Historia Gentium
Octavo 1235.

I

I

Vi

I
.,1

m-4

......I

• .i

I
f-

!

M

DE ALOUDE

STAAT

DER vereenigdE

EDERLANDEN.

■ C

■r

ri ■J\'

-%» ; • \\

DE ALOUDE

STAAT

E N

geschiedenissen

DER

VEREENIGDE

NEDERLANDEN.

DOOR

E. M. ENGELBERTS.

DERDE DEEL.

TE AMSTERDAM, BY
JOHANNES ALLARTj

-, .T A

A

ry v - \\ »

^ \' \' ; \\

rT

M »-i v; :■

.n o o cl

■ \' T » , K-v -, • j

. - O i

, ^.\'/ (i h l\'L^\'
* A ^ i i \' ... w V o »>. I f ,
■ i

m

- O O R B E R I C

Z ie hier , befcheide, Leezer! eindelyk bes
derde Deel van den Alouden Staat der verr
emgde JS^ederlanden, Zy die weeten, wat
my federt de uitgave van het tweede Deel we-
dervaaren is, zullen zich meer verwonderen,
Hti ik nog kan beiluiten , om de eer deezer
Landen en derzelver oudße Bewooneren uic
de vroegfte bronnen op te haaien, dan wan^
^leer ik het werk geheel had karen, fteeken.
Behalven het belang van den Boekverkooper;
en de Bezitters van de voorige deelen , die
een onvolmaakt werk zouden gehad hebben,
Ipoorden my gedijurige vraagen en verzoe-
ken aan. Het geen ik dus vrywillig onder-
nam 5 wierd ik nu g^rongen te agtervol-
gen: en ik kan niet ontveinzen, dat ik rny
dikwerf geweld heb moeten aan doen
om ihyn geesp op te beuren, na twee
Jaaren toevens de pen weder op te vatten,
m den ouden Godsdienst der Batavieren ^
want daar had ik even een aanvang van ge-
maakt, verder na te fpooren. De moeijelyk-
I^id van dit onderwerp, waar in de Neder-
Imdfche Schryvers my 200 weinig voldee.ienj
fchrik te my te 33ieer af. Het is my even-
Welai zoo ik hoope, gelukt, ook in dit ge-
* 3 va!

val de gedagtenis der Batavieren eer aan
te doen. Met hunne lykplegtigheden is al-
les afgehandeld, wat tot hijnne zeden en ge.
bruiken betrekking heefc, waarom ik hunne
gefchiedenisfen weder moest opvatten. Ik
heb dezelve alleen by de Romeinen zzngQ\'
troifen, en zorgvuldig by hunne Sehry-
vers opgefpoord , waar maar eenige melding
van hun gemaakt wierd of uitdrukkelyk of
ingewikkeld. — Hier uit moest men hen
nader leeren kennen, maar hierom moest ik
ook breeder over de Romeinfche gefchiede-
nisfen Tjw , dan veelen zullen verwagten :
dog ik kon anders geen adneengefchakéld
verhaal von gebeurtenisfen geeven , waarin
d^ Batavieren gemengd waren, en moesc
hen daarom volgen in Gallien en verzeilen\'
op alle hunne tochten , om re zien , wat
xy verrigteden. Juist hebben wy hen on-
der de Rorneinen in een tydflip aan-
getrolTen , waarin herhaalde omwentelingen

den Staat fchok op fchok gaven. --

Indien ik het ook op ongewyde gefchie-
denisfen mag toepasfan , en waarom nier,
wyl alles dient om de wegen der Voorzie-
nigheid , en de harten def menfchen te ken-
nen , kunnen deeze of tot leering of tot ver»

troos-

troosting ftrekken, vooral wanneer wy ia
foortgelyke omftandigbeden geplaatst worden.
Ik heb ten minften die \'er in meenen te
vinden,en het is ook daarom,dac ik niet van
Rome heb kunnen fcheiden, voor en ai eer
ik het geheele beloop van zaaken gezien had.
—Den eenen zal ik te veel, den anderen te
weinig gezegd hebben: maar hoe men \'er
ook over denke , ik heb volgens myn ba-
ftek deeze gefchiedenisfen zonder eenige hy*
zondere bedoeling zoo leerzaam zoeken te
maaken, als voegzaam gefchieden kon , en
daarom ook nu eenige algemeene aanmer-
kingen gemaakt, welke altoos te pasfe
komen, en die ik zou maaken, al was
\'er niets in ons Gemeenebesc voorgeval-
len. — Hec overige , dac \'er nog van de
gefchiedenisfen der Batavieren te zeggen
vale, zal nu gevoeglyk in een vierde Deel
kunnen begreepen, en daar mede de aloude
Staat beflooten worden. Het zou my aan-
genaam geweest zyn in drie Stukken alles
af te doen, gelyk myn eerfte ontwerp was:
maar dit was my nu onmogelyk. Zoo de
Hemel my gezondheid ,en rusr. verleend,,
zal die vierde Deei fpoediger volgen.

De

DE P L A A T E N^

dus ts plaaizm»
t. Dc Godsdiénstplegtigheden, te^en over Bl.
il. De afbeelding vanNEHALENNiAjteg.ov.Bl.ia^
KL Da Lykplegtigheden, , tegen over Bl. 1^6

IV. Het Hüunebed te Tincarloo van

twee zyden. . . tegen o Vér Bl. 162

V. Dc gevonde oudheden in

tegen over Bl. 17a

De Plaat van het Rhunisch Handfchrift kan achter
dit Deel geplaatst worden. Het was in het
tweede Deel beloofd.

DRUKFOUTEN

dus te verbeteren:

Bi. 132. reg. 4, moet Fa. weg en dezelfde Ipree«
ker E. blyven.

— 137. 15. Ddarin moét zyn Daaruit
»-141. — 7. van onder in de Noot , moet

iiJösecle zyn éerfie
~ 15S. —- 6. verbeelden lees , verbeelde, dat
löo. — 3. v. ond. nergens — dan. beter zd-
den — als

— 165. — 2. V, ond. moet beginnen dan zelfs

— 20Ié — 19. afhankelykheid. lees onafhah\'

kelykheid

S34. — 7. uoas evenwel nog , moet zya
inas nog

244. — 15. güturatas, lees güturvatus

goüé — io. CATO bewoog liever cato had c.
poMPiijüs bewoogen.

ZES\'

zestiende

ZAMENSPRAAK,

Een fiJioone morgejißond geeft aanleiding, om te
fpreeken van den Godsdienst der Batavieren. De
duisterheid van dit, onderwerp, Ds hoog\'
fie Goiheid , mcierd van hen erkend , egter
iioaren \'er ook andere voorwerpen, voor weU
Ae zy eerbied hadden\', — de Zon, Maan
tn Sterren i de Elementen en andere gefchape
wezens. Hunne Heilige ploßtzen j hunne
Priesters ; hunne plegtigheden en eerdien\'
jien. De Heilige tyden^ Hunne wichelaar
ryen en nsaarzeggeryen. Hunne gevoelens
over de Schepping en Onderhouding der
Waereld ~ over de Onßerßykheid der Zie*
Ie j de Opflanding der lighaamen en den
verfdiillendsn fiaat na dit Leeven.

P\'eranderingen hier in door dé
mrmsnging mst vreemde VoU
ken voorgevallen»

„ Óp GONDE Iaat ons \'t bedde riüineiia
De vlam van onze kaers is dood
Bcfchaamd voor \'t purper morgenrood t
De zon befchynt oHs op de pluiinen l
!ll. DEEL. A Op

S C H O O J>J E

Op, op myn Waardfte, laat ons gaan
En zien of onze hof kan roemen
Op 200 veel R-oofe- en Lely - bloemen,
Als op uw lieve kaakjes ftaan."

Me

L et deeze regelen van den zoetvloeijende Dich-
ter broekhuizen, wekte eelhart zyne waarlyk
bevallige vredegonde , wier bloeijende gezond-
heid nog eene frisfche Jeugd verbeeldde , op
eenen aangenaamen morgenftond uit den flaap.
Zamen gingen zy, na dat zy hunne kinderen ge-
wekt hadden , eene wandeling doen , om de
fchoonheden der Natuur , nti ook uit haaren
llaap verreezen , gade te liaan. De droppelen
van den dauw verzilverden nog de kruidjes: —-
alles vertoonde een nieuw leeven en een bly
gelaat , terwyl de vogeltjes het eerfte licht der
zonne met blyden zang begonnen te begroeten.
Eelhart bragt zyn gezelfchap inderdaad in den
bloemhof, om vervolgens eene wandeling in het
bosch re doen. — Welke heerlyke koleuren,
liep hy\'uit , welk eene rykheid en vericheiden-
heid heeft de Schepper niet aan déeze vercier-
felen medegedeeld, die uit den zwarten grond
met den fchoonften luister , met eene onver-
gelykelyke zuiverheid voortfpruiten! Altoos my-
nè vredegonde , myne kinderen , — altoos
befchouw ik dezelve met eene nieuwe verruk-
king i — wat gevoelt gy?

Vre-

MORGENSTOND. $

Vredegonde merkte , dat eelhart geheel
ontruimd was: zy wilde de verdere toepasfing
der Dichtregelen , waarmede zy op zo eene ver-
pi igtende wyze uit den flaap gewekt was, liefst
ontwyken, om zich van deeze helderheid op de
beste wyze te bedienen ten nutte van haar en
haare kinderen. — Ja, myn eelhart! Een hart
moest wel van alle fmaak en gevoel ontbloot
zyn, het geen voor deeze groeijende fchoonhe-
den geene aandoening had. — Hoe ver fchiet
de kunst hier by te kort! — hoe ver het penceel
van VAN HüissUM , cn de borduurnaald vaa
ouze Rozemond het mag gebragt hebben ; zulk
eene gloed van kleuren, met zoo veele verfchei-
denheid in een gefmolten, — zulk eene losheid
en helderheid is niet volmaakt naar te booifen.
Maar \'er is nog iets in de Natuur , dat nog
fchooner nog onnavolglyker is ; dat elke dag
min of meer, vooral in de Lente en den Zomer
vernieuwd wordt, en nogthans by elke vertoo-
ning een nieuwe aandoening op elk gevoelig hart
veroorzaakt.

E. Wat bedoelt gy vredegonde?

Vr . Kom myn eelhart , ik zal het U in Tolle
kragt , zonder belemmering laaten zien; de
bloemhof is by de hand; wy kunnen denzelyeQ
alle uur van den dag op ons gemak befchouwen:
—■ dit toonneel zal ras verdwynen: — wy zyn
niet alle morgen zoo vroeg op de been, nog zoo
vry van zprgen, kom, volg my.

