch wederom in de molen gebragt en ook de twee roeden weder- om daer ingestoken. 8. dat eenige personen die aenschouwers waren, de molenmaker en zijn 3. knegts, daerin behulpzaem zijn geweest, dewelcke ik 4 gis tot drinkgeld heb gegeven 9. dat vervolgens een zeventhiender molensteen (niet een volle zeventhiender, want daer is groot onder- scheijd in, daer de den de 17en Juffer tot Thiel gekogt, maer kost f 88,- en daerentegens voor een volle zeventhiender geeischt wierd f 170) gekogt tot Thiel van dair doen halen en aen de Molen doen brengen heb, alles ten mijnen kosten." 10. dat ik het maken van t gad in de steen, als mede deselve ofte bicken, en bequaam te maken, om daer me- de te kunnen muien heb bekostigt. 11. Dat de steen also klaer gemaekt zijnde, de molenmaker niet anders heeft gedaen, als een openinge in de solderinge van de molen te maken, de steen met zijn instrumenten in deselve zijn plaets te brengen en te leggen en openinge wederom digt te maken.

Raymond Uppelschoten (1967) groeide op in Odijk. Hij werkt aan een boek over de geschie- denis van Odijk tot ongeveer 1800, met het ac- cent op landschap, bewoners en huis- en veld- namen. Hij woont in 's Hertogenbosch. Noten 1 Correspondentie 1705-1725 Theodorus Backer: Het Utrechts Archief (HUA), Stadsarchief, 1711. 2 Pachtcedullen: HUA. Huis Beverweerd, 81. Overname huur molen: HUA, Huis Beverweerd, 147 en 148; pacht 1715: idem, 155. 3 Testament stadhouder Maurits van Oranje-Nassau: HUA, Huis Beverweerd, 295. Verkoop land Beverweerd, inclusief transport gerecht Odijk, codicil op testament Maurits, procuraties Beverweerd en goedkeuring Staten: Slreekarchivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse Heu- velrug (SAKRUH), Dorpsgerechten, 1590. 4 Een zeventiender was de grootste soort molensteen, met een omtrek van 17 Amsterdamse voeten en een diameter van 1,50 m. Het verschil tussen een juffer- en een volle zeventiender betreft waarschijnlijk de dikte, maar dat is niet zeker Met dank aan dhr T Blekkenhorst van Stich- ting De Utrechtse Molens.
		De molen van Beverweerd op een kaart uit 1606 (HUA, TA S.Jan 328-40)


Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)			85
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 86-

Hijmans' boek over Wijk bij Duurstede uit 1951
in het Engels

Ad van Bemmel

Verbazing

Ik geloof mijn ogen niet. De via internet
(www.abebooks.com te Canada) op 22 augus-
tus 2001 op mijn beeldscherm verschenen
tekst zegt toch duidelijk: 'H. Hijmans Wijk bij
Duurstede. English translation. Delhi, 1961'.
Natuurlijk ken ik het dit jaar precies vijftig
jaar geleden met die titel uitgegeven boek van
Hendrik Hijmans. Tot het in 2000 verschenen
Wijk bij Duurstede 700 jaar stad was dit h�t
boek over Wijk. Is er een Engelse vertaling
van? Mij in ieder geval niet bekend. Wat kan
dit zijn? Het boek wordt aangeboden door an-
tiquariaat Q.M. Dabney in Washington DC in
de VS. Ik bestel het via e-mail en enkele dagen
later wordt via mijn credit-card � 126,07 van
mijn rekening afgeschreven. De terroristische
aanslagen op 11 september in New York en
Washington DC hebben ongetwijfeld de ver-
zending en het transport bemoeilijkt, maar 21
oktober ploft er een pakket uit de VS in mijn
brievenbus. Ik pak het zeer zorgvuldig inge-
pakte boek uit, sla het open en val van de ene
verbazing in de andere.

