-ocr page 1-

,/^^(/

.^ .*

Utrecht

Maandblad Oud-Utrecht

Register 1993

66ste jaargang

Bibliotheek der
Rijksuniversiteit

urHiZC'-,r

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

1926 1126

drs. R.P.M, van Antvi/erpen
Noteboomlaan 27
3582 CG Utrecht

-ocr page 2-



		*Schrij\ers* 2 Bogaers, L Utrecht aan de vooravond van de alteratie 35 Bok, M.J. "Het gedroomde land". Pastorale schilderkunst in de Gouden Eeuw 86 Brits-Oversteegen M.G. Muziek en vrije tijd in Utrecht in de jaren 1910 -1940 139 /dem, Rectificatie 50 Brombacher, A.A. Fysisch-geografische beschrijving van het gebied rond Vleuten 73 dampen, W. van Boerderijen in het westelijk (veen-) weidegebied 66 Claringbould, P.H.E. Indicatieve flora- en faunagegevens in het gebied van Vleuten- De Meern 126 Dirkse, P. Sint Maarten in het gips 48 Dolfin, M. Inleiding (m.b.t. de artikelen over het westelijk weidegebied) 52 Graafstal, E.P. Een archeologische kartering ten westen van Utrecht 39 Haksel, N.C. Het oude kantoor (herinne- ringen, bewerkt door G.J. R�hner) 29 Haverkamp, A. De gegevens uit de enqu�te in Maandblad Oud-Utrecht 118 Idem, Maria van Hogarije. Koningin tussen keizers en kunstenaars, 1505 -1558 15 Kaajan, H.J.Ph.G. De Begijnekerk (1854-1937) 47 Kernkamp, H.H.W. Voorwoord (m.b.t. de artikelen over het westelijk weidegebied) 73 Kits Nieuwenkamp J.F.K. Boerderijen in het westelijk (veen-) weidegebied 70 Kuiper, H.W. De bomen rond Vleuten - De Meern 61 Laman, M. Historisch-ruimtelijke ontwikke- ling van de gemeente Vleuten - De Meern 82 Lemaier, J. W. Jaarrekening 1992 83 Idem, Toelichting op de jaarrekening 26 Meulen, J.N. v.d. Huisnummers in de stad Utrecht 94 Idem, Museum en School van Kunstnijver- heid te Utrecht
				84 Pietersma, A. Jaarverslag van de Vereniging Oud-Utrecht over 1992 124 Pot, T. Oud zeer (over skeletten gevonden bij opgravingen) 39 R�hner, G.J. Het oude kantoor 23 Schalk, A.H.M, van Boekenschouw 90 Idem, Boekenschouw 130 Schuurman, A. Enkele voorbeelden van kinderbescherming in Utrecht voor de tot- standkoming van de kinderwetten in 1905 42 Smit, K. Boekenschouw 120 Storm van Leeuw/en, J.A. Perebomen langs deEnghlaan in Vleuten 34 Struick, J.E.A.L In Memoriam, Een voltooid leven: J.W.C, van Campen, 1899-1993 105 Utrechts Monumentenfonds (bestuur), Utrechts Monumentenfonds vijftig jaar 110 Vergeest, A. Alles wat aestetisch boeit 122 Vogelzang, F. Van de leestafel 138 Idem, Van de leestafel 137 l/rugt, M. v.d. Boekenschouw 8 Zijl, I. van Volkswoningbouw door G. Th. Rietveld in Hoograven en Tolsteeg *Utrecht stad* 2 Utrecht aan de vooravond van de alteratie 8 Volkswoningbouw door G.Th. Rietveld in Hoograven en Tolsteeg 15 De Begijnekerk (1854-1937) 26 Huisnummers in de stad Utrecht 39 Het oude kantoor 86 Muziek en vrije tijd - in Utrecht in de jaren - 1910-1940 139 Rectificatie 94 Museum en School van Kunstnijverheid te Utrecht 106 Utrechts Monumentenfonds vijftig jaar 124 Oud zeer (over skeletten gevonden bij opgravingen) 126 Sint Maarten in het gips 130 Enkele voorbeelden van kinderbescherming in Utrecht voor de totstandkoming van de kinderwetten in 1905

-ocr page 3-



	Utrecht provincie Serie artikelen over het weste/y/c weidegebied (Vleuter)-De Meern) 47 Voorwoord 48 Inleiding 50 Fysisch-geografische beschrijving van het gebied rond Vleuten 52 Een archeologische kartering ten westen van Utrecht 61 Historisch-ruimtelijke ontwikkeling van de gemeente Vleuten-De Meern 66 Indicatieve flora- en faunagegevens in het gebied van Vleuten-De Meern 70 De bomen rond Vleuten-De Meern 73 Boerderijen in het westelijk (veen-) weide- gebied
		35 BernhardZwaerdecroon, in: "Het gedroom- de land". Pastorale schilderkunst in de Gouden Eeuw Boekenschouw 90 Roland Blijdenstijn en Henk Rienks, Watertorens 101 N.J.PM. Bos en R.CJ. van Maanen, Fiscale bronnen: structuur en onderzoeksmogelijk- heden 137 R.J. Butterman, Het stadsbestuur van Wijk bij Duurstede in de tweede helft van de zeventiende eeuw 42 Cornelis Dekker, Roland Baetens, Suzanne MaarschalkenA/eerd-Deschamps, Album palaeographicum XVII Provinciarum 101 M. G.J. Duijvendak en J.J. de Jong, Eliteonderzoek: rijkdom, macht en status in het verleden 23 M.N. van Haeringen-'t Hart en A.C. Voogt De Utrechtse Domkerk 90 Donna de Jong, 'Den regenboog', grens der Pietersimmuniteit. Een geschiedenis van vier universitaire panden aan de Kromme Nieuwegracht en Muntstraat 122 Henk Kuiper, Utrecht bomenstad. Wetenswaardigheden en verhalen over Utrechts waardevolle bomen 101 Nederlands Centrum voor Volkscultuur, Kleurrijk Utrecht. Dagelijks leven in een multiculturele stad 23 G.H. Rodijk, De huizen van Rietveld 90 Jan Teeuwisse, Utrechtse universiteitspor- tretten Vondsten 89 Van een dubbele stuiver uit Friesland van 1597 101 Een kleinood uit een grafkelder 123 Beschilderd bord en benen voorwerpen (spoel?) 139 Van een terra sigillata-scherf

120 Perebomen langs de Enghlaan in Vleuten 122,138 Van de leestafel (selectie uit de be- handelde onderwerpen in de historische tijdschriften van de regio) Personen 110 Joseptiine en Lambertus van Baaren, in: Alles wat aesthetisch boeit 111 H.P. Bremmer, in: Alles wat aestethisch boeit 34 J.W.C, van Campen, in: In Memoriam. Een voltooid leven; J.W.C, van Campen, 1899-1993 111 Dirl( Hannema, in: Alles wat aesthetisch boeit 118 Maria van Hongarije, in: Maria van Hongarije, Koningin tussen keizers en kunstenaars, 1505-1558 95 P.J. Houtzagers, in: Museum en School van Kunstnijverheid te Utrecht 8 G.Th. Rietveld, in: Volkswoningbouw door G.Th. Rietveld in Hoograven en Tolsteeg 94 Idem, in: Museum en School van Kunst- nijverheid te Utrecht 126 A Tepe, in: Sint Maarten in het gips

-ocr page 4-



		Berichten/Diversen 14 Boerderij van het jaar 1993 14 Prentbriefkaarten (STABU) 14 Nieuwsbrief S.S.G. 21 Aanwinsten 1992 Gemeentelijke Archief- dienst Utrecht 38 Eeuwfeest Alliance Frangaise d'Utrecht 102 Uitgaven van de SPOU, het Monumenten Inventarisatie Project 103 Europese steun voor kasteeltuin Sypesteyn 114 Najaars contactavond Stichting Stichtse Geschiedenis Vereniging Oud-Vtrecht 1,11,25,33 Aankondiging diverse lezingen 1,13,33,45,81,93,105,117,129 Agenda 25, 79, 91,123,136,137 Diverse oproepen 29 De gegevens uit de enqu�te in Maandblad Oud-Utrecht 46 Oud-Utrecht prijs 1993 82 Jaarrekening 1992 84 Jaarverslag van de Vereniging Oud-Utrecht over 1992 114 Aankondiging excursie 115 Najaarsledenvergadering 1993

-ocr page 5-

29 januari 1993. Rietveldlezing, door Aldo van
Eyck. Plaats: Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht.
Aanvang: 19.30 uur. Informatie: 030 - 362362.

16 februari 1993. Nicolaas van der Monde-le-
zing. Drs. A.E.E. Kipp, 'De Gertrudiskapel in relatie
tot de andere Utrechtse schuilkerken'. Plaats: Pie-
terskerk, Utrecht. Aanvang: 20.00 uur. De toe-
gang is gratis.

16 januari t/m 24 februari 1993. Tentoonstel-
ling 'Naar een nieuw evenwicht: Europa na de re-
formatie'. Plaats: Domkerk, Utrecht. Openingstij-
den: mat/m za 11.00-16.00 uur, zo 14.00-16.00

uur.

Maandblad Oud-Utrecht

66ejaargang nr. 1 -januari 1993

Het Maandblad is een uitgave van de vereniging

tot beoefening en tot verspreiding van de kennis

der geschiedenis van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H.W, Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade

199,3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lennaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging

Oud-Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: J.W.G. Haverkamp, E.M. Kylstra,

G.J. R�hner, A.H.M, van Schaik.

Vormgeving: Erik Uitenbogaard (B&U).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

Lezing

Vredenburg tweezijdig
belicht

Het kasteel Vredenburg te Utrecht (1529-
1577) heeft de fantasie altijd geprikkeld. Het
optreden van Trijn van Leemput is onlosma-
kelijk met de sloop van deze "dwangburcht"
verbonden. Thea Beckmann heeft haar tot
hoofdpersoon van haar boek "De val van
Vredeborch" gemaakt.

Vredenburg was niet alleen een symbool
van onderdrukking: het is ook een indruk-
wekkend staaltje van vestingbouw geweest
en een "bedrijf" waar mensen woonden en
werkten. Door opgravingen en archiefonder-
zoek is daar vrij veel van bekend geworden.

Hoe verhouden zich nu het werk van een
romanschrijfster en van een historicus/archeo-
loog met elkaar als zij eenzelfde onderwerp
behandelen?

Op woensdag 20 januari 1993 zullen
Thea Beekman en Tarq Hoekstra ieder een le-
zing met betrekking tot Vredenburg verzor-
gen. Deze lezingenavond vindt plaats in het
gebouw van de Gemeentelijke Dans- en Mu-
ziekschool, Domplein 4 te Utrecht. De zaal is
open om 19.30 uur; de aanvang van de le-
zing is om 20.00 uur. De toegang is voor le-
den van Oud-Utrecht gratis, voor niet-leden
�2,50.

Zoals gewoonlijk is er in de pauze gelegen-
heid tot het drinken van een kop koffie.

Agenda

20 januari 1993. Vereniging Oud-Utrecht.
Vredenburg tweezijdig belicht'. Lezingen door
Thea Beekman en Tarq Hoekstra. Plaats: Gemeen-
telijke Dans- en Muziekschool, Domplein 4,
Utrecht. Aanvang: 20.00 uur. Voor leden van
Oud-Utrecht is de toegang gratis; niet-leden beta-
len � 2,50.

21 januari 1993. Donateursavond Utrechtse
Klokkenspel Vereniging. Onderwerp: 'De klokken-
cultuur in Japan, verleden en lieden'. Dr. Andr�
Lehr, conservator van het Nationaal Beiaardmuse-
um te Asten en oud-directeur van de Koninklijke
Eijsbouts Klokkengieterij te Asten spreekt over het
rijke verleden van de Japanse klokkencultuur. Ahe
Abbenes, stadsbeiaardier van Utrecht zal ingaan
op de huidige klokken- en beiaardcultuur in Ja-
pan. Plaats: Nationaal Museum van Speelklok tot
Pierement, Buurkerkhof 10, Utrecht. Aanvang;
20.00 uur.

Oud-Utrecht ■ januari 1993

-ocr page 6-



UTRECHT AAN DE VOORAVOND VAN DE ALTERATIE* Tentoonstelling in de Domkerk Van 16 januari t/m 24 februari is in de Utrechtse Domkerk een fototentoon- stelling te zien onder de titel "NAAR EEN NIEUW EVENWICHT: EUROPA NA DE REFORMATIE". Met de Europese integratie voor ogen vroeg dr Nigel Yates, de ontwerper van de tentoonstelling, zich af hoe in vroeger tijden in Europa op een ingrijpende verandering is gereageerd. Als insnijdende gebeurtenis koos hij voor de reformatie, omdat die voor de belevingswereld en de cultuur van een niet te onderschatten betekenis is geweest.

	Van zes Europese landen wordt in deze tentoon- stelling belicht wat de invloed van de reformatie is geweest op de samenleving, het kerkelijke leven, de liturgie en kerkinrichting, onderwijs en armenzorg. Ook wordt aandacht besteed aan de positie van de mensen die omwille van het geloof gevlucht zijn. De landen die aan bod komen, zijn Groot-Brittanni�, Denemarken-Zweden, Nederland, Belgi�, Frankrijk en Duitsland. Met gelukkige hand zijn de illustraties gekozen, zodat niet alleen een informatieve tentoon- stelling tot stand is gekomen, maar ook ��n die een lust voor het oog is. De vormgeving is verrassend en draagt ertoe bij dat de toeschouwer niet alleen be- grip krijgt voor de situatie in ieder land afzonderlijk, maar ook inzicht in de vele factoren die een rol spe- len in de complexe verhouding van kerk en staat. Een verrassend resultaat van dit vergelijkend onder- zoek is dat de overeenkomsten groter blijken dan de verschillen. Veelal hebben de landen eenzelfde soort oplossing gevonden voor de problemen waarvoor zij zich gesteld zagen, nu de katholieke kerk niet langer h�t overkoepelende orgaan was. In deze tentoonstelling wordt ook, in aparte vitri- nes, aandacht besteed aan de situatie in Utrecht ten tijde van de alteratie, het moment waarop de uitoe- fening van de katholieke godsdienst verboden wordt, in Utrecht in 1580. Hoe waren toen de ver- houdingen in de stad? Welke consequenties had de hen/orming voor de structuur van de samenleving? Hoe functioneerden onderwijs en armenzorg daarna in Utrecht? E�n conclusie is, dat er nog veel onder- zoek nodig is, om de gecompliceerde verhouding tussen katholiek en protestant in deze voormalige bisschopsstad te vatten, en de gevolgen van de re- formatie op de verschillende maatschappelijke terrei- nen goed in te schatten. Het is verbazingwekkend	hoeveel lacunes er juist binnen deze vraagstelling zijn. Tot nu toe ontbreekt bijvoorbeeld een systema- tisch overzicht van wat er met de armenzorg in Utrecht gebeurd is na de alteratie. Hieronder volgt een voorproefje van de sfeer in Utrecht aan de vooravond van de alteratie, van de hand van de ontwerpster van de tentoonstelling, Lle- wellyn Bogaers. Zij hoopt in 1993 een dissertatie af te ronden waarin het religieuze leven in de stad Utrecht in de zestiende eeuw centraal staat, maar vooral de mensen die er een rol in hebben gespeeld. De internationale tentoonstelling is tot stand ge- komen onder auspici�n van de county council van het Engelse graafschap Kent en is in Utrecht te zien op initiatief van de Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht, in samenwerking met het Citypastoraat Domkerk. De Dom is op werkdagen open van 11.00 tot 16.00 uur, en op zondag van 14.00 tot 16.00 uur. Inleiding Op 30 december 1566 bieden vier Utrechtse bur- gers het stadsbestuur een smeekschrift aan dat tot de koning gericht is. Hierin verzoeken zij de vrije uit- oefening van de gereformeerde religie^ in de stad Utrecht. Als tegenprestatie bieden zij "dertich ton- nen goudts" aan, ofte wel 3 miljoen goudguldens! ^ Het request wordt geweigerd, omdat het niet aan het stadsbestuur is gericht. Bovendien is het niet on- dertekend. De delegatie bestaat uit niet de eerste de beste Utrechtse burgers; Adriaen van Oestrum, Jan Pyll, Dirck Weyman en Dirck Dircksz. Neuteboom. Door de Raad van Beroerten zullen zij voor deze daad zwaar worden gestraft. Adriaen en Jan worden in 1568 bij verstek -zij waren gevlucht- veroordeeld


			OuD-UtRECHT � JANUARI 1993

-ocr page 7-



		afgewezen.6 Waren zij blind voor de realiteit, omdat een grotere gedachte hen dreef? Het moet hun dui- delijk zijn geweest dat zelfs een Willem van Oranje die de beweging goedgezind was, niet meer ver- mocht dan de concessie dat zij op een vaste plaats buiten de stadsmuren bijeen mochten komen voor prediking. Verwachtten zij dat het stadsbestuur on- der de indruk zou zijn van een toezegging van 3 mil- joen gulden? Wilden zij met dit aanbod aangeven welk een rijke en grote organisatie achter hun stond? Ter illustratie van dit bedrag: de schuldenlast van de Staten van Utrecht bedroeg in 1562 ruim 250.000 gulden.^ Hoopten zij met de vuist die het aanbod ook was de dagen van de Beeldenstorm weer tot le- ven te kunnen brengen? Dachten zij het stadsbestuur onder het uiten van dreigementen tot concessies te verleiden? Zij moeten toch geweten hebben dat de gouden dagen van de Beeldenstorm definitief voorbij waren. Dat hun partners in dit gebeuren, de leden van het Verbond der Edelen, de zaak allang de rug hadden toegekeerd, door op 23 augustus een Ak- koord te sluiten met de landvoogdes die hun amnes- tie in het vooruitzicht had gesteld in ruil voor ontbin- ding van het Verbond en handhaving van de openba- re orde. Ten gunste van de nieuwe religie was daarbij vastgelegd dat de Inquisitie zou worden opgeschort, de plakkaten verzacht, en de predikatie toegestaan waar die reeds v��r 23 augustus was gehouden. De prediking buiten de stadsmuren viel dan ook binnen de termen van dit verdrag. Verder gaande concessies waren in december 1566 geen haalbare kaart. Politieke ervaring van de delegatieleden Is een sleutel tot begrip voor de actie van 30 de- cember te vinden in de persoonlijke voorgeschiedenis van de delegatieleden, die ik dan zou willen onder- scheiden naar politiek en religie. Aan politieke oner- varenheid kan het optreden van 30 december niet worden toegeschreven. Jan Pyll was lid van de stede- lijke raad geweest, in 1563 en 1564. Hij kwam uit een familie die veel bestuurlijke ervaring had. Adriaen van Oestrum behoorde tot een brouwersfamilie, en was dus redelijk welgesteld.^ Hij was getrouwd met Stephania, een dochter van Dirck de Goeyer die her- haaldelijk in de stedelijke raad had gezeten. Adriaen zelf was in 1564 kerkmeester van de Geertekerk, een functie die ook zijn vader enkele malen heeft be- kleed. Van Dirck Neuteboom is mij buiten wat hem ten laste is gelegd in zijn doodvonnis nog weinig sa- menhangends bekend: hem wordt zwaar aangere- kend dat hij de preken van de nieuwe religie heeft bezocht en dat hij tot de delegatie behoorde die de 3 miljoen goudgulden heeft aangeboden. Overigens wordt daarin ook opgemerkt dat hij na het aanbie- den van het smeekschrift een predikant op straat ge- vraagd heeft, "waer men die penningen zoude moe-
tot levenslange ballingschap,^ de beide Dircken be- kopen deze actie met de dood.'' Van allen worden de goederen geconfisqueerd. De politieke situatie Wat beweegt mensen die een comfortabele posi- tie bekleden om zich als pleitbezorger op te werpen voor een streven dat niet meer op een warme ont- vangst kan rekenen? Eind 1566 staat de zaak van de hervorming er immers niet goed voor. Onder indruk van de Beeldenstorm die in Utrecht van 24 tot 26 au- gustus woedde, had het stadsbestuur op 27 augus- tus een verdrag gesloten met "die van de nyeuwe re- ligie" en hun onder andere de uitoefening van hun godsdienst toegestaan in de Jacobikerk. De land- voogdes Margaretha van Parma kon dit verdrag niet gedogen en maakt het onmiddellijk ongedaan. Op 6 september wordt in de stad afgekondigd dat de ge- reformeerden voortaan alleen buiten de stadsmuren mogen prediken. De hervormden houden zich aan deze bepaling en verlaten de Jacobikerk. Desondanks richten zij daarna voortdurend verzoeken aan het j stadsbestuur om een kerk in de stad te mogen heb- ben. Op alle verzoeken wordt afwijzend gereageerd. Bij deze verzoeken treedt Adriaen van Oestrum nogaleens als woordvoerder van de gereformeerden op. Zelf parochiaan van de Geertekerk stelt hij op 27 september voor dat deze kerk ter beschikking van de nieuwe religie wordt gesteld. Volgens hem heeft de meerderheid der parochianen hier geen bezwaar te- gen. Ook dit voorstel ketst af. Adriaen waarschuwt daarop het stadsbestuur dat hij niet kan instaan voor de gevolgen van deze weigering.5 Door bemiddeling van de stadhouder Willem van Oranje wordt uiteindelijk, op 28 november, verkre- gen dat de gereformeerden buiten de stadsmuren op een vaste plek bijeen mogen komen. Op 20 decem- ber wordt een brief van Willem van Oranje gepubli- ceerd, waarin nadrukkelijk gesteld wordt dat de ge- reformeerden alleen "naeckte predicatie" toegestaan is en geen andere "exercitie van religie". Hieronder kan worden verstaan het collecteren van geld en het toedienen van sacramenten zoals het doopsel en het avondmaal. Tien dagen later, op 30 december biedt een delegatie van "de nyeuwe religie" het stadsbe- stuur 3 miljoen gulden aan. Vraagstelling Wat hoopten de aanbieders van het request met deze actie te bereiken? Was het de moed der wan- hoop die hun dreef? Het niet kunnen en willen ac- cepteren van de teloorgang van een zaak die er en- kele maanden eerder nog zo veelbelovend had uitge- zien? Ze moeten hebben geweten dat hun vooruitzichten hopeloos waren, dat hetzelfde request al eind oktober in Antwerpen was aangeboden �n


	OuD-UtRECHT � JANUARI 1993

-ocr page 8-



	Afbeelding van de terechtstelling van Hendrik Eemkens, 1562. Ets van J. Luijken. G.A.U. HA Q 62.1

gen haelen ofte crygen". Deze opmerking geeft wel aan dat er een element van grootspraak zat in het optreden van 30 december. Naar Dirck Weyman en zijn familie heb ik veel on- derzoek verricht.9 Hij kwam uit ambachtelijke knng, uit een familie van glazeniers wier bloei in het eerste kwart van de zestiende eeuw lag. Zijn vader en oom, de broers Jan en Claes Weyman, krijgen in die tijd opdrachten van de kapittels en van het stadsbestuur, bekleden bestuurlijke functies in gilde en raad en kunnen geld beleggen in huizen en lijfrenten. De troublen van 1525-28 maken een eind aan hun in- vloedrijke positie. 1° In de stad was in 1525 burgertwist ontstaan, na- dat ontevreden leden van de geestelijkheid en ridder- schap een monsterverbond met de gilden hadden gesloten en zij de strijd hadden aangebonden met de heersende bestuurders. Het zittende bestuur voelt zich bedreigd, neemt de benen en bestrijdt tezamen met de elect^^ van buitenaf de oproerlingen. In de stad zelf volgt de ene machtsgreep de andere op. Uiteindelijk staat de opstandige stad tezamen met de		hertog van Gelre tegenover Karel V, de elect en de verdreven burgers. Karel V is de lachende derde in dit conflict. Als tegenprestatie voor zijn hulp ontvangt hij in 1528 van de elect de wereldlijke macht over het Sticht. De politieke macht van de gilden wordt onge- daan gemaakt, de burgerwacht (ofwel de stadsmili- tie) opgeheven. In feite heeft de burgerij hierna geen kader meer, waarbinnen het ongecontroleerd bijeen kan komen. In deze burgeroorlog hebben de gebroeders Wey- man een meer of minder bescheiden rol gespeeld. Opmerkelijk is dat iedere broer een andere factie had gesteund.''2 Claes, bijvoorbeeld, had zich aanhanger betoond van de Habsburgse partij. Toch heeft hem dit geen winst opgeleverd: na 1528 zijn ons geen grote opdrachten aan hem of aan zijn broer bekend. Ook hebben zij daarna geen bestuurlijke functies meer bekleed. Met veel andere ambachtslieden zijn zij de grote verliezers van de factiestrijd. Religieuze ervaring Welke rol speelt religieuze gedrevenheid in het

			OuD-UTRECHT ■ JANUARI 1993

-ocr page 9-

-ocr page 10-



	op te gaan in het consistoriale kerkverband, als lid- maat hebben laten registreren; inclusief ook de vele vluchtelingen en mensen die zich van elders in Utrecht hebben gevestigd, zo'n 635 in getal; inclusief ook die leden die inmiddels overleden, maar niet uit- geschreven zijn. Onder hen bevindt zich bijvoorbeeld de weduwe van Dirck Weyman die in 1583 is overle- den. Dit getal dient dus met de nodige voorzichtig- heid ge�nterpreteerd te worden. Vermoedelijk kan de calvinisering in Utrecht op instemming van een 20% van de bevolking rekenen. Wat waarschijnlijk aan de hoge kant is, omdat de gereformeerde kerk in Utrecht zo hopeloos verdeeld is, een situatie die pas �cht verbetert na de Synode van Dordt in 1618-19. Gereformeerde repressie Deze gereformeerde minderheid verbiedt de ka- tholieke meerderheid de uitoefening van de religie, en kan dit doen, omdat de politieke en militaire om- standigheden een dergelijk beleid mogelijk maken. Het katholieke Spanje is de re�le tegenstander. Deze vijand levert het vijandbeeld waarmee de katholieken bestreden kunnen worden. Want katholiek is syno- niem geworden van onbetrouwbaar en vaderlandsvij- andig. Bovendien schilderen de gereformeerden de situatie binnen de katholieke kerk in de zwartst mo- gelijke termen af. Dat zij de katholieken hiermee in een zwakke plek treffen moge duidelijk zijn. Het ver- wijt is immers moeilijk te weerleggen, omdat het zo karikaturaal is. De waarheid is dat de situatie binnen de katholieke kerk, ook in Utrecht, heel wat genuan- ceerder is. En, dit geldt voor de algehele beoordeling van geloofszaken in de zestiende eeuw. De heden- daagse mens die zo vertrouwd is geraakt met verzui- ling is geneigd de verschillende stromingen in de zes- tiende eeuw scherp van elkaar af te bakenen. Dit is mijns inziens niet terecht. Een uitgangspunt dat aan veel nieuwe visies ten grondslag ligt, is de gedreven vraag hoe als Christen te leven. In bijna alle religieuze geschriften van de zestiende eeuw staat deze vraag centraal. In die zin is het aantal 'liefhebbers' in de zestiende eeuw groot.^o Hierbij moeten wij ook niet vergeten dat met de alteratie de katholieke kerk on- dergronds is gedreven. Ook al blijft zij voortbestaan, zij kan nu niet meer openlijk aan de weg timmeren. Over haar optreden is op zijn minst een zweem van illegaliteit komen te hangen. Veel katholieken zullen zich machteloos hebben gevoeld onder de onge- rijmdheid van de beschuldigingen. De intolerantie waar de voormalige dissidenten om wille van de reli- gie in eerdere decennia zo onder geleden hebben, is na de alteratie in het voordeel van de gereformeer- den omgeslagen.
dert, houdt de burgerwacht huis in de Domkerk en in andere kapittel- en kloosterkerken. De raad gaat voorlopig akkoord met een verbod, maar wil dit be- sluit onderwerpen aan het oordeel van de prins van Oranje. Op 13 maart antwoordt die dat de situatie bij het oude moet blijven. Dat wil zeggen dat de katho- lieken in de kerken die hun zijn toegestaan, hun diensten mogen blijven praktizeren. Hierop besluit het stadsbestuur dat onder druk van de burgerwacht staat, op 18 maart eenzijdig een verbod op de katho- lieke eredienst af te kondigen. Waarschijnlijk was dit besluit bedoeld als middel om de Staten van Utrecht die diezelfde dag vergaderden, onder druk te zetten. In ieder geval wordt die dag nog door de Staten een commissie ingesteld die de staat van de religie moet bestuderen. Op 18 juni is dit rapport gereed. De Sta- ten stellen een besluit uit. Het stadsbestuur van Utrecht kondigt nog diezelfde dag eenzijdig een ver- bod op de uitoefening van de katholieke godsdienst af. Pas op 28 juni gaan de Staten tot dit standpunt over. Met dien verstande dat alleen de ridderschap en de stad zich v��r dit besluit uitspreken. Was de geestelijkheid wel bij deze vergadering aanwezig? Juist van deze Statenvergadering is geen presentielijst opgemaakt. Aantallen Hoe groot was nu de aanhang van de gerefor- meerden in de stad Utrecht rond 18 juni 1580? In Utrecht zijn twee stromingen te onderscheiden, de "consistorialen" die zich hebben uitgesproken voor de calvinistische geloofsbelijdenis en een kerkelijke organisatie in de vorm van een consistorie, en de ge- meente rondom Hubert Duifhuis. Vanaf 8 maart 1579 zijn de lidmaten van de zgn. consistorialen ge- registreerd.'^ Tot en met Pasen 1580 zijn er 478 lid- maten ingeschreven, waarvan er 30 van elders ko- men en mogelijk alleen de stad bezoeken. Hierbij zijn echter niet inbegrepen de leden van de Jacobikerk, de gemeente van Hubert Duifhuis, die zoals bekend een afkeer had van toezicht op het leven van ge- meenteleden en derhalve geen administratie bijhield van kerkgangers. De aanhang van deze parochie was aanzienlijk. Wanneer wij uitgaan van het getal van 478 lidma- ten in de zomer van 1580 en dit, zoals niet ongebrui- kelijk is, met 2 vermenigvuldigen, in de veronderstel- ling dat elke lidmaat in zijn kring wel iemand had die ge�nteresseerd was, dan komen wij op een getal van duizend. Elke schatting van de aanhang van de Jaco- bigemeente is fictief, maar in totaal schat ik de be- langstelling voor een gereformeerde kerk op een 2000 mensen. Op een bevolking van ruim 20.000 is dit een 10%. In 1589 zijn er 1941 lidmaten geregis- treerd. Nu inclusief die leden van de Jacobigemeente die zich, nadat deze parochie in 1586 gedwongen is


		OUD-UtRECHT � JANUARI 1993

-ocr page 11-



		5. RAU, inv. Staten van Utrecht, landsheerlijke tijd, nr 184, dd 27 september 1566. 6. G.Brandt, Historie der reformatie, Amsterdam, 1671,p.393 7. RAU, Staten van Utrecht, landsheerlijke tijd, nr 118-5, dd 20 juli 1562, f.36-37v. 8. Vriendelijke mededeling van Marcel Kemp. 9. Bij de opening van bovenstaande tentoonstel- ling spreek ik een voordracht uit die getiteld is: "Dirck Weyman en de reformatie in Utrecht". De venwach- tingen zijn dat deze lezing volgend jaar wordt gepu- bliceerd. In ieder geval komen de lotgevallen van de familie Weyman uitgebreid in mijn dissertatie aan de orde. 10. Voor informatie over de troublen leze men: CA. van Kalveen, De gildenbeweging van 1525 en haar voorgeschiedenis, in Jaarboek Oud-Utrecht, 1972, p,93-115, en, van dezelfde auteur. Bijdrage tot de geschiedenis van de gildenbewegingen in Utrecht, mei-augustus 1525, verschenen 'm Jaarboek Oud-Utrecht, 1979, p.54-87 11. De elect is de benaming van iemand, in dit ge- val van Hendrick van Beieren, die tot bisschop is uit- verkoren, maar daartoe nog niet de noodzakelijke wijdingen heeft ondergaan. 12. In 1525 waren edelen door een samenloop van omstandigheden weer eens in de gelegenheid een aantal vetes uit te vechten. De partijen die zich vormden, werden in die tijd 'factie' genoemd, omdat zij binnen de termen van een maagschap* tot stand kwam, van mensen die door verwantschap of dienst- baarheid aan elkaar verplicht waren. Zoals wel vaker gebeurde in dit soort conflicten waren de mensen die buiten de directe maagschap stonden de grote verlie- zer. Met hun belangen hoefde immers niemand reke- ning te houden. In de middeleeuwse adellijke conflic- ten valt de burgerij vaak dit lot ten deel. Ook in 1566, na de Beeldenstorm. 13. 'Luthery' was de verzamelnaam voor dissiden- ten in de vroege zestiende eeuw. Gerechtelijk werd geen onderscheid gemaakt tussen daadwerkelijke aanhangers van Luther, herdopers of andere 'ketter- se' groeperingen. 14. RAU, inv. Hof van Utrecht, nr 99-1, Criminele sententi�n, dd 25 april 1534, f.191-196. 15. RAU, inv. Hof van Utrecht, nr 99-1, criminele sententi�n, dd 27 juni 1534, f.203v-205v. 16. GAU, SA I, nr 658, criminele sententi�n, dd 10 juni 1562, f.63r-v. 17. Codex diplomaticus, 2de serie, 2de deel, p.75 18. In 1572 is de burgerwacht weer opgericht. 19. GAU, inv. Nederlands Hervormde Gemeente, nr. 404, namen der lidmaten 1579-1589. 20. Dit punt zal in mijn dissertatie veel aandacht krijgen,
Conclusie Wat maakt de consistorialen zo strijdbaar? In het antwoord is een politieke en een religieuze compo- nent te onderscheiden. De lidmaatschapslijsten wij- zen uit dat het merendeel van de leden uit geschool- de ambachtslieden bestaat. Zij zijn de groep die al decennia monddood is en met nostalgie terugkijkt naar een verleden waarin w�l naar hun stem werd geluisterd. Als leden van de burgerwacht kunnen zij n� hun wensen weer gewapenderhand kracht bij zetten. Zij zijn ook de groep mensen die zich in rela- tief korte tijd twee keer door de adel verraden heeft gevoeld, in Utrecht in 1528 en in 1566. Voor velen is de religiekeuze een zwaarwegende keus geweest. De leden van de delegatie bijvoorbeeld hebben allen een hoge prijs betaald voor hun stellingname. En dat geldt voor veel anderen ook. De nasleep van de Beel- denstorm heeft hun tot op het bot gemotiveerd. Nu de burgerwacht de enige gewapende macht in de stad is, en de aanvoerders ervan hun spreekbuis, hebben zij de mogelijkheid om een samenleving naar hun beeld te vormen. Dat zij die kans met beide handen aangrijpen is vanuit hun perspectief begrijpe- lijk. De historicus probeert echter het totaalbeeld te vatten. Daarin hoort ook de positie van de nog on- derbelichte groep, in dit geval die van de katholie- ken. In de tentoonstelling is geprobeerd een balans op te maken. LIewellyn Bogaers Bekkerstraat 85, Utrecht

Noten: * Met dank aan Mirjam de Baar, die zo vriendelijk was dit manuscript snel te lezen en van commentaar te voorzien. 1. In die tijd worden de aanhangers der hervor- ming "gereformeerd" genoemd, of ook wel "die vande nyeuwe religie". 2. RABr, inv. Raad van Beroerten, nr 131, f.4-9v; RAU, inv. Staten van Utrecht, landsheerlijke tijd, nr 194, dossier dd 30 december 1567 (wat naar onze huidige jaartelling 1566 is); Utrechtse Kroniek van 1566 tot 15/6, in BMHG, dl 25, 1904, p.70-71, 85- 86; A. van Hulzen, Utrecht in 1566 en 1567, p.93- 94. 3. Vonnis Raad van Beroerten, dd 17 augustus 1568, gepubliceerd in J. Marcus, Sententi�n en inda- gingen van den hertog van AIba, 1735, p.106-119, denrs. 13 en 34. 4. Vonnis van Dirck Weyman, Marcus, o.c, p.350- 51, dd 22 december 1558; vonnis van Dirck Neute- boom, Marcus, o.c, p.356-57, dd 28 januari 1569.


	Oud-Utrecht � januari 1993

-ocr page 12-

VOLKSWONINGBOUW

DOOR G.Th. RIETVELD

HOOGRAVEN

EN TOLSTEEG

Vergeleken met het wereldberoemde Schr�derhuis
en de monumentale woningrijen aan de Erasmuslaan
en de Robert Schumannstraat zijn Rietvelds wonin-
gen in Hoograven en Tolsteeg eenvoudig van opzet
en uiterlijk. Binnen het werk van Rietveld vertegen-
woordigen deze huizen uit 1954-1958 niettemin een
belangrijke mijlpaal. Het is in feite de eerste keer dat
Rietveld de kans krijgt op eigen gelegenheid zijn
idee�n over volkswoningbouw in praktijk te brengen.
Uit het overvloedige archiefmateriaal in het Centraal
Museum Utrecht en het Nederlands Architectuur In-
stituut blijkt dat Rietvelds interesse al heel vroeg
meer bij de volkswoningbouw heeft gelegen dan bij
het particuliere woonhuis dat het merendeel van zijn
opdrachten vormde.

Al in 1927 publiceerde hij zijn eerste ontwerp voor
een "normaal-woning" in iW. Op de begane grond
heeft deze rijtjeswoning een grote ruimte die door
middel van schuifwanden in een woon-, een eet- en
een kookgedeelte kan worden afgescheiden. Vrij kort
daarna volgde een studie voor "kleine woningen te
Utrecht" die eveneens in HO werd gepubliceerd. Bij
deze huizen van 4 bij 7 meter is de ingang aan de
tuinzijde gelegen. Men komt binnen in een halletje
waar de keuken, de w.c, de woonkamer en de trap
op uitkomen. De keuken, met ingebouwde tafel en
zitbanken, en de woonruimte kunnen door een
schuifwand van elkaar worden gescheiden. Halver-
wege de trap is een klein slaapvertrek dat ongeveer
voor de helft buiten de gevel uitsteekt. Op de eerste
verdieping zijn nog een grote en een kleine slaapka-
mer. Een badkamer is niet aanwezig. Wel heeft elk
slaapvertrek een wastafel.

In beide ontwerpen nam Rietveld twee essenti�le
kenmerken van het Schr�derhuis over: de open plat-
tegrond van de woonverdieping, waarbij ruimten af-
gescheiden kunnen worden door schuifwanden, en
de groepering van de kamers rondom een centrale
hal met trappenhuis. Voor de lichttoetreding in de
hal en de kamers maakte Rietveld veelvuldig gebruik
van bovenlichten en glazen deuren. Een nadere uit-
werking van dit laatste idee was de "kernwoning".
Bij deze woningen zijn aan het centraal gelegen trap-
penhuis de keuken, de badkamer, de w.c. en de
ruimte voor diverse leidingen en andere noodzakelij-
ke voorzieningen gekoppeld. Het was Rietvelds be-
doeling deze transporteerbare "kern" fabrieksmatig

Foto uit Goed Wonen, septembernummer 1957

te laten produceren. Het gewenste aantal kamers
kon volgens het splitlevelsysteem ter plekke worden
aangebouwd. Hij presenteerde het idee op een rei-
zende tentoonstelling "Neues Bauen" die o.a. in
1929 in Utrecht was te zien en heeft het in de daar-
opvolgende jaren in talloze studies uitgewerkt. In de
oorspronkelijke opzet is het nooit uitgevoerd. Ele-
menten van dit idee werden door Rietveld ook in an-
dere ontwerpen voor volkswoningbouw verwerkt.
Van de vele ontwerpen die hij voor de oorlog heeft
gemaakt is ��n rij van vier woningen voor de Werk-
bund Siedlung in Wenen gerealiseerd. Wel werden
regelmatig ontwerpen van zijn hand gepubliceerd in
de 8 en Opbouw en Hef Bouwbedrijf.

In 1941 maakte hij bijvoorbeeld naar aanleiding
van de uitbreidingsplannen van de Gemeente Utrecht
op eigen initiatief een studie voor de wijk Tolsteeg,
waarin het type "kernhuis" wordt toegepast. Hij
noemde deze huizen "de nieuwe volkswoning" en
schreef in de toelichting in Hef Bouwkundig Week-
blad dat een woning kleiner en eenvoudiger moet
zijn om hem zonder kwaliteitsvermindering goedko-
per te kunnen maken. Rietveld wilde dit bereiken
door, zoals hij het noemt, een soort ruilverkaveling
van ruimte, waarbij een ruimte meerdere functies
heeft. De fietsenberging is tegelijk werk- en knutsel-
ruimte. In de keuken kan gegeten worden. De ven-
sterbanken zijn zodanig verbreed dat zij ook als
werkblad dienst kunnen doen etc. Naast het stan-
daardtype van 4 meter breed, zijn ook varianten van
5 en 6 meter breedte mogelijk. Bovendien maakte hij

OuD-UtRECHT � JANUARI 1993

-ocr page 13-



een maquette voor de Tolsteeg die toont hoe de hui- zen stedebouwkundig in de wijk geplaatst kunnen worden. Toen Rietveld in 1954 de kans kreeg om volkswo- nigbouw in het uitbreidingsplan voor Hoograven te realiseren werden de plattegronden minder spectacu- lair, waarschijnlijk als gevolg van de vele voorschrif- ten waaraan gesubsidieerde woningwet-woningen moesten voldoen. Aanvankelijk was het de bedoeling dat J.J.P. Oud en Rietveld samen de plannen zouden ontwikkelen. De stedebouwkundige dienst van de Gemeente Utrecht had deze architecten uitgekozen. De Wo- ningbouwvereniging Hoograven en de Utrechtse Wo- ning Stichting, die opdrachtgevers waren, hadden zich bij deze keus neer te leggen. Oud trok zich in april 1954 terug uit het project, officieel wegens tijd- gebrek, mogelijk ook om Rietveld niet voor de voeten te lopen bij een opdracht die hij enthousiast en met voortvarendheid had aangepakt. In juni 1956 waren het bestek en de tekeningen voor de eerste 194 woningen gereed. Als eerste wer- den de twee halve stempels aan weerszijden van de iJsselsteinlaan gebouwd. Nog tijdens de bouw werd begonnen aan de woningen aan de andere kant van de Rijnesteinhof en de Tjepmahof. In 1957 volgde een tweede opdracht voor een identiek stel huizen- blokken rondom de Robijnhof in de wijk Tolsteeg. Over de opzet en uitvoering van deze woningen zijn wij bijzonder goed ge�nformeerd. Een speciaal nummer van het tijdschrift Goed Wonen (september 1957) is geheel aan de woningbouw van Rietveld in Hoograven gewijd. Als eerste komt Rietveld zelf aan het woord. De woningen moesten gebouwd worden in een bestaand uitbreidingsplan, wat inhield dat de plaats en het type van de bouwblokken al was vast- gesteld: eengezinshuizen, twee op ��nwoningen en vier-etagewoningen met onderbouw. Binnen deze ty-
		pen moesten 3, 4, 5 en 6 kamerwoningen worden gerealiseerd [Rietveld schrijft slaapkamers, maar uit de plattegronden blijkt dat hij het totaal aantal ka- mers bedoelt. IvZj. Hij heeft deze verschillende typen op ��n systeem ontworpen. Bij de plaatsing van de hoog- en laagbouw was de ruimtelijke werking het uitgangspunt. In de twee op ��n woningen is een hoogteverschil aangebracht door de helft van de blokken een onderbouw te geven die de bergruimte voor al deze woningen bevat. Daarna volgt een uit- gebreide beschrijving door J. E[lzendoorn] van "een nieuw, aantrekkelijk stukje Hoograven". Rietveld heeft de hoog- en laagbouw zo gerangschikt dat een omsloten hof ontstaat met een open kant naar het zuiden. De flats die de noordkant afsluiten hebben de woonkamers op het zuiden gericht. Bij de andere blokken liggen de woonkamers aan de straatkant. Het middengedeelte van de daken van de laagbouw is enigszins verhoogd. De tegels van de dakbedek- king zijn in patroon gelegd. Hierdoor wordt het uit- zicht van de hoogbouw op de laagbouw minder saai. Het intieme karakter van de aanleg wordt benadrukt door de binnentuinen en de speelvijver die in het centrale pleintje is gelegd. Ook bij de gevelindeling streefde Rietveld naar af- wisseling en variatie op een helder stramien. Veel zorg is besteed aan details die tot doel hebben de rommelige aankleding van de individuele bewoner aan het oog te onttrekken. Ondoorzichtige boven- lichten, kleurige borstweringen en metselwerk in ver- schillende steensoorten geven een vrolijk aanzien en voorkomen tegelijkertijd dat de verschillende gordijn- stoffen het beeld gaan overheersen. De aan de voor- kant gelegen droogruimten zijn afgeschermd met horizontale betonnen stroken die wel licht en lucht doorlaten maar de schone was aan het zicht onttrek- ken. De gegolfde rand van de betonnen vloeren voorkomt dat het regenwater op willekeurige plaat- sen donkere strepen achterlaat. Voor de verschillende woningen nam Rietveld een stramien dat in variaties werd uitgewerkt. Binnen de strenge eisen die voor gesubsidieerde woningbouw van kracht waren, wist hij door een ingenieuze orde- ning een aantal originele woningtypen te ontwikke- len. De eengezinswoningen hebben een woonkamer annex keuken en 4 slaapkamers op de bovenverdie- ping met in totaal 8 bedden. De twee op ��nwonin- gen hebben 3 slaapkamers met 7 bedden. De etage- woning kent 4 varianten. Op de eerste verdieping een woning met een woonkamer annex keuken en 2 of 3 slaapkamers. In de onderbouw van deze woning zijn naast de bergruimten voor de andere woningen nog eens 2 slaapkamers gesitueerd. Op de tweede, derde en vierde verdieping kan de indeling vari�ren tussen 3 of 2 slaapkamers. Een voordeel van deze opbouw is volgens Rietveld dat kinderrijke gezinnen

	Plattegrond twee-op-een woning Hoograven, uit: Goed Wonen, september 1957


OuD-UTRECHT � JANUARI 1993

-ocr page 14-



		vangen door een gezelliger houten exemplaar. De dwingende indeling van de woning had een ijzeren logica die door de bewoner niet ongestraft doorbro- ken kon worden. De plaats van de eettafel ligt vrijwel vast door de koppeling van de woonkamer aan de keuken. In het Goed l/Vonen-nummer wordt uitgebreid in- gegaan op de vraag in hoeverre de bewoners de goede bedoelingen van de architect begrepen en waardeerden. De schrijver constateert dat de bewo- ners zich thuis voelen in de wijk. Het interieur ziet hij toch met name als een plek voor het uiten van eigen activiteit en creativiteit en daarom is "het verschaffen van een ingedeelde plattegrond iets minder vanzelf- sprekend (is), al zal de winst groter blijken dan het psychologisch bezwaar, daar bij verzet de opzet van de architect eenvoudig genegeerd wordt of toch on- dergronds zijn werking doet." In een nawoord plaatst de auteur nog enkele slotopmerkingen en eindigt met de aanbeveling dat: "In het algemeen bezien zouden de opdrachtgevers zich moeten bezin- nen op het verstrekken van opdrachten aan architec- ten voor het ontwerpen van een plattegrond, die ver- schillende wijzen van bewonen toelaat." Historisch interessanter is de kanttekening die hij bij het sociale functioneren van de bewoners maakt. " Bij de onder- linge goede verstandhouding tussen de bewoners van dit wijkje dient niet uit het oog te worden verlo- ren, dat vanwege de gemeente een zekere selectie is toegepast, zowel uit sociale als uit economische over- wegingen. O.a. de gemeenschappelijke gaanderij vereist een zekere wooncultuur. Een belangrijke kos- tenbesparing wordt bereikt, indien men door selectie voorkomt, dat bewoners uit de omgeving wegvluch- ten, omdat gezinnen zonder enige wooncultuur, die een nieuwe woning in een half jaar uitwonen, daar aanleiding toe geven. (Met cursussen o.a. te Utrecht gegeven door diverse instanties en verenigingen hoopt men de ergste gevallen te bestrijden)". Hoograven was een paradepaardje van de stad Utrecht, Groot-Utrecht zoals de artikelen in het Nieuw Utrechts Dagblad niet nalieten te vermelden. De idylle van de jaren vijftig straalt je tegemoet uit de zonovergoten foto's van Jan Versnel waarbij in het Goed l/l/onen-nummer o.a. de volgende toelichting staat: "Bij mooi weer komt des morgens een arbeider van gemeentewerken om dit bassin vol te laten lopen en des avonds laat hij het water weer wegvloeien." Ook andere architecten werden uitgenodigd voor Hoograven. Naast Oud en Rietveld o.a. Dingemans en Wouda en Fledderus van de Lijnbaan in Rotter- dam voor het winkelcentrum aan 't Goylaan. Het complex van Rietveld was gepland in de bocht van de rondweg, de A 22, en zou zo "een blikvanger wor- den voor vreemdelingen die om Utrecht heen rij- den." Het bleek niet overdreven te zijn. De wijk trok
Foto uit Goed Wonen, septembernummer 1957 dichtbij de begane grond wonen. Een van de huidige bewoners vertelde dat dankzij deze indeling zowel zijn zoon als zijn dochter enige tijd met partner en kind inwonend waren geweest in het gedeelte op de begane grond. De verschillende plattegronden heb- ben globaal dezelfde indeling. Direct achter de voor- deur ligt een naar verhouding royaal halletje waar de woonkamer, de slaapkamers en/of de trap naar de andere verdieping op uitkomen. De keuken en de woonkamer liggen aan elkaar en worden gescheiden door een glazen schuifwand of een kastenwand met bovenlichten en een glazen deur. De droogruimte is naast de keuken of de wasruimte gesitueerd. Alleen bij de bovenwoning van de twee op ��nwoning met onderbouw is deze ruimte naast de ouderslaapkamer terecht gekomen. Glazen deuren en bovenlichten zorgen er voor dat in het hele huis licht kan toetre- den. In essentie is deze indeling gebaseerd op eerde- re plattegronden waarbij de ordening rond een cen- trale kern een belangrijk motief is. De redactie van Goed Wonen was echter vooral ge�nteresseerd in de indeling van de plattegronden omdat die de bewoning als uitgangspunt hadden. Rietveld had voor de toekomstige bewoners zelfs een plattegrond klaarliggen waarop de logische plaatsing van het meubilair was aangegeven. De gedetailleerde uitwerking diende enerzijds het gemak van de bewo- ners, maar moest anderzijds voorkomen dat zij door zelf voorzieningen aan te brengen het esthetische beeld zouden verstoren. Het centraal antenne-sys- teem is daar een goed voorbeeld van. Andere voor- zieningen werden niet begrepen en daardoor op een andere manier gebruikt. De open droogruimten wer- den vooral als berging benut en daarom zoveel mo- gelijk dichtgetimmerd. De plank voor het raam van de keuken in de etagewoningen waaraan de kinde- ren konden spelen, werken of eten, werd vaak als (te laag) werkblad door de vrouw des huizes gebruikt. De effici�nte ijzeren kapstok is in vele gevallen ver-


			OuD-UTRECHT � JANUARI 1993
	10		OuD-UTRECHT � JANUARI 1993
	10

-ocr page 15-

nationaal en internationaal veel belangstelling en de
stads-rondrit-bus reed speciaal langs deze Rietveld-
woningen.

De trots waarmee deze uitbreiding indertijd werd
gepresenteerd staat in schril contrast met de geringe
aandacht die Rietvelds architectuur en met name zijn
volkswoningbouw de laatste decennia heeft gekre-
gen. Bij het organiseren van de grote overzichtsten-
toonstelling over Rietvelds werk heeft het Centraal
Museum daarom van het begin af aan getracht de
door Rietveld in Utrecht gerealiseerde architectuur bij
net project te betrekken. In een vroeg stadium werd
aan Monumentenzorg gevraagd de restauratie van
de Rietveldpanden hoog op de prioriteitenlijst te
plaatsen. Dankzij de inspanningen van de bewo-
ners/eigenaren en de Gemeentelijke Monumenten-
zorg is het gelukt een deel van de restauraties voor
eind 1992 uit te voeren. Langs deze huizen en een
aantal andere gebouwen worden tijdens de tentoon-
stelling excursies georganiseerd, waarbij ook de inte-
rieurs bekeken kunnen worden. Een van die panden
is de Robijnhof 5. Dit huis, dat ��n week voor de
operiing van de tentoonstelling leeg kwam, is door
de Hollandse Beton Maatschappij en Interfam op
aanwijzing van Bertus Mulder zoveel mogelijk terug-
gebracht in de situatie van 1958, als voorbeeld van
een stukje moderne architectuur dat onder onze
ogen dreigt te verdwijnen.

Ida van Zijl,
Centraal Museum, Utrecht

8ste Nicolaas van der
Monde-lezing

drs A.F.E. Kipp
bouwhistoricus, werkzaam bij de Sector
Monumenten
van de gemeente Utrecht

DE GERTRUDIS-

KAPEL

IN RELATIE TOT DE

ANDERE UTRECHTSE

SCHUILKERKEN

dinsdag 16 februari 1993

20.00 uur

Pieterskerk Utrecht

toegang gratis

De oude Gertrudiskapel is het best be-
waarde voorbeeld van de diverse schuilker-
ken die in Utrecht hebben bestaan. Zij is se-
dert de in 1992 afgeronde restauratie ook
landelijk een van de meest toonaangevende
gebouwen in haar soort en haar naaste omge-
ving straalt nog steeds iets uit van de geheim-
zinnigheid waarmee de schuilkerk ooit was
omgeven.

Tijdens de voorbereiding van de restaura-
tie van de oude Gertrudiskapel te Utrecht en
tijdens de restauratie zelf kwamen bij bouw-
historisch onderzoek diverse gegevens aan
het licht die meer inzicht gaven in de voorge-
schiedenis, de ontwikkeling en de uitmonste-
ring van deze oude schuilkerk in de opeen-
volgende perioden.

In de lezing zal eerst worden ingegaan op
het middeleeuwse claustrale huis dat in de
17de eeuw onderdak bood aan de parochia-
nen van de Geertekerk. Vervolgens zal aan-
dacht worden besteed aan de opzet en de ont-
wikkeUng van de schuilkerk en vooral ook
aan de kleurafwerking in de opeenvolgende
perioden. Tenslotte zal de Gertrudiskapel ge-
plaatst worden tegen de achtergrond van de
andere Utrechtse schuilkerken waarvan in
het algemeen weinig bewaard is gebleven.

Geraadpleegde literatuur en bronnen:

- Th. M. Brown, The work of G.Th. Rietveld, archi-
tect, Utrecht/Cambhdge 1958.

- Goed Wonen 10(1957)9, 187-188.

- M. K�per en I. van Zijl, Gerrit Th. Rietveld, het
volledige werk, Utrecht 1992.

- G. Rietveld, Een nieuwe volkswoning, in De 8 en
Opbouw 12(1941), 122-127.

- Diverse knipsels in het Rietveld Schr�der Ar-
chief/Centraal Museum Utrecht.

- Informatie over bezoek tentoonstelling en Ro-
bijnhof 5; Centraal Museum Utrecht

030-362362

Foto op het omslag: Hoograven, ca. 1957,
foto Jan Versnel

OuD-UtRECHT ■ JANUARI 1993

-ocr page 16-

■^

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
66e jaargang, nummer 2 - februari 1993

l/l

"ai
-I�'

rvj
cn
o^ ^

'^ 3
c o

O) -C
■(-' u

12 l/l
c: c

■> Ol

> ^«i

5 o

< C�

LD
00

c
o;
+-<

-Q ir

fT3
"O
C

O)
CD

O)
CD Ol

< Q

De wijkkerkeraad van de Begijnekerk uit ca. 1935.
Fotocollectie ds. J. Helderman, Badhoevedorp.
De Begijnkerk (1854-1937)

BIBLIOTHEEK ©ER

RUKSUNIVERSITEIT

UTRECHT

1993

-ocr page 17-

Rectificatie

In het artikel In De Bilt kreeg de keizer geen
natte voeten van J.W.H. Meijer (Maandblad
Oud-Utrecht 65e jaargang nr. 12-december
1992) kan een stukje tekst aanleiding geven tot
onduidelijkheid. Waar staat (pag. 151, linker ko-
lom, 6 en 5 regels van onderen) "langs de
Amersfoortseweg richting Vollenhoven" had
moeten staan "bij de Amersfoortseweg nr. 1
richting Tameroord en daar richting Vollenho-
ven".

Maandblad Oud-Utrecht

66e jaargang nr. 2 -februari 1993

Het Maandblad is een uitgave van de vereniging

tot beoefening en tot verspreiding van de kennis

der geschiedenis van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H.W. Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade

199, 3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging

Oud-Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht,

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-/30,=; 65-H/41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: J.W.G. Haverkamp, E.M. Kylstra,

G.J. R�hner, A.H.M, van Schaik.

Vormgeving: Erik Uitenbogaard (B&U).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

Agenda

16 februari 1993. Nicolaas van der Monde-le-
zing. Drs. A.F.E. Kipp, "De Gertrudiskapel in relatie
tot andere Utrechtse schuilkerken".
Plaats; Pieterskerk, Utrecht. Aanvang; 20.00 uur.
De toegang is gratis.

T/m 24 februari 1993. Tentoonstelling "Naar
een nieuw evenwicht: Europa na de reformatie".
Plaats; Domkerk, Utrecht. Openingstijden;
mat/mza 11.00-16.00 uur, zo 14.00-16.00 uur.

T/m 21 februari 1993. Tentoonstelling "Hef
geschilderde landschap" over de ontwikkeling van de
landschapsschilderkunst. Plaats; Centraal Museum,
Agnietenstraat 1, Utrecht.

T/m 21 februari 1993. "Gerrit Rietveld 1888-
1964". Overzichtstentoonstelling van het totale
oeuvre van de architect en vormgever Gerrit Rietveld.
Plaats; Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht.

27 maart 1993. Stichting Stichtsche Geschiede-
nis. Historische markt voor alle historische verenigin-
gen in de provincie Utrecht. Plaats; Nicola�kerk,
Utrecht. De markt is geopend van 10.30-15.30 uur.

T/m 3 april 1993. Tentoonstelling "Aanwinsten
1992". Plaats; Gemeentelijke Archiefdienst, Alex.
Numankade 199, Utrecht. Openingstijden;
ma 13.30-16.30 uur; di t/m vr 9.00-16.30 uur;
za 9.00-12.30 uur.

Historische markt

Op zaterdag 27 maart 1993 organiseert de
Stichting Stichtsche geschiedenis een historische
markt voor alle historische verenigingen in de
provincie Utrecht. De markt vindt plaats in de
Nicola�kerk op het Klaaskerkhof te Utrecht.

Op de markt presenteren historische vereni-
gingen, musea, archieven, uitgeverijen, boek-
handels en andere verwante instellingen op his-
torisch gebied zich aan een breed publiek. In
marktkramen liggen boeken, tijdschriften,
foto's, prentbriefkaarten folders en ander pro-
motie-materiaal ter inzage en ter verkoop.

De markt is een unieke gelegenheid voor ie-
dereen die ge�nteresseerd is in de lokale en re-
gionale geschiedenis van de provincie Utrecht.
De toegang is gratis. In de middag is er gele-
genheid te lunchen en kan er een bezoek wor-
den gebracht aan de nieuwe opstelling van de
historische afdeling van het nabijgelegen Cen-
traal Museum. De markt begint om 10.30 uur
en duurt tot 15.30 uur.

Oud-Utrecht ■ janij.\ri 1993

-ocr page 18-



			De prentbriefkaarten geven een levendige impres- sie van het dagelijks leven van ongeveer een eeuw geleden: winkelend en keuvelend publiek op de Neu- de en in de Zadelstraat, werkzaamheden op en langs de Oudegracht en de Plompetorengracht, het vertrek van de paardentram vanaf het Domplein, etc. De fo- to's zijn afkomstig uit de verzameling van de Utrecht- se Gemeentelijke Archiefdienst. De prentbriefkaarten zijn verkrijgbaar op diverse verkooppunten in de binnenstad van Utrecht. Nieuwsbrief S.S.G. Onlangs is verschenen het tweede nummer van Stichts Historisch Contact, de nieuwsbrief van de Stichting Stichtse Geschiedenis. Deze nieuwsbrief komt vier maal per jaar uit en is bedoeld voor de leden van de historische verenigingen in de provincie Utrecht. Centraal in ieder nummer is een thema-katern, waarin een onderwerp door deskundigen wordt uit- gediept. In het eerste nummer was het thema "Archieven en hun gebruikers"; het thema van het tweede nummer was "Universiteit en historische ver- enigingen". De nieuwsbrief van de SSG ligt ter inzage bij de historische verenigingen, bij het Rijksarchief en bij de Gemeentearchieven in de provincie. Het is ook mogelijk om een abonnement te nemen: het kost � 17,50 voor vier nummers. Het adres van de SSG is: Mariaplaats23, 3511 LK Utrecht (tel. 030-343880).
		Berichten

Boerderij van het jaar 1993 Voor de derde maal organiseert de Boerderijen- stichting Utrecht (BSU), aangesloten bij de Federatie Stichts Cultureel Erfgoed, de verkiezing "Boerderij van het Jaar". De boerderijen "De Looije Brug" te IJs- selstein en de "Hoogerhorst" te Hoogland ontvingen dit predikaat in resp. 1991 en 1992. Door de zorg en toewijding waarmee de eigenaars hun boerderij en erf hebben onderhouden en door de wijze van plaat- sing van bijgebouwen en voorzieningen, zijn deze boerderijen het levende bewijs dat een agrarisch complex op harmonische wijze in het landschap ge�n- tegreerd kan worden. De BSU ontvangt graag voordrachten voor de ver- kiezing van de "Boerderij van het jaar 1993" en wel v��r eind maart. Het adres luidt: Boerderijenstichting Utrecht Manaplaats 23, 3511 LK Utrecht. Voor meer informatie: drs. T.W.B. Blekkenhorst, tel. 030-343880. (Foto boven: Boerderij "Hoogerhorst" te Hoog- land. Foto: Brand Overeem.) Prentbriefl<aarten Op 12 september j.l., dus tijdens de Open Monu- mentendag 1992, presenteerde de Stichting Archeo- logie en Bouwhistorie van de stad Utrecht (STABU) een serie van zes prentbriefkaarten die zijn gemaakt naar unieke foto's van Utrecht rond 1900.


				Oud-Utrecht ■ j.anuari 1993
	14			Oud-Utrecht ■ j.anuari 1993
	14

-ocr page 19-

DE BEGIJNEKERK

(1854-1937)

Utrecht heeft twee Begijnekerken gekend. De eerste werd omstreeks de dertien-
de eeuw samen met een woningencomplex door Begijnezusters gesticht. Na de Re-
formatie verloor het deze bestemming. Met uitzondering van de kerk werden alle
huizen vanaf 1621 gesloopt om hier een plein te kunnen maken. De kerk had sinds
1669 enkel wereldse bestemmingen. Na vanaf 1787 als stal voor cavalehepaarden
te zijn gebruikt, werd het op het laatst tot een particulier huis verbouwd, een func-
tie die het nog steeds heeft (thans: Wijde Begijnestraat 112-114) i.

De tweede kerk van deze naam waar het in dit ar-
tikel over zal gaan, ontstond halverwege de vorige
eeuw. De ontstaansgeschiedenis hiervan was precies
tegenovergesteld aan de eerste, daar deze kerk ont-
stond uit een verbouwing van een herenhuis tot
kerk 2. Dit gebeurde in opdracht van de Christelijke
Afgescheiden Gemeente, die sinds december 1835 te
Utrecht bestond. Deze Gemeente werd in 1840 ge-
splitst in twee groepen, te weten de groep-Scholte,
zo geheten naar de predikant H.J. Scholte, en de
groep-Takken, zo genoemd naar diaken (en later ou-
derling) Evert Takken. Eerstgenoemde groep verkocht
haar kerkgebouw aan de Nieuwe Gracht in 1847. Uit
de opbrengst hiervan werd gedeeltelijk de emigratie
bekostigd van zo'n 70 gemeenteleden, die Scholte
naar Amerika volgden. Door tussenkomst van diaken
W. Horst jr., aanvankelijk fabrikant in grutterswaren
(later handelaar in onroerende goederen), kreeg het
resterend deel van de groep-Scholte in mei 1847
weer de beschikking over een nieuwe plaats van sa-
menkomst. Het betrof een huis aan de Springweg,
dat sinds mei 1844 dienst had gedaan als Diacones-
senhuis. Laatstgenoemde innchting betrok toen een
herenhuis aan de Breedstraat. In 1849 verhuisde dit
ziekenhuis naar een nieuw pand aan de Oude
Gracht. Het was opnieuw diaken Horst, die dit huis
van het Diaconessenhuis kocht. Al eerder werd in dit
verband geconstateerd, dat er dus goede kontakten
tussen de Afgescheidenen en het Reveil waren 3,
Hoewel er nog van alles aan dit pand veranderd
moest worden, werden de godsdienstoefeningen -
aldus een mededeling van "secretans" J.J.K. Unde-
man aan het gemeentebestuur van Utrecht - vanaf
begin juni daar gehouden ^. In dezelfde tijd had ds.
P.G. Oggell het op hem uitgebrachte beroep aange-
nomen. Onder zijn leiding kwam het op 21 septem-
ber 1849 tot een hereniging van de groep-Scholten

-ff»!*-

^■±!^r?^f^5f_-;<f-� ■iiqf**^^-"'*-g^=:iMa

~~.*^-^,w,^~~

�^

~~M^^^J^~~ T^J-f..

">' ~~'''"l~~'K' °

Ontwerptekening van de voorgevel van het kerkge-
bouw, 1875. G.A.U., bouwtekeningen 1875, nr.
1078.

met de groep-Takken 5. Takken emigreerde in juli
1854 alsnog naar Amerika.

Van herenhuis tot kerkgebouw

Op 14 februari 1853 besprak de kerkeraad de mo-
gelijkheden van de verbouwing en vernieuwing van
het als kerk gebruikte herenhuis. Aanleiding hiervoor

OuD-UTRECHT � JANUARI 1993

-ocr page 20-


^1	*m^ �*	pi R 1
1
*f^ \**
�
	**■ ^ - ■- -^m-***
	"'^W*

was een door de weduwe J.J. Zeelt, bewoonster van
de hofstede "Postwijk" te Baambrugge, met de ker-
keraad voor de duur van twintig jaar aangegane hy-
pothecaire lening tegen een interest van 4% ^. Op
de kort daarna gehouden gemeentebijeenkomst
werd een Commissie benoemd. Deze werd belast
met de herbouw van de kerk met pastorie en de
daarachter gelegen drie woningen. Doordat het no-
tulenboek van deze Commissie verloren ging ontbre-
ken thans de bijzonderheden hierover. Vermoedelijk
ontleende dr. H. Kaajan zijn gegevens in 1937 nog
aan deze bron. Hij schreef toen "dat er een inteken-
lijst voor leden en belangstellende vrienden voor de
aanschaf van het meubiliar werd geopend. De kerk
zou een oppervlakte hebben van de twee beneden-
voorkamers van het achterhuis, de twee daarvoor lig-
gende binnenplaatsen en de twee voorkamers aan
de straat; de zolder zou als galerij gebruikt worden, 't
Overige gedeelte van het huis zou weer tot woonhuis
worden "in orde" gebracht en een gang naast de
kerk, uitkomende in de vestibule, zou het achterhuis
met de straat verbinden. Ook zou de gevel een meer
kerkelijk aanzien krijgen, terwijl de uitgang aan de
straat dezelfde zou blijven" ^.

Op 24 april 1854 droeg W. Horst jr. de overblijfse-
len van het inmiddels gesloopte gebouw, met enkele
daarachter gelegen huizen, in eigendom aan de
Christelijke Afgescheiden Gemeente over ^. Een
praktijk, die in verband met het ontbreken van de
rechtspersoonlijkheid bij de Afgescheidenen veel
werd toegepast. De kerkgebouwen stonden aanvan-
kelijk vaak op naam van gemeenteleden, die deze
panden mettertijd aan de kerkgenootschappen over-
droegen. Overigens weerhield de medewerking van
diaken Horst bij dit alles de kerkeraad er niet van
hem enkele maanden later te vermanen. Het was na-
melijk bekend geworden, dat hij onder het gehoor
van zijn schoonzoon een hervormde kerkdienst had
bijgewoond op een tijdstip, dat de Afgescheidenen
een eigen dienst hadden 9.

De kerk kreeg al gauw de naam van Begijnekerk.
Dit vanwege het vroeger hier gelegen Begijnhof, dat
toen inmiddels Begijnehof heette. Het kerkgebouw
was een zaalkerk met voorin de traditionele symme-
trische opbouw met een achthoekige preekstoel, de
voorlezerslessenaar op het hek, dat de dooptuin
omgaf en aan weerskanten van de preekstoel de toe-
gangsdeuren naar de achter de kerkzaal gelegen
gang met daarboven de psalmborden. De banken
voor de ambtsdragers bevonden zich eveneens aan
weerszijden van de dooptuin 'o. Rechts die voor de
diakenen en links die voor de ouderlingen. Hier was
ook plaats gereserveerd voor de familie van de diver-
se predikanten. Links vooraan stond een grote ka-
chel, die de kerk tot de sluiting in 1937 verwarmde.
Dit was tevens de voedingsbron voor de stoven. De

fofo van de wijkkerkeraad van de Begijnekerk uit
ca. 1935. Zittend (tweede van rechts) ds. R.E. van
Arkel. Fotocollectie ds. J. Helderman, Badhoevedorp.

vloer in de kerkzaal was tot het laatst met zand be-
strooid. Iets wat men eerder in een dorpskerk zou
verwachten. Het orgel bevond zich op een door twee
pilaartjes ondersteunde galerij boven de preekstoel.

De verbouwing en nieuwbouw kwam omstreeks
augustus 1854 gereed. Er werd een nieuwe zitplaat-
senregeling voorgesteld. De vroegere huurders kre-
gen hierbij het recht van eerste keus. De huur voor
een stoel was � 3,- en voor een zitplaats in de bank
op � 2,-. De plaatsen binnen het doophek werden
voor de min- en onvermogenden gereserveerd. Hier
trof men vanaf de oprichting in 1907 tot aan de ver-
huizing naar huize Oorsprong kerk in 1934 ook de
bewoners van het Tehuis voor Ouden van Dagen op
het Predikherenkerkhof aan ^\ De zijbanken aan
weerszijden van de kerkzaal waren voor de mannen
en het middenblok was voor de vrouwen. Na het le-
zen van de artikelen van de Wet door de voorlezer
zouden alle dan nog onbezette plaatsen vrij zijn. Ver-
der werd de heer De Jong begin augustus als koster
benoemd. Op 16 november bedankte de kerkeraad
onderwijzer H. van Schalk voor de door hem ge-
maakte psalmborden. Vanwege de regelmatig terug-
kerende competentiegeschillen tussen de stovenzet-
ster en de koster ontvingen beiden kort na de inge-
bruikneming een instructie. Twee jaar na de eerste
plannen keurde de gemeentevergadering op 22 fe-
bruari 1855 de rekening van de bouw der kerk goed.
De hiermee belaste Comissie en inzonderheid diaken
Horst, die met de uitvoering was belast, werden toen
hartelijk voor hun bemoeienissen bedankt.