A 2 On-

4 SCHOONE

Onderwyl fpoedde vr.EDECONDE zich al voort
en bragt haaren beminnelyken Echtgenoot met
frederik en machtilde op het heuveltjc, daar
eelhart de hut der Batavieren had laaten op-
rigten , van waar men een ruim veldgezigt had
tot in de kimmen. Naauwlyks waren zy hetzelve
hand aan hand beklommen , of eelhart riep
uit, ja gy hebt gelyk myn Waarde, daar moet
alles voor zwigten ! Gy bedoek immers niet an-
ders , dan dit morgenrood, dan deeze pnrperge-
verwde wolken,dan dit heerlykZonnenlicht, het
welk zich met den fchoonften luister boven de
kimmen vertoond.

Vr. Dit was liet myn eelhart! Daar voor
moeten al de gloejende kleuren, al de fchoonheid
van den Bloemhof zoo ver wyken , als het
fchoonlle kunst tafereel voor de fchilderende Na-
tuur moet onder doen. Zie weik een glans, welk
eeneMajelleit! Ter naauwernood kan ik my weer-
houden , om op myne kniën te vallen, en hem te
danken , die deezen zegen , dit onvergelykelyk
toonneel alle dagen voor zyiie fchepfelen ver-
nieuwd. ___ O hoe groot hoe fchoon moet dat

Wezen wel zyn, myne kinderen, het geen wy
als de oorzaak van dit alles hebben te eerbie-
digen 1

E. Geef uwe aandoening, myn Lief, en uwe
traanen den vryen loop , zy zyn my op uwe
wangen niet min bekoorlyk, dan ^e droppelen
van den dauw op het veldgewas : — en ik ver-
trouw

morgenstond. g

trouw tnyne kinderen, dat gy deel zult neemen in
de godsdienflige veiTukking van uwe moeder.
Eelhart breidde dit gefprek verder uit, en leidé
de befpiegelingen zyner kinderen ongevoelig op
tot de erkentenis van de Gi\'ootheid, de Goedheid
en Almagt van den Schepper. Eindelyk voegde
hy \'er deeze aanmerking by: \' indien de Af-
godery ooit verfchoonlyk kan \'zyn in een rede-
lyk fchepfel, is zy het meest toe te geeven in
zulken, welke tot de erkentenis van een onzigt-
baar Wezen, den Schepper\'van Hemel en Aarde
nimmer eenige redelyke opleiding gehad hebben,
cn door de fchoonheid van dit toonueel als het
heerlykfte , dat zich voor ons oog vertoond ,
verleid worden., ora daariu den Schepper zelf
te eerbiedigen; — zieh. voor het Zonnelicht
wiens onmischbaaren \'Weldaadigen invloed wy
alle. dagen ondervinden , als voor, eene Godheid
neder\'te buigen. Eu; inderdaad heeft zich deeze
foort van Afgodery ook het meest over den Aardn
bodem verfpreid. , i

Vr. En wat invloed had dit op onze bata-
V1ER.EN ? hoe dagten deeze braave Lieden over
dit onderwerp ? daar ben jk:nieuwsgierig na.. Kom
myn eelhart !wy zyn wel niet verzadigd\', maar
vermoeid van het aanfchouwen van" diï-tafreel;
\'^yne ziel verlangt naar eenige gelegenheid^,\'Qm
zich te herflellen van haare aandoeningen, laaten
wy in oinze Bataaffche vjöonhyg, v}z?LX \\vf iri
lang geen gebruik van gemaakt hébben, gaan zit-
A s ten:

s c h o o n e

ten : — xy kan ons dan op dè beste wyze t©t
eene Landkapel verftrekken , gelyk gy dezelve
hebt gelieven te noemen. Roozemond en
DioERiK zullen misfchien ook door het fchoone
weer uitgelokt worden tot eene uchtend-wande-
ling en morgen - bezoek: --zoo dit met uw plan
overeenkomt.

E. Ja zeer Wel myne vredegonde. Wy zyn
hèt laatst, toen wy over de krygsoeffeningen der
Batavieren fprakcn met den Invloed van hunnen
Godsdienst, zelfs in *t midden hunner krygsheiren,
geëindigd. Laaten wy met hunnen Godsdienst
Onze gefprekken voortzetten, dan zullen wy de
beste gelegenheid krygen om te befluiten, wat
invloed het op hun had, wanneer zy de werken
der Natuur — wanneer zy dit gezigt met opmer-
king befchouwden; maar dan moesten wy het
ontbyt hier laaten brengen en last geeven, wan-
neer DIDERIK komen mogt, dat hy zich met
zyne rozemond terftond herwaards begeeve.——

Machtilde en fredrik vloogen naar huis, en
kwamen eerlang te rug — met diderik , met
rozemond, — met het ontbyt, — met ciESAR
cn tacitus en de aantekeningen van eelhart.
Elk droeg wat en elk wierd op het hartelykfte
ferwellekomt. ~ Zoo, riep eelhart uit, zoo
myne vrienden , gy komt juist van pas ! maar ik
geloof, dat myne vüedbgonde van uwe komst
geweeten heeft, dat zy my heeft willen vei^
rasfen. — Des te beter! ons gezelfchap is

na

M O e E N S T 0 N Dj f

nu voltallig en ons genoegen te grooter.

D. Om de waarheid te zeggen, Wy hadden on?
ze Vriendin beloofd, om haar en u in deeze week
op den eerften fchoonen morgen vroeg te komen
verrasfen. De ondergaande zon voorfpelde on»
gisteren denzelvenj wy gaven last, om ons met
het krieken van den dag te wekken —^ en bega-
ven ons terftond op weg. — Wy hebben^ ons
wonder vermaakt met het befchpusvsn van de
opgaande Zon.

Viv. Dan hebben wy buiten twylfel detplfde
aandoeningen gevoeld, toen wy al het fciioonc
van deezen aangenaamen morgenftond in het be-
wonderen van dezelfde opgaande Zon genooten.
Zoo gebeurde het meermaalen, dat vrienden of
hetzellde oogenblik op hetzelfde dagten , hoe-
wel wie kan hier op nalaaten te deuken. —- Nu
hoop ik maar, dat gy genoegen ziüt neem,en ia
ons voorneemen, het geen hier een gevolg .ga?-
weest is, van......

D. Ik wedt, dat ik het raade. Niet te.ycr^
geefsch tref ik myne waarde buuren in deeze
Bataaffchs wooning aan. De Batavieren nülen
zeker het voornaame onderwerp van ons gef|;>x.e^
zyn.^— Is het zoo niet ?

E. Ja myn diderik , wy willen over bujinea
Godsdienst handelen, eene vraag y^in jjiyQe v^g,-
deoonde 5 heeft daar .toe aanleiding ^e^^eyen.
—■ Het onderwerp is gewigtig, maar de taajc

A 4- nle:.

S fiE èODSBlENST

niet zoo gemakkelyk , als men zich verbeel-
den zou.

Fr. O dat is goed!

R. Myn hart is voor zulk een onderwerp nu
zeer gefchikt, en ik hoop , dat onze Batavieren
ook in dit opzigt \'er hiisterryk zullen afkomen,

D. Zy waren immers Heidenen! —\' maar wat
maakte deeze taak voor mynen eelhart moei-
jelyker, dan andere, die u evenwel vry wat
moeittt-t^roorzaakt hebben ?

E, De BATAVIEREN Waren oorforonkelyk gee\'
lie Jsraéliten en nog minder Christenen-, men zal
ze dus onder de Heidenen moeten rekenen, —
om dat men van ouds geen andere foonen kende.
Maar laat u deeze naam, zo min met éeoig vooi\'^
oordeel inneemen , als die van Barba-aren. —
Zy waren dan Heidenen, maar zulken waren ook
de JLgyptenaaren , de Asfyrieren , de Perfvaa-
nen, de Grieken, de Romeinen, en alle de vol-
ken der Oudheid, welke, hoe beroemd wegens
hunne daaden en nationaale deugden, nogthans
dit met elkander gemeen hadden,dat zy de waare
kennis en de zuivere begrippen van het Opper-
weezen misten, voor zoo verre zy niet behoor-
den , onder dat volk het welk de Godheid
behaagde door eene byzondere Openbaaring van
tyd tot tyd te verlichten , om onder hetzelve
den waaren Godsdienst te herftellen en te bewaa-
yeo, Het zal nogthans genoeg zyn ^ indien wy

het

0 e r batavieren. 9

het zoo ver kunnen brengen, dat de Germaa-
nen in \'t gemeen en de Batavieren in het by-
zonder , onder de Heidenfche volken in zulk
«en licht voorkoomen , dat wy hen erkennen
kunnen, als het iiTinst bedorven in hunne gods-
dienftige begrippen, en het naast komende aan
die verheven waarheden, welke door de Godheid
zelve aan het menschdom in den beginne zyn
medegedeeld, en onder hetzelve langen tyd, van
geOagte tot geüagre, voor de affcheiding der vol-
ken zyn voortgeplant.

D. Zy zouden dan in hunnen Godsdienst de
JEgjptenaaren,— da Grieken, dQ Romeinen ovetr
troffen hebben? -— De Batavieren,wt\\ke fchoon
geenszins langer onder de Wilden te tellen ,
van V\\?elk een blaam gy dezelve volkomen gezui-
verd hebt, egter veel minder verlicht, veel
minder befchaafd waren , dan deeze beroemde
volken? . , .

E. En even daarom kwamen zy digter aan dê
©orfpronkelyke eenvoudigheid, het kenmerk van
het waare, waar van de andere volken uit eene
zugt tot nieuwigheid , —^^ door de baatzugtige
oogmerken hunner Geestelyken, — door dwee-
pery en bygeloovigheid, — door volgzucht en
eindelyk door een rechtvaerdig oordeel van diea
Ged, wien het hun niet goeddagt in erkentenis
te houden, alverder en verder zyn afgeweeken5
tot dat eindelyk de grootfte ongerymdheden hei-
ie ia begrippen en in zeden,want het een vloeit

A 5 . lait

ÏO 1)E GODSniENSt^

uit liet ander voort, onder hen de overhand ge-
Komen hebben. Gy weet immers myn diderik,
\\vclke ongerymdheden \'er zelfs in de Godsdien-
ftige leerftelfels en plegtigheden der Grieken en
Romeinen plaats greepen! en tot welk eene bui-
tenfpoorige bygeloovigheid de Mgyptenaaren ver-
vallen zyn, zoo dat meu hen befchuldigd, dat
zy het getal hunner Godheden tot dertig dui-
zend zouden gebragt hebben.

D.\' Waren, de Batavieren dan niet bjrgeloovig?