Priv�-uitgave

Het gaat inderdaad om een Engelse vertaling -
door mw. G.R. Peereboom-Chambers in Over-
veen - van het boek van Hijmans en dat in op-
dracht van een zekere Philip Van Wyck in Wil-
ton, Connecticut in de VS. Volgens het colofon
betreft het een priv�-uitgave van 150 met de
hand genummerde exemplaren. Mijn exem-
plaar draagt nummer 37. De uitgave is in het
zelfde formaat in mei 1961 gedrukt door Prin-
ters United te Delhi in India. Vervolgens is in
ieder geval mijn exemplaar ingebonden door
T.B. Merrett te Stroud, Glos. Voorin heeft
waarschijnlijk Van Wyck eigenhandig geschre-
ven: 'September 1963. Gift of Philip Van
Wyck to the Reference Library Long Island
Historical Society'. Een eigendomssticker en -
stempel van die Society bevestigen dit. Een
stempel met de tekst 'Withdrawn Brooklyn

WIJK BIJ DUURSTEDE

H. HIJMANS

ENCLISH TR.ANSLAT10N

xi^i.l!M^

De titelpagina van de Engelse Hijmans

Historical Society' biedt zicht op de verdere
geschiedenis van het boek dat op een gegeven
moment vanuit New York bij het antiquariaat
in Washington DC terecht moet zijn gekomen.

Wie is Philip Van Wycli?

Volgens eigen schrijven is hij - met alle andere
Van Wycken in de VS - een afstammeling van
Comelis Barentse uit Wijk bij Duurstede die in
1660 op negentienjarige leeftijd naar Nieuw
Amsterdam, het latere New York, is ge�mi-
greerd. Van Wyck heeft aan de Engelse versie
van het boek van Hijmans (132 pagina's) een
epiloog van 58 pagina's tekst en enkele foto's
toegevoegd. Die epiloog heeft hij voltooid na
zijn bezoek eind juni 1960 - dus 300 jaar na
het vertrek van zijn voorvader - aan Wijk bij

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 87-

Brieven

Wellicht is Van Wyck op het idee van de En-
gelse vertaling gekomen omdat het boek van
Hijmans indertijd zo goed was ontvangen.
Een in mijn bezit zijnde, prijzende recensie in
de Nieuwe Rotterdamse Courant van 3 no-
vember 1951 getuigt daarvan. Het kan bijna
niet anders dan dat er contact tussen Van
Wyck en Hijmans moet zijn geweest. Geluk-
kig blijkt Hijmans een collectie en archief te
hebben nagelaten. De plaatsingslijst ervan
maakt melding van een omslag met daarin
een briefwisseling met Philip van Wyck^! De
eerste brief in de omslag is van eind septem-
ber 1957, geschreven door Van Wyck en ge-
richt aan Hijmans als auteur van het boek
Wijk bij Duurstede. Hij stelt hem een aantal
genealogische vragen onder meer over het ge-
slacht Van Cortlandt: het begin van een groot
aantal brieven. In een brief van eind juni 1958
vraagt Hijmans of het mogelijk is zijn boek te
vertalen en in Amerika uit te geven. Van
Wyck, dan verbonden aan de Amerikaanse
ambassade in Phnom Penh in Cambodja, ant-
woordt daartoe mogelijkheden te zien. Later
zegt hij dat het boek dan wel enige 'rewor-
king' behoeft. Hijmans regelt op zijn verzoek
het bezoek van Van Wyck aan Wijk bij Duur-
stede en de bronzen plaquettes (door de firma
Begeer). Tijdens dat bezoek laat de burge-
meester weten eventueel wel bij te willen dra-
gen aan een Engelse uitgave. Daarvoor wor-
den voorbereidingen getroffen. Bij drukkerij
Brill in Leiden wordt offerte gevraagd voor
een uitgave van 1000 exemplaren. Dat blijkt
nogal kostbaar te zijn. Van Wyck is inmiddels
gestationeerd bij de Amerikaanse ambassade
in New Delhi. Hij laat weten dat het drukken
in India veel goedkoper is en dat hij nu denkt
aan een gelimiteerde priv�-uitgave. Uit een
brief van begin februari 1961 van Brill aan
Van Wijck blijkt dat ook in Nederland de lief-
de inmiddels wat is bekoeld. Het is de laatste
brief in de omslag. Uit niets blijkt dat Van
Wyck enkele maanden later inderdaad zelf
een priv�-uitgave heeft laten verzorgen. Uit
niets in de tekst blijkt dat hij contact met Hij-
mans heeft gehad; de burgemeester en de do-
minee van de NH-kerk worden wel genoemd.