Eigentijdse beschrijving van ds. J.C. Sil<l<el

De in Utrecht opgegroeide ds. J.C. Sikkel, die in
1887 met de Doleantie meeging, schreef in de Zuid-
Hollandsche Kerkbode onder het pseudoniem Guido
Filius het vervolgverhaal "Gelouterd". Later ver-
scheen dit als roman. In hoofdstuk II daarvan be-
schreef hij hoe het gezin Boeckel op zondag 3 juni

Oud-Utkkcht ■ ,).\m aki 1993

-ocr page 21-



1866 uit de Begijnekerk aan de Breedstraat thuis- <wam. In aanmerking nemend de sterk autobiogra- fisch elementen van deze roman, kan hieruit worden geconcludeeerd dat het hervormde gezin toen ook A/el bij de Afgescheidenen kerkte. Volgens Sikkels beschrijving van de Begijnekerk was bij de bouw en- cel gelet op ruimte voor zitplaatsen en was er veel ninder rekening gehouden met een goede lucht- 'oorziening. Oud gemeenteleden van de Gerefor- neerde Kerk te Utrecht herinneren zich nog dat het ot 1937 geregeld gebeurde dat mensen flauw vie- ,en. Ondanks dat er in 1917 in verband daarmee als- log luchtkokers in de kerk waren aangebracht. "Fili- .js" verwoordde dit als volgt: "En de kerk aan de breedstraat dan ? Van de bekrompenheid der beurs - mmers niet bekrompenheid van opvatting ! - bouwt n de 19e eeuw kerken, waar slechts ruimte om te zitten gevonden wordt; voor de lucht is daar veelal geen plaats, zelfs niet in de hoogte, en het oude apostolische ideaal, dat hemel en aarde omvat, schijnt in dien bouw van zelfgenoegzaam methodi- sche opsluiting in eigen kring te hebben plaats ge- maakt; de levensbeweging schijnt voor het zitten te moeten gaan. Hoe het zij, men snakt in het kerkge- bouw te vergeefs naar lucht in die hitte op den Zon- aag voor de ontketening van de vreselijke cholera in Utrecht" 12. Wijzigingen in ex- en interieur Vanwege het uitbrengen van een beroep op ds. M. van Minnen besprak de kerkeraad in juni 1873 de mogelijkheden om niet langer de pastorie achter de ker< aan te bieden, maar in plaats daarvan elders in de stad een huis te huren. De oude pastorie kon dan weer tot een huis voor drie huisgezinnen worden ver- bouwd. De heer Knoppert ontwierp een plan voor de bouw van een pastorie, die voor de bestaande kerk was gesitueerd. In plaats daarvan werd tot huur van een pastorie besloten. In september 1874 werd aan de Asch van Wijckskade een geschikt pand gevon- den. In juni en juli 1874 werd de gasleiding in de kerk verbeterd. De verlichting onderging ook een ver- andering. Het werden echter niet de vier door ouder- ling en timmerman Van der Linden ontworpen gas- kronen. In plaats daarvan werd de heer Zutphen ge- gund om een door een Rotterdamse firma gemaakte modelkroon en een op een poot staande kroon voor de voorlezer te plaatsen. Aan het eind van dat jaar werd overwogen om de galerij geschikt te maken voor het houden van catechisaties. Bij gebrek aan ruimte gaf ds. Van Minnen deze toen in de huiska- mer van de koster Van Benthum, wat voor beide par- tijen weinig bevredigend was. Realisering hiervan werd te ingrijpend gevonden. Naderhand betrok de koster in de Begijnesteeg een huis en was er enkel nog een consistorie achter de kerk.		Een fraaie voorgevel Op 7 april 1875 kwam een ontwerp van de heer Sikkel ter tafel voor de bouw van een nieuwe voorge- vel voor de Begijnekerk. Iedereen vond deze "zeer schoon", maar vanwege de daaraan verbonden kos- ten van � 3.000,- werd hem wel verzocht het te wij- zigen. In augustus keurde de gemeente Utrecht het aangepaste ontwerp goed. De hoofdingang bestond uit een rondboogvorm, welke werd herhaald in de twee rondboogvensters met glas in lood raampjes aan weerszijden hiervan. Dat correspondeerde met het grote roosvensters boven de hoofdingang en de boven elkaar geplaatste roosvensters in de zijvleu- gels. In de onderste daarvan werd de cementen raamspijlen doorsneden door een driehoek, het sym- bool van de Drie�enheid. Daarin bevonden zich twee zijingangen. Via de rechter hiervan kon men door een in de openlucht gelegen zijgang bij de kerke- raadskamer komen. De voorgevel wekte de indruk van een driebeukig kerkje. Alle ingangen kwamen uit op een met witmarmer belegd voorportaal. De mid- denpartij van de voorgevel was breder en hoger dan de zijpartijen en werd bekroond met een soort top- gevel met een wat fors uitgevallen Grieks kruis. De middenpartij was bovendien versierd met een boog- fries. Een geprofileerde "lijst" geleedde de gevel ho- rizontaal, terwijl de dakpartij eveneens door een ge-

			Exterieuropname van de Begijnekerla na afloop van een kerkdienst, ca. 1930. Fotocollectie ds. J. Helder- man, Badhoevedorp.


	OuD-UtRECHT � JANU.-VRI 1993
	OuD-UtRECHT � JANU.-VRI 1993			17
				17

-ocr page 22-



profileerde "lijst" werd afgesloten. In afwijking van dit ontwerp ontbrak bij de uitvoering de boven de hoofdingang aangebrachte gevelsteen met daarop de tekst "Predikt het Evangelie aller creaturen" ^^. Overwegingen bij de Doleantie Op 23 maart 1887 werden de hervormde predi- kanten G. Hoekstra en D. Ringnalda samen met vijf ouderlingen en negen diakenen wegens hun sympat- hiseren met de Doleantie afgezet. Voordien had de kerkeraad op 14 maart 1887 besloten, dat voor het geval men zou verzoeken om over het kerkgebouw te mogen beschikken, dit af te staan. In dat geval zou de gemeente in de daarop volgende week in een extra gemeentevergadering zo'n besluit mogen goedkeuren. Hier werd ernstig rekening mee gehou- den. Op 7 oktober 1887 stelde een ambtsdrager voor de consistorie uit te breken en die voor zitplaatsen in te ruimen. Op de bij de verkoop van de oude pastorie gereserveerde grond kon dan daarachter dan een nieuwe consistorie worden gebouwd. Dit voorstel werd allereest vanwege de financi�n afgewezen. Daarnaast ook omdat dit een belemmering kon zijn voor een eventuele hereniging met de Nederduitsche Gereformeerde Kerk i^. Deze plaatselijke hereniging had uiteindelijk in 1894 plaats. De verhouding van de voormalige Afgescheidenen (sinds de landelijke her- eniging in 1892 A-gemeente geheten) tot de Dole- renden (B-gemeente) was toen 700 tegen 7000. De restauratie van 1908 In maart 1906 vroeg de kerkeraad de Commissie van Administratie om advies vanwege de noodzake- lijke herstelwerkzaamheden aan de Begijnekerk. Ge- vraagd werd welke dit waren en hoeveel deze zou- den gaan kosten. Daarnaast informeerde de kerke- raad naar de wenselijkheid de kerk te slopen en de grond te verkopen. Met de bedoeling uit de op- brengst daarvan elders in het centrum van de stad een grotere kerk te bouwen. De Commissie van Ad- ministratie vond deze tweede mogelijkheid vanwege de financi�n en het gebrek aan geschikte bouwterrei- nen in de binnenstad minder gewenst. Een andere practische reden was, dat doopouders in de winter ter voorkoming van lange afstanden het best hun kind in de centraal gelegen Begijnekerk konden laten dopen. Tenslotte hield men rekening met de gevoe- ligheid, die er mogelijkerwijs jegens dit kerkgebouw bij leden van de voormalige A-gemeente bestond. De Commissie adviseerde de kerkeraad te kiezen voor een restauratie. In mei besloot de Commissie deze voorlopig aan te houden. Aan het eind van dat jaar werden de plannen zelfs afgelast. In plaats daan/an wilde men een half jaar bezien of de stijgende inkomsten van de collecten zo bleven 1^. Tot augustus werd er zelfs ge-
		regeld gerapporteerd over geschikte bouwterreinen voor een nieuwe, vervangende kerk voor de Begijne- kerk, die bij voorkeur in de Vogelwijk moest komen. Doordat de kerkeraad er niet mee instemde, ging de bouw aan de Verlengde Balkstraat niet door. Een voorstel om dit achter de wijk Oudwijk te verwezen- lijken werd meteen venworpen ^^. Naast het vinden van geschikte bouwgrond vormden de financi�n de grootste belemmering bij dit alles. Dientengevolge werd teruggekomen op het plan om de Begijnekerk af te stoten. De heer H.J. Ligt van de Commissie van Administratie stelde in verband daarmee samen met architect Klaarhamer in maart 1908 een lokaal onderzoek in. Architect P. Rijksen Gz., die tevens ouderling was, merkte naar aanlei- ding van een toelichting van de voorzitter van de Commissie van Administratie, J.G. Fukkink, op 13 mei op, dat hij wenste dat hierdoor het kerkbouw- plan niet opgegeven werd. Ds. K. Fernhout vroeg hoe het kwam dat het advies voor restauratie rechtst- reeks tegen een vroeger kerkeraadsbesluit van het af- stoten van de kerk inging. De heer Fukkink ant- woordde dat de Commissie was afgegaan op wat men aan reacties vanuit de gemeente had gehoord. Architect Rijksen ontving de opdracht voor het op- stellen van een restauratieplan. B. en W. keurde het na enkele wijzigingen goed. Deze betroffen vooral op grond van de bouwverordening aanpassingen ter voorkoming van brandgevaar. Hierdoor werd een grotere uitbreiding van het aantal zitplaatsen moge- lijk. Tijdens een extra vergadering op 5 augustus 1908 verleende de kerkeraad zijn goedkeuring aan de bouwplannen. In plaats van een publieke inschrij- ving te houden had de Commissie van Administratie vijf gemeenteleden uitgenodigd om op dit werk in te schrijven. Het werk was voor � 3893,- aan de heer F. Yperlaan gegund. De preekstoel met de dooptuin zouden worden weggebroken. Hiervoor in de plaats zou een aanmerkelijk grotere preekstoel in een meer naar achter gelegen geluidsnis worden ingebouwd. Daarvoor zou een platform komen met op de af- scheiding de lessenaar voor de voorlezer, die hier tot het eind toe dienst deed. In deze ruimte konden stoelen worden gezet. Door deze verandering name het aantal zitplaatsen met circa 100 toe. Verder moesten de bestaande ramen door glas-in-lood ra- men worden vervangen, terwijl het toegangsportaal onder de galerij verkleind zou worden ^^. Vermoede- lijk maakte mevrouw Van Beeck Calkoen in deze tijd het fraai gebeeldhouwde eikenhouten doopvont met bronzen deksel. Op alle vier de zijden bevond zich een voorstelling. Tevens vervaardigde zij een fraai be- werkte offerkist, een zogenaamde "Joaskist", voor in het portaal ^8. Als gevolg van de verplaatsing van de preekstoel zou het orgel naar achteren worden geplaatst. Daar-


			OuD-UTRECHT � JANUARI 1993
	18		OuD-UTRECHT � JANUARI 1993
	18

-ocr page 23-



		missie van Administratie eer van haar werk had 20. Dit kon niet voorkomen, dat de ambtsdragers kort nadien klaagden over tocht. Aanvankelijk werd dit toegeschreven aan het nog niet voldoende opge- droogde muurwerk. Een jaar later werden alsnog on- der alle ramen tochtplaten aangebracht. In 1916 was er al weer plaatsgebrek in de kerk. Besloten werd in verband met brandgevaar voortaan slechts ��n rij stoelen in het gangpad te plaatsen en tijdens de dienst meer uitgangen open te houden. Het ombouwen naar een electrische verlichting werd in die tijd voor de Begijnekerk als enige uitgesteld tot het moment dat de financi�n dit toelieten. Kerkbouwplannen voortdurende bedreiging voor Begijnekerl( Er bestond sinds 1907 ook een Commissie tot pre- advies voor kerkbouw. Zoals vermeld hield deze zich eerst bezig met kerk- bouwplannen voor het noordelijk stadsdeel. In 1909 werd er echter gesproken over kerkbouwplannen in het zuiden, de omgeving van de Tolsteegsingel. Het begin van een langdurig proces, dat pas in 1925 met het in gebruik nemen van de Zuiderkerk werd afge- rond. Het eigen gemeentelid, architect G.J. Heusink- veld, ontwierp hier in 1909 zelfs al bouwtekeningen voor 21, Het bleef echter bij plannen. Het vinden van bouwgrond bleek veel problemen op te leveren. In 1909 merkte de heer E. Koeleman op, dat hoewel af- keurenswaardig 'dat velen er licht toe komen, nu en dan, en vooral 's-avonds te verzuimen, omdat..., om- dat 't zoo ver is" [naar de kerkgebouwen]. Het kwam ook voor dat men in plaats daan/an naar de hervorm- de Vaartkerk ging 22 Er was echter ook geld nodig om het voornemen van de kerkeraad om het aantal predikantsplaatsen tot vier uit te breiden te verwezen- lijken. Dit gebeurde in 1913 met de komst van ds. J.C. Goudappel. Plannen in 1912 om voor het houden van kerkdiensten een lokaal te huren in de gereformeerde school aan de Kromme Rijn dan wel in het gebouw van de Heidemaatschappij aan de Gansstraat gingen niet door. Toen in 1914 opnieuw sprake van kerk- bouw was, toonden twee architecten hun belangstel- ling hiervoor. Archtect Wentink 23 en Th. Anema, ar- chitect van de Bethelkerk te Scheveningen (1905) en de zo juist in gebruik genomen Nieuwe Zuiderkerk te Den Haag. Er werd mettertijd wel een speciaal fonds voor de bouw van een vierde kerk ingesteld. Op 11 augustus 1919 adverteerde men zelfs in het Utrechtsch Dagblad om een geschikt bouwterrein te vinden 24. in dat zelfde jaar werd een gift van � 12.000,- voor dit doel ontvangen, terwijl een zuster uit de gemeente ook al een Statenbijbel voor de kan- sel schonk 25. Twee jaar later werd het voormalige hervormde wijgebouw "Maranatha" aan de Gans- straat op 3 juli 1921 als hulpkerk in gebruik genomen.
Interieuropname van de Begijnekerk van ca. 1930. Fotocollectie ds. J. Helderman, Badhoevedorp. door kon aan "de onhoudbare toestand achter het orgel" een einde worden gemaakt. Na enige aarze- ling werd ook ingestemd met het voorstel het oude, niet meer te repareren orgel door een nieuw, doel- matig instrument te vervangen. De waarde hiervan werd op slechts � 30,- getaxeerd. De toestand hier- van liet al lang te wensen over. Toen orgelmaker J.F. Witte op 6 januan 1896 een rapport over alle gere- formeerde kerkorgels uitbracht, was het al het minst van allen. De fa. Maarschalkerweerd te Utrecht zou het voor � 1600,- bouwen. De kerk was in de periode van 9 augustus tot 22 november 1908 buiten gebruik. In die tijd werden de zondagvoormiddag-godsdienstoefeningen in de gro- te zaal van het gebouw "Irene" aan de Keistraat ge- houden. De weekdiensten van donderdagavond wer- den beurtelings in de Ooster- en de Westerkerk be- legd. Op 18 november vernam de kerkeraad, dat de samenkomsten de eerstkomende zondag weer in de Begijnekerk konden worden hervat ^^. Ds. J. Breuke- laar leidde de eerste dienst na de restauratie. Na het zingen van Psalm 116;1 hield hij een kort inleidings- woord over "En het was feest van de vernieuwing des tempels, en het was winter". Hij hoopte dat het voor velen een vreugde zou zijn, dat men hier weer kon samenkomen, en dat de kerk niet was gesloopt. Te meer daar aan dit gebouw vele herinnehngen wa- ren verbonden. Verder constateerde hij, dat de Com-


	OuD-UTRECHT � JANUARI 1993
	OuD-UTRECHT � JANUARI 1993		19
			19

-ocr page 24-



	Doordat in het noordelijk stadsdeel de stad Utrecht en het nabij gelegen Zuilen steeds verder aan elkaar vastgroeiden en hier helemaal nog geen preekvoorziening was, werd besloten hier allereerst een kerkgebouw te stichten. De eerste plannen hier- voor dateerden van omstreeks 1910. Deze waren echter niet doorgegaan doordat er voor een restaura- tie van de Begijnekerk was gekozen in plaats van de- ze te verkopen. De opbrengst daarvan had de bouw mogelijk moeten maken. Afhankelijk van de financi�- le positie zou na de bouw van de Noorderkerk wor- den bezien of ook in het zuidelijk stadsdeel een kerk kon worden gebouwd. Op 5 juli 1923 kon de Noor- derkerk in gebruik worden genomen. Hiermee kreeg de vijfde predikant, dr. H. Kaajan, sinds zijn komst naar Utrecht in 1920 ook een eigen wijkkerk. Vrijwel meteen daarna werd ondanks de lang niet in alle op- zichten financieel gunstige positie begonnen met de bouw van de Zuiderkerk. Desondanks was het niet nodig om hiervoor de Begijnekerk af te stoten. De Zuiderkerk deed vanaf 3 juli 1925 als kerkgebouw dienst 26. Toen er echter in 1932 overwogen werd om zowel in Tuindorp-Maartensdijk een nieuwe kerk te bou- wen als het aantal predikantsplaatsen tot zes uit te breiden, kwam het afstoten van de Begijnekerk op- nieuw aan de orde. E�n der kerkeraadsleden wees in dit verband op het ideaal van een gelijk aantal predi- kanten als kerkgebouwen. Dit pleitte tegen het afsto- ten van de Begijnekerk. Daar de bouw van de nieuwe kerk daarentegen gedeeltelijk uit de opbrengst van de verkoop van deze kerk moest worden gerealiseerd een onmogelijke zaak. Zeker toen de uitbreiding van het aantal predikantsplaatsen niet doorging. Een po- ging om in 1936 de verkoop aan de drukkerij fa. J. van Boekhoven alsnog ongedaan te maken haalde het al evenmin. Dit maal in verband met bestudering van een mogelijke kerksplitsing, een pastorale en or- ganisatorische reorganisatie voor een betere bearbei- ding van de gemeente. Op 29 maart 1937 werd er voor het laatst een dienst in de Begijnekerk gehouden. Kort daarna volg- de op 1 juli de ingebruikneming van de Tuindorp- kerk 27. Het voorstel van ouderling J. Helderman om deze kerk "Nieuwe Begijnekerk" te noemen om daarmee de historische band met het vroegere kerk- gebouw aan te geven, had het niet in de kerkeraad gehaald. In augustus 1939 kreeg de fa. Van Boekho- ven toestemming om uit te breiden. Dit betekende onder meer de sloop van de voormalige Begijnekerk, die toen dienst deed als opslagplaats voor papier. Voor tekenaar Chris Schut kennelijk reden deze ge- velwand nog eenmaal vast te leggen ^8. HJ.Ph.G. Kaajan Binnenweg 25, 2264 ML Leidsctiendam
		Noten: 1. N. van der Monde, Geschied- en oudheid- Icundige beschrijving ... der stad Utrecht, dl. 2 , Utrecht 1845, pp. 210-227 m.n. 226-227. Voor een afb. : Jurgen van der Meer, De ideale buurt De ge- schiedenis van de Breedstraat, Utrecht 1988, p. 29. In de archeologische en bouwhistorische overzicht over 1991 zal, aldus mededeling van drs. A.E.F. Kipp, een beschrijving van de vroegere Begijnekerk worden gepubliceerd. 2. Tot nu toe het meest uitgebreid over deze kerk: J.N. van der Meulen, Inleiding van de Inventaris van de archieven van de Gereformeerde Kerk te Utrecht, 1835-1955, waarin opgenomen de archie- ven van de Gereformeerde Kerla te Zuilen, 1892- 1950, Utrecht 1987, p. 19. Zie verder: A. van Hulzen, Begijnekerk, in: Utrecht in oude foto's: Van Plompe- torengracht naar Servaas, Den Haag (2e dr.) z.j. [1979], pp. 32-33 en Idem, Twee Gereformeerde ker- ken (Begijnekerk en Oosterkerk), in: Utrechtse kerk- gebouwen en kerken, Baarn 1985, pp. 137-140 m.n. pp. 137-138. 3. A. Graafhuis, "Soli Deo Gloria" - "God al- leen de eer". De Afscheidingsbeweging in de stad Utrecht, in: Maandblad Oud-Utrecht, 57e jrg. nr.11 (november 1984), pp. 169-174 m.n. p. 172. Zie ook: C. Smits, o.c, p. 285. A.B.R. du Croo de Vries, Inlei- ding op Inventaris van het archief van het Diakones- senhuis te Utrecht 1844-1970, Utrecht 1982. 4. C. Smits, De afscheiding van 1834, dl.IV. De provincie Utrecht, Dordrecht 1980, p. 285. 5. Smits, o.c, p. 290. 6. Zie voor de hypotheciare lening: Gemeen- telijke Archiefdienst te Utrecht (GAU), Archieven Ge- ref. Kerk Utrecht inv.nr.16. Uitgebreid over de we- duwe Zeelt: Smits, o.c, pp. 358-397. 7. Utrechtsche Kerkbode, 51e jrg. no.13 (27 maart 1937) n.a.v. de buitengebruikstelling van de Begijnekerk. Overgenomen in: Utrechtsch Dagblad, 27 maart 1937 (Avondblad). 8. Van der Meulen, o.c, p. 19. 9. Zie hiervoor en voor de navolgende ge- beurtenissen tot 1856: GAU, Archieven Geref. Kerk Utrecht, inv.nr. 3. 10. Zie voor dit type kerk ook: C.A. van Swigchem, De kerkgebouwen van de christelijk gere- formeerden tot 1892, in: Honderdvijftig jaar gerefor- meerde kerkbouw {red. Regn. Steensma, C.A. van Swigchem), pp. 26-43 m.n. p. 35 bij afb. 48. 11. J.N. van der Meulen, Inleiding op het Sup- plement op de inventaris van de archieven van de Gereformeerde Kerk te Utrechtbetreffende de Com- missie voor het Tehuis voor Ouden van Dagen, (1853) 1907-1940, Utrecht 1991.


20
			Oud-Utrecht � j.\nuari 1993

-ocr page 25-



12. Guido Filius, Gelouterd, Amsterdam-Preto- 'ia z.j. [1899], pp.35-36. Zuidam, Enkele biografische lotities uit de jeugd van ds. J.C. Sikkel, in: De Hoek- steen. Tijdschrift voor vaderlandse kerkgeschiedenis, ^Oe jrg. no. 4 (september 1991), pp. 123-139 gaat litgebreid op deze roman in. 13. Met dank aan mevr. G.R.W. Kosters-V�gh .'Oor haar adviezen inzake de architectonische be- chrijving. 14. GAU, Archieven Geref. Kerk Utrecht, inv.nr. 8. In het kort ook vermeld door G. van Klaveren Pz., ■■)e ineensmelting te Utrecht, 1835-1887, 1894, in: 'aarboekje ten dienste van de Gereformeerde Kerk ./an Utrecht 16e jrg. (1934), pp. 1-8 m.n. p. 3. 15. GAU, Archieven Geref. Kerk Utrecht, mv.nr. 537 d.d. 19 maart, 23 apnl, 21 mei, 22 no- vember 1906. 16. Idem, inv.nr. 537 d.d. 26 november, 20 de- cember 1906, 24 januari, 14 mei, 5 augustus 1907. Bouwterreinen bij het Wolvenplein, de Spechtstraat, de Verlengde Balkstraat en de Ceintuurbaan. 17. Hieruit blijkt dat de familie Notten vermoe- delijk reeds in deze tijd over de oude preekstoel de beschikking kreeg. Dit in tegenstelling tot wat staat vermeld in: H.J.Ph.G. Kaajan, Utrechtse preekstoel per abuis in Amerikaans Pella, in: Maandblad Oud- Utrecht 63e jrg. nr.12 (december 1990), pp. 123- 125. 18. Mededeling van de heer K.C. Helderman. Bij de diensten van het gereformeerd studentenpas- toraat in het Groot Auditorium van de Rijksuniversi- teit op het Domplein werd dit doopvont voor het laatst gebruikt. Het is onbekend waar het nadien is gebleven. 19. Utrechtsche kerkbode, 22e jrg. no's 27, 42 (8 augustus, 21 november 1908). Abusievelijk noem- de ik in: Een eeuw Westerkerk (1891-1991), in Maandblad Oud-Utrecht, 64e jrg. nr. 1 (januari 1991), p.5 P.G. van Nieuwland i.p.v. Nieuwkerk als architect van de restauratie van 1956. 20. Utrechtsch Dagblad, 23 november 1908 (Middag-uitgave). 21. GAU, Archieven Geref Kerk Utrecht, B. 35 te raadplegen bij de Topografisch-Historische Atlas. 22. GAU, Archieven Geref Kerk Utrecht, inv.nr. 586. 23. Daar geen voorletters zijn vermeld is het onduidelijk of het hier J.C. Wentink betrof, die in 1906 de gereformeerde Noorderkerk te Den Haag bouwde, dan wel E.G. Wentink jr. van wie de Oud- Katholieke St. Gertrudiskerk te Utrecht bijna voltooid was. 24. GAU, Archieven Geref Kerk Utrecht, inv.nr. 589. 25. GAU, Archieven Geref. Kerk Utrecht, inv.nr. 122 d.d. 16 apnl 1919.		26. Zie voor Noorder- en Zuiderkerk: H.J.Ph.G. Kaajan, Van modern kerkgebouw tot monument, in: Maandblad Oud-Utrecht, 62e jrg. nr.5(mei 1989), pp. 45-52 m.n. pp.46-47; Idem, De Zuiderkerk (1925-1986), in: Maandblad Oud-Utrecht, 59e jrg. nr. 6 (juni 1986), pp. 57-63 m.n. pp. 57-58. Zie over de Begijnekerk een mededeling van ds. J.C. de Moor bij de bevestiging van ds. P.Ch. van der Vliet in: Utrechtsch Dagblad, 11 mei 1925. 27. Kaajan, Vijftig jaar Tuindorpkerk (1937- 1987), in: Maandblad Oud-Utrecht, 60e jrg. nr. 3 (apnl 1987), pp. 45-52 m.n. pp. 46-47. 28. Van der Meulen, o.c, p. 19. Zie voor de te- kening: GAU, Topografisch-Historische Atlas, nr. C. 11.499.

	Aanwinsten 1992 Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht In de eerste maanden van 1993 zal in de gang van de Gemeentelijke Archiefdienst van Utrecht de ge- bruikelijke selectie te zien zijn van de aanwinsten die de Topografisch-Historische Atlas in het afgelopen jaar heeft verworven: foto's, tekeningen en prenten. In 1992 heeft de Atlas enkele interessante oude tekeningen kunnen kopen op een veiling. De belang- rijkste aanwinst die hier werd verworven is een ge- wassen pentekening door Cornelis Pronk (1691- 1759) van de Ganzenmarkt, gezien in de richting van de Oudegracht. De tekening dateert omstreeks 1750 en laat duidelijk twee van de stadskastelen zien die in de middeleeuwen langs de Oudegracht werden ge- bouwd. Op de hoek van de Oudegracht en de Gan- zenmarkt staat het huis Keizerrijk, dat als stadswaag dienst heeft gedaan en tegenwoordig is opgenomen in het stadhuis. Ook het rijtje huizen aan de Ganzen- markt dat heeft moeten wijken voor de uitbreiding van het stadhuis (Burgerzaken) is te zien. Aan de Ou- degracht is ook Groot Groenewoude afgebeeld met zijn middeleeuwse gevel met kantelen, die later werd vervangen door een classicistische gevel. Het pand huisvest thans Ear & Eye Megamusic. Ook de stads- kraan, gesneuveld bij het hijsen van de karyatiden voor de Winkel van Sinkel en het wed naar de werf, zijn afgebeeld. Cornelis Pronk was ��n van de groot- ste Nederlandse topografisch tekenaars uit de 18de eeuw. Dit is de eerste tekening van zijn hand in de collectie van de Atlas. De krijttekening van Willem Haanebrink (1762- 1840) geeft juist een beeld van "de andere kant":

Oud-Utrecht � januari 1993
Oud-Utrecht � januari 1993			21
			21

-ocr page 26-



		de molen door houtroof ernstig in verval en voor res- tauratie was in de na-oorlogse jaren kennelijk geen geld beschikbaar; in 1954 werd het gebouw bij de uitvoering van het uitbreidingsplan Kromme Rijn af- gebroken. Wout Heinen kreeg in 1992 wel een zeer bijzon- dere opdracht. Hij tekende de Mariaplaats vanaf het standpunt dat Pieter Saenredam in 1636 innam voor zijn beroemde tekening, die in 1663 werd uitgewerkt tot het schilderij dat zich nu in het museum Boy- mans-van Beuningen bevindt. De topografische ver- schillen tussen de tekeningen van Pieter Saenredam en van Wout Heinen zijn groot. De Mariakerk is ver- vangen door het gebouw voor Kunsten en Weten- schappen, de immuniteitsmuur is verdwenen. Slechts de torens van de Buurkerk en de Dom zijn nog on- veranderd aanwezig. Verder is op de tentoonstelling werk te zien van o.a. Chris Schut (twee tekeningen van het voormali- ge Veeartsenijterrein), van Ruud Pausma (de fabrieks- hal van Werkspoor en de vide van de ABN-AMRO- bank aan de Oudegracht), van Jan Sirks (Oudegracht) en van Willem van Leusden (de pandhof van de Dom). De eerste vier werden in opdracht vervaardigd, de beide anderen antiquarisch aangekocht. Van het vele werk dat de Atlas jaarlijks laat maken door de Gemeentelijke Fotodienst is een serie foto's van de tuinen van het Duitse Huis aan de Springweg te zien. Deze foto's zijn in de herfst gemaakt en vor- men het eerste deel van een project om de tuinen in de vier seizoenen vast te leggen. De tentoonstelling is te bezoeken tot en met 3 apnl 1993. De openingstijden zijn: maandag: 13.30- 16.30 uur dinsdag t/m vrijdag: 9.00 - 16.30 uur zaterdag: 9.00- 12.30 uur De Mariaplaats in 1992. Aquarel van Wout Heinen.
	vanaf de Oudegracht kijken we over de Bezembrug op de Ganzenmarkt. Op deze tekening is de voorge- vel van het huis Keizerrijk te zien maar ook het Bar- bara- en Laurensgasthuis op de plaats van de ABN- AMRObank. De pandhof van de Pieterskerk is alleen van af- beeldingen bekend. Het laatste overgebleven stuk van deze pandhof, die vergelijkbaar was met die van Mariakerk, werd bij de tornado die Utrecht in 1664 trof zodanig beschadigd dat hij kort daarna werd af- gebroken. De tekening, die een anonieme tekenaar rond 1800 maakte naar een 18de eeuws prentje van Abraham Rademaker, die zelf een tekening uit 1660 tot voorbeeld had genomen, geeft een schilderachtig beeld van de al wat vervallen kloostergang enige ja- ren voor de afbraak. Herman Saftleven (1609-1685) mag voor Utrecht de belangrijkste tekenaar van de 17de eeuw ge- noemd worden. Van hem werd een tekening van de middeleeuwse Wittevrouwenpoort tijdens de sloop in 1648 aangekocht. In 1650 werd een classicistische poort gebouwd die omstreeks 1770 getekend werd door Dirk Verrijk (1734-1786). In 1992 is ook een deel van het topografische werk van de Utrechtse kunstenaar Dick van Luijn (1896-1981) aangekocht. Tot diens jeugdwerk beho- ren de tekeningen die hij maakte van het uitzicht uit zijn ouderlijk huis aan de Bekkerstraat. Later legde hij het uitzicht uit zijn woning aan de Oudegracht (nr. 385) in diverse technieken vast. Tot het werk dat op de tentoonstelling ge�xposeerd is behoren ook een tekening (1917) en een ets (1943) van de houtzaag- molen Kranenburg aan de Kromme Rijn. In 1917 lag het bedrijf al tien jaar stil waarna de molen in verval begon te raken. In 1943 werd de gemeente Utrecht eigenaar van de houtzaagmolen. In 1944 werd een restauratieplan opgemaakt, waarvoor men fl. 30.000,= begrootte. In de winter van 1944-45 raakte

			OuD-UtRECHT � JANUARI 1993
22			OuD-UtRECHT � JANUARI 1993
22

-ocr page 27-



			G.H.Rodijk, De huizen van Rietveld Zwolle, Waanders Uitgevers, 1991. 224 biz. m. il- Is. ISBN 90 6630 272 0. Prijs � 49,50. Rietveld heeft in de loop van vier decennia onge- veer 100 woonhuizen gebouwd. Het eerste, het Riet- veld-Schr�der huis, dateert van 1924. Het overgrote deel van zijn productie is van na 1945. Dat is alles bij- een veel meer dan tot nu toe werd gedacht. In een heldere inleiding typeert de auteur Rietvelds instelling en zijn werkwijze. Zijn huizen zijn sober op het Spar- taanse af, met het dwingende karakter van hun ont- werper. Rodijk noemt R's werkwijze manipulatief: niet zelden schreef hij de toekomstige vrouw des hui- zes voor waar zij de snijbonenmolen moest opbergen en waar de klutser moest hangen. Rietvelds voorkeur voor geometrische vormen wordt geschetst, zijn kleurgebruik, zijn spel met het licht, gebruik van ma- terialen en ambachtelijke manier van werken. Hier zijn alle particuliere huizen ge�nventariseerd. Tekeningen van gevels en plattegronden zijn voor dit boek (opnieuw) gemaakt, en zoveel mogelijk zijn de oude foto's afgebeeld. Aanvankelijk was Eva Besny� Rietvelds huisfotograaf, later was dat Jan Versnel. Er zijn enkele facsimiles van brieven, kattebelletjes en meer uitvoerige teksten opgenomen. De volgorde van de opgesomde huizen is chronologisch. Het ver- haal begint dus bij Prins Hendriklaan 50 en eindigt met Lange Wijnen 9 in Laren, dat in 1967 werd vol- tooid, drie jaar na Rietvelds dood. Achterin staat een lijst van werken met biografische notities. Al Rietvelds Utrechtse adressen en zijn Utrechtse werk worden er nauwkeurig in opgesomd. Van de afzonderlijke hui- zen en de opdrachtgevers daartoe worden vaak per- soonlijke en interessante bijzonderheden verteld. De kolom waarin Rietvelds dochter Elizabeth her- inneringen aan haar vader ophaalt en spreekt van de "afstand" die er kwam na haar elfde jaar, doet ver- langen naar een meer volledige en kritische biografie van deze veelzijdige meester. Is het moment, bijna dertig jaar na zijn overlijden daartoe niet gekomen? Een opmerking tenslotte over een beperking die Rodijk zich heeft opgelegd. Hij behandelt uitdrukke- lijk alleen afzonderlijke huizen. Grotere projecten zo- als op het Kanaleneiland en Hoograven in Utrecht zijn buiten beschouwing gelaten. Het zou interessant zijn ook hien/an Rietvelds idee�le en architectonische bijdrage te kennen. Waanders Uitgevers hebben van dit werk een fraai en stijlvol uitgevoerd boek gemaakt, zijn thema waardig. v.S.
		Boekenschouw

	M.N. van Haeringen-'t Hart en A.C. Voogt, De Utrechtse Domkerk utrecht, 1991, uitg. Stichting Publicaties Oud- Jtrecht en Citypastoraat Doml<erk Utrecht Utrechtse nonumenten 1. ISBN 90 5479 001 6. Van tijd tot tijd verschijnt er een nieuwe wandel- .jids voor de Domkerk. Na de restauratie van de ja- 'en tachtig was de noodzaak daartoe evident. Als eerste in een reeks Utrechtse monumenten onder re- dactie van drs. T.J. Hoekstra verscheen het deeltje over de Utrechtse Domkerk. Met een uitvouwbare plattegrond, overzichtelijke kaartjes van de Romeinse fortenlinie, het Domplein, het Sticht in het bisdom Utrecht, de stad met het kerkenkruis en in groen het gebied van kapittels en kloosters, en een aantal scherpe foto's deels in kleur, deels in zwart-wit. Het verhaal over de kerk gaat niet alleen over wat daar te zien is, maar ook over haar lotgevallen. Typerend is dat men op een aantal punten naar het voor-refor- matische verleden heeft teruggegrepen, bijvoorbeeld in de nadrukkelijke aanwezigheid van sint Maarten als patroon van de Dom, de verering van de heilige Agnes, de gedachteniskapel in de kooromgang en vooral in de vormgeving van de zondagse en door- deweekse liturgie. De letter van het boekje is groot genoeg, ook voor mensen die niet meer zo goed kunnen lezen. In alle opzichten een boekje dat er wezen mag, handig als gids en kostbaar als naslagwerkje. Enkele kleine taalkundige bedenkingen formuleer ik als bewijs van aandachtige lezing. "De voornaam- ste taak van de kanunniken bestond uit het vieren van de liturgie en het zeven maal daags zingen van het koorgebed", staat er op p. 6 te lezen. Welnu, daarin schuilt een pleonasme. Het zingen van het koorgebed was (en is) met de Mis, het vieren van de liturgie. Die formulering moet beslist anders. Verder zou ik van "getijdegebed" (p. 32) getijden- gebed maken. Het gaat hier immers om meerdere gebedsbijeenkomsten op de verschillende tijden van de dag. In het nederlands spreken we daarom onver- anderlijk van getijden, in navolging van bijvoorbeeld het Latijn en het Frans: Horae Canonicae, Liturgia Horarum, Heures, Livre d'Heures enz. Het woord getijde is een enkelvoud, zie bijvoor- beeld jaargetijde. v.S.


OuD-UtrECHT � JANU,4RI 1993
OuD-UtrECHT � JANU,4RI 1993				23
				23

-ocr page 28-

Y ^ '

u
o;

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
65e jaargang, nummer 3 - maart 1993

JD
"O

C
03


-I-'		E
JZ
u		c
CU
L_		CU
■'-'		-♦�'
Z)		<cu 3
		er c
l/l		CU
1/1 ^		CU
ie		"O
ie		-t�'
O)		'Z3
■ � l/l	Psl
	cn en	l/l c CU > CU
.2^ ^	ai	ai
c: c	1/1	(U
O) 1/1	'cn	cn
J� '=!	Ol	QJ
> ^	o:	Q

De wijkletter H op de gevel van Voorstraat 5. Aan de rechter-
kant van de gevel bevindt zich een zelfde bordje met het
(nieuwe) nummer 5. Foto G.J. R�hner
Huisnummers in de stad Utrecht

1993

-ocr page 29-

kunt dan natuurlijk kiezen: misschien vindt u bepaal-
de werkzaamheden leuker dan andere.

Het is een leuke job, bij de activiteitencommissie.
U komt met veel verschillende mensen in aanraking,
de werkzaamheden zijn goed te overzien en, wat be-
langrijker is: het is heel leuk en dankbaar werk.

Schroom niet u op te geven! U kunt bellen of
schrijven: F. Vogelzang, Hunzestraat 56, 3522 EB
Utrecht, telefoon 030-870110 ('s avonds).

Maandblad Oud-Utrecht

66e jaargang nr. 3 - maart 1993

Het Maandblad is een uitgave van de vereniging

tot beoefening en tot verspreiding van de kennis

der geschiedenis van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H.W. Kernkamp,

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade

199, 3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging

Oud-Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-/30,=; 65-1-� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: J.W.G. Haverkamp, E.M. Kylstra,

G.J. R�hner, A.H.M, van Schaik.

Vormgeving: Erik Uitenbogaard (B&U).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

Lezingen-avond

Op donderdag 25 maart 1993 is de volgende le-
zingen-avond van Oud-Utrecht. In tegenstelling tot
wat de laatste jaren gebruikelijk was, wordt deze
avond gehouden in het CSB-gebouw aan de Krom-
me Nieuwegracht 39.

Twee zeer verschillende onderwerpen zullen ter
sprake komen. Als eerste spreker zal de heer R. Sten-
vert een lezing houden over belangrijke kunsthistori-
sche ontwikkelingen in de bouwkunst. Hij bespreekt
de overgang van de Neo-Renaissance tot de Jugend-
stil; een overgang die zich aan het begin van deze
eeuw voltrok. Binnen de provincie Utrecht zijn diver-
se exponenten van deze bouwstijlen te vinden. In de
stad Utrecht zelf was bijvoorbeeld 'De Utrecht' een
hoogtepunt van de Jugendstil.

Het tweede deel van de avond zal besteed wor-
den aan een schets van twee eeuwen dagelijks leven
in Utrecht. De heer A. van Hulzen zal diverse anek-
dotes vertellen over zaken waarmee de Utrechters
zich geconfronteerd zagen, maar ook hoe Utrecht
door anderen werd gezien. Anekdotes die, tijdens de
onderzoeken voor zijn lange reeks publikaties over
Utrecht, tevoorschijn zijn gekomen.

De lezingen worden gehouden in zaal 2 van het
C.S.B.-gebouw. De zaal is om 19.30 uur open. De
eerste lezing begint om 20.00 uur. Na de pauze (van
± 20.45 tot 21.00 uur) begint begint de tweede le-
zing die tot ± 21.45 uur duurt.

De lezing is voor leden gratis; niet-leden betalen
�2.50.

Natuurlijk bestaat de mogelijkheid om op deze
avond lid te worden, dan wel nieuwe leden op te ge-
ven. Het laatste Jaarboek is toch weer een uitstekend
middel voor u om reclame voor de vereniging te ma-
ken en nieuwe leden te winnen??!!

De activiteitencommissie

Oproep aan de leden

De activiteiten- en propagandacommissie van de
vereniging zoekt dringend nieuwe leden!

De huidige commissie is sinds enkele jaren enthou-
siast en met veel plezier bezig met het organiseren
van lezingen, excursies, symposia etc. De laatste
maanden echter zijn er commissieleden weggevallen
door drukke werkzaamheden elders. Er dreigt nu een
gat te vallen in de 'bemensing' van de commissie.

Wat houdt het werk in? Elke twee maanden ko-
men wij bij elkaar om te brainstormen over onder-
werpen voor lezingen, over sprekers en excursies.
Dan verdelen we de taken; meestal, wanneer we op
'sterkte' zijn, betekent dit dat ieder twee keer per
laar een lezingenavond voor zijn of haar rekening
neemt. Dit houdt in; het bespreken van een zaal, het
benaderen van de sprekers en de rol van ceremonie-
meester op de avond zelf. U bent daar niet alleen,
andere leden van de commissie zorgen voor de au-
diovisuele apparatuur en de verkoopstand.

Door inrichten en bemensen van informatiestands
bij verschillende cultuurhistorische manifestaties
geeft de commissie vorm aan haar propagandataak.
Ook daarvoor zult u af en toe worden gevraagd. U

Oud-Utrecht � ma^-vrt 1993

-ocr page 30-

HUISNUMMERS IN DE STAD UTRECHT

Huisnummers zijn niet meer weg te denken uit de huidige samenleving. Ze zijn
zo vanzelfsprel<end geworden, dat we er nauwelijks meer bij stilstaan. Toch was er
twee eeuwen geleden in de stad Utrecht nog geen huisnummer te bekennen.

V��r 1795 konden de huizen in Utrecht alleen ge�-
dentificeerd worden aan de hand van de straatnaam,
de straatzijde, de belendingen en de eventuele naam
van het pand. Bovendien kon worden aangegeven in
welke wijk van de stad een huis gelegen was. Vanaf
het eind van de 16e eeuw waren er in Utrecht acht
wijken, die elk een schutterijvendel moesten leveren.
Deze vendels hadden tot taak de stad te bewaken en
te verdedigen. In de loop van de 17e eeuw koppelde
men aan de wijken de namen van de insignes die op
de vaandels van de acht schutterij-vendels te zien
waren. Deze insignes herinnerden voor een deel nog
aan de opstand tegen de Spanjaarden en voor een
deel aan de wapens waarmee de schutterijen vroeger
uitgerust waren. Zo ontstonden de volgende merk-
waardige wijknamen: Turkije ("Liever Turks dan
Paaps"), Papenvaandel, Fortuin, Bloedkuil, Zwarte
knechten. Oranjestam, Pekstokken en Handvoet-
boog. Naast deze wijken in de binnenstad waren er
nog de buitengerechten ("voorsteden"), die hun ei-
gen namen droegen.

Utrecht dankt het begin van de huisnummering
aan de Franse bezetting. Op 17 januari 1795 kwa-
men de Franse troepen bij de Tolsteegpoort de stad
binnen en in korte tijd moesten duizenden militairen
worden ingekwartierd. Om dit goed te kunnen orga-
niseren, bleek het nodig te zijn alle huizen in de stad
Utrecht te registreren �n te nummeren. Bovendien
vond men het wenselijk de voor de Fransen nauwe-
lijks uit te spreken wijknamen te vervangen door let-
ters. Op zondag 1 februari 1795 besloot het stadsbe-
stuur, de Municipale Raad, "omme alle de huizingen
en cameren binnen deeze stad staande, te doen
nummeren als meede omme ieder compagnie off
wijk een letter te geeven van A tot H incluis om ree-
denen dat men hierdoor de inquartiehng beeter kan
reguleeren, ende in cas van enige baldadigheid te
pleegen, den dader schielijk kan ontdekken"^). Men
liet er geen gras over groeien: nog op dezelfde dag,
's middags om drie uur, gingen twee leden van het
stadsbestuur en een Franse officier door de verschil-
lende wijken van de stad. Hendrik Keetell schrijft in
zijn "dagverhaal"3); "Zij vernamen aan alle huisen na
het getal en de qualiteit der ingekwartierden en zet-

teden een letter en nummer op de posten van de
deuren". Keetell meldt dat niet alleen de acht wijken
de letters A-H kregen, maar dat bovendien de vier
voorsteden veranderden in de wijken I, K, L en M. De
letter J zal men niet gebruikt hebben om verwarring
met de I te voorkomen. Keetell betreurt de verdwij-
ning van de vertrouwde wijknamen, die "voor eeu-
wig verbannen" werden. Toch bleef men naast de
wijkletters de oude namen nog wel gebruiken, met
hier en daar een aanpassing aan de nieuwe tijd: Pa-
penvaandel werd Vrijheidsvaandel en Oranjestam
werd Eikenstam. De verdeling was als volgt:

Wijk A Oranjestam/Eikenstam

Wijk B Pekstokken

Wijk C Handvoetboog

Wijk D Turkije

Wijk E Zwarte knechten

Wijk F PapenvaandelA/rijheidsvaandel

Wijk G Fortuin

Wijk H Bloedkuil

Wijk I Buiten Wittevrouwen

Wijk K Buiten Tolsteeg

Wijk L Buiten Catharijne

Wijk M Buiten de Weerd

Aan het hoofd van de wijken stonden niet meer
de hoofdmannen of kapiteins, zoals voorheen, maar
de wijkmeesters. De wijken werden op hun beurt
verdeeld in buurten.

In elke wijk werden de huizen doorlopend genum-
merd, dus niet per straat. Om een huis te identifice-
ren moest men zowel de wijkletter als het nummer
vermelden, omdat de nummering van iedere wijk be-
gon bij 1. De soldaten die ingekwartierd moesten
worden, konden deze nieuwe adressen, die op hun
inkwartieringsbiljet vermeld stonden, eenvoudig vin-
den. De bewoners waren verplicht het aantal man-
schappen dat op het biljet aangegeven was, in huis
te nemen.

De letters en nummers moesten op een snelle en
eenvoudige manier op de deurposten aangebracht
worden en men zal daarom de verfkwast gehanteerd
hebben. De aanduidingen waren daardoor wel
kwetsbaar. De bewoners hadden zelf geen belang bij
de nummers (integendeel...) en deden over het alge-

OuD-UTRECHT � MAART 1993

-ocr page 31-



			ring te effectueeren, ten dien einde zoude ik hem noch een persoon toevoegen, aan wien den deur- waarder de aanwijsing der huisen zal doen, en op yder der gebouwen op de deur met rood krijt doen schrijven het nieuwe nummer, waarvan ik hem de no- dige lijsten zal ter hand stellen." De met krijt geschre- ven nummers moesten vervolgens door schilders op de deurposten worden aangebracht met - afhankelijk van de ondergrond - zwarte of witte verf. Het stads- bestuur besloot de twee in stadsdienst zijnde "ver- wersknegts" voor dat doel af te staan^). Helaas zijn er geen volledige vernummeringslijsten bewaard gebleven en het is dan ook niet duidelijk wat het verschil was tussen de oude en de nieuwe num- mering. Beide nummeringen waren doorlopend per wijk, dus er kan alleen een afwijking geweest zijn in de volgorde van de nummering en in het aantal ge- nummerde huizen. Er zijn wel vernummeringen aan- gegeven op enkele aanslagbiljetten en lijsten van stadseigendommen voor de verponding^). Een bepaal- de systematiek is daaruit niet af te leiden; in wijk A zijn de nieuwe nummers hoger dan de oude, maar in wijk B zijn de nieuwe nummers lager. In 1809 en 1810 vermeldde men in koopakten e.d. vaak zowel het ou- de als het nieuwe nummer. Pas in 1816 ging men er- toe over de oude nummers van de huizen te verwijde- ren. Op 7 juni van dat jaar werd de volgende kennis- geving verspreid: "Burgemeesteren der stad Utrecht ontwaar geworden zijnde dat er veel verwarring ont- staat uit de verschillende nummers welke op de hui- zingen en gebouwen zijn geplaatst, brengen bij deze ter kennisse der ingezetenen, dat van stads wege het eerst geplaatste nummer zal worden geroyeerd, en dus niet anders als het verpondings- en policie-num- mer overblijven, het geen door een daartoe gekwalifi- ceerden zal geschieden"?). Het politienummer was een volgnummer per straat, dat in 1813 gebruikt was bij een volkstelling, de "Controle nominatif"io). Het verpondingsnummer was het nummer dat in 1808 in zwarte of witte verf op de deurpost was geschilderd en dat nu als huisnummer gehandhaafd werd. Men bleef problemen houden met het verdwijnen van de op de deurposten geschilderde letters en num- mers, In het Reglement van Politie van 6 maart 1826 wordt in artikel 34 nog eens duidelijk gemaakt, dat ei- genaars of gebruikers van de gebouwen ervoor moe- ten zorgen, "dat de letter van de wijk en het nummer der verponding duidelijk op die gebouwen beschreven sta en in behoorlijke order aanwezig blijve"^^). De inwoners van de stad hadden nog steeds weinig affiniteit met de huisnummers, die voornamelijk door het stadsbestuur gebruikt werden voor de registratie van de bewoners en het innen van de belastingen. Bij de volkstellingen werden alle inwoners door de wijk- meesters per wijk en in volgorde van de wijknummers
		neen geen moeite ze goed te onderhouden. Al op '!3 februari 1797 werd de inwoners van de stad in (en stedelijke publikatie opgedragen er zo snel mo- celijk voor te zorgen dat de verhuurde of niet ge- rummerde huizen werden gemerkt "met die num- mers, welke naa den inkomst der Fransche troupes oaar op geplaatst zijn geweest"^). Ook uit een publi- katie van 6 augustus 1804 blijkt, dat er verwarring v/as door het ontbreken van wijkletters en -nummers cp sommige huizen. Enkele jaren later stuitte men opnieuw op proble- men rond de huisnummering, nu niet in verband met ce inkwartiering, maar door de invoering van de "ver- ponding", een belasting op onroerende goederen. Deze belasting werd op 1 januari 1806 ingesteld, maar de uitvoering werd pas geregeld bij publikatie van de Koning d.d. 8 mei 1807. Het stadsbestuur ont- ving een paar maanden later een besluit van de minis- ter van financi�n, waarin gewezen werd op het be- lang van een goede huisnummering ten behoeve van de verponding^). De Utrechtse "commissaris tot het werk der verponding", J.G. Bentink, schreef op 8 no- vember 1808 een lange brief aan het stadsbestuur^), waarin hij voorstelde de huisnummering te wijzigen: "Bij gelegentheid der toesending van den aanslag in de nieuwe verponding, vinde ik mij door de hoofd- commissie aangeschreven, dat het dezelve ter verze- kering van de nauwkeurigheid der nieuwe aan te leg- gen quohieren hoogst noodzaakelijk voorgekoomen was dat de perceelen op dezelve een doorloopend nummer bekoome". De oude nummenng was "niet naar behooren" volbracht, waardoor "daaruit voor het vervolg niet dan verwarring in de nieuwe quohie- ren kan ontstaan". Bentink legt uit hoe de "generale nummering" het beste kan plaatsvinden: "De deur- waerder van 't kantoor der verponding zal aanstaan- de vrijdag den 11 dezer een aanvang neemen, met het rondbrengen der billetten of extracten van den aanslag in de nieuwe verponding - nu wilde ik van die gelegentheid tevens gebruik maaken om de numme-

De wijkletter H op de gevel van Voorstraat 5. Aan de rechterkant van de gevel bevindt zich een zelfde bord- je met het (nieuwe) nummer 5. Foto G.J. R�hner.


	OuD-UTRECHT ■ MAART 1993
	OuD-UTRECHT ■ MAART 1993			n
				n

-ocr page 32-



	geregistreerd. Dit gebeurde in 1824, in 1829 en in 1839. Uit de registers blijkt dat steeds dezelfde num- mering per wijk werd aangehouden.i^). Ook in het eerste bevolkingsregister, van 1850- 1859, werden de bewoners per wijk met de oude doorlopende huisnummers ingeschreven. Pas in 1859 werd door de gemeenteraad gediscussieerd over een nummering per straat. Op 15 september 1859 werd beraadslaagd over de "verordening tot verdeeling der gemeente in wijken en de nummering der huizen"^3). In deze verordening wordt vastgehouden aan de oude wijksgewijze nummering en een van de raadsleden stelt voor om daar nog een afzonderlijke nummering per straat aan toe te voegen. Het nummer van de wijk zou dan met zwarte en dat van de straat met rode let- ter moeten worden aangeduid. Andere raadsleden za- gen het nut van een straatsgewijze nummering niet in: "Het eenige voordeel is, dat het gemakkelijk zal zijn voor de brievenbestellers, doch dat telt Sprjeker] niet". Men vreesde ook grote verwarring en noemde als slecht voorbeeld Amsterdam, waar de huizen volge- schreven stonden met allerlei nummers. Men bleef dus op de oude voet doorgaan. Pas in 1879 werd bij de "Verordening tot nomme- ring der huizen en tot verdeeling der gemeente in wij- ken ""�> een belangrijke wijziging ingevoerd: in de binnenstad werden de huizen nog per wijk genum- merd, maar in de buitenwijken (dus de wijken I-M) koos men nu voor een doorlopend nummer per straat. Deze maatregel was nodig, omdat men met de wijksgewijze nummering in de zich snel uitbreidende buitenwijken steeds meer in de knoop kwam te zit- ten. Bij nieuwbouw moesten de huisnummers in de volgnummering van de wijk ingepast worden, waar- door letters en subnummers aan de volgnummers toegevoegd moesten worden. Vooral in wijk I ont- stonden ingewikkelde nummers, zoals 66^^, 78^^ en 224ddd boven poor de nieuwe nummering per straat werden deze problemen grotendeels opgelost. Met ingang van 1 januari 1891 werd voor de ge- hele gemeente, dus ook voor de binnenstad, een nummering per straat ingevoerd. Ook de wijkindeling en de werkzaamheden van de wijkmeesters werden bij de in 1890 opgestelde verordeningi5) rigoureus veranderd. Voor de huisnummering waren de wijken niet meer van belang, maar de bevolkingsregistratie vond nog jarenlang per wijk plaats. Pas in 1923 wer- den de wijken opgeheven. Artikel 1 van de verordening uit 1890 bepaalde, dat er voor elke straat een doorlopende nummering zou komen. De nummers moesten volgens artikel 2 ter grootte van 10 cm op de huizen worden aange- bracht. Artikel 3 bepaalde de te volgen systematiek, die tot op de dag van vandaag geldt: de oneven nummers rechts, de even nummers links vanaf het		stadhuis naar de grenzen van de gemeente toe. Bij aanbouw aan slechts ��n zijde van de straat werden opeenvolgende nummers geplaatst. De huizen van de buitenwijken werden voor een deel weer vernum- merd. Gelukkig werden net als in 1879 vernumme- ringslijsten opgesteld^^) In 1916 werd bepaald dat de huisnummers meer in het oog springend op de voorgevel van elk gebouw moesten komen en dat er een nieuw model nummer- plaatje zou worden ontworpen. Een andere bepaling in 1916 was, dat voor bepaalde straten de numme- ring in een andere richting mocht plaatsvinden, indien B.en W. dat doelmatiger achtten.i^' In 1917 werd dan ook meteen al de Oudegracht vernummerd. Uiteraard waren er ook na 1917 nog incidenteel vernummeringen nodig in verband met nieuwbouw, sloop, samenvoeging of splitsing van percelen. Een nummering per wijk is echter voorgoed van de baan. Van de uit de Franse tijd stammende wijkindeling is alleen de naam Wijk C overgebleven. En slechts hier en daar zijn in de stad nog sporen van de oude num- mering te vinden^s) Gemeentelijke Archiefdienst, J.N. van der Meulen Alexander Numankade 199, 3572 KW Utrecht

		Noten: 1. Dit artikel is ontleend aan een uitvoerige hand- leiding over huisnummering, die opgenomen is in de studiezaaldocumentatie van de Gemeentelijke Ar- chiefdienst Utrecht (GAU). 2. GAU, SA III, inv.nr. 1, febr. 1795, pag. 17. 3. GAU, bibl.sign: IXA40. 4. GAU, bibl.sign: VV 01, 13-2-1797. 5. GAU, SA III, inv.nr. 1, aug. 1807, bijlage 431 B. 6. GAU, SA III, inv.nr. 591, nov. 1808, bijlage 383. 7. Ibidem, pag. 467. 8. GAU, SA III, inv.nr. 742. 9. GAU, bibl.sign: W 01, 7-6-1816. 10. GAU, SA III, inv.nr. 613. 11. GAU, bibl.sign: VV 01, 6-3-1826. 12. Zie voor de volkstellings- en bevolkingsregis- ters GAU, toegang 107. 13. GAU, bibl.sign: XXXIII E 4, pag. 118-120. 14. GAU, bibl.sign: W 01, 28-8-1879. 15. SA V, inv.nr. 67x, nov. 1890, bijlage 624. 16. GAU, toegang 212. 17. GAU, bibl.sign: XXXVI B 1, Gedrukte Verza- meling nr. 51. 18. Enkele voorbeelden: Oudkerkhof 23, (boven de poort W^ F n2 80) Oudekamp 5 (boven de deur het oude nummer A 1191) en Lijnmarkt 23 (links-bo- ven W[ijk] E en rechts-boven het oude nummer 64).


				OuD-UTRECHT � MAART 1993
28				OuD-UTRECHT � MAART 1993
28

-ocr page 33-

DE GEGEVENS UIT
DE ENQU�TE IN
MAANDBLAD OUD-
UTRECHT

van de lezers het Maandblad. Uit vraag 4 van de en-
qu�te, 'hoeveel mensen, buiten uzelf, lezen het
exemplaar dat u ontvangt?', bleek verder dat ca.
60% het blad alleen leest. Bij 30,6% van de abon-
nees leest ��n iemand mee.


Hoe leest u het Maandblad		gewoonlijk?
	aantal	%
helemaal	116	43
grotendeels	99	37
ongeveer de helft	31	11
een enkel stuk	21	8
niet of nauwelijks	2	0,7
niet ingevuld	1	0,3

Het is alweer bijna een half jaar geleden dat er in
\ et Maandblad Oud-Utrecht een enqu�te gepubli-
ceerd werd (september 1992). Er werd aan de lezers
cevraagd deze in te vullen. Tot mijn vreugde bleken
270 leden/lezers deze moeite genomen te hebben.
Een compliment aan de invullers is hier op zijn plaats!
Gedurende drie maanden heb ik mij vele avonden en
weekeinden gezet aan het turven van de antwoor-
den op de vragen. Daarbij bleek dat het overgrote
gedeelte van onze lezers tevreden was over het
Maandblad. U gaf het Maandblad en daarmee ook
de redactie een 7,4 als rapportcijfer. De redactie
dankt de lezers voor deze waardering. Een samenvat-
ting van de resultaten laat ik hier volgen.

Wat willen we weten?

De redactie en het bestuur van de vereniging wil-
den graag te weten komen hoe de lezers van het
maandblad oordelen over het blad;

1) Zijn de lezers in het algemeen tevreden over het
Maandblad?

2) Zijn er onderwerpen die de lezers missen in het
Maandblad?

3) Hebben de lezers opmerkingen over de nieuwe
vormgeving?

Er zijn 270 enqu�tes teruggestuurd.

Dit is een respons van ca 15,3% (het ledenaantal
van de Vereniging Oud-Utrecht was op 1/01/1993
1770). Dit is een hoge respons. In commerci�le en-
qu�tes is een respons van 5 tot 8% normaal. Voor
non-profit organisaties is de respons meestal hoger -
ca 10%- omdat de betrokkenheid groter is. 15,3% is
dus een mooie score en zegt veel over de betrokken-
heid van het Oud-Utrechtlid.

1. Tevreden

Zoals uit de inleiding blijkt is het overgrote deel
van de lezers tevreden over het maandblad. Een 7,4
als gemiddeld cijfer is een prachtige score. Ook kan
dit aan de antwoorden op de andere vragen afgele-
zen worden. 115 van de 270 van de inzenders van
de enqu�te lezen het Maandblad helemaal; 99 lezers
doen dit grotendeels. Dit betekent dat 80% van de
lezers het Maandblad goed lezen (zie kader). Meestal
lezen ze het binnen een week na ontvangst van het
blad ( 70,7%). Nadat het gelezen is, bewaart 84,4%

Uit de antwoorden op de volgende vraag 'Heeft u
een abonnement op een ander historisch tijdschrift?'
blijkt dat veel van de leden van Oud-Utrecht ge�nte-
resseerd zijn in geschiedenis en monumenten. 40%
van onze inzenders heeft geen abonnement op een
ander historisch tijdschrift. 58% geeft daarentegen
aan dat ze ook abonnee zijn van andere historische
tijdschriften. Naast het Maandblad blijkt men vaak
geabonneerd op een dergelijk tijdschrift uit de eigen
regio (Seyst, Tussen Rijn en Lek, Maarssen, Ameron-
gen, etc). Ook combineren onze leden het lidmaat-
schap met een abonnement op Monumenten en
Heemschut. Steengoed van het Utrechts Monumen-
tenfonds is ook geliefd.

Deze belangstelling voor de regionale geschied-
schrijving blijkt ook uit de uitslag van een andere
vraag (Wat is voor u de belangrijkste functie van het
Maandblad?). 229 lezers van het Maandblad geven

Wat is voor u de belangrijkste functie van
het Maandblad?

artikelen geschiedenis Utrecht
contact met vereniging
beide

84,8%

2,6%

12,6%

als belangrijkste functie van het Maandblad aan het
publiceren van artikelen over de geschiedenis van
Utrecht. 34 personen vinden dat beide zaken, vereni-
gingsnieuws en artikelen over de Utrechtse geschie-
denis, belangrijk zijn. Slechts 7 lezers vinden het con-
tact met de Vereniging het belangrijkst.

2. Inhoud van het Maandblad

Het historische karakter van het Maandblad wordt
door de meeste lezers op prijs gesteld. We stelden de
volgende vragen; Wilt u bij de volgende onderwer-
pen aangeven in hoeverre u ge�nteresseerd bent om
daarover in het Maandblad te lezen; Zijn er nog an-
dere onderwerpen, die hiervoor niet genoemd zijn,
maar waarin u ook sterk ge�nteresseerd bent; Wilt u

Oud-Utrecht � maart 1993

2»

-ocr page 34-


Wilt u bij de volgende onderwerpen	aangeven in		loeverre u	ge�nteresseerd bent om daarover in
het Maandblad Oud-Utrecht te lezen
sterk in			enigsz	ins in		nauwelijks
ge�nteresseerd			ge�nteresseerd			ge�nteresseerd
		%			%		%
- geschiedenis stad Utrecht	252	93,3		15	5,5	0	0
- geschiedenis provincie Utrecht	158	58,5		97	35,9	6	2,2
- excursies	37	13,7		104	38,5	95	35,1
- tentoonstellingen	79	29,2		132	48,8	30	11,1
- recensies boeken	124	45,9		103	38	31	11,4
- lezingen m.b.t. Utrechtse
geschiedenis	90	33,3		114	42,2	41	15
- bouwplannen, restauraties en
renovatieplannen in gemeente
en provincie	139	51,8		106	39,2	19	7
- hedendaagse Utrechtse geschiedenis	94	34,8		117	43,3	38	14
- opgravingen in stad en provincie	189	70		61	22,5	14	5
- berichten van het Utrechtse
Mon.Fonds	114	42,2		103	38	33	12,2

meente en provincie. Ook recensies van boeken vallen
in de smaak (45,9%). Daarentegen scoren excursies,
tentoonstellingen en lezingen minder hoog (ca. 60%;
zie boven). Veel inzenders geven bij dit laatste aan dat
ze geen tijd hebben, te ver weg wonen of 'te oud' zijn
om daar daadwerkelijk gebruik van te maken.

Bij vraag 8 konden de leden aangeven of men nog
onderwerpen, die men erg interessant vond, miste.
Van de 270 inzenders was 65% tevreden met het
aanbod in het Maandblad. De anderen vroegen voor-
al meer aandacht voor: historische geografie, biogra-
fie�n van bekende Utrechters, oude Utrechtse fami-
lies, gemeentelijk beleid ten aanzien van kunst en
musea, genealogie en 'leven van alledag'. De redac-
tie zal in de toekomst zeker rekening houden met
deze wensen. Zij zal proberen de hand te leggen op
artikelen van deze strekking. Dat neemt niet weg dat
de redactie van het Maandblad ook de door u ge-
schreven artikelen over andere onderwerpen met
vreugde blijft aanvaarden.

De venA/erking van vraag 9 'Wilt u van elk van de
volgende onderwerpen aangeven in welke mate u
vindt dat deze aan bod komen in het 'nieuwe'
Maandblad Oud-Utrecht' heeft mij wat moeilijkhe-
den opgeleverd. Veel inzenders hadden moeite met
het aangeven van hun keuze. De scores van de on-
derwerpen zijn van dien aard dat er niet echt iets uit
afgeleid kan worden.

Opmerkelijk is dat de lezers vinden dat er te wei-
nig aandacht wordt besteed aan de 20ste-eeuwse
geschiedenis.

van elk van de onderwerpen aangeven in welke mate
u vindt dat deze aan bod komen in het 'nieuwe
Maandblad Oud-Utrecht; Hieronder worden een paar
rubrieken genoemd die elke maand in het Maand-
blad staan. Wilt u voor iedere rubriek aangeven hoe-
veel behoefte u eraan heeft. Als de antwoorden op
deze vragen naast elkaar gelegd worden, blijkt dat
juist de geschiedenis van de stad Utrecht de meeste
belangstelling heeft. Sommige leden hebben dit ex-
pliciet vermeld. Zinnen als 'Ik ben sterk ge�nteres-
seerd in Utrecht-stad' of 'het blad is een goede band
met de stad (...) die ik steeds meer ben gaan waarde-
ren (inzender woont nu in een andere provincie
[red.])' of 'onmisbaar voor lokale geschiedenis' geven
aan dat de lezers het blad om verschillende redenen
lezen, maar dat de historische component zeer be-
langrijk is. De antwoorden op de vraag 'wilt u aange-
ven in welke onderwerpen u ge�nteresseerd bent' la-
ten zien dat bijna iedereen (93,3%) graag leest over
de geschiedenis van de stad Utrecht. Artikelen over
opgravingen in stad en provincie is met 70% een
goede tweede. Blijkbaar heeft men niet voldoende
aan de informatie van de uitgave van de Archeologi-
sche Kroniek, die een maal per jaar aan de leden van
Oud-Utrecht wordt gestuurd. Deze kroniek is een van
de reden waarom er weinig artikelen over archeolo-
gie worden aangeboden aan het Maandblad. Ook ar-
tikelen over de geschiedenis van de provincie worden
op prijs gesteld (58,5%).

Opvallend is dat veel lezers aangeven 'sterk'
(51,8%) of 'enigszins ge�nteresseerd' (39,2%) in
bouwplannen, renovatie- en restauratieplannen in ge-

OiID-UtRKCHT � MAART 1993

-ocr page 35-

Tenslotte volgen de resultaten van vraag 10. Na
iet tellen van de antwoorden bleek dat de lezers
/eel behoefte hadden aan de rubrieken: Agenda, Be-
ichten en Boekenschouw. Verenigingsnieuws scoort
)ok bij deze vraag beduidend lager. Dit laatste was
)ok al uit de antwoorden op vraag 6 (wat is voor u
Ie belangrijkste functie van het Maandblad) geble-
,en.

Verder bleek dat 45,2% van de lezers behoefte
hebben aan de rubnek Berichten terwijl 38,5% aan-
i|eeft dit niet te hebben. De redactie moet zich naar
.anleiding van deze cijfers gaan beraden over deze
tubriek.

Uit de antwoorden op vraag 11 'wilt u aangeven
in hoeverre u het eens bent met de volgende stellin-
gen' kunnen we constateren dat het niveau van de
artikelen door de lezers (76,2%) niet te hoog wordt
bevonden. 81 % is het eens met de stelling 'de on-
derwerpen die aan bod komen in het Maandblad
zijn helder geschreven'. Dit lijkt mij een compliment
aan onze auteurs!

Concluderend uit de antwoorden van de lezers
van het Maandblad kan ik het volgende profiel van
de 'gemiddelde lezer' vaststellen. De lezer leest het
Maandblad omdat hij of zij ge�nteresseerd is in de
geschiedenis van Utrecht. Over dit onderwerp kan
hij/zij dan ook niet genoeg lezen. Daarnaast vindt de
lezer dat er in het Maandblad meer aandacht moet
komen voor archeologie, genealogie en bouwkunst.
Ook de rubrieken worden veel gelezen.

Grosso modo is de lezer zeer tevreden over de in-
houd van het Maandblad. Veel leden schrijven dit
ook expliciet. 'Ga zo door' en 'ik kijk elke maand uit
naar het blad' zijn zinnen die de redactie een hart
onder de riem steken. De redactie zal in de toekomst
rekening houden met de geuite wensen en alterna-
tieven.