E. Zy waren het in een zekeren zin; msar het
Bygeloof en zoo gy wilt de Afgodery hadden
geenszins by hun dien trap beklommen., als by
de cvengenoemde volken. Hunne Godsdienst wa»
•zoo eenvoudig en in veele opzigten zoo zuiver
ingerigt volgens de infpraaken van de Rede, als
hunne zeden. Dezelve maakte weinig vertooning,
beftond in weinig plegtigheden en even daarom
valt het zoo moeijelyk te bepaalen, welke God-
heden zy eigenlyk erkend en op welk eene wyze
zy dczelre vereerd hebben. Vreemden hadden,
daar door tc minder gelegenheid, om zich van
hunnen Godsdienst een regt begrip te maaken, en
vreemden zyn het,van welken wyhet voornaam-
fle berigt vervvagten moeten, — Hoe veele lang
bekende Natiën zyn \'er, van wier Godsdienst wy
niet dan oppervlakkiga of zeer verkeerde denk-
beelden vormen, oin dat de reiz)gi;rs uit gebrek
van taalkennis en andere oorzaaken geene gele-
genheid hadden, om agter de waarheid te komen.

Hoe

der B A T A V Ï. E R » N. % t

Hoe veelen zyn \'er op de lyst der Godverzaakers
geplaatst, oin dat zy weinig of geenen uiterlyken
eerdienst by dezelve vernamen, daar liet onder-
tusfclien van agteren bleek, dat zy alleen minder
bygeloovigheid en geregelder xknkbeelden van
de Godheid bezaten, dan andere openbaare afgo-
dendienaars. En ik ben \'er niet vreemd van, dat
de Germaanen onder dezelfde verdenking by de
eerfte, ontdekkers gevallen zyn, wyl men geene
Tempels, geene Afgodsbeelden by hen ontdekte,
en dus niets van dit alles, het welk de grootfté
pragt en uiterlykheid aan den Godsdienst by
andere bekende Volken in de Heidenfche waereld
byzette. In laater tyden zyn \'er zelf geweest,
welke meenden, dat de Germaanen nog van God,
nog van eenige Godsdienst geweeten hadden ,
voor en al eer de Romeinen hen daar van ojider-
rigteden. —De oude Galliers ,wdïke met de Ger-
maanen uit eenen Stam gefproten en oorlpronkê-
iyk van dezelfde zeden waren, wierden in zulk
een haatclyk licht befchouwd, en zy gaven \'er
le meer aanleiding toe,om dat zy overal de tem-
pels plunderden en de beelden , der afgoden ver-
nielden , waar zy in hunne tochten tot in Grieke^t-
land en klein Aßen toe de overhand kreegen ,
waar van daan zommigen de vertelling va^i den
ftryd der Goden en Reuzen afleiden ; maar mm
deed hen allen onregt aan. De aaum^erking van
Maximus Tyrius gaat veel eer in \'t algemeen
door „ Alle JBarhaaren neemen eenen God aan.\'*

ea

ÏÊ M 0 R IJ E L rj K H E I D

en liet zeggen van /elianüs „ Wie moet niet
de Barbaarm pryzen i niemand onder hen heeft
ooit gelochend, dat \'er een God- is; ja niet eens
heeft iemand hunner dit<een oogenblik in twyfFel
•getrokken of \'er .Goden gevondeu worden of
niet; of zy zich over het menschdom bekomme*
ren of niet.; nog Indiaanen nog CEExtN , nog
Mgyptenadren zyn ooit op zulke dwaaze gedag-
ten gevallen als evemerüs de Mesfenier , dia-
GORAÏs , sosias Hippo, diogenes de PhrygieT y
EPictfRus , welke, ten deele. de Godheid in \'t
gemeen gelochend, ten deele aan derzelver aan-
wezen getwyifeld,. of haare zorg en opzigt over
de waereld ontkend hebben." Men zou deeze
lyst nog merkelyk kunnen vergi-ooten, waar uit
men zien zou , dat onder de\' wyste en meest
verlichtfte volken de grootfte dwaazen gevonden
worden. — De hedendaagfche inwooners vaa
Germanien mogen ook zulken opleveren ; by
hunne min befchaafde \'min kundige voorouders
zyn dezelve onbeksnd geweest , fchoon zy in
Godsdienst van de meest bekende Volken der oud-
heid verfchilden. — Het geen lucanus tot de
Galliërs zeide, had by met het zelfde recht ook op
de oude Duitfchers kunnen toepasfen (*):,, het is u
alleen gegeeven om de Goden en Hemelfche we.
zens te kennen, of alleen gegeeven, om ze niet te

:;. ken-t

Solh tiesfe Deos emli Humins vshis^ .

Aut fslis ncfeire datum.

VAN DIT ONDERWERP. 13

V

kennen." Gy kunt nu hier uk van zelfs opmaa-
ken , hoe moeijelyk het de Griekfche en Romein-
fche gefehiedfchryvers viel, van welken wy de
oudlle berigten alleen hebben moeten, om een
regt denkbeeld te vormen van een Godsdienst,
welke zo zeer van de hunne verfchilde.

Vr. Buiten twyffel is hier het vooroordeel en
de veragting bygekomen , welke in den Gods-
dienst altoos den meesten invloed had.

E. Zoo is het juist. Men eischt van een his-
toriefchryver , dat men niet in hem ontdekken
moet van wat landaard hy is, of welken Gods-
dienst hy belydt. — Dit is wat veel gevergd :
maar tacitus, fchoon onder de onzydigfte en
naauwkeurigfle gefchiedfchryvers te tellen, wavS
in \'t ftuk van den Godsdienst wel degelyk een
Romein. Nergens is hy minder tacitus, dan
berigt geeft van de Jooden en de Chris-
tmm. Met de Germaanen, die men nog on»
der de veel-Godendienaars volgens zyn opgave
ter naauwernood tellen kon , loopt het wel
beter af, en van deezen had hy in \'t alge-
meen gunftiger denkbeeld , egter zoo gunftig
niet, dat het in hem kon opkomen, dat het
der moeite wel waard zou zyn, zich met ernst
op den Godsdienst van dit oude oorfpronke-
lyke volk toe te leggen en daar uit de denk-
beelden, die zy zelfs gevormd of van de Griek\'
/c//ewysgeeren en dichters overgenomen hadden,
tg verbeteren. Daarom heeft hy \'er zich met

een

DE ERKENTENIS

een kort oppervlakkig berigt afgeholpen. — C^-
SAR. heefc \'er nog minder van. Wy zullen ze
beiden raadpleegen en zien hoe ver wy met
deeze oude gidzen het fpoor vinden kunnen.

Fii. Zyn \'er behalven deezen geene anderen?

K. Anderen Ipreeken \'er hier en daar maar by
geval van, geen Romeinsch of Grieksch gefchied-
fchryver is my bekend, welke dit fluk opzettelyk
behandelt. Wy zouden daarom onzen toevlugt
ook moeten neemen tot de oudfte Noordfche
Gedichten en Schriften, welke van de Heiden-
fche tyden overgebleeven zyn, waaruit wy ten
minften voor een groot gedeelte de Godsdienftige
begrippen kunnen opmaaken , welke onder de
Germaanen, die in het Noorden woonden plaats
gehad hebben, zonder dat wy met genoegzaame
zekerheid kunnen melden, in hoe ver zy algemeen
doorgedrongen, in hoe ver zy ook van de Bata-
vieren aangenomen zyn. Uit tacitus leeren
wy, dat zommige Natiën onder de Duitfchers
in het Godsdienftige iets byzonders haddeu, en
het is zeker , dat zy die iu de Noordelykfte
ftreeken zich ophielden onder de diepdenken-
ften , maar ook onder de bygeloovigften en
zwaarmoedigften in \'t ftuk van den Godsdienst
moeten gerekend worden. Maar zonder ons met
hunne toveraars en toverhekfen , fpooken en
kwelduivels op te houden, kunnen wy hen alleen
over de voornaamfte begrippen van God en den
Gudsdietjst, welke onder de Germaanen heersch-

ten^

VAN DKN WAAR»N GOD. IS

ten, raadpleegen eu met onze Romeinfche G>
fchïedfchryvers vergelyken.

Vr. Wuren\'er by die Volken nog begrippen
©vergebleeven van den eenigen waaren God?

E. Deeze begrippen worden by de meeste Hei-
denfche Volken, zelfs by de\'grootfte Afgoden-
dienaars, hoewel zeer duièter en verward aan-
getroffen. Opmerkelyk is daarom het zeggen van
MAXtMus TYRiüs in zyn eerfte verhandeling: „In
deezen zoo grooten Üryd, verdeeldheid en ver-
fcheidenheid van gevoelens kunt gy bemerken»
dat de inftellingen en gedagten van allen daar in
overeenkomen , dat \'er één God is, aller Koning
sn Vader. — daar in komt de Griek met den
Barbaar , de bewooner vau de yaste kust,met
den eilander, de wyze met den dwaazen over-
een. ,, En ia zyn agtendertigfte Verhandehng:
want God is de Vader en Stichter van alles, wat
wezen heeft: ouder dan de Zon — ouder dan de
Hemel, eerder dan den tyd of eeuw of al het ge-
fchapene." Keizer Juliaan erkent-dit ook, dat
\'er maar èèn Schepper van alle dingen is, maaf
dat \'er in den Hemel veele Goden zyn, welke aan
hem onderworpen zyn. Zoo word \'er ia de
Edda der Tslanderen gevraagd , ,, welke is de
hoogfte en oudfte onder alle de Goden ? en ge-
antwoord , de oudfte onder alle Goden wordt
genaamd alfadur of aller Vader. Deeze God
leeft in Eeuwigheid , regeert zyn ganfche ryk
ea voorziet of zorgt voor alies , wat groot en

kleip^

ï6 de K il K e n T e n I M

klein , hoog eu laag is , hy heeft den Hemel
en de Aarde gefchapen. " — ^Men vindt ook de
treflykfte befchryvingen van God in dit zelfde
oude Noordfche handfchrift. — ,, Dat hy van
Eeuwigheid is en tot in Eeuwigheid leeft; ~
Dat hy alweetend is en ailer menfchen doen
ziet en opmerkt: -- dat hy onder alle de Go-
den de Almagtigfie is.\'^

R. Trelfelyke gedagten voorwaar, jammer-is
het, dat dezelve door Afgodery bezwalkt wier-
den. Hoe konden menfchen , die zulke fchoo-
ne denkbeelden van de Godheid vormden tot
een veel Godendom vervallen?