^^tt^Hfllan�i^tatnrfra/^

1�V\«

"f^t

PRESENTED BY
Mr. PhiUp Van Wyck

Eigendomssticker en -stempel voorin het boek

Duurstede. Aan dat bezoek is aandacht be-
steed in de Wijkse Courant'. Op 30 juni heeft
hij in het dwarsschip van de Grote Kerk op
de Markt, onder het toeziend oog van burge-
meester Kentie, een bronzen plaquette laten
aanbrengen ter herdenking van dat feit. Te-
zelfdertijd schonk hij het kerkbestuur 1000
gulden voor de restauratie van het kerkorgel.

Afkomst

Cornelis Barentse is, volgens Van Wyck, een
zoon van Berndt Danielse, een rademaker uit
Schalkwijk die in 1637 burger van Wijk bij
Duurstede wordt. Hij huwt aldaar in 1639
Anneken Cornelisdr. van den Engh. De moe-
der van Berndt Danielse was een De Cruijff.
Broers en zusters van Berndt die in Schalk-
wijk achterbleven, droegen de achternaam
De Cruijff. Afstammelingen van Cornelis zijn
zich in de VS Van Wyck gaan noemen. Wel-
licht is hij naar Nieuw Amsterdam ge�mi-
greerd omdat daar in 1638 Oloff Stevense
van Cortlandt uit Wijk bij Duurstede al naar
toe was gegaan. De families kenden elkaar,
aangezien Berndt Danielse van de weduwe
Jan Comelisse van Cortlandt een smederij
aan de Markt had overgenomen. Van de ge-
noemde Oloff stammen, alweer volgens Van
Wyck, alle Van Cortlandts in de VS aP. Ter
herinnering aan Oloff heeft Van Wyck tijdens
zijn bezoek eveneens een plaquette in de
Grote Kerk laten aanbrengen. Beide plaquet-
tes zijn nog steeds aanwezig (zie de afbeel-
ding op p. 69).

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 88-



Van Cortlandt In zijn epiloog besteedt Van Wyck, ten dele vragenderwijs, aandacht aan Van Cortlandts in onder meer Utrecht en aan een Kortland in Rotterdam. Tijdens het lezen daarvan kreeg ik een gevoel van herkenning, van 'h�, dat heb ik eerder gezien'. Gelukkig heb ik van mijn ei- gen archief een computer-inventaris en na eni- ge ogenblikken blijkt dat mijn gevoel me niet heeft bedrogen. Ooit heb ik bij een antiquari- aat in Haarlem op de kop getikt de doorslag van een getypte, twee pagina's tellende in het Engels gestelde notitie van de hand van W. Wijnaendts van Resandt, gedateerd 26 novem- ber 1962. De notitie is getiteld 'Van Cortlandt (Wijk bij Duurstede, Utrecht)'. Het is het re- sultaat van een betaalde opdracht van een niet nader genoemde opdrachtgever Hij zegt daar- in dat met de dood van Steven van Cortlandt, mogelijk in Utrecht, de mannelijke lijn van dit geslacht in Nederland blijkbaar is uitgestor- ven. Hij gaat ook in op een Kortland in Rot- terdam en zegt dat deze niets met de Van Cortlandts uit Wijk bij Duurstede van doen heeft. Wat een toeval (of niet?)! Het kan niet anders dan dat de onbekende opdrachtgever Philip van Wijck is! Niet zo vreemd overigens omdat Wijnaendts van Resandt gerelateerd was aan het Centraal Bureau voor Genealogie waaraan Van Wyck, zoals hij zelf memoreert, betaalde onderzoeksopdrachten had verstrekt. Wijkenaren over zee Het bezoek aan Wijk bij Duurstede heeft veel indruk op Van Wyck gemaakt: 'The fee�ng of a past continuity with Wijck (sic) bij Duurste- de, because it was the home of my ancestry in the early seventeenth century, is very real to me and has grown as I have visited and revisi- ted the ancient little city' (Epilogue, 2). Uitge- breid gaat hij dan ook in op de sociaal-econo- mische achtergrond van de Van Wijcks en de Van Cortlands. Bovendien put hij zich uit in het aangeven van historische links tussen die stad en de rest van de wereld. Naast de Van Wijcks en de Van Cortlandts in de VS, wijst hij er op dat de meeste Van Wijks in Zuid-Afrika ook afstammen van iemand uit Wijk bij Duur- stede. In dat laatste geval zou het gaan om Arie van Wijk - wiens grootvader Roelof rond 1600 in Wijk bij Duurstede zou zijn geboren -
		die circa 1688 in de Kaapkolonie aankwam. Van Wyck besteedt ook aandacht aan de Wijkse (notaris)familie Van Sandick waarvan sinds 1694 een aantal leden commissaris/eigenaar was van plantages in Suriname'. Hij had dieper kunnen in gaan op het feit dat het voorgeslacht van Jan van Riebeeck, stichter van de Kaapko- lonie in 1652, afkomstig is van de hofstede Riebeeck (nu de Kleine Melkweg aan de Lang- broekseweg 2-4) te Wijk bij Duurstede^ Ook had hij kunnen ingaan op Nicolaas Schaghen, geboren aldaar in 1644, vertrokken naar de Oost, en ondermeer gouverneur van Malakka. Later was Schaghen gouverneur van Ambon al- waar hij in circa 1690 op het eiland Honimoa (nu Saparua) het nog bestaande VOC-fort Duurstede heeft gebouwd'. Overigens is het opvallend hoeveel mensen uit dit gebied in de zeventiende eeuw over zee zijn gegaan. Kemp heeft op verzoek van een Van Schaick te New York onderzoek gedaan naar de achtergrond van een twintigtal hoofdzakelijk uit Bunnik en Houten afkomstige kolonisten die zich in de eerste helft van die eeuw ten noorden van Nieuw Amsterdam hadden gevestigd. In ieder geval via ��n van hen was er een relatie met de al genoemde Oloff Stevensse van Cortlandt''. Ten slotte Het is heel verassend hoe je via zo'n modern medium als internet en via een omzwerving over de gehele wereld eigenaar wordt van een met liefde in priv�-beheer uitgegeven boek, een boek dat mij alleen al daardoor nog meer be- wust maakt van, zoals Van Wyck dat noemt, 'the feeling of a past continuity' met in dit ge- val ons beider 'voorvaderlijk gebied'.