3. De vormgeving van het Maandblad

Naar de uitkomst van deze vraag was de redactie
het meest benieuwd. Een jaar geleden hebben de re-
dactieleden aan een vormgever de opdracht gegeven
om het Maandblad een face-lift te geven. Of deze
nieuwe lay-out ook in de smaak van de lezer zou val-
len, moest afgewacht worden. De inzenders van de
enqu�te hebben laten weten dat zij de vormgeving
van het nieuwe Maandblad op prijs stellen. Ze vin-
den de vormgeving van het blad duidelijker, de ru-
brieken zijn bijvoorbeeld makkelijker te vinden. Daar-
naast vindt men de letter goed leesbaar en de kwali-
teit van de afbeeldingen bij de artikelen goed. 83%
van de inzenders vindt het Maandblad prettig om te
lezen. Een oordeel waar de redactie erg verheugd
over is. Veel lezers hebben aangegeven dat zij het
Maandblad en het papier te dun en te glimmend vin-
den. De redactie zal met de vormgever hierover spre-
ken.

Dat er ��n pagina voor artikelen is opgeofferd aan
advertenties, is veel leden opgevallen. Desondanks
vindt men dat advertenties in het Maandblad thuis-
horen, zij het dat ze als een 'noodzakelijk kwaad' ge-
tolereerd worden. 54,8% van de lezers vindt dat de
advertenties opvallen. Voor onze adverteerders is dit
een aanwijzing dat hun advertenties gezien worden.

Dit alles overziend kunnen de redactie en het be-
stuur van Oud-Utrecht zich verheugen in een tevre-
den 'achterban'. De redactie zal de opmerkingen
over inhoud en vormgeving bespreken. De oplossin-
gen zult u in de komende maanden in 'ons' Maand-
blad terugvinden.

Tenslotte willen we al diegenen die de enqu�te
hebben ingevuld hartelijk danken voor hun mede-
werking. Door de beantwoording van de vragen
weet de redactie nu wat u van het Maandblad vindt.
Wij zijn bijzonder verheugd over de waardering die u
heeft laten blijken voor het redactiewerk en voor het
Maandblad. Dit zal ons zeker stimuleren om een nog
beter Maandblad te maken.

Inmiddels is aan enkele inzenders het beloofde
presentje opgestuurd.

Voor diegene die ge�nteresseerd is in de cijfers per
vraag van deze enqu�te is er de mogelijkheid een fo-
tokopie van de scores te krijgen. Deze kunt u na 15
maart na een telefonische afspraak met Dhr. R�hner
afhalen op het Gemeentearchief Utrecht, Alexander
Numankade 199 Utrecht. Telefoon 030- 736654.

AnlXe Haverkamp
Redactie Maandblad Oud-Utrecht


	cijfer	aantal
	91/2	1
	9	18
	8l/2	7
	8	127
	lm	11
	7	75
	6l/2	4
	6	11
	5l/2	2
	5	4
	4	1
	geen cijfer	9

Oud-Utrecht � maart 1993

-ocr page 36-

'ao�

72
<U
LU

-o

ZD
O
(D

■o

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
66e jaargang, nummer 4 - april 1993

l/l

o;
ia

Ic
u
1/1

_ai

�

�t�'

to
tT3
Q.


i V� t
^l^H	liliF	■ «tilL
^l^H	*r i^ n"^ 1 Si i**	HfH' ....._.j

c/l -■

o; E
"c O
ijo o

c ^
■^ IJ

o;
>

-I�'

13
O

:3
o

■*-�

Hef woonhuis en (rechts) het kantoor van de familie Kol aan
het Lepelenburg. Aquarel van Anth. Grolman, 1897.
GAUTop.AtlasT2.35.
Het oude kantoor

BIBLIOTHEEK DER

RIJKSUNIVERSITEIT

UTRECHT

1993

-ocr page 37-

Agenda

Maandblad ()u«l-lJlrecht

66e jaargang nr, 4 - april 1993

Het Maandblad is een uitgave van de vereniging
tot beoefening en tot verspreiding van de kennis
der geschiedenis van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H.W. Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade

199, 3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging

Oud-Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-/30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: J.W.G. Haverkamp, E.M. Kylstra,

G.J. R�hner, A.H.M, van Schaik.

Vormgeving: Erik Uitenbogaard (B&U).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

29 april 1993. Lezingenavond Vereniging
Oud-Utrecht door mw. drs. E. van Heuven-van
Nes, conservator van het Rijksmuseum 't Loo te
Apeldoorn. Plaats: CSB-gebouw, Kromme
Nieuwegracht 39, Utrecht.
Aanvang: 20.00 uur (zaal open om 19.30 uur).

8 april t/m 13 juni 1993. Tentoonstelling
"Middeleeuwse boeken van het
Catharijneconvent". Plaats: Rijksmuseum Het
Catharijneconvent, Nieuwegracht 63, Utrecht.
Openingstijden; di t/m vr 10.00-17.00 uur;
zaenzo 11.00-17.00 uur.

3 mei t/m 16 juli 1993. Tentoonstelling
"Katholiek Parochieleven in Utrecht".
Plaats; Gemeentelijke Archiefdienst, Alex. Numan-
kade 199, Utrecht.

Openingstijden: ma 13.30-16.30 uur; di t/m vr
9.00-16.30 uur; za (niet in juli) 9.00-12.30 uur.

29 mei t/m 1 augustus 1993. Tentoonstelling
"Hef Gedroomde Land", pastorale schilderkunst in
de 17de eeuw in Nederland.
Plaats: Centraal Museum, Agnietenstraat 1,
Utrecht.

Lezingen-avond

Op donderdag 29 april 1993 (de dag voor

Koninginnedag) wordt weer een lezingen-avond

van de Vereniging Oud-Utrecht gehouden.

Er zijn twee lezingen, beide door

mw. drs. E. van Heuven-van Nes, conservator

van het Rijksmuseum 't Loo te Apeldoorn.

Om 20.00 uur spreekt zij over

"Van Paleis tot museum: de geschiedenis

en restauratie van Paleis 't Loo".

Haar tweede lezing (om 21.00 uur) gaat over

het onderwerp "Een eeuw vorstinnen:

levensbeschrijvingen van de koninginnen

Emma, Wilhelmina, Juliana en Beatrix".

De lezingen-avond vindt plaats in het

CSB-gebouw, Kromme Nieuwegracht 39,

Utrecht. De zaal is om 19.30 uur open.

De toegang is voor leden van Oud-Utrecht gratis;
niet-leden betalen � 2,50.

2 juni 1993. Voorjaarsledenvergadering van de
ireniaina Oud-Utrecht.

Vereniging Oud-Utrecht.

5 juni 1993. Viering van het 70-jarig bestaan
van de Vereniging Oud-Utrecht. Plaats; Janskerk,
Utrecht.

T/m 24 oktober 1993. Tentoonstelling
"Signalen uit de ruimte". 350 jaar Sterrekundig
Instituut Utrecht.

Plaats; Universiteitsmuseum, Biltstraat 166,
Utrecht. Openingstijden: di t/m vr 10.00-17.00
uur; za en zo; 13.00-17.00 uur. De toegang is
gratis.

OuD-UtKECHT � AI'KIL 1993

-ocr page 38-

IN MEMORIAM

Een voltooid leven: J.W.C, van Campen, 1899-1993

in 1929 arriveerde mr. J.W.C, van Campen in Utrecht
als "chartermeester", d.w.z. tweede academische archief-
ambtenaar bij het "Oud-archief en de verzamelingen der
gemeente". Als een jurist van opleiding, een archivaris van
beroep en een historicus in zijn hart werd hij de opvolger
van de lijn, die de energieke Muller en de nauwgezette
Schuyienburg hadden uitgezet. Het waren tijden die moei-
lijk bleken te zijn door de wereldwijde economische crisis
en de daarmee samenhangende bezuinigingen, op de voet
gevolgd door de tweede wereldoorlog. Historische belang-
stelling bestond niet: "History is bunk" had Ford gezegd
en een gemeentelijk bezuinigingsfanaat herhaalde dat ar-
chief en geschiedbeoefening als onzin opgeruimd moesten
worden. Na de magere tijden van de jaren dertig kwam de
ongewenste "sibbelarij" van de nazistische familieonder-
zoekers die de genealogie voor lange jaren een slechte
roep bezorgden.

Met taaie volharding heeft Van Campen het onder-
grondse archivistische werk omgezet in bovengrondse re-
sultaten: de verbetering van de behuizing en het beheer
van de archieven, het onderhoud en de aanvulling van de
documentaire prenten- en fotoverzamelingen, die vanuit
de Mulleriaanse opzet werden voortgezet als nog omvang-
rijker collecties. Zo bezitten wij nu de "Verdwenen stads-
gezichten", die hij voor het nageslacht liet vastleggen.

In 1941 werd hij gemeentearchivaris, de eerste echte
stadsarchivaris: zijn voorgangers waren immers ook muse-
umdirecteuren. Tot 1954 kon hij zich geheel wijden aan de
archieven. Aanvullingen kwamen er niet: de propvolle
ruimten aan de Drift, de naoorlogse geldschaarste en het
voortdurende gebrek aan historische belangstelling, dat
eerst in de jaren zestig omgezet werd in een vloedgolf van
hartstocht voor het verleden, remden alle pogingen tot
verbetering af.

De hoge kwaliteit van de archivistische en historische
produktie van de jaren tussen 1930 en 1960 stonden in
stralende tegenstelling tot de kwantitatieve situatie: geen
groot publiek maar een klein gezelschap van fijnproevers
vulde een schatkamer met geschriften, die hun waarde
nooit verloren hebben. Gesteund door het stadsbestuur en
door een bescheiden, maar gewichtige kring van Utrechtse
belangstellenden, kon Van Campen zijn bijdragen leveren
aan deze inbreng in een aantal inventarissen, een tweetal
bronnenpublikaties, ��n boek en negen en tachtig artike-
len.

Zijn werk was sterk bepaald door de omstandigheden,
waarbinnen hij geplaatst was en die hij met groot voordeel
benut heeft. Muller en Schuyienburg hadden alle archief-
bestanden ge�nventariseerd en hem alleen een drietal klei-
ne archieven overgelaten, die hij op de hem eigen, precie-
ze wijze ordende. Als bronnenpublikatie gaf hij in 1932 uit
de processtukken over Adriaen de Wael van Vronesteijn,
die voor en na 1566 als lid van het protest der edelen te-
gen koning Philips II een belangrijke rol gespeeld had. In
1949 schreef hij een magistraal opstel "Hagepreken en
beeldenstorm" met deze uitgave als centrale bron. Een
goudmijn leverde hij in 1940 in de "Notae quotidianae",
de aantekeningen van de nieuwsgierige en veelzijdige 16e
eeuwse geleerde Aernout van Buchell.

Van zijn hand is ��n boek verschenen: in 1947 het re-
laas van 175 jaar geschiedenis van het hem zo dierbare ge-

nootschap Kunstliefde. Een breed opgezette geschiedenis
van de stad Utrecht, die voorbarig door uitgeverij Het
Spectrum was aangekondigd is, helaas, blijven steken in
de beginfase van de Karolingische tijden.

Hoofdmoot van zijn publikaties zijn de 89 artikelen, die
handelen over alle denkbare onderwerpen en alle perioden
van de Utrechtse stadsgeschiedenis. Stuk voor stuk is elke
bijdrage verzorgd en met een uitnemend stijlgevoel uit zijn
pen gekomen. De bouwstenen voor de beoogde stadsge-
schiedenis zijn in deze vorm aan de lezer niet onthouden.
Als voorbeeld van de rijkdom van bijdragen wil ik de lezer
aanbevelen het artikel over de Utrechtse Jeruzalembroe-
derschap, verschenen in het Jaarboekje Oud-Utrecht van
1935. Het is een harmonische mengeling van minutieus
bronnenonderzoek en een presentatie van de tijd van de
geportretteerde 16e eeuwse personages en dat alles in
een verzorgde, geestige en pakkende stijl.

Zijn twee grote liefdes, de archiefdienst en de vereni-
ging Oud-Utrecht eerde hij met twee tentoonstellingen:
over de Utrechtse archieven uit 1953 en over 40 jaar Oud-
Utrecht in 1963.

Van de vereniging Oud-Utrecht was hij ��n van de in-
spirerende en ge�nspireerde krachten, samen met de beide
andere ereleden uit zijn tijd Bardet en Stooker. Hij leverde
veel werk, wat in het openbaar uitkwam in een loopbaan
als secretaris en als redacteur van zowel het Jaarboekje als
het Maandblad.

Na zijn pensionering in 1964 is hij volgens zijn voorne-
mens blijven publiceren om de vele vragen, die hij ontdek-
te, ook te beantwoorden. Een mens met een grootse le-
vensstijl, met een diep gevoel voor kunst, een grote gave
voor geschiedbeoefening, een nauwgezet verzamelaar van
archiefstukken, tekeningen, prenten en foto's en bovenal
een gelovig mens en een warmbloedig idealist. Hij heeft
een onuitwisbaar stempel gezet op de lange periode van
zijn leven en hij heeft voor de toekomst waardevol materi-
aal nagelaten aan het nageslacht.

J.E.A.L. Struick

Oud-gemeentearchivaris mr. J.W.C van Campen (rechts)
in gesprek met zijn ambtsopvolger dr. J.E.A.L. Struick tij-
dens de opening van de tentoonstelling "De stad ten baat"
op 12 oktober 1979. Foto: GAU Hist. Atlas V 79.10.12.7.

OuD-UTRFXHT � APRIL 1993

-ocr page 39-



	"Het Gedroomde Land" Pastorale Schilderkunst in de Gouden Eeuw � Tentoonstelling Centraal Museum � van 29 mei 1993 t/m 1 augustus 1993 De grote bloeiperiode van de Utrechtse schilderkunst viel in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Na in 1987 met de tentoonstelling Nieuw Licht op de Gouden Eeuw aandacht te hebben besteed aan het Caravaggisme in Utrecht, zal het Centraal Museum deze zomer de schijnwerpers richten op de schilders van het arcadische landschap. Ten behoeve van de catalogus van de tentoonstelling /-/ef Gedroomde Land. Pastorale Scliildericunst in de Gouden Eeuw werd een nieuw onderzoek ingesteld naar het leven van een van de schilders van wie werk getoond zal worden.

Bernhard Zwaerdecroon (Utrecht na 1616- 1654 Utrecht). De schilder Bernard Zwaerdecroon geniet min- der bel<endheid dan zijn gelijknamige grootvader, die in 1629 in Utrecht overleed na lange tijd rector te zijn geweest van de latijnse school in Leiden en de Hieronymusschool in Utrecht.'' De grootvader was in 1619 uit zijn functie ontslagen omdat hij remonstrantsgezind was. Ook diens zoon Wolfaert Zwaerdecroon (ca. 1593 - 1635 Utrecht), lector in ce derde klas van de Hieronymusschool, en vader van de schilder, verloor toen om die reden zijn be- trekking. Wolfaert vestigde zich vervolgens als no- taris in Utrecht, waar hij vanaf 1623 kantoor hield in het huis 'Groot Stegenberch' onder de Laken- snijders (nu Choorstraat, nr. 11).^ Bernard Zwaerdecroon was een zoon uit het in de zomer van 1616 gesloten tweede huwelijk van Wolfaert Zwaerdecroon met Emmerentia van Beeck. Hij zal op zijn vroegst in 1617 geboren zijn.3 In tegenstelling tot zijn vader kwam zijn moeder niet uit een academisch milieu. Zij stamde echter wel uit een vooraanstaande familie. Haar vader Frederick Cornelisz. van Beeck (overl. 1607) was wijnkoper in 'de Wynstock,' ook geheten 'de Prince van Oraigne.'^ Tevens speelde hij als bur- gerhopman en raadslid een rol in de Utrechtse po- litiek. Via de familie Van Beeck was Bernard Zwaerdecroon verwant aan een tweetal andere Utrechtse schilders: Peter van Beeck (ca. 1588- 1627), een broer van zijn moeder, en Johannes de Veer (overl. 1662), die een neef van Bernhard was.5		In het rekenboek van het Utrechtse St. Lucasgil- de staat zijn inschrijving als leerjongen verant- woord in de rekening die vermoedelijk van januari 1630 tot januari 1533 loopt ^. Wie zijn leermees- ter was wordt in deze weinig secuur bijgehouden administratie niet vermeld. Toen zijn vader in mei 1635 overleed was hij nog een jongen. Vermoede- lijk heeft hij zijn leertijd pas later voltooid, waarna mogelijk nog een reis naar Itali� is gevolgd. Dit al- thans zou men kunnen afleiden uit het feit dat hij in 1645 tweemaal op zijn Italiaans tekent als 'Bern(h)ardo Zwaerdecroon.'^ Bernard Zwaerdecroon trouwde in maart 1644 in Rotterdam met zijn nicht Willemina Zwaerde- croon, wier vader daar rector van de latijnse school was.8 Omdat zij remonstrants waren werd het huwelijk voor schepenen voltrokken. Het jon- ge paar vestigde zich in Utrecht, waar op 18 janu- ari 1645 in hun huis een testament werd opge- maakt.^ Willemina vermaakte hierin haar schoon- zuster Grietgen Zwaerdecroon de 'goude brasseletten, ringen en andere juweelen' die haar man haar 'bij consummatie hares houwelijcks vereert' had. Of hun eerste kind op dat moment al geboren was wordt uit het testament niet duide- lijk. Hoe het zij, vier dagen later, op 22 januari 1645, werd hun dochter Mechtelt gedoopt.i° In de eerste jaren na zijn huwelijk vinden we Bernard Zwaerdecroon regelmatig in Utrechtse ak- ten vermeld als schilder of 'conterfeyter.'" Zo trad hij in mei 1645 op als getuige bij het het opmaken van het testament van de zilversmid Pieter Vi- vant.''^ De andere getuige was de schilder Adam Willaerts, wiens nicht Anthonetta van Herwijck in


OUD-UtRECHT � .\I'RII. 199,"}
OUD-UtRECHT � .\I'RII. 199,"}			35
			35

-ocr page 40-



		dat hij niet aan zijn verplichtingen kon voldoen. Zo kon hij in november van dat jaar de huur van zijn huis niet opbrengen.^^ Een maand later werd hem bij vonnis van het Utrechtse gerecht gelast een koopmansrentebrief van 1000 gulden, met ach- terstallige rente sedert het eind van 1647, om te zetten in een hypotheek.^^ Het is niet onmogelijk dat Bernard Zwaerde- croon zijn financi�le problemen maar ten dele aan zichzelf te wijten had. Zijn broer Frederick verkeer- de eveneens in moeilijkheden en was in het najaar van 1652 failliet.^^ Nadat Fredenck in februari 1650 de twee eerder genoemde huizen aan het Oudkerkhof en in de Annastraat had overgedra- gen aan zijn oom Hendrick Zwaerdecroon, deden binnen enkele maanden ook zijn moeder en zijn schoonvader afstand van stukken onroerend goed, waaronder Bernards ouderlijk huis 'Groot Stegen- borch.'20 In de drie jaar daarna maakte ieder van hen nog andere goederen te gelde. Omdat zijn moeder en schoonvader in ten minste ��n geval borg stonden voor Frederick Zwaerdecroon, mo-
	Bernard Zwaerdecroon, Portret van twee kinderen in een landschap. 2de l<wart 17de eeuw. Centaal Mu- seum Utrecht, schilderijen-catalogus 1952, nr. 365.

1637 was getrouwd met Bernhards broer Frede- rick Zwaerdecroon.■!3 De in de hierboven genoem- de akten vermelde getuigen woonden in meerder- heid in de Annastraat. Daar woonden Bernhard en Willemina Zwaerdecroon in de eerste jaren na hun huwelijk waarschijnlijk ook. Willemina was mede- erfgename van twee achter elkaar gelegen huizen, aan het Oudkerkhof en de Annastraat, die waren gekomen van haar in 1644 overleden grootvader Jan Willemsz. van der Pluym.'^ Al in 1649 woonde Bernard Zwaerdecroon echter op de Nieuwe- gracht, bij de voormalige St. Servaasabdij.^5 Hij huurde hier van Willem van Weede.^^ Het moet Bernhard Zwaerdecroon niet gelukt zijn zich een goed inkomen te verwerven. Al in 1649 blijkt hij in processen te zijn verwikkeld om-

			OUD-UTRECHT � APRIL 1993
36			OUD-UTRECHT � APRIL 1993
36

-ocr page 41-



]en we aannemen dat zij ten gevolge van dergelij- ke borgstellingen dreigden te worden meege- Jeurd in diens faillisement.^i Mogelijk was ook iernhard hierin als borg betrokken. Nadat Bernhard Zwaerdecroon op 16 oktober ■654 in een huis aan de Nieuwstraat was overle- len 22, verklaarde zijn weduwe dat zij en haar lochtertje haar man ongeveer anderhalf jaar eer- Ier verlaten hadden, 'onder andere bij gebreck an nodich onderhout.'^3 Ongetwijfeld was Bern- lard Zwaerdecroon in de zomer van 1652 zonder nkomsten komen te zitten door het uitbreken van (ie eerste Engelse oorlog. Kunst is in oorlogstijd nu eenmaal weinig gevraagd. Willemina en haar kind hadden onderdak gevonden bij haar vader, die in- iniddels op het huis Cronesteijn bij Zoeterwoude woonde. Omdat Willemina niet in de gelegenheid geweest was om op de begrafenis te komen en voor de baar uit te gaan, het gebruikelijke teken dat een weduwe de nalatenschap van haar overle- den man niet aanvaardde, liet zij een notari�le ak- te van afstand opmaken.2"* Ook Bemards moeder Emmerentia van Beeck weigerde de nalatenschap te aanvaarden.25 Pas in 1667 zou Willemina Zwaerdecroon in Rotterdam hertrouwen met de brandewijnbrander Olivier van Vlierden. De schulden van haar eerste man waren blijkbaar nog altijd niet afbetaald, want voor de voltrekking van het huwelijk werd bij de Rotterdamse weeskamer een pak documenten gedeponeerd om te bewijzen dat de bruid afstand had gedaan van de boedel van Bernard Zwaerde- croon, die bij zijn overlijden geen middelen had nagelaten.26 Dankzij deze papieren weten we nu hoe weinig fortuinlijk Zwaerdecroons loopbaan is ge�indigd. Marten Jan Bok Telingstraat 3-A, Utrecht		2. Zie voor de koop van het huis GAU, Stadsar- chief II, 3243, register van transporten en plech- ten, p. 278-280, 2 april 1623. 3. Haverkorn van Rijsewijk (1895) 59, en in na- volging van hem ook anderen, hanteren 1617 als geboortejaar. Bewijzen ontbreken. Haverkorn ba- seerde zich hierbij op Zwaerdecroons vermoedelij- ke leeftijd bij zijn inschrijving als leerjongen (zie hieronder). Het jaar van inschrijving valt echter evenmin anders dan bij benadering vast te stellen. 4. Een eigentijdse genealogie van de familie Van Beeck is te vinden in Utrecht, Universiteitsbi- bliotheek, Ms. 1828 (7.A.29), genealogische aan- tekeningen van Cornelis Booth, omslag 144. 5. De levensdata van Peter van Beeck zijn ont- leend aan GAU, Stadsarchief II, 1365, manuaal van lijfrenten, fol. 237. 6. Muller (1880) 121. Een voornaam wordt niet gegeven, maar de identificatie met Bernhard Zwaerdecroon lijkt niet te hoeven worden betwij- feld. 7. GAU, notaris H. Ruysch, U020a003, fol. 13- 14, 18 januari 1645; idem, fol. 8-8vo., 25 juli 1645. Zie voor dit gebruik P. Huys Janssen, Schil- ders in Utrecht 1600-1700 (Utrecht 1990) 97. Over het algemeen spelde Zwaerdecroon zijn naam als 'Bernhard.' 8. Zij was een dochter van Hendrick Zwaerde- croon en Mechteld Jansdr. van der Pluym. Haar oom Dominicus Jansz. van der Pluym was een aan- getrouwde neef van de schilder Rembrandt van Rijn. Zie voor de familie Van der Pluym l.H. van Eeg- hen, 'Willem Jansz. van der Pluym en Rembrandt,' /Waandb/ad Amstelodamum 64 (1977) 6-13. 9. GAU, notans. H. Ruysch, U020a003, fol. 13- 14, 18 januari 1645. Gepubliceerd door C. Kramm, De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, etc. (Amsterdam, 1857- 1864) 1903. 10. GAU, DTB, 23, dopen remonstrantse ge- meente. 11. GAU, notaris F. Zwaerdecroon, U028a012, 18 november 1646; Stadsarchief II, 3253, register van schuldbekentenissen en borgtochten, 8 mei 1647 (genoemd in Dodt van Flensburg (1845) 191); notaris F. Zwaerdecroon, U028a013, 18 au- gustus 1647 (Haverkorn van Rijsewijk (1895) 60); notans G. Wttewael, U039a001, 21 november 1647 (Haverkorn van Rijsewijk (1895) 60); verder nog meerdere akten in 1649 en 1650. 12. GAU, notaris H. Ruysch, U020a003, fol. 42- 43. Met dank aan drs. Paul Huys Janssen, die mij op deze akte opmerkzaam maakte. 13. Frederick Zwaerdecroon zette het notaris- kantoor van hun vader voort, daarin bijgestaan door zijn broer Herman.

	Noten: 1. Zie voor de grootvader J.J. Dodt van Flens- burg, 'Bernard Zwaerdecroon, voornamelijk in des- zelfs betrekking tot de Utrechtsche School,' Utrecht voorheen en thans. Tijdschrift voor ge- schiedenis, oudheden en stof/sf/e/c van Utrecht 2de serie, 2 (1843) 167-191, en A/A/SI/V 5 (Leiden 1921) kol. 1182. De literatuur over de schilder Bernhard Zwaerdecroon blijft beperkt tot de be- kende biografische woordenboeken en P. Haver- korn van Rijsewijk, 'Bernard Zwaerdecroon,' Oud- Holland 13 (1895) 57-64. Tenzij anders vermeld zijn de hier gebruikte gegevens ontleend aan dit artikel.


	OuD-UTRECHT � APRIL 1993
	OuD-UTRECHT � APRIL 1993		37
			37

-ocr page 42-

14. Dit blijkt uit GAU, Stadsarchief II, 3243, re-
gister van transporten en plechten, p. 201-203, 15
augustus 1656.

15. GAU, notaris H. Zwaerdecroon, U044a001,
10 juli 1649.

16. GAU, notaris J. van Steenre, U025a001, 26
november 1649 (met dank aan Paul Huys Jans-
sen). Hij moet er een buurman zijn geweest van de
schilder Jacob Duck, die vanaf zeker 1646 van de-
zelfde eigenaar een huis huurde dat bij de Magda-
lenabrug was gelegen. (GAU, notaris F. Zwaerde-
croon, U028b001). Duck zou er tot zijn dood in
1667 wonen.

17. Dit blijkt uit GAU, notaris J. van Steenre,
U025a001, 26-11-1649; idem, 3-12-1649.

18. GAU, Stadsarchief II, 2826, register van ci-
viele sententies, 20-12-1649.

19. In GAU, Stadsarchief II, 3220, is sprake van
de desolate boedel van Frederick Zwaerdecroon.

20. GAU, Stadsarchief II, 3243, p. 63-64, 16 fe-
bruan 1650; idem p. 196-197, 25 april 1650 (zie
hiervoor ook notaris C. van Vechten, U031a004,
25 april 1650); notaris F. Zwaerdecroon,
U028a015, 28 juni 1650 en 24 oktober 1650.

21. GAU, notaris C. van Vechten, U031a004, 6
maart 1650.

22. GAU, DTB, 123, register van overledenen,
23 oktober 1654.

23. Akte opgemaakt door de Leidse notaris
A.Jz. Raven, gedateerd 30 oktober 1654 (nieuwe
stijl), opgenomen in een Utrechtse gerechtelijke
akte, gedateerd 27 oktober (oude stijl, 6 novem-
ber nieuwe stijl), waarvan een afschrift berust in
GA Rotterdam, Weeskamer, 454, fol. 552-554
(gepubliceerd door Haverkorn van Rijsewijk (1895)
60).

24. Idem.

25. Akte voor de Utrechtse notaris F.C. Engel,
de dato 17 oktober 1654 (oude stijl), opgenomen
in GA Rotterdam, Weeskamer, 454, fol. 552, 16
april 1667. Hierin de overlijdensdatum van Bern-
hard Zwaerdecroon.

26. GA Rotterdam, Weeskamer, 454, fol. 552
e.v., 1667.

BERICHTEN

A 11 i a n c ^
Fran^aiscL

d'Utrechr

jjj

In 1994 zal het 100 jaar gelel^ff
zijn, dat de afdeling Utrecht van
de Alliance Frangaise werd .
opgericht. ||

Het bestuur wil dit natuurlijk
niet onopgemerkt voorbij laten
gaan. Men is momenteel o.a. op
zoek naar gegevens over vroeger,

zoals oude circulaires,

uitnodigingen voor evenementen,

persverslagen, fotomateriaal enz.

Het historisch archief is lang niet

volledig. Vooral in de jaren 1940-

1945 is veel verloren gegaan (en |

vernietigd, want het bezit ervan

werd toen als "deutsch-feindlich"!

aangemerkt).

Langs deze weg doet het

bestuur een oproep aan allen, die

kunnen en willen helpen aan

gegevens om de lOO-jarige

historie te completeren. Zij

worden uitgenodigd zich te fl

wenden tot de voorzitter van de

eeuwfeest-commissie, mevrouw

R. Rive, Koningslaan 36, 3583 GH,

Utrecht, telefoon 030-516828.

�^

Uw bijdragen voor het Maandblad kunt u toe-
sturen aan de redactie, Alexander Numankade
199, 3572 KW Utrecht, liefst op SiAof 372 inch
floppy (WordPerfect, versies 4.2, 5.0 of 5.1).

OUD-UtRECHT � APRIL 1993

-ocr page 43-

Het oude kantoor

Bij de Gemeentelijke Archiefdienst van Utrecht is in het voorjaar van 1992 een klei-
ne tentoonstelling gehouden over Archieven van Utrechtse bedrijven. Bij het samen-
;tellen van deze tentoonstelling zijn heel wat stukken bekeken om na te gaan of zij
exposabel genoeg waren. E�n stuk - uit het archief van de firma Vlaer & Kol - was vi-
sueel niet zo attractief maar inhoudelijk verrassend aardig. Het is een omslag met
geschreven herinneringen van ene Nicolaas Constantijn Haksel aan de tijd toen hij bij
de firma Vlaer & Kol in dienst trad.'^ Het verhaal, dat hij in 1947 op schrift stelde,
handelt over de periode toen Vlaer & Kol nog in het pand Lepelenburg nr 1 (het late-
re U-huis) was gevestigd.^ Toen Haksel zijn herinneringen opschreef was hij 76 jaar
oud.^ Het is een stukje 'petite hlstoire' geworden, zonder literaire of historische pre-
tenties. Het geeft echter wel een persoonlijk getinte beleving van het Utrecht aan het
einde van de vorige eeuw.

De hieronder staande tekst is een enigszins aan het moderne taalgebruik aange-
paste en ingekorte versie van de herinneringen van de heer Haksel.

Laten wij hem zelf aan het woord.

Er is heel veel veranderd in de wereld sedert ik
op 1 juli 1886 als jongste bediende mijn intrede
deed bij de Firma Vlaer & Kol, toen nog kantoor
houdende op het Lepelenburg, met als ingang de
steeg om de hoek, genaamd Ridderhofstad. Het
deel van het personeel dat dicht bij de ramen zat,
had uitzicht op het fraaie plantsoen. Bij grote
warmte echter moesten de luiken gesloten wor-
den, wat niet bepaald in de smaak viel. De kunst-
verlichting was toen nog primitief en op dat ge-
bied is er op het kantoor heel wat ge�xperimen-
teerd. Van de gewone vleermuisbranders ging het
via de 'Wenham patent gazlamp' en meerdere sys-
temen naar de gloeikousjes. Deze brachten veel
onderhoud met zich en moesten vaak worden ver-
nieuwd, daar iedere schok of stoot het kousje
deed sneven. Het onderhoud was aan een firma
opgedragen in abonnement. Ook de verwarming
baarde veel zorg; om voor een flinke kantoor-
ruimte een geschikte kachel te vinden was niet zo
eenvoudig. Het stoken was aan de jongste bedien-
de toevertrouwd. Het ieder naar de zin te maken
wat de temperatuur betreft, was een wanhopige
zaak. Of al dan niet de ramen moesten geopend
worden, was een probleem dat vaak tot moeilijk-
heden aanleiding gaf en waarbij dan de patroon
moest beslissen.

De jongste bediende was ook belast met melk-
schenken; ieder kreeg twee glazen melk (flessen-
melk bestond niet). De melk kwam uit de keuken
van het woonhuis in grote kannen die werden uit-
geschonken in kleinere waarmee dan werd rond-
gegaan.

VnQrjRVBl

Detail van een bouwtekening van het (bij)kantoor-
gebouw Lange Viestraat 11 uit 1888. G.A.U.
Bouwtekeningen 1888, nr. 308 a-b.

OuD-UtRECHT � APRIL 1993

-ocr page 44-



	De toiletten werden nog al eens verbouwd en zijn tenslotte naar boven overgebracht. Hierdoor kwam meer ruimte vrij voor het publiek. 's Avonds dronken wij een kop thee, geserveerd door de ouden effectenloper genaamd Kiezebrink, en na diens dood door Hahn. Er waren in die tijd ongeveer 40 bedienden en een flink aantal lopers. Procuratiehouder was de heer A.W. Ouwejan. De zaak werd geleid door drie patroons, n.l. de heer E.H. Kol'' en diens zoons de heren Jan Ko\|5 en H.F. Ko\|6. Het personeel onderscheidde de patroons als: de Oude Heer, Mijnheer Jan en Mijnheer Frits. De derde zoon, de heer Everard KoP was Chef van de Firma Jan Kol te Amsterdam. De patroons en de oudere bedienden tooiden zich toen nog met de hoge hoed welke dracht door het voortschrijden van de tijd gaandeweg in onbruik raakte. Het kantoor had een kleine zijkamer, wegens haar aankleding de groene kamer genaamd, en wegens haar bestemming de zweetkamer. Wie daar door de ouden heer werd ontboden kon er zeker van zijn dat er iets boven zijn hoofd hing. Ook cli�nten werden er soms ontvangen, die bijv. ten gevolge van speculaties in de knoei zaten en er dan flink van los kregen. Zo is het gebeurd dat een cli�nt, die zich te verantwoorden had, van de gelegenheid dat de oude heer Kol even weg ging om een boek te halen, gebruik maakte zich een kogel door het hoofd te jagen. De oude heer was zeer streng, doch rechtvaardig. Zo gebeurde het dat hij mij met stentorstem bij zich riep voor een vermeend abuis met de vervaltijd van een wissel. Toen ik hem de zaak uitlegde, bleek dat hij zich vergist had en nu aarzelde hij niet mij op hoffelijke wijze zijn verontschuldiging aan te bieden. Een zijkamer aan de kant van de steeg deed dienst als knechtskamer. In dit vertrek was tevens een loketje van de Crediet en Depositokas, toen nog een jonge instelling. De Kantonrechter ter plaatse was steeds be- stemd om als commissaris van de Crediet en De- positokas op te treden. Er werd wel gezegd dat bij een vacature van Kantonrechter veel candidaten solliciteerden, alleen omdat zij het commissariaat van de Crediet en Depositokas ambieerden. Aan deze ongezonde toestand is later een eind geko- men. De brandkast was links aan de achterzijde van het kantoor. Dit was een nog al primitief stuk werk en als zij thans nog dienst moest doen zou- den de heren inbrekers er al lang beslag op heb- ben gelegd. Maar toen was dit gilde nog niet zo geraffineerd als thans. Tegenwoordig, met de mo- derne kluizen, hebben zij geen kans.
		De twee grote directiekamers waren gelegen achter het kantoor met uitzicht op de tuin van het woonhuis. In een van deze kamers zetelden de pa- troons en vanaf hun bureaus konden zij het kan- toor overzien. De werktijden waren vrij lang en wel van 9 tot 2 en van 5 tot 9 uur en vaak nog later. Op zaterdag werd gewerkt van 9 tot 4 uur zonder onderbre- king. Het personeel had slechts 1 dag verlof per jaar; geen wonder dat reikhalzend werd uitgezien naar de feestdagen. In de zomer eindigden de werkzaamheden reeds om half acht, doch alleen op de donderdagen. Men noemde deze avonden zwemavond. Of er echter veel gezwommen werd meen ik te mogen betwijfelen. (...) Het kantoor was met een eigen lijn telefonisch verbonden met het bijkantoor in de Viestraat. Dit bijkantoor was eerst gevestigd in een perceel op de hoogte van de tegenwoordige American Lunch- room van de heer Van Angeren.8 Later liet de heer Kol het kantoor overbrengen naar de overzijde in een perceel dat later door de firma Vroom en Dreesmann voor uitbreiding harer magazijnen werd aangekocht.9 Dit gebeurde echter eerst toen ons hoofdkantoor naar de Oudegracht was ver- plaatst. In die tijd was de Viestraat nog niet ver- breed. Het laatste kantoor Viestraat liet de heer Kol bouwen op een onbebouwd perceel grond in die straat. Het was een aardig kantoortje met een afzonderlijk bovenhuis hetwelk als woonhuis ver- huurd werd. In die jaren was er nog geen interlokale tele- foon en zo moesten de beursorders steeds per te- legram naar Amsterdam worden doorgegeven. Dit telegram werd dan per brief bevestigd, welke brief omstreeks half een werd bezorgd aan het station van de Staatsspoor waar hij in de brievenbus van het postrijtuig van de trein werd geworpen. De buitenlandsche correspondentie van het kantoor werd gevoerd in de Franse of Duitse taal. Van het Engels had men nog geen praktijk, trou- wens hieraan was niet zo direct behoefte omdat als onze Londense agent fungeerde de heer Carl Wilh. Groos, schoonzoon van den ouden heer KoPO, kantoor houdende 106 Fenchurch Street al- daar. Met hem kon dus in het Nederlands worden gecorrespondeerd. Eerst veel later heeft de heer Groos ons kantoor ge�ntroduceerd bij de British Li- nen Bank. Naar New York werd in het Duits ge- schreven. Onze correspondenten aldaar waren na- melijk de heren Knauth, Nachod en K�hne, die ook een huis in Leipzig hadden. Zodoende kon met het Duits worden volstaan. (...) In de laatste jaren van zijn leven (hij overleed in


			OuD-UtRECHT � APRIL 1993
40			OuD-UtRECHT � APRIL 1993
40

-ocr page 45-

werd gehouden. Tegen etenstijd verzamelden al-
len zich bij Krasnapolsky. Het was voor ons een
prettige dag.

Eveneens als een oase in de woestijn van het le-
ven van alle dag noem ik twee huwelijken die op
luisterrijke wijze werden voltrokken. Het gold de
huwelijken van de jongste dochters van de ouden
heer met resp. de heren Mr. Rasch^i en luitenant
Pahud de Mortanges^^ Eerstgenoemde was secre-
taris van de gemeente Haarlem, terwijl laatstge-
noemde officier was bij een bereden wapen. Het
huwelijk van de heer Rasch vond plaats met schit-
terende equipages en dat van de heer Pahud met
oud-hollandse sjezen. Dat een en ander in onze
stad veel bekijks uitlokte, spreekt wel van zelf.

Het was mij goed een wijle in het verleden te
toeven. Er nog langer bij stil te staan ware niet
goed, indachtig de regels van den dichter:

Wie stil blijft staan gaat achteruit,

wij streven verder op.

Hef woonhuis en (rechts) het kantoor van de fa-
milie Kol aan het Lepelenburg. Aquarel van Anth.
Grolman, 1897. GAU Top.Atlas T2.35.

1888) ging de oude heer Kol van tijd tot tijd naar
Duitsland om genezing te zoeken voor zijn kwaal.
Bij zijn terugkomst placht hij dan voor ieder van
ons iets mee te brengen, nu eens een aardig ra-
deermesje, dan weer een portret van hemzelf. Hij
werd ter aarde besteld in het familiegraf te Odijk
en het gehele personeel deed hem uitgeleide.

Herdacht een bediende zijn 25-jarige loopbaan
bij de firma, dan ontving hij het traditionele gou-
den horloge met dito ketting, terwijl de echtgeno-
te van de jubilaris met een zijden japon werd ver-
eerd, 's Avonds vond een intiem dinertje plaats ten
huize van de heer Kol. Toen de heer Jan Kol zijn
vijfentwintig-jarig jubileum herdacht, werd het
kantoorpersoneel onthaald op een diner bij Kras-
napolski. Hierbij zaten tevens aan de heren van
het personeel van de firma Jan Kol te Amsterdam.
In de middag voorafgaande aan het diner werden
wij in de gelegenheid gesteld een en ander van
Amsterdam te zien. Daartoe werden wij verdeeld
in 4 groepen onder geleide van een der oudere
bedienden, ledere groep nam een andere richting.
Zo viel mij een bezoek aan het Paleis van Volksvlijt
ten deel, waar juist een nijverheids-tentoonstelling

juni 1947

(w.g.) N.C. Haksel

G.J. R�hner

Gemeentelijke Archiefdienst

Alex. Numankade 199, 3572 KW Utrecht

OuD-UTRECHT � APRIL 1993

-ocr page 46-



	Noten: 1. Archief Vlaer & Kol, inv. nr. 983. 2. In 1748 ontstond de kassiersfirma Vlaer & Kol. In 1868 werd het verstrekken van kredieten opgedragen aan de Crediet en Depositokas; Vlaer & Kol trad toen nog slechts op als commissionairs in effecten. De firma verhuisde in 1900 van het Lepelenburg naar het pand Oudegracht 158, de voormalige Winkel van Sinkel. De Crediet en Depositokas is opgegaan in GWK/CDK Bank; Vlaer & Kol is in 1967 opgegaan in Pierson, Heldring en Pierson en in 1975 in de AMRO-bank. 3. Nicolaas Constantijn Haksel werd geboren te Utrecht op 7 juli 1871 als zoon van Gerrit Haksel en Martha Riens. Hij was doopsgezind en huwde op 10 april 1895 met Cornelia Alida Hoendervoogt. In de huwelijksakte wordt als zijn beroep 'kantoorbediende' vermeld. Op 1 juli 1886 (en dus op 14-jarige leeftijd) trad hij in dienst bij Vlaer & Kol. Hij is overleden te Amersfoort op 10 maart 1963. 4. Everard Henri Kol I (1816-1888), gehuwd met Anna Elisabeth barones van Heeckeren van Brandsenburg (1813-1843) en met Sophia Smith (1822-1881). 5. Jan Kol IV (1849-1919), gehuwd met Wilhelmina Debora Rittershaus (1849-1881) en met Caroline Elisabeth Heubel (1852-1911). 6. Herman Friedrich Kol (1853-1928), gehuwd met Constantia Isabella Jacqueline Grothe (1856- 1928). 7. Everard Kol II (1859-1935), gehuwd met Jvr. Petronella Fredenca Frederica Raders (1864-1954). 8. Dit bijkantoor was gevestigd aan de Lange Viestraat, wijk C nr. 165 (= L. Viestraat 28/28bis). 9. Lange Viestraat, wijk C nr. 185/186 (= L. Viestraat 11). De bouwvergunning voor dit pand (kantoorgebouw met twee bovenwoningen) werd afgegeven op 7 februan 1888. 10. Carl Wilhelm Groos (1840-1914), gehuwd met JeanneTheodore Kol (1843-1903), dochter van Everard Hendrik Kol I. 11. Carel Marius Rasch (1859-1910), gehuwd op 1 september 1887 met Sara Geertruida Kol. 12. Charles Ferdinand Pahud de Mortagnes (1860-1903), gehuwd op 17 juli 1888 met Sophia Kol (1861-1931).
			BOEKENSCHOUW

		Cornelis Dekker, Roland Baetens, Suzanne Maar- schalkerweerd-Dechamps Album palaeographicum XVII Provinciarum Paleografisch album van Nederland, Belgi�, Luxemburg en Noord-Frankrijk; Album de pal�o- graphie des Pays-Bas, de Belgique, du Luxembourg et du Nord de la France. Z.pl., Brepols en H&S, 1992. 404 biz. ISBN 9061941 180 Prijs f 159 Het is alweer meer dan tien jaar geleden sinds de tweede druk van Oud schrift in Nederland van J.L. van der Gouw verschenen is. Enkele generaties studenten en amateur-historici hebben dus alweer met deze paleografische atlas kunnen werken, en al zaten er heel wat foutjes in dit eenmanswerk, toch kon de volhouder zich ermee bekwamen in het ontcijferen van oude Nederlandse en Latijnse teksten. In prijs en grootte nauwelijks verschillend (maar twee keer zo dik) kan nu een nieuwe atlas de plaats van Van der Gouw gaan innemen. 313 tek-


42				OUD-UtRECHT � APIilL 1993
42

-ocr page 47-



;ten telt het boek, ongeveer het dubbele van het 3ude, zoals ook het geografische bereik verdub- belde: de hele oppervlakte van de 17 provinci�n, ot ver in Frankrijk. Vandaar dat het boek ook weetalig is: de inleiding, de aantekeningen e.d. ,:ijn in het Nederlands en het Frans, terwijl er ook leel wat meer Franse teksten in staan dan de acht die Van der Gouw opgenomen had, ongeveer londerd naast 220 Nederlandse en nog enkele I riese en Duitse. De grenzen van wat een paleografische atlas in (Ie lage landen kan omvatten, lijken nu wel be- leikt. Men kan zich zelfs afvragen of het boek niet ;o zwaar en onhanteerbaar geworden is, dat het beter in twee los te verkopen delen gesplitst had kunnen worden. Inderdaad, volgens de politieke grens, want ook historisch onderzoek houdt meestal op bij deze grens, om van die met Frank- rijk maar helemaal te zwijgen. Idealisme genoeg, met een beroep op Benelux en Europese eenwor- ding, maar wat je ervoor koopt is een te dik boek, tout court. De namen van de samenstellers van deze atlas, die van C. Dekker voorop, garanderen een kwali- teit waarop alleen in details iets af te dingen is. Te- recht stellen zij, dat het geen paleografisch hand- boek is, maar een oefenboek. In de inleiding wor- den dan ook al dan niet stilzwijgend knopen doorgehakt. Daarom had ook het hoofdstuk over de ontwikkeling van het schrift, waarover voldoen- de literatuur te vinden is, beperkt kunnen blijven tot de historische en geografische begrenzingen van het boek. Erg zinvol is het ook niet om al in 1136 te beginnen, wanneer men weet dat bijna alles v��r 1300 uitgegeven is. De uiteenzetting over de lettervorm (wie dat as- pect beheerst is al op de helft) wordt teveel los ge- zien van de plaats in het woord, maar erger is dat de connaisseur weinig echts zal herkennen in de massa nagetekende letters op p. XXV-XXVII. Nog steeds is het boekje van W. Bogtman, Hef Neder- landsche handschrift in 1600, in dat opzicht on- overtroffen. Hoe kun je nu zien dat in de 17e eeuw de I nauwelijks groter was dan de e? (Bij Bogtman ziet men dat trouwens niet op de blad- zijde over de I). Het gedeelte over de afkortingen oogt niet aantrekkeli\|k. De voorbeelden zijn klein en kriebelig geschreven, zonder dat de eeuw erbij staat, zoals in Cappelli, en met een paar hinderlij- ke fouten in voorbeeld of transcriptie: voerscreven op p. XXXI, commen en penninc op p. XXXIII, na- turarum op p. XLI. Ik heb hier steeds het gevoel, dat de voorbeelden niet nageschreven zijn, maar uit het blote hoofd verzonnen. Een atlas staat of valt natuurlijk met de kwaliteit van de reproducties. Hoe scherper en contrastrij-	ker hoe beter ze als oefenmateriaal kunnen funge- ren. Helaas zijn in dit dure boek de foto's vaak wollig, met verlies van dunne lijntjes, en met te weinig contrast. Illustratief is nr. 116, waar boven een bleke afdruk op (ongeveer?) ware grootte een verkleinde, maar duidelijke inzet te zien is van de akte met zegels en al. Zal dit het laatste boek met gefotografeerde teksten zijn, en zal men bij het volgende de scanner te hulp roepen? Geen enkele tekst is vergroot afgedrukt, maar hoe sterk is bijv. nr. 202 verkleind om nog juist op de pagina te gaan? Dankzij het fotocopieerapparaat weten we tegenwoordig precies wat 87 of 95% is. Kleine moeite om dat erbij te zetten. Overigens is het voor de liefhebber een genot om de atlas door te bladeren en al die schrijfhanden te bekijken, nog voor het lezen. Waar houdt het pure transcriberen op en begint het uitgeven, het interpreteren? In de inleiding worden een aantal grenzen getrokken, maar lang niet alle grensgevallen worden aangeroerd. De sa- menstellers hebben "de kritisch normaliserende methode en niet de bij de filologen geliefde diplo- matische methode" gevolgd om een "begrijpelijke weergave en niet een kopie konform" te krijgen. Toch hebben ze voor mijn gevoel geprobeerd, het geschreven tekstbeeld in drukletters nabij te ko- men, met doorhalingen, correcties in kleine letters boven de regels, cursiveringen voor wat aangevuld is, en gedrukte regels die even lang zijn als de ge- schreven regels. Dat is voor de gebruiker, die wil nagaan of hij foutloos heeft getranscribeerd, wel makkelijk, maar zo geef je geen tekst uit. Voor het begrip van de teksten is het een goede gedachte geweest, verklarende noten in de marge te zetten. Het hadden er zelfs meer mogen zijn. Ei- genlijk zou geen enkele atlas zonder vertalingen mogen bestaan, want een goede transcnptie komt pas tot stand in wisselwerking met een vertaling. Desnoods zouden die vertalingen er in een los boekje kleingedrukt bijgevoegd moeten worden. Of op microfiche, zoals deze atlas met 70 trans- cripties doet. Ook korte samenvattingen, regesten, staan op mijn verlanglijstje. En somme, ook dit prachtige boek, geschreven door ��n in Belgi� en twee in de provincie Utrecht wonende deskundigen, is een aanwinst voor de paleografie. Maar de praktijk zal moeten uitmaken of de bedoelingen van de auteurs niet wegzinken in de grote massa teksten en transcripties. Het is mooi, zoveel soorten teksten en handschriften bij elkaar te hebben, maar om te leren transcriberen heb je er echt niet zoveel nodig. Kees Smit


OuD-UTRECHT � APRIL 1993
OuD-UTRECHT � APRIL 1993		43
		43

-ocr page 48-

^.S^C^TA TTJU3

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
66e jaargang, nummer 5/6 - mei/juni 1993



	^H\|^i.-'- i	� ^�lil^^^^^^^^^^^l
	^^^^^^^^^^fc. "^�^^^^^BII^B	^^^^^^^^^^^^^^p^^�^'^'-.Ac t^^^^^^^^^nl

en :3

Z5 �Z i_
CU Q- O)

E
E

CTi u

C CU

- --- i__

C
CD
CD_
CD
O

cri

3 r�

_cu

5 O ^ O

Brouwerij, Odenveltlaan, Vleuten. Foto: M.I.P. provincie Utrecht
Boerderijen in het westelijl< (veen-)weidegebied

BIBLIOTHEEK DER

RUKSUNIVERSITEIT

UTRECHT

fll993

-ocr page 49-

S JT?^

i'M^^IB»»

Agenda

Maandblad Oud-lJtrecht

66e jaargang nr. 5/6 - mei/juni 1993

Het Maandblad is een uitgave van de vereniging

tot beoefening en tot verspreiding van de kennis

der geschiedenis van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter: HH.W. Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersnna, Alexander Numankade

199,3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging

Oud-Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: J.W.G. Haverkamp, E.M. Kylstra,

G.J. R�hner, A.H.M, van Schalk.

Vormgeving: B&U, Erik Uitenbogaard (bNO).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

Zomer 1993: Kerken Kijken Utrecht, opnieuw
openen de Utrechtse binnenstadskerken hun
deuren voor het publiek. Inlichtingen KK�
tel. 030-315415.

Zomer 1993: Concertserie In de NIcola�kerk.
Inlichtingen Stichting Culturele Evenementen
NIcola�kerk, p/a Nicola�kerk, Nicolaaskerkhof 8,
3512 XC Utrecht.

De tentoonstelling Utrecht Nader Belicht toont
een groot aantal luchtfoto's, architectuurfoto's,
portretten, foto's van gebeurtenissen en
verdwenen stadsbeelden, waardoor een beeld
wordt gegeven van de grote verscheidenheid aan
foto-opdrachten van de Gemeentelijke Fotodienst
Utrecht. Inlichtingen Gemeentelijke Archief- en
Fotodienst, tel. 030-736611.

Zomertentoonstelling Het gedroomde land in het
Centraal Museum. Uniek overzicht van de 17de-
eeuwse pastorale schilderkunst in Nederland met
topstukken uit museale en particuliere collecties
uit zowel Europa als Amerika, waaronder 11
werken uit de eigen collectie. Inlichtingen
Centraal Museum, Agnietenstraat 1, 3512 XA
Utrecht, tel. 030-362362.

Heen en weer, heen en weer, Rhenen en het veer;
tentoonstelling over pontjes, voetveren, veerlieden
en veerhuizen rondom Rhenen. Inlichtingen
Museum Het Rondeel te Rhenen,
tel. 08376-12077.

Tentoonstelling in Kasteel Amerongen over de
relatie tussen de Heren van Amerongen en de
vorsten van Brandenburg/Pruisen. Inlichtingen
Kasteel Amerongen, tel. 03434-54212.

Museumproject Mannenzaal anno 1907 tot leven
gebracht in het St. Pieters- en Bloklandsgasthuis in
Amersfoort. Wegens de grote belangstelling voor
dit 'living history' project, waarbij het
gasthuisleven anno 1907 door hedendaagse
spelers tot leven wordt gebracht, is besloten tot
een verlenging t/m 29 augustus. Inlichtingen
Museum Flehite tel. 033 - 61 99 87.

Redactioneel

Dit Maandblad is grotendeels gewijd aan Vleu-
ten-De Meern. Vanwege de omvang is het een
gecombineerd Maandblad geworden, het mei/ju-
ni-nummer. Omdat de voorbereiding van dit
nummer veel meer tijd vergde dan was voorzien,
is de verschijning en/an helaas aanzienlijk ver-
traagd.

Het eerstvolgende Maandblad wordt het -
eveneens gecombineerde- nummer van juli/au-
gustus.

Het voor u liggende Maandblad is het laatste
dat door de huidige redactie werd gemaakt. Nu
wij onze redactiewerkzaamheden hebben be�in-
digd, willen wij een speciaal woord van dank rich-
ten aan alle auteurs, met wie wij in een lange
reeks van jaren zulke plezierige contacten hebben
gehad.

De nieuwe redactie wensen wij vanaf deze
plaats veel succes.

Anite Haverkamp I Edsard Kylstra I Oert Jan
R�hner I Ton van Schalk

Oiii)-Utkk(;ii� � mi;i/juini 1993

-ocr page 50-

Oud-Utrecht

Het verheugt het bestuur zeer dat de Oud-Utrecht-prijs zo'n bruisende start heeft gemaakt met maar

liefst 37 inzendingen van 28 verschillende auteurs. Het niveau van de ingezonden werkstukken was over

het algemeen hoog. Sommige auteurs hebben geprobeerd algemene historische patronen tegen een

Utrechts licht te houden, anderen stelden specifieke verwikkelingen centraal.

Op voordracht van de jury bestaande uit drs. H.L.Ph. Leeuwenberg, prof. drs. M. Snijders en prof. dr.

M.R. Prak heeft het bestuur de - gedeelde - Oud Utrecht prijs 1993 toegekend aan:

dr. H.R Deijs te Rhenen voor:

Justus van Broeckhuijsen, landmeter
's Hoofs van Utrecht

Van deze 18de eeuwse landmeter zijn 93 kaarten ge�dentificeerd en beschreven. De tekst behandelt de
afkomst van Van Broeckhuijsen, zijn familierelaties met andere (andmeters uit die tijd, maar vooral zijn be-
roepspraktijk. Deze studie werd in 1990 gepubliceerd in het Jaarboek Oud-Utrecht.

drs. K. van Vliet te Utrecht voor:

Markt in
middeleeuws Utrecht

Deze studie behandelt de plaats van Utrecht in het netwerk van regionale en internationale handel, van
de 8ste tot en met de 13de eeuw. Met behulp van een boeiende combinatie van oude en nieuwe litera-
tuur, gedrukte bronnen en opgravingsverslagen is de schrijver erin geslaagd om nieuw licht te werpen op
de ontwikkelingen van de stad Utrecht en op de voorname positie van de stad in het economische verkeer

g.yan deze streken. Dit manuscript is in 1991 als doctoraalscriptie gepresenteerd bij de vakgroep gescnis van de Rijksuniversiteit Utrecht.

Tijdens de lustrumviering van de Vereniging werd de prijs met de bijbehorende oorkonde door de bur
gemeester van Utrecht, mr. I.W. Opstelten uitgereikt.

Oud-Utrecht � mei/.iuni 1993

-ocr page 51-



	Voorwoord

		Het mei-juni nummer van het Maandblad van Oud Utrecht gaat over het weste- lijk weidegebied, in het bijzonder het grondgebied van de gemeente Vleuten-de Meern. De bijdragen geven afzonderlijk en gezamenlijk een beeld van het land- schap, zoals dat in de loop van de geschiedenis gevormd en door de natuur en de mens veranderd is.

			nieuwste fase van de geschiedenis van het landachap moeten beslissen. Als voorzitter van de 70 jaar oude maar springle- vende Vereniging Oud Utrecht wil ik allereerst de schrijvers van de bijdragen hartelijk danken voor hun inspanningen om ons de actuele stand van zaken zo compact mogelijk te schetsen. Daarnaast ook dank aan het adres van het Provinciebestuur, dat de uitga- ve door een subsidie mogelijk heeft gemaakt. Een speciaal woord van dank aan de scheidende redactie, in dit geval uitgebreid met Marceline Dolfin als co�r- dinerend redactrice, die met dit Maandblad een veel- al lange periode van inzet en inspanning voor de Ver- eniging afsluit. Ik hoop dat we allen ons cultureel erfgoed in voortdurende verandering zullen blijven respecteren. Het gaat tenslotte om kwaliteit, variatie en herken- baarheid van ons zo geliefde Utrechts landschap. Houden we daar rekening mee, dan gaat het ook in de toekomst goed met Utrecht. H.H.W. Kernkamp, voorzitter Vereniging Oud Utrecht juni 1993.
In vergelijking met de beroemde cultuurlandschap- Den van de Vecht en de Kromme Rijn is er over dit >troomgebied van de Oude rijn - breedte ca. twee ki- ometer- en de belendende inpolderingen weinig sys- ematisch onderzoek verricht. Maar die achterstand A/ordt snel ingehaald. Vorig jaar is door de AWN het nitiatief genomen tot een archeologische veldkarte- fing van het stroomgebied, daarin bijgestaan door de Stichting Raab. De resultaten van het onderzoek zijn veelbelovend en wijzen in de richting van een vroege en vrij intensieve bewoning, met name op de oever- wallen van de tot 1122 moeilijk te temmen Rijn. In dat jaar werd de Rijn bij Wijk bij Duurstede afge- damd. Over de dorpskernen de Meern, Vleuten en Haar- zuilens en de romeinse resten in het grensgebied is meer bekend. Zo ook over de ridderhofsteden en de systematische ontginningen -copen- in de middeleeu- wen. Voortdurend veranderde het landschap door af- gravingen van de rivierklei voor de baksteenindustrie, door de aanleg van spoorlijnen en wegen en tenslot- te door de komst van de (glas)tuinbouw en de foren- sen. Inmiddels is het gehele gebied ten westen van de A2 in de belangstelling van planologen en bestuur- ders komen te staan. Daarbij gaat het om de bouw van een geheel nieuw stadsdeel met woningen, be- drijven en kantoren. Dit ruimtelijke plan is niet zolang geleden vastgesteld in eenzogeheten startconvenant tussen rijk, provincie en de betrokken gemeentes. Het is de bedoeling dat het totale gebied zoveel mo- gelijk met wat tegenwoordig heet Hoogwaardig Openbaar Vervoer (trein, tram en bus) of door de fiets met de bestaande kernen en de stad Utrecht verbonden wordt. Over de plannen staat nog niet veel vast. Er is nog geen bestuurlijke overeenstem- ming op hoofdpunten. Wel is inmiddels duidelijk dat iedereen vindt dat de stedelijke uitleg - als deze door- gaat- mooi moet worden en dat er veel aandacht moet zijn voor het leefmilieu en de openbare ruimte. Deze aflevering van ons Maandblad biedt een schat aan gegevens op het gebied van de fysische geografie, de archeologie, de (bebouwings)geschie- denis, cultuur en flora en fauna. Dat is van groot be- lang voor de plannenmakers en degenen die uitein- delijk over de plannen en de vormgeving van de


Oud-Utrecht � mei/juni 1993				«7

-ocr page 52-

Inleiding

De gemeente Vleuten-de Meern is een van de jongere gemeenten in de
provincie Utrecht. Bij grenswijzigingswet werd zij per 1 januari 1954 gevormd
uit de voormalige gemeenten Haarzuilens, Oudenrijn, Veldhuizen en Vleuten.
Een ingrijpende ruilverkaveling vond toen plaats. De gemeente bestaat uit de
dorpen Vleuten, De Meern en Haarzuilens. Elk dorp heeft een rijke geschiede-
nis, beginnend met de tijd van de Romeinen. De naam Haarzuilens zou herin-
neren aan het bezoek, dat de uit Rome verbannen Antonius Colonna bracht
in 65 na Christus aan deze plaats (de Haar = verheven plaats boven de omge-
ving, zuilen = zou afkomstig zijn van Colonna). Het gebied ten noorden van
de Leidse Rijn behoorde door de eeuwen heen tot het grondgebied van Vleu-
ten. Keizer Claudius bepaalde omstreeks 47 na Christus, dat de noordelijke
Rijnoever (de Rijn lag toen meer noordelijk dan de huidige Leidse Rijn en volg-
de ongeveer de loop van de Vleutense wetering) de grens zou vormen van het
Imperium Romanum en liet als grensafbakening diverse kleine vestingen, zo-
genaamde castella, bouwen. Bij opgravingen op de Woerd (de Meern) zijn in
de jaren dertig resten van een dergelijk castellum gevonden. De duistere mid-
deleeuwen gingen voorbij en er kwamen veel overstromingen voor tussen de
Rijn en de Vecht, met veel klei-afzet als gevolg, dat in de 19de eeuw toepas-
sing vond in de baksteenindustrie. Vleuten en Haarzuilens lagen hoog en had-
den betrekkelijk weinig last van de waterovervloed.

vriendenkring opgericht, welke tot heden onder de
naam "O.L. Vrouwe Broederschap" nog bestaat. Met
giften en legaten, die de Broederschap verkreeg,
werden de Broederschapshuisjes aan het Dorpsplein
gebouwd om de arme mensen van Vleuten aan huis-
vesting te helpen. De huisjes zijn thans fraai geres-
taureerd en dienen voor culturele doeleinden.

In de loop van de middeleeuwen begon men met
systematische ontginningen (de naam Reierscop her-
innert nog aan deze "cope-"ontginningen) en de
waterhuishouding werd beter geregeld (Oude Rijn
rechtgetrokken) ten behoeve van de landbouw.
Vooral de hogere delen werden bestemd voor bouw-
landen, die verenigd werden in een "eng" (zie de
voormalige ridderhofstad Den Engh). Vanaf de 16de
eeuw werd in de Rijnstreek, met name rond Woer-
den, veel kleiafgegraven ("afgevlet") voor de opko-
mende baksteenindustrie. Allereerst werden die ge-
bieden "afgevlet", die dicht bij de rivieren lagen
(transport per schip). Na eeuwen klei afgraven en turf
steken voor de baksteenovens, kwam in de 19de
eeuw het voor vervoer ongustiger gelegen gebied
van Vleuten-de Meern aan de beurt. In hoog tempo
werden toen hele gebieden afgevlet. Als gevolg hier-
van moest de akkerbouw plaatsmaken voor veeteelt.
De afgevlette grond bleek goed geschikt voor tuin-

Aangenomen wordt, dat De Meern zijn naam ont-
leent aan het riviertje de Mare, dat vele eeuwen gele-
den van de kaart verdween. Het was een tak van de
Oude Rijn, die zich bij 't Huis te Voorn (begin Rijks-
straatweg) in twee takken verdeelde. E�n hiervan, de
Mare, volgde het bed van de tegenwoordige Oude
Rijn tot het dorp De Meern en heeft zich via Achtho-
ven verenigd met de IJssel bij Maremunde. De andere
tak van de Oude Rijn liep langs den Hoet, Hof ter
Weyde en de Engh naar Vleuten. Op zijn tocht door
ons land kwam St. Willibrord ook door het gebied
van Vleuten-de Meern. Het Willibrordpad te Vleuten
herinnert aan zijn tocht langs de Rijn, de bedding van
de Vleutense wetering.

Vanaf de twaalfde eeuw gingen de kastelen en
ridderhofsteden een belangrijke rol spelen in de ge-
schiedenis van Vleuten en Haarzuilens. De belangrijk-
ste waren De Ham (woontoren bestaat nog), De Haar
(tussen 1898 en 1915 door architect P.J.H. Cuypers
in een groots kasteel omgetoverd) en De Engh (alleen
nog een eilandje met een sloot eromheen). Het ge-
bied viel regelmatig ten prooi aan oorlogen tussen de
Utrechtse bisschop en de Hollandse adel. Vele scher-
pe tegenstellingen brachten niet alleen verdeeldheid
tussen de ridders, maar ook tussen de burgers. Om
hiertegen iets te doen werd in de 19de eeuw een

OUO-UTRECHT � MEl/.llINI 1993

-ocr page 53-



	dustrie-vestiging. Snelwegen en spoorlijnen doorsnij- den het gebied. Door deze na-oorlogse ontwikkeling is veel van het gegroeide, traditionele cultuurland- schap verdwenen. De Lagehaardsedijk, de Themater- weg, de Ockhuizenweg, gedeelte van de Rijksstraat- weg en een aantal kleinere gebieden bezitten nog hun cultuurlandschappelijke uiterlijk en dienen met aandacht behandeld te worden.
bouw. Door de gunstige ligging ten opzichten van de stad Utrecht en de uitbreidende bebouwing daar, gingen veel Utrechters tegen het eind van de 19de eeuw naar Vleuten-de Meern om daar hun tuin- bouwbedrijf voort te zetten, of op te zetten. Ook ve- le Westlanders kwamen naar het gebied toe. Tussen de dorpen Vleuten en de Meern ontstond vanaf het begin van deze eeuw een groot tuinbouwcomplex. Voor de oorlog kwamen er vanuit Utrecht woonfo- rensen naar Vleuten-de Meern. Tussen de boerderij- en verschenen villaatjes en andere woningen en ver- oorzaakten een minder aantrekkelijke lintbebouwing. Deze tendens wordt na de oorlog voortgezet, maar de gemeente heeft haar agrarische karakter weten te behouden. Na de oorlog vonden mede door de ruil- verkaveling ingrijpende veranderingen plaats. Het dorp Vleuten kreeg een nieuw, qua schaal veel te groot, dorpsplein en rond het centrum kwamen nieu- we woonwijken met rechthoekige stratenpatronen. Van het oude dorp de Meern bleef weinig meer over. Na de reconstructie van het noordelijke deel van de Meern worden in het zuiden grote nieuwe woonwij- ken gebouwd. Haarzuilens, het dorpje in een keer gebouwd rond 1900 naar ontwerp van de architect P.J.H. Cuypers, is geheel intact gebleven en vormt een fraai geheel met het imposante kasteel en zijn parken. Aan de Strijkviertel ontstond een grote in-


Oud-Utrech� � mei/juni 1993
		49

-ocr page 54-

Fysisch geografische beschrijving van het
gebied rond Vleuten

Het gebied rond Vleuten behoort, fysisch geogra-
fisch gezien, grotendeels tot het rivierkleigebied. De
rivier de Oude Rijn heeft hier in het verleden een
stroomrug opgebouwd met een breedte vari�rend
van 2 km nabij de westgrens van de stad Utrecht tot
1 km nabij Woerden (afb. 1). Tussen Harmeien en
Woerden bevat de stroomrug een watervoerende
restgeul: de huidige Oude Rijn. Tussen Utrecht en
Harmeien is nog een dichtgeslibde restgeul aanwe-
zig, waarin thans enkele weteringen liggen (Alendor-
per wetering, Vleutense wetering, Bijleveld). De Ou-
de Rijn stroomrug behoort tezamen met o.a. de

staat. Indien de stroomgordel als een rug in het land-
schap zichtbaar is, wordt gesproken van een stroom-
rug. Het fijnere materiaal kwam op grotere afstand
van de bedding tot bezinking. Hier ontstonden de
vaak uitgestrekte en laaggelegen kommen die be-
staan uit dikke kleilagen. In de kommen kon onder
natte omstandigheden veenvorming optreden. De
bedding van een onbedijkte meanderende rivier ver-
plaatst zich voortdurend door erosie aan de buiten-
bochten, waar de stroomsnelheden het grootst zijn,
en door sedimentatie aan de binnenbochten, waar
de stroomsnelheden het laagst zijn. Op plaatsen


{^^^ PROVINCIE :: uniecHT	y/ZAM			N t	l-::::>:�xv:l stroomgordel
*bunmj mHlau-lnvontiriaatle*				N t	rv/ rivierbedding
					1 '-. 1 crevaase afzettingen
^^^^B		^^^j^yfl			jjj^H kom [//^ veen
*'^^^^^^fj�j^^^^k*		^ \/mi4^w^	yiautw		2 km Bnxi BwwKlHn. 18S2, BNUU. IMS.
		^ \/mi4^w^	yiautw		1^^^^ Utrecht
		"shk	J l"^	3F-^ ^^^^^^^^^^^^^L
Wal^-----/OX,				^^""^ /
**W/^^^//////^�B�L HanD«l«n i^k**				^lii^^^^kk. ^"--^
	»HI	B			w 1 ^"nt^--^
?^S	»HI	B

afb. 1 Ligging van de afzettingen van de Oude Rijn.

stroomruggen van Kromme Rijn en Vecht tot het
Utrechtse stroomstelsel. Dit stroomstelsel was gedu-
rende ca. 4500 jaar een van de belangrijkste rivierar-
men in Nederland. Voordat de rivieren bedijkt wer-
den, werd bij een overstroming van de bedding het
door de rivier vervoerde relatief grove materiaal op
korte afstand van de bedding afgezet. Vlak naast de
rivierbedding ontstond hierdoor een oeverwal die bij
elke overstroming verder werd opgehoogd (afb.2).
De beddingafzettingen en de oeverafzettingen van
een meanderende rivier vormen tezamen de stroom-
gordel die voornamelijk uit grind, zand en zavel be-

waar de rivier bij hoog water door de oeverwallen
breekt ontstaan crevasse-afzettingen die in de rich-
ting van de kommen steeds smaller worden en ten-
slotte niet meer te vervolgen zijn. Vanwege de rela-
tief hoge ligging en goede natuurlijke ontwatering
zijn de stroomruggen al heel vroeg door de mens als
woongebied uitgekozen. In het rivierkleigebied zijn
vrijwel alle oudere steden en dorpen op de stroom-
ruggen ontstaan. Bovendien zijn de stroomruggen

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 55-

b«dding«llz*tting«n

o«v«rwi� rlvl*r

hoogvMiw

kom

zand met grind
pleistoceen zand

kiel
zavel

200

afb. 2 Schematisch lithologisch profiel van een me-
anderende rivier.

stroomrug in het verleden afgegraven (afgevlet). Dit
afvletten vond soms in zeer onregelmatige patronen
plaats. Soms werd er te diep afgevlet waardoor het
land te nat werd voor landbouwkundig gebruik. Het
met bos beplante Vijverbos nabij Harmeien is hier
een voorbeeld van. De oorspronkelijke bedding van
de Oude Rijn tussen Vleuten en de Meern is door af-
vletten nog nauwelijks terug te vinden.