E. Buiten twyffel, om- dat zy van het on-
eindig Vermogen , dat alles voortbragt en alles
alleen door zich zelven befluurd zulke verheeve
denkbeelden niet konden vormen ; maar het
zelve min of meer naar her vermogen der
fchepfelen. afmaaten. Zy begreepen , dat het
minder moeite voor het hoogfte Opperwezen
en meer voordeel yoor zyne fchepfelen yerfchaf-
fen moest, wanneer hy zich bediende van we-
zens, welke hy de zorg en het beftuur van on-
derfcheide zaaken opdroeg: maar welke egter
hun beftaan hun vermoogen en gezag van hem
ontleenden en aan hem onderworpen bleeven.
Dus vervolgt dezelfde MAXiaius tyriüs. — „In
deeze verfcheidenheid van gevoelens — komen
wy ook overeen , dat aan deezen eenen God
veele andere Goden zyn -toegevoegd , welke

200-

y^n dën \\v aaren god. 1?

zoonen zyn van dien Opperften God en als
waare zyne ambtgenooten. — Zoo dat, indien
gy tot aan het uiterfte einde der aarde trekt, gy
daar ook Goden vinden zult, welke niet verre van
deezen opgaan en niet ver van anderen onder-
gaan*" (De aarde namelyk aïs eene groote uit-
géftrekte vlakte begreepen zynde, boven vpelke
de fterren in het uitfpanfel geplaatst zyn.) —
„ Zoo gevoelden de IVandaalen, volgens hüL-
MOLD , dat \'er een eenige God is , die in den He-
mel over de mindere Goden heerscht, en boven
anderen vermogend is, maar dat hy voor het
Hetnelfche alleen zorge draagt en het Aardfche
aan de andere Goden aanbevolen heefti — Dac
zy, aan wien hy elk zyn post heeft aangewe-
zen , hem gehoorzaamen , gelyk zy uit hem
voortgefproten en boven den anderen voortrelfe-
lyker zyn, na dat zy dien God der Goden nader
beftaan."

Vr. Düs rchynen zy een foort van familie - re-
geering in den Hemel ingevoerd te hebben.

E. De eene dwaaling vloeit uit de andere
voort. Welke hand voor hand toeneemen, naar
dat men meer en meer van het waafe oor-
fpronkelyke afwykt, — Maar dit Zou ons van
\'t regte fpoor brengen. Wy moeten vooreerst
onderzoeken , wat c^sar en tacitus van den
Godsdienst der oude Germaanen gefchreeven heb-
ben , en zien, of wy hen hier in als onze
voomaamfte gidfen, gelyk voorheen, volgen kun-
lU. deel. B nen»

l8 CiESAR EN TACITUS

nen. Ondertusfchen zullen die algemeene aan-
merkingen, waar toe de onderfcheidene vraagen
van het gezelfchap aanleiding gaven, ons in \'t
vervolg wel te pasfe komen. Na dat caesar
in het zeventiende Hoofdftuk van het zesde boek
over den GaUifchen oorlog gefchreeven had;;
j, de Galliërs vereeren voornamelyk den God
MERcuRiüs. Van hem ziet men zeer veele af-
beeldingen :\'zy zeggen, dat deeze de uitvinder
der Kunften is ; deezen houden zy voor den
opziener\' van alle Wegen en Reistogten; deezen
meenen zy, dat een grooten invloed heeft op het
dry ven van den Koophandel en het winnen van
Geld. Na deezen eeren zy apollo en mars en
jupiter en mine rva , van welken zy dezelfde
denkbeelden hebben , als de overige Volken j —
dat apollo de Ziekten verdrijft: — dat miner-
VA over de Handwerken en Konften het opzigt
heeft: dat jupiter het gebied voert over den
Hemel: dat mars de Oorlogen beftuurt: enz.""
dan begint hy zyne befchryving van de zeden der
Germaanen, in het een en twintigfte Hoofdftuk
aldus : De Gerrnaanen verfchillen veel van
deeze fe..voonte. Want zy hebben nog Bruiden^
welke het opzigt hebben over Goddelyke zaaken ;
nog leggen zich toe op offerhanden. Zy re-
kenen die geen alleen in het getal der Goden,
welken zy zien en door wier byftand zy zigtbaar
geholpen worden, de son en vülcaan , (waaf
door hy het vuw^. verftaat} ea de maan ; van

ds

v e 11 g e i, é e k è 19

de overigen hebben zy zelfs by gerügte niets ge-
hoord." Tacitus zegt in tegendeel in het ne-^
gende hoofdftuk van de zeden der Germaanen,
daar hy opzettelyk van hunnen Godsdienst han-
delt : ,, van alle Goden eeren zy het meest
mercüriüs , wien zy het betaamelyk rekenen
op zekere dagen te vereeren met menfcnelyke
offerhanden. Hercules en mars verzoenen zy
met dieren, welke daar toe gefchikt zyn : een
gedeelte van de Sueven offert ook aan isis. Waar
van daan de oorzaak en oorfpronk Voor deezen
vreemden eerdienst af te leiden zy, heb ik niet
genoegzaam ontdekt; alleen geeft het teken zelfs
van deeze Godheid, op de wyze van eene Jagt
gevormd, te kennen, dat de Godsdienst van bui-
ten aangevoerd is. Voor het overige oordeelen zy
de Goden nog binnen muuren te moeten beflui-
ten , nog op eenige wyze door eene menfchelyke
gedaante te kunnen afbeelden. Zy heiligen bos-
fchen en wouden, en noemen dat Verborgene, het
geen zy alleen met den hoogften eerbied zien, met
den naam der Goden." Wanneer hy iu het tweede
gedeelte van zyn uitneemend werkje over de by-
zonderheden handelt, waarin zekere natiën on-
der de Germaanen van de andere verfchilden,
fpreekt hy iu het veertigfte Hoofddeel van de
Godinne herthus of hertha, onder welke
naam de Moeder de Aarde by zeven aaneengren-
zende natiën vereerd wierd. In het drie ea
veertigfte hoofddeel fpreekt hy van eene God-

B a heid

|r 20 c ^ s a r e n t a c I t u &

( ^ heid ALcis , onder welken naam castor e»

il: POLLUX by de Naharmlen door een priester

in vrouwelyk gewaad in een heilig bosch zou-
ii den gediend geweest zyn.

i D. Ik weet niet waar over ik my meer ver-

wonderen moet; — of over het verfchil, dat \'er
in den Godsdienst van de Gallen en Germaanen
i plaats vond, welke volgens c^sar het grootfle

1 \' eontrast maaken, daar ze evenwel aan elkande-

i ren grensden en de grootfte betrekking op el-

j kander hadden wegens een gemeenen oorfprong;

\'— of over de tegenftrydige berigten van twee
zoo voornaame Gefchiedfchryvers. Wien van
beiden moeten wy nu gelooven ? of weet myn
EELHART ook raad om dit overeen te brengen?

E. Zeer veelen verwerpen het verhaal van
e^sAR geheel en al. De minften , v^fre de
minften dat van tagitus en het zal bezwaarlyk
zyn deeze getuigenisfen te vereffenen. — C^sar
getuigt,dat zy alleen die Goden vereeren, welke
zy zien. Tacitus fpreekt van onzigtbaare God-
heden, die zy oordeelen niet te kunnen afbeel-
den. C^SAR gewaagt alleen van drie Godhe-
den , weike niet eens by tacitus genoemd
worden. De laatfte fehryft hen de vereering
van mercurius toe als den voorn aamften, even
gelyk CiESAR getuigd van de Galliervoorts
van hercules, mars, isis, de moeder de
aarde, gastor en pollux. caesar daar-

entegen , „ alle deeze en de overige God-

he-

V E R .G E L E E K. E N,

heden zyn hen zelfs by gerugte niet bekend."
Cjesar verzekert, dat zy .zich niet op het offe-
ren toeleggen. Tacitus , dkt zy niet alleen
■dieren aan hercules en mars, maar zelfs men-
fchen op zekere dagen aan mercurius olferen.
Dit loopt te ver uit een. Ik beken, dat over
het algemeen aan tacitus als Oefchiedfchry-
ver meer gezag wordt toegeweezen, dan aan
c-®sar, maar zou men in dit geval aan c/esaR
den voorrang niet behooren te geeven ? hoe zeer
men deeze plaats wel eens tot bewys van zyne
onnaauwkeurigheid bybrengt, en ik erkennen
moet, dat zyn berigt ook niet volledig is. Ta-
citus heeft eerst ten tyde van vespasiaan het
Procuratorfchap in Belgisch GaUien waargeno-
men en in dien tyd zyn voornaamfte aanmerkin-
gen over de Duitfchers gemaakt. Zy hadden toen
reeds lang ommegang met de Romeinen gehad en
het was mogelyk, dat zy van hunne zeden en
Godsdienst het een en ander overgekomen
hadden; dan toen c.®sar dit volk bezogt,
kenden zy de Romeinen niet dan by naam , en
hy trof ze aan in hunne oorfpronkelyke onver-
basterde gewoonten. En toen zegt hy uitdruk-
kelyk, dat de overige Goden zelfs by naam niet
onder hen bekend waren. Gansch anders was
het met de Galliërs geleegen: de Romeinen
hadden hun gebied onder dit volk reeds uitge-
breid, en met hetzelve gemeenfchap gehouden,
voor de tyden van c^ssar. En fchoon dit

B 3 al-

e M S k K EN T a C I t O s

alleen dat gedeelte van Galiien betreft, het geen
ciigst aan Italien grenst, was \'er eer gelegenheid,
om de Romeinfche zeden door den Koophandel
onder de Galliërs voort te planten, dan onder
de Germaanen, behalven dat de Griekfche
volkplanting onder de Galliërs al vroeg eene
verbastering veroorzaakt had. Hier van daan
ook het groot verfchil tusfchen beide Natiën,
fchoon oorfpronkelyk aan elkander gelyk. On-
dertusifchen moet men ook aanmerken, dat de
Romeinen, ora hunne Goden eer aan te doen,
daar eenige overeenkomst vau naamen , eigen-
fchappen of eerdienst wierd aangetroffen, ter-
ftond in de vreemde Goden, van welke zy het
regt begrip niet hadden, hunne eigen Goden von-
den. Wy hebben dit reeds van dis of pluto
by c^SAE opgemerkt en hetzelfde zal ook wel
omtrend andere Goden der Galliërs by c^sar
en der Germaanen by tacitus plaats vinden.