	Dr. A.A.B, van Bemmel is sociaal geograaf, woonachtig in Wijk hij Duurstede en werkzaam in Den Haag als senior adviseur hij de Vereni- ging van Hogescholen, de HBO-raad. Zijn his- torisch onderzoek richt zich vooral op Cothen en het Kromme-Rijngebied. Noten 1 Zaterdag 2 juli 1960: Streekarchivariaat Kromme-Rijn- gebied - Utrechtse Heuvelrug (SAKRUH), Collectie Wijk.se Courant. Met dank aan mw. B. van Nimwegen- Seggelink.


			88
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)			88
Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 89-

2 SAKRUH, Collectie en Archief Hendrik Hijmans, 3.
Met dank aan mw. R. van der Eerden-Vonk.

3 G. Oostindie, Roosenburg en Mon Bijou: twee Suri-
naamse plantages 1720-1870. Dordrecht, 1989.

4 Z. van Doorn, 'Riebeeck". In: De Nederlandsche
Leeuw. S4 0961). 169-187.

5 M. Donkersloot-de Vrij, 'Plattegrond der Vesting Duur-
stede'. In: Tuuen Rijn en Lek. 27 (1993-3), 24-27;
C.J.G.L. van den Berg van Saparoea, 'De Tragedie op
het Eiland Saparoea in het jaar 1817 tijdens den Op-

stand in de Molukken. Waarin is opgenomen het boei-
end relaas van den eenigen, bij den moord in het Fort
Duurstede gespaarden ooggetuige, den kleinen Nean'.
In: BKL 104 (1948-2/3), 237-336.
6 M.S.F. Kemp, 'Krommerijners in de nieuwe wereld.
Een onderzoek naar de achtergrond en onderlinge ver-
wantschap van vroege kolonisten in Nieuw Nederland
(voornamelijk Rensselaerswijck), afkomstig uit het
Utrechtse Krommerijngebied'. In: De Nederlandsche
Leeuw, 109 (1992), 405-433.

Boeken

Het geslacht In den Eng

H.J.M. Klute, Het geslacht In den Eng. Leer-
dam 2000 ( uitgegeven in eigen beheer; 184
blz., ge�ll.)