De aanzienlijke breedte van de stroomrug tussen

Utrecht en Harmeien houdt verband met het voorko-
men van Pleistoceen zand (dekzand) op 2 a 3 meter
beneden het maaiveld. In het dekzand kon de rivier
zich namelijk gemakkelijk verleggen. Ten westen van
Harmeien, waar het dekzand dieper voorkomt en de
rivier tussen dikke veenpakketten ligt, is de stroom-
rug aanmerkelijk smaller. Vanwege de ouderdom van
de stroomrug zal de rivier vele malen haar loop bin-
nen de stroomrug verlegd hebben waardoor het se-
diment vele malen omgewerkt werd. Alleen de jong-
ste fase van de Oude Rijn kan in de nu nog zichtbare
en deels watervoerende bedding herkend worden.

meestal goed geschikt voor allerlei takken van land-
bouw. De verkaveling heeft over het algemeen een
divers en onregelmatig karakter. De kommen daaren-
tegen zijn lange tijd ongeschikt geweest voor bewo-
ning vanwege de natte ligging en slappe onder-
grond. Na ontginning ontstond een veelal regelmati-
ge verkaveling met relatief lange en smalle percelen
gescheiden door watergangen.

Uit dateringen is gebleken dat de Oude Rijn
stroomgordel is opgebouwd door een rivier die be-
staan heeft van ca. 3600 voor Chr. tot ca. 1150 na
Chr. De eindfase van de Oude Rijn valt samen met de
eindfase van de Kromme Rijn die is bepaald door de
afdamming van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurste-
de in het begin van de 12e eeuw. Bekend is dat de
Oude Rijn rond 780 na Chr. nog bevaarbaar was.
Daarna is de bedding tussen Utrecht en Harmeien
verzand waardoor de afwatering van de Kromme Rijn
voornamelijk via de Vecht verliep. De Leidsche Rijn is
een gegraven verbinding die de scheepvaartfunctie
van de verzande Oude Rijn tussen Harmeien en
Utrecht heeft overgenomen.

De stroomrug van de Oude Rijn is in bodemkundig
en geomorfologisch opzicht redelijk scherp begrensd.
Op ca. 100 meter afstand van de overwegend zandi-
ge stroomrug begint de uit klei en veen bestaande
kom. Opvallend zijn de crevasse-afzettingen die als
een waaier grenzen aan de "buitenbocht" van de
Oude Rijn stroomrug ten noorden van Haarzuilens.
Het hoogteverschil tussen stroomrug en kom be-
draagt thans maximaal ca. 2,5 meter. Ten behoeve
van de baksteenindustrie zijn grote delen van de

A.A. Brombacher

Literatuur:

Berendsen, H.J.A., 1982, De genese van het land-
schap in het zuiden van d� provincie Utrecht, Rijks-
universiteit Utrecht;

Beleidsplan natuur en landschap, 1992, provincie
Utrecht;

Bodemkaart van Nederland 1:50.000 kaartblad 31
oost, 1970, Stichting voor Bodemkartering, Wage-
ningen.

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 56-



Een archeologische kartering ten westen van Utrecht Rijk, divers en belangwekl<end - dat is de inhoud van het 'bodemarchief' in het gebied ten westen van Utrecht. De stroonnrug van de Rijn is hier vanouds een aantrekkelijke vestigingsplaats voor de mens geweest. De eerste bewo- ningssporen dateren waarschijnlijk al uit het midden van de bronstijd (ca. 1800 - 1200 V. Chr.). Vanaf de laatste eeuwen voor het begin van de jaartelling was de bewoning er continu en meestentijds intensief. In de Romeinse tijd lag op de Hoge Woerd bij De Meern bovendien een klein grensfort bemand door enkele honderden soldaten. Dit betekende waarschijnlijk tevens een uitgebreide in- frastructuur van wegen, havenwerken en civiele bewoning. Ook de vroege middeleeuwen, elders vaak zo duister, hebben hier nogal wat sporen nagela- ten. Tenslotte telt het gebied ook nog eens ruwweg tien kasteelterreinen met resten van voormalige ridderhofsteden en andere bouwsels van allure. Een archeologische veldkartering Toch is er van de archeologische rijkdom in dit gebied bij het brede publiek nauwelijks iets be- kend. Bovendien hebben er, afgezien van de Hoge Woerd, tot nog toe geen wetenschappelijke op- gravingen plaatsgevonden. En behalve de overige beschermde monumenten, nl. de kasteelterreinen, was die hele archeologische rijkdom tot voor kort eigenlijk slechts een potenti�le grootheid. Pas de laatste jaren zijn door amateur-archeologen enkele nederzettingsterreinen ontdekt zoals wij die bijv. uit het Kromme Rijngebied reeds kenden. Het ge- tuigt daarom van visie dat de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, de landelijke vereniging van amateur-archeologen, vorig jaar het initiatief heeft genomen tot een systematische archeologische veldkartering in het gebied tussen Utrecht en Harmeien. Dankzij een subsidie van de provincie Utrecht kon daarbij een beroep worden gedaan op Stichting RAAP (Regionaal Archeolo-
	gisch Archiverings Project), verbonden aan de Uni- versiteit van Amsterdam. Stichting RAAP heeft ja- renlange ervaring in het opsporen van archeologi- sche vindplaatsen in het landelijk gebied; zij be- schikt bovendien over de benodigde expertise om de omvang en conserveringstoestand van dergelij- ke vindplaatsen vast te stellen en adviseert desge- wenst over beheersmaatregelen om deze te be- schermen. De kartering door RAAP en AWN beperkt zich tot de stroomrug van de Oude Rijn tussen Utrecht en Harmeien. Tot omstreeks 1000 na Chr. speelde alle menselijke bewoning zich binnen deze gordel af. Uitgerekend deze archeologische schatkamer is van hogerhand aangewezen als locatie voor groot- schalige woningbouw na het jaar 1995; op dit moment volgen de bestemmingsplannen elkaar hier al snel op. Doel van de kartering is dan ook het oude bewoningspatroon in deze streek zoveel mogelijk te reconstrueren, voordat het gebied weldra voor dergelijk veldonderzoek ontoeganke- lijk wordt. Een tweede oogmerk is natuurlijk dat stedebouwers en archeologen straks, bij het uit- werken van de bestemmingen en tijdens de uit- voering van grondwerkzaamheden, rekening kun- nen houden met de aanwezige archeologische resten. Bij een archeologische veldkartering zoals die nu tussen Utrecht en Harmeien gaande is, worden in beginsel alle bronnen aangewend die iets kun- nen zeggen over vroegere menselijke bewoning. Dat zijn om te beginnen geologische en bodem- kaarten, hoogtecijfers, luchtfoto's, historisch kaartmateriaal, veldnamen en wat dies meer zij. Maar ook oudere vondstberichten en reeds be- staande collecties van amateur-archeologen wor- den geraadpleegd. De eigenlijke veldkartering be- staat er vervolgens in dat alle percelen in het be- trokken gebied systematisch worden afgezocht. Daarbij worden alle sporen van menselijke bewo- ning zorgvuldig in kaart gebracht. Dat kan bijvoor- beeld een opvallende verhoging in het terrein zijn, maar doorgaans gaat het om concentraties van aardewerkscherven. Op grasland - en daar gaat het voornamelijk om in dit gebied - moet men zich daarbij behelpen met molshopen, slootkanten en hier en daar een proefboring. In een tweede campagne, de zgn. waardering, worden de gevonden plekken door middel van grondboringen nader onderzocht, teneinde inzicht te krijgen in de aard van de bewoningsresten, als- mede hun uitgestrektheid en conserveringstoe- stand. Deze fase van het onderzoek zal weldra be- ginnen. Vooruitlopend op het eindrapport kunnen nu reeds de eerste resultaten van de archeologische kartering ten westen van Utrecht worden gepresen-


52		OUD-UTRECHT � MEI/JUINI 1993

-ocr page 57-

/ /HaarEuilens

■>/ /

/�**J

teerd - en die mogen er zijn! Wij zullen ons hier
voornamelijk bezighouden met de periode v��r het
jaar 1000. In de daarop volgende eeuwen onder-
gaat het bewoningspatroon ingrijpende veranderin-
gen en komen de eerste schriftelijke bronnen be-
schikbaar; dan neemt het werk van de historicus
geleidelijk een steeds prominentere plaats in.

Vroegste bewoning

Afb.1 toont het onderzoeksgebied van de veld-
kartering: de stroomrug van de Oude Rijn tussen
Utrecht en Harmeien. Het beeld wordt beheerst
door het 2 km brede zandmassief dat deze rivier
hier in de loop van duizenden jaren heeft opge-
bouwd. Vanaf omstreeks 4500 v. Chr. stroomde
door dit gebied een van de belangrijkste rivierlo-
pen van de Nederlandse delta, die toen nog niet
door allerlei kunstgrepen aan banden was gelegd.
In het waterrijke seizoen trad de rivier regelmatig
buiten zijn oevers; vooral de lagere gebieden aan
de rand van de stroomrug, de 'kommen', kwamen
dan blank te staan.

Ondanks de periodieke wateroverlast zijn de
stroomruggen vanouds een geliefkoosde vesti-
gingsplaats voor de mens geweest. Bij voorkeur
koos men zijn woonplaats op een goed ontwikkel-
de oeverwal, indien mogelijk aan een oude rest-
geul of kleine zijtak, met het oog op visvangst en

/. Hef onderzoeksgebied van de arciieologische
veldkartering: de stroomrug van de Oude Rijn tussen
Utrecht en Harmeien. Het beeld wordt beheerst
door de gordel van zandige bedding- en oeverafzet-
tingen van de Rijn en een zuidelijke neventak (grof
raster). Hun stroomruggen worden omzoomd door
zware kleipakketten (fijn raster). Daarbuiten liggen
grote veenmoerassen, die pas in de Heen 12e
eeuw werden ontgonnen (gearceerd). De blanco ge-
bieden konden vanwege aaneengesloten bebou-
wing niet worden gekarteerd. Midden door het
beeld kronkelt de restgeul van de Oude Rijn. Tussen
Park Voorn en Harmeien is bovendien de (gegraven)
Leidse Rijn getekend. De symbolen geven de plaat-
sen aan waar tijdens de kartering concentraties van
aardewerk zijn gevonden. I: midden-bronstijd (1800
- 1200 V. Chr.). 2: late ijzertijd en Romeinse tijd (ca.
250 V. Chr. - 250 na Chr.). 3: castellum op de Hoge
Woerd en Romeinse nederzetting bij de bloemenvei-
ling (ca. 50 - 250 na Chr.). 4: vroege middeleeuwen
(5e - 9e eeuw). 5: late middeleeuwen (12^ - 13^
eeuw). (Ondergrond: Geomorfogenetische kaart van
Zuid-Utrecht van H.J.A. Berendsen, 1982)

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 58-

tijd en de late ijzertijd, zal zich wel nooit meer he-
lemaal laten reconstrueren. Verscheidene factoren
zijn in het spel. Ten eerste liggen de oudste resten
meestal te diep om bij een gewone veldkartering
te worden gevonden: er is een dik pak klei op af-
gezet. De bronstijd-sporen in 't Weer liggen een
meter onder het maaiveld! Een veel grotere ver-
storende factor is de Rijn. Die heeft zich, totdat hij
omstreeks 1122 bij Wijk bij Duurstede werd afge-
damd, vrijelijk heen en weer verplaatst binnen zijn
eigen stroomrug, als een slang in het zand. Daarbij
moeten heel wat nederzettingsresten, juist uit de
oudste periodes, zijn verzwolgen. Vanaf de late ij-

vervoer over water. De stroomruggen waren van
nature begroeid met een dicht loofbos, waar ruim-
schoots bouwmaterialen te betrekken waren. Het
liet zich makkelijk ontginnen en de zandige bodem
was licht te bewerken. De kommen aan de rand
van de stroomrug waren hoogstens bruikbaar als
hooiland. Verderop woekerde een haast ondoor-
dringbaar elzenbroekbos. De uitgestrekte veenge-
bieden die zich hier ontwikkelden, werden pas in
de 11^ en 12^ eeuw succesvol ontgonnen, tegelijk
met de bedijking van de grote rivieren. Tot die tijd
speelde alle menselijke bewoning zich op de
stroomrug af, zoals de stippen van afb. 1 tonen.

3. Selectie van aardewerk uit de periode rond het
begin van de jaartelling, gevonden op een nederzet-
tingsterrein aan de AlendorpenA/eg ten noorden van
De Meern. De foto geeft een indruk van de uiteenlo-
pende decoratiepatronen op de rand (linksboven) en
de buik van het handgevormde ijzertijd-aardewerk.
Voor de versiering zijn kennelijk niet alleen nagels en
vingertoppen, maar ook touw, een rietstengel (?) en
een kamvormig instrument gebruikt. Boven de
schaalstok een kogel van gebakken klei voor een
handslinger, ernaast een doorboorde potscherf be-
doeld als spinklosje of als gewicht voor een weefge-
touw.

2. Randfragment van een emmen/ormige pot, waar-
schijnlijk uit de midden-bronstijd (1800-1200 v.
Ciir.), gevonden ten noorden van De Meern. Gete-
l<end zijn de doorsnede (linl<s) en het buitenaanzicht
(rechts). De klei is gemagerd met grote korrels
kwartsgruis. (Tek. E.P. Graafstal)

De oudste nederzettingssporen die tijdens de
veldkartering zijn aangetroffen, in de nieuwbouw-
wijk 't Weer bij De Meern, dateren naar zich laat
aanzien uit de midden-bronstijd, ca. 1800 - 1200
V. Chr. (afb. 2). Nog niet zo lang geleden zou dat
een kleine sensatie zijn geweest. Maar onze kennis
van de prehistorische bewoning van de Neder-
landse delta heeft de laatste tientallen jaren een
snelle ontwikkeling doorgemaakt. Zo kennen we
inmiddels half-agrarische gemeenschappen die
vanaf omstreeks 4500 v. Chr. op de oevers van
Biesbosch-achtige getijdekreken leefden. Het rivie-
rengebied, waarvan ons onderzoeksgebied deel
uitmaakt, raakte in de periode 3500-2500 v. Chr,
links en rechts bewoond door de eerste volwaardi-
ge boeren. Voor de stroomruggen in de provincie
Utrecht spannen enkele vondsten uit de omvang-
rijke opgravingen bij Wijk bij Duurstede voorlopig
de kroon: ca. 2000-1750 v. Chr., op de voet ge-
volgd door de vondsten bij De Meern.

Met name de oudste bewoningsfase, de perio-
de van ruwweg 1000 jaar tussen de midden-brons-

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 59-



zertijd en Romeinse tijd is de schade beperkt, zoals het stippenbeeld van afb. 1 leert - de Rijn had toen zijn beste tijd gehad. Er is trouwens reden te betwijfelen of de bewo- ning in het gebied ten westen van Utrecht vanaf de bronstijd continu is geweest. Voor het lagere ieel van de Nederlandse delta is namelijk een min )f meer regelmatige opeenvolging vastgesteld van periodes waarin de invloed van de zee en de over- .tromingsactiviteit rond de riviermonden merkbaar groter of kleiner waren. Deze cyclus van zoge- laamde transgressie- en regressiefasen, met een Juur van 500 a 1000 jaar, heeft een krachtig stem- jel gedrukt op de bewoningsgeschiedenis van het <ustgebied en de riviermonden, en de invloed er- /an blijkt tot in onze contreien aantoonbaar. De eerste archeologische periode die overal in het onderzoeksgebied duidelijk is vertegenwoor- digd, is de late ijzertijd (250 - 50 v. Chr.). Het be- gin van deze periode valt samen met een nieuwe regressiefase in het kustgebied, die tot omstreeks de 3e eeuw na Chr. zou aanhouden. In het rivie- rengebied, achter de zeegaten en in het Fries-Gro- ningse terpengebied doet zich in de late ijzertijd een explosieve groei van het aantal nederzettingen voor. In het Kromme Rijngebied, waar tussen 1976 en 1984 een omvangrijke archeologische veldkartering heeft plaatsgevonden, zijn inmiddels vele tientallen vindplaatsen uit deze periode be- kend. Ook in ons gebied is de bevolkingsexplosie duidelijk te merken. Van de nederzettingen op afb. 1 was waarschijnlijk het merendeel rond het begin van de jaartelling bewoond. De aard van het nederzettingspatroon lijkt nog iets van deze snelle demografische expansie te weerspiegelen. In het Kromme Rijngebied liggen de stroomruggen dicht bezaaid met kleine com- plexen van doorgaans ��n tot drie boerderijen. Vermoedelijk woonden daar enkele generaties van dezelfde familie of een paar gezinnen met een ge- meenschappelijke stamvader; overtollige zoons be- gonnen waarschijnlijk elders voor zichzelf. Tijdens de kartering door RAAP en AWN werden tussen Vleuten en Haarzuilens in een gebied van slechts 10 ha maar liefst zeven min of meer gelijktijdige woonkernen vastgesteld, vaak niet meer dan losse huisplaatsen. De bevolking van deze kleine nederzettingen leidde een zelfvoorziend bestaan van landbouw en veeteelt. Alle voedsel en de meeste materialen voor kleding, behuizing en gereedschappen kon- den worden onttrokken aan het land, de veestapel of de vrije natuur. Alleen voor zout, ijzer, maalste- nen en een enkel sierraad moest men buiten deze huis-economie treden, hetgeen wijst op de pro-
		4. Topografie van de Hoge Woerd in de Romeinse tijd. Van linl<sonder naar rechtsboven loopt de Cas- tellumlaan I 't Zand. In een wat dikkere lijn zijn aan- gegeven: /lef castellum (muren, hoofdwegen, staf- gebouw), het badhuis (de onregelmatige platte- grond daarboven) en de oevers van de waterloop die het nederzettingsterrein in het westen begrensde (onderbroken lijn). De reconstructie is gebaseerd op de opgravingen van resp. 1982-83, 1940 en 1960, maar vooral op het onderzoek van stichting RAAP in 1991-1992. N.B. de grondplannen i/an/ief castellum en van het badhuis zijn vrijwel geheel getekend naar analogie van opgravingen elders. (Naar: Van der Gaauw en Van Londen, 1992) ductie van een verhandelbaar surplus. Bij opgra- vingen in dergelijke nederzettingen wordt het beeld beheerst door de plattegronden van lange, twee- of drieschepige, houten boerderijen met een stal- en een woongedeelte onder ��n dak. Zo was het eigenlijk al in de midden-bronstijd, en ook in de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen zou er in dit beeld niet eens zo heel veel verande- ren. Vooral de agrarische bedrijfsvoering werd toen verbeterd, door uitgekiende vruchtwisselings- systemen en een intensievere bemesting. Archeologisch zijn de nederzettingen uit de late ijzertijd direct herkenbaar aan het karakteristieke handgevormde en tamelijk zacht gebakken aarde- werk. De betere stukken werden wellicht vervaar- digd door locale specialisten, die dan onder elkaar toch een opvallend homogene vormenschat wis-

	Oud-Utrecht � mei/juni 1993
			55

-ocr page 60-



	ten te handhaven. Afb. 3 toont een selectie van opvallende fragnnenten gevonden op een neder- zettingsterrein aan de Alendorperweg bij De Meern. Zeker de helft van de 'oogst' van de karte- ring bestaat uit dergelijk materiaal - het meeste evenwel onversierd. Het zou best kunnen dat daartussen ook aardewerk uit de vroege en mid- den-ijzertijd (800 - 250 V. Chr.) steekt, want dit is vaak nauwelijks van het latere materiaal te onder- scheiden.

Romeinse tijd In het jaar 47 na Chr. werd ergens ver weg in Rome een beslissing genomen die verstrekkende gevolgen zou hebben voor de verdere geschiede- nis van ons gebied. In dat jaar gaf keizer Claudius de aloude veroveringspolitiek in Germani� op en bepaalde hij dat de Rijn voortaan de noordgrens van het Romeinse rijk zou vormen. Inderdaad zien we dat in het midden van de Ie eeuw op de zuid- oever van de Rijn tussen Lobith en Katwijk een gordel van ongeveer twintig kleine legerkampen (castella) wordt aangelegd, o.a. in Vechten, Utrecht en Woerden. Tot ongeveer 270 na Chr. zouden zij een gesloten verdedigingssysteem vor- men. Ook in ons onderzoeksgebied, op de Hoge Woerd ten noorden van De Meern, heeft zo'n cas- tellum gelegen. De Hoge Woerd staat al sinds de 16e eeuw be- kend als vindplaats van Romeinse oudheden. Van- af 1940 hebben er vijf maal kleinere opgravingen plaatsgevonden, zowel binnen als buiten het le- gerkamp. Bij het laatste onderzoek, in 1982-83, werd o.a. de weg tussen het hoofdkwartier en de noordpoort van het castellum blootgelegd. Nadat de hele westelijke helft van het nederzettingster- rein in 1991-1992 door stichting RAAP is onder- zocht, lijkt de ligging van het legerkamp globaal vast te staan (afb. 4). Wij hebben daarbij uit te gaan van het min of meer regelmatige grondplan zoals dat bijv. van de castella van Utrecht, Zwam- merdam en Valkenburg bekend is. Het legerkamp van De Meern is meerdere malen op dezelfde plaats herbouwd, eerst nog in hout en aarde, later grotendeels in steen. Hierdoor is een terrein van meerdere hectares geleidelijk anderhalf a twee meter boven de omgeving verrezen: de Hoge Woerd. Het verhaal van de Hoge Woerd houdt niet op bij de muren van het castellum. Eromheen lag een complexe infrastructuur van wegen, haveninstalla- ties, civiele bewoning enz., alles gericht op de ver- zorging van 500 soldaten. In De Meern is van dit alles nog maar weinig bekend, laat staan opgegra- ven. Wel zijn in 1940 ten noorden van het leger-
			5. De fundering van het Romeinse badhuis ten noor- den van het castellum tijdens de opgraving in het voorjaar van 1940. De muurresten, 1.10 m dik en ter plaatse van de foto nog zeker 60 cm hoog, zijn waarschijnlijk uniek voor Nederland. (Opname E.M. Fraenkel-Nieuwstraten)

		kamp de fundamenten opgegraven van een zwaar stenen gebouw, dat kan worden ge�nterpreteerd als het badhuis behorende bij het castellum (afb. 5). Duidelijk is ook dat het nederzettingsterrein aan de westzijde werd begrensd door een kleine waterloop, die meer naar het noorden waarschijn- lijk in contact stond met de hoofdstroom van de Rijn. De geul heeft enkele eeuwen gefungeerd als de vuilnisbelt van het legerkamp; achter de schoei- ingen ligt het hele dagelijks leven van de soldaat voor het opscheppen. Een van de prangende vragen rond de Hoge Woerd luidt nog steeds: waar lag de civiele neder- zetting (vicus) behorende bij het legerkamp? Zo'n kampdorp herbergde doorgaans een paar kroeg- bazen, handelaren en ambachtslieden, onder wie wellicht enkele veteranen. En dan hadden de sol- daten buiten de 'kazerne' natuurlijk hun vrouwen; het wemelde er waarschijnlijk van de buitenechte- lijke kinderen. Voor een dergelijke wcus zijn op of rond de Hoge Woerd nog geen duidelijke aanwij- zingen gevonden. Misschien ligt hij, zoals in Utrecht, direct voor de poorten van het castellum. In De Meern zouden we dan vooral aan de oostzij- de moeten denken. In feite vormt het hele gebied ten oosten van de Castellumlaan en 't Zand nog steeds ��n groot terra incognita, waar van alles mogelijk is. Zover als afb. 4 reikt, lopen de opper- vlaktevondsten nog door. Althans moet hier de


56				Ouh-Utrecht � mei/juni 1993
				Ouh-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 61-



			Waar stroomde de Rijn in de Romeinse tijd? Dat is een veelgestelde vraag, waarop echter geen pre- cies antwoord te geven valt. Het is het verhaal van de slang in het zand. Toch valt er wel iets over de zaak te zeggen. Op afb. 1 zien we in de noordelij- ke periferie van het castellum een aantal nederzet- tingen liggen. De restgeul van de Rijn slingert zich daar met een boog omheen. Dat betekent dat de Rijn reeds in de Romeinse tijd en ook steeds daar- na ten noorden van deze terreinen heeft ge- stroomd - zij zijn immers niet door een verplaat- sing van de bedding verzwolgen. Kennelijk liep de Rijn in de Romeinse tijd dus al in een wijde boog om het castellum heen. Maar beschikte het leger- kamp van De Meern dan niet over een of ander steunpunt direct aan de Rijn, de slagader van het Romeinse grensverdedigingssysteem? Waarschijn- lijk wel. Op een hoog terrein in de buurt van de bloe- menveiling Vleuten, ongeveer een kilometer ten noorden van de Hoge Woerd, werden bij graaf- werkzaamheden in 1927 zo rijke vondsten gedaan dat het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden werd gealarmeerd. "Het schijnt een Romeinsche aanleg van niet heel veel betekenis op zichzelf", concludeerde directeur Holwerda, "doch van veel
doorgaande weg naar het castellum van Utrecht hebben gelopen. Neringdoenden streken graag leer langs dergelijke uitvalswegen. Iets anders wat zich pleegt vast te hechten aan Je uitvalswegen van Romeinse nederzettingen - ,teden, dorpen en legerkampen -, zijn grafvelden. 3ok in De Meern moeten in de loop van enkele «euwen over een populatie van alleen al bijna 500 oldaten vele honderden bijzettingen hebben )laatsgevonden. Voorlopig moeten de gedachten )ok hier uitgaan naar de oostelijke periferie van de ^oge Woerd. Een curieus vondstbericht uit het be- )in van de vorige eeuw helpt ons misschien op veg. In een artikel 'over den tegenwoordige staat Ier twee Romeinsche burgen of legerplaatsen in ie nabijheid van Utrecht' in de Almanak voor de itudenten aan de Akademie te Utrecht voor het aar 1824 schrijft Jacobus Scheltema: "Bezuiden den achterweg [= Groenedijk] en voor de grootste hoogte is een vlak veld, waarin volgens de overle- vering voorheen grafplaatsen van voorname per- sonen zouden gevonden zijn." Dat is niet mis te verstaan en bij benadering ook wel te localiseren. Up het moment dat deze woorden geschreven worden, is uitgerekend dit laatste restje nog niet gekarteerd...


		.'%""'J-T^l^^'- '^"

	6. Enkele vroege aardewerkvondsten van de Romeinse nederzetting bij de bloemenveiling Vleuten. Links en rechts fragmenten van versierde schalen van terra sigillata, gemaakt in Zuid-Frankrijk omstreeks het derde kwart van de 1^ eeuw na Chr.. Daartussen de neus van een zeldzame 'gezichtsbeker' van oranje geverfd aar- dewerk uit dezelfde periode.

Oud-Utrecht ■ mei/juni 1993
				57

-ocr page 62-



belang, naar ons voorkomt, in verband met dien van de Meern". Dat oordeel lijkt juist, althans het tweede gedeelte. Want hoewel in deze nederzet- ting ook wel wat inheems, handgevormd aarde- werk wordt gevonden, hebben we hier beslist niet met een doorsnee boerderij-complex te doen. Reeds aan het begin van de Romeinse bezettings- periode vinden we op dit uitgestrekte terrein im- port-aardewerk van topkwaliteit (afb. 6). Nauwe betrekkingen met de Hoge Woerd verraden enkele vondsten met een militair karakter, zoals een zwaardriemornament van vertind brons. Deze ne- derzetting was duidelijk een dependance van het Romeinse castellum op de Hoge Woerd. Zij lag vrijwel zeker direct aan de Rijn en heeft wellicht een functie vervuld als haven, met alle aankleef van dien. Ondertussen blijft de teruggeschoven ligging van het castellum van De Meern hoogst ongebrui- kelijk. Deze zal wel alles te maken hebben met het Romeinse kanaal onder de Meerndijk, dat in 1990 ten zuiden van de A 12 is waargenomen. Het ka- naal zorgde voor een scheepvaartverbinding tus- sen de Rijn en een voorloper van de Hollandse IJs- sel en loopt recht op de Hoge Woerd aan. Onge- twijfeld stond het daar in verbinding met het riviertje dat de zuidwesthoek van het castellum omstroomde. Het kanaal moet een belangrijke functie hebben vervuld in de communicatie met het achterland. De stroomruggen in het zuiden van de provincie Utrecht liggen bezaaid met in- heemse nederzettingen, die het nodige zullen hebben bijgedragen aan de fouragering van de Romeinse legerkampen langs de Rijn. De komst van de Romeinse 'bezetters' en de bouw van een gordel van legerkampen op de zui- delijke oever van de Rijn hebben in de cultuur van de late ijzertijd, die we dan voortaan aanduiden als inheems-Romeins, eigenlijk verbluffend weinig verandering gebracht. Aanvankelijk zal de inheem- se bevolking te leiden hebben gehad onder ronsel- praktijken en gedwongen leveranties van graan, huiden en dergelijke, maar in de 2^ en in de eerste helft van de 3^ eeuw beleefde zij een ongekende bloeiperiode. De bevolkingsdichtheid van ons ge- bied, en van Nederland �berhaupt, berieikte toen een hoogtepunt dat pas rond of zelfs na het jaar 1000 zou worden ge�venaard. In de meeste inheemse nederzettingen vinden we dan naast het traditionele, handgevormde aar- dewerk veel Romeins, op de draaischijf vervaar- digd aardewerk en zelfs munten en mantelspel- den. Dit alles wijst op een intensieve en eerlijke uitwisseling van producten en een zekere romani- sering van de inheemse bevolking. Toch zijn er op dit punt binnen ons gebied grote verschillen. De
			7. Aardewerk uit de merovingische periode (500 - 750), gevonden bij sportpark Ter Weijde aan de Ho- geweide. De tekening toont de doorsnedes ('profie- len') van enkele rand- en bodemfragmenten. Bij de randfragmenten geven een horizontale lijn en een getal resp. de halve en de hele diameter (in cm) aan. Het aardewerk is op de draaischijf vervaardigd en gemagerd met grof zand of kwartsgruis. (Tek. E.P. Graafstal).

		nederzettingen op de kleine stroomrug ten westen van De Meern, raakten in de 2^ en 3^ eeuw ken- nelijk nauw verstrengeld met de 'Romeinse econo- mie': we vinden er vrijwel alleen Romeins materi- aal. Kijken we echter naar de vondsten uit het drukbevolkte gebied tussen Vleuten en Haarzui- lens, dat waarschijnlijk ten noorden van de Ro- meinse Rijnloop lag, dan lijkt het alsof de ijzertijd hier gewoon doorgaat: er zit nauwelijks een scherf 'import-aardewerk' bij. Vroege middeleeuwen Wanneer de Romeinse legerkampen langs de Rijn omstreeks 270 voor de eerste maal voor lan- gere tijd worden ontruimd, begint er een periode die in alle opzichten kan worden getypeerd met de term: kwakkelen. Het fijne weefsel dat welvaart heet, raakte ruw verstoord door het vertrek van het enorme apparaat dat eeuwen lang kolossale

	58			OUD-UtRECHT � MEI/JUM 1993
				OUD-UtRECHT � MEI/JUM 1993

-ocr page 63-



bedragen aan belastinggeld uit het hart van het .Romeinse rijk in de vorm van soldij naar de ont- /vikkelingsgebieden aan de grenzen had gepompt, /anaf de tweede helft van de 3^ eeuw moet zich n Nederland een dramatische teruggang van de jevoiking hebben voorgedaan. Misschien dat het jptreden van een nieuwe transgressiefase in het ustgebied daartoe heeft bijgedragen. Alle inheemse nederzettingen in ons onder- oeksgebied schijnen in deze periode te zijn verla- en - voorgoed. De hele oogst uit de 4^ - 5^ eeuw s een verdwaalde scherf bij 't Hoog ten westen an Vleuten. Dat is een opmerkelijk verschil met iet Kromme Rijngebied, waar een aantal neder- .:ettingen in de laat-Romeinse tijd lijkt voort te be- staan tot in de merovingische periode (500 - 750). Ten westen van Utrecht liggen de nederzettingen uit de vroege middeleeuwen steeds op een andere plaats; er lijkt dus sprake van een discontinu�teit in de bewoningsgeschiedenis. Een duidelijke uitzondering op dit patroon vor- men de oude Romeinse nederzettingen op de Ho- ge Woerd en bij de bloemenveiling: daar loopt de bewoning c.q. bezetting vrijwel naadloos door en dat onderstreept nog eens hun bijzondere karak- ter. Uit historische bronnen weten wij dat de Rijn- grens in de 4^ eeuw enkele malen periodiek is hersteld, althans in naam. Een flauwe afspiegeling daarvan vormen enkele tientallen 4^-eeuwse mun- ten afkomstig van de Hoge Woerd; een duidelijke piek valt tussen 330 en 340. Tijdens de kartering is ook gebleken dat de nederzetting bij de bloemen- veiling in de 4^ / 5^ eeuw iets noordelijker een niet onbelangrijk vervolg heeft gehad. Het is on- duidelijk waar we in deze periode eigenlijk mee te maken hebben: reguliere Romeinse eenheden, Germaanse huurlingen of gewoon 'vrije jongens'. Misschien alle drie, in genoemde volgorde. In de daarop volgende eeuwen wordt de Neder- landse rivierdelta een speelbal tussen Friezen en Franken, die zich rond 500 stevig in Belgi� en Noord-Frankrijk hebben verankerd. De oude Ro- meinse grensversterkingen spelen daarin een voor- name rol. Rond 700 breiden de Franken hun machtsgebied definitief uit tot aan de Rijn en wor- den de voormalige castella, vermoedelijk ook dat van De Meern, ingelijfd bij het Frankische konings- goed. De Hoge Woerd heeft de laatste tijd een reeks van belangrijke 6^- en 7^-eeuwse vondsten prijsgegeven. Ook van de nederzetting bij de bloe- menveiling is inmiddels wat materiaal uit deze pe- riode bekend. In de merovingische (500 - 750) en karolingi- sche tijd (750 - 900) moet zich een geleidelijk de- mografisch herstel hebben voorgedaan. Voor het		eerst komen in ons onderzoeksgebied her en der weer nieuwe nederzettingen in beeld. Afb. 7 toont bijvoorbeeld enkele 6^- en 7^-eeuwse aar- dewerkvondsten van een terrein bij sportpark Ter Weijde aan de Hogeweide. Een duidelijke samen- balling van vroeg-middeleeuwse bewoningsresten is tijdens de kartering vastgesteld rond Vleuten. Uitgestrekte nederzettingssporen werden bijvoor- beeld gevonden ten zuidoosten van het dorp, als- mede in de omgeving van de Hamtoren ten wes- ten ervan. Bij de Tiendhof in Harmeien was reeds langer een nederzetting uit karolingische periode bekend. Twee zaken vallen op. Anders dan de boerderij- en uit de late ijzertijd, de Romeinse periode en de late middeleeuwen lijken we bij de vroeg-middel- eeuwse nederzettingen van doen te hebben met wat grotere gemeenschappen, kleine dorpjes zo men wil. Dat patroon van samentrekking in grote- re eenheden is uit deze periode ook van elders wel bekend - onzekere tijden? Ten tweede valt op dat een aantal van deze vroeg-middeleeuwse neder- zettingen dicht bij, zo niet tegen latere ridderhof- steden aan ligt. Toeval? Er loopt op dit moment zeer interessant historisch onderzoek rond het oudste grondbezit van de Vleutense ridderhofste- den en de conclusies gaan in de richting van wat we voor het Kromme Rijngebied al wisten, nl. dat ook hier veel oudere domeinstructuren schuilgaan. De periode van de latere middeleeuwen, vanaf de 10^ eeuw, is in het kaartbeeld van de kartering verhoudingsgewijs slecht vertegenwoordigd. Dat is op het eerste gezicht merkwaardig, want rond het jaar 1000 zou toch de snelle bevolkingsgroei moe- ten inzetten die weldra resulteert in de ontginning van de grote veengebieden. Hoe is deze lacune te verklaren? Voor een deel komt dat omdat we het materiaal uit de 10e en 11e eeuw nog niet goed kunnen onderscheiden van dat uit omliggende pe- riodes. Maar er is een belangrijker factor. Bezien wij namelijk de handvol nederzettingen uit de 12^ en 13^ eeuw (waarvan het materiaal zich w�l goed laat herkennen), dan valt op dat zij vrijwel steeds aan de huidige wegen liggen - niet in het veld. Waarschijnlijk heeft de wegenstructuur in dit gebied dus in de periode rond en na het jaar 1000 zijn huidige vorm gekregen en gaan de meeste resten uit de late middeleeuwen schuil onder de aanliggende bebouwing - en die neemt in de ge- meente Vleuten - De Meern op veel plaatsen de dichtheid aan van een lintbebouwing. Waardering De archeologische kartering ten westen van Utrecht is in feite nog maar halverwege. Binnen- kort start de tweede fase van het onderzoek: de


	Oud-Utrecht ■ mei/juni 1993
	Oud-Utrecht ■ mei/juni 1993		59

-ocr page 64-



waardering. Tijdens de waardering zullen de plek- ken waar opvallende concentraties van vondsten of andere aanwijzingen voor bewoning zijn vast- gesteld, nogmaals worden bezocht, ditmaal met de grondboor, allereerst om vast te stellen dat de oppervlaktevondsten inderdaad op die plaats thuishoren. Het kaartbeeld van afb. 1 zal daardoor nog wel een paar wijzigingen ondergaan. Waar- schijnlijk komen er ook nog wat stippen bij, door- dat terreinen die tijdens de eerste ronde slechts een paar verspreide scherven hebben opgeleverd, toch interessante resten blijken te bevatten. Vervolgens komt het er natuurlijk op aan vast te stellen hoe goed die resten in de bodem zijn be- waard. Wil men er ooit zinvol archeologisch on- derzoek kunnen doen, dan moet het niveau waar- op de mensen hebben gewoond en geakkerd, waarin zij de funderingssleuven voor hun huizen en hun afvalkuilen hebben uitgegraven, liefst on- gestoord in de bodem aanwezig zijn. Belangrijk is het ook te weten of een nederzetting min of meer compleet in de grond bewaard is, zodat zij wel- licht ooit nog kan worden opgegraven m�t het greppelsysteem dat om het erf lag. Met de grond- boor zijn de omvang en conserveringstoestand van nederzettingsresten doorgaans goed vast te stel- len. Na het waarderingsonderzoek zal het in som- mige gevallen ook mogelijk zijn om iets meer te zeggen over de aard en de datering van de objec- ten. Wat het vervolgonderzoek ook mag opleveren, het gebied ten westen van Utrecht begint, mede door de archeologische veldkartering, een ander gezicht te krijgen. Waar dat gezicht op lijkt? On- willekeurig richt men de blik naar het oosten: het Kromme Rijngebied. Dat gebied heeft in de wereld van de Nederlandse archeologie, historische ge- ografie en monumentenzorg een klinkende naam. Dat is terecht en ook begrijpelijk. Het een hangt samen met het ander. Het begint allemaal met de bodem: een oud en veelgelaagd rivierlandschap, waarvan de menselijke bewoning tot ver in de pre- historie terugreikt. Meerjarig archeologisch onder- zoek heeft aangetoond dat dit gebied vanaf de la- te ijzertijd tot in de vroege middeleeuwen een van de dichtst bewoonde streken van ons land moet zijn geweest. Geen wonder dus dat de heersers van het Frankische rijk en later de Utrechtse bis- schop er uitgebreide domeinen bezaten. Daardoor ook is het juist voor het Kromme Rijngebied mo- gelijk gebleken om ruim 1000 jaar oude structuren van grondexploitatie en feodaliteit te reconstru- eren - het heeft een beroemde studie opgeleverd. Het eigen cachet van dit gebied komt tenslotte nog eens tot uiting in zijn talrijke woontorens en		kastelen. Zij vormen eigenlijk niet meer dan een logisch besluit op een verhaal dat rond 2000 voor Chr. begint op een gordel van zandige rivierafzet- tingen aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug. Door het lopende historisch-geografisch onder- zoek en zeker ook door de archeologische veldkar- tering begint het er op te lijken dat dit hele ver- haal in grote lijnen ook voor het gebied ten wes- ten van Utrecht opgaat. Eigenlijk was dat ook wel te verwachten. De machtige gordel van rivierafzet- tingen vanaf Wijk bij Duurstede, waar het hele verhaal uiteindelijk op stoelt, loopt in feite door tot v�r voorbij de stad die zich op de afsplitsing van de Vecht heeft genesteld. Pas na Harmeien verandert de stroomrug van de Oude Rijn duidelijk van karakter, en daarmee de geschiedenis van het landschap dat hij heeft gevormd. Dat landschap is ten westen van Utrecht op veel plaatsen ingrijpend veranderd door het grootschalig afgraven van klei ten behoeve van de baksteenfabricage. Het heeft plaatselijk geleid tot een ander bodemgebruik en tot de opkomst van de 20^-eeuwse glastuinbouw. Maar onder dat uiteengegroeide landschap blijkt de archeologische en historische ondergrond ge- woon door te lopen. En dat werpt toch een onver- wacht licht op dit gebied, waar dezer dagen zo veel ogen op zijn gericht. Het bodemarchief is er niet overal onaangetast. Maar wat er rest is zeer divers en belangrijk. Dankzij de archeologische veldkartering heeft het gebied ten westen van Utrecht in korte tijd een belangrijke inhaal- manoeuvre gemaakt. EP. Craafstal

			Literatuur

	Gaauw, P.G. van der, en H. van Londen, De Ho- ge Woerd. Een boor- en weerstandsonderzoek naar het Romeinse castellum van De Meern. RAAP-rapport 65 (Amsterdam 1992). Graafstal, E.P., 'Rondom de Hoge Woerd. Ar- cheologische waarden in een bedreigd gebied' in: Tijdschrift van de l-listohsche Vereniging Vleuten, De Meern, Haarzuilens, 12 (1992) 40-51. CA. Kalee, 'Opgravingen op de Hoge Woerd in De Meern, 1830-1973' in: Tijdschrift enz., 2 (1982)59-80.


				O�D-UTRECHT � MKl/jUINI 1993
60

-ocr page 65-

Historisch-ruimtelijke
ontwikkeling van de
gemeente
Vleuten-de Meern

De gemeente Vleuten-de Meern ligt
ren westen van de stad Utrecht. In het
noordoosten grenst de gemeente aan
Maarssen, in het noorden aan Breuke-
len, in het westen aan Harmeien en in
het zuiden grenst zij aan Montfoort en
Nieuwegein. De gemeente Vleuten-de
Meern zoals wij die thans kennen werd
bij de grenswijzigingswet van 1 januari
1954 gevormd uit de voormalige ge-
meenten Haarzuilens, Vleuten, Veldhui-
zen en Oudenrijn. De gemeente Vleu-
ten-de Meern heeft een oppervlakte
van 3500 hectare. Het aantal inwoners
op 1 januari 1991 bedroeg 15.284.

Bodemgesteldheid en afwatering

De gemeente Vleuten-de Meern ligt in het zuid-
oosten van het zogenaamde Veenweidegebied. In dit
gebied was van oudsher de veeteelt de belangrijkste
bron van inkomen. Het landschap wordt ook heden
ten dage nog bepaald door agrarische bedrijvigheid.
Twee andere bronnen van inkomsten waren de af-
graving van(rivier)klei langs de Oude Rijn en Vecht en
de veenafgravingen.

5TK0OMH.UW*6n
«VJCIMCOHHeil

Afb.2: Bodemgesteldheid in het zuiden van het
Veenweidegebied.

De meest bepalende periode voor de bodemge-
steldheid van het Veenweidegebied is het Holoceen
geweest. In deze periode werd het dekzand dat in de
laatste ijstijd was gevormd nog regelmatig door zee-
water overstroomd. Rivieren kregen in dezelfde pe-
riode een vastere bedding, tenA/ijl de vegetatie dich-
ter werd. Het (basis-)veen dat zich in deze tijd kon
ontwikkelen was het gevolg van de stijging van de
zeespiegel waardoor de grondwaterspiegel hoger
kwam te liggen. Dit drassige gebied werd door een
5000 jaar geleden ontstane strandwal in het westen
afgeschermd. Zand en klei werden door de vele rivie-
ren in het gebied boven het basisveen afgezet. De
stijging van de zeespiegel begon zo'n 3000 jaar gele-
den te stagneren waarna zich in het gebied opnieuw
veen begon te vormen. Door plaatselijke overstro-
mingen van rivieren kwam boven dit veen weer ri-
vierklei te liggen.

De oeverwallen langs de rivieren, in het geval van
de gemeente Vleuten-de Meern de Oude Rijn, bestaan
uit zand en lichte klei. De gemeente bevindt zich voor
het grootste deel op de oeverwallen van de Oude Rijn.
De oeverwallen lagen oorspronkelijk hoger dan de
kommen waar zich het veen vormde. Na verloop van
tijd "groeide' het veen boven de rivieren uit. Nadat het
gebied in de twaalfde eeuw definitief droog was ge-
vallen klonk het veen in. De oude oeverwallen kwa-
men daardoor als ruggen in het landschap te liggen.

Afb. 1: Het Veenweidegebied met de gemeente
Vleuten-de Meern zwart ingevuld.

Oud-UTRECHT ■ MEl/jUNl 1993

-ocr page 66-

De oorspronkelijke vegetatie op de oeverwallen be-
stond uit loofbos {eiken, essen, iepen en meidoorns)
terwijl de gronden die verder van de rivieren af lagen
steeds vochtiger werden en minder voedselrijk waren.
Hier groeiden achtereenvolgens moerasbos- (wilgen,
populieren, elzen en berken), het- en zeggevegeta-
ties. In deze vochtige omstandigheden werden de af-
gestorven resten van planten niet volledig afgebro-
ken. Men is hierdoor in staat de oorspronkelijke vege-
tatie in het veengebied te determineren.

De Oude Rijn was in de periode van de veenvor-
ming de belangrijkste rivier die een flink aantal zijar-
men had. Na verloop van tijd slibden deze zijarmen
langzaam dicht als gevolg van het veen dat steeds
hoger kwam te liggen.

In de Romeinse tijd was de Oude Rijn nog steeds
een belangrijke rivier maar een nieuwe afsplitsing, de
huidige Lek, was al ontstaan. In de Middeleeuwen,
toen het Veenweidegebied ontgonnen werd, had de
Lek al grotendeels de functie van de Oude Rijn over-
genomen. Nadat in 1122 bij wijk bij Duurstede een
dam was aangelegd verminderde de watertoevoer in
de Oude Rijn zodanig dat slechts een klein, smal
stroompje overbleef.

gebied was hoofdzakelijk per boot te bereizen en
sporen wijzen erop dat de bewoners zich in leven
hielden met visvangst en jacht.

De Romeinen hebben het gebied niet bewoond.
Vanaf 47 A.D. vestigden zich Romeinen wel langs de
zuidelijke oevers van de Oude Rijn die in het gebied
de grens van het Romeinse Rijk vormde. In de ge-
meente Vleuten-de Meern hadden de Romeinen een
nederzetting op de Hoge Woerd ten noorden van De
Meern. Deze nederzetting was vermoedelijk een cas-
tellum; een kleine vesting die deel uit maakte van een
sene nederzettingen langs de noordgrens van het rijk.

Tussen 300 en 900 A.D, vond een nieuwe stijging
van de zeespiegel plaatst (transgressie), waardoor de
waterhuishouding in het Veenweidegebied opnieuw
verslechterde. De Romeinen verlaten rond 300 ons
land. In de periode dat de zeespiegel hoger lag was
het Veenweidegebied niet bewoonbaar. Kort na het
jaar 1000 vond een aantal belangrijke veranderingen
plaats in de waterhuishouding van het gebied: de
aanvoer van water door de Oude Rijn verminderde
op natuurlijke wijze. De Lek werd daarentegen steeds
belangrijker. In 1122 werd, zoals reeds vermeld, de
Oude Rijn bij Wijk bij Duurstede -daar de Kromme
Rijn geheten- afgedamd, met als gevolg dat overstro-
mingen van deze rivier tot het verleden behoorde. De
ontginning van het veengebied zou daarna niet lang
meer op zich laten wachten.

I-let principe van de ontginningen

In de elfde eeuw nam de bevolking van Nederland
snel toe, waardoor de behoefte aan nieuwe land-
bouwgronden groter werd. Door de ontwikkeling op
technisch en organisatorisch gebied was men in staat
het grote veenmoeras te ontginnen en cultiveren.
Men begon de ontginningen vanaf de hogere delen
in het landschap: de oeverwallen en zandopduikin-
gen. Zij werden ge�nitieerd door keizers (die van het
Heilig Roomse Rijk, waartoe de Nederlanden eertijds
behoorden), graven en bisschoppen die de eigenaren
of leenheren van de gronden waren. Het recht op
ontginning verkreeg men door de eigenaren een
koopsom te geven of door een periodieke betaling
vast te leggen. Daarnaast bezaten de eigenaren het
recht op tienden of tijnzen, die werden betaald als er-
kenning van het gezag. Ontginningen die door zulke
overeenkomst tot stand kwamen werden 'cope' ge-
noemd. Plaats- of poldernamen de eindigen op -cop,
-cope of -koop zijn hiervan afgeleid (zie onder andere:
Heijcop, Galecop, Papecop en Reijerscop).

Bij de ontginningen ging men meestal als volgt te
werk. Vanaf de ontginningsbasis -in Vleuten-de
Meern de oeverwallen van de Oude Rijn- werd een
stelsel van evenwijdige sloten gegraven met een tus-
senruimte van 30 roeden (ongeveer 115 meter). Vaak
hadden deze strookvormige kavels een vastgestelde

■■ sandx

^^H vcnpocld dekzand

|T 1 j vargravan veen

^^ oeverval (land en ztval)

^S rlvlerkon (klei)

^^1 stuwwal
||[H deVzand

I' I "��"

['^^ rlvi«r/v«en«troo«

■■ »>lclal

^�^K] raatant van een wadgaul [_ _J bebouwd gebied
I w j water (aeer of plaa)

Afb.3: Stroomruggen en rivierkommen in de ge-
meente Vleuten-de Meern.

De middeleeuwse ontginningen

Voorgeschiedenis

Het landschap zoals dat hierboven omschreven is
was uitermate ongeschikt voor bewoning. Uitzonde-
ring hierop vormden de hoger gelegen oeverwallen
die wel geschikt waren voor permanente bewoning.
Archeologische vondsten die op de aanwezigheid
van de mens in het Veenweidegebied wijzen stam-
men uit de tweede en eerste eeuw v��r Christus. Het

Oud-Utreciit � mei/juni 1993

-ocr page 67-



			De afwatering van het nieuwe land geschiedde tot de zestiende eeuw op natuurlijke wijze via de gegra- ven sloten en weteringen. Maar doordat het veen steeds droger werd en oxydeerde, klonk het in de loop der eeuwen in. Opnieuw dreigde het land onder water te lopen. In de zestiende eeuw introduceerde men de windmolen die het overtollige water uit de laag gelegen polders kon 'malen'. Dankzij de wind- molen kon men het ontstane waterprobleem doelma- tig oplossen. Het inklinken van de bodem ging echter onverminderd door en naarmate de tijd vorderde moest men opnieuw andere methoden vinden om de polders droog te houden. Als het land erg laag kwam te liggen bouwde men een aantal molens op een rij. Elke molen maalde het water een stukje hoger uit de polder. In de negentiende eeuw kon men door de uit- vinding van de stoomgemaal zeer laag gelegen pol- ders makkelijk droog houden. Tegenwoordig worden de polders met elektrische gemalen droog gehouden. Grondgebruik Aki^erbouw en veeteeit Akkerbouw was voor het begin van de ontginning de belangrijkste bron van inkomsten. Op de oever- wallen verbouwde men tarwe, rogge, gerst en haver. Op de nieuw ontgonnen kavelstroken verbouwde men boekweit, rogge, gerst en haver. De polders kwamen, zoals hierboven is verklaard, steeds lager te liggen waardoor de grond ondanks de bemaling drassiger werd. Akkerbouw was hierdoor vaak niet meer mogelijk en men schakelde al snel over op veeteelt als belangrijkste middel van bestaan. In- het weidegebied werden nu ook geriefbosjes aan- gelegd om in de behoefte aan hout te kunnen voor- zien. Ver van de boerderijen lagen eendenkooien om
		Afb.4: Richting van ontginning rond de Oude Rijn en de Leidse Rijn.

	diepte van 1250 meter. Op deze afstand werd een waterweg gegraven, een zogenaamde wetering, die liaaks op de kavelsloten liep. Achter dergelijke wete- ringen ging men dan verder met de ontginning. Het symmetrische landschap dat hierdoor ontstond stond in contrast met de oudere, onregelmatige blokverka- veling die men op de brede oeverwallen van de Oude Rijn vindt. In de gemeente Vleuten-de Meern vinden we beide soorten van verkaveling: de blokverkaveling op de oeverwallen van de Oude Rijn en de strookver- kaveling die men in de polders Oudenrijn, Bijleveld, Haanwijk, Breeveld, Snel, Barwoutswaarder, Breudijk, Groot en Klein-Houtdijk, Rietveld en De Bree vindt.


	Afb.5: Loop van de Oude Rijn met blol<verlcaveling op de oeverwallen. (tekening is gebaseerd op een 19de eeuwse kaart uit de Historische Atlas 1839-1859, dl. 1)

Oud-Utrecht � mei/juni 1993
				63

-ocr page 68-

Kleiafgravingen

In de gemeente Vleuten-de Meern is op beperkte
schaal klei afgegraven ten behoeve van de steen- en
dakpanfabricage. De afgegraven stukken land waren
aanvankelijk niet te gebruiken voor landbouwdoel-
einden en werden daarom in de meeste gevallen met
bomen beplant.

Infrastructurele voorzieningen

Het hierboven geschetste gebied was door de aan-
wezigheid van de vele sloten en weteringen uiterma-
te geschikt voor het vervoer per boot. Tot in de ne-
gentiende eeuw was in westelijk Nederland de boot
veruit het geschiktste vervoermiddel. Ten behoeve
van de scheepvaart werd de Oude Rijn, die groten-
deels onbevaarbaar was geworden in 1385 door een
nieuw te graven waterweg, de Leidse Rijn, afgesne-
den.

Personen- en goederenvervoer over land bestond
weliswaar, maar het onverharde wegennet was met
name in de natte seizoenen beduidend minder ge-
schikt. De oudste wegen waren de zogenaamde
zand- of jaagpaden en liepen langs de belangrijkste
vaarwegen. In de gemeente Vleuten-de Meern loopt
langs de in 1385 gegraven Leidse Rijn een van oor-
sprong oude weg tussen de steden Utrecht, Woer-
den en Leiden. In 1663 werd tussen genoemde ste-
den een trekpad aangelegd, waarvan men te voet of
te paard gebruik kon maken. Op verschillende plaat-
sen moest men tol betalen. Met de opbrengsten van
de tolheffing werd het onderhoud aan de weg gefi-
nancierd.

eenden te vangen. In de polder Haarrijn, nabij de snel-
weg A2 ligt nog steeds een dergelijke eendenkooi.

Bij de overschakeling op veeteelt specialiseerden de
boeren zich in de loop der jaren in het produceren van
boter en kaas. Dit specialisatieproces werd in de loop
van de zeventiende eeuw gestimuleerd door techni-
sche verbeteringen op het gebied van het karnen.

In de periode 1850-1940 vond in Nederland een
intensivering en schaalvergroting van de landbouw
plaats. Technische ontwikkelingen op het gebied van
kunstmest bijvoorbeeld (1870) stelde de boeren in
staat hun produktiviteit te vergroten. Deze sloot aan
op de toenemende vraag naar landbouwprodukten
in de snel groeiende steden.

Kassen

In de gemeente Vleuten-de Meern ontstond na
1905 het kassenfenomeen. Oorspronkelijk waren het
de warmoezeniers die buiten de singels van de stad
Utrecht hun groente verbouwden. Zij moesten wijken
voor de stadsuitbreidingen en vertrokken naar het klei-
gebied ten westen van de dorpen Vleuten en de
Meern. Deze gronden waren uitermate geschikt als
tuinbouwgrond. In 1904 verscheen de eerste kas waar
ook druiven en perziken werden gekweekt. Een aantal
overgebleven solitair staande schoorstenen ten noor-
den van De Meern herinneren nog aan deze eerste kas-
sen die met behulp van kolen warm gestookt werden.

Tegenwoordig is het gebied rond Alendorp met
kassen volgebouwd. Deze zullen binnenkort ver-
plaatst worden naar de polder Harmelerwaard even
ten oosten van het dorp Harmeien.

"I grasland

bos, aangelegd op te diep afgeticheld land

Afb.6: Kleiafgravingen in Vleuten-de Meern en omgeving.

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 69-

Kleinere zandwegen of -paden, liepen langs wete-
ringen, kaden of over de dijken. Vanuit het dorp
Vleuten bestond een verbinding naar het dorp Zuilen
iangs de Proost Wetering. De weg tussen Vleuten en
de Meern aan de Leidse Rijn liep over de zogeheten
Krogtdijk, thans de Wilhelminalaan. Ook de Alendor-
aerweg loopt over een oude dijk. Deze weg heette
oorspronkelijk dan ook de Alendorperdijk.

In de periode 1850-1940 nam de omvang van het
/ervoer sterk toe en veranderde bovendien van ka-
akter. Het aloude vervoer per boot (trekschuit) ver-
dween al snel toen de wegen verhard werden en
daardoor beter en sneller te berijden waren. De intro-
ductie van de trein in Nederland luidde een nieuw
;ijdperk in. De trein stelde de mens in staat om op
comfortabele wijze te reizen. Bovendien waren de
reistijden aanzienlijk verkort. In de tweede helft van
de negentiende eeuw werden in Nederland vele
spoortrajecten aangelegd. Vleuten kreeg in 1880 een
halteplaats aan de spoorlijn Utrecht-Gouda-Rotter-
dam die al in 1855 was klaar gekomen.

In de eerste helft van deze eeuw werden meer
nieuwe kavel-doorsnijdende verbindingswegen aan-
gelegd. Eind jaren dertig kwam de autosnelweg van
Utrecht naar Den Haag klaar (Al 2). Om een stevige
ondergrond voor deze weg te krijgen werd zand ge-
wonnen uit de ondergrond. Hierdoor ontstond het
Strijkviertelplas ten oosten van De Meern.

Ontwikkeling van de dorpskernen Vleuten
en De Meern

Het dorp Vleuten is vermoedelijk rond 1000 ont-
staan langs de noordoever van de Oude Rijn. Het lag
op de oude, vruchtbare stroomrug temidden van de
akkers en weilanden. De bebouwing was geconcen-
treerd rond de oude kerk. Veel meer is over de mid-
deleeuwse nederzetting niet bekend.

De Meern ontstond langs de in 1385 gegraven
Leidse Rijn. Bij het dorp kon men de Leidse Rijn via
een brug oversteken. De bebouwing bestond uit een
kerk, boerderijen en boerenwoningen. Tot in de ne-
gentiende eeuw heeft het dorp de Meern een slui-
merend bestaan gekend waarover tot dusverre wei-
nig historische feiten bekend zijn.

De kleine agrarische nederzetting Haarzuilens zo-
als wij die nu kennen stamt uit het laatste decennium
van de vohge eeuw. Het oude dorp Haarzuilens werd
als gevolg van de herbouw van kasteel de Haar afge-
broken en op de huidige plek herbouwd. De kerk
even ten zuiden van het kasteel herinnert nog aan de
oorspronkelijke plaats waar het dorp gelegen heeft.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn zowel de dorps-
kern van Vleuten als die van De Meern sterk uitge-
breid. Met name in De Meern ontwikkelde men van-
af de jaren zestig aan weerszijden van de Meerndijk
een grote nieuwbouwwijk. Deze wijk heeft typische

na-oorlogse kenmerken: een planmatige opzet zon-
der daarbij rekening te houden met de historisch
ruimtelijke structuur, waarin de bebouwing een ster-
ke mate van uniformiteit uitstraalt.

Kastelen en buitenplaatsen

Ofschoon het Graafschap Holland en het Bisdom
Utrecht beide tot het keizerrijk behoorde, boterde
het in de Middeleeuwen niet tussen beide landsde-
len. Het is daarom dan ook niet verwonderlijk dat in
het grensgebied vele kastelen en versterkte huizen
hebben gestaan.

Ook in de gemeente Vleuten-de Meern vinden we
een aantal voorbeelden van dergelijke huizen. De
meesten zijn verdwenen, maar de plek waar zij ge-
staan hebben zijn in enkele gevallen tot archeolo-
gisch monument benoemd (onder andere het ver-
sterkte huis 'Den Hoed'). Van het versterkte huis "Den
Ham' is tegenwoordig alleen de toren over, maar is
daarmee wel een van de best bewaarde voorbeeld in
deze streek. Kasteel de Haar is aan het eind van de
negentiende eeuw door architect P.J.H. Cuypers her-
bouwd en vormt thans met zijn in landschappelijke
stijl aangelegd park een fraai decor in het nog over-
wegende weidelandschap.


	. ■ t Huis ter Nr-y j^ � / * K^st^vl De Hjtar /r yr >^ V>is te Weu(ef	\
	, ^«�^ Botte^te-yn^^^^,,^/ ^ii -^^	t^Den Hoed
HUJ5	(f Harmclen XX^X"'^ f i/*	'Noude Rijn
	^^^^a^^Leidse Rijnf^ 1 X	___�'t Hui
	/ "'-^■U^g^J' f^e^rn	*/ \**
	t Huis Nyvelt \ f

Afb.7: (Verdwenen) versterkte huizen en kastelen in
de omgeving van Vleuten-de Meern.

Bestuur

In de middeleeuwen ontstonden in de ontgonnen
gebieden zogenaamde gerechten als bestuurlijke
eenheden. Degenen die de ontginningen hadden ge-
leid (in het geval van Vleuten en omgeving was dat
het bisdom), kregen over het gebied bevoegdheden
zoals rechtspraak, het recht van munt, recht op
openbare wegen, recht op onbeheerbare goederen,
onroerende goederen en onbeheerde nalatenschap-
pen. De bisschop vertegenwoordigde in het bisdom,
waartoe ook Vleuten behoorde, het hoogste gezag
namelijk die van de keizer van het Heilig Roomse Rijk.

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 70-

Indicatieve flora- en
faunagegevens in het
gebied van Vleuten de
Meern

In de periode 1978-1982 is er door het
buro Milieu-inventarisatie van de
Provincie Utrecht een inventarisatie uit-
gevoerd naar de het vegetatie-bestand
in de streek rondom Vleuten- de
Meern. In 1989 is dit onderzoek aange-
vuld met een tweetal onderzoeken van
buro Waardenburg B.V., een
Vegetatiekundig onderzoek en een
Avifauna-inventarisatie.

De huidige gemeente Vleuten-de Meern bestond
in die tijd uit een groot aantal gerechten: de Haar,
Themaat Westrenen, Themaat Engsgerecht, de Heg-
ge op Themaat, Vleuten, Rosweide, Veldhuizen, Rey-
erscop-Kreuningen, Reyerscop-Meerio, Reyerscop-
Ligtenberg, Galecop, Papendorp en Oudenrijn-Hey-
cop (toestand 1795). Onder het Franse bewind
(1795-1815) werden de gerechten als bestuurlijke
eenheden afgeschaft en vervangen door een kleiner
aantal gemeenten.

De toekomst

De plannen voor een grote nieuwbouwwijk, die
tussen Utrecht en de kernen Vleuten en De Meern in
de nabije toekomst gebouwd gaat worden, zouden
gezien de historische waarde van het gebied bij de
invulling rekening moeten houden met oude, belang-
rijke structuren. De oorspronkelijke loop van de Oude
Rijn kan bijvoorbeeld (deels) hersteld worden waar-
van de oevers kunnen dienen als park. Het behoud
van andere structuren zoals de in 1385 gegraven
Leidse Rijn, weteringen en dijken is wenselijk. Ook ar-
cheologische plaatsen zoals die van verdwenen kas-
telen (Den Hoed, Den Eng en Huis te Vleuten) kun-
nen door planologen en stedebouwkundigen in de
nieuwe wijk ge�ntegreerd worden.

Op deze manier blijven historische banden op eni-
ge wijze intact. De diversiteit van de wijk die hieruit
voort zou vloeien heeft een positieve werking op de
leefbaarheid die uitstijgt boven die van de hierboven
geschetste uniforme, rechtlijnige nieuwbouwwijk zo-
als we die in elke Nederlandse stad kunnen vinden.

De gegevens van deze inventarisaties zijn gebruikt
om hieronder een indikatie te geven van de in het
gebied voorkomende vegetatie die de minste versto-
ringen vertoont. Vanzelfsprekend worden de meer
algemeen voorkomende plantensoorten aangetrof-
fen zoals de pinksterbloem, koekoeksbloem en de
moerasrolklaver. Daarnaast komen er door de wet
beschermde planten voor zoals de zwanebloem. De
namen van de voor het gebied kenmerkende flora,
bijvoorbeeld het fonteinkruid en de waterviolier, zijn
in de tekst steeds onderstreept. De faunagegevens
worden voor zover bekend bij elk topografisch deel-
gebied genoemd.

Er is naar gestreefd om die natuurwaarden aan te
geven die voor grotere delen van het gebied van be-
lang zijn; de begroeiing van een individuele sloot of
berm wordt hier niet genoemd. Immers de ecologi-
sche infrastructuur van deze schraalgraslanden als
geheel bepaalt de waarde van dit gebied. Tot deze
infrastructuur moeten overigens ook de vochtige
loofbossen gerekend worden, die in het gebied wor-
den aangetroffen.

M. Laman

Uteratuur

De auteur heeft voor dit artikel gebruik gemaakt
van de rapporten van het Monumenten Inventarisatie
Project. Het betreffen het regiorapport l/eenwe/dege-
bied en het gemeenterapport Vleuten-de Meern.

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 71-



			Indicator voor schoon slootwater: Krabbescheer.

		zaak bomenrijen langs de wegen aangetroffen. Deze bestaan uit verschillende soorten, waaronder vrij ou- de wilgen. Een bosperceel bij de eendekooi en een bosperceel langs de A2 bestaan uit wilgen, essen, berken en populieren met een soortenrijke kruidlaag. De in de polder aangetroffen fauna bestaat uit de bruine en groene kikker, de haas en de mol. Voor wat betreft de broedvogels zijn als de meer bijzonde- re soorten de tureluur, spotvogel, groenling en de putter ge�nventariseerd. Polder Lage Weide Deze polder, gelegen ten zuidwesten van de Rijks- weg A2 vertoont veel overeenkomsten met de polder Haarijnen voor wat betreft de moeras- en water ve- getaties. Dit komgebied bestaat uit natte, kalkloze klei- of klei op veengrond. Vooral in het noordweste- lijke deel zijn de slootvegetaties goed ontwikkeld en bestaan deze uit vrij veel plantensoorten, zoals fon- teinkruid- en waferpesfioorten. Ook hier dus een te- ken van schoon water. Van de drijvende waterplan- ten zijn het drijvend fonteinkruid, kikkerbeet en gele
Polder Haarrijnen De polder Haarrijnen ligt ten noorden van Vleuten. Het noordelijke en noordoostelijke deel wordt geken- merkt door bijzondere moeras- en oevervegetaties. De planten die hier worden aangetroffen, houden van schoon water zoals bijvoorbeeld de dotterbloem. Op een enkele plek kan in de venige kommen het moeraskartelblad worden aangetroffen. Andere van de hier aangetroffen zogeheten schoonwaterplanten zijn krabbescheer, waterviolier, en bepaalde krans- wier- en fonteinkruidsoorten. Deze vegetaties verdwijnen als het slootwater ver- vuild wordt. Dit kan gebeuren door bijvoorbeeld meststoffen of de inlaat van gebiedsvreemdwater. Maar ook met de eventueel nieuwe belanting in het kader van de te verwachten ontwikkelingen in het gebied moet met dit aspect rekening worden gehou- den. Zo zal hoogopgaande begroeiing met veel blad door schaduwwerking en voedselverrijking ten gevol- ge van bladval een verstoring van de waardevolle ve- getatie te weeg brengen. Aan opgaande begroeiing worden hier in hoofd-


	OuD-UTRKCHT � MF.l/jUNI 1993
				67

-ocr page 72-



	plomp aangetroffen. Tevens is hier de beschermde zwanebloem en het niet beschermde pijlkruid in de sloten aangetroffen. Tussen de aanwezige grienden, onder andere snij- griend aangeplant met wilg, liggen weinig bemeste, vochtminnende, kruidenrijke graslandvegetaties met plantensoorten als de pinksterbloem, koekoeksbloem nen de moerasrolklaver. In de berm zijn zeldzame planten aangetroffen als grijskruid, bitterkruid en de mooie roos-rood bloeiende aardakker. Aan de westzijde van de polder ligt de voormalige versterking Den Engh. Binnen de gracht staat nog een oude hoogstamboomgaard. Een markant punt in het landschap wordt gevormd door de oude bomen in de direkte omgeving waaronder populieren. Deze polder is rijk aan voor de provincie Utrecht minder algemeen tot vrij zeldzame plantensoorten. In het Beleidsplan Natuur en Landschap van 18 maart 1992 zijn deze plantensoorten als aandachtssoort op- genomen en aangewezen om beschermd te worden. Eventuele bebouwing, bebossing en bemesting moeten daarom als uiterst bedreigende invloeden wor- den aangemerkt. Polder Harmelerwaard Typerend voor deze ten noordoosten van Harmeien gelegen polder zijn de oevervegetatie met dotterbloem en de wat voedselarmere graslandpercelen met een kamgrasvegetatie. Karakteristiek zijn tevens de vele boomgaarden. Langs de wegen komen rijen met wil- gen, elzen en populieren voor, typische bomen voor natte, laaggelegen komgronden. Ook bij het Huis Har- melen komen boomgaarden voor en een bosvegetatie van eiken, essen en iepen. Polder De Bijleveid In dit geval betreft het het deel van de polder ten noorden van de Al2. Op enkele plekken in deze polder komen goed ontwikkelde vegetaties voor metO krans- wieren, waterviolier en fonteinkruidsoorten. Ook kan men goed ontwikkelde vegetaties aantreffen met witte waterkers en grote watereppe. Matig soortenrijke dot- terbloemvegetaties worden eveneens aangetroffen. Ten zuiden van Nieuwveld is een plantensoortenrij- ke, vochtige ruigtevegetatie en populierenbos ge�nven- tariseerd, evenals een nabij gelegen perceel met een matig soortenrijke kamgraslandvegetatie. In de direkte omgeving van Nieuwveld en Vleuter- weide zorgt een opgaande begroeiing voor afwisseling in het landschap. Deze bestaat uit een boomgaard, boomrijen van elzen en wilgen en een griend met een natuurlijke soortenrijke onderbegroei�ng. Omgeving De Meern De lokaties rondom de Meern zijn voor een deel vanuit natuuroogpunt nogal verstoord. Er komen niet
		zulke bijzondere vegetaties voor. Soortenarm gras- land met frans raaigras en een matig soortenrijke kamgraslandvegetatie overheersen hier. Wat betreft de opgaande begroeiing worden zowel bomenrijen als boomgaarden en een enkel populierenbos aange- troffen. De bomenrijen bestaan o.a. uit wilgen en el- zen. De gewone pad, diverse kikker soorten en de klei- ne watersalamander vormen hier de aangetroffen fauna. Van de meer bijzondere broedvogels moeten onder andere worden genoemd de grauwe vliegen- vanger, de boomvalk, de spotvogel, grasmus, roek, putter, kneu en de rietgors. Strijkvlertel Dit gebied in de polder Oudenrijn ten oosten van Vleuten vertoont ondermeer een matig ontwikkelde vegetatie van moerasvergeetmijniet en watermunt. Ook de dotterbloemgraslandvegetatie is matig soor- tenrijk met onder andere moerasrolklaver en moeras- walstro. De hier aangetroffen knotpopulieren en knotwilgen vertegenwoordigen een zekere natuur- waarde, omdat in de boomholtes andere planten zich kunnen vestigen zoals bitterzoet en de eikvaren. We spreken dan van zogeheten epityfen. Ook vogels zoeken deze holtes op als broedplaats. Bij een van de industrieterreinen is natuurbouw gepleegd met een goed resultaat voor wat betreft plantensoorten rijkdom die het gebied rondom Vleu- ten in zich heeft. Hier zijn door middel van natuur- techniek de natuurwaarden verbeterd. Als faunabestand werden ondermeer de groene kikker, de heikikker en de bruine kikker aangetroffen evenals de gewone pad. Vleuterweide De Vleuterweidepolder ten zuiden van Vleuten heeft naar het zuiden toe een hogere ligging ten ge- volge van een daar aanwezige stroomrug. in het cen- trum van de polder liggen een paar sloten met een soortenrijke dotterbloemvegetatie met dotterbloem, echte koekoeksbloem en tweerijige zegge als ken- soorten. Andere soorten zoals moersrolklaver, brunel, goudhaver, ruwe smele en het heelblaadje maken de polder plaatselijk interessanter. Op voedselarmere plekken in de polder worden kamgras, wilde peen en wilde bertram aangetroffen. Vooral wilde peen is een veel voorkomende plant in het rivierengebied. In de sloten groeien het glanzig fonteinkruid, het drijvend fonteinkruid en de geel bloeiende watergen- tiaan. Ook de beschermde zwanebloem is hier aan- getroffen. Vermeldenswaardig is nog een meidoornhaag die bescherming biedt aan een van de aanwezige boom- gaarden.