D. Gelyk tacitus de oorfpronkelyke zeden
der Duitfchers heeft opgegeeven, zoo moest hy
ook hunnen oorfpronkelyken Godsdienst aange-
weezen hebben, en nu zou ik het in dit ge-
val meer met c-esar, dan met tacitus houden,

E, Wanneer men maar alleen nadenkt het
geen deeze van mërcürius zegt, hoe kon dit •
plaats hebben van de Duitfchers, dat zy mër-
cüRius, den God van Koophandel, Kimften en
Bedriegeryen, als hun opperfle Godheid zouden
geëerbiedigd hebbcM ? dit ging by de Galliërs

vergeleeken.

tlog aan, maar kwam by de Germaanen in \'t
geheel niet te pas, welken den Koophandel nim-
mer als een middel van beftaan , als eenè
hoofdbezigheid hunnes leevens aanmerkten, maar
wel den Oorlog. Indien een van beiden, moest
^iars dan de voornaamfte Godheid geweest zyn,
"Welke zy vereerden en daarna herculüs : maar ik
dénk, dat deeze allen zoo min by de Germaanen
in de vroegfte tyden bekend waren, als de isis
der Egyptenaarent de moeder der goden, cas-
toit en pollux , welke tacitus in \'t vervolg aan
byzondere Natiën der Germaanen toefchryft. En
het kan ook niet anders zyn, indien wy wel door-
denken het geen tacitus volgen laat.: ,, Voor
het overige meenen zy uit de grootheid der Go-
den , dat dezelve nog in muuren befloten , Jiog
op eenige wyze door menfchelyke gedaante kun-
nen verbeeld worden. Zy wyden alleen bosfchen
en w^ouden, en benoemen dat Geheime in
dezelve, het geen zy met enkele eerbiedenis ,
befchouwen, met den naam der Goden." Hoel
konden zy zoo wel geene beeldtenisfen maa-
ken van mercurius , van mars , van her-
cules , van isis , van castor en pollux, als
derzelver grootfte vereerders , de Grieken, de
Rmeinen en de Mgyptenaaren van welken zy de-
zelve moesten ontleend hebben. Konden Goden,
die in eene menfchelyke gedaante hier op aarde
verkeerd, groote daaden, maar ook groote wan-
bedryven gepleegd hadden , konden die onder

B 4 geene

04- C-ffiSAR EN TACITUS

•^eene menfchelyke gedaante gebragt, en hunne
beeldtenisfen in tempelen en pragtige gebouwen,
ter hunner .eere opgerigt, geplaatst worden. Maar
neen! zy agtten dat alle afbeeldingen hunne Go-
den oneer aandeeden, en de gpotlle tempelen hen
niet konden bevatten» r3eeze uitdrukkingen, en
nog meer het geen volgt, begrypen meer in zich,\'
dan men onder woorden brengen kan, — dan
tacitus \'er misfchien zelf van begreepen heeft.

Vr. My dunkt zy moeten van het volmaakt
geestelyke en van het oneindige der Godheid
betaamelyke denkbeelden gehad hebben.

E. Zoo is het ook, en daarom noemden zy
dat Verborgene in de bosfchen, dat Heiligdom,
het geen zy alleen in den eerbied hunner harten
cn niet met hunne lighaamelyke oogen zagen, dit
noemden zy met de naamen der Goden. Deeze
woorden hebben geen zin, of zy moeten beteke-
nen, dat zy zich met den uiterflen eerbied de
Godheid vertegenwoordigden in hunne gedagten,
.wanneer zy ter pelfening van hunnen Gods-
dienst op plegtige tyden in hunne heilige bos-
fchen by een vergaderd waren, zonder dat zy
eenige afbeeldingen van dezelve voor hunne
oogen hadden.

Fr. Vergun mij te vraagen , hoe de Romei-
nen dan wisten, dat zy zulke Godheden vereer-
den , indien zy \'er geene beelden van zagen,
welke by hun door byzondere byyocgfelen tei>
llond kennelyk vyaren?

E. Zy

V E ïl G E L E E K E N. 25

E. Zy zouden het dan moeten opgemaakt
hebben uit de naamen, welke zy aan die bosfchen
of wouden gaven. Dan behoudens den eerbied,
welke ik voor mynen tacitus hebbe , zeide ik,
dat hy zelfs de kragt van zyne woorden niet
beeft gevoeld: zoude hy anders het voorfte cn
ïiet agterfte gedeelte van het negende hoofdftuk
by elkander hebben kunnen voegen en in een
adem volftrekte tegenftrydigheilen kunnen ter ne-
der ftellen ? Zoo de Germaanen het groote, het
volmaakte , bet oneindige van de Godheid be-
zeftenj konden zy geen mercurius, nog her-
cules . geen mars nog isis in eenen rang met
het Opperwezen plaatzen , en hun op gelyken
voet in byzondere. bosfchen vereeren.

D. Maar hoe is tacitus aan deexe denkbeel-
den, aan deeze naamen gekomen?

E. Een van beiden. De Godsdienst der Ger»
maanen moet toen reeds zoo veel van zyne
oorfpronkelyke zuiverheid verloren hebben, dat
ik bezvvaarlyk kan aanneemen; of tacitus, wel-
ke van den eenigen waaren God veel minder
wist, dan de Germaanen, heeft zich door eenige
gelykheid vau klanken laaten misleiden , en heeft
zyne Godheden zoo lang gezogt, tot dat hy de-
zelve ten minften in naam meende gevonden te
hebben. Schoon de Germaanen hunne Heiden
al niet tot Goden verhieven , eerbiedigden zy
hunne nagedagtenis , verhieven zy htmne daaden
in gezangen, en vereerden zy misfchien hunne

B 5 naa-

i6 C S A" R E N TACITUS

naamen op zekere dagen. Hoe ligt konden de
Romeinen de hermans, waar van zy auminius
maakten, en al de dappere keerels der Germaa-
nen, wier beestenhuiden en knodfen men tot
aandenken bewaarde , verwerten met hunnen
hermes en hercules ! Hoe ligt konden zy van
twee dappere broeders, die in bun Jeugd voor het
vaderland gefneuveld waren , eeu castoiï. en
pollux vormen] — op het zien van een fchip,
elders het zinnebeeld van isis, ora deeze Godin-
ne; — en op het zien van eene wagen met eene
zekere plegtigheid uit een Heilig bosch te voor-
fchyn gebragt om de mosder der goden , — of,
dat op hetzelfde neder komt, de moeder, de aar-
de denken. Merkt ge wel hoe weinig verfchil \'er
is tusfchen de naamen er thus ea Er the of Aar de

D. Zeer wel. Maar verliest tacitus daar door
niet veel van zyn gezag als historiefchryver ?

E. Wy erkennen maar een boek voor onfeil-
baar, alle de overige hebben hunne gebreken en
misllagen; die Schryvers, die de minfte begingen,
die het fchranderfte oordeel by de grootfte onzy-
digheid en voorzigtigheid paarden, verdienen onze
grootfte agting en het meeste geloof: daar onder
behoort tacitus , fchoon wy daarom in zyne
woorden als een Euangelie, door God geopenbaard,
niet kunnen zweeren. De vooroordeelen werken
nergens fterker, dan in zaaken van den Godsdienst,
en het vi^as tacitus , een Heiden in den volftrekften
zin 5 zoo kwalyk niet te neemen, indien hy zyne

\' be-

vergeleeken.

befchryving inrigtte naar die denlcbeelden j wellïe
hy vau de Jeugd af had omhelst, en van welker
onbeftaanbaarheid hy geene de minfte denkbeeldeii
had. — de hoogagtfflg van tacitus en voor de
Germmnen en voor zynen Godsdienst deed hem
dan den hunnen daarna, zoveel mogelyk voegen ,
even gelyk beroemde mannen onder de Christe«
nen , waaronder men cluverius in de eerfte
plaats noemen kan, om die zelfde redenen gemeend
hebben, dat zy in de Godsdienftige denkbeelden
der oude Germaanen zelfs de grootfte verborgen-
heid in het beftaan van het Goddelyk Opperwee-
zen ontdekken konden. Ook dit kan ik geens-
zins aanneemen in een volk, het welk door de
natuurlyke Rede alleen verlicht en geleid wnerd,
en van eene byzondere Openbaaring beroofd was,

R. Waaruit maakten zy dit toch op?

E. Uit het berigt van c/esar tot het welke
wy nu wederkeeren „ De Germaanen, zeide hy,
rekenen die geenen alleen onder het getal der
Goden, welke zy eeren, en door welker dienst
zy buiten alle bedenkmg geholpen worden , dé
Zon, het Vuur en de Maan, van de óverigen
hebben zy zelfs niet by gerugte gehoord." Ziet
men op het eerfie" gedeelte van de opgave van
TACiTBS, dan is die van caesar veel gunftiger
voor de Germaanen , maar ziet men op het Hot
dan wordt hen door c/esar een groot onregt
aar^gedaan, wanneer hy fcliryft, „ dat zy geen
andfcre Goden kenrten\' ï dim die zy zTen, en van-

wei-

ss c/e,sar en tacitus

welken zy een zigtbaaren dienst ontvangen:" zyg
oogmerk is,\'*om hen daar in gelyk te ftellen met
de wildfte en minst beft;haaflle volken : tacitus
verheft in tegendeel in \'t laatst hunne denkbeel-
den boven die der meest verlichte Heidenen.
Maar even dit heeft c^-sar , die zich zoo lang in
Germanien niet had opgehouden , zoo veel om-
megang niet met de Germaanen gehad had, hun-
nen godsdienst maar van de uiterlyke zyde doen
befchouwen , zonder dat hy tot den geest van
denzelven kon doordringen. Hy zag geen tem-
pels , geene beeltenisfen van Goden, hy hoorde
geene naamen van bekende Godheden, maar hy
meende te befpeuren, dat zy hunnen eerbied be-
toonden aan de Zon, aan de Maan en aan het
Vuur, of gelyk hy zegt aan vulcanus , het
geen hy mogelyk opgemaakt heeft uit een heilig
Vuur, dat zy in hunne bosfchen onderhielden of
als een zinnebeeld van de Zon , of om andere
redenen.

Vr. Daar hebt gy het al, het geen ik ver-
jnoedde.

E. Niet te fchielyk vredegonde. Ik heb u
xeeds te kennen gegeeven , dat ook dit berigt
van c^SAR niet voldoende is, fchoon het nader
komt aan de oorfpronkelyke denkbeelden, die by
de Germaanen plaats hadden, dan het eerfte
berigt van tacitus.

R. Wat moeten wy \'er dan van maaken, myn
eej-hart! redt ons eindelyk uit de Verwarring ,

waar-

ver geleeken. s®

waarin wy door deeze beide Schryvers gebragt
zyn.