Op 24 november 1524 stichtte Gerrit Jacobs-
zoon in den Engh een vicarie op het altaar van
Sint Maria en Barbara in de kerk van Sint Jan
Baptist te Wijk bij Duurstede. De stichter gaf
aan daarmee een voornemen van zijn voorva-
deren uit te voeren. Een eind 16de-eeuws af-
schrift van de stichtingsakte bevindt zich in het
archief van het Stadsbestuur Wijk bij Duurste-
de 1300-1810'. De vicarie werd begiftigd met
7,5 morgen en een akker land onder Wijk en
een rente uit een huis in de Achterstraat.
De opbrengsten hiervan dienden ter bekosti-
ging van het lezen van drie missen per week.
Na het lezen van de mis diende de priester zich
te begeven naar de graven van Dirck Baers,
Jan van Leut, jonkvrouw Willam Baers en hun
ouders, 'desgelijks zall die priester nog gaen
nae sijnre missen te graeve van mijnen
(= Gerrit Jacobs in den Engh) ouders alzo
vader ende moeder ende nae mijnre doot tot
mijnen graeve en mijnre huijsvrouws...'.
Het coUatierecht, dat wil zeggen het recht om
een dienstdoende pastoor aan te stellen en de
overige revenuen van de vicarie te genieten,
bleef nog tol circa 1785 in het bezit van de
Schalkwijkse tak van de familie In den Engh.
Alle thans nog in Nederland levende In den
Enghen blijken af te stammen van een Jan in
den Engh die van 1820 tot 1891 leefde te
Beesd. Hij behoorde tot de Schalkwijkse tak
waarvan achtereenvolgende leden van circa
1620 tot 1785 molenaar waren op de korenmo-
len aan de Heul.

In een attestatie op 18 april 1643 voor notaris
Gerard Vastert te Utrecht verklaarde de 63- of
64-jarige Joost Aerts in den Engh in Wijk bij
Duurstede te wonen, 'wesende oudste nagela-
ten soone van Aert Jacobs in den Engh, die
soone was van Jacob Gerrits in den Engh,
soone van Gerrit Jacobs in den Engh fundateur
van zekere vicarie op Sint Maria en Barbara
altaar in de kerk van Sint Johan Baptist tot
Wijck geconstitueert volgens fundatiebrief
daarvan

sijnde in date 1524 en 24 november'l De af-
stammingslijn uit Gerrit Jacobs in den Engh
wordt daarmee duidelijk bevestigd. (Deze at-
testatie is een vondst van de recensenten.)
De auteur heeft getracht de stamreeks met drie
generaties in mannelijke linie verder op te voe-
ren door de gebroeders Dirck Baers en Jan van
Leut en hun zuster jonkvrouw Willam Baers in
die linie te koppelen aan de stichter van de
vicarie. Een verwantschap via een vrouwelijke
linie lijkt echter meer voor de hand te liggen.
In het boek worden per generatie de afstam-
melingen in mannelijke lijn van de genoemde
Gerrit Jacobszoon uitgebreid beschreven
waarbij af en toe ook de 'grote', vaderlandse
historie ter sprake komt. De schoolkennis
komt op die manier te pas om de 'kleine' ge-
schiedenis van de In den Engen tot leven te
brengen. Daarnaast bevat het boek veel fami-
liefoto's en afbeeldingen van oude kaarten en
akten en van Wijkse gebouwen. Aan het eind
volgt de genealogie van de familie waarin alle
naamdragers In den Eng en hun partners nog
eens in het kort de revue passeren. Opvallend
is de fraaie gekleurde omslag met de kaart van
Jacob van Deventer uit circa 1563 met daarop
de hoerenhof stede 'Den Engh' te Wijk bij

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2(X)1)

-ocr page 90-

Duurstede. Het is jammer dat het boek niet
voorzien is van een namenindex waarmee
(aanverwante) personen makkelijk zijn terug
te vinden. Dat zal voor familieleden de pret
niet drukken. Zij zullen de boeiende informa-
tie over hun voorouders zeker weten te waar-
deren.