			Oud-Utrecht � mei/juni 1993
68

-ocr page 73-



		Haarzuilens Ook het kasteel met zijn park ligt hoger dan de omringende polders. Dus ook hier wordt een vegeta- tie van kamgras en frans raaigras aangetroffen, dit laatste ook gemengd voorkomend met ander kruid zoals bijvoorbeeld het fluitkruid. Het bos bestaat in hoofdzaak uit een iepenrijke eikenessenvegetatie met een soortenrijke kruidlaag, kenmerkend voor een voedselrijke vrij vochtige tot vrij droge zandige of klei�gge grond. De boomlaag bestaat ondermeer uit iep, esdoorn, beuk, eik en es. In de struiklaag worden meidoorn, hazelaar, vogelkers en vlier naast nog an- dere soorten aangetroffen. De zeer soortenrijke kruidlaag vertoont ondermeer klimop, lelietje van da- len, bosanemoon, nagelkruid, fluitkruid, hondsdraf en brandnetel. Deze rijke vegetatiestructuur biedt tevens een bio- toop voor vele diersoorten. Lanen met onder andere eiken en populieren en een elzenbegroei�ng wisselen in de landschappelijke aanleg af met meidoornstruweel, oude beuken en vrij oude wilgen. Dankzij het feit dat een groot deel van de laan- en sierbomen bij de aanleg al als vol- wassen exemplaar zijn geplant, levert het park zijn huidige volgroeide karakter. Conclusie In dit deel van de provincie Utrecht vertegenwoor- digen de volgende gebieden de hoogste natuurwaar- den: het staatsnatuurmonument bij de Bijleveld, de polders Haarrijnen, Lage Weide en het noordelijke deel van de polder Bijleveld. Aangrenzend zijn de Heycopse polder, het zuidelijk deel van de polder Bij- leveld en de polders ten westen van de spoorlijn bij Kockengen vergelijkbaar met de hiervoor genoemde polders. Haarzuilens is van waarde door de aanwe- zigheid van vochtig loofbos. Met elkaar vormen deze gebieden de onmisbare schakels in de ecologische infrastructuur. Alleen een planontwikkeling die rekening houdt met deze na- tuurwaarden kan een behoud van de infrastructuur waarborgen. Juist de bewoners van het gebied dra- gen in deze een bijzondere verantwoordelijkheid.
Vleuten Ten noorden van Vleuten bij de Haanweg komt >en perceel voor met een iepenrijk eikenessenbos en ■en soortenrijke onderbegroei�ng. Tevens wordt hier ■en, inmiddels deels bebouwd perceeltje essenhak- lout en een populierenbosje aangetroffen. Voor het iiverige is een matig soortenrijke grasland- en sloot- 1 antvegetatie aangetroffen. De verdedigingstoren Den Ham, ten westen van ' 'leuten bezit een terreinafscheiding van hoogstam- luitbomen. Een rij elzen en andere vrij oude bomen I larkeren hier het landschap. Hoge Weide Dit gebied ligt hoger dan de tot nu toe behandel- de polders. Dit betekent dat er soorten voorkomen (ie gedijen op drogere grond, zoals kamgras en frans raaigras. Ook oude populieren, wilgen en enkele an- dere boomsoorten hebben hier een standplaats ge- vonden. Bij het Huis te Voorne komt een gemengd bos voor met een gesloten kruidlaag evenals een iepenrij- ke eikenessenbosvegetatie met een goed ontwikkel- de, soortenrijke kruid-, struik-, en boomlaag. De laan met oude beuken is van belang als broedplaats voor vogels. Hiervan werden dan ook de grote lijster, de spotvogel de grauwe vliegenvanger de groenling, putter en kneu waargenomen.


			P.H.E. Claringbould

		Indicator voor plantensoorten-rijke slootkanten, die niet bemest worden: ec/ife koekoeksbloem.

	Oud-Utrecht � mei/juni 1993
				69

-ocr page 74-

De bomen
rond Vleuten-De Meern

Of de naam 'Holland' nu afstamt van 'Heiland' of 'Holt/Houtland', beide verkla-
ringen duiden op een vroeger bebost land, waarbij de naam 'Heiland' alleen maar
wijst op naar verhouding meer moerasbos. In een enkel bos in Polen kunnen we
ons nu nog een voorstelling vormen van dit landschap en zien dat het Hollandse
oerlandschap iets heel anders was dan wat later het oer-Hollandse landschap
werd. Deze totale verandering van het landschap heeft zich ook voltrokken in het
gebied rond Vleuten-De Meern, waar langs de oevers van de Rijn moerasbossen
moeten hebben gelegen met wilg, els, es en populier, en op de hogere gronden,
zoals oeverwallen haagbeuk, iep, eik en linde. Tot in onze tijd gaat aan de ene
kant deze kaalslag van het landschap nog steeds door, aan de andere kant wer-
den al gauw andere en vooral 'nuttige' bomen geplant, zoals fruitbomen.

Groep eiken in park Voorn >

goed vertegenwoordigd. Fraaie, oude hoogstam-
boomgaarden liggen er ondermeer nog boven De
Meern langs 't Zand en boven Harmeien bij 'Huize
Harmeien'. Als wegbeplanting staan aan weerszijden
van de Enghlaan ten oosten van Vleuten oude peren.
Deze oude verbindingsweg is tegenwoordig onder-
broken door het spoor, zonder spoorwegovergang.
Frappant is echter dat langs het nog resterende deel
van deze oude weg aan de andere kant van de
spoorlijn de laanbeplanting met peren gewoon door-
gaat. Dit wekt de indruk dat de bomen zelfs ouder
zijn dan de spoorlijn, die rond 1855 werd aangelegd.
Het is niet uitgesloten, want peren groeien vaak
maar heel langzaam, en blijken vaak, ondanks gerin-
ge grootte, verrassend oud. De landelijke sfeer komt
wat betreft de bomen ook tot uitdrukking in de vele
notebomen. Net als appel, peer en pruim staan ze
meestal naast of vlakbij de menselijke bewoning. Niet
toevallig zijn dan ook de oude bomen in het gebied
opvallend geconcentreerd langs de diverse wegen.

Het sparen van deze bomen bij de te venA/achten uit-
breiding van Utrecht zal om die reden eenvoudiger zijn
dan van bijvoorbeeld het sparen van de weidevogels.

Oorspronkelijke soorten

Ook de boomsoorten die hier van oudsher in de ri-
vier- en moerasbossen voorkwamen zijn nog altijd te
vinden. De es is zelfs karakteristiek te noemen voor
het gebied, mede doordat in wegbeplantingen en
erfafscheidingen ook nu nog deze mythologische

Hoewel het gebied rond Vleuten-De Meern in prin-
cipe een open landschap is, staan hier toch veel histo-
rische en monumentale bomen. Dit bleek bij een re-
cente inventarisatie, naar aanleiding van uitbreidings-
plannen van de gemeente Utrecht. Al is dan van geen
enkele boom de groei oneindig, wat betreft onze eco-
nomie en consumptie valt het ons zwaar om grenzen
te stellen. Dit zal in de toekomst ondermeer grote ver-
anderingen tot gevolg hebben in het gebied rond
Vleuten. Om daarbij toch zoveel mogelijk rekening te
houden met historische en monumentale bomen is
hier in 1992 een bomeninventarisatie gehouden in
het gebied, begrensd door de snelwegen A2 en Al 2
en door de Rijndijk, die vanuit Harmeien in noordelij-
ke richting de beide snelwegen verbindt. Meer dan
900 bomen en boomgroepen ouder dan vijftig jaar
zijn hierbij in kaart gebracht en beschreven.

Fruitbomen

Nadat in het overwegend open gebied rond Vleu-
ten al eeuwen geleden de oorspronkelijke bossen en
bomen waren gerooid en gekapt, werden allerlei
fruitleverende bomen aangeplant. Karakteristiek voor
de omgeving van Vleuten zijn nu de vele fruitbomen.
Vaak zijn deze bomen nog heel jong, of zijn ze re-
cent aangeplant ter vervanging van oude hoogstam-
bomen. Toch staan er nog veel oude fruitbomen en
een zeer veel voorkomende, historische boom -ouder
dan 50 jaar- is dan ook de peer. Ook appel en pruim
zijn als oude bomen naar verhouding rond Vleuten

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 75-

en De Meern ten zuiden van de Rijksstraatweg: pol-
der Oudenrijn. Door het aantal bomen in dit open
gebied liet zelfs een boomvalk zich verleiden om hier
te broeden. En zowel Thematerdijk als Huppeldijk
ontlenen hun charme aan de vele knotwilgen langs
de weg. Overigens staan daartussen, zowel hier als
elders rond Vleuten, ook veel knotpopulieren. Waar
de weg door sloten begeleid wordt, zijn de bomen in

:)erboom van al het leven in ere gehouden wogrdt.
opvallend veel essen staan bijvoorbeeld langs de
yleuterweideweg als erfafscheiding bij boerderijen,
�.en fraaie, alleenstaande es, met een stamomtrek
/an 3.60 m. staat aan het eind van de Thematerkade.
Eveneens zeer karakterbepalend is de schietwilg,
vaaronder aan de Hof ter Weijdeweg zelfs een
,'xemplaar met een onderstam van 6.45 m. Als in-



	*"^^^^^^^p"i"««"'iwi\|^^^^^^^^^»^^i^**

de richting van de zompige slootkant vaak scheef
weggezakt. Ze zorgen dan voor een karakteristiek
beeld van schuin van de weg afstaande bomen.

De knotwilgen zijn meestal van de soort 'Salix al-
ba', ofwel schietwilg, maar een knotwilg bij 't Spijck
is een kraakwilg, zoals bij oude knotwilgen wel vaker
het geval is. Deze boom hangt inmiddels horizontaal
over de sloot, met in zijn 5.00 m. dikke stam een uit-
gesleten spoor van eenden en andere dieren, die hier
via de boom kennelijk al vele jaren in of over het wa-
ter gaan. Van de es staan verscheidene grote geknot-
te exemplaren boven de Ockhuizerweg. De niet toe-
gankelijke kooiplas langs de A2 wordt zelfs langs het
kooipad omnng door zo'n honderd oude en soms
weer met varens begroeide knot-essen, die onder-
meer ook gastvrijheid verlenen aan bos-, en steenui-
len. Veel essen in het gebied staan ook als hakhout
in hakhoutbosjes, vaak samen met els. Vaak vormen
zulke essen dan enorme stobben, zoals in een essen-
hakhoutbos boven Harmeien (hoek Rijndijk/Dorpel-
dijk). Sommige essen staan hier op stobben met om-
trekken zelfs tot 6.00 meter! Vrijwel altijd door de
mens onder handen genomen zijn oude linden in het
gebied. Deze zijn dan steeds leivormig gesnoeid. Bij
zo'n vijftig huizen en boerderijen in het gebied herin-
neren zulke leilinden aan de tijd dat de mens zich als
nietig wezen nog afhankelijk voelde van natuur en
boven-natuur. De linde beschermde volgens onze
voorouders tegen onheil, boze geesten en andere

heemse boom is ook de zwarte els opvallend aanwe-
zig, met name boven 't Spijck, waar langs de Bijleveld
de els de opvallendste boom is in het reservaat van
Staatsbosbeheer aldaar. Niet echt inheems is de Ca-
nadese populier, maar de mate waarin hij is aange-
plant wekt de indruk alsof hij van oudsher hier altijd
heeft thuisgehoord. Een populier met een opvallend
dikke stam van 5.50 m. staat bij 't Spijck. Dat onze
inheemse bomen zich in het gebied nog altijd spon-
taan uitzaaien is te zien bij de ru�ne van Nieuwveld
ten westen van De Meern, waar essen, wilgen, elzen
en ook nog andere soorten alles overwoekeren en
weer proberen het oude oerwoud te herstellen.

Snoeivormen

Opvallend aan de oude 'natuurbomen' is de
meestal duidelijk aanwezige menselijke cultuur. Af-
gezien van de plantwijze, in rijen en langs sloten of
wegen, is er heel vaak sprake van speciale snoeivor-
men. Zo zijn de vele wilgen en wilgengroepen meest-
al tot knotbomen gesnoeid en omgevormd. Zoals
met zoveel natuur, liggen tegenwoordig ook aan het
onderhoud van deze knotwilgen meer historische en
landschappelijke motieven ten grondslag, dan econo-
mische. Net als hooi van schrale graslanden en plag-
gen van de heidevelden zijn ook twijgen en takken
van knotbomen voor de meeste boeren weinig inte-
ressant meer.

Een fraai stukje oud landschap met diverse rijen
knotwilgen langs de sloten ligt er nog tussen Utrecht

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 76-



	machten die onze menselijke macht te boven gingen. Deze bomen hennneren daardoor nog altijd aan een natuurafhankelijkheid die wij zelf nu door schade en schande weer opnieuw ontdekken, of nog ontdek- ken moeten? Andere opvallende soorten Naast peer, appel, pruim, walnoot, wilg, es, popu- lier, els en linde is ook de treunwilg een opvallende verschijning in het gebied. Veelal markeren ze inrit- ten naar huizen of boerderijen. Een wel hele grote staat op de hoek van de Alendorperweg en de Utrechtse weg. Menige boerderij wordt ook gemar- keerd door een grote kastanje. Voor een enorme kas- tanje aan de Hoge Weide wordt zelfs met verkeers- borden en strepen op de weg het verkeer gewaar- schuwd en omgeleid. Deze boom is helemaal ven/veven met de geschiedenis van deze boerderij en werd ook bij elke bruiloft hier in de levensloop ver- meld. Als u hem wilt zien dan moet u op Hoge Wei- de 6 zijn. Dat is waar die grote kastanje staat! Oude buitenplaatsen en buitenhuizen onderscheiden zich wat de bomen betreft door typerende soorten als plataan en taxus, zoals onder andere bij Rheijngaer- de. Hier staat ook de tulpenboom, die ook vlakbij in Utrecht op 'Welgelegen' en 'Rijnlust' te vinden is en naar het lijkt een 'must' was voor de vroegere land- goedeigenaren hier. Haarzuilens en Park Voorn Rond kasteel Haarzuilens is aan het begin van de- ze eeuw een parkbos aangelegd. Bij de aanleg hier- van werden naast de gangbare boomsoorten als zo- mereik, es en beuk, allerlei minder algemene soorten en rassen aangeplant, zoals wintereik, moerascypres, thuja en oosterse plataan. Diverse van deze bomen behoren nu landelijk gezien tot de grootste en oud- ste van hun soort, zoals moeraseik, treurbeuk, varen- beuk, hangende zilverlinde, zwarte noot, vleugelnoot en hickorynoot. Bosuilen, buizerden en wespendie- ven bewijzen dat hier in het destijds open landschap een bos van betekenis ontstaan is. Ook Park Voorn tegen Utrecht aan is wat betreft de bomen van grote waarde. Naast vijf dikke linden als restant van een oude lindelaan en een groep hoge platanen staat hier een groep eiken, waarvan de dikste een stam- omtrek heeft van 5.20 m. (zie afb.) Een vleugelnoot met een stam van 5.10 m. in omtrek is nog uitzon- derlijker, maar deze boom is inmiddels wel een 'knot- vleugelnoot' geworden. Van een hier groeiende es- doornsoort was zelfs in het bestand van de Bomen- stichting nog geen grotere geregistreerd. Huppeldijk Direct buiten Utrecht liggen langs de Huppeldijk oude griendwilgculturen. De waarde van deze grien-	den werd vorig jaar onderstreept door de zeldzame krekelzanger. Volgens de boeken heeft deze 'dwaal- gast' nog nooit in Nederland gebroed. Wekenlang echter heeft deze vogel hier gezongen en had hij hier een territorium. Frappant was daarbij dat de ontdek- ker van deze vogel hier speciaal was gaan luisteren omdat het gebied hem deed denken aan rivierbossen langs de Donau waar hij vroeger de krekelzanger had horen zingen. Kennelijk herkende ook de krekelzan- ger zelf in de grienden langs de Huppeldijk iets van zijn eigenlijke biotoop! De griendwilgculturen zijn deels verwilderd met onder andere spontaan opge- schoten meidoorns en als zodanig eigenlijk heel uniek. Bijzonder is ook een gedeelte met al oud en spontaan opgeschoten eikenbos. In dit eikenbos staan de bomen nu eens niet keurig op rijtjes, maar willekeurig door elkaar, zoals gebruikelijk wanneer de natuur zelf plant en zaait. Bomen bij oude boerderijen Veel waardevolle bomen in het gebied staan bij oude boerderijen. Zo accentueren de bomen heel na- drukkelijk de historische waarde van de oude boerde- rij 'De Engh', waar Enghlaan, Smalle Themaat en Proost-Wetering bij elkaar komen. Oude fruitbomen, leilinden, een beuk, een grote iep en een grote haag- beuk geven aan dat hier al langer dan vandaag spra- ke is van menselijke cultuur. Naast een dikke populier maakt ook een es hier indruk met een stobbe van 5.40 m. omtrek. In de directe omgeving staan nog verscheidene oude knotwilgen. Een historische plek met diverse oude bomen is ook 't Spijck. Ook hier staan nog diverse oude fruit- bomen, met daarnaast knotwilgen, oude essen, elzen en bij de boerderij de gezamenlijke kroon van twee kastanjes. Een oude peer en oude schietwilgen vor- men levende monumenten op boerderij 'Hof ter We- ijde' aan de Hof ter Weijdeweg. Tussen De Meern en Harmeien worden langs de Leidsche Rijn verscheide- ne oude boerderijen omlijst door oude fruitbomen en leilinden. Ook andere historische plaatsen hebben gelukkig nog vaak historische bomen. Zo liggen rond 'Huize Harmeien' nog oude fruitboomgaarden en bospercelen met daarin een grote bruine beuk en en- kele zware iepen. Ook bij de ru�ne ten westen van De Meern staan nog oude fruitbomen. De ouderdom van de boerderij alhier wordt mede aangegeven door twee leilinden en een enorme noteboom. Op ��n plek in het gebied rond Vleuten is nog een noten- boomgaard. Ook dat is weer een histonsche plek: kasteel Den Ham. Laten we hopen dat in de toe- komst de bomen in dit gebied blijven hennneren aan onze geschiedenis en deze geschiedenis mede door de bomen levend blijft. J.F.K. Kits Nieuwenkamp


			Oud-Uthkcii� � MKi/.iiiNi 199;^
72

-ocr page 77-



		Boerderijen in het westelijk (veen-)weidegebied Naast de bebouwde woonkernen van Vleuten, De Meern, Haarzuilens en riarmelen, die met hun kleinschalige bebouwing een duidelijk landelijk karakter geven aan het westelijk (veen-)weidegebied, wordt het werkelijke beeld van dit gebied bepaald door de landelijke cultuur in de vorm van een groot aantal ooerderijen (met bak- of zomerhuizen, boenhokken, hekwerken en pneeeltjes), tuinderswoningen, arbeiderswoningen, schoorstenen van (voormalige) tuinders- bedrijven, gemalen, hekwerken enz. Al deze objecten bepalen in hoge mate het architectonisch karakter van het gebied.

			beantwoord terug te zenden. (....). Uwe heilwensen- den medeburgers, Corn. Will. Westerbaan, bij de Jakobiebrug, en Hubertus Jongeneel, buiten de Waardpoort te Utrecht". Het vragenformulier voor het westelijk (veen-)wei- degebied werd ingevuld door J.J. van Ewijk, koster en later tevens locosecretaris van Vleuten. Na dit on- derzoek was het architect C.H. Peters, die in 1872 een overzicht van de landelijke cultuur maakte en een globale indeling in provinciale typen opstelde. In 1932 verscheen het verslag van een onderzoek naar Hef Boerenhuis in Nederland door K. Uilkema, in 1957 gevolgd door De ontwikkeling van de boerde- rijvormen in Nederland door R.C. Hekker, waaruit voor dit artikel veel informatie is geput. Want om de waardevolle bebouwing in het westelijk (veen-)wei- degebied te kunnen beoordelen en zoals die ook be- schreven is in het Monumenten Inventarisatie Project van de provincie Utrecht, zal toch enig inzicht moe- ten bestaan over de ontwikkeling van de landelijke cultuur in het algemeen. Het veenlandschap dat hier aanwezig was, leende zich slecht voor bewoning. De eerste sporen van be- woning dateren van voor de komst van de Romei- nen, met name uit de tweede en eerste eeuw voor Christus. Vooral de stroomruggen waren wel voor bewoning geschikt, met name de oeverwallen van de (Oude) Rijn en de stroomrug van de toen al verlande Heldammerstroom. De nederzettingen uit deze perio- de waren klein en bestonden slechts uit enkele boer- derijen. Men leefde behalve van jacht en visserij voor- namelijk van landbouw en veeteelt, waarvoor in de directe omgeving van de nederzetting land werd ont- gonnen. De boerderijen werden geheel gebouwd van materialen, die in de directe omgeving voorhan-
De eerste wetenschappelijke belangstelling voor het platteland in het algemeen en voor de boerderij in het bijzonder ontstond in de jaren rond 1800. On- der invloed van de Verlichting kwam de landbouw en dus de boerderij als bedrijfsgebouw en woning als onderwerp van studie aan de orde. Het was met name J. Goldberg, Agent (=minister) der Nationale Oeconomie van de Bataafse Republiek, die tesamen met zijn Directeur-Generaal Jan Kops, een algemeen onderzoek instelde naar de stand van zaken op agrarisch gebied. Als basis voor dit onderzoek stelde hij een uitvoerige vragenlijst op en zond deze via de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen aan diverse informanten. In 1801 werd in de provincie Utrecht een twaalftal personen benaderd, waaronder twee uit het westelijk (veen-)weidegebied. E�n van die twee ingevulde vragenlijsten werd onlangs via de Boerderijenstichting Utrecht teruggevonden. Binnen- kort zal hierover een artikel verschijnen in Historia Agriculturae van de hand van G.J.M, van Rooy en J. Bieleman. Van deze gegevens is ook in dit artikel ge- bruik gemaakt. De aanhef van het onderzoek uit 1801 luidt als volgt: "Waarde landgenoten! Wij twij- felen geen ogenblik, of ieder Nederlander, die be- lang in de welvaart van zijn Vaderland stelt, zal gaar- ne enigen tijd en moeite willen besteden, om mede te werken tot herstel van het vervallene, en, door de mededeling zijnei kundigheden, het bewind van de- ze republiek in staat willen stellen, om vooral den landbouw, een der zenuwen van onzen staat, meer en meer in ons vaderland te doen bloeien. Ten dien einde zenden wij u deze vragen van den Agent der Nationale Oeconomie, met vriendelijk verzoek, om diegene zelve, welke door u of iemand uwer beken- den zullen beantwoord kunnen worden, aan een der ondergetekenden voor den laatsten van Mei 1801

	Oiid-Utkecht � mei/juni 1993
				73

-ocr page 78-



den waren. Hout voor het geraamte, twijgen waar- mee de wanden werden gevlochten, klei om deze wanden dicht te maken en stro of riet voor op het dak. Het waren vrij grote gebouwen, waarvan het oppervlak tot 7 x 20 m. kon bedragen. Van binnen waren zij onderverdeeld in een vrij klein woongedeel- te, waarin zich een stookplaats bevond onder een opening in het dak en een veel groter stalgedeelte voor het vee. De archeologische vondsten die uit de- ze periode stammen zijn bij De Meern gedaan ten zuiden van de Alendorperweg en ten oosten van 't Zand bij de Johanniterweg, waar bewoningssporen zijn gevonden uit de Late Ijzertijd (200 - 50 v. Chr.) en de Romeinse tijd (47 v. Chr. - 400). De Romeinen kozen in 47 de Oude en Kromme Rijn als noordgrens en trokken zich terug op de zui- delijke oevers. Langs de rivier werden verschillende castella aangelegd. Uit deze periode is in De Meern een bodemvondst bekend, namelijk op de Hoge Woerd. Het castellum was een kleine vesting. Rond 330 trokken de Romeinen, onder druk van de invallende Friezen en Franken zich terug. Tegelij- kertijd steeg de zeespiegel (transgressie) waardoor de waterhuishouding van het gebied verslechterde, met als gevolg dat permanente bewoning tussen 400 en 900 niet meer mogelijk was. Na de transgressie werden de oeverwallen in het gebied bewoond door zowel Friezen als Franken, die deze als landbouwgronden bewerkten. Op bredere oevenA/allen, zoals het gedeelte wat tegenwoordig het Oude Land wordt genoemd, ontstonden door de- ze bewerking onregelmatige blokverkavelingen. Van- af 689 kregen de Franken vaste voet in het gebied ten zuiden van de Oude Rijn. Ten noorden daarvan, in Nifterlake, behielden de Friezen tot 734 hun over- wicht. In de elfde eeuw nam de bevolking toe, waardoor de behoefte aan nieuwe landbouwgronden groter werd. Door de ontwikkeling op technisch en organi- satorisch gebied was men in staat het veenmoeras te ontginnen en te cultiveren. De eerste ontginningen vonden plaats vanaf de hogere delen in het land- schap, de oeverwallen en zandopduikingen. Deze ontginningen gebeurden voornamelijk in opdracht van en werden geleid door de grondeigenaren: de keizer (van het Heilige Roomse Rijk, waartoe de Ne- derlanden toen behoorden) de Graven en de Bis- schoppen van Utrecht, die landsheer waren over 't Sticht en die dit werk door derden lieten uitvoeren. Zij gaven het recht op ontginning aan een persoon, na- dat een vaste koopsom was betaald of een periodieke betaling werd afgesproken. Ook bezaten de eigena- ren het recht op tijnzen of tienden, die betaald moes- ten worden. Dergelijke overeenkomsten werden cope genoemd. Plaatsnamen die eindigen op -cop, -kop of -koop verwijzen hiernaar. Zoals de polders Reyerscop,
	Gerverskop, Heycop, Galecop en Papecop. In diezelf- de periode veranderde ook de waterhuishouding van het gebied. De aanvoer van het water door de Krom- me en Oude Rijn verminderde doordat op natuurlijke wijze de Lek meer water te verwerken kreeg. In 1122 werd de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede afge- damd, waarmee deze rivier gereduceerd werd tot een kleine waterloop. Intussen gingen de ontginningen op steeds grotere schaal verder. Bij de ontginning van een cope ging men als volgt te werk. Vanaf de ont- ginningsbasis, meestal een natuurlijke of gegraven waterloop, werd een stelsel van evenwijdige sloten gegraven met een tussenruimte van 30 roeden (onge- veer 115 m.). De diepte van deze strookvormige ka- vels stond meestal vast, namelijk rond 1250 m. Boer- derijen werden aan de kop van de kavels, langs de wetering of natuurlijke waterloop geplaatst, die te- vens als waterweg dienst deed. Zo onstond de karak- tenstieke lintbebouwing, zoals die aan de Gerverscop, Reyerscop, langs de Leidse Rijn en in mindere mate langs de Thematerweg en de Smalle Themaat nog kunnen herkennen. Vanaf het einde der 14^ eeuw ontwaterde het ontgonnen gebied niet meer op natuurlijke wijze als gevolg van het inklinken van de bodem. Men was genoodzaakt molens te bouwen om het overtollige water uit de polders te pompen. Daarnaast zien we dat de brede kavels van 115 meter door nieuw ge- graven kavelsloten in twee of drie delen opgedeeld werd. Op deze manier kon het land ook beter droog worden gehouden. Pas bij de invoering van de stoomgemalen in de tweede helft van de 19e eeuw kon men de kavels weer breder maken. De ongeveer negen windmolens die nog op kaarten van rond 1850 in het gebied voorkomen, zijn thans alle verd- wenen. Enkele daarvan zijn in de tweede helft van de 19e eeuw vervangen door een stoomgemaal. In de directe omgeving van de Oude Rijn liggen over het algemeen zeer onregelmatig verkavelde pol- ders. In de polders Oudenrijn, Bijleveld, Haanwijk, Breeveld, Snel, Barwoutswaarder of Barreboswaar- der. Middelland, Geestdorp, Gravesloot, Middelland, Velthuizen, Breudijk, Groot- en Klein-Houtdijk, Riet- veld en De Bree en langs de Leidse Rijn, bevinden zich kavels met een regelmatige structuur. Na voltooiing van de ontginningen direct langs de rivier, werd in enkele gevallen de ontginning vanaf de achterkade voortgezet, waardoor achter de ont- ginning Breudijk de ontginning Gerverscop tot stand kwam, achter Oudenrijn de ontginning Heicop en achter Bijleveld de ontginning Reijerscop. Zoals reeds hiervoor vermeld, wordt de oudste boerderijvorm (woon- en stalruimte) in ons land voor de eerste maal gevonden in de Late Ijzertijd. De ontwikkeling en de verspreiding van de boerderij kan volgens Hekker als volgt in schema worden gezet:


74		Oud-Utkecht � mkiAjuni 1993
		Oud-Utkecht � mkiAjuni 1993

-ocr page 79-



		mige plattegrond ontstond: het zogenaamde kruk- huistype. Wanneer ook aan de andere kant werd ge- bouwd ontstond een T-vormige plattegrond. Dit wordt hier het dwarshuistype genoemd. Deze laat- sten kregen vaak een geheel nieuwe voorgevel en de rijke boeren lieten soms een verdieping toevoegen, zoals is gebeurd aan de Utrechtsestraatweg 5 in Har- melen met de boerderij "Marienburg". In het algemeen kan onderscheid worden ge- maakt tussen de hoge-grond boerderijen en de lage- grond boerderijen. De boerderijen in het Vleutense zijn van oorsprong gericht op het gemengde bedrijf met akkerbouw, vee- en fruitteelt. In de plattegron- den en de gevels van de boerderijen is dit duidelijk terug te vinden: grote woonstalhuizen met baander- deuren aan de achterzijde. De boerderijen in het lage land van De Meern zijn meer gericht op de veeteelt alleen: kleinere woonstalhuizen met hooideuren aan de achterzijde. In feite worden de boerderijen qua ty- pologie dus "geregisseerd" door het patroon van de bodemgesteldheid, de bodemopbouw, de hoogtelig- ging en het gebruik ervan. Langs de Leidsche Rijn (deels natuurlijk, deels gegraven) ontstaan op de stroomrug dan ook boerderijen met een gemengdbe- drijf-typologie, zoals de boerderij van de Duitse Orde Baiije van Utrecht, Rijksstraatweg 127 en de boerde- rij van Van Eek aan de Zandweg 225, de Goeden- burcht. Langs de Reyerscop ontstond echter de typolo- gisch op de veeteelt gerichte bedrijfsbebouwing met haar bindingen in het veen-weidegebied (afb 1).
	1. Friese-huisontwikkeling: Noordhollands type (stolp) Fries-Gronings type (kop-hals-romp type) Oltambtse type Ameland/Terschelling type l. Hallehuistypen: Middenlangsdeeltypen Staldeeltypen Dwarsdeeltypen gemengde bedrijf Stellingwerfse en Staphorstertypen Gooise type Overmase type Maas- en Waaltypen Voerdeeltypen Grondtastypen weidebedrijven Voergangtypen �. Dwarshuistypen: Zuid-Limburgs type Noord-Limburgs-hoftype Brabants/Noord-Limburgstype 4. Zeeuwse schuurgroep 5. Vlaamse schuurgroep.

Sinds het midden van de 19^ eeuw wordt de bouwtraditie enigszins losgelaten. Nieuwe idee�n werden niet altijd ge�ntegreerd; men wist ook niet goed hoe deze moesten worden ingepast. Dat gold ook in esthetisch opzicht, met weer gevolgen voor het totaal van de landelijke bebouwing. Oninteres- sante woonhuizen, ligboxstallen en silo's deden meer afbreuk dan goed aan het landschap. Gelukkig is er in deze tijd een kentering waar te nemen, waarbij meer aandacht wordt besteed aan de harmonie met het landschap. Groepering, vorm, kleur en waarden krijgen meer belangstelling, al zijn de woonhuizen nog te veel uitingen van burgerlijk- heid dan van burger- en boerentrots. Hoewel ook eerder wel van de oude traditie werd afgeweken, gebeurde dat meestal zonder inbreuk te maken op de harmonie van het gebouwde. In dit ge- bied hebben, zoals eerder vermeld, sinds de Late Ij- zertijd boerderijen gestaan. Vanaf de 15e eeuw leg- den de boeren zich toe op de veeteelt. Het type boerderij bleef het hallehuis, oorspronkelijk van hout gebouwd. Het hallehuis zet zich voort in het lang- huistype, waarvan de plattegrond gelijk is aan die van het hallehuis, waarbij het woonhuis en de schuur door een kap worden overdekt. Vanuit dit langhuis- type ontwikkelden zich nieuwe boerderijtypen, met name in dit gebied, waar het economisch goed ging. Men breidde de boerderijen aan de voor- of achter- zijde uit, waarbij het oorspronkelijke rechthoekige grondvlak ongewijzigd bleef. Wat echter ook vaak gebeurde was, dat men uitbreidingen maakte aan de zijgevel van het woongedeelte, waardoor een L-vor-

			aih. 1. Langhuisboerderij, Reyerscop 21, De Meern.

		Globaal is er dus een onderscheid te maken tussen de stroomruggronden en de overgang stroomrug/- komgronden en de komgronden. Op de stroomrug- en overgangsgronden (1) treft men de akkerbouwtypologie aan; op de komgronden (2) de veeteelttypologie. In groep 1 kan nog onderscheid in occupatie wor- den gemaakt in de kasteelboerderijen, zoals bij Den Engh in Vleuten en Nyvelt in De Meern en de lint-

Oud-Utkech� � mei/juni 1993
				75

-ocr page 80-

afb. 2. Boerderij 't Klaverblad,
krukhuisboerderij, Ockhuizerweg 20 Haarzuilens.

bouwbedrijven, 50 landhuizen, 9 villa's, 2 kastelen
2 gemalen, 1 duivetoren, 1 hekwerk en 9 kerken.

De meeste boerderijen in het gebied zijn gecon
centreerd in enkele grotere en kleinere 17^ en 18f
eeuwse boerderijstroken. De Rijksstraatweg/Utrechtse-
straatweg respectievelijk in De Meern en in Harmeier
was een van oorsprong 17^ eeuwse boerderijstrook
met nu nog achtendertig histonsch waardevolle
boerderijen (afb. 4). Van de oorspronkelijk 17^ eeuw
se boerderijen, die aan de kop van de kavels stonden,
zijn jammergenoeg geen exemplaren meer overge
bleven. De oudste en belangrijkste boerderijen var
histonsch belang dateren uit de 18^ eeuw. Naasi
fraaie boerderijen in Haanwijk (vijf waardevolle boer-
derijen) en in de Harmelerwaard (nog acht) zijn de

afb. 3. Brouwerij, Odenveltlaan, Vleuten.

boerderijen, zoals 't Klaverblad (afb.2) of de boerderij
Molensteijn aan de Rijksstraatweg 41 in De Meern.
Daarnaast is er ook sprake van solitairen, zoals de ge-
noemde Balije en anderen. Voorts kwamen er ook
kern-boerderijen voor, zoals oorspronkelijk in de kern
van het (es)dorp Vleuten, in dit verband kan ook de
Brouwerij in Vleuten (herberg/boerderij/brouwerij)
genoemd worden (afb. 3).

In totaal vinden we in het westelijk (veen-)weide-
gebied 265 cultuur-historisch waardevolle panden,
waarvan 101 langhuisboerderijen, 28 dwarshuisboer-
derijen, 3 krukhuisboerderijen, 21 arbeiderswonin-
gen, diverse schoorstenen van (voormalige) tuin-

afb. 4. Langhuisboerderij, Utrechtseweg 17,

Harmeien.

Ou�-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 81-

afb. 7. Dwarshuisboerderij, Breudijk 51 � Harmeien.

ifb. 5. Langhuisboerderij, Haanwijk 1, Harmeien.

afb. 8. Dwarshuis, Zandweg 82, De Meern.

afb. 6. Langhuisboerderij, Ryerscop 28, Harmeien.

Uit het onderzoek anno 1801 blijkt, dat in het be-
sproken gebied "de meeste hooglandse boeren zijn,
die bouw- en weiland samen hebben met gemiddeld
50 morgen (42 ha) land en vier knechten en meiden
(behalve hetgene dat door de boerenvrouw wordt
verricht). Hij had daarbij 6 paarden bekwaam om te
werken, bij welke hij ook alle jaren 2 'a 3 veulens laat
telen en 16 tot 20 melkkoeien.

Op de vraag hoe de woningen der verschillende
boerderijen zijn samengesteld wordt geantwoord,
dat dezelven zijn over het algemeen niet hoog maar
laag van dak, met riet gedekt; van binnen voorzien
van een ruim voorhuis, waarin zij bij winterdag ook
vuren. Dan heeft men ook nog bij sommigen tussen
het voor- en achterhuis een middenvertrek, op zijde
van het voorhuis een kamer, waarin de kaas bij de
zomertijd wordt geborgen, en die zo koel gehouden
wordt als mogelijk is. Ook zij dezelve voorzien van
een kelder om de melk en boter zomers koel te hou-
den en 's-winters tegen de vorst met andere mond-
behoeftes te bewaren. De achterhuizen, waar de
dorsvloer is, zijn (onleesbaar), aan wederzijde met
een stal, waarvan de ene voor paarden en de andere

meeste waardevolle boerderijen gebouwd in ge-
noemde boerderijstroken (afb. 5). De Reijerscop is
een boerderijstrook met aan de zuidzijde achtien zeer
fraaie boerderijen uit de 18e en 19^ eeuw. De boer-
derijen liggen op onregelmatige afstand van elkaar
(afb. 6).

Aan de noordzijde van de Gerverscop staan negen
boerderijen van landschappelijke waarde, die voorna-
melijk in de 19^ eeuw zijn gebouwd. Aan de zuid-
kant van de weg staan enkele boerderijen van meer
recente datum.

De Breudijk die met een flauwe bocht in de rich-
ting van Kasteel De Haar looot is een beduidend ou-
dere boerderijstrook. Ook hier bevinden de zestien
boerderijen zich aan de noordzijde van de weg. De
oudste boerderij stamt uit de 17^ eeuw, terwijl de
ongste in het eerste kwart van deze eeuw is ge-
bouwd (afb. 7). De kavels staan met een hoek van
ongeveer 45 graden op de weg.

Tussen de boerderijen langs de Leidse en Oude
Rijn - Rijksstraatweg (27), Utrechtsestraatweg (11),
Zandweg (9), Harmelerwaard (8) en Haanwijk (5) -
zijn in de 19e eeuw ook (land)arbeiderswoningen
(21) en grotere woningen (28) gebouwd (afb. 8).

Oud-Utrecht � mei/juni 1993

-ocr page 82-

voor het hoornvee geschikt is, voorzien- en waarin
ook gemeenlijk een pomp wordt gevonden om het
vee te drenken. Ook heeft men gewoonlijk nog een
apart bakhuis, waarin een bakoven en achterin het-
zelve hokken voor het jongvee en varkens. In dit zo-
genaamde bakhuis houdt het gezin bij zomertijd des
daags hun verblijf. Alles wordt zindelijk onderhou-
den."
Tot zover de enqu�te.

Om een en ander nader te illustreren volgt hieron-
der een kleine greep uit enige belangrijke cultuurhis-
torische panden, waarvan de architectuur nog eens
wordt benadrukt.

Utrechtsestraatweg 5 te Harmeien.

Deze oorspronkelijke dwarshuisboerderij is uitge-
groeid tot een statig gebouw, dat de trots van de ei-
genaar manifesteert. Zowel in hoofdvorm als qua de-
taillering is er sprake van een gaaf gebouw, dat
deugdelijkheid en rust uitstraalt.

Rijksstraatweg 127 te De Meern.

Niet alleen de ligging, maar ook de architectuur
van het gebouw straalt een bijzondere kracht uit. De
verdeling van de vensterramen in de gevel geven de
boerderij een grote charme.

Zandweg 225 te De Meern.

Deze boerderij, genaamd Goedenburcht, vertoont
een zeer monumentaal karakter. Vooral het voorste
gedeelte, geeft de oorspronkelijke structuur en func-
ties duidelijk weer en kan zeker als groots worden
betiteld. Hoewel er niet zoveel boerderijen in dit ge-
bied zijn, die wit gepleisterd zijn, kan men hierspre-
ken van een zeer goed uitgebalanceerd "kleur"-sche-
ma.

Zandweg 82 te De Meern.

Dit oorspronkelijk in de 18e eeuw gebouwde hui
(later verbouwd) straalt een trots uit, die menig op
drachtgever als voorbeeld kan dienen. Hoewel nie
oorspronkelijk, geeft de aangebouwde veranda aai
de rechter zijgevel het huis een extra dimensie die bij
zonder aangenaam aandoet.

Thematerweg 18 te Vleuten.

Een van de oudste boerderijen, redelijk gaaf vai
detaillering. Rechts van de boerderij staat een hee
mooi zomerhuis, waarvan helaas de loggia aan d(
rechterzijgevel enige tijd geleden is dichtgetimmerd
Dat verdient een beter lot; er moeten pogingen wor
den gedaan om die weer open te krijgen.

Rijksstraatweg 64 te De Meern.

Deze langhuisboerderij valt op door zijn zorgvuldi
ge detaillering. In de later gebouwde (verbouwde
voorgevel valt het raam van de verdieping op. Di
soort ramen, een boogvenster met aansluitend twee
rechthoekige ramen komt veelvuldig in deze streed
voor. Het is een zogenaamd Palladiaans motief( palla-
dianwindow), oorspronkelijk van de Italiaanse archi
tectPalladio (1508-1580).

Na kennis genomen te hebben van het boven-
staande behoeft het geen verder betoog om ervan
overtuigd te zijn, dat we met het westelijk (veen-i
weidegebied te maken hebben met een cultuur-his-
torisch gebied van grote waarde, dat zoveel als mo-
gelijk is in zijn huidige staat bewaard dient te blijven.

J.F.K. Kits Nieuwenkamp en W. van Campen.

Literatuur

Bij de samenstelling van dit artikel is uitvoerig ge-
bruik gemaakt van teksten

uit:

M. Laman, Monumenten Inventarisatie Project
Vleuten-De Meern en Harmeien (Prov.Utrecht 1992);

S.J. Fockema Andreae, E.H. ter Kuile en R.C. Hek-
ker. Duizend jaar bouwen in Nederland (^951);

G.J.M, van Rooy en J. Bieleman, De Utrechtse
landbouwenquette van 1801 (werktitel), te verschij-
nen in: Historia Agnculturae, geaccepteerd f eb.
1993;

O.J. Wttewaall, Geschiedenis van Vleuten-De
Meern (werktitel) te verschijnen in MlP-reeks van de
SPOU.

Foto's: M.I.P. provincie Utrecht

Reijerscop 21 te De Meern.

Deze langhuisboerderij valt vooral op door de
plaatsing van de vensters in de voorgevel. Zonder
verdoezeling zijn de functies van de verschillende
ruimten achter de gevel door middel van de vensters
aangegeven en tot een fraai esthetisch geheel sa-
mengebracht. Hoewel de omgeving niet zo heel gaaf
meer is, kan men toch waardering hebben voor zo'n
karakteristieke gevel.

Den Engh, Enghlaan te Vleuten.

Het is ook wel eens goed stil te staan bij een bij-
zonder bijgebouw als het koetshuis bij het voormali-
ge ka.steel Den Engh. Dit fraaie gebouw, hoewel nu
tamelijk vervallen en nodig aan restauratie toe, valt
vooral op door zijn uitgebalanceerde verhoudingen.
Opmerkelijk zijn de deuren met daarin zeer elegant
aangebrachte "oog"-ramen. Een juweeltje.

OUIJ-UTRECHT � MKI/JUNI 1993

-ocr page 83-

OPROEPEN

Leden van de vereniging die actief willen nneewerken of iemand kennen die
dat wil, kunnen zicin aannnelden voor ��n van de volgende projecten:

�>

Voor de serie Monumenten Inventarisatie Provincie Utrecht, uitgegeven door de SPOU en uit-
geverij Kerckebosch, worden AUTEURS gevraagd. De delen van deze serie, inmiddels 10 in getal,
worden door verschillende auteurs op free-lance basis geschreven. De eindredactie berust bij
drs. R.K.M. Blijdenstein en drs. F.L. Gaasbeek. Het honorarium varieert van ca. � 5.000,- tot
� 10.000,-, afhankelijk van de omvang. Naast het bewerken van het M.l.P-materiaal voor een
breed publiek, dient er enig literatuur- en archiefonderzoek te worden verricht.

De beoogde nieuwe auteurs dienen aan de volgende eisen te voldoen:

- afgestudeerd (kunst)historicus - historische geograaf;

- affiniteit met het ondenA/erp;

- redactionele vaardigheden;

- in staat planmatig en resultaatgericht te werken.

Inlichtingen:
Fred Gaasbeek, tel. 030 - 73 39 88 ('s avonds tussen 18 en 20 uur).

�^

Wie wil er meehelpen om belangwekkende GRAFMONUMENTEN te inventariseren.

De vereniging De Terebinth en de Stichting Stichtse Geschiedenis zijn samen een project

begonnen dat moet uitmonden in een inventahsatie van begraafplaatsen en grafmonumenten

in de Provincie Utrecht. Begraafplaatsen zijn cultuurhistorisch zeer ineterssant. Zij geven niet

alleen een beeld van hoe onze samenleving in verschillende periodes met de dood omging,

maar weerspiegelen ook kunsthistorische en maatschappelijke ontwikkelingen.
De aanleg van nieuwbouwwijken, fabriekstereinen en andere ingrepen dwingen ons tot op-
heffing van begraafplaatsen. Daarnaast verdwijnen grafmonumenten door ruiming, vandalisme
en door de eroderende werking van de elementen.

Inlichtingen en opgeven :
Albert van der Zeijden, Ahornstraat 17 bis 3552 CD Utrecht, tel. 030 - 42 06 97 of bij het Nederlands
Centrum voor Volkscultuur, Lucas Bolwerk 11, 3512 EH Utrecht, tel. 030 - 31 99 97.

�>

Ten behoeve van een met nieuw elan opgezette uitgave van de Provinciale Archeologische
Kroniek wordt MATERIAAL gevraagd. Wie beschikt nog over rapporten, aantekeningen,
artikelen, foto's tekeningen etc. van archeologische activiteiten en vondsten uit de periode 1988

tot 1993 in de Provincie Utrecht.

Indien u deze beschikbaar wilt stellen of nadere informatie wenst kunt u contact opnemen met:
mw. S. van Dockum, tel. 033 - 63 42 33 of F. Vogelzang tel. 030 - 34 38 80.

OuD-UTRECIIT ■ MF.l/jl!NI 1993 79

-ocr page 84-

Oud-Utrecht

MAANDBLAD

66e jaargang, nummer 7/8 - juli/augustus 1993

./i T3

ai
o

> 2:

co .Z)

KInderzangultvoenng op het Janskerkhof, april 1936. De bege-
leiding was In handen van het Dlllettanten Orchest. Uit: Utrecht
in Woord en Beeld.
Muziek en vrije tijd in Utrecht in de jaren 1910 -1940.

BIBLIOTHEEK Dm
RUKSUNIVERSi�EiT
� T R e C Hl I

1993

-ocr page 85-

Agenda

T/m 24 oktober 1993

Tentoonstelling "Signalen uit de ruimte".
350 jaar Sterrekundig Instituut Utrecht. Plaats:
Universiteitsmuseum, Biltstraat 166, Utrecht.
Openingstijden: di t/m vr 10.00-17.00 uur; za en
zo: 13.00-17.00 uur. De toegang is gratis.

Maandblad Oud-lJtrecht

66e jaargang nr. 7/8 - juli/augustus 1993

Het Maandblad is een uitgave van de Vereniging
Oud Utrecht, vereniging tot beoefening en tot ver-
spreiding van de kennis der geschiedenis van stad en
provincie Utrecht.

Voorzitter; H.H.W. Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numanl<ade 199,

3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zicin opgeven als lid van de vereniging Oud-

Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utreclit,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de teeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: M, Dolfin, M. van Hattem, B. van den Hoven
van Genderen, M.C. van Oudheusden, B. van Santen,
E. Tigelaar, M. van de Vrugt, A. van der Zeijden.
Vormgeving: B&U, Enk Uitenbogaard (bNO).
Redactieadres: Alexander Numankade 199,
3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

4 juli t/m 19 september 1993

Tentoonstelling "Leven tussen land en water".
Slot Zeist, Zinzendorflaan 1, 3703 CE Zeist.
Tel. 03404-11880/21704. Openingstijden: di t/m
vr 11.00-17.00 uur, za en zo 13.00-17.00 uur.
Twee weken lang trokken 32 kunstenaars uit
diverse landen rond in wat een uniek
natuurgebied genoemd mag worden in
Noordoost-Polen. De tentoonstelling bestaat uit
een selectie van hun aldaar vervaardigde werk.

28 augustus 1993

Excursie naar Paleis Het Loo, Apeldoorn voor
leden van Oud Utrecht. Vertrek 10.00 uur
busplatform Centraal Station, Jaarbeurszijde.
Terug in Utrecht ca. 16.00 uur. Graag schriftelijk
aanmelden bij Fred Vogelzang, Hunzestraat 56,
3522 EB Utrecht. Op Paleis Het Loo krijgt men
zowel door de tuinen als door het paleis een
rondleiding.

10 september 1993

Vrijdag 10 september zal voor de leden van Oud
Utrecht een groepswandeling op de Nieuwe-
gracht gehouden worden. Verzamelpunt: de
Sen/aasbrug om 19.00 uur. Duur 1 1/2 a 2 uur.
Toelichting door de heer Martens van Vliet. Max.
aantal deelnemers: 25. Graag schriftelijk aan-
melden, voor 5 september bij de rondleider,
Nieuwegracht 82, 3512 LW Utrecht.

12 september tot en met 28 november 1993

Tentoonstelling "Maria van Hongarije, Koningin
tussen keizers en kunstenaars 1505-1558".
Catharijneconvent, Nieuwegracht 63, 3512 LG
Utrecht. Tel. 030-313835. Openingstijden: di t/m
vrij 10.00-17.00 uur, za en zo 11.00-17.00 uur.
Samen met het Noord-Brabants Museum te Den
Bosch besteedt het Catharijneconvent aandacht aan
deze markante persoonlijkheid en tracht zowel haar
historische betekenis als haar positie als bescherm-
vrouwe van de kunsten zichtbaar te maken.

Van de redactie

Op de laatste voorjaarsledenvergadering
IS ruime aandacht besteed aan de wisseling
van de leden van de redactie van het
Maandblad Oud-Utrecht. De voorzitter van
de Vereniging heeft de vertrekkende leden
veel dank gebracht voor het vele werk dat
zij gedurende zovele jaren voor het Maand-
blad hebben verzet. De nieuwe redactiele-
den willen deze dankwoorden graag extra
onderstrepen. Onze ervaring is nog maar
gering, maar wij hebben al ondervonden
dat het maken van het Maandblad geen si-
necure is. Wij hebben des te meer bewon-
dering gekregen voor degenen, die deze
taak zo lang vervulden. Aan goede voorne-
mens hebben wij geen gebrek en wij ho-
pen dat u het Maandblad met veel plezier
zult blijven lezen.

(Ji'D-Utkkcht � .iiili/aiioiistiis 1993

-ocr page 86-

Jaarrekening 1992


	Jaarrekening		Begroting	Jaarrekening	Begroting
	1991		1992	1992	1993
Baten
Contributies	78.352 �		80.000 �	82.150,�	80.000,�
Advertenties	14.077	�	13.500 �	14.700,�	14.000,�
Verl<open	2.635	�	3.000,�	2.997,�	3.000,�
Donaties	15.528	�	12.000,�	12.317,�	12.000,�
Finan. Baten	11.104	�	10.000,�	13.508,�	10.000,�
Diverse Baten	-	�	-,�	7.556,�	-,�
Jubileunn-actie	-	�	-,�	"»^~	20.000,�
	121.696 �		118.500,�	133.228,�	139.000,�
Lasten
MOU	46.625 �		55.000,�	48.610,�	50.000,�
JOU	39.542 �		35.000,�	41.920,�	40.000,�
Archeologische
Kroniek(en)	10.000,�		10.000,�	12.802,�	10.000,�
Kosten 70-jarig
Jubileum	-,�		-,�	"f~~*	20.000,�
Oud-Utrecht
prijs	-,�		-,�	'l^~	5.000,�
Activiteiten
en werving	4.708 �		7.500,�	8.778,�	4.000,�
Kosten van
Beheer	7.978 �		7.000,�	10.863,�	12.000,�
Algemene
kosten	9.451�		5.000,�	6.335,�	6.000,�
Afschrijvingen	3.536 �		1.200,�	3.966,�	3.500,�
	121.840 �		120.700,�	133.274,�	150.500,�

Kapitaal
mutatie

- 144,�

- 2.200,�

46,-

1.500,�

Kapitaal per
jaarultimo

96.154,09

96.102,�

Oud-Utrecht � juli/augustus 1993

-ocr page 87-



		Toelichting op de jaarrekening

Hierbij bied ik de leden van de Vereniging Oud-Utrecht de jaarrekening 1992 aan. De jaarrekening is van (�en goedkeurende accountantsverklaring dd. 10 mei 1993 van de heer G. Niehorster, RA, van Schade Harke- [na & Partners voorzien. Uit de batenkant van de jaarrekening kunt u opmaken dat vrijwel alle begrotingsposten een hogere op- hrengst hebben gekend dan door mij bij de begroting was voorzien. Voor het in 1992 verschenen symposium- r ummer ontvingen wij een subsidie welke onder de post "Diverse Baten" is verantwoord. Ten aanzien van de lasten kan opgemerkt worden dat, door de inspanningen van de Maandblad-redactie, (Ie kosten ruim binnen de begroting zijn gebleven. Onder de kosten van het Jaarboek zijn mede nog een aan- tal nagekomen posten, verbonden aan de verfraaiing van het Jaarboek 1991, verantwoord. De eerste tranche van de inhaalslag met betrekking tot de Provinciale Archeologische Kroniek heeft de overschrijding van � 2.802,� bij de post Archeologische Kroniek(en) veroorzaakt. Structureel is er voor de Provinciale Archeolo- gische Kroniek geen voorziening, ook niet voor het jaar 1993, terwijl het in het voornemen ligt u ook dit jaar toch minimaal ��n deel toe te zenden. De kosten van activiteiten en werving zijn rechtstreeks veroorzaakt door de vele, door de leden gewaardeerde, activiteiten die onze activiteiten-commissie in 1992 heeft georga- niseerd. De kosten van beheer zijn met name gestegen omdat de leden- en contributie-administratie is verzelf- standigd. De automatisering biedt de Vereniging vele voordelen, zij heeft echter in directe zin wel kostenge- volgen, die thans bij deze post zichtbaar worden. Omdat de boekhouding van de Vereniging in 1993 is uitbe- steed, is mijn inschatting dat de kosten van beheer zich structureel op het in de begroting 1993 voorziene niveau zullen blijven bewegen. Een penningmeester behoort somber te zijn met betrekking tot de lasten van de Vereniging en ijverig bij het genereren van inkomsten. Een en ander heeft er, ondanks de forse begrotingsoverschrijdingen, toch toe geleid dat inkomsten en uitgaven, op een bedrag van � 46,� na, in evenwicht met elkaar zijn gebleven. De kapitaalspositie van de Vereniging is daarom, nagenoeg, gelijk gebleven. Utrecht, 2 juni 1993 /l/V. Lemaier Penningmeester

			Rectificatie In het voorgaande mei/juni-nummer van het maandblad is een ongelukkige fout geslopen. De auteur van het artikel De bomen rond Vleuten-De Meern is H.W. Kuiper en nietJ.F.K. Kits Nieuwenkamp.

	Oud-Utrecht � juli/augustus 1993

-ocr page 88-



Jaarverslag van de Vereniging Oud-Utrecht

			'Kapittels als projectontwikkelaars, ruimtelijke orde- ning in het middeleeuwse Utrecht' (18 november, na afloop van de Najaarsledenvergadering); G. Janssen over caf� Bertus van Wegen en wijk C (15 decem- ber). De eerste vier lezingen vormden samen de 2de en 3de avond in de reeks 'Utrecht Museumstad'. Op 28 januari organiseerde de vereniging in de Ni- colaaskerk een discussieavond over de sneltramplan- nen van de gemeente Utrecht. Deskundige voor- en tegenstanders hielden korte inleidingen, waarna een discussie met de ca. 200 belangstellenden plaats- vond. Het bestuur formuleerde in het najaar een con- cept-verenigingsstandpunt over het definitieve voor- stel van het college van B. & W. De Najaarsledenver- gadering nam echter een radicaler standpunt in: iedere vorm van railvervoer door de binnenstad werd afgewezen. Het gemeentebestuur werd in kennis ge- steld van dit standpunt. Minder spraakmakend maar niet minder duidelijk probeerde de vereniging invloed uit te oefenen op de vormgeving van andere plannen die het Utrechtse stedeschoon raken. Voorbeelden: de toekomst van het Sterrenhofje en de Zeven Steegjes en de dreigen- de afbraak van de Heilig Hartkerk. Het Maandblad verscheen vanaf het januarinum- mer in een nieuw jasje. De vormgeving werd toever- trouwd aan E. Uitenbogaard (B&U). De keuze voor een nieuwe schreefloze letter in een iets groter corps en een wat minder volle bladspiegel kwam de lees- baarheid ten goede. De redactie slaagde er boven- dien in binnen de begroting ruimte te vinden ieder nummer van een aparte omslagfoto te voorzien. Ook de prominente plaatsing van het vignet van Oud- Utrecht zal velen goed gedaan hebben. Van het Maandblad verschenen elf nummers (het juli en au- gustus-nummer was gecombineerd) met in totaal 151 bladzijden (exclusief de advertentiepagina's). Het februari-nummer bevatte de teksten van de lezingen op het in oktober 1991 gehouden symposium 'De Utrechtse Heuvelrug en Vallei'. Deze special kwam tot stand met een royale subsidie van het provinciaal bestuur. De redactie probeerde met een uitgebreide Oud-Utrecht � juu/augustus 1993
	De ad hoc-ledenwerfcommissie voerde weer een aantal gerichte acties om het ledental in ieder geval op peil te houden. De nieuwe folder van de vereni- ging bewees hierbij goede diensten. Het jaar 1991 werd afgesloten met 1695 leden, terwijl op 31 de- cember 1992 1699 betalende leden waren geregis- treerd. De geautomatiseerde leden- en contributiead- ministratie draaide perfect en op volle toeren. Het bestand bij huisdrukker De Boer/Cuperus kon wor- den afgeschaft. Nieuwe leden werden ook geronseld bij de kraam van Oud-Utrecht die op maar liefst vier achtereenvol- gende zaterdagen (o.a. op de Open Monumenten- dag) in de binnenstad werd bemenst. Daarnaast pre- senteerde de vereniging zich bij de Van der Monde- lezing en bij de traditionele Sinterklaasverkoop in de Gemeentelijke Archiefdienst. De activiteiten- en propagandacommissie organi- seerde de volgende lezingen en excursies: C.H. Staal over het Rijksmuseum Het Catharijneconvent (15 ja- nuari); H. Smeets over het Moluks Histonsch Museum (15 januan); A.J.H. Van Marion over het Nederlands Spoorwegmuseum (19 februari); mw. M.H.J. Blott over het Nationaal Museum van Speelklok tot Piere- ment; A.F.E. Kipp over 'Kleur in de Gertrudis' (24 maart); P. Dirkse over '17de eeuwse staties en hun pastoors' (24 maart); stadswandeling onder leiding van K. van Vliet met als thema 'middeleeuwse mark- ten in Utrecht' (12 april); excursie naar kasteel en tuin Groeneveld in Baarn onder het motto 'Moderne kunst in historisch perspectief' met een bezoek aan de tentoonstellingen 'Muziek en landschap' en 'Wa- ter en moderne beeldhouwkunst' (13 juni); A. Scheffers over het museum van 's Rijks Munt (3 juni, na afloop van de Voorjaarsledenvergadering); excur- sie naar de Utrechtse Heuvelrug en de Vallei onder leiding van R. Isann (29 augustus); F.G.M. Manche over 'Verschillende methoden van genealogisch on- derzoek' (29 september); mw. J. Hokke over 'Geld en geluk, twee eeuwen gezinsleven van de Utrechtse fa- milie Van der Meulen' (29 september); K. van der Horst over de handschriften van de Universiteitsbibli- otheek Utrecht (28 oktober); M.W.J. de Bruijn over

		84

-ocr page 89-



3ver1992

	enqu�te de opvattingen en wensen van de leden ten aanzien van het vernieuwde Maandblad te peilen. De respons was hoog en de waardering voor het Maandblad groot. In het verslagjaar plofte maar liefst tweemaal een Jaarboek door de brievenbus: het vertraagde Jaar- boek 1991 en keurig op tijd het Jaarboek 1992. De uitgekiende nieuwe vormgeving - waarvoor H. Lode- wijkx tekent - oogstte alom bewondering. Het Jaar- boek 1991 telde 232 bladzijden, terwijl het Jaarboek 1992 in 205 bladzijden vrijwel geheel gewijd was aan de stad Utrecht. Nieuw was de rubriek 'reacties en besprel<ingen'. De Kroniek is gebleven, nu voor het laatst samengesteld door mw. G.J. Kylstra-van der Eijk. Door een communicatiestoring werden er van het Jaarboek 1991 maar net voldoende exemplaren gedrukt voor alle leden. Dit zal dus een collectioneurs item worden. De twee bezorgacties verliepen gladjes, dankzij de inzet van ledenadministratrice mw. C. de Leeuw en tal van leden-bezorgers. De eveneens ver- traagde Archeologische en Bouwhistohsche Kroniek over 1990 werd samen met het Jaarboek 1991 be- zorgd. De Kroniek over 1991 kon nog niet worden uitgebracht, maar dit wordt gecompenseerd door een dubbelnummer over 1991/1992. De door het bestuur ingestelde jury voor de Oud- Utrecht prijs, bestaande uit H.L.Ph. Leeuwenberg, M.R. Prak en M.L. Snijders, toog aan het werk. Via de media werd aandacht voor de prijs gevraagd. Het bestuur slaagde er met succes in de Rijksuni- versiteit te interesseren voor hernieuwde en versterk- te aandacht voor de lokale en regionale geschiedenis. De instelling van de Oud-Utrecht prijs vormde een qoede aanleiding voor een eerste gesprek met de ector magnificus. Er werd vervolgens een begin ge- naakt met een meer structureel overleg op basis van Ie door Oud-Utrecht ingediende voorstellen. De vereniging nam zitting in een breed samenge- stelde werkgroep die de mogelijkheden onderzoekt 'oor een provinciale bibliografische database, waar- nee bijvoorbeeld een jaarlijks verschijnende algeme- le bibliografie kan worden gepubliceerd, een van de liaten in de culturele infrastructuur van onze provin-		cie. Ook hier vervult de per 1 april benoemde consu- lent regionale geschiedbeoefening - in welke functie ons bestuurslid F. Vogelzang werd benoemd - een belangrijke rol. Met deze benoeming heeft de SSG, de Stichting Stichtse Geschiedenis, handen en voeten gekregen. Tijdens de Voorjaarsledenvergadering werd af- scheid genomen van mw. M. Dolfin, die de maxi- mum-termijn van negen jaar bestuurslidmaatschap vol maakte. Tot nieuwe bestuursleden werden be- noemd mw. I. Strouken en mw. M. van de Vrugt. Hiermee werd het aantal bestuursleden van negen op tien gebracht. L.L.M. Smit en J.W. Lemaier wer- den op de Najaarsledenvergadering voor een nieuwe termijn van drie jaar ingehuurd. Voor de derde maal in successie werd de jaarlijkse 'Kaderdag' voor de 'werkende leden' georganiseerd. Op 1 november ontving het bestuur de leden van commissies en vertegenwoordigers in de besturen van verwante verenigingen en instellingen in Stads- kasteel Oudaen. De warming up was een inleiding over Oudaen door mw. B. van Santen. Tijdens en na de verslagen van commissies en vertegenwoordigers werd gediscussieerd over de provinciale rol van Oud- Utrecht (met name na de oprichting van de SSG), over de vraag hoe de kloof tussen actieve en niet-ac- tieve leden kan worden verkleind en over verder- gaande professionalisering van de vereniging. Na af- loop werd de kwaliteit van het Oudaen-bier gecon- troleerd en maakte men een rondgang langs de kantelen. De financi�n bleven gezond, mede dankzij de ge- bruikelijke dotatie van het K.F. Heinfonds. Het be- stuur nam het besluit de boekhouding uit te beste- den ten gerieve van de zwaar belaste penningmees- ter. Ook in 1992 bleek de personele basis voor de activiteiten van de vereniging wel erg smal. Het slin- kend aantal leden van de activiteiten- en propagan- dacommissie baarde de meeste zorgen. De secretaris


		Oud-Utrecht � juli/,4ugustus 1993
				85

-ocr page 90-

Muziek en vrije tijd

� in Utrecht in de jaren �

1910-1940

Het beoefenen van muziek in de stad Utrecht was tot in het begin van de vorige
eeuw grotendeels voorbehouden aan de 'hogere standen'. Daarin kwann verande-
ring. Onder andere door de oprichting in 1828 van een Utrechtse afdeling van
Toonkunst konden burgers zich meer dan voorheen gaan bekwamen in de mu-
ziek, dank zij een zangschool en een instrumentaal-school. Toen de werkende
man meer vrije tijd tot zijn beschikking had gekregen, raakte het musiceren ook
bij een bredere laag van de bevolking populair. Mijn onderzoek richtte zich voor-
namelijk op het ontstaan en op de activiteiten van de muziekverenigingen van
Utrechtse amateurs in de jaren 1910-1940.

Lucas Bolwerk met muziektent, ca. 1880. Dit deel
van het park is in 1940 ingrijpend gewijzigd voor de
bouw van de schouwburg. GAU Top.Atlas.

De oudste muziekverenigingen

Over de muziekbeoefening door Utrechtse ama-
teurs is weinig gepubliceerd, maar het is duidelijk dat
er veel muziek werd gemaakt, getuige het grote aan-
tal muziekverenigingen. Ik heb er 150 kunnen opspo-
ren die tussen 1910 en 1940 actief zijn geweest in
Utrecht. De oudste muziekverenigingen werden
hoofdzakelijk op particulier initiatief opgericht en wa-
ren destijds vermoedelijk vrij elitair, zoals het nu nog
bestaande Kon. Dilettanten-orkest dat reeds in 1894
was opgericht als Chr. Muziekvereeniging Lauwe-
recht. Dat verleende hoofdzakelijk medewerking aan
evenementen van religieuze aard. Vooral de anti-ker-
misvergaderingen in het Gebouw voor Kunsten en
Wetenschappen, gedurende de Utrechtse kermis-
week, georganiseerd door de Nederlandse Vrouwen-
bond, werd ieder jaar een terugkerend evenement.
Directeur van de muziekvereniging Lauwerecht was
de heer Harmsen, eerste trombonist bij het USO. De-
ze kreeg een salaris van fl. 50,-. per jaar. Hiervoor

moest hij ��n keer per week de repetities leiden, ook
nog de muziekpartijen schrijven en de leerlingen be-
kwaam maken. Om de kas enigszins van geld te
voorzien, werd later tegen vergoeding medewerking
verleend aan serenades en dergelijke voor verenigin-
gen en particulieren. Dit had tot gevolg, dat meer en
meer het christelijk karakter op de achtergrond raak-
te. Daarbij kwam dat de mentaliteit van nieuwe le-
den anders was dan die van de ouderen. De gevol-
gen waren onderlinge wrijvingen en meningsverschil-
len. Velen wensten toen, dat de christelijke vlag,
waaronder men steeds had gewerkt, werd neerge-
haald. In 1920 werd daartoe besloten en de naam
veranderd in neutrale geest: Dilettanten-orkest. In
1934, bij het veertigjarig bestaan, kreeg het orkest
het predikaat'Koninklijk'.