E- Ik zal my dan van geene omwegen langer
bedienen. Ik geloof, dat de Germaanen wel de-
gelyk geloofd hebben in den eenigen waaren God ,
bet Wezen aller Wezens, en dat zy denzelven
gekend en geëerbiedigd hebben in veele zyner
volmaaktheden en Goddelyke eigenfchappen.
Wanneer gy u herinnert, dat deeze natuurlyke
Godsdienst, oorfpronkelyk aan alle volken ge-
meen , haare fpooren zeer lang , zeer kennelyk ,
niet tegenftaande het doorbreeken van de Afgo-
dery , onder verfchillende volken heeft nagelaaten ,
gelyk wy niet alleen uit de gevallen der aardsva-
deren met de Egyptenaaren, de Philifiynen cn
andere natiën, maar ook uit verfcheide aanmer-
kelyke plaatzen der Griekfche en Romenifche wys-
geeren kunnen opmaaken; is het niet vreemd^
dat een onvermengd , oorfpronkelyk, deugd-
zaam volk, die deeze denkbeelden uit Jßen had
medegebragt, dezelve onveranderlyk in het ge-
heugen heeft bewaard , zoo lang zy door de
weelde en door de navolging van bedorve natiën
niet verbasterd waren. En deeze erkentenis van
het Opperwezen , welke wy by de Noordfche
Germaanen in laater tyden nog ontdekten, kun-
nen wy zelf uit eenige uitdrukkingen van taci-
tus, hoe weinig het zyn toeleg fchynt geweest
te zyn, hoe ligt hy in het oude fpoor van het
veel-Godendom ook vervallen is, opmaaken, —

Dit

gd de.eöte gévaetejsrs

Dit is dat Verborgene, liet geen zy in hunne ge-
wyde bosfchen alleen met de hoogfte vereerhig.
zich in den geest vertegenwoordigden en met
den naam eener Godheid benoemden^ — Deeze is
die GOD , welke zy meenden in hunne krygsle-
gers tegenwoordig te zyn , en uit wiens naam
ftraf over de overtreders van de krygswetten en
yan hunnen pligt geoeffend wierd, gelyk hy
zeide in zyn zevende Hoofdftuk. — Deeze is
de opperste regeerder van alles , weike
met het grootfte ontzag door de Smmnm de
oudfte en aanzienlykfte der SusDsti, volgens het
ne\'gen en dertigfte Hoofdftuk vereerd wierd, en
tot deeze Sueven of Catten behoorden ook de Ba-
tavieren, \'

D. Zoo komt het nog een weinig weder te
regt met tacitus : dan kan zyn getuigenis in
dit geval wel gelden, daar gy hem van tegen-
ftrydigheid overtuigd hebt ? met wat regt kan
men dat geen aanneemen, het geen tot ons oog-
merk dient en het andere verwerpen?
. E. Om dat het eerfte, vooral het geen hy van
mercuriüs getuigt onbeftaanbaar is met den
aart der Germaanen, met de berigten van c^-
9ar en van tacitus zelfs , verkiezen wy dat
geen, het welk met die allen kan overeen gebragt
worden en de meeste waarfchynlykheid heeft.
Wanneer wy tacitus als een Romein vau af-
komst, als een Heiden van belydenis befchouwen,
moet het ons niet vreemd voorkomen, dat hy het

waa-

der germaanen. 31

waare en het valfche heeft onder een vermengd
in zyne berigten van eenen Godsdienst waar van
hy niets verftond. Zoo deed hy ook omtrend
de Jooden. De opgaven van deeze in zynen tyd
reeds veragte en verworpe Natie zyn alleronge-
rymdst, niettegenftaande dezelve gretig van vee-
len worden aangenomen, om daar door de God-
delyke openbaaring verdagt te maaken. Zoudt
gy wel gelooven, dat de naauwkeurige en anders
geloofwaardige tacitus van dit volk kon fchry-
ven? „ dat de Jooden, wegens eene befmettelyke
ziekte door den Koning bochoris uit Ägypten
verjaagd waren.—Dat mozes hen van alle God-
delyke en menfchelyke hulp ontzet, aangemaand
had, om zich alleen op hem te verlaaten. Dat hy
door een konstgreep door het ontdekken van
v^rater in de woestyn op het fpoor van eenige
Ezelen zich in dit gezag gehandhaaft en na eene
reize van zeven dagen hen in \'t land van Canaan
ingebragt en de inwooners verdreeven had. —
Dat zy de afbeelding van dat dier, het geen hen
den weg geweezen en van den dorst bevryd had
jn het binnenfle van hun tempel geheiligd heb-
ben: dat zy een ram Aagten, om jupiter ham-
MON en een os om de Mgyptenamn te hoonen,
welke onder die gedaante hunnen God afis ver-
eeren ," en meer andere grollen, waar by ik nog
voegen moet \'t geen hy van hun Sabbath en
Sabbathjaar vertelt. „Men zegt, datzy op eiken
zevenden dag een welgeyallea in de rust neemen,

om

2<i de Eöte gevoelens

om dat die een einde gemaakt lieeft van al hunne
moeite: daar na heelt men, om dat de ledigheid
beviel het zievende Jaar ook aan de luiheid ge.
wyd. Anderen zeggen, dat dit, let wel, ter eere
van SATüiiNüS gefchiedt. Het zy, dat de Idceers
hen de beginfelen van Godsdienst hadden over-
geleverd , welke wy verllaan hebben, dat met sa-
\'jfURNUS verdreeven en \'lligters van de Natie ge-
weest zyn. Het zy om dat van de zeven planee-
ten , door welke de Hemelingen geregeerd worden,
de fier van saturnus in den hoogflen kring
geplaatst en met de hoogfte magt voorzien
is: en om dat de meeste der Hemelfche lighaa-
men hun kragt en loop door het getal van
zeven volbrengen." En egter na deeze en veel
meer andere grove mistastingen, geeft hy in het
vyfde Hoofdftuk van het vyfde Boek zyner His-
torien dit alleregtst berigt. „ De Mgyptenaaren
vereeren de meeste dieren en zamengeftelde beeld-
tenisfen , maar de Joodm kennen en vereeren
alleen met hun hart een eenige Godheid. 2y
houden de zulken voor profaan, die beelden der
Goden van verderfelyke ftoffen in gedaanten van
menfchen maaken. Dat allerhoogst en eeuwig
Wezen agten zy nog veranderlyk nog verderfe-
lyk, en daarom zyn \'er geene beelden in hunne
Steden, veel min in hunne tempels. De Konin-
gen worden hier mede niet gevleid nog de Kei-
zers vereerd." Wat dunkt u, is dit getuigenis
waaragtig ? en egter volgt *er onmiddelyk op.

„ Maar

der germaanen. 31

j j Maar om dat hunne priesters fluiten en trommen
in hun feestmuzylc gebruikten en ,met khmop
bekranst waren, en om dat \'er een gouden wyn»
rank in hun tempel gevonden is^ hebben zom-
migen gemeend, dat Vader lieer by hun ver^
eerd wierd." Zoo zaagt gy in saturnus,
zoo ziet gy hier, hoe zy overal hunne .Goden
meenden te vinden; Dit wederlegt tacitus^
egter , maar met welke redenen? „ om dat li*
ber plegtige en blyde gewoonten heeft ingei
Held, de zeden der Jooden daarentegen ongerymd
en morsfig zyn."

Fr. Hoe is het mogelyk, dat eene pen zich
zelve zoo ongelyk kan zyn. Kunnen wy dan
wel immer bhndehng op menfchelyk gezag aan*
gaan?

E. Nimmer, myn f re de rik. Ikvertrouwj
intusfchen, dat de vrienden uit het parallel ge-
Val, en daarom heb ik hetzelve alleen aange-
haald , volkomen overtuigd zyn, dac het berigt
van TACITUS ook omtrend den Godsdienst
der Germaanen ten deele valsch en verwerpe-
lyk, ten deele waar en aanneemelyk kan zyn.

M. Mag ik vraagen Vader , hoe wierd het
Opperwezen van hun genaamd?

E. Veelen denken, dat odin of othin^
dien men voor denzelfden houdt met w o d e n
en voor den mercurius der Romeinen, de
hoogfte Godheid der Germaanen geweest zy,
maar dit vloeit alleen voort uit het geloof, dat
lïï. deel. C v men

34 DE naamen VAN

men aan de woorden van tacitus gegeeven
heeft, aan welke men geen enkel oogenblik
durfde twyfFelen. Anderen noemen hem t h o r ,
denzelfden die jupiter geheeten wierd by
de Romeinen , en door het Gemeen gehouden
vè^or den opperften God, fchoon de verlichtten
hém AJV^el degelyk wisten te onderfcheiden van
den eenigen en allerhoogflen God , \'Dtus ter
eptimus Maximus. liet is niet noodig hier over
te twisten, wyl het zeer waarfchynlyk is , dat
de waare God onder meer dan j eenen naam voor-
kwam , waar van men naderhand onderfcheide
Godetrgemaakt heefc. Zoo was hy onder verfchei-
de naamen zelf bekend by de Hehnen^hoe veel te
meer by de Germaanen ièxQ uit zoo veele verfchil-
lende natiën beflonden. De naam theuth of
gelyk livius heeft, theüthates komt in-
tusfchen het meest in aanmerking. Van hem re-
kenden A&Ger^naanen eenpaarig hunnen oorfprong
en wierden daarom Theutisken, Theutfchen of
Duitfchers geheeten, welke hun egre naam is,
daar zy dien van Germaanen volgens tacitus
in laater tyd hebben aangenomen , wanneer
zommigen zich onder de Galliërs gevestigd had-
den. Deeze theuth is dezelfde met den
dis der Galliërs i van wien deezen hunnen her-
komst afleiden, volgens c.«sar, gelyk zy ook
m.et de Duitfchers inderdaad van eenen flam
oorfpronkelyk waren: want het is zeer verkeerd,
dat men deezen dis voor denzeifden zoude

hou-

het opperste we2en. %

houden met hem die anders gewoonlylt pluto
by de Latynen geheeten wordt en dat daarom
in alle tydrekeningen der Galliërs de nagten
voor de dagen zouden gaan , gelyk ik reeds
aangemerkt heb.

Fk Zouden dan de Galliërs zich beroemd
hebben kinderen van den Vorst des afgronds
te zyn?

E.Deeze naam theuth wordt voor denzelfden
gehouden met dien, waar mede wy nog het Op-
perwezen dooigaans benoemen. By tacitus
wordt hy met eenige verandering gevonden, wan-
neer hy in \'t begin van zyn Germanien zegt :
5, Zy verhaalen dikwerf in hun oude gezangen ,
welke het eenigst foort van geheugenis en Jaar-
boeken by hen is, dat de God tuisto uit de
aarde gefproten en zyn zoon mankus de oor-
fprong en ftichters van hun geflagt zyn."

D. Volgens deeze opgave zouden de Germaa-
nen ook zeer vreemde gedagten van den oorfprong
van hun God en van hun geflagt gehad hebben,
Hoe ftrookt dit met het geen myn Eelhart te
vooren van hen gezegd heeft?

E. Dit ftrookt in \'t geheel niet met een ge-
zond denkbeeld, het geen men van de Godheid
maaken moet: maar deeze zwaarigheid verdwyut
geheel door het enkel verplaatzen van de com^
ma:(*\') dan luidt de overlevering, dat d^^Qod

t u i s-

(*) Qelehr_ant Césrminihus nntsquit, T U l s T o N E M
Ca . Deum,,

ïsï i n d e ß ë

TUIST , of volgens de Romeinfche uitfpraak
t u i s t o en zyn zoon mann of m a n n u s,
die uit de aarde gefproten was , de oorfpong van
het geflagt en deszelfs ftiehters zyn. Doch hier
van nader. De naam Tuist verfchilt in de uit<^
fpraak met Theuth zeer weinig en komt nog
nader met het Gallifche dis overeen.