Noten

1 Streekarchivariaat Kromme-Rijngebied - Utrechtse
Heuvelrug, Stadsbestuur Wijk bij Duurstede 1300-
1810,522.

2 Het Utrechts Archief. Notari�le Archieven stad
Utrecht 1560-190.5, U �21a010.

Casper van Burik en Kees van Schalk

Varia

Presentatie Leenrepertorium

Op 15 november 2001 werd, als eerste geza-
menlijke uitgave van de Historische Kring
'Tussen Rijn en Lek' en Uitgeverij Verloren in
Hilversum, deel zes in de Historische Reeks
Kromme-Rijngebied feestelijk gepresenteerd.
Het betreft het Repertorium op de lenen van
Gaasbeek door Jacob Kort. De goed bezochte
presentatie vond plaats in het oude stadhuis
van Wijk bij Duurstede op de Markt. Na korte
toespraken van Peter de Wit, bestuursvoorzitter
van de Historische Kring, Ad van Bemmel, die
namens de redactie de uitgave heeft begeleid,
en de auteur Jacob Kort zelf, overhandigde de
laatste het eerste exemplaar van zijn boek aan
de Wijkse burgemeester, Guus Swillens. Deze
sprak in zijn dankwoord ondermeer zijn verba-
zing uit over het feit dat van de 70.000 inwo-
ners van het Kromme-Rijngebied er slechts
450 lid van de Historische Kring waren. Als
nieuwe inwoner van Wijk bij Duurstede en
binnenkort Cothen leverde hij een persoonlijke

bijdrage aan de bloei van de vereniging door
zich als lid aan te melden.
Zoals in de aan de leden toegestuurde aanbie-
dingsfolder beschreven, is het boek in de boek-
handel of bij de uitgever (Uitgeverij Verloren,
Postbus 1741, 1200 BS Hilversum, www.ver-
loren.nl) te koop voor � 19,90. De volledige ti-
tel luidt: J.C. Kort, Repertorium op de lenen
van Gaasbeek. De hofsteden Abcoude (1270-
1664), Wijk (1355-1664), Woudenberg (1368-
1648) en het leenhof van Simon en Hendrik
van Haarlem (1388-1650). Houten- Hilver-
sum, 2001. Historische Reeks Kromme-Rijn-
gebied 6 (ISBN 90-6550-676-4).

Ria van der Eerden

Sandebruggetje te Cothen behouden

Na een langdurige discussie heeft de gemeen-
teraad van Wijk bij Duurstede een wijs besluit
genomen. Het Sandebruggetje te Cothen wordt
niet gesloopt maar opgeknapt. Bovendien blijft
het toegankelijk voor voetgangers. Het aan de
noordkant van het dorp gelegen bruggetje over
de Kromme Rijn vormt vanouds ��n van de
drie overgangen aldaar over die rivier. Het
wordt al in 1459 genoemd (J.C. Kort, Reperto-
rium op de lenen van Gaasbeek, 2001, 79).
Eertijds gebruiken de bewoners van het Cothen
het bruggetje vooral om naar hun akkers aan
de andere kant van de Kromme Rijn te gaan.
Die akkers lagen - heel toepasselijk - in het
Overtijnseveld (1336). En is dat nog steeds
precies wat de bewoners van het dorp willen
doen: naar de overkant wandelen.

Auteur Jacob Kort (links) overhandigt het eerste exem-
plaar van het boek aan de burgemeester van Wijk bij
Duurstede, Guus Swillens (foto Marijke Dekker)

I
I

Ad van Bemmel

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)

-ocr page 91-



	Inhoudsopgave en index jaargang 35 (2001)