Oud-Utrecht � juli/augustus 1993

-ocr page 91-



Het jubileum in 1934 is groots gevierd. Op het Lu- cas Bolwerk, op de plaats, waar nu de schouwburg staat, werd een feestweek gehouden van 3 tot 8 sep- tember. Medewerking werd verleend door tal van Utrechtse orkesten. De krant schreef er over, dat duizenden mensen hiervan hadden genoten: "De be- langstelling was zo groot, dat velen, die graag een dubbeltje voor een zitplaats hadden over gehad, moesten blijven staan." En wat blijkbaar ook belang- rijk was, "er werd met aandacht geluisterd en aan het applaus kwam bijna geen einde."^ Overigens, volgend jaar bestaat dit orkest honderd jaar. Ook een select gezelschap was de Utrechtse man- nenzangvereniging, opgericht in 1849. Die bestond uit een dertigtal studenten en burgers. Uit een regle- ment van 1917 blijkt, dat men lid kon worden na een ballotage, minstens achttien jaar oud moest zijn en geen lid van een andere vereniging mocht zijn. De contributie bedroeg toen drie gulden, maar er moest wel een entree-geld worden betaald van fl. 1,50. Bij uittreden kreeg men hier van ��n gulden terug tegen inlevering van het verenigingsinsigne.^ In 1962 is de- ze vereniging opgeheven. .Een mooi staaltje van volksopvoeding was de op- richting van de 'Vereeniging van het Nederlandsche Lied' in 1904. De doelstelling spreekt voor zich: "De Vereeniging stelt zich ten doel de beoefening van het Nederlandsche Lied te bevorderen, het te versprei- den, in ruime kring bemind te maken, ook onder het volk ingang te doen vinden en smaakbedervende lie- deren en vooroordelen omtrent het lied te bestrij- den."^		Kerkkoren De zangkunst werd ook beoefend in de talrijke pa- rochiekerken. De discipline daar was zeer streng, zo- als blijkt uit het archief van 'Cantate Domino', het koor van de Martinuskerk. De leden van dit zangkoor betaalden een maandelijkse contributie van 25 cent. Men was verplicht de wekelijkse repetities bij te wo- nen en bovendien moest men aanwezig zijn bij de Hoogmis en het Lof op alle zondagen. Dat gold ook voor de pinkster-, paas- en kerstdagen. Had men geen geldig excuus om afwezig te zijn, dan moest er een boete van 10 cent betaald worden. Een n�g ho- gere boete gold voor het niet bijwonen van de repe- tities en vergaderingen. En dan te bedenken dat het lidmaatschap toch wel vrijwillig werd aangegaan. Ongetwijfeld zal het resultaat wel navenant zijn ge- weest. Ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan op 22 november 1931 werd een Missa Festiva voor vijf- stemmig gemengd koor en een Haec Dies voor acht- stemmig mannenkoor uitgevoerd. Het koor bestond toen uit 25 heren en 53 jongens. Na afloop kregen de heren een doos beste sigaren uitgereikt en voor de jongens waren er heerlijke versnaperingen.'' Een geheel ander verhaal komt uit het archief van Laudate Dominum, het koor van de Monica-kerk. De- ze kerk had al in 1913 een knapenkoor. Uit een jubi- leumboekje bij het 75-jarig bestaan in 1971 blijkt, dat er in 1929 reeds klachten waren over de geringe opkomst van de zangers bij de repetities en in 1939 was dat al niet veel beter ondanks de boetebepalin- gen. Zo werd het onmogelijk een behoorlijk repertoi- re op te bouwen, maar wat was het geval? De "ou- dere" heren, (de knapen uit 1913?) bleven nog steeds de solo's zingen, ook al was hun stem in de loop van de jaren danig achteruit gegaan. Een in 1939 opnieuw opgericht jongenskoor werd datzelfde jaar al weer opgeheven, omdat het een "bron van er- gernis" was voor de ouderen. Deze heren hadden behalve zingen nog een andere hobby. Tijdens de preek werd achter het orgel druk geklaverjast. Klach- ten over het rumoer op het koor waren dan ook niet van de lucht. In de notulen van een bestuursvergade- ring in 1939 werd genoteerd: "Op het koor is wel veel leven, maar weinig godsdienstig leven." Toch heeft het koor nog bestaan tot 1971, de kerk werd toen afgebroken.'' Militairen Populair - en dus van belang voor de toeneming van de belangstelling voor het musiceren in een bre- dere laag van de bevolking - was in Utrecht zeker ook de militaire muziek. Utrecht was immers al sinds heugenis een garnizoensstad. Bij iedere feestelijke gelegenheid waren de muziekkorpsen van de in de stad gelegerde soldaten aanwezig. Een voorbeeld: op 3 augustus 1911 bezocht koningin Wilhelmina de

	De mannen van het Kon. Utr. Dilettanten Orchest zorgden cr wet voor. dat de ieugd het spoor niet bijster raakte, en goed in de wijs bleet. Hieronder: ooit de studenten van het U.S.C, brachten des middags voor de soci�teit aan het Janskerk- hof de kinderen bl) elkaar, om tesanien. onder leiding van �Coers Lied" de vader- landsche liederen over het plein te doen schallen. Duizenden jongens en meisle.': v^rjrongen iich voor .Ie ..sooi". en jongen, dat het een lust was om te hooren Kinderzanguitvoering op het Janskerkhof, april 1936. De begeleiding was, zoals uit het onderschrift blijkt in handen van het Dillettanten Orchest. Uit: Utrecht in Woord en Beeld.


Oud-Utrecht � juli/augustus 1993
			87

-ocr page 92-

kreeg zijn eigen muziekkorps. De rijks- en gemeente-
diensten waren al voorgegaan. De post, de spoorwe-
gen, de politie, de brandweer, de gemeente-reiniging
en het trampersoneel, alle hadden een zeer actieve
muziekvereniging. Daar kwamen toen ook nog de
machinefabriek Jaffa, de sigarenfabnek 'De Gesloten
Steen', de Melkunie, de bakkers van de Lubro en de
Korenschoof en de drukkers van Boekhoven bij. On-
getwijfeld waren er nog veel meer bedrijfs-muziek-
verenigingen.

Om een impressie te geven: in 1924 bestond de
tram-muziek vijf jaar en dat werd gevierd met een
feest in de tuin van Tivoli. In een krant van 12 mei
1924 staat het aldus: "Ter gelegenheid van dit eerste
lustrum waren alle tramwagens gepavoiseerd. Aan-
vankelijk leek het er op, dat het weer niet wilde mee-
werken, maar op zaterdagmiddag keerde alles ten
goede. Op straat verschenen zondagse strooien hoe-
den en toen het avond was geworden, was het in de
Tivoli-tuin zo aangenaam van temperatuur, dat velen
blootshoofds van de muziek zaten te genieten. Langs
de tuinvijver was een elektrische guirlande-verlichting
aangebracht in rood en wit. Toch was er een nadeel
aan een concert in de Tivoli-tuin. Aan de zijde van de
Nachtegaalstraat kwamen te veel klingelende trams
voorbij en aan de kant van de Kruisstraat te veel
claxonerende auto's. Bovendien zat er in de tuin een
bende Zeister jongelui, die geld en praats te veel
bleek te hebben. Hierdoor kreeg het zangkoor Or-
pheus, dat ook zijn medewerking verleende, niet de
aandacht die het verdiende."**

De tuin van Tivoli. Niet alleen het gebouw zelf, maar
ook de tuin was uitermate geschikt voor het houden
van concerten en feesten. In 1929/30 is het gebouw
samen met de tuin verkocht en als bouwterrein ver-
kaveld. Op deze plaats is het kantoor "De Nederlan-
den van 1845" neergezet (hoek Wittevrouwensin-
gel/Nachtegaalstraat). GAU Top.Atlas.

stad. 's Middags en 's avonds werden op verscheide-
ne plaatsen in Utrecht openlucht-concerten gegeven.
In park "Het Hoogeland' speelde 's middags de kapel
van de Genie en op het Lucas Bolwerk concerteerde
het muziekkorps van het eerste regiment Veldartille-
rie. De Genie kwam 's avonds opnieuw in de weer,
nu op het Vredenburg. Er was volop muziek te ho-
ren, die dag, want ook het USO, de Utrechtsche Or-
chest Vereeniging en de Christelijke Muziekvereni-
ging Lauwerecht traden op in de stad.''

De in Utrecht gelegerde genietroepen organiseer-
den op gezette tijden ook muziekwedstrijden, zoals
bijvoorbeeld bij het 35-jarig bestaan in 1923. In de
feestgids stond over het ontstaan van het muziek-
korps van de Genie in 1888 te lezen: "Het geld voor
de aanschaf van de muziekinstrumenten was bijeen
gebracht door de officieren, onderofficieren, korpo-
raals en soldaten. De leerlingen werden opgeleid
door prima krachten uit de Schutterij-muziek."'

Muziekwedstrijden, zoals de Genie in 1923 hield,
waren erg populair. Vooral in de jaren twintig wer-
den er veel in Utrecht gehouden. Meestal vonden zij
plaats in de tuin van het concertgebouw Tivoli. En op
de programma's prijkten in die tijd bij voorkeur de
ouvertures van bekende opera's. De wedstrijden
duurden veelal enkele dagen en ze eindigden stee-
vast met een groots vuurwerk.

De jaren twintig en dertig

In de jaren twintig - de befaamde roaring twen-
ties' - werd de ��n na de andere muziekvereniging
opgericht, leder bedrijf, dat het zich kon veroorloven.

_________ _ ^_........ ■ ■ -yr^''

lp' 9 ^,«?i*i«fe» �

25-Jarig bestaan van de Utrechtse Mannenzangver-
eniging "Orpheus", mei 1927. Op de foto staat het
bestuur, de directeur en de feestcommissie. Op de
voorste rij gezeten, links van het midden is burge-
meester Fockema Andreae te herkennen (met bril en
snor). GAU Top. Atlas.

Oud-Utkkcht � .11 i.i/migustds 1993

-ocr page 93-



	In de jaren dertig kwamen er zo goed als geen nieuwe muziekkorpsen meer bij. Ook het aantal mu- ziekwedstrijden - de activiteit, die in de jaren twintig oopulair was - nam beduidend af. Opmerkelijk was nog wel het derde eeuwfeest van de Universiteit in 1936. Zeker dertig Utrechtse muziek- en zangvereni- gingen verleenden hun medewerking. Veertien da- ]en achtereen werd er gefeest. Er waren openbare oneel- en muziekuitvoeringen in de parken, aange- boden door de gemeente, en een militaire taptoe van iet Utrechtse garnizoen, waarvan werd vermeld, dat iet geen "oorlogsonderdeel" betrof. Verder waren er latuurlijk diverse sportwedstrijden, kortom, het was -en groots feest. Extra treinen, trams en bussen re- ien tot diep in de nacht, zodat men niets hoefde te nissen van de feestelijkheden.^ Na het eeuwfeest van de Universiteit zou het tot 945 duren voor Utrecht weer massaal "achter de luziek' aan zou gaan. In de laatste jaren voor de oorlog was daar geen sprake meer van. Daar waren ;-edenen voor. De toenemende ontkerkelijking was er een van: een aantal kerkkoren verdween. Andere vormen van vermaak zoals sport gingen tijd en aan- dacht vragen. Maar het belangrijkste was ongetwij- feld, dat tijdens de crisisjaren verscheidene bedrijven - en dus ook hun muziekverenigingen - verdwenen. Drs. M.G. Brits-Oversteegen Odenveltlaan 29, Vleuten.

Noten: Bron Gemeentearchief Utrecht (GAU) 1. GAU: Utrechtsche Courant, 10 september 1934. 2. GAU: Archief Mannenzangvereeniging, reglement 1917. 3. GAU: Utrechts adresboek 1911. 4. GAU: Archief Cantate Domino. 5. GAU: Gedenkboekje 75ste Dies Natalis Monica-koor. 6. GAU: Programma bezoek koningin aan Utrecht 1911. 7. GAU: Offici�le feestgids 35-jang bestaan van de vereniging Genie-muziek. 8. GAU: Utrechtsch Dagblad, 12 mei 1924. 9. GAU: Programma derde eeuwfeest der Hogeschool 1936,

OkD-UTHKCHT ■ J�M/AUGUSTUS 1993
		89

-ocr page 94-



			tretten stamt uit de tijd dat de hoogleraar zich nog ophield ergens in de ijle regionen tussen de Olympus en de gewone stervelingen. De professorengeleerd- heid had nooit hogere marktnoteringen dan in de negentiende eeuw en die periode vormt dan ook het hoogtepunt van de schildersactiviteit. Favoriete kun- stenaar van de hooggeleerden was de Haagse schil- der Jan Hendhk Neuman (1819-1898), van wie in de Senaatszaal van het Academiegebouw aan het Dom- plein liefst 26 portretten te vinden zijn. De Senaats- zaal zoals wij die nu kennen met de ook boven de deur doorlopende reeks knappe koppen dateert uit 1924. Aan Neuman is het waarschijnlijk te danken dat iedere bezoeker van die zaal, met in totaal 184 portretten, steeds weer de indruk heeft dat al die he- ren zo op elkaar lijken. Neuman was een in fotografi- sche stijl werkende portretschilder, die zich helemaal concentreerde op het gezicht van de voorgestelde en, afgezien van de ridderorden die er toen beslist bijhoorden, ook bijna niets anders afbeeldde. Ton van Schalk Den regenboog Donna de Jong, 'Den regenboog', grens der Pie- tersimmuniteit. Een geschiedenis van vier universitai- re panden aan de Kromme Nieuwegracht en Munt- straat. Z.pl., z.j. (Utrecht 1993). 76 bIz. m. ills. Ver- krijgbaar bij de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Utrecht. Het lijkt soms wel of de Utrechtse universiteit de verhuizing van faculteiten, bibliotheken en vakgroe- pen tot doel heeft verheven. Het is nog niet eens zo lang geleden dat men het idee had de Faculteit der Letteren in zijn geheel naar de Uithof over te bren- gen. Tegenwoordig is men daar weer op teruggeko- men en wordt gekozen voor een concentratie in en rond de Kromme Nieuwe Gracht en de Drift. Een deel van de vestigingsgeschiedenis van de Faculteit der Letteren in de Utrechtse binnenstad wordt in dit boek behandeld. Het accent ligt daarbij op de pan- den Kromme Nieuwe Gracht 29, 46 en 20 en Munt- straat 4, een viertal voormalige woonhuizen die nu als werk- en onderwijsruimten van de Letterenfacul- teit in gebruik zijn. De panden worden beschreven in een brede bouw- en sociaalhistorische context, van de Romeinse tijd (daar waar het gaat om het mogelij- ke ontstaan van de Kromme Nieuwegracht uit een oorspronkelijke tak van de Rijn) via de stedebouw- kundige ontwikkelingen rond de Pietersimmuniteit vanaf de middeleeuwen tot de huisvestigingspolitiek van de Universiteit in de tegenwoordige tijd.
		Watertorens

	Roland Blijdenstijn en Henk Rienks, Watertorens. Utrecht, Matrijs, 1992. ISBN 90 5345 018 1. Prijs/13,50. Watertorens behoren tot de meest in het oog lo- pende categorie van monumenten. Ze zijn ruim over de provincie verspreid, in totaal zijn er nog twintig. De oudste daarvan, tevens de oudste van Nederland, staat in het park achter het paleis Soestdijk en da- teert uit 1680. Hij was bedoeld om de fonteinen in de tuin van water te voorzien. Het heeft trouwens tot 1960 geduurd voor het hele gebied van de provincie waterleiding had. Een lange periode als je bedenkt dat al rond 1855 de eerste stappen in die richting werden gezet. De stad Utrecht heeft vier watertorens binnen haar grenzen: bij het Predikherenkerkhof uit 1896, sedert 1983 'Waterleidingmuseum', aan de Vaartse Rijn (1903), nu in Blue Band beschildehng, de Am- sterdamse Straatweg (1918) en aan de Neckardreef uit 1935. E�n is er in 1937 afgebroken, die aan de Riouwstraat aan de westkant van de stad. Die was te laag. Ton van Schalk Knappe koppen Jan Teeuwisse, Utrechtse universiteitsportretten. Zutphen, Walburg Pers / Utrecht, Universiteitsmuse- um, 1991. 279 biz. m.ills. ISBN 90 60 11 762 X. Prijs � 69,50. In 1686, toen de universiteit 50 jaar bestond, be- sloot de Senaat een verzameling professorenportret- ten te gaan aanleggen. Anno 1993 zijn er om en na- bij de 500 portretten in ondergebracht, beheerd door de staf van het Universiteitsmuseum. De Utrechtse collectie, nu gecatalogiseerd door Jan Teeuwisse en uitgegeven met een royale hoeveelheid illustraties, is de grootste en op twee na de oudste in ons land. De traditie van het schilderen van professorenpor-


				Oud-Utrecht � juli/augustus 1993
90

-ocr page 95-

LA. van der Monden, door W. Menkman, N.C. Kramm.
Gemeentelijke Archiefdienst/ Fotodienst Utrechit.

Maria van Pallaes, door A. Grolman naar I-i. Bloemaert.
Gemeentelijke Archiefdienst/ Fotodienst Utrecht.

Utrechtse biografie�n

Jan Ruysch, die in 1497 als eerste Utrechter voet aan wal zette in Amerika, fa-
brikant J.M. de Muinck Keizer, binnenhuisvader W.C. Loran, gasthuisstichtster Ma-
ria van Pallaes, oudheidminnaar Nicolaas van der Monde, stadsbouwnneester Wil-
lem van Noort, architekt A. Tepe, pastoor J.G. van Schalk.

In de afgelopen 2000 jaar hebben in Utrecht vele
personen gewoond, wier leven en werken belangrijk
of interessant genoeg zijn om in een biografie ver-
eeuwigd te worden. In veel gevallen is dit ook ge-
beurd. Er zijn echter nog vele bekende en minder be-
kende Utrechters aan wie nog nooit een beschrijving
is gewijd of die een nieuwe verdienen. Grote man-
nen en vrouwen, maar ook 'gewone mensen'. Naast
de landelijke biografische woordenboeken zijn er in
tal van provincies al regionale of plaatselijke publika-
ties op dit terrein verschenen. In Utrecht nog niet.

In dit Jaar van de Biografie start onder auspici�n
van de Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht en de
Vereniging Oud-Utrecht een project 'Utrechtse bio-
grafie�n'. Het is de bedoeling dat in de loop der jaren
een serie gebundelde biografie�n verschijnt van per-
sonen die van belang zijn geweest voor de geschie-
denis van Utrecht of daarin een interessante rol ge-
speeld hebben. Het eerste deel is gepland voor de
tweede helft van 1994. In ��n deel zullen ongeveer
veertig tot vijftig levensbeschrijvingen ieder van ca. 4
pagina's worden opgenomen. Er wordt gestreefd
naar een zo groot mogelijke variatie in pehoden en
typen personen. Bij dit laatste kan gedacht worden
aan fabhkanten, criminelen, kunstenaars, predikan-
ten/pastoors, stadstypes, politici, sportlieden, boek-
drukkers, oproerkraaiers, wetshandhavers en alle mo-
gelijke andere categohe�n. In eerste instantie gaat
het om de stad Utrecht, maar er wordt ook rekening
gehouden met delen over de andere regio's binnen
de provincie.

De serie moet een goed leesbare en wetenschap-
pelijk verantwoorde Utrechtse portrettengalerij ople-
veren. De levensbeschrijvingen worden geschreven
volgens een vast, maar flexibel stramien en zijn geba-
seerd op literatuur en/of archiefonderzoek. Er is een
voorlopige groslijst samengesteld van in aanmerking
komende personen. Deze lijst zal in de loop der tijd
worden verbeterd en uitgebreid, waarvoor een ieder
suggesties kan doen.

De redactie (bestaande uit Johan Aalbers, Willem
van den Broeke, Hans Buiter, Bram van den Hoven
van Genderen, Arend Pietersma en Fred Vogelzang)
zal een aantal haar bekende wetenschappers en
amateurs benaderen voor een of meer levensbeschrij-
vingen. Er is echter meer nodig. Daarom roept de re-
dactie alle belangstellenden op zich te melden. Zij
kunnen een persoon uit de groslijst kiezen of met ei-
gen suggesties komen. Zo kan een ieder richting ge-
ven aan zijn of haar historische belangstelling. Eventu-
eel kan voor enige begeleiding worden gezorgd. Ui-
teraard zal een artikel de naam van de auteur dragen.

Voor groslijst, deelnameregelement/werkinstructie
en inlichtingen kan men - bij voorkeur schriftelijk - te-
recht bij;

- Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht, fa. v.
A. Pietersma, Alexander Numdnl<ade 199, 3572 KW
Utrecht, tel. 030-736611

- Vereniging Oud-Utrecht, t.a.v. F. Vogelzang,
p/a Mariaplaats 23, 3511 LK Utrecht,

tel. 030 - 343880.

Oud-Utrecht � juli/augustus 1993

-ocr page 96-

BIBLIOTHEEK DER

«JKSUNIVERSITEIT

BTRBCHT

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
66e jaargang, nummer 9 - september 1993

+-'

V, :^

c cv

ra ^

> c

� 3j

o Z

U =3

c o

CU o

l/l

E -^ -

Oi -V C
O)

ro
X)

^ ^ c _

< ^ LU >

Een van de zalen van het museum, ingericht als kamer in de
stijl van de Hollandse renaissance. Illustratie in de catalogus van
1902. GAU, arch. MvK, invnr 10.
Museum en school van kunstnijverheid te Utrecht

1993

-ocr page 97-

Agenda

Maandblad Oud-lJtrecht

66e jaargang nr, 9 - september 1993

Het Maandblad is een uitgave van de Vereni-
ging Oud Utrecht, vereniging tot beoefening en
tot verspreiding van de kennis der geschiedenis
van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H.W. Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier,

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging Oud-

Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

IVlw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: M. Dolfin, M. van Hattem, B. van den Hoven

van Genderen, M.C. van Oudheusden, B. van Santen,

E. Tigelaar, M. van de Vrugt, A. van der Zeijden.

Vormgeving: B&U, Erik Uitenbogaard (bNO).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

14 aug. t/m 3 okt. 1993

Tentoonstelling "James Ensor (1860-1949).
Schilderijen, tekeningen en grafiek, een selectie
uit Belgisch en Nederlands bezit"
Centraal Museum, Agnietenstraat 1, 3512 XA
Utrecht. Tel. 030-362362. Openingstijden: di. t/m
zat. 10.00-17.00 uur, zon. 13.00-17.00 uur
De tentoonstelling toont een groot aantal nog
niet eerder ge�xposeerde werken van de
Belgische kunstenaar James Ensor, die wel gezien
wordt als voorloper van het expressionisme en
surrealisme. Zijn invloed op de kunst rond de
eeuwwisseling is zeer groot geweest.

ISsept. t/m 7 nov. 1993

Tentoonstelling "Alles wat aesthetisch boeit". De
collecties Van Baaren en Hannema-de Stuers
Fundatie

Centraal Museum, Agnietenstraat 1, 3512 XA
Utrecht. Tel. 030-362362. Openingstijden: di. t/m
zat. 10.00 - 17.00 uur, zon. 13.00-17.00 uur
Deze tentoonstelling presenteert de vanaf de
jaren dertig bijeen gebrachte collecties van de
verzamelaars J.F. en J.H. van Baaren in
samenhang met die van de heer Hannema en laat
in belangrijke mate de gevestigde Nederlandse
smaak in de tijd van ontstaan zien.

Cursussen

Graag willen we uw aandacht vestigen
op het feit, dat er ook a.s. seizoen weer
een ruim aanbod is aan regionale cursus-
sen op het terrein van de geschiedbeoe-
fening. Om er slechts enkele te noemen:
"Introductiecursus lokale en regionale ge-
schiedenis", "Schrijven van een (populair)
wetenschappelijk artikel", "Presenteren
van een historisch onderzoek", "Biblio-
theek en Documentatie", "Middelneder-
lands", "Genealogie buiten gebaande
paden" enz. De brochure "Cursusover-
zicht" geeft u een volledig beeld van het
cursusaanbod, incl. data, prijzen en wijze
van aanmelden. Deze is aan te vragen bij
St. Ondersteuning Musea/St. Stichtse Ge-
schiedenis, Mariaplaats 23, 3511 LK
Utrecht, tel. 030 - 343880 of bij het
G.O.C., Postbus 4040, 7200 BA Zutphen,
tel. 05750- 11826.

25sept. 1993

Op deze dag zal de Historische vereniging
Vlaardingen een bezoek brengen aan Utrecht. Er
zal door onze Vereniging een rondleiding door de
stad, naar de historische opstelling van het
Centraal Museum en naar het landgoed
Amelisweerd verzorgd worden.


	�^
	Uw bijdragen voor het Maandblad kunt u
	toesturen aan de redactie, Alexander
	Numankade 199, 3572 KW Utrecht, liefst
	op 5/4 of 3/2 inch floppy (WordPerfect, ver-
	sies 4.2, 5.0 of 5.1).

��D-UtKECHT � SKPTKMBER 1993

-ocr page 98-



		MUSEUM EN SCHOOL VAN KUNSTNIJVERHEID TE UTRECHT

			"Het rijke Utrecht, de vierde belangrijke stad des Rijks, waar zooveel kunstnijver- heidsschatten, zelfs op verborgen plaatsen bij Vereenigingen en particulieren aan- wezig zijn, mag niet langer zonder dergelijk Museum zijn". Met deze woorden werd in 1884 geprobeerd de ingezetenen van Utrecht over te halen het op te rich- ten Museum van Kunstnijverheid te steunen^ Het museum, dat in november van dat jaar geopend werd, zou volgens de oprichters een gunstige invloed hebben "op de aankweeking van kunstzin en de veredeling van den smaak des volks" Het is de vraag of het museum dit doel gedurende de ca. 40 jaar van zijn nogal moei- zame bestaan bereikt heeft. Het is echter wel zeker, dat de opleidingen die eraan verbonden waren, veel invloed hebben gehad op talloze jonge Utrechtse am- bachtslieden. Een van hen was niemand minder dan Gerrit Rietveld, die op 16-jari- ge leeftijd begon met een cursus vaktekenen en stijl- en ornamentleer in het mu- seum. De musea van kunstnijverheid kwamen voort uit ria and Albert Museum). Dit voorbeeld werd wel- een internationale beweging die in de 19e eeuw dra in andere landen gevolgd. Haarlem was de ontstond. Men wilde de ambachtskunst, die door eerste plaats in Nederland die een kunstnijverheids- de nieuwe machinale technieken gedegenereerd museum opende (1877). Utrecht maakte een goe- was, stimuleren en veredelen. Er werd gepleit voor de beurt door in 1884 als tweede te volgen, een terugkeer naar het handwerk en een her- nieuwde samenwerking tussen kunstenaar en am- De oprichting van het Utrechtse museum werd bachtsman. Een andere ontwikkeling was, dat mede mogelijk gemaakt door een initiatief van de men de kunstnijverheidsprodukten voor een groter Maatschappij tot Nut van 't Algemeen: aan drie publiek wilde bestemmen. Kunst moest niet langer plaatsen die een museum als in Haarlem wilden voorbehouden zijn aan de elite; dank zij andere openen, zou een subsidie van � 3000,- worden technieken konden nu op eenvoudige en doelma- verleend, mits ze een geschikt lokaal konden aan- tige wijze artistieke produkten worden vervaardigd wijzen en zelf ook voor een bedrag van � 3000,- die voor iedereen bereikbaar waren. De musea van konden zorgen. In Utrecht ging een "Commissie kunstnijverheid, waaraan ook scholen en biblio- voor de oprichting van een Museum van Kunstnij- theken verbonden waren, hadden tot doel kunst- verheid" met voortvarendheid aan de slag. Het ge- voorwerpen uit vroeger tijden te tonen als inspira- meentebestuur bleek bereid te zijn de lokalen bo- tiebron voor een nieuwe stijl. Het eerste museum ven het IJkkantoor aan de Wittevrouwenkade be- van kunstnijverheid werd in 1857 in Londen opge- schikbaar te stellen. Utrechtse ingezetenen en richt (het South-Kensington-museum, later Victo- verenigingen brachten de vereiste som op en zo 94 Oud-Utreciit � september 1993

-ocr page 99-



	voldeed Utrecht aan de gestelde voorwaarden. Op 1 april 1884 werden de statuten goedgekeurd van de Vereeniging "Het Utrechtsch Museum van Kunstnijverheid". Het doel van de vereniging werd als volgt omschreven: "de bevordering van kunst- zin bij de nijverheid in 't algemeen en bij den am- bachtsstand in 't bizonder"^ Men kon lid van de i/ereniging worden door jaarlijks � 5,- bij te dragen ?n begunstiger door � 10,- per jaar of � 200,- in- eens te schenken. Het bestuur van de vereniging werd samengesteld uit negen leden, die aangewe- zen werden door diverse instellingen op het ge- bied van nijverheid en kunst. In de loop der jaren zouden vele bekende Utrechters bestuurslid zijn, zoals de industrieel Jacob Duyvis, de juwelier A. Begeer, de edelsmid J.H. Brom, de archivaris mr. S. Muller Fz. en de hoogleraar prof.dr. W. Vogels- ang. Van 1884 tot aan zijn dood in 1908 was de koopman en politicus H.A. van Beuningen voorzit- ter van het bestuur. Van Beuningen, die in Utrecht talloze functies bekleedde en die in 1896 de Steenkolenhandelsvereeniging oprichtte, was de vader van Daniel George van Beuningen, de kunst-	verzamelaar wiens naam verbonden is aan het Rotterdamse museum Boymans-van Beuningen. Met ingang van 1 mei 1884 werd de architect P.J. Houtzagers aangesteld als directeur. Hij kreeg in eerste instantie tot taak de lokalen in te richten als museum. Dat was geen eenvoudig karwei. Het gebouw aan de Wittevrouwenkade had deel uit- gemaakt van de Willemskazerne, die in 1877 gro- tendeels door brand was verwoest. Alleen de bei- de zijgebouwen waren gespaard gebleven; op de plaats van het middengedeelte was inmiddels in 1882 de Hogere Burgerschool voor Meisjes ge- bouwd. De bovenverdiepingen van het rechter zij- gebouw, Wittevrouwenkade 6a (toen nog wijk H nr. 751), moesten omgetoverd worden tot kunst- nijverheidsmuseum. Het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad beschrijft hoe de lokalen eruit zagen: "'t Waren groote, holle vertrekken, met vieze wanden en onooglijke vloeren, nog geheel het kenmerk dragende van hunne vroegere be- stemming, toen zij, als een gedeelte der Willems- kazerne, dienden voor tijdelijke gevangenis van militairen. Er moest dus veel gedaan worden om zulke localen voor hunne nieuwe bestemming ge- reed te maken; zij moesten schoongemaakt, uitge- broken, beter verdeeld worden, enz."^ In augustus kon begonnen worden met het opstellen van de voorwerpen die waren aangekocht, geleend of ten geschenke ontvangen. Op de eerste verdieping bevonden zich de directiekamer, de bibliotheek, een kamer met metalen, smeedwerk, aardewerk, glaswerk en porselein, een kamer met meubels en houtsnijwerk en een kamer met textiele kunst; op de tweede verdieping waren drie kamers ingericht met pleisterafgietsels, terwijl de gangen gevuld waren met afgietsels, platen en tekeningen. P.J. van Ooijen werd aangesteld als bode en bewaar- der; hij werd bijgestaan door zijn echtgenote, die de lokalen voor � 0,50 per week "stofschoon" hield. Op zaterdag 29 november 1884 vond in de gymnastiekzaal van de Hogere Burgerschool voor Meisjes de feestelijke opening plaats. De start van het museum was veelbelovend. Het ledental was inmiddels tot 100 gegroeid en gedu- rende de eerste vijf maanden werd het museum door 3000 personen bezocht. De meeste bezoe- kers kwamen op zondag, omdat de toegang dan gratis was; woensdags moest een entree van � 0,25 worden betaald. Vanaf 1887/88 was ook het bezoek op woensdag gratis. De openingstijden waren van 13.00-16.00 uur. Tijdens tijdelijke ten- toonstellingen was het museum dagelijks ge- opend. In het seizoen 1885/86 trok vooral de ten- toonstelling van kunstnaaldwerk veel belangstel-

	Hef voormalige museumgebouw Wittevrouwenkade 6 in 1974. Foto Fotodienst Gemeente Utreclit. GAU, Topografisch-Historische Atlas.


OuD-UtRECHT � SKPTEMBER 1993
OuD-UtRECHT � SKPTEMBER 1993			95
			95

-ocr page 100-



	ling. Toch was het bestuur nog niet tevreden. Van- af het begin was het de bedoeling aan het muse- um ook een school te verbinden en men rustte niet, voordat dit doel bereikt was. Het bestuur was van mening dat de school "eene levensader voor deze inrichting" moest worden, en dat het muse- um daarna pas volkomen aan zijn taak zou beant- woorden". De vereiste geldelijke middelen ontbra- ken echter. Toen bleek dat van de regering voorlo- pig geen steun te venwachten was, werden aan diverse verenigingen verzoeken tot financi�le on- dersteuning gericht. Van het Hoofdbestuur van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen kwam de belofte dat aan de algemene vergadering voorge- steld zou worden gedurende vijf jaar � 500,- per jaar te schenken. De behoefte aan kunstindustrieel onderwijs werd zo dringend gevonden, dat men de beslissing over deze subsidie niet eens afwacht- te. Er werden lokalen in orde gebracht en per de- cember 1886 gingen de avondlessen voor manne- lijke leerlingen van start. Er hadden zich voor deze cursus "ruim 30 jongelieden" aangemeld en er werden na toelatingsexamens 11 leerlingen aan- genomen. De minimumleeftijd was 16 jaar. De jongens moesten in de wintermaanden maar liefst vijf avonden in de week present zijn: op maandag, dinsdag en vrijdag kregen zij van 7-9 uur les in vaktekenen, op woensdag werd van 7-8 uur stijl- en ornamentleer gegeven en op woensdag en donderdag moest van 8-10 uur geoefend worden in stijlvormen. Daarnaast werd van de leerlingen "vrije studie" verwacht in het museum en de bibli- otheek. Het schoolgeld bedroeg per jaar � 10,-. Per 1 april 1887 begonnen ook daglessen voor vrouwelijke leerlingen; voor deze lessen, die op twee middagen per week gegeven werden en die � 15,- per jaar kostten, hadden zich 17 dames op- gegeven, van wie er 8 werden toegelaten. Het on- derwijs werd gegeven door de directeur van het museum, P.J. Houtzagers. De in het museum aan- wezige kunstvoorwerpen en boeken dienden als leermiddelen van de school; omgekeerd konden ook de voor de school aangekochte leermiddelen in het museum worden tentoongesteld. Toen de subsidieverlening door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen eenmaal zeker was, breid- de men het onderwijs uit. In 1887/88 werd G.W. Dijsselhof uit Amsterdam aangesteld als leraar in het boetseren. Hij vertrok het jaar daarop naar Berlijn en hij werd opgevolgd door de Amsterdamse beeld- houwer L.J.Th. Kamman; deze gaf na enkele jaren niet alleen lessen in boetseren, maar ook in beeld- houwen en houtsnijden. In 1888/89 werd T. van der Laars, eveneens uit Amsterdam, benoemd tot leraar in het decoratief-schilderen (later ook handtekenen/	schilderen en ontleedkunde/proportieleer). Houtza- gers gaf onderwijs in vaktekenen en stijl- en orna- mentleer; vanaf 1907/08 werd hij daarbij geassi- steerd door de architect C.J. de Haas. De cursussen bleken in een behoefte te voorzien. Er meldden zich ieder jaar weer belangstellenden. Vanaf 1889/89 was steeds een van de tentoonstellingen gewijd aan werk van leerlingen. In 1890/91 werd besloten in het vervolg getuigschriften uit te reiken aan leerlin- gen die de school verlieten, en absentielijsten en een "stamboek" bij te houden. Over de vlijt van de leerlingen had men niet te klagen: "Er zijn wel en- kelen, die het minder aangenaam vinden na den ganschen dag gewerkt te hebben 's avonds ook nog gebonden te zijn en dat op een leeftijd, waarop hunne kameraden langs de straat loopen of in 't koffiehuis doorbrengen, maar het meerendeel woonde toch geregeld de lessen bij, en onder hen zijn er verscheiden, die reeds 3 jaren de school be- zochten"^. Verschillende leerlingen bleken "voor ar- tistieken arbeid bruikbaar te zijn". Zij kregen diverse opdrachten in de stad, bijvoorbeeld voor beeld- houwwerk en sierschilderwerk. Het bestuur consta- teerde in 1890/91 voldaan: "Het kan niet anders of wij zullen door deze en dergelijke leerlingen invloed gaan uitoefenen op onze industrie". Inderdaad hebben veel van de jonge ambachts- lieden die de lessen volgden, later hun sporen ver- diend. Enkele voorbeelden: de schilder Douwe van der Zweep, de edelsmid Jan Eloy Brom en de schil- der P.F.A. Swillens. De leerling die de meeste roem zou vergaren, was echter Gerrit Th. Rietveld. Hij be- gon in 1904 op 16-jarige leeftijd met de avondles- sen vaktekenen en stijl- en ornamentleer en zou de- ze vier jaar lang volgen. Hij kreeg drie jaar achter- een een prijs "wegens betoonde vlijt en getrouw schoolbezoek" en in 1907/08 ontving hij ook nog een prijs als "veelbelovende leerling". Door de les- sen van architect Houtzagers is wellicht zijn interes- se voor architectuur ontstaan. H. Schaafsma, die ongeveer in dezelfde tijd de lessen volgde, schrijft in zijn biografie over Rietveld in 1959: "Zijn leer- meester, architect P. Houtzagers, was een deftig man, die graag zelf van de bok de paarden voor zijn elegante wagentje mende. Nog altijd spreekt Rietveld met dankbaarheid over zijn lessen"''". De ar- chitect P.J.C, Klaarhamer, bij wie Rietveld later, sa- men met zijn vroegere medeleerlingen C. Mus en R. Straus, avondlessen zou volgen, was zelf van 1893-1897 leerling van Houtzagers. In 1894/95 kreeg het Museum van Kunstnijver- heid de beschikking over het gehele gebouw Wit- tevrouwenkade 6. Het jaar daarop kwam het ver- heugende bericht, dat het de minister van Binnen- landse Zaken behaagd had de vereniging een


			OUD-UTRECHT � SEPTEMBER 1993
96			OUD-UTRECHT � SEPTEMBER 1993

-ocr page 101-



			zeer te spreken over de boogopeningen die in de muren waren aangebracht. Vanuit de hal met het portiershokje had men daardoor "het doorzicht naar al de vertrekken". De kleuren van wanden en vloer - geel, bruin en grijs - vormden "een uiterst passenden, warmen achtergrond". De journalist vond het "een vriendelijk, gezellig, smaakvol en hoog interessant museum". Ook het onderwijs wordt in zijn uitvoerige verslag genoemd: "En waarlijk, voor hen die zich op deze studie toeleg- gen, wordt ambacht en nijverheid geadeld tot kunst". In verband met de verbouwing was het museum een half jaar gesloten. Op 30 november 1897 vond de heropening plaats, waarvoor men, evenals in 1884, bijeenkwam in het gymnastieklo- kaal van de Hogere Burgerschool voor Meisjes. Jhr.mr. Victor de Stuers, hoofd van de afdeling Kunsten en Wetenschappen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, hield bij die gelegenheid een rede over de geschiedenis van kunst en kunstnij- verheid; hij wees daarbij ook op het belang van de combinatie van school en museum: "een kunst- school zonder museum doet denken aan een ma- rine-instituut in Zwitserland"'.
jaarlijkse subsidie van � 1000,- toe te kennen. Men had nu dus de ruimte en de financi�le midde- len voor een verbouwing. De hoofdingang kwam in het midden van de gevel aan de Wittevrouwen- kade. De ruimten op de begane grond en de Ie verdieping werden ingericht als museum en de 2e verdieping werd geheel bestemd voor het onder- wijs. De museumvoorwerpen konden, over meer lokalen verdeeld, beter worden gerangschikt en gunstiger worden tentoongesteld. Ool< werd de verlichting verbeterd. Het bestuur was zeer tevre- den over het resultaat; "Ons gebouw geeft nu, zij 't ook op bescheidene wijze, den indruk van een Museum"^. Ook de journalist van het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad, die door "de be- schaafde en humane directeur, de heer Houtza- gers", door het vernieuwde museum rondgeleid werd, was zeer enthousiast: "Hoe geheel anders is, om bij het begin te beginnen, de ingang! Men wil zich vervoegen bij de achterdeur, heel om den hoek, die langs een leelijke trap naar nauwe bo- venportalen leidde; - jawel, met krijt grijnst u het woord 'gesloten' van die deur tegemoet en ge be- speurt dat thans de heuschelijke ingang van het gebouw, vlak in het midden van het front, wezen- lijk tot het museum leidt"^. De journalist was ook


		Een van de zalen van het museum, ingericht als ka- mer in de stijl van de Hollandse renaissance. Illustra- tie in de catalogus van 1902. GAU, arch. MvK, inv.nr. 10.

	OuD-UTKECHT � SEPTEMBKK 1993
	OuD-UTKECHT � SEPTEMBKK 1993			97

-ocr page 102-

Uit de catalogus die Houtzagers in 1902 samen-
stelde, blijkt welk materiaal men in het museum
kon tegenkomen. De verzameling was verdeeld in
vijf afdelingen. De eerste afdeling ("werken in
steen en plastiek in zachtere stoffen") bevatte
vooral modellen en afgietsels van fragmenten van
gebouwen en van beeldhouwwerken uit diverse
periodes en landen. In de tweede afdeling was
"ceramiek" ondergebracht; daar kon men Chinees
en Japans porselein aantreffen, maar ook Wedge-
wood, Delfts aardewerk, een vaasje van de
Utrechtse fabnek Mobach, glazen uit de 17de
eeuw en een gebrandschilderd raam van H.J. Geu-
er. De derde afdeling toonde "werken in hout":
meubels, kistjes en andere houten voorwerpen,
maar ook nagemaakte panelen van kasten en deu-
ren. Een van de vertrekken was als een kamer in-
gericht met meubels en voorwerpen uit de Hol-
landse renaissance. De vierde afdeling, "werken in
metaal", bevatte kandelaars en andere voorwer-
pen (waaronder veel reprodukties) en fragmenten
van gebouwen, zoals gevelankers en deurbeslag.
In de vijfde afdeling was textiele kunst opgeno-
men: (imitatie)gobelins, Chinees borduurwerk, zij-
den stoffen, macram�werk, diverse soorten kant,
enz. Naast deze vijf afdelingen waren er nog "di-
versen", zoals een "parlemoerenschelp" en een
"oud muntbiljet uit 1793". Bij alle afdelingen
werd getracht voorwerpen van zoveel mogelijk pe-
riodes en volkeren te tonen. De voorbeeldfunctie
van het matehaal was daarbij van meer belang
dan de waarde in geld. Er was dan ook in heel
veel gevallen sprake van afgietsels, imitaties en re-
produkties. Houtzagers geeft dat in zijn catalogus
toe: "Niet alle voorwerpen kunnen meesterwerken
genoemd worden"'°.

ERSLAG * *

DER VEREENIGINO HET
UTRECHTSCH MUSEUM
VAN KUNSTNIJVERHEID
« » TE UTRECHT, m �

S^c? * JAAR « MCM�MCMI
UITGEBRACHT « IN * DE
ALGEMEENE VERGADE
RING VANXXIX MEI MCMI

ffi

Jaarverslag over 1900-1901. GAU, arch. MvK, uit
inv. nr-4.

In de tien jaren die op de verbouwing van 1897
volgden, werden nog meer verbeteringen aange-
bracht. In 1905/06 was het dank zij een legaat
mogelijk de ruimten op te knappen en de verza-
meling anders te rangschikken. In 1907/08 wer-
den twee schoollokalen tot ��n verenigd en wer-
den de oude lampen in alle schoollokalen vervan-
gen door "hangend gloeilicht". Ondanks deze
verbetehngen kreeg men steeds meer de behoefte
aan andere huisvesting. Zowel voor het museum
als voor de school waren de lokalen te krap. De
geldmiddelen gingen echter achteruit door verlies
van leden. Het jaarverslag over 1913/14 meldt
somber: "In weerwil van de uiterste zuinigheid
blijven de rekeningen tekorten aanwijzen. (...) Ons
streven wordt blijkbaar door het beschaafde deel
der burgerij nog te weinig gewaardeerd en ook bij
de regeering wordt nog te weinig ingezien, hoe-
zeer het kunstindustrieel onderwijs tot vermeerde-

OuD-UTHKCEI� � SKI'�KMBKEi 1993

-ocr page 103-



	meentebestuur en gemeentearchivahs'l De laatste had in die tijd nog de leiding over het Centraal Mu- seum. De secretaris van de vereniging, jkvr.dr. C.H. de Jonge, bevond zich in een moeilijke positie, want zij was tevens conservatrice van het Centraal Museum. In 1921 werd dan toch overeenstemming bereikt over de aankoop door de gemeente van een deel van de verzameling voor het bedrag van � 4000,-. Het ging om 215 voorwerpen, in waarde vari�rend van � 2,- (voor een ijzeren haardplaat) tot � 800,- (voor een eikehouten dubbele kast op bal- poten met inleg van ebbehout)'". In februari 1922 vond de verhuizing plaats. Het museum was toen al enkele jaren voor het publiek gesloten. Terwijl het museum opgedoekt werd, had men nog steeds grote plannen met het kunstnijverheids- onderwijs. In 1918/19 werd zelfs besloten een dag- school op te richten. De heer Houtzagers, die meer had gezien in uitbreiding van de avondcursussen, wachtte deze verandering niet af. In het verenigings- jaar 1919/20 trad hij af als directeur van museum en school. In het jaarverslag werd zeer terecht "een woord van hulde en dank" geplaatst voor alles wat Houtzagers gedurende 37 jaar had gedaan "ten bate van het Kunstnijverheids-onderwijs en de ontwikke- ling van den Kunstzin". De assistent-leraar C.J. de Haas werd voorlopig benoemd als waarnemend di- recteur. In 1920/21 werden twee nieuwe leraren aan- gesteld: W. van Leusden en Jaap Gidding, Intussen werd nog steeds gewacht op een andere behuizing. In de jaarverslagen van 1918/19 en 1919/20 werd zonder verdere toelichting meegedeeld: "De verhui- zing naar het Catharijneklooster kon nog niet plaats hebben". Daarna had men de handen vol aan finan- ci�le problemen: "Terwijl de plannen tot reorganisa- tie der School na de in het vorig jaarverslag bedoelde besprekingen meer en meer een stadium van rijpheid bereikten, verstoorde de door economische toestan- den geboden spaarzame besteding van Rijks- en Ge- meentemiddelen elke illusie omtrent de mogelijkheid van uitvoering ervan"'^ Na teleurstellende onderhan- delingen met de gemeente over verbetering van het gebouw werd zelfs overwogen de school op te hef- fen. Zo ver kwam het echter (nog) niet: de gemeente stelde in 1922 de Openbare Lagere School aan de Weistraat (later Mgr. Van de Weteringstraat) beschik- baar voor het onderwijs. De vereniging zou slechts korte tijd gebruik maken van de nieuwe huisvesting. Begin 1924 kwam de onheilstijding dat de minister om bezuinigingsredenen besloten had de subsidie na april in te houden. Toen bleek dat de gemeente ook niets voelde voor een verdere voortzetting van het onderwijs, moest het bestuur besluiten de lessen met ingang van 15 april 1924 te be�indigen. De laatste cursus werd nog door 27 leerlingen gevolgd.
ring van welvaart kan bijdragen". Er werd wel door rijk, provincie en gemeente een subsidie ver- leend, maar het bestuur vond dat het kunstindus- trieel onderwijs vergeleken met het ambachtson- derwijs stiefmoederlijk bedeeld werd. De getallen tonen aan hoe nijpend de situatie was: het leden- tal bedroeg in 1894/95 nog 139, tien jaar later 77 en twintig jaar later, dus in 1914/15, 33. Het aan- tal bezoekers verminderde van 1800 in 1894/95 tot 250 in 1914/15. Er was echter toch een licht- puntje: in 1914 besloot de Gemeenteraad het voormalige Catharijneconvent aan de Lange Nieuwstraat, dat Militair Logement geweest was, aan de vereniging af te staan". Reeds in 1912/13 had het bestuur het oog laten vallen op dit voormalige kloostergebouw, dat ruim tweemaal zoveel ruimte bood als het gebouw aan de Wittevrouwenkade. Het gemeentebestuur bleek wel iets te voelen voor dit idee, maar het besluit daarover kwam net te laat. De Eerste Wereldoorlog brak uit, met als gevolg dat een subsidieverhoging door het rijk teruggenomen werd en het klooster- gebouw vooreerst nog voor militaire doeleinden beschikbaar moest blijven. "Voorwaar een groote teleurstelling", schreef het bestuur in het jaarver- slag over 1915/16. Vanaf 1 januari 1916 werd de verhoging van de rijkssubsidie alsnog verleend, maar voor het gebruik van het Catharijneconvent moest gewacht worden op vrede. Bovendien moes- ten de lessen beperkt worden door het gebrek aan brandstof. Men hield echter de moed erin en maak- te in 1917 zelfs plannen tot uitbreiding en reorga- nisatie van het onderwijs. Het werd steeds meer duidelijk, dat het onderwijs meer toekomst had dan het museum. Uit de bezoekersaantallen bleek dat men uitgekeken raakte op het museum, dat on- danks alle goede bedoelingen een nogal rommelige indruk gemaakt moet hebben. Het bestuur zag bo- vendien in, dat de verzameling "nimmer zoodanige uitbreiding zoude kunnen verkrijgen, dat zij een volledig beeld zou geven van de ontwikkelingsgang der Kunstnijverheid"'''. In 1919 werd besloten een groot deel van de collectie ter overname aan de ge- meente Utrecht aan te bieden ten behoeve van het Centraal Museum. Alleen de gipsafgietsels van bouwfragmenten en architectonische beeldhouw- werken, en een klein aantal kunstnijverheidsvoor- werpen zouden als "voorbeelden-verzameling voor dagelijksch gebruik" behouden worden. De onder- handelingen over de overname namen veel tijd in beslag. De gemeente wilde graag een deel van de verzameling in het Centraal Museum opnemen, dat in 1921 zou verhuizen naar de Agnietenstraat. Over de prijs, de selectie en de voorwaarden werd echter uitvoerig gecorrespondeerd tussen vereniging, ge-


O�D-UtRECHT � SEPTEMBER 1993
O�D-UtRECHT � SEPTEMBER 1993		99
		99

-ocr page 104-



De vereniging, die in 1924 nog slechts 14 leden telde, bleef na de opheffing van zowel museum als school vreemd genoeg bestaan. De naam was inmiddels wel gewijzigd. In verband met de slui- ting van het museum waren in 1921 nieuwe statu- ten opgesteld. Het doel was sindsdien "de voort- brengselen der nijverheid in vorm en versiering te veredelen" en dit doel trachtte men alleen nog te bereiken door het geven van onderwijs'"^, in de statuten duikt ineens de nieuwe naam op: "Veree- niging ter Bevordering van Nijverheidskunst". Als oprichtingsjaar wordt niet 1921 maar 1914 aange- houden. Dit was een truc om te verdoezelen dat de Vereeniging "Het Utrechtsch Museum van Kunstnijverheid", die in 1884 opgericht was voor een periode van 29 jaar en 8 maanden, officieel in 1914 opnieuw opgericht had moeten worden. Pas in 1929 kwam dit gesmokkel aan het licht en werd eraan getwijfeld of de nieuwe vereniging wel rechtspersoonlijkheid bezat"'. De vereniging kon echter ongehinderd haar sluimerend bestaan voortzetten. Toen er in 1957 nog slechts twee ver- enigingsleden (tevens bestuursleden) over waren, besloot men toch maar tot opheffing over te gaan. De eigendommen werden bestemd voor de "Stichting Kunstbevordering", die op 29 augustus 1958 opgericht werd. De nieuwe stichting had tot doel "de ontwikkeling van jonge Utrechtse Kun- stenaars op het gebied van de schilderkunst, de beeldende kunst en kunstnijverheid, in de meest uitgebreide zin, te bervorderen"'^. De twee laatste bestuursleden van de opgeheven vereniging, jhr.ir. A.R. von Weiier (directeur van de NV. "Koninklijke Begeer Ateliers voor Edelsmeed- en Penningkunst) en mr. J.H. Fischer (advocaat en procureur) kregen een zetel in het stichtingsbestuur. De Stichting Kunstbevordering heeft het ruim twee decennia volgehouden. Na de liquidatie werd het resterende kapitaal bestemd voor het vervaardigen van bronzen bustes van de compo- nisten B�ia Bart�k en Peter Schat. Deze "compo- nistenkoppen" werden op 7 januari 1981 over- handigd aan het Muziekcentrum Vredenburg. Een paar maanden later, op 13 mei 1981, werd door de voormalige secretaris het archief van de stich- ting geschonken aan de Gemeentelijke Archief- dienst Utrecht. Dit archief bevatte ook stukken van de Vereeniging "Het Utrechtsch Museum van Kunstnijverheid" en de "Vereeniging ter Bevorde- ring van Nijverheidskunst". Bij het Centraal Muse- um te Utrecht berust het grootste deel van het ar- chief - inclusief leerlingenregisters - van de beide verenigingen. Deze stukken zijn vermoedelijk in 1924 door de laatste secretaris, mevrouw De Jon- ge, meegenomen naar het Centraal Museum,
			waar zij immers werkzaam was als conservatrice (later als directrice). Dank zij de bewaard gebleven archivalia zullen het Museum van Kunstnijverheid en de bijbehorende school niet geheel in vergetel- heid raken. Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht J. N. van der Meulen Alexander Numankade 199, 3572 KW Utrecht

		Noten: 1. GAU, arch. MvK, inv.nr. 4, in jaarverslag 1884/85. 2. GAU, arch. MvK, inv.nr. 1. 3. GAU, bibl.sign: L 63 III g, 30 november 1884. 4. GAU, arch. MvK, inv.nr. 4, jaarverslag 1884/85. 5. Ibidem, jaarverslag 1890/91. 6. Schaafsma, H., Gerrit Rietveld, bouwmeester van een nieuwe tijd. Utrecht, 1959. GAU, bibl.sign: XIII A 3. 7. GAU, arch. MvK, inv.nr. 4, jaarverslag 1897/98. 8. GAU, bibl.sign: L 63 IV j, 28 november 1897. 9. GAU, arch. MvK, inv.nr. 4, bijlage jaarverslag 1897/98. 10. GAU, arch. MvK, inv.nr. 10. 11. GAU, bibl.sign: XXXIII F 15 pag. 641-642 en XXXVI A 21 nr. 27. 12. GAU, arch. MvK, inv.nr. 5, jaarverslag 1918/19. 13. GAU, arch. Gemeentelijke Archief- en Foto- dienst, inv.nrs. 57-60. 14. Ibidem, inv.nr. 59, brief nr. 116. 15. GAU, arch. MvK, inv.nr. 13, jaarverslag 1921. 16. GAU, arch. MvK, inv.nr. 11. 17. GAU, arch. departement Utrecht van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, inv.nr. 89. 18. GAU, arch. MvK, inv.nr. 15. GAU = Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht MvK = Vereeniging "Het Utrechtsch Museum van Kunstnijverheid", Vereeniging ter Bevordering van Nijverheidskunst en Stichting Kunstbevorde- ring


				OUD-UTRKCIIT � SKI'TKMBKH 1993
	100			OUD-UTRKCIIT � SKI'TKMBKH 1993
	100

-ocr page 105-

EEN KLEI-
NOOD UIT
EEN GRAF-
KELDER

Dit kleine gouden sieraad is on-
langs verkregen door een schenking
van de heer Schalk Toom uit Harder-
wijk. Het bestaat uit twee door een
enkele schakel aan elkaar verbonden
holle knoopjes met elk een doorsne-
de van 11 mm, waarop ondanks de
slijtage nog enige motieven ter ver-
siering te bespeuren zijn.

BOEKENSCHOUW

Onlangs verschenen in de op de geschiedenis
na 1600 gerichte reeks cahiers voor lokale en re-
gionale geschiedenis twee nieuwe delen (10 en
11). Bos en Van Maanen bespreken de fiscale
bronnen, terwijl Duijvendak en De Jong zich rich-
ten op het onderzoek naar elites. De deeltjes uit
deze serie geven eerst een overzicht van het be-
handelde onderwerp, leggen de in het onderzoek
gebruikte termen en theorie�n uit en geven ver-
volgens aan hoe archiefbronnen voor dit historisch
onderzoek gebruikt kunnen worden. Tot slot volgt
een handwijzer voor archieven en literatuur. Aan-
bevolen voor iedere onderzoeker en archiefbezoe-
ker, die met haar of hem onbekende bronnen wil
gaan werken.

N,J.P.M. Bos en R.C.J. van Maanen, Fiscale
bronnen: structuur en onderzoeksmogelijkheden

M.G.J. Duijvendak en J.J. de Jong, Eliteonder-
zoek: rijkdom, macht en status in het verleden
(De Walburg Pers, Zutphen 1993).

Kleurrijk Utrecht

Kleurrijk Utrecht. Dagelijks leven in een multi-
culturele stad. Utrecht, Nederlands Centrum voor
Volkscultuur, 1993. 128 biz. m. ills. ISBN 90
71840 21 2. Prijs � 17,50.

De oude bisschopsstad Utrecht herbergt anno
1993 een scala aan nationaliteiten. Dit boek is een
verzameling van interviews met Utrechters van
buitenlandse herkomst die ieder hun persoonlijke
verhaal vertellen. Invalshoek is het leven van alle-
dag in een multiculturele stad. Thematisch geor-
dend komen aan bod de beleving van de vrije tijd,
waarbij dans en muziek een voorname plaats in-
neemt, en gebruiken en gewoonten rondom de
levensloop: volwassen worden, huwelijk en dood.
De geschiedenis van de migratie wordt behandeld
in een inleidend hoofdstuk en in drie interviews
met respectievelijk iemand van hugenootse af-
komst, wiens voorouders al enkele eeuwen gele-
den naar Nederland kwamen, een Indonesische
vrouw en een historica van Portugees-Joodse/Indo-
nesische afkomst.

Het sieraad is onnstreeks 1949 gevonden in
de zogeheten Zakkendragerskelder van de Ja-
cobikerk te Utrecht bij de aanleg van de cen-
trale verwarnning. Gilden konden in kerken
onder andere hun eigen altaar en grafperk
verkrijgen en het Zakkendragersgilde had se-
dert de 15de eeuw een altaar in de Jacobi-
kerk. De grafkelder van het gilde bevond zich
onder het gewelf van de St. Andreaskapel.

Dit sieraad heeft vermoedelijk dienst ge-
daan als sluiting van een lijkwade van een
overleden lid van het Zakkendragersgilde,
hoewel de slijtage aangeeft dat dit niet het
enige gebruik geweest zal zijn.

Foto: Archeologisch Bouwhistorisch Centrum

OuD-UTKECHT � SEPTEMBER 1993

101

-ocr page 106-

Uitgaven van de SPOU, het
Monumenten Inventarisatie
Project

Samen met Kerckebosch B.V. in Zeist geeft de Stichting
Publikaties Oud-Utrecht (SPOU) een serie rijk ge�llustreerde
monumentenboeken uit, gebaseerd op de gegevens die

zijn verzameld in het kader van het Monumenten Inventa-
risatie Project in de provincie Utrecht. Per gemeente wordt
een beschrijving gegeven van de belangrijkste monumentale gebouwen, buiten-
huizen, woonhuizen, kerken, boerderijen e.d. Verder bevat ieder deel een uitge-
breid historisch overzicht van de gemeente. De reeks staat onder redactie van
R.K.M. Blijdenstein en F. Gaasbeek. De SPOU kan de delen met een korting van
20% verkopen aan leden van historische verenigingen. Het verkooppunt is de Ge-
meentelijke Archiefdienst, Alexander Numankade 199, Utrecht. De volgende delen
zijn inmiddels verschenen:

Houten deel 1 (uitverkocht). Houten deel 2 (320 biz.; ledenprijs �23,60), Bunnik
(286 biz.; �19,60), IJsselstein (293 biz.; 19,60), Langbroek (200 biz.; �19,60), Wijk
bij Duurstede (315 biz.; �23,60), Cothen (168 biz.; �23,60), Montfoort (318 biz.;
�31,60), Veenendaal (168 biz.; �23,60) en Bunschoten (207 biz.; �27,60).

In voorbereiding zijn: Amerongen, Driebergen, Vleuten/De Meern, Baarn, De Bilt, Doorn
en Amerongen.

Korting voor leden van Oud Utrecht.

Onlangs verscheen bij de uitgeverij Matrijs het boek Zuidutrechts woorden-
boek. Dialecten en volksleven in Kromme-Rijnstreek en Lopikkerwaard van de
hand van de Utrechtse taalkundige dn H. Scholtmeijer Dit fraai verzorgde boek
omvat totaal 184 bladzijden, waarvan 64 het eigenlijke woordenboek vormen.
De overige pagina's handelen over taal, tradities en volksleven in het zuiden van
de provincie Utrecht.

De uitgeverij biedt de leden van Oud Utrecht een aantrekkelijke korting. Nor-
maal kost dit boek f 34,95, nu slechts � 29,95 (incl. verzendkosten). U kunt het
boek in uw bezit krijgen door dit bedrag over te maken op girorekening 42 39
476 ten name van Uitgeverij Matrijs, Postbus 670, 3500 AR Utrecht, onder ver-
melding van 'Zuidutrechts woordenboek'. U krijgt het dan zo spoedig mogelijk
toegezonden. /

Oud-Utrecht ■ september 1993

-ocr page 107-

Europese steun voor
kasteeltuin Sypesteyn

� * �

�

�
�

�

* * *

De Commissie van Europese Gemeenschappen heeft voor 1993 een viertal Ne-
derlandse historische tuinen een subsidie toegekend: onder hen is de tuin van het
kasteel Sypesteyn te Utrecht.

Alhoewel het misschien in eerste instantie voor Nederlandse culturele instellin-
gen niet direct voor de hand lijkt te liggen zich tot de Europese Commissie te
wenden voor steun, is de Commissie sinds 1986 actief op het gebied van de in-
standhouding van het Europese architectonische erfgoed. Achtergrond daarbij is
niet alleen om het culturele belang te dienen, maar ook een "investering (te) vor-
men voor de economische, sociale en regionale ontwikkeling van Europa". Daarbij
wordt niet alleen aan werkverschaffing en ontwikkeling van toerisme gedacht,
maar ook aan "improving the quality of life, encouraging apprenticeships in the
restorations crafts and professions...".

de plant- en boomsoorten, waaronder vele exotische.
De tuin is in later jaren goed gedocumenteerd. Zo
was er in 1977 een tentoonstelling op Sypesteyn,
waarbij een catalogus verscheen. Jonkheer Van Sype-
steyn zelf tenslotte schreef zijn opvattingen neer in
het in 1910 uitgekomen werk "Oud-Nederlandse
Tuinkunst".

Het door de Europese Commissie gesteunde pro-
ject is er op gericht, de tuin goed te kunnen conser-
veren, het kleine paviljoen te reconstrueren, bescha-
digde ornamenten te restaureren en opnieuw be-
plantingen uit te voeren. De tuin is publiekelijk
toegankelijk.

Het thema voor 1994 is al vastgesteld, en betreft
de conservering en restauratie van historische gebou-
wen als theaters, concert-hallen, bioscopen en derge-
lijke. Voor meer informatie kunt u zich wenden tot
het Bureau van de Europese Commissie in Nederland
in Den Haag.

Elk jaar worden de subsidies toegekend aan de
hand van een thema, en voor 1993 was dit "histori-
sche tuinen". Van de 656 aanvragen uit alle EG lan-
den zijn er 58 projecten geselecteerd. Aan het eind
van het jaar wordt in Brussel een tentoonstelling aan
alle projecten gewijd en vindt er een "official awards
ceremony" plaats. In Nederland zijn vier projecten
uitgekozen: Landgoed Genbroek (Beek, Limburg), de
baroktuinen van kasteel Neercanne (Maastricht), de
historische graftuin in Leiden en de kasteeltuin van
Sypesteyn in Utrecht.

De tuin van kasteel Sypesteyn is aangelegd onder
persoonlijke leiding van jonkheer C.H.CA. van Sype-
steyn tussen 1902 en 1907. Zijn grote voorbeeld was
daarbij de tuinaanleg uit de 17de en 18de eeuw. Ty-
pisch vroeg 17de eeuwse elementen als de rozentuin
zijn gecombineerd met barokke elementen als de lin-
denlaan op de lengteas, die een "vista" vormt. Naast
de keuze voor een historische aanleg, heeft jonkheer
Sypesteyn gekozen voor een groot aantal verschillen-

OuD-UtRECHT � SEPTEMBER 1993

103

-ocr page 108-

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
66e jaargang, nummer 10 - oktober 1993

- 'C

^ OJ

O .9^

u O)

OJ O)

x: i/i

on x:

1/1
l/l "O

I O

O) c

.5^ 3
OJ o

C U

< 3

< -p

Spnngweg 110 tot en met 130. De Mieropscameren aan de
Spnngweg behoren tot de vroegste aankopen van het Utrechts
Monumentenfonds (1968). Foto: Hans Collard
Utrechts Monumentenfonds vijftig jaar

.__^ I. bibliotheek: DER
1^^3 I RIJKSUNIVERSITEIT 1
1 UTRECHT I

-ocr page 109-

Agenda

26 oktober

Een kleine excursie van de activiteitencommissie
We zijn te gast bij de Historische Kring
Nieuwegein in Boerderij IJsselstee, Geinoord 12 te;
Nieuwegein. Aanvang 20.00 uur. Zie elders in dit
nummer.

Maandblad Oud-lJtrecht

66e jaargang nr. 10 - oktober 1993

Het Maandblad is een uitgave van de Vereni-
ging Oud Utrecht, vereniging tot beoefening en
tot verspreiding van de kennis der geschiedenis
van stad en provincie Utrecht.

Voorzitter; H.H.W. Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging Oud-

Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930,

Redactie: M, Dolfin, M. van Hattem, B. van den Hoven

van Genderen, M.C. van Oudheusden, B. van Santen,

E. Tigelaar, M, van de Vrugt, A. van der Zeijden.

Vormgeving: B&U, Erik Uitenbogaard (bNO).

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654.

27 oktober

Start cursus naar aanleiding van de
tentoonstelling "Maria van Hongarije" in het
Catharijneconvent, georganiseerd door
Kunsthistorische Leergangen Utrecht. Opgeven en
info: 030-769187

30 oktober t/m 12 december

Tentoonstelling "Feesten in Amersfoort! Over
keien, koningen en kroonjaren". Getoond worden
herinneringsobjecten welke vervaardigd zijn naar
aanleiding van de Oranje-, eeuw- en keifeesten in
de periode 1870 tot 1970.
Museum Flehite, Breestraat 80, 3811 BL
Amersfoort, tel. 033-619987

31 oktober

Kaderdag voor bestuurs- en commissieleden Oud-
Utrecht, Kasteel Renswoude

6 november

Excursie naar de tentoonstelling "Maria van
Hongarije" in het Catharijneconvent,
georganiseerd door Bureau Bremmer. Opgeven en
info: 030-340413

17 november

Najaarscontactavond voor leden van de
historische verenigingen in de provincie Utrecht,
georganiseerd door de Stichting Stichtse
Geschiedenis. Het thema is "Historische
verenigingen en het verzamelen van
oudheidkundige voorwerpen". Plaats van
handeling is het Veenmuseum in Vinkeveen.
Aanvang om 20.00 uur. Zie elders in dit nummer.

24 november

Najaarsledenvergadering van Oud-Utrecht in de
Fundatie van Renswoude, Agnietenstraat 5. Na de
vergadering geeft Roos Fokkema een lezing, die
zal gaan over de Kelten. Aanvang vergadering
19.30 uur, aanvang lezing ca. 20.45 uur.
Zie elders in dit nummer.

Van de redactie

Het Utrechts Monumentenfonds bestaat
vijftig jaar. Het bestuur van deze stichting
geeft in dit nummer een indruk van haar ge-
schiedenis en toekomst.

Momenteel zijn er twee tentoonstellingen
in Utrecht waar we graag uw aandacht op
vestigen: "Alles wat esthetisch boeit" in het
Centraal Museum en "Maria van Hongarije"
in het Catharijneconvent. In het november-
nummer zullen we de schijnwerpers richten
op de tentoonstelling in het Catharijnecon-
vent, die te zien is tot 28 november. Aukje
Vergeest belicht het ontstaan van de
"Utrechtse Van Baaren-collectie en de collec-
tie Hannema-de Stuers in het nummer dat
voor u ligt. We wensen u veel leesplezier en
wellicht tot ziens tijdens excursies, najaars-
contactavond of de algemene ledenvergade-
ring.

De Redactie

Oud-Utrecht � oktober 1993

105

-ocr page 110-

Utrechts

Monumentenfonds

vijftig jaar

In april 1968 stond in dit maandblad een artikel onder de kop "het Utrechts
Monumentenfonds, 25 jaar". Daarin werd in kort bestek een overzicht gegeven
van de activiteiten van het Fonds tot dan toe. Na twintig jaar waarin het Fonds
deed wat men van een fonds mag verwachten, namelijk het geven van bijdragen
aan eigenaren die een onderdeel van hun oude woonhuis wilden herstellen of
verbeteren, was het Fonds toen nog maar net een nieuwe weg ingeslagen.

besproken 25 jaar heel wat restauraties heeft uitge-
voerd. Een hoogtepunt werd bereikt rond 1980 toen
er tegelijkertijd 49 huizen (waaronder drie com-
plexen Godscameren) het restauratieproces onder-
gingen. Maar vrijwel ieder jaar zette het Fonds ��n
of enkele restauraties in gang.

De huizen van het Fonds

De huizen, waarvan het Fonds nu nog eigenaar is,
liggen verspreid over Utrechts oude stad en zelfs,
sinds kort, er net buiten (Wittevrouwensingel 89 en
90). Ze staan in het noordelijke deel (Lange Lauwer-
straat 22) en in het zuiden (Agnietenstraat 8 tot en
met 30). Langs de grachten staan er (Nieuwegracht
82 bijvoorbeeld, Oudegracht 237) en in "achteraf-
straatjes" (Zilverstraat 2, 4, 12 en 34, Jacobskerk-
steeg 25). Sinds begin dit jaar zijn ze gemakkelijk te
ontdekken door de "huisbordjes" met het logo van
het Fonds.

Meestal zijn het woonhuizen in de strikte zin van
het woord, maar ze herbergen ook winkeltjes, zoals
de jeugdboekenwinkel in Predikherenstraat 26 en de
kaarsenwinkel van Ruud Snel in de Donkerstraat.
Voor een belangrijk deel zijn het kleinere huizen,
met voorop de vier complexen Godscameren; de ca-
meren van Mana van Pallaes aan de Agnietenstraat,
de Mieropscameren aan de Springweg, de Margaret-
henhof aan het Jansveld en de Bruntscameren aan
Bruntenhof en -steeg. Maar er zijn ook grote huizen,
die in appartementen zijn gesplitst: Jeruzalemstraat
8/10, Bhgittenstraat 20.

Soms staan ze op markante punten zoals Oude-
gracht 279 (op de hoek van de Lange Smeestraat

Oud-Utrecht � oktober 1993

Van 1965 af had het bestuur besloten zelf histori-
sche woonhuizen aan te kopen en te restaureren. In
1968 had men al 15 huizen aangekocht (waaronder
de elf Mieropscameren aan de Springweg) waarvan
er al drie waren gerestaureerd. En ter gelegenheid
van het 25 jarig bestaan werd een groots project
aangekondigd: de restauratie van complex 't Hoogt.
De uitvoering van het plan zou eerst in 1971 van
start gaan en bijna drie jaar vergen, maar het is dan
ook het grootste project dat het Fonds in zijn be-
staan ondernam.