D. Het komt allengskens met o-acitus
weer te regt: maar hoe zal het met c^sar
afloopen ?

E. Uit de misdagen van zulk een grooten
man kan men zelfs nut trekken : met c^sar
zal ik het ook zoo goed fchikken, als in myn
vermogen is. Ik heb u reeds gezegd, dat zyn
berigt,van ouder dagtekening, ons deGermaanen
in hunne oorfpronkelyke gevoelens best kon
voorftellen, maar dat het zeer oppervlakkig en
kort is. Het zou geheel en al valsch zyn, ter-
wyl \'er niets van de erkentenis van het Opper-
wezen in te vinden is ,. indien de Germaanen
riet inderdaad een buitengewoonen eerbied ge.

-voeld en betoond hadden voor deeze Hemel-
lichten, en niet alleen voor deeze twee, die by
nagt en dag ons van bet grootfte nut zyn,
maar voor alle de andere, byzonder voor de
planeeten:— voor het vuur, voor alle de Ele-
menten, en andere gefchape wezens,naar gerade
van- derzelver voortrelFelykheid en nur. Schoon

zy

Deum, — terra editum ^ filium Mannum iri-
ginem gentis conditoreique*

O O D H E p E N. • Z7

ze al niet tot waare Goden maakten en Gods-
dienftige eer beweezen, eerbiedigden zy egter de
Wysheid, Almagt en Goedheid van den Maaker
in dezelve , en geloofden daarenboven, dat
voortrefFelyke Geesten, welke nader by de God-
heid kwamen, dan de menfchen en met dezelve^
eene onmiddelylce gemeenfchap oeffenden, in
deeze fchepfelen woonden , en die befluurden.
ïk weet wel, dat deeze gedagten niet algemeen
zyn , dat zy niet wiskundig kunnen beweezen
worden , maar ik beroep my niet alleen op
duizend uitdrukkingen in de Oudfte Noordfche
fchriften, in de gezangen der Barden ^ welke
dit fystema vooronderftellen , maar ook op het
ukdrukkelyk getuigenis van c^sar, en op
veele ingewiklcelde van tacitus. Hier aan
moet men het toefcliryven, dat zy zoo veel
gezag ftelden in het briesfchen der Paerden, als
meewustig van de befluiten der Godheid: dat
zy voor de Boomen en Bosfchen en Bronnen en
Vloeden een ongemeene hoogagting hadden: dat
zy de Moeder de Aarde onder den naam van
herthun vereerden : dat zy zommige Vrouwen
^n vooral de waarzeggende Vrouwen als Gof
desfen vierden.

D. Is hier uit ook niet iets op te maaken ,
dat de naamen der dagen, even als by andere
volken, naar de Planeeten benoemd zyn ?

E. Dit verdient zeker opmerking , en zoo
m^n bewyzen kon , dat de^e naampn van eene

C 3 vroe»

D E N A A k B N

vroege oudheid wdren, en niet flegts in navol-
ging van de Roniéïnen aan dezelve gegeeven,
even gelyk men naderhand omtrend de Maan-,
den gehandeld heeft, zou dit veel afdoen.

E. De \'naamen der Dagen kómen immers in
klank en betekenis niet alle met de Latynfche
overeen. Vader!\'

E. Zoo is het ook , en dit geeft veel voor
het oorfpronkelyke. De twee eerfle zyn aan
Zon en Maan,\'de tv;ee voornaamflie hemellichten
ten onzen opzigte, toegewyd en dit fchynt het
gezegde van C./ESA«. te\'bevestigen. De derde
wordt naar mars by de Romeinen en by ons
Dingsdag ook wel "Deisfendag geheeten , viraar
van zommigen Theuthi^ of Thuist-dag maaken.
Anderen meenen, dat dèzelvevan de weekelyk-
fche rechtsgedingen dus benoemd wierdt, gelyk
Drenthe nog in Dingfpillen verdeeld wordt. In
\'i Engelsch heet deeze dag Tuisd/ly en by de ou-
de Saxèrs Tywesdeag. De vierde wordt Woen^S\'
dag- oï Wodensdag genaamd naar wooeif,
dien men voor denzelfden houdt met mércu-
R1 u s , fchoon de \'Duitfchers hem ook Mitt\'
woch heeten, om dat hy in \'t midden der week
vair. De vierde wordt by ons Donderdag ge-
naamd,\'hét welk veelen oordeelen eene verbas-
tering van T:.ots-dag te zyn , gelyk hy- by de
Engelfchen Thursday by de Deenefi en Zixseéden
Torstag èn by de oude Saters TImnresdeag ge-
heeten jWierd. Deeze dag wierd by dd Romei-
nen

derbagen. 39

nen naar jupiter benoemd, die over den He-
mel en het weer het opperbefluur had, en dus
het zelfde, het geen men aan thor toefchryft.
De Frydag leidt men af vau fryga of freya,
welke zommigen voor dezelfde met herthus
of hertha —• de moeder der Goden of de
moeder der aarde houden , anderen met ve-
^us de Godin der Liefde gelyk flellen, waarom
deeze dag Fr-yda,g zou geheeten xyn. Met den
Saturdag, die zich gemalikdyk van Saturnusdag
laat afleiden , is men egter liet ipeesc verleegen ,
wanneer uien hier voor emtnGermaanJchm mzüi
zoïken zal. Veelen fpreeken wel van eene God-
heid sater of SEATEiv: maar ik denk,dat deeze
naam naar de dag verzonnen is, terwyl ande-
ren hier om Saters of boksvoeten denken, dog
zónder het niintle bewys. Schoon uit den gou-
den drinkhoorn, welke in. \'t jaar 1639 by 2«n-?
derenia\'tRQnogdQiïiSUes\'wyk. inde aarde gevon-
den wierd,blykt, dat de boksvoeten,de paerde-
aieufchen en honds - hoofden daar niet onbekend
waren, toen dat Konstflak vervaardigd wierdt.
Tot opheldering van het geen ik omtrend
de naamen der dagen gezegd heb , kan ik
\'er nog byvoegen uit de Nmdfclie Alythoïogie,
welke in de Kddii begreepen is , dat zy drie
voornaame Goden eerden , thor , aüdin of
odin, welke dezelfde is met wodin woden of
woDAN naar de verfchillende Dialecten, tu frv-
éa of preya.

C 4 , \' FÄ-,

DE NAABIEN

Fr. Hoe wierden de Maanden van ouds bei
noemd ?

E. Zeker niet met den naam van Januarius,
Fehruarius, Martins, en volgende, welke men
van de Latynen ontleend heeft. Die van Louw-
maand, Sprokkelmaand, Lentemaand, Grasm.aand,
Bloeimaand , Wiede- of Zomermaand , Hooi-
maand, Oogstmaand, Herfstmaand, Wynmaand,
Slagtmaand en Wintermaand zyn zeker oorfpron-
kelyk Nederduitsch: maar daar dezelve vooreen ge-
deelte niet alleen van den Landbouw, maar zelfs
van denWynteelt, ontleend zyn, welke laatrte den
ouden Germaanen geheel onbekend was, kunnen
egter deeze naamen de alleroudfte niet zyn. By de
Duufchers zyn eenige maanden anders benoemd.
Zy noemen Januarius Wintermanat, February
Hornung, Maart Lentmonat , April Ostermoor
natf May JVonnemonat, Juny .Brachmonat, July
Heumojiat , Augustus Aehren of Erntemonat,
September Herbstmonat , October Weinmonat,
November Windm^nat , December Heiligen of
Christmo7ia,t, Maar het zou reeds uit de naa-
men van de vierde en twaalfde maand bly-
ken , dat dezelve door Christenen waren uit-
gedagt , indien het niet uit de gefchiedenisfen
van carel de groote , door eginiiart be-
fchreeven, bekend was, dat deeze uitmuntende
Vorst dezelve in plaats van de Latynfche had
Äocken in te voeren door zyne uitgeftrekte heer-
fchappy. Zyn gezag, hoe groot, was evenwel

niec

DES MAANDEN.

liet toereikende, om eene federt lang ingefloo-
pe gewoonte te veranderen. De naam Hor^
mng is van allen het meest in gebruik geblee-
ven, misfchien zegt een Hoogduitseh Schryver,
om dat dezelve vreemd en van eene minbeken?
de (*) betekenis was. Men heeft in laater tyd
de twee eerfte maanden zomwyl Eismond en
Thaumond en den laatften Wintermond genaamd.

D. Is \'er van de tydrekening der Batmeren
dan niets bekend?

E. Niets , dan dat zy by nagten, in plaats

van by dagen - en alleen drie jaargetyden

rekenden. Lente, Zomer en Winter, gelyk wy
voorheen reeds gezien hebben. Voor den Herfst
hadden zy geen byzonderen naam , om dat zy
deszelfs vrugten niet kenden zegt tacitus;
het geen evenwel niet zonder bepaaling moet
verftaan worden. Ik geloof veel eer, dat de re-
den , waarom zy den Herfst niet telden, was ,
om dat deszelfs eerfte dagen , welke veelal
fchoon zyn , gevoegelyk tot den Somer en d^

ove-

Op dezelfde wyze is het met de benaaming
Sprokkelmaand of Sporkelmaand gelegen. De waaf,
fchynlykfle gisfing is, dat Hornung zoo veel als Slyk-
maand betekend, waarmede zommigen willen, dat on-
ze Nederduitfche benaaming inftemt, om dac de zoa
en de ontlaating van den bevroozen grond daa dea
^leesten drek of llyk veroorzaaken.

C 5

42 DE HEILIGE

Overige gmii\'e tot den Winter kunnen gerekend
vvorden. -

D. Uit liet geen gy uit tacitus hebt aange-
haald, fehynt het,dat zy geene Kerken of Tem-
pelen hadden.

E. Dit zegt hy met zoo veel nadruk, en hy
geeft \'er zulk eene voldoende reden van, fchoon
dit geheel en al van de gewoonte derGfïete,der
Romemen en der meeste volken afwykt, dat wy
\'er niet aan twylfelen kunnen. — Daar al de
konst en pragt zich in de plaatzen , den Goden
gewyd, -by andere volken vereenigde, om den
eerdienst allen mogelyketi luister, by te zetten,
oordeelden de Batavieren dat de konst en
pragt , welke de natuur ia haare gewrogteu
vertoont , door menfchelyk vernuft en arbeid,
met geene mogelykheid konde geëvenaard, veel
min overtroffen worden. Zy begreepen vooial,
dat geen tempel gebouw, hoe hoog\' en wyd ook,
de Godheid kon bevatten , en zy begreepen
het wel.