Inhoudsopgave Jaargang 35-1/2 (maart/juni 2001) In Memoriam Ina van der Wiele-Pasterkamp. 1 In Memoriam Antoon de Wit. 1 * Artikelen: Nimwegen-Seggelink, E. van. De oude wasserij Langs de Wal in Wijk bij Duurstede. 2-22 Sarfatij, H., De Ridder van Wijk. Een tinnen ruiterfiguurtje van omstreeks 1300. 23-33 * Boeken: Schalkwijks dialectwoordenboek, door A^. van der Sijs. 34 * Varia: Korte stukjes gevraagd. 35 Nogmaals de peilsteen in Werkhoven. 35 Internetsite over archeologie in Houten. 36 Jaargang 35-3 (september 2001) * Artikelen: Bemmel, A.A.B, van. Historische grenspalen in het Kromme-Rijngebied: een inventarisatie. 37-45 Uppelschoten, R, Burg- en valknamen: sleutels tot het middeleeuwse Odijk? 46-50 Bemmel, A.A.B, van, Cothen op foto's uit 1916 en 2001. 51-54 Nimwegen-Seggelink, E. van. Opgeruimde Ko- ninginnefeesten in Wijk bij Duurstede. 55-57 Jaarverslagen van de Historische Kring over 2000. 58-64 * Varia Een interessant weggetje in Bunnik. 65 Transcriptie Wijkse overledenen. 66-67 Vierde historische vaartocht met de 'Kapitein Kok'. 67-68 'Thuis in de bodem van Houten'. 68 Nieuwe Internetwebsites. 68 Vacature penningmeester. 68
		Jaargang 35-4 (december 2001) * Artikelen: Eerden, P. C. van der. De memoriesteen voor Samuel Gijsberts in de Grote Kerk te Wijk bij Duurstede. 69-76 Schip, A.S.M, van, Aan kasteel Heemstede zat een aardig schroefje los. 77-81 Uppelschoten, R, Reparatie van de molen van Beverweerdin 1715. 82-85 Bemmel, A.A.B, van, Hijmans' boek over Wijk bij Duurstede uit 1951 in het Engels. 86-89 * Boeken: Het geslacht In den Eng, door CA. van Burik en C. van Schaik. 89-90 * Varia: ;: Presentatie Leenrepertorium. 90 Sandebruggetje te Cothen behouden 90


Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)
			91

-ocr page 92-

Index van namen en zaken

Vermeld worden: jaargang-aflevering en tussen
haakjes de pagina's.

Leenrepertorium 35-4 (90)

memoriestenen 35-4 (69-76)
molens 35-4 (82-85)

Nimwegen-Seggelink, E. van 35-1/2 (2-22),

35-3 (55-57)

Odijk 35-3 (46-50)
onderwijs 35-4 (91)

appliques 35-1/2 (23-33)

archeologie 35-1/2 (23-33; 36), 35-3 (63-64;

68), 35-4(77-81)

archieven 35-3 (66; 68)

Bemmel, A.A.B, van 35-3 (37-45; 51-54), 35-

4 (86-89)

Beverweerd (molen) 35-4 (82-85)

blekerij 35-1/2 (2-22)

Bunnik 35-3 (65)

burg- en valknamen 35-3 (46-50)

Burik, CA. van 35-4 (89-90)

peilstenen 35-1/2(35)
penningmeester 35-3 (61-62; 68)

Cothen 35-3 (51-54), 35-4 (90)

dialectwoordenboek 35-1/2 (34)

Eerden, P.C. van der 35-4 (69-76)
Eng, In den 35-4 (89-90)

genealogie 35-3 (66-67), 35-4 (89-90)
grenspalen 35-3 (37-45)
Grote Kerk 35-4 (69-76)

Heemstede, kasteel 35-4 (77-81)
historische vaartochten 35-3 (67-68)
Hijmans, H. 35-4 (86-89)
Houten 35-1/2 (36), 35-3 (68), 35-4 (77-81)

In Memoriam 35-1/2(1)
Intemetwebsites 35-1/2 (36), 35-3 (68)

ruiterfiguur (applique) 35-1/2 (23-33)

Samuel Gijsberts 35-4 (69-76)

Sandebruggetje 35-4 (90)

Sarfatij, H. 35-1/2(23-33)

Schaik, C. van 35-4 (89-90)

Schalkwijk 35-1/2 (34)

Schip, A.S.M, van 35-3 (63-64), 35-4 (77-81)

schroef blokvijzel 35-4 (77-81)

Sijs, N. van der 35-1/2 (34)

transcripties 35-3 (66-67)

Uppelschoten, R. 35-3 (46-50), 35-4 (82-85)

veldnamen 35-3 (46-50)

wasserij 35-1/2(2-22)

Werkhoven 35-1/2 (35), 35-4 (82-85)

Wiele-Pasterkamp, Ina van der 35-1/2 (1)

Wit, Antoon 35-1/2(1)

Wijk bij Duurstede 35-1/2 (2-22; 23-33), 35-

(55-57; 66-67; 67-68), 35-4 (69-76; 86-89)

jaarverslagen 35-3 (58- 64)

kastelen 35-4 (77-81)
kerken 35-4 (69-76)
Koninginnefeesten 35-3 (55-57)

Het Kromme-Rijngebied, 35-4 (2001)