Nu, in 1993, zijn we weer 25 jaar verder: op 18
november a.s. bestaat de Stichting Het Utrechts Mo-
numentenfonds 50 jaar. Reden genoeg om in het
maandblad van Oud-Utrecht terug te kijken over de
laatste 25 jaar. In dit maandblad, want tenslotte was
Oud-Utrecht in 1943 - na elf jaar vooroverleg! - met
de gemeente mede-oprichter van het Fonds en nog
altijd wordt ��n van de bestuursleden door het be-
stuur van Oud-Utrecht benoemd.

In concrete cijfers heeft het Fonds sinds 1968 nog
zo'n honderd huizen gekocht of in erfpacht van de
gemeente overgenomen. Niet al die panden zijn nog
eigendom: op dit moment worden er nog negentig
door het Fonds beheerd. Zestien huizen werden in
de loop der jaren verkocht of in erfpacht uitgegeven.
De meest opvallende daaronder zijn wel het Huis
Oudaen (dat overigens maar drie jaar eigendom van
het Fonds was en toen aan de gemeente werd over-
gedragen) en het grote, uit bouwhistorisch oogpunt
zeer belangwekkende Nieuwegracht 40.

Dat tegenwoordige bezit verkeert vrijwel helemaal
in goede staat. En dat betekent dat het Fonds in de

106

-ocr page 111-



			23 en de recent verworven panden aan de Witte- vrouwensingel. De restauraties Het Fonds heeft van het begin af op het stand- punt gestaan dat bij een restauratie de bestaande si- tuatie - dat is alles wat vorige generaties van een huis gemaakt hebben - zo enigszins mogelijk moet worden behouden. Zeker moet niet dan op zeer goede gronden een oudere maar verdwenen vorm worden teruggerestaureerd. De invloed van de op- vattingen op dit punt van prof. Temminck Groll, die vele jaren deel uitmaakte van het bestuur, is in die opvatting merkbaar. Niet altijd is toepassing van dit beginsel volledig mogelijk. Een - meestal niet zo oud - onderdeel van een gebouw kan soms uit constructieve overwegin- gen niet worden gehandhaafd. Ook onze voorou- ders leverden wel eens knoeiwerk. En soms wordt een onderdeel zo ontsierend gevonden dat iedereen vindt dat het moet verdwijnen. Daarnaast stellen de vergunninggevende overheidsinstanties eisen die niet met de opvatting stroken. Maar in het algemeen heeft het Fonds en hebben zijn architecten zich aan de regel van behoud gehouden. Dat betekende dat scheve vloeren scheef bleven, dat een volgens bouwvoorschriften te lage verdie- pingshoogte toch gehandhaafd bleef (moet je er maar een passende huurder bijzoeken) dat een 16de eeuwse kap niet - ondanks een aanvankelijke eis van de brandweer - in gipsplaten werd verpakt en dat een geveltje dat scheef stond en ieder moment kon instorten niet werd gesloopt maar rechtgezet. Deze manier van restaureren kreeg niet altijd en van iedereen instemming. Esthetische opvattingen (kruiskozijnen met glas-in-lood zijn toch veel mooier dan die laat-19de eeuwse T-ramen) speelden daarbij de belangrijkste rol. Langzamerhand echter vindt de gedachte ingang dat het boeiend is om de geschie- denis van een huis eraan af te kunnen lezen; dat daarom allerlei details bewaard moeten blijven - in- dien noodzakelijk alleen in de vorm, die werd over- geleverd maar waarvan het materiaal noodzakelijker- wijs moest worden vervangen. Hoe deed het Fonds dit? Praten over geld is niet geliefd. Maar voor een Fonds dat zeker in het midden van de zestiger jaren en ook nu nog over een heel beperkt eigen vermo- gen beschikt is geld nu eenmaal een heel belangrijke zaak. Aanvankelijk waren de subsidies van de overheid heel hoog en ook nog direct beschikbaar. Rijk, pro- vincie en gemeente namen de subsidiabele kosten van een restauratie geheel voor hun rekening en bij- na alle kosten waren subsidiabel. Maar dat was in de
		Nieuwegracht 35, 37 en 39 Drie tiuizen op een rij aan de Nieuwegractit. I-let smalle nr. 37 is het eerste huis dat, in 1967, door het Fonds werd gerestaureerd. De voorgevel, met het wapen van de vermoedelijke bouwheer, de fami- lie Van Weede, vertoont een voor Utrecht zeldzame verwantschap met de in de eerste helft van de 17de eeuw door Hendrick de Keijser in Amsterdam ge- bouwde woonhuizen. Noordelijk ligt het 15de eeuwse nr. 35, dat eveneens eigendom van het Fonds is, en zuidelijk nr. 39, dat in 1972 door de stichting werd gerestaureerd tot drie woningen. In het rechter voorhuis van nr. 39 is het restant van een poortgang zichtbaar. Foto: Hans Collard.

met het best bewaarde pothuis van Utrecht), Nieu- wegracht 205 (de voormalig Regentenkamer van Maria van Pallaes) en Oudegracht 319-321 op de hoek van de Geertestraat. Hun ouderdom varieert sterk: van de 15de tot de 19de eeuw, maar het zwaartepunt ligt bij huizen die in de 17de eeuw werden gebouwd. De oudste hui- zen zijn Jacobijnenstraat 2 (begin 15de eeuw) en Je- ruzalemstraat 8/10. Uit de 17de eeuw dateren onder meer Nieuwegracht 37 (het eerste huisje dat het Fonds restaureerde), Springweg 2, 4 en 6 en Oude- gracht 302. Huizen uit de 18de eeuw zijn in het Fondsbezit veel schaarser vertegenwoordigd (er werd in die eeuw ook minder gebouwd) maar Jans- veld 11 (het huis met De Gouden Rijder) is er een voorbeeld van. De 19de eeuw is maar door drie hui- zen aanwezig: het in 1966 gekochte Donkerstraat


	OuD-UTRKCHT � OKTOBER 1993
	OuD-UTRKCHT � OKTOBER 1993			107
				107

-ocr page 112-

einde gebracht kunnen worden. Hoe zouden
Nieuwsbrief en Steen-goed kunnen verschijnen als
niet de werkgroepen Publiciteit en Historisch Onder-
zoek daaraan werkten. Hoe zou Het Utrechts Docu-
mentatie Systeem kunnen bestaan zonder de werk-
groep Documentatie? Het onderhoud van de tuin
van de Bruntenhof, het maken van opmetingsteke-
ningen en nog veel meer is in handen van vrijwilli-
gers.

Bij het verhuren van onze huizen wordt er van uit-
gegaan dat een nieuwe huurder weet dat hij/zij niet
in zomaar een huis gaat wonen. Waarborg daarvoor
is dat gegadigden soms vele jaren op een wachtlijst
staan. In de praktijk blijkt niet alleen dat de huurders
van het Fonds "honkvast" zijn maar dat de overgro-
te meerderheid hun woning "als een goed huisvader
beheert" en dat velen ook zelf verbeteringen en ver-
fraaiingen voor hun rekening willen nemen.

Aandacht is ook op z'n plaats voor het feit dat
voor het zeven tellende bestuur (waarvan drie leden
door de begunstigers worden benoemd) telkens
mensen beschikbaar waren, die zich betrokken voel-
den bij het wel en wee van de stichting en die hun
deskundigheid inbrachten. Het Fonds prijst zich ge-
lukkig dat rond 2350 begunstigers het Fonds steu-
nen; dat regelmatig kleine en soms zeer grote giften
van particulieren en instellingen worden ontvangen
en dat voor zijn werk veel belangstelling bestaat.

Het Fonds en de stad

Hoe kan nu de rol van het Fonds in het herstelpro-
ces van de oude stad - dat in de zestiger jaren begon
en waarvan de resultaten nu op overtuigende wijze
zijn te constateren - in grote lijnen worden gekarak-
teriseerd? Welnu, samenvattend kan worden ge-
zegd dat het Fonds de rol van voorloper vervulde.

In de zestiger jaren is de discussie over de functie
van de oude stad nog volop gaande. De beruchte
verkeersplannen zijn nog niet van tafel, ondanks
breed verzet van de bevolking. Sanering en verkeers-
doorbraken zijn modewoorden. Wie zou er nog in
die stad met z'n vele verkrotte huizen willen gaan
wonen?

Met de restauratie van Nieuwegracht 37 - een de-
solaat, door brand venwoest huis - laat het Fonds
zien dat daarvan een aantrekkelijk woonhuis valt te
maken. Er is belangstelling voor: 1700 mensen ko-
men het huis bezichtigen. Toch zal het nog wel even
duren voor men ervan overtuigd is dat wonen in de
oude stad aantrekkelijk kan zijn. Dat is dan ook de
reden dat de zes panden aan 't Hoogt en de Slacht-
straat hun woonfunctie niet herkrijgen maar tot een
multicultureel centrum worden omgevormd. In die
tijd zou met name het gemeentebestuur niet te
overtuigen zijn geweest dat daar mensen zouden
willen gaan wonen.

tijd dat nog maar weinig eigenaren wilden restaure-
ren en moesten leren daar brood in te zien. Rond
het begin van de tachtiger jaren veranderde die situ-
atie en dat in een steeds sneller tempo. Het aantal
restauraties door particulieren en bedrijven onderno-
men steeg sterl< en dus konden de overheidsubsidies
dalen. Terwijl de bouwkosten snel en tot grote
hoogte stegen daalde de bijdrage van de gemeente
(het Rijk had door de bezuinigingen al snel helemaal
geen geld meer) tot een peil waarmee nu rond ��n-
derde van de kosten kunnen worden gedekt.

Deze ontwikkeling heeft voor het Fonds bijna het
einde betekend. Het restauratieprogramma van het
Fonds rond 1980 vroeg een forse eigen investering,
die gevonden moest worden door het lenen van en-
kele miljoenen. Het rentepercentage was echter juist
toen tot boven de 12 procent gestegen. In de reke-
ning over 1982 wordt dan ook een tekort getoond
van f. 260.000,= over dat jaar, tenwijl het eigen ver-
mogen inmiddels als sneeuw voor de zon is verdwe-
nen. Een faillissement staat voor de deur (het bezit
van het Fonds staat wel borg voor voldoende baten!)
ook al wordt door vele goede gevers ter redding van
de stichting in totaal zo'n f 180.000,= bijeenge-
bracht. Het is de gemeente Utrecht, die de reddende
hand uitsteekt, door in 1983 het jaarlijks subsidiebe-
drag met ruim f 300.000 te verhogen.

Hoe belangrijk het geld ook is, niet vergeten mag
worden dat daarmee niet alles kan worden gedaan.
Het aantal betaalde medewerkers is dan wel van ��n
deeltijdwerker in 1965 (de secretaris) tot zes perso-
nen nu gegroeid (deels nog steeds in deeltijd), waar-
onder een groep van drie onderhoudsmensen: het
vele werk dat moest en moet gebeuren zou niet
zonder de inzet van vele vrijwilligers tot een goed


		1
'1 � 11 Jfc�	*N��*
		■'<'<'-~N "^^

Springweg 110 tot en met 130
De Mieropscameren aan de Springweg behoren tot
de vroegste aankopen van tiet Fonds (1968). Bij de
restauratie in 1979-1981 werd duidelijl< dat de ver-
schillen in afmeting veroorzaakt worden doordat bij
de bouw in 1583 gebruik werd gemaakt van restan-
ten van bijgebouwen van het Regulierenklooster aan
de Oudegracht Foto: Hans Collard

OuD-UtRECHT � OKTOBER 1993

108

-ocr page 113-



		gebruikelijk is, getracht milieuaantastende of schaar- se materialen als p.v.c, zink, lood en synthetische verven te vervangen door milieuvriendelijke. De toekomst Er is veel veranderd in de afgelopen 25 jaar. Niet alleen zijn verkeersplannen en sanering vergeten maar de oude stad is weer een levendige, door velen geliefde woon- en recreatieplek geworden. Je hoeft je niet meer te schamen als je bezoekers rondleidt. Dat heeft er echter wel toe geleid dat de koopprij- zen (en daar heeft het Fonds primair mee te maken) enorm zijn gestegen hetgeen gekoppeld met de ho- ge restauratiekosten en de beperkte subsidiemoge- lijkheden het restaureren door het Fonds buitenge- woon veel moeilijker dan vroeger heeft gemaakt. Het Fonds beschikt namelijk - in tegenstelling tot particulieren - niet over de fiscale mogelijkheid rente- lasten in mindenng te brengen op het belastbare in- komen. Bovendien wil het Fonds bij voorkeur na res- tauratie eigenaar blijven en de huizen verhuren aan mensen, die zelf niet het geld hebben om te kunnen kopen. Bij dat verhuren wil het Fonds - om diezelfde reden - de huur ook op een enigszins aanvaardbaar peil (binnen de door de Huurcommissie vastgestelde richtlijnen) houden. Daar staat positief tegenover dat het Fonds gebruik kan maken van een extra financi�- le door de gemeente geboden mogelijkheid. De ge- meente is namelijk sinds 1983 bereid de kosten van een restauratie, die niet door subsidies en huurop- brengsten worden gedekt (de zogenaamde onrenda- bele top) als extra subsidie te betalen. Maar de hoogte van dat subsidiebedrag is zeker niet onbe- perkt. Moet het Fonds dan - gedwongen door de veran- derde omstandigheden - het restaureren maar sta- ken? Alleen het bezit beheren door het zo goed mo- gelijk te onderhouden en haar door velen gewaar- deerde publicaties blijven uitgeven? Want dat gaat zeker door. Vooralsnog blijven wij van mening dat het Fonds moet blijven restaureren. Het zou - in onze visie - bij- zonder te betreuren zijn als de zeer nauwgezette wijze van restaureren met aandacht voor alle details, zoals het Fonds voorstaat, niet meer mogelijk zou zijn. Evenzeer zou het te betreuren zijn als het Fonds daarbij nieuwe ontwikkelingen, zoals nu in de Wijde Poort, geen kans meer zou kunnen geven. Met de steun van onze grote achterban moet dat eenvou- digweg mogelijk blijven. Wij gaan vol goede moed de toekomst in. Hef bestuur van de Stichting Het Utrechts Man umen ten fonds.
	De Zilverstraat De foto toont een deel van de zuidelijke wand van de Zilverstraat. Tot 1980 waren deze huizen - gro- tendeels aangekocht door de gemeente om ze te slopen - weinig meer dan bouwvallen, die leeg ston- den of als pakhuis werden gebruikt. Het Fonds res- taureerde als eerste in 1980 en 1981 het hoekhuis Springweg 59 en de huizen Zilverstraat 2,4, 12 en 34. In het in oorsprong 16de eeuwse nr. 34 bevindt zich de Zilverbergspoort, die destijds toegang gaf tot woningen op het binnenterrein. Foto: Hans Collard

Maar is men er allengs van overtuigd dat het goed wonen is aan de Nieuwe- of Oudegracht of in de Brigittenstraat, zou dat ook kunnen in smalle straatjes met een veel minder goed woonklimaat? Dus gaat het Fonds in die straatjes restaureren. Na- dat Donkerstraat 23 al in 1967 is hersteld, in 1971 wordt begonnen met de consolidatie van Oude Kamp 5 en in 1974 de kappen van Jeruzalemstraat 8/10 worden aangepakt, volgen rond 1980 de vier huizen van het Fonds in de Zilverstraat. En ook daar blijkt het prettig wonen. Daarna realiseert het Fonds in het noordelijke deel van de oude stad - waar het herstelproces achterbleef - zes restauraties. Ook nu, in 1993, toont het Fonds zich voorloper. Bij de restauratie van Mariastraat 13-15 (op het bin- nenterrein aan de Wijde Poort) wordt, veel meer dan


OuD-UtEECHT � OKTOBER 1993
OuD-UtEECHT � OKTOBER 1993			109
			109

-ocr page 114-

Alles wat desthetisch boeit

Van 18 september tot en nnet 7 november zal in het Centraal Museum in
Utrecht de tentoonstelling Alles wat esthetisch boeit te zien zijn, gewijd aan twee
voormalige particuliere collecties: die van L.H. en J.F. van Baaren uit Utrecht, sinds
1980 in langdurig bruikleen bij het Centraal Museum, en de verzameling van Dr.
Dirk Hannema, die sinds 1958 is ondergebracht in kasteel Het Nijenhuis bij Heino.

Deze expositie biedt meer dan een aantal mooie
kunstwerken. De presentatie geeft inzicht in de
smaak en de interesses van de verzamelaars, die
afhankelijk waren van wat er te koop was. Beide
priv�-verzamelingen zijn binnen de tijd van ��n
generatie bijeengebracht, zodat ze een sterk aan
smaak, tijd en klasse gebonden beeld geven.

De confrontatie van deze collecties roept vragen
op omtrent hun samenstelling, de verzamelcriteria,
hun overeenkomsten en verschillen. Bovendien
wijst het ons op de belangrijke rol die particuliere
verzamelaars - vanwege de onbetaalbaarheid van
kunst een nu bijna uitgestorven ras in Nederland -
in de kunstwereld gespeeld hebben: vele musea
zijn verrijkt of ontstaan door schenkingen van par-
ticulieren aan stad of staat.

De collectie Van Baaren

Lambertus Hendrikus van Baaren (1888-1964)
en zijn zuster Josephina Francisca (1890-1959) wa-
ren kinderen van een Rooms-katholieke timmer-
man-aannemer die door speculaties met onroeren-
de goederen een aanzienlijk kapitaal had ver-
gaard. Lambertus volgde zijn vader op als
aannemer-makelaar en wist dit familiekapitaal ver-
der uit te breiden. Broer en zus bleven beiden on-
gehuwd en woonden hun hele leven in hun ou-
derlijk huis 'De Drie Regenbogen' aan de Oude-
gracht 317 in Utrecht. Hoewel zij geen culturele
opvoeding hadden genoten, werden kunst en mu-
ziek hun grootste interesses. Ze waren lid van de
Utrechtse 'Vereniging voor de Kunst' en bezoch-
ten regelmatig concerten. De heer Van Baaren
zong in een kerkkoor wat hij ook financieel steun-
de en hij kende verschillende musici. Juffrouw Van
Baaren was een beschermd opgevoede dame die
een meer teruggetrokken bestaan leidde dan haar
broer. Zij was vooral ge�nteresseerd in planten,
bloemen en beeldende kunst, wat blijkt uit de vele
bloemstillevens die zij kocht. In 1908 en 1910 be-
haalde zij lesbevoegdheden voor respectievelijk
'Nuttige Handwerken' en 'Fraaie Handwerken'. Elk

Josephine en Lambertus van Baaren.
(foto: Centraal Museum Utrecht)

jaar ging zij met haar broer en het dienstmeisje
van juni tot augustus naar hun flat in Schevenin-
gen.' Af en toe maakten zij reizen naar het buiten-
land en bezochten dan tentoonstellingen en con-
certen.

Tussen 1925 en 1960 brachten zij ongeveer
driehonderd kunstvoorwerpen bijeen, waaronder
voornamelijk schilderijen en tekeningen van Ne-
derlandse en Franse meesters uit de tweede helft
van de negentiende eeuw en uit het begin van de

110

OuD-UtRECHT � OKTOBER 1993

-ocr page 115-



			De Van Baarens kochten aanvankelijk voorna- melijk bij de Utrechtse (later Amsterdamse) kunst- handel Huinck & Scherjon^ na 1933/34 bij de Haagse kunsthandel Nieuwenhuizen Segaar en na 1945 ook bij de Amsterdamse firma Van Wisse- lingh & Co. Het is juffrouw Van Baaren geweest die de be- langrijkste en meest progressieve aankopen heeft gedaan; haar kamer was 'modern' ingericht, met meubels en lampen van G.H. Gispen. De Salon daarentegen was donkerder en hing vol met schil- derijen. Na haar dood in 1959 heeft de heer Van Baaren nog wel wat gekocht, maar geen belangrij- ke stukken meer. Het aandeel van juffrouw Van Baaren in de collectie is het best gedocumenteerd. In het Van Baaren Archief zijn ongeveer dertig re- keningen voorhanden van haar transacties met kunsthandelaren. Helaas kan men van het aandeel in de verzameling van de heer Van Baaren niet zo nauwkeurig nagaan wanneer wat bij wie is ge- kocht. In 1956 hebben de Van Baarens een stichting in het leven geroepen die na hun overlijden de col- lectie in een museum zou moeten beheren. Uit de stichtingsakte blijkt het belang dat ze toekenden aan hun collectie en hun liefde voor kunst: 'De in- richting moet enigszins een afspiegeling zijn van het Kr�ller Muller museum op de Hoge Veluwe wat betreft prettige en vriendelijke aankleding der vertrekken met geregeld verse bloemen in mooie vazen waardoor de bekende muffe museumsfeer voorkomen wordt.'^ Het Van Baaren Museum was geen lang leven beschoren. Na de dood van Lambertus van Baaren in 1964 heeft de stichting het huis aan de Oude- gracht ingericht als museum, dat in 1967 voor het publiek werd geopend, waarbij zoveel mogelijk de oorspronkelijke inrichting werd gehandhaafd. In 1980 is de collectie in langdurig bruikleen gegeven aan het Centraal Museum. De collectie van Dirk Hannema Anders dan de Van Baarens groeide Dirk Han- nema (1896-1984) op in een zeer culturele omge- ving. Deze telg uit een katholieke patrici�rsfamilie begon naar eigen zeggen al op veertienjarige leef- tijd met verzamelen." Zijn moeder. Hermine Elise de Stuers koesterde een grote belangstelling voor de beeldende kunsten: ze verzamelde en volgde cursussen bij de 'kunstpedagoog' H.P. Bremmer. Hannema's oudoom Victor de Stuers, een belang- rijk politicus en kunstkenner, was een stuwende kracht geweest bij het ontstaan en de bouw van het Rijksmuseum, waar Hannema al op jeugdige leeftijd uren doorbracht. Na zijn studie kunstge- schiedenis bij professor Willem Vogelsang in
		Van Baaren Museum, Oudegracht 317, Salon, (foto: Centraal Museum Utrecht)

twintigste eeuw. Daarnaast bezaten zij een aan- zienlijke hoeveelheid Nederlands gebruikszilver, enkele meubelen en een aantal kleine kunstnijver- heidsvoorwerpen. De schilderijencollectie van de Van Baarens weerspiegelt de gevestigde smaak in Nederland van de tijd van ontstaan; zij kochten voornamelijk werk van kunstenaars die in de negentiende eeuw tot de avant-garde behoorden. De schilders van de School van Barbizon, de Realisten en in mindere mate de Impressionisten zijn de voornaamste ver- tegenwoordigers van de Franse avant-garde in de collectie; van Nederlandse tijdgenoten met ver- wante idee�n is vooral werk van schilders van de Haagse School, de Larense School, de Tachtigers en de Amsterdamse School aanwezig. Twintigste eeuwse kunst is minder sterk vertegenwoordigd, maar de Van Baarens kochten ook werk van Mondriaan, Willink, Verster en van buitenlandse 'grote namen' als Signac, De Chirico en Severini. Hoewel de collectie een aardig beeld geeft van de ontwikkelingen van vooral de tweede helft van de vorige eeuw, is de collectie niet vanuit een kunsthistorisch oogpunt ontstaan. De Van Baarens kochten wat hen 'aesthetisch boeide'. Zo hadden ze van sommige kunstenaars zoals Verster, van Gogh, Daubigny of Van Rijsselberghe meerdere werken, ook uit eenzelfde periode; werk van an- dere kunstenaars, dat je in een kunsthistorisch overzicht zou verwachten, is niet aanwezig. De Van Baarens hadden een voorkeur voor bepaalde kunstenaars, maar ook voor onderwerpen. Het naakt bijvoorbeeld schijnt hen te hebben afge- schrikt; (bloem)stillevens en landschappen daaren- tegen genoten hun voorkeur. Abstract werk komt in de collectie nauwelijks aan bod. Bij hun keuze speelden decoratieve kwaliteiten blijkbaar een be- langrijke rol.


	OuD-UtRECHT � OKTOBER 1993
				111

-ocr page 116-



Utrecht werd hij in 1921 directeur van het Muse- um Boymans in Rotterdam. Tijdens zijn directoraat bouwde hij naast de museumcollectie zijn priv�- verzameling op. Toen hij in 1946 zijn ontslag kreeg als directeur wegens zijn houding tijdens de bezetting besloot hij zijn particuliere collectie niet aan het Museum Boymans te vermaken maar haar als uitgangspunt te nemen voor een zelfstandig museum.5 In 1947 bracht hij zijn nog bescheiden collectie tijdelijk onder in kasteel Weldam bij Goor. Net als de Van Baarens was Hannema vrijgezel en kinderloos en achtte hij het van belang zijn col- lectie voor de gemeenschap te behouden. In 1957 stichtte hij daarom de Hannema-de Stuers Funda- tie en een jaar later vond hij een permanente be- huizing voor zijn gestaag groeiende collectie in kasteel Het Nijenhuis bij Heino in de provincie Overijssel. Tot zijn dood in 1984 woonde hij te midden van zijn kunstvoorwerpen en gaf hij rondleidingen aan bezoekers. Zijn verzameling is enorm: onge- veer 400 schilderijen, 800 tekeningen en prenten, zo'n 350 beeldhouwwerken, 560 stuks keramiek, 470 meubelen en toegepaste kunst uit vele lan- den, tijden en stromingen. Hannema zei geen voorkeur te hebben voor bepaalde landen of pe- rioden. Hij liet zich bij zijn aankopen leiden door zijn gevoel voor esthetiek: hij kocht wat hij mooi vond. Vertrouwend op zijn kennersschap kocht hij vaak werk van onbekende meesters of a-typisch werk van bekende kunstenaars (wat relatief goed- koop was) omdat hij van mening was dat kwaliteit zich in de loop der tijd wel zou bewijzen, Hannema kocht bij verschillende kunsthandels - hij had geen vaste banden, zoals de Van Baarens -, op veilingen maar ook van kunstenaars zelf. Door zijn bekendheid in de museumwereld en zijn con- tacten met particuliere verzamelaars heeft hij bo- vendien veel kunstwerken cadeau gekregen, al dan niet in de vorm van legaten. Hannema was net als de Van Baarens nogal conservatief in zijn aankopen: hoewel hij meer in- ternationaal geori�nteerd was en op de hoogte moet zijn geweest van verschillende stromingen heeft ook hij nauwelijks abstract werk aange- kocht. Hij heeft wel meer twintigste eeuwse kunst ver- zameld in vergelijking met de Van Baarens zoals van Mondriaan, Sluyters, Appel, Herbin en Severi- ni. In de Utrechtse collectie ligt het zwaartepunt bij de negentiende eeuwse kunst terwijl dit bij Hannema een van de belangrijker onderdelen van zijn zeer veelzijdige verzameling is. Nog een verschil tussen beide collecties is de verzamelperiode. Terwijl de Van Baarens hun be- langrijkste aankopen in de jaren dertig en veertig
			Verster (1861-1927), Blikken kannen, 1905; olieverf op paneel, 35,7 x 31 cm Centraal Museum Utrecht, bruikleen Stichting Van Baaren Museum, (foto: Centraal Museum Utrecht)

		deden, begon Hannema pas na 1946 voor zichzelf te verzamelen. Naar eigen zeggen verviervoudigde zijn verzameling tussen 1946 en 1973.^ Bremmer* De zoeven al ter sprake geweest zijnde kunstpe- dagoog H.P. Bremmer was een belangrijke figuur in de tijd dat Hannema en de Van Baarens hun verzameling bijeen brachten. Bremmer (1871- 1956) had door middel van zijn cursussen, tijd- schriften, lezingen en boeken een grote invloed op de receptie van de beeldende kunst in Nederland aan het begin van deze eeuw.' Bremmer benader- de de kunst vanuit een esthetisch oogpunt. In zijn tijdschriften (Moderne Kunstwerken, verschenen van 1903 tot 1911, en Beeldende Kunst versche- nen van 1913 tot 1938) en cursussen wees hij zijn publiek erop dat het om het wezen van een kunst- werk gaat, om de intentie van de kunstenaar en niet om het afgebeelde onderwerp. Bremmer had veel contacten in de kunstwereld; hij kende en steunde veel kunstenaars persoonlijk, bemiddelde voor hen bij kunsthandelaren of verkocht werk aan zijn cursisten. Ook was hij persoonlijk adviseur van verzamelaarster H�l�ne Kr�ller MiJller. De in- vloed die hij heeft gehad op de Van Baarens is dui- delijk aan te wijzen. De Utrechtse verzamelaars waren geabonneerd op zijn tijdschrift en hebben werken gekocht die Bremmer in Beeldende Kunst


				OUD-UTRECHT � OKTOBER 1993
	112			OUD-UTRECHT � OKTOBER 1993
	112

-ocr page 117-

2. Het verhaal gaat dat het begin van de verza-
melcarri�re van de Van Baarens begon met een
bezoek van de Utrechtse kunsthandelaar Scherjon,
die langs het huis aan de Oudegracht liep en daar
een bloemstuk, geschikt door juffrouw Van Baar-
en, zag staan. Hij zou aangebeld en gezegd heb-
ben dat hij het 'net zo mooi vond als een Verster'.
Sindsdien hebben de Van Baarens heel wat kunst-
werken bij hem gekocht. Zie Tent. cat. Colectie
Van Baaren, Utrecht (Centraal Museum) 1976, p.

1; Tent. cat. Alles wat aesthetisch boeit, Wijhe
(Hannema-de Stuers Fundatie)/ Utrecht (Centraal
Museum) 1993, p.68.

3. Stichtingsakte d.d. 15-5-1956, Archief Stich-
ting Van Baaren, Utrecht.

4. In zijn boek Flitsen uit mijn leven als verzame-
laar en museumdirecteur (Rotterdam 1973) schrijft
Hannema op p. 8: "Mijn eerste schilderij was een
Jongkind. Ik was veertien en snuffelde rond op
markten en antiekwinkeltjes om mooie oude din-
gen te bemachtigen. Het schilderijtje vond ik bij
een uitdrager in Den Haag. Het was verschrikkelijk
vuil."

5. In de bezettingsjaren was Hannema gemach-
tigde van Mussert voor het Museumwezen; zie
voor verdere informatie: M. Pam, 'Dirk Hannema,
de tragiek van het onfeilbare oog'. Vrij Nederland
Bijvoegsel, 44 (1984) 49, pp. 2-35, p. 19.

Hannema is steeds van mening geweest dat
men hem vanwege zijn activiteiten in 1940-1945
onrecht heeft aangedaan. Om te laten zien dat hij
niet anti-Nederlands was heeft hij in het Nijenhuis
portretten van leden van de koninklijke familie op-
gehangen.

6. D. Hannema, Flitsen uit mijn leven als verza-
melaar en museumdirecteur, Rotterdam 1973, p.
122.

besproken heeft, zoals bijvoorbeeld 'Duiven' van
Carel Willink, weliswaar pas aangekocht enkele ja-
ren na bespreking. Bovendien zijn er enkele reke-
ningen bewaard gebleven waar ze de kunsthandel
uitdrukkelijk om een certificaat van echtheid van
Bremmer vragen. Ook kochten de Van Baarens
voornamelijk bij Bremmers favoriete kunsthandels:
Huinck & Scherjon en Nieuwenhuizen Segaar.
Bremmers eigen verzameling en die van Baaren
lijken dan ook op elkaar: beide bevatten werk van
o.a. Altorf, Mendes da Costa, Van Daalhoff, Sever-
ini, Raedecker, Herbin, Nijland, Charley Toorop,
Verster, Mondriaan, Zandleven en Zijl.

Bremmers invloed op Hannema is minder duide-
lijk aan te geven. Zijn moeder volgde diens cursus-
sen en liet Bremmer vaak bemiddelen bij haar aan-
kopen. Uit een condoleancebrief blijkt dat Hanne-
ma zelf ook enige tijd cursist is geweest: 'De
lessen die ik bij hem omstreeks 1920 heb mogen
volgen, behoren tot de mooiste momenten in mijn
leven. Bovendien was hij een goed mensch die een
breed en ruim oordeel over menschen en dingen
had.'^ Ook hij was geabonneerd op Beeldende
Kunst en bezat werken die Bremmer daarin be-
sproken had. Hannema's verzameling lijkt het
meeste op die van mevrouw Kr�ller Muller, op de
samenstelling waarvan Bremmer grote invloed
heeft gehad. Dezelfde negentiende en twintigste
eeuwse stromingen en ook weer de kleinere onbe-
kende meesters, de zogenaamde 'Bremmerianen',
zijn in beide collecties vertegenwoordigd.

Behalve een interessant perspectief op de Ne-
derlandse verzamel-cultuur aan het begin van de-
ze eeuw heeft de expositie een aantal prachtige
kunstwerken te bieden!

Bij de tentoonstelling is een publicatie versche-
nen: Alles wat eesthetisch boeit met een uitge-
breide beschouwing van de verzamelaars en hun
collectie. Deze catalogus is voor � 22,50 verkrijg-
baar in het museum.

Aukje Vergeest 1. In samenhang met deze tentoonstelling heeft
Jong Holland een themanummer gewijd aan
Bremmer; iong Holland, 9 (1993), nr. 2.

Noten:

8. Condoleancebrief d.d. 11-1-1956 van D.
Hannema aan de nabestaanden van Bremmer,
Bremmer Archief, Gemeentearchief Den Haag.

1. In 1939 had juffrouw Van Baaren bij kunst-
handelaar Nieuwenhuizen Segaar het schilderij 'De
Aardappelrooiers' van Van Gogh gekocht. Toen in
de jaren vijftig de prijzen voor diens werk flink wa-
ren gestegen kon ze van de opbrengst een appar-
tement in de Oranjeflat in Scheveningen kopen.
Daar ze het schilderij weer aan Nieuwenhuizen
had verkocht noemde ze het 'het flatje van mijn-
heer Nieuwenhuizen'.

OuD-UtRECHT ■ OKTOBER 1993

113

-ocr page 118-

Najaarscontactavond
Stichting Stichtse
Geschiedenis

17 november 1993

Kleine excursie

De activiteiten commissie organi-
seert op dinsdagavond 26 oktober
een kleine excursie. Daarbij brengen
wij een bezoek aan de historische

boerderij 'IJsselstee' aan de Gei-
noord 12 te Nieuwegein, alwaar we
te gast zijn bij de Historische Kring
Nieuwegein. De Historische Kring
beheert, samen met diverse andere
organisaties, deze boerderij.

Een uitstekende mogelijkheid om
uw kennis van deze boerderij en de
andere historische en culturele we-
tenswaardigheden van Nieuwegein
te verrijken.

De avond begint om 20.00 uur.
Op het programma staat het bekijken van
twee films, waarvan ��n over de geschiedenis
van Vreeswijk en ��n over die van Jutphaas.
Daarnaast brengen we een bezoek aan de di-
verse exposities in de boerderij. Tentoonstel-
lingen van onder andere de Nieuwegeinse ge-
schiedenis en kunst.
Tussendoor bestaat er de mogelijkheid om
een kopje koffie te nuttigen.
De boerderij is vrij gemakkelijk vanuit
Utrecht te bereiken.
Met de auto rijdt u naar het Antonius zie-
kenhuis, alwaar u de auto vlakbij het water
parkeert. Vandaar steekt u, via de voetgan-
gers brug, de 'IJssel' over waarna u links van
u de 'IJsselstee' ziet.
Met de Sneltram, neemt u de lijn richting
IJsselstein en stapt u uit bij het Antonius zie-
kenhuis. U loopt dan de Koekoekslaan uit en
gaat via de loopbrug, die rechts van u ligt, de
'IJssel' over. Een wandeling van een kleine 10
minuten. De sneltram richting IJsselstein ver-
trekt op Utrecht CS om 18.48, 19.03 en
19.18 de ht duurt + 20 minuten.

Om vooraf enig idee te hebben hoeveel

mensen naar Nieuwegein komen, verzoek ik

u om u telefonisch te melden bij Kees van

Rooijen. Dit kan 's avonds (uitgezonderd de

woensdagen) van 18.00 tot 20.00 uur op het

tel. 030-947995.

Op 17 november 1993 wordt er een
najaarscontactavond voor leden van de
historische verenigingen in de provincie
Utrecht georganiseerd door de Stichting
Stichtse Geschiedenis. De contactavond
is gewijd aan het thema "Histonsche
verenigingen en het verzamelen van
oudheidkundige voorwerpen". De
avond begint om 20.00 uur. Wij zijn te
gast bij de de histonsche kring De
Proosdijlanden en het Veenmuseum te
Vinkeveen. Een drietal inleiders zal het
thema vanuit verschillende optieken be-
lichten. In de pauze wordt een bezoek
gebracht aan het Veenmuseum. Daarna
is er een discussieronde.

Extra informatie: veel historische verenigingen
verzamelen voorwerpen of krijgen deze van der-
den aangeboden. Dit brengt een specifieke pro-
blematiek met zich mee. Er is geen eigen ruimte,
of als deze er wel is leidt een ongecontroleerd ver-
zamelbeleid al snel tot ruimtegebrek. Zelden zijn
deze ruimten voorzien van de juiste klimatologi-
sche omstandigheden. Ook de openstelling voor
publiek van de collecties is niet altijd eenvoudig te
realiseren. De avond is bedoeld een nadere discus-
sie te voeren over voor- en nadelen van collectio-
nering.

Er zal daarbij ook worden ingegaan op de pro-
fessionalisering van de medewerkers van de oud-
heidkamers middels de door de Stichting Onder-
steuning Musea georganiseerde cursussen. Even-
tueel zal voor leden van historische verenigingen
die zich met oudheidkundige verzamelingen bezig
houden een speciale cursus worden gegeven.

Plaats: Veenmuseum Op hoop van zegen, Vin-
keveen. Datum: 17 november 1993 20.00-22,00
uur.

OuD-UTRFXHT � OKTOBER 1993

114

-ocr page 119-



		^Algemene Najaarsledenvergadering 1993

Woensdag 24 november a.s. des avonds om 19.30 uur in de Fundatie van Rens- woude, Agnietenstraat 5. Agenda van de huishoudelijke vergadering: 1. Opening. 2. Notulen van de vorige bijeenkomst (ter inzage). 3. Ingekomen stukken en mededelingen. 4. Begroting 1994 (bijgaand). 5. Mededelingen over Jaarboek, Maandblad, propaganda, activiteiten en SPOU. 6. Samenstelling van het bestuur. Aftredend en herkiesbaar: H.H.W. Kernkamp en A. Pietersma, laatstge- noemde evenwel niet als secretaris. Aftredend en niet-herkiesbaar: L.L.M. Smit en PD. 't Hart. Tevens zal in ��n van de twee eerder ontstane vacatures moeten wor- den voorzien. Het bestuur stelt voor A. Pietersma te benoemen tot bestuurslid na- mens de redactie van het Jaarboek. Kandidaten voor de overige vacatures (waar- onder de functie van secretaris) worden benaderd. De namen van de bestuurskan- didaten zullen in het volgende nummer van het Maandblad bekend worden gemaakt. Tegenkandidaten kunnen worden gesteld door tenminste tien leden, die hiervan tot drie dagen voor deze vergadering schriftelijk mededeling doen aan de secretaris. 7. Samenstelling van commissies. 8. Rondvraag. 9. Sluiting. Na de pauze (rond 20.45 uur) lezing van Roos Fokkema over de Kelten. Afsluiting met een drankje. Het gedeelte na de pauze is ook voor niet-leden (toegangsprijs f2,50) toeganl<elijl<.

	Utrechtse Afdeling Toonkunst opgericht in 1928? In het juli/augustus nummer van het Maandblad Oud-Utrecht, jaargang 66 (1993), staat in het ar- tikel "Muziek en vrije tijd in Utrecht in de jaren 1910-1940" van M.G. Brits-Oversteegen vermeld dat de Utrechtse afdeling van Toonkunst in 1928 opgericht zou zijn. Drs W.H.J. Dekker, Bibliothecaris Toonkunst-Bibliotheek, maakte de redactie attent op het feit, dat de Utrechtse afdeling niet in 1928, maar in 1929 is opgericht. Helaas was het niet mogelijk zijn volledige reactie te plaatsen. Wij zijn dankbaar dat de artikelen zo goed worden gelezen!

Oud-Utrecht � oktober 1993 115

-ocr page 120-

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
65e jaargang, nummer 11 - november 1993

x:
en
c

in
Q_

CF)
CU

OJ QJ

1/1 ro ___

cn oi r-

,15 o j3

e ^ aj

OJ C , "t

E ra o. ^

r�

Schiedeltje van een 'typisch' zesjarig kind met een duidelijk
wisselgebltje. Foto auteur
Oud zeer

^- .'-ii-cK'DER

RiJ.oUNIVERS]TEIT

UTRECHT

1993

-ocr page 121-

Agenda

30 oktober t/m 12 december

Tentoonstelling "Feesten in Amersfoort! Over
keien, koningen en kroonjaren". Getoond
worden herinneringsobjecten welke vervaardigd
zijn naar aanleiding van de Oranje-, eeuw- en
keifeesten in de periode 1870 tot 1970.
Museum Flehite, Breestraat 80, 3811 BL Amers-
foort, tel. 033-619987

Maandblad Oud-Utrecht

66e jaargang nr. 11 - november 1993

Het Maandblad is een uitgave van de Vereniging
Oud Utrecht, vereniging tot beoefening en tot ver-
spreiding van de kennis der geschiedenis van stad
en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H.W, Kernkamp.

Secretaris: A. Pietersma, Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging Oud-

Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C, de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930,

Redactie: M, Dolfin, M. van Hattem, B. van den Hoven

van Genderen, M.C. van Oudheusden, B. van Santen,

E Tigelaar, M. van de Vrugt, A. van derZeijden,

Vormgeving: B&U, Erik Uitenbogaard (bNO),

Redactieadres: Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736654

24 november

Najaarsledenvergadering van Oud-Utrecht in de
Fundatie van Renswoude, Agnietenstraat 5. Na
de vergadering geeft Roos Fokkema een lezing
die zal gaan over de Kelten. Aanvang vergade-
ring 19.30 uur, aanvang lezing ca. 20.45 uur.

15 december 1993

Lezing over "De wording van Hoog Catharijne.
Historisch onderzoek naar cityvorming." Woens-
dag 15 december spreekt de historicus Hans
Buiter over zijn onderzoek naar de geschiedenis
van Hoog Catharijne, waarover hij onlangs een
spraakmakend boek heeft gepubliceerd: "Hoog
Catharijne. De wording van het winkelhart van
Nederland." Zijn er parallellen te trekken met
Utrechts nieuwste masterplan, het Utrecht City-
project? Kunnen we leren van fouten die in het
verleden gemaakt zijn? De lezing is georgani-
seerd door het Historisch Platform en is vrij toe-
gankelijk voor ge�nteresseerden. Tijd: 20.00 uur;
plaats: Academiegebouw, Domplein 29,
Utrecht, zaal 32. Meer informatie Albert van der
Zeijden, telefoon 030 - 420697.

Van de redactie

In dit nummer de nodige aandacht aan wat
zo mooi de "materi�le erfenis" van het verle-
den heet. In het Catharijneconvent is nog tot
28 november de tentoonstelling "Maria van
Hongarije" te zien. Voorts komen achtereen-
volgens perebomen, kinderskeletten en een
beeld van St. Maarten in dit maandblad aan de
orde.

De Redactie

�>

Uw bijdragen voor het Maandblad kunt u
toesturen aan de redactie, Alexander
Numankade 199, 3572 KW Utrecht, liefst op
5/i of 3/2 inch floppy (WordPerfect, versies 4.2,
5.0 of 5.1).

Oid-UtHKCHT � NOVEMBKR 199:3

117

-ocr page 122-



		MARIA VAN HONGARIJE Koningin tussen keizers en kunstenaars, 1505-1558 DUBBELTENTOONSTELLING in Utrecht en 's-Hertogenbosch

"Generaal Kapittel van de Orde van het Gulden Vlies In Utrecht". Deze krantekop zou in 1546 in het Utrecht Nieuwsblad van 1546 hebben kunnen staan. De Grootmeester van de Orde, Karel V, had namelijk besloten de kapittelvergadering in de Dom van Utrecht te houden. Meer dan vijftig rid- ders, leden van de hoogste adel, zijn hem naar Utrecht gevolgd. Daarna volgt een beschrijving van de stoet en alle andere festiviteiten rond deze grote gebeurtenis. Met smaak wordt er verteld hoe de ridders zich op de eer- ste dag van de bijeenkomst, ter ere van Sint Andreas, beschermheilige van Bourgondi� en patroon van de Orde, hebben gehuld "...en robets longues de satin ou de damas rouges et par dessus icelles de grands man- teaux de velours cramoisy doublez de satin blancq bor- dez de broderie d'or..." {".. in lange rode gewaden van satijn of damast, waaroverheen brede mantels van karmozijnrood fluweel, gevoerd met witte satijn en geboord met borduursels van gouddraad.."'. De bis- schop van Utrecht, George van Egmond, werd verge- zeld van zijn collega's uit Kamerrijk en Doornik, negen (?) suffragaanbisschoppen en acht gemijterde abten. De Utrechtse prelaat, een goede bekende van keizer Karel V, was grootaalmoezenier van de vorst, lid van diens particuliere Raad en ridder van het Gulden Vlies. Ook de kannunikken van de vijf kapittels in Utrecht voegden zich in de stoet die vanaf het Duitse Huis, door de Zadelstraat, naar de kathedraal trok. Op de tweede dag werden de overledenen van de Orde herdacht. De voorgeschreven kleding was zwart. Tijdens de zielemis, die door de bisschop van Doornik werd opgedragen, waren zwarte draperie�n over de wapenborden van de overleden ridders gehangen. De derde en laatste dag was aan Maria gewijd. Tijdens de feestelijke dienst ter ere van de Heilige Maagd droe- gen de geestelijken hun mooiste gouden paramenter>.
			De ridders pakten uit met "...longues robes ceintes sans manteaux Ie tout de damas blanc freinte� les cha- perons et borlets de velour cramois..." (.."lange gewa- den met gordels zonder mantels, alles van witte da- mast, voorzien van capuchons, gezoomd met karmo- zijnrood fluweel ^. Zeker een halve pagina zouden de stadsredacteur en de mode-redactrice aan het geheel hebben gewijd; alleen het UN bestond toen nog niet. Dat we het bovenstaande weten, is te danken aan een anonieme auteur die in vijf gedrukte vellen verslag uit- brengt van de feestelijkheden. De bladen zijn bewaard gebleven in een handschrift uit de Koninklijke Biblio- theek in Den Haag. Ook Maria van Hongarije, zuster van Karel V en re- gentes van de Nederlanden, was bij de gebeurtenissen aanwezig. Tijdens de eerste bijeenkomst in de Dom- kerk kijkt ze toe vanaf het oxaal in gezelschap van haar hofdames en de aartshertog van Oostenrijk l Vanaf deze 'uitkijkpost' heeft zij en haar gezelschap prachtig zicht op de ceremoni�n die zich in het koor afspelen. Daar zitten de ridders en hun souverein. De ruimte is versierd met kleden van rood satijn en da- mast en alle wapenborden van de Vliesridders zijn er opgehangen. Maria zal zich niet in vlammend rood hebben ge- huld; sinds de dood van haar echtgenoot Lodewijk in 1526 droeg zij het zwarte weduwenkleed bekroond door een simpel wit kapje. Op alle portretten zal zij tot haar dood zo worden afgebeeld. De keizer en zijn zuster logeerden in het Duitse Huis aan de Springweg, dat voor deze gelegenheid was op- geknapt. Tentoonstelling** Het verslag over het generale kapittel van de Orde van het Gulden Vlies te Utrecht in 1546, een portret van Karel V ten voeten uit in zijn rode pronkgewaad, en een portret van Maria in weduwendracht zijn te bewon- deren op de tentoonstelling MARIA VAN HONGARIJE, koningin tussen keizers en kunstenaars, 1505-1558. Van 12 september tot en met 28 november 1993 wordt de schijnwerper op haar gericht. Ze is de zuster


				OuU-UtRECIIT ■ NOVEMBKR 1993
	118

-ocr page 123-

Kunstwerken van uiteenlopende aard worden ge�x-
poseerd: schilderijen waaronder portretten van haar zelf
en haar familie, prenten onder andere van D�rer, wa-
pens en harnassen en Maria's persoonlijke bezittingen
zoals haar sieraden en handschriften met miniaturen.

Het Noordbrabants museum

In het Noordbrabants Museum komt het rijke en
veelzijdige mecenaat van Maria van Hongarije en haar
omgeving aan de orde. Ook wordt getoond op welke
wijze de verheerlijking van keizer Karel V de kunsten
heeft be�nvloed. Het hofmecenaat ten tijde van Maria
speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de
renaissancekunst in de Nederlanden. Dit wordt aan-
schouwelijk gemaakt met behulp van schilderijen van
onder andere Titiaan, Jan Cornelisz. Vermeyen, en Mi-
chiel Coxcie, beelden van Leone Leoni, wandtapijten
naar ontwerp van Pieter Coecke van Aelst, gebrand-
schilderd glas naar ontwerp van Bernard van Oriey,
edelsmeedkunst, prenten en tekeningen van Italiaanse
en Nederlandse kunstenaars. De exposities omvatten
te zamen ca. 300 voorwerpen. Beide overzichten vor-
men echter nadrukkelijk ��n presentatie.

Museum het Catharijneconvent, Utrecht
Anke Haverkamp

van Karel V en regentes over de Nederlanden van
1531 tot 1555. Als Karel V abdiceert, doet Maria dat
ook. Samen trekken ze vervolgens naar Spanje, waar
beiden drie jaar later overlijden.

Dat Maria van Hongarije, na een regentschap van
24 jaar in Nederland relatief onbekend is gebleven, is
het gevolg van de grote nadruk die in onze geschied-
schrijving wordt gelegd op de periode die wordt inge-
luid door het optreden van Willem van Oranje, en die
geleid heeft tot het ontstaan van de Republiek. De pe-
riode die daaraan voorafgaat is zeker zo boeiend,
doch kreeg minder aandacht. De omvangrijke ten-
toonstelling met internationale allure die het Museum
het Catharijneconvent in Utrecht en het Noordbra-
bants Museum in 's-Hertogenbosch aan deze markan-
te persoonlijkheid wijden, maakt zowel haar histori-
sche betekenis als haar positie als beschermvrouwe
van de kunsten zichtbaar.

De tentoonstelling brengt zeer kostbare voorwerpen
uit tientallen Europese collecties waaronder musea in
Wenen, Madrid, Boedapest en Brussel naar Nederland
om het leven en de betekenis van Maria van Hongarije
te visualiseren. Een aantal topwerken uit de eerste helft
van de 16de eeuw zal daarmee weer voor het eerst
sinds eeuwen naar het land van herkomst terugkeren.

De samenwerking tussen de beide musea. Het Cat-
harijneconvent te Utrecht en het Noordbrabants Mu-
seum te 's-Hertogenbosch, is noodzakelijk vanwege
het grote aantal en de omvang van de te exposeren
kunstwerken. Ze gaan de ruimtelijke capaciteit van
��n museum te boven.

Het Museum het Catharijneconvent

In het Catharijneconvent ligt de nadruk op Maria's
leven en de historische ontwikkelingen. Zij moest al
vroeg het weduwenkleed dragen zoals we op veel
portretten kunnen zien. Maria van Hongarije speelde
in het 'Europa-in-wording', waarop de Habsburgers
sterk hun stempel drukten, een belangrijke rol. Reeds
als zestienjarige koningin van Hongarije had zij contac-
ten met de grote geesten van haar tijd, zoals Erasmus
en Luther. Aan het muziekleven in Boedapest gaf zij in
die jaren een nieuwe impuls. Maar het is vooral als re-
gentes der Nederlanden, in de jaren 1531-1555, dat
zij haar talenten geheel ontplooit. In een Europa dat
door oorlogen en godsdiensttwisten wordt ver-
scheurd, en waarin vorsten als Frans I van Frankrijk en
Hendrik VIII van Engeland het politieke beeld beheer-
sen, weet zij zich als vrouw te handhaven. Hoewel zij
het land, namens haar broer Karel bestuurt, en diens
op centralisatie gerichtte machtspolitiek steunt, geeft
zij daaraan toch op beslissende momenten haar eigen
interpretatie. Zo weet zij op diplomatieke wijze het
evenwicht te bewaren tussen de belangen van haar
broer en de legitieme belangen van haar Nederlandse
onderdanen.

Noten:

1. Verslag over het generale kapittel van de orde
van het Gulden Vlies te Utrecht in januari 1546 gehou-
den; Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, gevoegd bij
Ms. 76E10, p.1

2.idem, p.4

3."... au dessus de l'entr�e du choeursur lejube
estoit la Reyne regente accompagn�e de l'Archiduc
d'Authcht...", idem, p.2

4. Vriendelijke mededeling van de heer J.Ph.G.
Kaajan. Zie: Heemschut 1986, nr 5-6.

Museum Het Catharijneconvent

Nieuwegracht 63, NL-3512 LG Utrecht.

tel: 030- 31 72 96 (openingstijden en tarieven)

030-31 38 35 (aanvraag rondleiding)

Noordbrabants Museum

Verwerstraat41, 's-Hertogenbosch

Postbus 1004, NL-5200 BA 's-Hertogenbosch

tel: 073-13 96 64 (openingstijden en tarieven)

073-13 38 34 (aanvraag rondleiding)

Openingstijden beide musea: di t/m vrij 10-17 uur;

za en zo 11-17 uur, ma gesloten.
Rondleiding: op aanvraag bij betreffend museum.

OuD-UtRECHT ■ NOVEMBER 1993

119

-ocr page 124-



		J. de Beijer, Het Huis den Engh, 1750.

		Perebomen langs de Enghlaan in Vleuten In zijn artikel ~De bomen rond Vleuten-De Meern' in het mei/juni-nummer van Het Maandblad Oud-Utrecht (jrg.66, 70-72) vestigt H.W. Kuiper onder andere de aan- dacht op de uit perebomen bestaande wegbeplanting langs de Enghlaan in die gemeente. Deze weg, die oorspronkelijk tussen de tegenwoordige Utrechtseweg en de voormalige ridderhofstad Den Engh heeft gelopen, wordt doorsneden door de omstreeks 1855 aangelegde spoorweg Utrecht - Rotterdam. Volgens de auteur zouden daarbij de twee weggedeelten niet met elkaar zijn verbonden door een spoorwegovergang. Het is zijns inziens opmerkelijk, dat de laanbeplanting met perebomen zich voortzet op het resterende zuidelijke stuk. Dit wekt de indruk dat deze bomen zelfs ouder zijn dan de spoorweg; zulks zou niet uitgesloten zijn omdat perebomen vaak zeer langzaam groeien. Naar aanleiding van dit artikel wil ik graag het volgende opmerken. Er is namelijk met de Enghlaan meer aan de hand geweest.

De Enghlaan Om te beginnen wil ik de lezer erop attent maken, dat een beplanting met vruchtbomen langs een openbare weg in ons land tegenwoordig uiterst zeldzaam is, zeker in de Randstad. Dat de Enghlaan in dit opzicht uniek lijkt te zijn, heeft een bepaalde oorzaak. Deze weg is namelijk niet altijd openbaar geweest. Tot 1960 was deze laan een eigen weg, die vanaf de Utrechtseweg - vroeger Vleutensedijk of Herenweg geheten - een toegang vormde tot het Huis Den Engh. Dit stond aan het oostelijke einde van de Thematerdijk, die nu gedeeltelijk de naam Smalle Themaat heeft gekregen en gedeelte- lijk bij de Kantonnaleweg is getrokken. Op deze plaats bevindt zich nu de hofstede Den Engh.
			Dergelijke particuliere kasteellanen kwamen in het Vleutense gebied meer voor, bijvoorbeeld de laan tussen het voormalige Huis te Vleuten en de Zandweg langs de Leidse Rijn. Gezien de slechte toestand van de kleiwegen gedurende de winter- maanden wilden de bewoners van deze vroegere ridderhofsteden beschikken over een meer comfor- tabele weg om van en naar de stad Utrecht te rijden. In de 17e eeuw kon de eigenaar van het Huis Den Engh zowel van zijn eigen laan (de tegenwoor- dige Enghlaan) als van de laan van het Huis te Vleuten gebruik maken, omdat beide bezittingen met de daarbij behorende landerijen zijn eigendom waren. Toen in 1699 het Huis te Vleuten bij open- bare verkoping werd verkocht, was ��n van de

				OuD-UTKECHT � NOVEMBER 1993
	120			OuD-UTKECHT � NOVEMBER 1993

-ocr page 125-

het wettelijk niet mogelijk was een pootrecht te
vestigen, werd besloten elke berm overlangs te
splitsen in twee stroken. De strook waarop de
vruchtbomen stonden, werd tezamen met de aan-
grenzende halve wegsloot weer aan de oude eige-
naar toebedeeld. De verharding van de weg, en aan
weerszijden daarvan een smalle strook van de
berm, gingen in eigendom over aan de gemeente.
De kadastrale grenzen zijn evenwel niet door hei-
ningen of greppels in het terrein zichtbaar
gemaakt.

Deze maatregel hield, zoals ik al eerder schreef,
uit een technisch oogpunt een schoonheidsfoutje
in, maar dit heeft nooit tot grote problemen
geleid.' Zo kan men nu nog langs een openbare
weg een bermbeplanting met vruchtbomen zien,
zowel ten noorden als ten zuiden van de spoorweg
Utrecht - Rotterdam. De leeftijd van de perebomen
staat echter los van de aanleg van de spoorlijn.

i.4. Storm van Leeuwen

Mozartlaan 14

Utrecht

voorwaarden bij de veiling dat de bewoners van
Den Engh het recht zouden behouden over de laan
van het Huis te Vleuten te mogen rijden. Omge-
keerd zou de toekomstige eigenaar van het Huis te
Vleuten het recht verkrijgen om van de Enghlaan
gebruik te maken. Men kan hier dus spreken van de
vestiging van twee wederzijdse erfdienstbaarheden
(overweg).

Toen de Kantonnaleweg - een zandweg - tot
stand kwam, had de eigenaar van het Huis te
Vleuten geen belang meer bij de Enghlaan. Omdat
de Vleutensedijk werd bezand - hij ging toen de
Vleutensezandweg heten - verloor ook de laan van
het Huis te Vleuten haar betekenis voor de eigenaar
van Den Engh. Dit gebeurde kort voor 1830, het
jaar waarin de wederzijdse rechten van overweg
krachtens onderlinge overeenkomsten bij notari�le
acte werden opgeheven.

De spoorweg

In 1854/5 werd de lijn Utrecht - Rotterdam van
de Nederlandsche Rhijnspoorweg-maatschappij
aangelegd. Deze doorsneed de Enghlaan op de
plaats die nu nog terug te vinden is. Beide wegge-
deelten werden echter door middel van een parti-
culiere overweg met elkaar verbonden. Hiertoe had
de spoorwegmaatschappij zich tegenover de eige-
naar van Den Engh verplicht bij de aankoop van de
benodigde gronden.

In de jaren 1953-1963 vond in Vleuten-De
Meern een ruilverkaveling plaats. Deze had onder
meer ten doel het stelsel van wegen en waterlopen
te verbeteren, maar vooral ook om de vele particu-
liere spoorwegovergangen door middel van het
aanleggen van parallelwegen en het ruilen van
gronden overbodig te maken. De Enghlaan werd,
na te zijn verbeterd, in 1960 door het provinciaal
bestuur van Utrecht tot openbare weg verklaard en
in eigendom, beheer en onderhoud aan de
gemeente Vleuten-De Meern toegewezen. Omdat
tegen het openbaar maken van de spoorwegover-
gang overwegende bezwarende bestonden bij de
Nederlandse Spoorwegen werd deze opgeheven.
Het noordelijke stuk van de Enghlaan kreeg een
aansluiting op de nieuw aangelegde Hof ter Wey-
deweg; het resterende deei van de Enghlaan bezui-
den de spoorweg werd een doodlopende insteek-
weg vanaf de Utrerhtseweg.

Volgens de geldende regels zouden het gehele
weglichaam - dus zowel de verharding als de weg-
bermen - en de halve wegsloten in eigendom
moeten zijn overgegaan naar de gemeente
Vleuten-De Meern. Met de toenmalige eigenaar
van de hofstede Den Engh was evenwel tevoren
overeengekomen, dat de in de berm staande
vruchtbomen zijn eigendom zouden blijven. Omdat

Noten:

1. J.A. Storm van Leeuwen, "Oude en nieuwe
wegen in de ruilverkaveling Vleuten 1' Tijdschrift
van de Historische Vereniging Vleuten, De Meern
en Haarzuilens 8 (juni 1988). Idem, 'De ridderhof-
steden Vleuten en Den Engh en hun wedeizijdse
erfdienstbaarheden van weg' Ibidem 10 (septem-
ber 1990).

De Enghlaan, foto auteur

OuD-UTRECHT � NOVEMBER 1993

121

-ocr page 126-

steen ingemetseld, die de stand van het water bij
de doorbraak van de Grebbedijk in dat jaar aan-
geeft. De dijk brak onder het geweld van de smel-
tende ijsmassa's, die zich in de Rijn hadden ge-
vormd. Een groot deel van het gebied tussen
Amersfoort en Woudenberg kwamen onder water
te staan. Het tijdschrift Historische Kring Leusden,
jaargang nr. 9 nr 2 van juli 1993 is gewijd aan de-
ze ramp.

Maarssen

In het eerste nummer van de 20e jaargang van
Historische Kring Maarssen is een lang artikel op-
genomen over het Huis Elsenburg aan de Vecht en
zijn eigenaren. De auteur, R.E. van Ditzhuyzen
geeft een overzicht van de bouw- en bewonings-
geschiedenis tussen 1637 en 1813. In dat laatste
jaar wordt het huis afgebroken, omdat de eigena-
ren de kosten met langer kunnen dragen.

VAN i:> H L E F. STAF I^ L

De redactie heeft Fred Vogelzang bereid gevon-
den een rubnel< te verzorgen met alles van de
leestafel. In het kort een overzicht van de behan-
delde onderwerpen in de historische tijdschriften
van de regio.

Vleuten De Meern Haarzuilens

In het tijdschrift Historische Vereniging Vleuten
De Meern Haarzuilens jaargang 13 nummer 2
staat het eerste deel van een serie artikelen van
Jan H. Huiting over de Johannieters in Vleuten.

De orde van St. Jan werd in 1048 in Palestina
gesticht en werd gevormd door hospitaalbroeders
van benedictijner monniken. De orde kreeg snel
grote schenkingen in Europa. Het is niet na te
gaan wanneer zij zich precies in het Sticht vestig-
den, maar m ieder geval is er bewijs dat zij rond
1241 een huis in Utrecht geschonken kregen. De
Johannieters bezaten onder meer land bij Vleuten,
waar zij ook een convent, het 'Hof ter Weyde',
rechtstreeks bestuurden. Het hof heette zo, omdat
het midden in het weidegebied lag.

Nieuwegein

De voorhavens van Vreeswijk is het onderwerp
waarmee het 3e nummer Cronyck de Geyn 1993
in zijn geheel mee gevuld is. De auteur, M.J. Ver-
vers, geeft een beeld van de veerdiensten die er al
vanaf de middeleeuwen bij Vreeswijk over de Lek
gesitueerd zijn. Rond 1840 kon men via een schip-
brug de rivier oversteken, maar in 1936 werd die
vervangen door een stalen boogbrug. De schip-
brughaven is nu een jachthaven.

Bunschoten

Taalkundig is Bunschoten-Spakenburg een
merkwaardig gebied, zo schreef het NRC van 18
september 1932 reeds. Daarom werd 60 jaar gele-
den besloten het dialect op film vast te leggen. De
plaatselijke onderwijzer werd als visser gecast en
moest in dialect het wel en wee van dit vak uit de
doeken doen. Telkens werd hij onderbroken om-
dat achtergrondgeluiden zijn stem dreigden te
overheersen. Het verslag van het maken van deze
film staat in Bun Historiael, 14e jaargang (1993)
nummer 4.

Leusden

J. Renes schrijft over de watersnood in Leusden
in 1855. In de Dorpskerk te Leusden is een gevel-

BC) V. K K N S C: U O li W

Henk Kuiper, Utrecht bomenstad. Wetenswaar-
digheden en verhalen over Utrechts waardevolle
bomen. Uitgave Gemeente Utrecht, Afdeling
Openluchtrecreatie & Groenvoorziening.

Utrecht bomenstad is een uitgave die veel lees-
plezier biedt. De diverse wetenswaardigeden over
bomen in Utrecht, de vlotte schrijfstijl en de vele,
vaak fraaie illustraties, wekken al snel een gevoel
van enthousiasme op voor bomen in het algemeen
en die in Utrecht in het bijzonder. De auteur be-
handelt onder andere karakteristieke boomsoorten
in Utrecht, zoals bijvoorbeeld de plataan. Maar
ook komen aan bod: zeldzame bomen, oude bo-
men, dikke bomen, bomen met een verhaal. Een
ander deel van het boekwerkje is gewijd aan de
kenmerkende bomen van een bepaalde omgeving,
zoals daar zijn: de verschillende wijken, de singels,
de parken, de forten en de buitengebieden.

Na het lezen heeft men alleen maar meer be-
wondering voor deze levende wezens, die on-
danks alle aanslagen van verkeer, honden, project-
ontwikkelaars, ziekten en soms het weer stug
door blijven leven en deze stad verfraaien.

Het boekje ligt niet in de boekwinkel, maar is
alleen verkrijgbaar bij het Informatie Centrum
Utrecht.

122

OUD-UTHKCFIT � MOVEMBKK 1993

-ocr page 127-

SPOU

zoekt bestuursleden

De SPOU (Stichting Publikaties Oud-Utrecht) is in
1985 opgericht voor de uitgave van de reeks Monu-
menten Inventarisatie provincie Utrecht. Daarnaast
leefde er bij de Vereniging Oud-Utrecht de wens
behalve haar Maandblad en Jaarboek ook andere
publikaties op historisch terrein uit te geven. De
SPOU ziet het als haar taak publikaties mogelijk te
maken, die kwaliteit hebben, waarvoor belangstel-
ling bestaat en die niet direct voor een commerci�le
uitgave in aanmerking komen. Meestal wordt
samengewerkt met een professionele uitgeverij.
Naast het bovengenoemde project is de SPOU
betrokken bij de reeks Utrechtse monumenten, de
archeologische en bouwhistorische kroniek van de
gemeente Utrecht, de archeologische kroniek van
de provincie Utrecht en de voorgenomen uitgave
van de kadastrale minuutplans 1832. Een belang-
rijke taak 15 het vinden van aanvullende subsidies.
Bij projecten waarin meerdere instanties en perso-
nen participeren kan de SPOU een belangrijke co�r-
dinerende rol spelen. Een groep redactieadviseurs
staat het bestuur terzijde.

De SPOU wordt gedragen door enthousiasme
voor de geschiedenis van stad en provincie Utrecht
en kan door haar werkwijze goedkoop opereren. Er
zijn geen betaalde krachten in dienst. Om die reden
zoekt het bestuur versterking. Na vijfjaar willen de
secretaris en de penningmeester over enige tijd als
zodanig terugtreden. Wel zijn zij bereid deel te
blijven uitmaken van het bestuur. Verder ontbreekt
in het bestuur iemand die verantwoordelijk is voor
de voorlichting en propaganda.

Belangstellende leden en met-leden van de Ver-
eniging Oud-Utrecht die affiniteit hebben met het
werk van de SPOU, beschikken over enige ervaring
en vrije tijd en niet alleen denkers maar ook doeners
zijn, worden uitgenodigd schriftelijk of telefonisch
contact op te nemen:

- vo�i de functies van secretaris en bestuurslid
voorlichting en propaganda met A. Pietersma p/a
Alexander Numankade 199 3572 KW Utrecht (tel.
werk 030-736611)

- voor de functie van penningmeester met J.W.
Lemaier, Emmalaan 14, 3581 HT Utrecht (tel. werk
030-523705).

a�

ecember 1992 werd bij een opgravin

Twijnstraat een fraai beschilderd bord gevonden.

Het bord heeft een doorsnede van 25,3 cm en
heeft in de rand de tekst: 1547 x PAXOLEA x ILLU-

STRIS MARTIA SIBI SI......A(?)RMA. Er ontbreekt

een stuk tekst, waardoor de juiste interpretatie
nog niet gevonden is.
Het herdenkingsbord heeft vermoedelijk te maken
met een triomftocht of blijde inkomst, gezien de
afbeelding van vrouwelijke personificatie op de
triomfwagen. Ook kan het ter gelegenheid van
een "vrede" gemaakt zijn, hetgeen af te leiden zou
zijn uit het samengestelde woord met "pax" =
vrede. De jaren tussen 1540 en 1550 kende
Utrecht twee blijde inkomsten: in 1540 van Karel
V en in 1549 van zijn opvolger Philips II. Tussen-
door was Karel V in 1545 nog aanwezig in I Jtrecht
ter gelegenheid van de kapittelvergadering van
het Gulden Vlies.
Wellicht dat het herdenkingsbord in deze cont

ergens geplaatst kan worden.

Tijdens de opgraving op het Predikherenkerkhof
dit jaar zijn diverse malen benen voorwerpen van
geringe afmetingen gevonden. Deze beide voor-
werpen komen uit een leeggegooide beerput en
konden niet op grond van de context gedateerd

worden.
Het ene voorwerp lijkt overduidelijk een soort
haarspeld. Deze is fraai en delicaat van vonin.
Het andere voorwerp is moeilijker te determine-
ren. Gezien de vorm en het 'oog' wordt gedacht

aan een soort spoel, zoals bijvoorbeeld bij hespinnen of kantklo.ssen wordt gebruikt

Oin-�TRECIIT � NOVKMBKK I99,S

123

-ocr page 128-

Al sinds jaren vindt opgegraven menselijk gebeente in Utrecht zijn weg naar
het gemeentelijke archeologische depot. Soms worden zomaar ��n of enkele
menselijke botten gevonden bij rioolwerkzaamheden, het uitgraven van een
kelder, maar soms ook wel bij een echte opgraving. In tegenstelling tot bij dier-
lijk botmateriaal intrigeert dat een ogenblik. Maar wat kan je met een mooi gaaf
sleutelbeen, dat bijvoorbeeld - buiten enige context - bij de opgraving in de
zomer van '91 achter de Muziekschool wordt gevonden? Zoals dat betaamt
wordt de vondst 'sleutelbeen' (clavicula staat beter) geregistreerd en in dit geval
nog voorzien van de kwalificaties 'menselijk en rechts'. En daarbij blijft het.

Het wordt anders als er ��n of enkele minder of meer complete skeletten
worden gevonden, waarbij wel degelijk van een bepaalde context sprake is en
ook nog eens op goede gronden gedateerd kan worden. Tamelijk recente voor-
beelden hiervan zijn de vondst van drie skeletten in 1980 bij de opgraving aan
het Pieterskerkhof en die van vier in en onder het afgebrande gebouw van K & W
aan de Mariaplaats in 1990. Aan de situeringen van de vindplaatsen, de bijzon-
dere dateringen - respectievelijk begin 5de eeuw en overgang 11de-12de eeuw,
alsmede aan de intrigerende grafrituele aspecten ervan wordt in het kader van
dit stukje voorbijgegaan. Zij verdienen zeker nog eens nader aandacht.

Oud zeer

Schedeltje van een 'typisch' zesjarig l<ind met een dui-
delijk wisselgebitje.
Foto auteur

Hier wordt alleen maar wat bespiegeld over de
skeletten als zodanig en in het bijzonder over de
leeftijd bij de dood van de desbetreffende indivi-
duen. Die kan - soms meer, soms minder - accuraat
uit de skeletten afgeleid worden. Bij twee vrijwel
complete skeletten aan het Pieterskerkhof kon bij
het opgraven al vastgesteld worden dat het om kin-
deren van omstreeks 11 jaar ging. Blijkens de aan-
wezigheid van nog enkele melkkiesjes in de zich

ontwikkelende volwassen gebitten was dat niet zo
moeilijk. Bij die constatering dient zich dan ineens
enige emotie aan, dat is niet ongewoon bij het aan-
treffen van stoffelijke resten van mensen. In dit
geval was er ook iets van meewarigheid, gezien de
geconstateerde leeftijden. Dat gebeurde trouwens
ook bij de resten van dat skeletje van een baby van
12 maanden onder K & W, 900 jaar geleden ter
aarde besteld in de voormalige Mariakerk.

OuD-UTRKCHT � NOVKMBfZR 1993

124

-ocr page 129-



Foei, hoort men vaak, emotie en ook later nog eens bij onderzoek van skeletten... weinig weten- schappelijk! Skeletten en aardewerkfragmenten behoren beide immers tot de categorie materi�le vondsten bij een opgraving, die informatie bevat- ten. Die moeten nuchter bekeken worden, gelijke monniken, gelijke kappen! Och, daar kan over getwist worden, evenals over wat een wetenschappelijke benadering eigenlijk inhoudt en of daarbij emotie storend zou werken. Het ��n behoeft het ander toch niet uit te sluiten? Menselijke skeletten vormen zeker 'materiaal', waaraan zinvolle informatie kan worden ontleend en dat wordt dan ook als zodanig benut. IVIaar in tegen- stelling tot aardewerk zijn het hier w�l stoffelijke resten van medemensen, die ons maar even voorgin- gen. Jazeker, "even", of dat nu die mensen van Swif- terbant zijn (bijna 6 millennia geleden), die Romeinen uit Nijmegen of die mensen uit de Broerenkerk te Zwolle uit het begin van de 19de eeuw AD. Het is niet zo verwonderlijk dat dergelijke gevoe- lens zich bij stoffelijke resten van kinderen wat meer manifesteren. Dan doet zich dus die meewa- righeid voor, dan doemen vragen op als 'waarom moest dat nou, zo vroeg' en 'wat moet dat wel betekend hebben voor de moeder, de ouders'? Dat alles doet zich in versterkte mate voor als er niet meer van een enkel of een paar skeletten sprake is, maar van meer of minder omvangrijke populaties uit een grafveld of kerkhof. Die kunnen een bepaalde gemeenschap representeren, op het platteland bijvoorbeeld van een gesloten groep landbouwers, in een stedelijk kader bijvoorbeeld die van een wijk. Als aan dergelijke populaties door onderzoek de frequentieverdeling der leeftijden bij de dood wordt vastgesteld, dan zijn het met name de percentages kinderen, die indruk maken. Enkele van die percentages mogen dat verduidelijken; ze zijn ontleend aan populaties van gevarieerde her- komst. Voor Utrecht zijn de populaties uit de kapel van het vroegere St. Jobsgasthuis (in 1980 opgegraven) en die van het Jacobikerkhof (1988) interessante voorbeelden. De kapel van het Sint Jobsgasthuis werd - na een klein aanloopje - in grove trekken tussen 1500 en 1800 als algemene begraafplaats gebruikt. Op goede gronden kon qua datering een verdeling in de ruim 1000 individuen worden getroffen. Tussen 1500 en 1650 stierf ongeveer 11 procent daarvan v��r het 8ste levensjaar, tussen 1650 en 1800 was dat 12 procent. (Rond het 18de levensjaar was dat al meer dan 30%)!
		Op een gedeelte van het voormalige Jacobikerk- hof werden bijna honderd individuen opgegraven. Of deze voor de gehele populatie representatief waren, kon niet worden nagegaan, maar hier bedroeg hetzelfde percentage 32, dat is 1 op de 3 en bepaald niet niks! Dat dit bij de in 1976 opgegraven populatie der Johannieters op het Vredenburg slechts 2 procent (enkele kinderen) bedroeg zal geen verwondering wekken, of- uiteen ander gezichtspunt-juist wel? Nog enkele percentages van andere populaties, die op dezelfde wijze werden onderzocht: Lent, een landbouwersgemeenschap, ca. 620- 730 AD, 18 procent; Dorestad, stedelijk, De Engk, ca. 700-850 AD, 6 procent; waarbij uitdrukkelijk vermeld moet worden dat slechts een klein gedeelte van het grote grafveld werd opgegraven. Er kan zeer wel van een selecte steekproef sprake zijn; Den Bosch, St. Janskerkhof, ca. 1700-1850 AD, 12 procent. Zwolle, Broerenkerk, ca. 1820-1830 AD, de berekeningen zijn nog niet klaar, maar alles wijst op een percentage van minimaal 10. Bij deze laatste populatie van omstreeks 600 individuen - waarvan de schedels voor onderzoek enkele maanden in het archeologische depot gast- vrijheid genoten - kan nog een wat bizarre bijzon- derheid over de jonge kinderen daaronder vermeld worden. Hoewel ze nog maar circa 170 jaar geleden in de kerk begraven werden, had de ver- wehng - in tegenstelling tot bij de volwassenen - ernstig huisgehouden. Geen wonder, hun bot bevatte nog veel organisch materiaal. Vooral bij pasgeborenen - maar ook bij de wat oudere kinde- ren - resteerden er van de harde weefsels slechts tanden en kiezen temidden van schamele resten van het restskelet. Tandglazuur lost nu eenmaal slecht op; het weerstaat - hoe kan het anders - het langst de tand destijds. En zo kon het gebeuren dat in twee kartonnen doosjes, die eens suikerklontjes bevatten, de resten van zo'n dertig kindertjes in plastic zakjes een onderkomen vonden. Bij het zien van die povere resten vraag je je af, hoeveel leed daarin vertegen- woordigd ligt? Je realiseert je ook dat jezelf een product bent van voorouders die voldoende lang aan het principe "survival of the fittest" voldeden. Tjeerd Pot


	OlD-UTRECHT � NOVEMBKR 1993
	OlD-UTRECHT � NOVEMBKR 1993		125
			125

-ocr page 130-



		tocht onder het zingen van liedjes van Sint Maarten, weer in ere te herstellen. De onthulde kopie was ondertussen ook al ruim een eeuw oud. Deze bijdrage gaat in op de vervaardiging van deze en dergelijke kopie�n door Tepe, en vooral over de rumoer die dat vervolgens binnen oudheidminnend Utrecht teweeg bracht. Op 6 april 1875 schreef Tepe naar aanleiding van de door hem vervaardigde afgietsels een nijdig briefje, dat kennelijk geadresseerd was aan Mr. Adriaan Ari�ns." Ari�ns was advocaat te Utrecht en voorzitter van het rooms katholiek armbestuur ter stede; in de laatste hoedanigheid stond hij met name tussen 1874 en 1880 in zeer geregeld contact met de ateliers Men- gelberg en Brom, en ook met architect Tepe, tesamen de artistieke kern van het kort daarvoor opgerichte 'St. Bernulphusgilde'. Het schrijven bleef bewaard tussen de nota's en kwitanties voor de bouw van het rooms katholieke Wees- en Oudenliedenhuis, beter bekend als het nieuwe 'St. Hi�ronymushuis'. ^ Tepe reageerde geprikkeld op hem ter ore gekomen verontrusting ter stede. De architect zou het beeld van Sint Maarten uit het Zoudenbalchhuis na verwijdering ruw hebben schoongemaakt om er daarna uit commerci�le redenen afgietsels van te maken. De 'verontruste' was mogelijk ondertussen nog wel voor meer bang, dan Tepe vermoedde, namelijk dat verkoop van het origi- neel zelf (en niet alleen van afgietsels ervan) uiteinde- lijk in het verschiet lag. In het 'smalle' Holland gebeur- den dergelijke zaken geregeld maar het verzet ertegen was groeiende. Armbestuurder Ari�ns -bij diens zoon, de 'sociale' priester Alphons Arins, viel de appel dus niet ver van de boom- superviseerde bouw en financiering van het Hi�ronymushuis, bestemd voor de opname van katho- lieke wezen en bejaarden. In 1875 huisden de katho- lieke weesjongens nog in het genoemde Zouden- balchhuis. Dit was in 1746 gekocht door de R.K. Aal- moezenierskamer maar werd nu verlaten vanwege de beoogde concentratie van armen- en wezenzorg. Bij schaalvergroting kon men immers moderner en zuini- ger (weer niets nieuws onder de zon!) opereren. Voor het vertrek uit het in 1467 gebouwde pand werd zoals gezegd daar aanwezig laat-middeleeuws beeldhouw- werk uitgebroken, overigens niet alleen Sint Maarten maar ook nog een grote gebeeldhouwde schouw. Binnen neogotische gebouwen, gebouwd onder aus- pici�n van het Utrechtse Sint Bernulphusgilde, werd indien mogelijk wel vaker 'gotisch' werk ge�ncorpo- reerd. Beide stukken werden uiteindelijk geplaatst in het Hi�ronymushuis, waar zij thans nog aanwezig zijn. Sint Maarten markeert de ingang naar de (vroeger prachtige maar thans goedeels onttakelde) kapel, de schouw versiert de grote regentenkamer. Aangezien het interieur van het Zoudenbalchhuis in 1903 totaal
Beeld van Sint Maarten In de noordwand van de St. Gertrudis aan het Willemsplantsoen, 1875, (collectie Catharljneconvent, StCCb 16) Sint Maarten in het gips Op 11 november 1986 onthulde ds J. Kronenburg in de Utrechtse Dom een wandbeeld van stadspatroon Sint Maarten.^ Het betrof een afgietsel van een laat-middeleeuws beeld, oorspron- kelijk een bovendeurstuk uit het Zou- denbalchhuis aan de Donkerstraat. ^ Rond 1875 werd dit kalkstenen beeld ^ daar uitgebroken en kort daarop ondergebracht in het nieuwe St. Hi�ro- nymushuis aan de Maliesingel, een neogotische bouw die ontworpen was door architect Alf red Tepe. Kronenburg verrichtte genoemde handeling temidden van een groep Utrechtse kinderen; deze maakten zich samen met hun ouders op om een eeuwenoud gebruik, een feestelijke lampionnenop-


			OUD-UtRECHT � NOVEMBER 1993
	126		OUD-UtRECHT � NOVEMBER 1993
	126

-ocr page 131-



uitbrandde mag men zich achteraf overigens gelukkig prijzen over de feitelijke gang van zaken! De al ver- melde brief van Tepe luidt als volgt: "Het verheugt mij dat St Martinus zooveel belang- stelling inboezemt zelfs daar, waar ik zooveel "kunst- liefde" niet had verwacht (.) Tot geruststelling van alle nieuw geschapen conservatoren die (volgens 't spreekwoord van nieuwe bezems) nog angs valliger en zorgvuldiger schijnen te zijn als rijksadviseurs en leden van 't Bernulphusgilde kan ik u mededeelen dat naar mijn informatie van: nog meer geschonden geen sprake zijn kan tenzij men het ontdoen van de oude gele verfkorst voor schenden aanzie. Ook van het verkoop van � 40,00 is mij volstrekt niets bekend, alleen voor de musea van Utrecht, Haarlem en Leiden zouden afgietsels gemaakt worden (.) mogelijk dat ik U van de twee laatste niet gesproken heb, daar hij de zaak slechts en passant behandelde als: niet de moeite waard (.) En werkelijk als het beeld verkocht werd (het gebeurt niet en kan nauwelijks gebeuren, want waar koopers vinden?) ik zou er geen ongeluk noch oneer in zien indien H. Maarten evenals Venus van Milo (,) Apollo van Belved�re en zoveel beroemde werken in gyps afgietsels een zegevierende kunstreis door de wereld maakt (.) Indien dan de verbittering der heren en der stad uit reine liefde voor kunst en oudheid is voortgesproten dan zal ze bij nader toezien wel weer verdwijnen- is dit met het geval dan weet ik er kwalijk een remedie tegen (.) FG (Freundliche Gr�ssen ?)" A Tepe Utrecht 6 april 1875 Tepe noemt wat betreft zijn criticus man noch paard maar de goede verstaander begrijpt toch wel terstond dat hij doelt op Mr. Samuel Muller Fzn., de in 1874 aangetreden stadsarchivaris. Deze beleefde in zijn ambt inderdaad een vliegende start; dankzij Muller kreeg het Stedelijk Museum voor Oudheden al vanaf begin 1875 op de bovenverdieping van het Stadhuis de beschikking over veel extra expositieruimte. Hij was dus de 'nieuw geschapen conse-vator' die zich volgens Tepe als 'nieuwe bezem' nog angstvalliger gedraagt als 'zelfs rijksadviseurs'. Natuurlijk (en niet zonder recht) zag hij vanuit stedelijk-oudheidkundige optiek achterd- ochtig toe wanneer middeleeuws Utrechts beeldhouw- werk ter plaatse werd venwijderd. Een van de door Tepe vervaardigde afgietsels werd in 1985 door de Fraters van Utrecht aan het Catharij- neconvent geschonken.'' Oorspronkelijk had deze Sint Maarten dienst gedaan binnen hun St. Gregorius- school, gevestigd aan de Kromme Nieuwe Gracht te
			Utrecht. Net zoals in het geval van de Dom werd dit beeld enkele jaren geleden herbevestigd binnen een Utrechtse kerk, nu de St. Gertrudis aan het Willems- plantsoen, de kathedraal van de oud-katholieke kerk van Nederland. Pastoor Van Ditmarsch achtte dit eind 1988 een passende versiering voor de noordwand binnen de hoofdkerk van 'de kerk van Utrecht', die dat jaar ingrijpend gerestaureerd werd vanwege het samengaan van de drie Utrechtse oud-katholieke parochies en de aanstaande viering van '100 Jaar Unie van Utrecht'. Zat Sint Maarten vanouds in Utrecht als windvaan van de Domtoren al hoog te paard, sinds het laatste decennium siert zijn beeltenis weer het interieur van twee prominente Utrechtse kerken. De kathedrale kerk van St. Catharina (tevens gewijd aan St. Martinus) doet het echter vooralsnog zonder Sint Maarten. Ook in het belendende Catharijneconvent zoekt men overigens tevergeefs naar een mooie mid- deleeuwse Martinus. Pau! Dirkse Rijl<smuseum Het Catharijneconvent, Utrecht

		Noten: 1. Drs Mieke Breij, Sint Maarten Schutspatroon van Utrecht, Stichting Discodom Utrecht 1988, p. 36. 2. Over de geschiedenis van het Zoudenbalchhuis, zie: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst/De Provincie Utrecht/De Gemeente Utrecht/Deel IIIA, samengesteld door Marceline J. Dolfin, E.M. Kylstra en Jean Penders, Rijksdienst voor de Monumentenzorg Zeist, SDU Uitgeverij 's-Graven- hage 1989, p. 409 t/m 412. 3. Hierover stelt D.P.R.A. Bouvy in zijn proefschrift Middeleeuwsche Beeldhouwl<unst in de Noordelijl<e Nederlanden (Balkema Amsterdam 1947, p. 74): De andere steenen St. Maartensgroep, afkomstig uit het huis Zoudenbaich en thans geplaatst boven den ingang naar de kapel in het R.K. Weeshuis aan den Maliesingel te Utrecht, wordt als een ruwe copie beschouwd naar den St. Maarten uit den Dom. 4. Over de persoon van Adriaan Ari�ns, zie: Paul Dirkse, f en Neogotisch Devotiekastje uit 1880 als Jubileumgeschenk voor Mr. A.W.K. Ari�ns, in: Catha- rijnebrief, no. 40 (december 1992), p 7 t/m 10. 5. Gebundelde Inventarissen Deel 6, Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht, Utrecht 1987 (Inventaris R.C. Armen kamer/ Parochieel Armbestuur door I.H.M.J. Kemperman-Wilke/J. G. Riphaagen, no. 822 (nota's en kwitanties bouw Wees- en Oudeliedenhuis) 6. Stee b 16, h. 66 cm/ br. 53 cm; in 1988 geres- taureerd door Frans van Hienen en begin 1989 geplaatst in de noordwand van de St. Gertrudis.

	�UD-UTRECHT � NOVEMBKK 1993
	�UD-UTRECHT � NOVEMBKK 1993			127
				127

-ocr page 132-

in
O

CTl

Oud-Utrecht

MAANDBLAD
66e jaargang, nummer 12 - december 1993

1�

OJ
T3

i__

O
O
>

-t�'

sz
u

cn
c

u OJ "O
(1) rtS >r

^ -e ^ >

-O ^

O. C O. S
< ^ Q Jj

� � � �

'De Jongens-Timmerlieden'

Enkele voorbeelden van kinderbescherming in Utrecht

voor de kinderwetten in 1905

i i i

1993

-ocr page 133-

Agenda

Maandblad Oud-lJlr«M-hl

56e jaargang nr. 12 - december 1993

Het Maandblad is een uitgave van de Vereniging
Oud Utrecht, vereniging tot beoefening en tot ver-
spreiding van de kennis der geschiedenis van stad
en provincie Utrecht.

Voorzitter: H.H W. Kernkamp.

Secretaris: A, Pietersma, Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht.

Penningmeester: J.W. Lemaier.

U kunt zich opgeven als lid van de vereniging Oud-

Utrecht door te schrijven naar: Oud-Utrecht,

Antwoordnummer 3335, 3500 VP Utrecht.

De contributie bedraagt � 47,= per jaar

(26-� 30,=; 65+� 41,=).

Contributie- en ledenadministratie:

Mw. C. de Leeuw, telefoon: 03465 - 62930.

Redactie: M. Dolfin, M. van Hattem, B. van den Hoven

van Genderen, M.C. van Oudheusden, B. van Santen,

E. Tigelaar, M, van de Vrugt, A. van der Zeijden.

Vormgeving: B&U, Enk Uitenbogaard (bNO).

Redactieadres Alexander Numankade 199,

3572 KW Utrecht. Telefoon: 030-736611.

Bespiegelingen van Bertus Jonkers

Tentoonstelling van het werk van deze Utrechtse
kunstenaar in diens voormalige atelierwoning
aan de Lagenoord, 12 november-12 december.
Nu Bertus Jonkers zijn atelierwoning heeft verla-
ten om zijn intrek te nemen in een bejaardente-
huis, zal het behoud van deze unieke woning in
de huidige vorm nauwelijks een haalbare kaart
zijn. Reden voor het Centraal Museum en de
suB-K om een tentoonstelling te organiseren en
het huis een maand voor publiek open te stellen.
Inl, 030-300591/030-316125 (NicoleTheeu-
wes).

Lezingenavond, 15 december 1993

Lezing over Dood en Begraven. Aandacht zal
worden geschonken aan de Dood vanaf de Mid-
deleeuwen t/m de negentiende eeuw. In het bij-
zonder zullen aan bod komen de zg. Dodendans
en de landschapsarchitectuur van Zocher op de
Algemene Begraafplaats te Utrecht.
Plaats: CSB-gebouw, Kromme Nieuwegracht 39
Tijd: 20.00 uur, zaal open vanaf 19.30 uur. Toe-
gang gratis voor leden, niet-leden f 2,50.

Van de redactie

In dit laatste nummer van het jaar wil de
redactie graag haar goede wensen aan de leden
en lezers van de Vereniging en het Maandblad
Oud-Utrecht overbrengen. Natuudijk hebben wij
zelf tal van goede voornemens om ons tijdschrift
ook in 1994 weer zo lezenswaardig mogelijk te
laten zijn. We hopen dat het Nieuwe Jaar u zal
inspireren tot het leveren van dat leuke, interes-
sante artikel dat u steeds al in gedachten had,
maar waarvan het ook in 1993 weer niet geko-
men was.

Lezingenavond, 12 januari 1994

Lezing naar aanleiding van het onlangs versche-
nen boek "Hoog Catharijne. De wording van het
winkelhart van Nederland." Hierin beschrijft de
historicus Hans Buiter de roerige ontstaansge-
schiedenis van HC vanaf de eerste plannen
omstreeks 1962 tot de opening ervan in 1973.
Het is een boek geworden, dat natuurlijk gaat
over geld en politiek, maanook over een menta-
liteitsverandering, over het aanvankelijke
enthousiasme, de twijfel en de weerzin. De
auteur ziet daarbij HC niet als een volledige mis-
lukking, maar eerder als een monument voor
het groeidenken uit de jaren vijftig en zestig.
Behalve Hans Buiter zal op deze avond ook spre-
ken Dhr. T. Harteveld, wethouder stadsontwik-
keling in de jaren dat HC tot stand kwam.
Plaats: CSB-gebouw, Kromme Nieuwegracht 39,
zaal 1.

Tijd: 20.00 uur, zaal open vanaf 19.30 uur. Toe-
gang gratis voor leden, niet-leden f 2,50.

�^

Uw bijdragen voor het Maandblad kunt u
toesturen aan de redactie, Alexander
Numankade 199, 3572 KW Utrecht, liefst op
5'A of 3/2 inch floppy (WordPerfect, versies 4.2,
5.0 of 5.1).

Oud-Utrecht ■ dkcembkk 1993

129

-ocr page 134-



			In 1900 kwam bij de Utrechtse Sint Vincentiusvereniging het gezin van Aloy- sius Kragting ter sprake. De moeder werd verpleegd in de Willem Arntsz- stichting en was ongeneeslijk ziek ver- klaard. Het gezin telde zes kinderen in de leeftijd van 1-12 jaar; het jongste kind was in de krankzinnigeninrichting geboren. De vader kon de opvoeding niet aan. Besloten werd daarom alle kin- deren in een gesticht buiten de stad te plaatsen. Vincentius betaalde alleen voor het jongste kind het kostgeld. Het Burgerlijk Armbestuur nam twee kinde- ren voor zijn rekening terwijl Monseig- neur Van de Wetehng (de aartsbisschop van Utrecht) voor de vierde de bijdrage leverde^

		Deze vorm van kinderopvang was in de decennia rond 1900 een noviteit. Aan de hand van enkele ande- re voorbeelden zal hieronder worden ingegaan op deze vernieuwingen en de achtergronden hien/an. De voorbeelden betreffen de lotgevallen van enkele kinde- ren die in de Utrechtse Gasthuissteeg (bij de Biltstraat) hebben gewoond. Zij zijn weer enigszins tot leven gekomen tijdens het schrijven van mijn doctoraalscrip- tie, die ik aan het genoemde steegje heb gewijdl Verwaarloosde kinderen Al eeuwen lang houden maatschappelijke organisa- ties zich bezig met de zorg voor kinderen. In het bijzon- der tijdens de Verlichting werd het kind "ontdekt" als een individu met een eigen karakter. Uit deze periode dateerde de stichting van de Fundatie van de Vrijvrou- we van Renswoude (1754), met vestigingen in 's-Gra- venhage, Delft en Utrecht (aan de Agnietenstraat). De fundatie beloofde jonge wezen een goede opleiding, zodat zij uit de handen van de armenzorg bleven en fatsoenlijke burgers werden. Deugdelijk en nuttig onderwijs was (en is) het voornaamste onderdeel van de opvoeding, die ten doel had (en heeft) individuele en maatschappelijke groei tot stand te brengen. Toen men in de negentiende eeuw dergelijke opvat- tingen onder brede lagen van de bevolking trachtte te verspreiden, bleek dat er tal van groepen waren, die niet open leken te staan voor deze idee�n. De kinderen verzuimden school - om wat voor reden dan ook - ter- wijl veel ouders niet die pedagogische kwaliteiten bezaten, waarvan eerdere generaties hervormers had- den gedroomd. Niet alleen het wegblijven van school,
De Gasthuissteeg in 1925. GAU. Top. Atlas. Enkele voorbeelden van kinderbescherming in Utrecht voor de totstandkoming van de kinderwetten in 1905


	130			OUD-UTRECHT � DECEMBER 1993

-ocr page 135-



maar ook het gedrag van kinderen en opvoeders in het algemeen werd in toenemende mate ter discussie gesteld. Het probleem van "de verwaarloosde kinde- ren" resulteerde in de Kindenwetten van 1905, waar- mee de geschiedenis van de kinderbescherming offi- cieel een aanvang naml De Kinderwetten codificeerden een beleid, waar- mee tot dan gedurende enige decennia was ge�xperi- menteerd. Op dit gebied waren onder andere armen- zorginstellingen actief. Wat hielden de vernieuwingen in? Wat beoogden de pioniers? Traditionele wezenzorg Sociale wetenschappers en historici, die zich hebben verdiept in de geschiedenis van een straat of buurtje in Utrecht'', stuitten dikwijls op een belangrijk solidari- teitsbesef, dat tot uiting kwam in tal van buren- en familienetwerken. Bij tegenslag klopte men aan bij de buren, die dikwijls naaste of verre familieleden waren. Wanneer een weduwe of weduwnaar stierf en een minderjarig kind achterliet, werd het dan ook vaak opgevangen door een oom of tante. In de Gasthuis- steeg, waar een uitgebreid netwerk van familierelaties kan worden gereconstrueerd, is dit eveneens aantoon- baar. Zo vroeg Elizabeth van Rossum in juli 1866 bede- ling aan bij het Parochiaal Armbestuur, omdat zij het dochtertje van haar zuster in huis had opgenomen. Deze zuster was een week eerder bezweken aan de cholera, die in de zomer in de stad woedde. Het kind, Hendrika, werd overigens geweigerd, omdat het als gevolg van een onechtelijke relatie ter wereld was gekomen^. Dit gold ook voor Wilhelmina van Kuilenburg, die eveneens zonder wettelijk erkende vader ter wereld kwam. Terwijl haar moeder in het kraambed op sterven lag, werd ook zij opgevangen door een tante en oom''. De opvang van de vrij omvangrijke groep buitenech- telijke kinderen' werd dus in eerste instantie overgela- ten aan de familie of de buurtbewoners. In het geval van officieel erkende (katholieke) kinderen zorgden het Parochiaal Armbestuur en Sint Vincentius voor opvang. Wezen of halfwezen ouder dan twaalf jaar werden bij particulieren in een dienstje geplaatst of bij een ambachtsman in huis opgenomen om een vak te leren. Ook het Burgerlijk Armbestuur paste een dergelijk beleid toe^. Wanneer geen naasten van een weeskind werden gevonden, plaatste men het kind bij voorkeur in een vervangend gezin. Pas wanneer dit niet gelukt was, kwam het weeshuis ter sprake'. De vernieuwingen Aan de traditionele zorg voor wezen en halfwezen werden gedurende het laatste kwart van de negentien- de eeuw nieuwe elementen toegevoegd. Het voorbeeld van Adrianus Beugelaar, waarmee het Parochiaal Arm-		bestuur zich in 1890 bezig hield, toont tal van nieuwe aspecten, die na 1905 in de officile kinderbescherming terugkwamen, maar die de kinderen uit de Gasthuis- steeg tot circa 1885 bespaard waren gebleven. De zestienjarige halfwees Adriaan was in de Gast- huissteeg geboren. Zijn vader was overleden toen hij ��n jaar oud was. Toen zijn moeder in februari 1890 stierf, werden zijn jongere broertjes en zusjes opgevan- gen door zijn stiefvader. Adriaan zelf kreeg aanvanke- lijk bedeling omdat hij "geen ambacht kon leren"'°. In november van het genoemde jaar werd hij op "de Heibloem" geplaatst, een gesticht in Limburg (bij Heyt- huizen tussen Roermond en Weert), waar hij meer dan vijf jaar zou verblijven. Het doel van deze "Landbouw- inrichting vandenH. Aloysius" wasom "weezen, halve weezen en verlaten jongelingen op te nemen om hen tot brave christenen en nuttige leden der maatschappij te vormen". De kinderen werden onderwezen in gods- dienst en leerden een beroep (een ambacht of het boe- renbedrijf). De voorbereiding op een "deugdzaam en godsdienstig leven" stond echter voorop. "Voor alles wordt den kweekelingen voorgehouden, hoe noodza- kelijk voor het bestaan van iedere maatschappij de orde is, welke door regels en voorschriften bepaald en gehandhaafd wordt; zonder orde heerscht wanorde, welke, naar de opvatting van het gesticht, ons van God afvoert (...)"". Op het moment dat ze hun oproep voor militaire dienst kregen of 21 werden, moesten de jongens de innchting verlaten. Dikwijls hadden zij voordien het gesticht al vaandel gezegd. In 1897 werden er slechts 26 jongens in een betrekking geplaatst, teiwijl er 12 het gesticht moesten verlaten "vanwege lichaamsge- breken, vallende ziekte of wangedrag ".Verder werden er 38 jongens door hun aanbevelers of ouders terugge- vraagd'l Ook door de Utrechtse congregaties van Sint Vin- centius uitbestede kinderen werden soms door de ouders teruggehaald. Zo werden in augustus 1897 twee jongens van een nog voltallig gezin op de Hei- bloem geplaatst. In juni 1899 werden zij door de ouders teruggehaald. Het gezin werd als gevolg van dit optreden door Vincentius voor verdere bedeling geschrapt'^ Het feit dat een dergelijk groot aantal kinderen door hun ouders werd teruggehaald, geeft aan dat niet iedereen direct tevreden was over deze vorm van kin- derbescherming. Ook de verdedigende toon van de prospectus van de Heibloem spreekt in dit verband boekdelen: "Ten onrechte wordt deze inrichting als eene strafkolonie of verbeterhuis beschouwd, zij is dat niet; jongelingen wier onzedelijk gedrag bekend is worden niet opgenomen, en zij die zich aan wange- drag schuldig maken worden verwijderd"'". De inrich- ting had de reputatie van een rooms-katholiek Veen- huizen of Ommerschans, als zou het een bedelaarsko-


	OUD-UTRECHT � DECEMBER 1993
	OUD-UTRECHT � DECEMBER 1993		131
			131

-ocr page 136-



lonie zijn. Ouders zouden hun kinderen, wanneer zij ondeugend waren, dreigen ze als straf naar de Hei- bloem te sturen. Toen een geestelijke een vader voor- stelde ��n van zijn kinderen op de Meibloem te plaat- sen, reageerde deze geschrokken; "o neen, eerwaar- de, zooverishet Goddank nog niet met mijn kind"'^ In de periode rond 1890 werd door het Parochiaal Armbestuur en Sint Vincentius te Utrecht een beleid ontwikkeld, waarbij weeskinderen in een gesticht op het platteland geplaatst ("gepatroneerd") werden. Vanaf het midden van de negentiende eeuw waren er op het platteland tal van instellingen verrezen voor de (her)opvoeding van kinderen. Het bekendste voorbeeld is de Heldringstichting te Zetten. Binnen de Katholieke kerk werd een congregatie opgericht, de Congregatie vanO.L.V. derZeven Smarten (1851 ),waan/an de broe- ders en zusters in tal van innchtingen werkzaam waren. Vanaf 1890 werden deze instellingen in toenemen- de mate bevolkt door weeskinderen, die daar geplaatst waren door armenzorginstellingen of andere organisa- ties voor maatschappelijke zorg, zo suggereert het gegeven voorbeeld. Ook in de literatuur, die vanuit het bronnenmateriaal van de inrichtingen de zaak bekeek, is een soortgelijke conclusie te vinden"'. Opvallend is, dat een organisatie als Sint Vincentius zich officieel verre hield van dergelijke activiteiten. In 1885 wees de aartsbisschop een verzoek tot de oprich- ting van het liefdewerk "Patronage en verzorging voor kinderen" van de hand. Pas in 1905 werd een "Alge- meene Commissie voor kinderverpleging en kinderbe- scherming" opgericht". Ouders in de beklaagdenbank De slechte reputatie van dergelijke gestichten, die aanleiding was tot de bovenvermelde verdedigende houding in de prospectus van de Heibloem hangt samen met een tweede essenti�le vernieuwing. Vanaf circa 1885 werden namelijk ook kinderen, waarvan ��n of beide ouders nog in leven waren, in gestichten geplaatst. Hiermee deed :n feite de moderne kinderbe- scherming zijn intrede. Deze vorm van kinderopvang kenmerkt zich door een beschuldigend aspect, dat de traditionele wezenzorg niet kent. Weeskinderen �n overleden ouders kunnen nau- welijks iets venA/eten worden betreffende de toestand van de achtergeblevenen. Dit is wel het geval bij kinderen die onder de kinderbescherming vallen. Zo kunnen de ouders in de beklaagdenbank worden geplaatst, wan- neer zij als opvoeders falen, bijvoorbeeld indien zij hun kind{eren) venwaarlozen of mishandelen. Daarnaast kan het kind zelf het probleem vormen, bijvoorbeeld wan- neer het zich schuldig maakt aan stelselmatig wegblijven van school of aan cnmineel gedrag^**. Het zal duidelijk zijn, dat instellingen, die aan het einde van de negentien- de eeuw verwaarloosde kinderen opvingen, anders wer- den beoordeeld dan de traditionele weeshuizen.
		In de jaren tachtig en negentig van de negentiende eeuw werden de bovenstaande aspecten langzaam toegevoegd aan de traditionele vormen van kinder- zorg. Niet alleen weeskinderen belandden in gestich- ten, maar ook jongens en meisjes die vanwege hun gedragingen of door problemen van de ouders niet meer thuis opgevoed zouden kunnen worden. Het in 1886 in werking getreden nieuwe Wetboek van Straf- recht reikte hiervoor de middelen aan. Een nieuwe wet maakte het mogelijk ouders te ontzetten uit de ouder- lijke macht'l In de door mij bestudeerde gevallen, heb- ben deze wetsartikelen echter geen rol van betekenis gespeeld. Armenzorginstellingen pasten machtsmid- delen toe, die buiten de wettelijke sfeer lagen. Men trachtte zoveel mogelijk via overreding van de ouders de toestemming te krijgen voor de uithuisplaatsing van hun kinderen. Bij weigering kon men eventueel drei- gen de hulpverlening stop te zetten. Een voorbeeld van dit nieuw beleid betreft een meis- je, dat vanwege haar levenswijze de broeders van Sint Vincentius tot daden aanzette. Het gaat om Dnka de Groot, de oudste dochter van de hoveniersdaggelder Cornelis de Groot, die in ��n van de doodlopende armen van de Gasthuissteeg woonde. De notulen van Vincentius d.d. 5-1-1886 vermelden het volgende: "Dit meisje, nu 16 jaar oud, heeft zoo als bekend de gewoonte aangenomen, van gedurig het huis harer ouders, of de menschen, bij wie zij in dienst geplaatst 'De Schildersjongens'


			OuD-UTKKCEIT � DKC.KMBEli 1993
	132		OuD-UTKKCEIT � DKC.KMBEli 1993

-ocr page 137-



is, te ontloopen, waarna zij het leven eener zwervelin- ge aanneemt; deze keer is zij, na een afwezigheid van ruim drie weken door tusschenkomst der politie van uit Rotterdam, naar huis overgebragt. Na het onderhoud, dat de bezoekers met het meisje hadden, komt het hun voor, en het is de overtuiging van de geestelijkheid harer parochie, dat zij, bij hare zwerftochten de zede- lijkheid niet uit het oog verloor. Ten einde het meisje voor groter afwijkingen en val te behoeden, achten de bezoekers het geraden, om haar voor ��n paar jaren in een gesticht te plaatsen"^". De broeders lieten er geen gras over groeien. Binnen twee weken was de zaak geregeld en op zondag 24 januari 1886 werd ze afgeleverd in Sittard bij het gesticht van de Zusters van Liefde van den H. Vincenti- usa Paulo'^'. Officieel stond deze inrichting te boek als weeshuis, maar ook buitenechtelijke of verwaarloosde kinderen werden er opgevoed. Het was verbonden met het nabij- gelegen klooster Echterbosch. Kinderen tot negen jaar verbleven meestal te Sittard, daarna verhuisden ze naar Echterbosch. Tot hun veertiende jaar kregen ze onder- wijs, daarna werden ze geacht het gesticht te verlaten. De zestienjarige Drika zal dus een van de oudste kinde- ren geweest zijn. Zij werd onderwezen in huishoudelijke werk, veldarbeid en breien en naaien. Het doel van de inrichting was het opleiden van dienstboden. Nadruk- kelijk werd gesteld, dat de meisjes geen andere oplei- ding of voortgezet onderwijs kregen-'-'. Drika verbleef twee jaar in het klooster. Vervolgens verbleef ze nog een jaar in het Oude Mannen- en Vrouwenhuis aan de Maliebaan om daar de heropvoeding te voltooien en om de in Sittard geleerde vaardigheden ten dienste van het armbestuur te stellen. Pas op 26 februari 1889, ruim drie jaar nadat ze uit haar ouderlijk huis in de Gasthuis- steeg vertrokken was, werd ze in het bevolkingsregister op het adres van haar ouders ingeschreven-'l In haar geval waag ik het succes van de heropvoeding te betwijfelen. Spoedig vertrok ze naar Amsterdam, waar ze in april 1892 van een tweeling beviel, Maria en Hend- rika. Zij was toen niet getrouwd. Vlak na de bevalling keerde ze (alleen met haar twee kinderen) terug bij haar ouders, waar op 1 mei Maria overleed^". Enkele maanden na deze gebeurtenissen, in juli 1892, werd haar vijf jaar jongere zusje Pietje in een gesticht geplaatst, namelijk "het Klooster van den Goede Herder" bij Almelo" In dit gesloten gesticht voor verwaarloosde kinderen werden "gevallen meis- jes" opgenomen; zij kregen er een godsdienstige opvoeding en werden onderwezen "in nuttige hand- werken en huiselijke bezigheden"; ze kregen nadruk- kelijk geen schoolonderwijs^''. Voor een goede dienst- bode of huisvrouw was kennis uit de schoolboekjes alleen maar schadelijk, zo moet men gedacht hebben. Het meisje verbleef slechts enkele dagen in het klooster. Vanwege "eener kwaadaardige ziekte aan		welke zij lijdende is" keerde zij al spoedig terug bij haar ouders". Conclusie Het wordt tijd om enkele conclusies te trekken. Wat gaf aanleiding tot de fundamentele koerswijziging, die er uit bestaat dat na 1885 kinderen uit de volkswijken werden opgenomen in gestichten, die ver verwijderd van het ouderlijk huis lagen? Van een toenemend aan- tal van deze kinderen was ��n of meerdere ouders tij- dens de opname nog in leven. Waarom vertrouwde men niet langer op de hulp van de buren of van familieleden? Een belangrijke fac- tor was het proces van geleidelijke desintegratie van de genoemde familie- en buurtnetwerken. De groei van de stedelijke bevolking en economie leidde tot een toe- nemende anonimiteit en verzakelijking, niet alleen op de werkvloer, maar ook in de woonomgeving. Dit effect werd versterkt doordat families en buurten met een zekere homogene samenstelling zich opsplitsten. Arbeidersgezinnen, die over een vast inkomen beschik- ten, stegen op de maatschappelijke ladder en kwamen terecht in wijken (zoals Ondiep), waar het buurtleven slechts in beperkte mate tot ontwikkeling kwam^^ De oude volkswijken werden enclaves, door allerlei vor- men van stadsvernieuwing aangetast (Wijk C). Voor de buren- en familiehulp werd een alternatief ontwikkeld: het stelsel van sociale zekerheid. Het is niet toevallig, dat in de moderne arbeiderswijken deze voorzieningen eerder doordrongen (via de werkloos- heidskassen en de ziekenfondsen van de vakverenigin- gen) dan in de oude volksbuurten. Deze processen vingen aan in de jaren 1890 en zou- den vooral in de jaren twintig en dertig van onze eeuw aan belang winnen. De genoemde ontwikkelingen kunnen dus - alleen al vanwege de chronologie - geen volledige verklaring geven. De sociale en geografische processen waren niet alleen het gevolg van de economische groei, die onder andere in de jaren 1890 inzette. Zij kunnen ook ver- klaard worden door een gewijzigde visie op de maat- schappij en de rol van het (arbeiders)gezin daarin. Deze visie was van groot belang voor de in dit artikel gesig- naleerde beleidsveranderingen. Vanaf het midden van de negentiende eeuw was door tal van armenzorgin- stellingen en verenigingen op het gebied van de open- bare gezondheidszorg en volkshuisvesting nagedacht en gediscussieerd over de door hen gesignaleerde sociale problemen. Zij ontwikkelden geleidelijk een idee van een "modelgezin", dat als een (niet te verwe- zenlijken) ideaal fungeerde, maar desondanks voortdu- rend als toetssteen voor de werkelijkheid werd gehan- teerd. Veel sociale problemen zouden zijn opgelost, wanneer iedereen de levenswijze van dit gezin zou aannemen. Elk gezinslid ven/ulde volgens het ideaal een eigen rol. De vrouw, de spil waar alles om draaide.


	OuD-UTRECHT � DECEMBER 1993
	OuD-UTRECHT � DECEMBER 1993		133
			133

-ocr page 138-



			ten vanwege het veelvuldige schoolverzuim van de kin- deren^'. Dit beleid had conseguenties. Voor veel armen werd de zorg voor de nog-niet-leerplichtige kinderen (in de leeftijd van 0-6 jaar) een probleem. Het gezin Kragting, waarvan de man geen tijd had voor de opvoeding van de kinderen, is hiervan een duidelijk voorbeeld. Voor 1890 zou een oudere zuster of broer voor de jongsten hebben gezorgd. De leerplicht, die in 1890 door Vin- centius te Utrecht feitelijk werd ingesteld en in 1900 in de wet werd vastgelegd, verminderden de mogelijkhe- den van kinderopvang (naast de reeds genoemde rede- nen). Een toename van de bevolking in gestichten voor jeugdigen was het gevolg. Addy Schuurman Krommestraat 64 A, 3811 CD Amersfoort
'De Jongs-Timmerlieden' Deze en vorige foto uit: 'Zevenendertigste verslag van het 5t. Aloysius- Gesticht "De Heiblom", 1898.' zorgde voor een gezonde leefomgeving (een schoon huis, voedzame maaltijden), waardoor bij de overige gezinsleden een "thuis-gevoel" ontstond. Deze zou- den niet langer hun vrije tijd op straat of in de kroeg doorbrengen. De echtgenoot leverde de gezinsinkom- sten voor de instandhouding van dit "thuis". De kinde- ren tenslotte gingen regelmatig naar school om zich voor te bereiden op hun toekomstige rol als nuttige leden van de samenleving. Dit - hier gechargeerd weergegeven - ideaaP'' is onder andere terug te vinden in de opvattingen van de zogenaamde "moderne armenzorg", die vanaf circa 1890 doorbraken, ook in de "traditionele" armenzorg- verenigingen, zoals het Parochiaal Armbestuur. De omslag uitte zich in een stringenter beleid, waarbij alleen huishoudens met een bepaalde samenstelling en leefwijze voor steun in aanmerking kwamen. Dit bete- kende in de praktijk dat vanaf 1898, toen het Parochi- aal Armbestuur de bedelingsregisters volgens de genoemde principes opschoonde, voornamelijk zelf- standig wonende bejaarden en grote gezinnen, waar- van de man onvoldoende inkomsten verwierf, bedeling ontvingen. Andere typen huishoudens (zoals een weduwe, die bij haar gehuwde dochter inwoonde) werden extra kritisch bekeken, voor ze in de registers werden opgenomen. Ook aan de levenswijze van de gezinnen werden stringente eisen gesteld. De kinderen uit de door Sint Vincentius en het Parochiaal Armbestuur bedeelde gezinnen werden bijvoorbeeld verplicht gesteld een katholieke school te bezoeken. Tot 1890 waren ook wel gezinnen aangenomen, waarvan de kinderen naar een openbare school gingen of thuis bleven. Omdat in vrijwel alle wijken ondertussen katholieke lagere scho- len waren gesticht en verzuim vanwege de verre afstand geen rol meer diende te spelen, werd sindsdien schoolverzuim streng aangepakt^". Zo werd al kort na dit besluit het gezin van Cornelis van Tessel uit de Gast- huissteeg voor verdere hulp door Vincentius uitgeslo-

		Noten 1. Gemeentelijke Archiefdienst van de stad Utrecht (GAU), Bevolkingsregister van de stad Utrecht 1890- 1900, Gasthuissteeg 30; GAU, archief St Vincentius, inv.nr 159, notulen van de vergaderingen van de Con- ferentie van O.L. Vrouw, d.d. 15-5-1900 en 10-7- 1900. 2. Een zeer voorlopige versie is te raadplegen op de letterenbibliotheek van de Utrechtse universiteit onder de titel; Sociale Politiek in de praktijk: de Gasthuissteeg 1860-1900. 3. Als eerste ori�ntatie kan geraadpleegd worden; D. Roeland, Kinderbescherming in de maatschappij 1905-1980 {Saam 1980). 4. G.H. Jansen, Desfraat.eenportref (Muiderberg 1978) en R. Alberellien N. van Dongen, De Zeven Steegjes: 125 jaar volksleven in L/frechf (Amsterdam 1987). 5. GAU, archief Rooms-Katholiek Parochiaal Armbe- stuur (RKPAB), inv.nr 627, registers van bedelingen met gegevens over de personen die voor bedeling in aanmerking willen komen en met aantekening van de genomen besluiten, d.d. 4-7-1866. 6. GAU, archief RKPAB, inv.nr 630, registers van bedelingen, nr 1072, d.d. 25-2-1874. 7. Zie H. Sterk, 'Buitenechtelijke geboorten in Utrecht 1775-1825. Een historisch demografisch onderzoek', in; Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, jg. 13, nr 1 (febr. 1987), 1-32. Hij toonde aan dat in de penode 1812-1830 elk jaar meer dan 10% van het totaal aantal gedoopte kinderen het gevolg was van een on- of buitenechtelijke relatie. Gesuggereerd wordt, dat na 1830 een afname in de buitenechtelijk- heid optrad, maar of deze daling ook in de tweede helft van de 19e eeuw doorzette, is nog niet onder- zocht. Ondanks dat enige voorzichtigheid geboden is,

				OUD-UTKKCIIT � DKCKMBEK 1993
	134			OUD-UTKKCIIT � DKCKMBEK 1993
	134

-ocr page 139-



		15. Zes en dertigste verslag van de Sf. Aloysius- Stichting "De Heibloem", te Heijthuizen in de Provincie Limburg. 1896, A. 16. Jeroen Dekker, die het gesticht Mettray onder- zocht heeft, kwam tot de bevinding dat tot circa 1875 de opgenomen kinderen meestal niet uit arme gezin- nen afkomstig waren. Sindsdien was dit in toenemen- de mate wel het geval: Dekker, 249 en 355. 17. F. De Bie en J. Mammen, "Nietbijbrood alleen...": de Sint Vincentiusvereeniging te Utrecht 1849-1912: theorie en praktijk van een Rooms Katho- lieke instelling van weldadigheid (doct.scr. geschiede- nis, Utrecht 1988), 85 en 87-88. 18. Voor verschillende visies over dit onderwerp, zie: Levy, 7; J. Donzelot, The policing of families (New York 1979), 99-117 en A. de Regt, Arbeidersgezinnen en beschavingsarbeid. Ontwikkelingen in Nederland 1870-1940; een historisch-sociologische studie (derde druk, Meppel/Amsterdam 1986), 127. 19. Levy, 22. 20. GAU, archief St Vincentius, inv.nr 157, notulen d.d. 5-1-1886. 21. GAU, archief St Vincentius, inv.nr 157, notulen d.d. 19-1-1886 en 26-1-1886. 22. A.A. van Meurs, 'Rapport. Onderzoek naar de Weezenverpleging in Limburg, Noord-Brabant en Twenthe (Overijsel)', in: Tijdschrift der Vereeniging in het belang der weezenverpleging, jg. 12 (Leiden 1881), 31-154, aldaar 95-101. 23. GAU, archief StVincentius, inv.nr 157, notulen d.d. 24-4-88; GAU, Bevolkingsregister van de stad Utrecht, 1880-1890, Gasthuissteeg 85. 24. GAU, archief RKPAB, inv.nr 631, registers van bedelingen, nr 1984, d.d. 10-10-1883; GAU, Bevol- kingsregister van de stad Utrecht 1890-1900, Gast- huissteeg 69. 25. GAU, archief St Vincentius, inv.nr 158, notulen d.d. 12-7-1892. 26. GAU, archief RKPAB, inv.nr 69, Ingekomen stukken 1889, Prospectus van het Klooster van den Goeden Herder bij Almelo. Zie ook Levy, 88-89. 27. GAU, archief St Vincentius, inv.nr 158, notulen d.d. 26-7-1892. 28. Zie: C. van Eijl, G. de Groot, E. Nijhof en B. San- ders, 'Het vergeten voetvolk. Een onderzoek naar de leefwereld van SDAP'ers in de Utrechtse wijk Ondiep 1920-1940', in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, jg. 11,nr1 (febr. 1985), 1-29. 29. Dit modelgezin vormt de rode draad in de eer- der genoemde dissertatie van A. de Regt. 30. GAU, archief StVincentius, inv.nr 158, notulen d.d. 20-5-1890. 31. GAU, archief St Vincentius, inv.nr 158, notulen d.d. 17-6-1890.
mag worden verondersteld dat in die periode zo'n 5- 10% van alle in Utrecht geboren kinderen zonder wet- telijk erkende vader ter wereld kwann. 8. J.A, Levy, P,H. Hugenholtz Jr., AJ. Rethaan Maca- r� en Th. Nolen, Wef vraagstuk van de verzorging der verwaarloosde kinderen in opdracht van de Maat- schappij tot nut van 't algemeen (Amsterdam 1898), 42-43. E�n van deze particuliere kosthuizen stond in de jaren 1890 bloot aan forse kritiek. Het ging om vrouw Jansen in de Korte Rozendaal (in de Zeven Steegjes), die samen met haar dochter de opvang van enkele tientallen kinderen verzorgde. Deze oude vrouw (in 1898 was ze 78 jaar) zou ernstig te kort schieten in haar taak. 9. De vraag of een weeskind bij voorkeur in een weeshuis of ander gesticht geplaatst moest worden, dan wel gepatroneerd (bij particulieren uitbesteed) hield de gemoederen in de tweede helft van de 19e eeuw druk bezig. Zie J.J.H. Dekker, Straffen, redden en opvoeden. Het ontstaan en de ontwikkeling van de residenti�le heropvoeding in West-Europa, 1814- 1914, met bijzondere aandacht voor "Nederlandsch Mettray" (Assen 1985). De discussies werden o.a. gevoerd in het Tijdschrift der Vereeniging in het belang der weezenverpleging {14 \gn, Leiden 1870-1884). Een 'Verslag van het onderzoek naar de uitbesteding van weezen in de provincie Utrecht' is te vinden in de 6e jaargang van het tijdschrift (1875), 16-34. 10. GAU, archief RKPAB, inv.nr 633, registers van bedelingen, nr3010, d.d. 13-2-1890. 11. GAU, archief RKPAB, inv.nr 69, Ingekomen stukken en minuten en concepten van uitgaande stuk- ken, 1890, Prospectus der Landbouw-lnrichting van den H. Aloysius "De Heidebloem". Tevens te vinden in de verschillende Verslagen van hetSt. Aloysius- Gesticht "De Meibloem", te Heijthuizen in de provincie Limburg. Een beschrijving van de inrichting is ook te vinden in de Feestgids bij het vieren van het 75-jarig bestaan van het Sint Aloysius Gesticht "De Heibloem" 1852 - 6-7juli- 1927; J.A. Levy e.a., 81-84; A.A. van Meurs, 'Rapport. Onderzoek naar de Weezenverple- ging in Limburg, Noord-Brabant en Twenthe (Overij- sel)', in: Tijdschrift der Vereeniging in het belang der weezenverpleging, jg. 12 (Leiden 1881), 31-154, aldaar 114-121. 12. Zeven en dertigste verslag van hetSt. Aloysius- Gesticht "De Heibloem", te Heijthuizen in de Provincie Limburg, 1898, 13. 13. GAU, archief StVincentius, inv.nr 93, Register houdende staten van huisgezinnen die ter ondersteu- ning worden aanbevolen met vermelding van de reden van aanneming of weigering en de duur van de onder- steuning, met index, Conferentie van OLV, nr 155, d.d. 15-1-1895. 14. GAU, archief RKPAB, inv.nr 69, Ingekomen stukken, 1890, Prospectus.


	Ol D-UriiEClIT � DKCKMUKH 1993
	Ol D-UriiEClIT � DKCKMUKH 1993		135

-ocr page 140-



	OPROEPEN Bedevaartplaatsen en Bedevaarten in Nederland Het P.J. Meertens-lnstituut, een onderzoeksinstelling die deel uitmaakt van de Koninklijke Akademie van Wetenschap, houdt zich o.a. bezig met de religieuze volkscultuur van ons land. In het kader daarvan is besloten een onderzoek op te zetten over bedevaardplaatsen en bedevaarten in Nederland. Hiervoor wil men graag gebruik maken van kennis die er op lokaal-historisch niveau aanwezig is. Om deze informatie te stroomlijnen is een vragenformulier opgesteld. Mocht u over kennis beschiken over dit onderwerp of kent u iemand die dit doet, dan kunt het formulier aanvragen bij het P.J. Meertens-lnstituut, Keizersgracht 569-571, 1017 DR Amsterdam. Telefoon: 020-6234695.

Eisma-prijs 1994 De Eisma-prijs is ingesteld door de Vereniging voor lokale en regionale geschie- denis in samenwerking met en bekostigd door Uitgeverij Eisma BV te Leeuwar- den. De prijs bedraagt f 7.500,- en is bestemd voor de beste wetenschappelijke publicatie in boekvorm op het terrein van de lokale of regionale geschiedenis ver- schenen in 1992 of 1993. Ook door verschillende auteurs geschreven boeken komen in aanmerking. Het dient te gaan om een oorspronkelijk werk, met dien verstande dat (ten dele) reeds eerder gepubliceerd werk niet in aanmerking komt. De prijs zal in de loop van 1994 worden uitgereikt. Auteurs die in aanmerking wensen te komen, dienen hun boek voor 1 februari 1994 op te sturen naar de voorzitter van de jury: Prof. dr. J.M. van Winter Vakgroep Geschiedenis Kromme Nieuwegracht 66, 3512 HL Utrecht. Nadere inlichtingen kunnen worden ingewonnen bij Prof. dr. J.M. van Winter (030-312059) of bij de voorzitter van de Vereniging voor lokale en regionale geschiedenis, drs. L.A.M. Giebels (071-259338).

		136 Oud-Utkkciit ■ december 1993

-ocr page 141-



Werkgroep Kadastrale Atlas Utrecht Gezocht: vrijwilliger (m/v) voor propaganda en voorlichting De werkgroep kadastrale atlas Utrecht is in 1992 geformeerd uit vertegenwoordigers van het Rijksarchief in de provincie Utrecht, de Stichting Publikaties Oud-Utrecht, de dienst van het Kadaster en de Openbare Registers in Utrecht (KADOR), de Stichting Stichtse Geschiedenis (het samenwerkingsverband tussen de histori- sche verenigingen in de provincie Utrecht) en de Provinciale Archiefinspectie. Het doel van de werkgroep is te komen tot uitgaven van alle kadastrale kaarten van 1832 in de provincie en de daartoe behorende gegevens uit de oorspron- kelijk aanwijzende tafels (OAT). Het kadaster werd in 1832 ingevoerd om een uni- forme heffing van grondbelasting mogelijk te maken en de rechtszekerheid ten aanzien van eigendom en andere zakelijke rechten te bevorderen. De gegevens vormen een veelzijdige bron voor his- torische onderzoek. Na een grondige voorbereiding van het project is de werkgroep nu in vier gemeenten in samenwerking met de gemeente- en streekarchivarissen en de his- torische verenigingen gestart met de uitvoering. De gegevens van de OAT's worden via een speciaal daarvoor ontworpen programma in de computer ingevoerd. De uitgaven zullen per gemeente worden gerealiseerd. Voor de kosten van de verschillende uitgaven moet in samenwerking met de historische verenigingen sponsors worden gezocht op plaatse- lijk niveau. Er zal bekendheid aan de uitgave van de respectievelijke delen gegeven moeten worden. Kortom, hier ligt een taak voor iemand met tijd en belangstelling voor propaganda en voorlichting, die als vrijwilliger deze taak op zich wil nemen. Belangstellenden kunnen contact opnemen met: E.S.C. Erkelens-Buttinger p/a Postbus 80 300 3508 TH Utrecht telefoon 030-583398/583235
			BOEKEN SCHOUXSC^

		RJ.Butterman Het stadsbestuur van Wijk bij Duurstede in de tweede helft van de zeventiende eeuw (Historische Reeks Kromme-Rijngebied 1) Bunnik, Uitgeverij Henk Reinders, 1993, 80 biz. ISBN 90-72507-14-2. De redactie van het tijdschrift tussen Rijn en Lek heeft het initiatief genomen om in een reeks, waar- aan de naam 'Historische Reeks Kromme-Rijnge- bied' is gegeven, jaarlijks een studie uit te geven die qua omvang niet past in het tijdschrift. De eerste publicatie in deze nieuwe reeks is de studie van Rob Butterman over het stadsbestuur van Wijk bij Duur- stede. De auteur, in leven gemeentearchivaris van Wijk bij Duurstede, is in 1990 op vijfendertig jarige leeftijd overleden, alvorens het manuscript te kun- nen afronden. De tekst is druk gereed gemaakt door Diane Butterman-Dorey, Henk Reinders en Ria van der Eerden-Vonk. De genoemde droevige omstandigheden verklaren het ontbreken van de beoogde inleiding, een volledige conclusie en het notenapparaat bij het derde hoofdstuk. Ondanks de gesignaleerde lacunes is het verheugend dat deze studie gepubliceerd is. Het stadsbestuur vormt een boeiend onderwerp dat in deze studie breed is benaderd. Niet alleen wordt aandacht besteed aan het juridisch institutio- nele kader, maar ook de sociale en economische facetten van het bestuurlijk optreden worden belicht. In het eerste hoofdstuk wordt behalve de samen- stelling en het functioneren van het stadsbestuur, ook het verloop van de vergaderingen en de ont- vangen vergoedingen behandeld. Dit hoofdstuk is naar tijd onderverdeeld in drie paragrafen. De eer- ste opent met een bespreking van de situatie rond 1650. De stadsregering van Wijk bij Duurstede lijkt in 1650 al meer aan het Hollandse, dan aan het Oostnederlandse model te beantwoorden. De stad- houderloze periode (1651-1672) geeft een ontwik- keling te zien waarin het stadbestuur nog verder in


	OiD-Ut�KCMT ■ DECKMIiKli 1993
	OiD-Ut�KCMT ■ DECKMIiKli 1993			137
				137

-ocr page 142-



de richting van het Hollandse model evolueert. Nog steeds wordt echter de term vroedschap niet voor het eigen bestuurscollege gebezigd. Als de term gebruikt wordt bedoeld men daar zonder uitzonde- ring het stadsbestuur van de stad Utrecht mee. Aan het einde van de derde periode (1673-1699) lijkt de bestuurlijke evolutie van Wijk bij Duurstede afge- rond, als het stadsbestuur wordt aangeduid als 'schepen en raad'. Wie waren de bestuurders van deze kleinere Utrechtse stad? In het tweede hoofdstuk worden hun antecedenten onderzocht. Ook wordt er een overzicht gepresenteerd, waarin hun namen met functies en ambtsduur worden vermeld. Deze vraag is bestudeerd mede gelet op de in het eerste hoofd- stuk gemaakte periodisering. Rond 1650 was de bezetting van de stadregering traditioneel in die zin, dat vele regenten al lange tijd in functie waren en dat hun voorouders of andere familieleden deel van het bestuur hadden uitgemaakt. Niet iedere regent was toen echter in de stad geboren. Na 1660 begonnen de effecten van de ontvolking dui- delijk te worden en werd het moeilijker het stadsbe- stuur met gekwalificeerde autochtonen aan te vul- len. Hierdoor was in de laatste fase de co�ptatie van de leden van het stadsbestuur minder traditio- neel dan voorheen. In het derde hoofdstuk wordt de periodisering van de eerdere hoofdstukken losgelaten. De reden hiervoor is duidelijk: niet het begin van het stadhou- derloze tijdperk, maar de grote pestepidemie (1636) heeft de sociale en economische verhoudingen in het Wijkse diepgaand be�nvloed. Waarschijnlijk werd in deze epidemie een vijfde deel van de totale bevolking weggevaagd. Een demografische ramp die in belangrijke mate ook het economisch en sociale patroon van de rest van de eeuw zou bepa- len. Van een bloeiend neringdoende stad werd Wijk bij Duurstede tot een rustig agrarisch geori�nteerd plaatsje. De mislukte pogingen om het economisch tij te keren worden goed beschreven. In deze studie is veel interessant materiaal verza- meld. Materiaal dat vergelijking met andere steden verdient en materiaal dat verdere uitwerking ver- diende. Rob Butterman is daaraan niet meer toege- komen. Zijn onderwerp Wijk bij Duurstede vraagt wel om die verdere studie. Het vormt een fascine- rend object voor een ieder die in eigen omgeving, het Sticht of stedengeschiedenis in het algemeen is ge�nteresseerd. M. van de Vrugt.
		VAN O E L E E S T A F E L

	In het september 1993 nummer van Oud Rhe- nen. Tijdschrift voor de Historie van Rhenen staat een verslag van een onderzoek naar de naamge- ving van de Servetstraat aldaar. Het blijkt dat rond- om denaam "Servetstraat" diverse verklaringen de ronde doen, waarbij ook de Utrechtse Servetstraat bij betrokken is. De auteur, W.H. Strous voelt het meeste voor een verwijzing naar de Spaanse geleerde M. Servet, die door Calvijn in 1553 op de brandstapel is gebracht. Nummer 94 (september 1993) van Historische Kring Loosdrecht is in zijn geheel gewijd aan een onderzoek naar de grafstenen in de Sypekerk. De auteur, F. Brand, geeft een overzicht van de stenen, sommige vondsten die eronder gedaan zijn en wat informatie over de begravenen. Het grootste raad- sel vormde een grote blauwe steen, die op het koor lag. Volgens sommigen de plek, waaronder het gebeente van de eerste heer Van Sypesteyn rustte. De auteur stelt dat het graf waarschijnlijk toebe- hoort aan de 18e eeuwse familie De Haze. De vierde aflevering van De Biltse Grift, het tijd- schrift van de Historische Kring d'Oude School te De Bilt geeft in vijf artikelen inzicht in de geschiede- nis van het sanatorium Berg en Bosch, waar tuber- culosepati�nten zijn verpleegd. Aanvankelijk geo- pend in Apeldoorn, bleek Bilthoven toch een betere lokatie. In 1932 werd de eerste steen gelegd. De ziekte TBC was toen al sterk op haar retour. Na de Tweede Wereldoorlog, toen na een uitbarsting rond de hongerwinter de ziekte bijna geheel verd- wenen was, werd Berg en Bosch een algemeen zie- kenhuis. Onderdeel van dat onderzoek was onder meer een aantal interviews met zusters dominica- nessen die vroeger werkzaam waren in dat sanato- rium. Nog meer onderzoek naar gezondheidszorg is te vinden in het septembernummer van het Tijdschrift Historische Knng Breukelen. A.A. Manten beschrijft in een artikel de geschiedenis van enkele artsen in Breukelen en omgeving in het eerste kwart van deze eeuw.


				Fred Vogelzang

			OuD-UTRECHT � DECEMBER 1993
138

-ocr page 143-



			LOSSE VONDST

Deze terra sigillata-scherf is bij de recente opgraving (zomer '93) op het Domplein aangetroffen. Er staat op : SALVE FOCKEMA ANDREAE TOTUS TUUS GAIUS lULIUS CAESAR, hetgeen betekent: gegroet Fockema Andrea, geheel de Uwe Gaius Julius Caesar. De scherf is in 1929 - toen Fockema Andrea burgemeester van Utrecht was - in de grond gestopt tijdens de opgraving op het Domplein onder leiding van A.E. van Giffen. Bij de huidige opgraving is eenzelfde 'grap' uitgehaald en opnieuw een scherf met opschrift de grond in gegaan. De vondst van de scherf werd eerder al gemeld in het Utrechts Nieuwsblad, maar zonder foto en in eerste instantie met een onjuiste vertaling.

		Utrechtse Afdeling Toonkunst opgericht in ^ Het spijt de redactie te moeten melden dat een eerder gedane rectificatie in het oktobernummer opnieuw niet de juiste gegevens bevatte. Drs. W.H.J. Dekker, Bibliothecaris Toonkunst-Bibliotheek, maakte ons terrecht opmerkzaam op deze slordigheid. Graag vermelden wij daarom nu alsnog het juis- te jaar van oprichting van de Utrechtse Afdeling Toonkunst, te weten 1829.

	Ol D-UtRF,CHT � DECEMBER 1993
	Ol D-UtRF,CHT � DECEMBER 1993			139
				139

aanbieden van het smeekschrift op 30 december
1566? De religieuze beroering die zo kenmerkend is
voor de zestiende eeuw is in ieder geval twee van de
vier leden van de delegatie niet voorbij gegaan.

Dirck Weyman was voor de eerste keer in 1530
met het gerecht in aanraking gekomen. In verband
met zijn 'lutherse' overtuigingen zat hij toen in de
gevangenis, waaruit hij op borgtocht is ontslagen.^3
in 1534, wanneer de uittocht naar het Munster van
de radicale wederdopers op gang is gekomen, wor-
den Dirck, zijn broer Jan en zijn zuster Styntje in
hechtenis genomen op verdenking van "ketterie en-
de lutheraensche dwaelinge". De Weymannen her-
roepen. Zij worden tot tal van godsdienstoefeningen
veroordeeld.''' Overigens wordt in hun vonnis niet
vermeld dat zij herdoopt zijn. Niet lang daarna maakt
hun vader Jan Weyman gebruik van een amnestie
voor herdoopten die bereid zijn dit te herroepen.'^

Jan Pyll heeft ook herdoopten van nabij gekend.
Zijn moeder was een Van Voordt, zuster van Cornelis
van Voordt, in wiens huis in 1562 een dopers con-
ventikel is opgerold. Veel deelnemers weten te ont-
snappen. Zo ook Cornelis. Een bediende van hem,
Henrick Eemken, wordt wel gearresteerd. Hij weigert
te herroepen en eindigt, als enige, op de brandsta-
pel.'6

De realiteit van de repressie hebben twee van de
vier delegatieleden dus aan den lijve gevoeld. Dit
heeft hun overtuigingskracht echter niet gebroken,
eerder gestaald, lijkt het.

Voorlopige conclusie

Dirck Weyman is het delegatielid bij uitstek bij wie
een verwevenheid van politieke en religieuze motie-
ven geconstateerd kan worden. Ook aan de anderen
kan een politieke en religieuze gedrevenheid niet
worden ontzegd. De deputatie zet zich immers in
voor de vrijheid van geweten, voor de openlijke bele-
ving van de godsdienst van de eigen voorkeur, �n
voor het recht op vrije samenkomst. Sinds 1528 is de
burgerij elke vorm van samenscholing waan/oor geen
toestemming van hogerhand is verleend, verboden.

De delegatie vecht voor een verloren zaak. Teleur-
stelling over het gemankeerde verbond tussen adel
en burgerij zal hierin een rol hebben gespeeld. Een
overwinning die zeker leek is hun door het als ver-
raad gevoelde gedrag van de adel voorbij gegaan. Zij
kunnen en willen niet accepteren dat hun rol nu is
uitgespeeld. In hun optreden zit een element van
bluf. Het bleek een zelfmoordactie.

Katholieke repressie

In 1567 zet de centrale regering een krachtig
offensief in tegen de dragers van de nieuwe bewe-
ging, waar Hendrick van Brederode een leider van is.
Hij behoort tot de hoogste adel van Holland. Na en-

OuD-UTRECHT � JANUARI 1993

kele maanden moet deze Geuzenleider vluchten en
zijn de vooruitzichten voor de hen/ormden tot nul ge-
reduceerd. De bijeenkomsten der gereformeerden
worden nu verboden, ook die buiten de Utrechtse
stadsmuren.

Na de komst van Alva wordt een begin gemaakt
met de berechting van deelnemers aan de Beelden-
storm en wie zich anderszins aanhanger van de nieu-
we religie had betoond. De Raad van Beroerten
wordt opgericht, en krijgt ook in Utrecht een afde-
ling. De twee leden van het Hof van Utrecht, die met
deze zaak worden belast, nemen hun opdracht heel
serieus. In grote stilte verrichten zij het vooronder-
zoek. Bij de eerste arrestatiegolf, op 16 septeber
1567, wordt Dirck Weyman gearresteerd. Wanneer
Dirck Neuteboom in verzekerde bewaring is gesteld,
weet ik niet. In die tijd waren Adriaen van Oestrum
en Jan Pyll reeds gevlucht.'^

Was pluriformiteit mogelijk?

Had Philips II in welke fase van de botsing ook
godsdienstvrijheid kunnen toestaan, dan was er al in
de zestiende eeuw een multi-religieuze samenleving
ontstaan in de Nederlanden. Het is echter zeer de
vraag of een dergelijke pluriformiteit in die tijd denk-
baar was en niet onmiddellijk tot burgertwist aanlei-
ding had gegeven. Godsdienst en politiek waren in
die tijd nu eenmaal niet te scheiden. Een visionair po-
liticus als Willem van Oranje kan tolerantie wel voor
ogen hebben gestaan, de praktijk van de dag was
dat het toestaan van een andere religie als bedrei-
gend werd ervaren voor de saamhorigheid van de
gemeenschap. Dit gold voor de katholieken onder
het Habsburgse regime en dit gold voor de gerefor-
meerden in de Republiek. Ook in Utrecht, toen een-
maal de rollen waren omgedraaid.

De alteratie

In 1580 wordt in Utrecht de uitoefening van de
katholieke eredienst verboden. Hieraan waren drie
jaar voorafgegaan, waarin onder leiding van Willem
van Oranje getracht was een religievrede te realise-
ren, waarin katholieken en gereformeerden naast el-
kaar konden bestaan. In 1580 lijkt dit streven niet
meer houdbaar. De oorlogssituatie is ongunstig voor
de opstandige gewesten, waar Utrecht zich in 1576,
met de ondertekening van de Pacificatie van Gent, bij
had aangesloten. Het Spaanse leger rukt op en be-
dreigt de grenzen. De Groningse stadhouder Ren-
nenberg verraadt begin 1580 de zaak van de Op-
stand en schaart zich weer aan Spaanse zijde.

In Utrecht hoort men van het 'Verraad van Ren-
nenberg' op 7 maart. Het bericht slaat als een bom
in. De burgerwacht eist het onmiddellijke verbod op
de openbare uitoefening van de katholieke
eredienst.'S Terwijl de raad over deze eisen verga-