D. Wat kan \'er by een opgaand wel belom-
merd bosch in eerwaardigheid en fchoonheid
haaien!

E. Vooral, wanneer het befiaat uit hemelhoo-
ge zwaare eiken , waar voor zy onder al het
geboomte de meeste agting hadden. Ik be vinde
my nimmer in zulk een bosch, of ik denk aan
myne Batavieren en de fchoone Verzen van
hoofd in zyo bato.

De

w O U D E N E N 15 Ö S S C H E N. 43
De Goedheen,die zich zelf ons oit te nut uitdeelden,
VerSicIFcii vvy als Goón, maar eren z*m géea\' Beeldeö.
v/anc fteiflyk hooft, verfiert (hoe diep het zich bersa)
Geen maakfel, oft en gaat hunn\' heerlykheid te naa.
Ook zyn wy ongewoon, \'t geen, dat zich niet begrypen
Van al de wereld laat, in- tempels-te benypesi: .
Maar wyen wel, tot eer der heiligbeen, in \'t woudt,
Een levendige Kerk, van ongekorven houdt.
\'iWelk, met zyn telgen breedt en heffielhoge toppen.
Het darteimakent ligt beflaat den weg te floppen:
En fielt van binnen toe een\' akelyken dagb,
Die \'s menfchen hart befielpc met ootmoed, en ontzagh.
Wfit marmerftene vloer ook zoud\' zich konnen roemen
By voeuapeet van kraidt, gefpikkelt met haar bloemen?
Wat wanten ryk vernsaaU, of wat beeUliouwery,
Wat orde vaa gebouw is zulke, dat ze by
Een fdïaduwryke beemd in majesteit mag halen ? _
Al dede Porfir, Jasp, en Goudt des Hemels ïlralen,-.
Met fpiegelgladde glansch, affluiten, en \'de zon
Paar, met zyn hel gezicht, geea oog.ophouden kon:
Wat ZQiid\' het wezen by de pylers der bö^rehaadjen,
Zo reizigh, en gekspt met welige plivimmaadjea
Van aardigh vloeijend lof? by flammen nimmer los
Ysn klimop, geborduurt op groen fluwelen mos?

Het

DE HEILIGE

Het köstelyke koor zal d\'ogen haast vervelen i
Maar nimmermeer het frisch ier fcheemrige prieëlen;
Welk\', als gy duizentmaal en dulzentmaal beziet,
Van duizentmaal aanfchóuwt op een\' geflalte niet.
Want waar gy opkykt, of daar is nieuw groen gef^roten;
Oft vogel fchudt de blaän; oft wind verfchiet de loten.

Men kan zeer gemakkelyk begrypen , da{
zy alle bosfchen tot hunne plegtige byeenkotn*
ften niet even gefchikt rekenden. Ook moes-
ten zy een bepaalde plaats hebben, om hunne
algemeene byeenkomften te houden. Zoo was
hpt by de Semmonen^ zoo by de Batavieren en
andere natiën der Germaanen. Men meent, dat
de naam van Schakenbosch by Voor fchooten tus-
fchen Leiéen en Delft of zoo als het eigenlyk
zoude moeten zyn Sacrenhosch daar van nog een
overblyffel zou zyn, dat evenwel wat ver ge-
zogt is y wyl deeze naam dan ten deele van een
Latynfchen ten deele van een Duitfchen oor-
Iprong zou wezen. In dergelyk een bosch liet
CIVILIS de voornaamften der Batavieren by eeu
komen, toen hy hen tegen de Romeinen wilde
opruijen. Dat evenwel elke Natie der Germaanen
flegts één dergelyk heilig bosch tot eene algemeene
plegtige zamenkomfte had, durven wy nog niet
bepaalen. Was het zoo, dan diende het zeer toe
vernieuwing en bevestiging der nationaale ver-

eeni-

WOUDEN EN BOSSCHEN. 45

eeniging, welk voor elk volk zoo noodig is.

Fr. Ik viiid zulk jene plaats veel verrukke-
lyker, dan eene befloten dikwils bedompte kerk.

D. Welke daarenboven met uitwaasfemingen
van verrotte lyken veelal vervuld is.

M. Ja by goed weêr gaat het aan: maar hoe
ftelden de vrouwen het by guure regenagtige
dagen en in den winter?

Vr. Machtilde is vergeeten, dat onze Ba*
taaffche vrouwen en dogters geheel anders ge-
kleed gingen en wat beter de ongemak-
ken der lucht konden verduuren dan wy, die
zeker in den herfst of in den winter by guur
weêr al een flegt figuur zouden maaken, wan-
neer wy eenigen tyd in een vogtigen kouden
dampkring op een morsfigen grond moesten
doorbrengen. — Evenwel, my valt te binnen
myn eelhart , dat den Israëliten het roo-
ken in de bosfchen , zoo wel als het offeren
op de hoogten zeer- kwalyk genomen , en het
uitroeijen van zulke bosfchen wel uitdrukkelyk
bevolen is.

E. Dat is zoo, myne vredeoond, maar dit
bewyst niets meer, dan dat het houden van Gods-
dienftige plegtigheden in de Bosfqhen van een
ouden herkomst en in het Oosten, zoo wel als
by de Germaanen in gebruik was. Het wierd
den Israëliten kwalyk genomen, om dat zy zieh
daarin aan hunne Heidenfche nabuuren gelyk
ftelden, en tegen Gods uitdrukkelyk gebod han-
del

\' G E ENE

delden, welke hen een eenige plaats bad aart-
geweezen, waar zy hunne plegtigheden moes-
ten verrigten, om de eenheid en zuiverheid in
den Godsdienst zoo wel, als den band van on-
derlinge gemeenfchap in het Burgerlyke zoo veel
beter te bewaaren. Wanneer zy elders taberna-
kelen of tempelen hadden gefligt,om daarin hun-
nen Godsdienst te oefFenen, wierd het hen insge-
lyks zeer kwalyk afgenomen. — In hun niet al-
leen , maar in andere volken, welke zulk eene
bepaaling aan eene plaats niet hadden, wierd het
verfoeid , maar in deeze laatflen alleen daarom,
omdat zy aan hunne Afgoden in de bosfchen dien
eerbied betoonden, welke den eenen waaren God
alleen toekomt , en welke door de Aartsvaders
voor de tyden van de wetgeeving onder eenen
uitmuntenden boom, — op. eene heuvel of
eenige andere uitflekende plaats te meermaalen
aan het Opperwezen uit de zuiverfïe beginfelen
is toegebragt.

Vr. Ik ben voldaan, en moet bekennen , dat
ik op eene aangenaame wyze verrast ben, wyl
ik altoos gedagt had, dat het vooral in deezen
opzigt zeer gemeen met de Batavieren zou uit-
gezien hebben. Ik ontdek hoe langer hoe meer
dat eenvoudige onverbasterde, het geen in hunne
zeden , en vooral in den Godsdienst zoo zeer
te fchatten is.

E. Zy kwamen hier in met de beste volken,
■— met de oude Perfiaanen overeen, inet wel-
ken

s.

E E E L B T r. N I S S E N. 47

ken wy hen, al meermaalen vergeleken hebben.
Maar dit is het nog niet alles, zy onderfcheid-
dfin zich ook hierin zoo wei als de Feïfiaanen,
dat zy geene afbeeldingen maakten van de God-
heid , Welke zy vereerden , om dat zy reken«
den, dat het niet alleen onmogelyk , manr ook
onbetaamelyk was dezelve onder de gedaante
van een fterflyk mensch, hoe veel te meer van
een redeloos dier voor te ftellen.

D. Het kwam hen dan niet enkel uit onver-
mogen voort.

E. Neen, dit leert ons tacitus , en hy ver-
dient hier in te meer geloof, om dat ook deeze
aanmerking , ,, zy meenen de Goden op eenige
wys onder eene menfchelyke gedaante zoo min
te kunnen afbeelden , als dezelve in tempelen
|e kunnen befluiten, " zoo wel tegen de toeu
heerfchende begrippen, als tegen zyne eige denk-
beelden ftreed. Ik beken, dat de Germaanen
zoo min goede beeldhouwers als bouwkunfte-
naars hadden, en de voornaamfte Jowce, ^aar-
wit dezelve moesten voortfpruiten , hun
beftaan en aanmoediging- moesten hebben,
ontbrak hen. — Maar zy zouden zich zoo wel
met een mismaakt beeld, als met een ellendig
gebouw, in vergelyking gefproken, hebben kun-
nen behelpen , indien zy hier op gezet waren
H^wetsu — Zoo behelpen zich nog hedendaags
veele onbefchaafde volken. Maar de Germaanm
begreepen, dat op geenerhande wyze zulk eene

af.

48 ■ GEENE

afbeelding kon of mogt gemaakt worden ^ maar
dat men zich dat Wezen, het welk eene oneindige
grootheid bezat , en voor hunne oogen ver-
borgen was , alleen in den geest moest verte-
genwoordigen. Wat dunkt u myn diderik!
overtroffen zy hierin niet verre de zoo zeer
befchaafde Grieken en Romeinen met al hunne
tempelen en ftandbeelden , hoe zeer derzelver
overblyffelen nog het kundig oog verrukken!

D. Ik hoor dit met verbaazing, myn vriend,
maar hoe kwamen zy toch aan zulke zuivere
oorfpronkelyke denkbeelden, hoe hadden zy die
zoo lang, zoo veel eeuwen lang kunnen be-
houden ?

E. Dit heeft my zelf verwonderd, en ik be-
ken zeer gaarn, dat ik te vooren met de mees-
ten in geheel andere denkbeelden over den Gods-
dienst der Batavieren verkeerd heb. ßy de
meeste Schryveren wordt niet anders vooron-
derfteld, of het is in deezen opzigt met de Hei-
denfche waereld overal eveneens gefchapen ge-
weest. — Wanneer men van jongs af de Grie-
ken en Latynen doorbladert, wordt men met
hm-me Mythologie zoo gemeenzaam, dat alle er-
gernis gaande weg verdwynt, — ja dat \'men
eindelyk op alle mogelyke wyze, als of het
eene eer was, ook andere volken die Godheden
zoekt op te dringen , en hunne Godsdienftige
begrippen op den leest van de Grieken en Ro-
meinen te fchoeijen. En zommigen hier nog

niet

B E E L D T E N I S S E N.

ïiièt mee te vreede, hebben \'er nog andere-God-
heden en Afgodsbeelden vXi Afia en Jfrica hygt-
voegd. Aan den..anderen kant, wil ik gaarne
betuigen, dat ik niet wel voldoende reden kan
geeven, waar het.daan mag komen, daar de
Beeldendienst zoo algemeen onder alle bekende
volken -op den aardbodem is doorgebroken
daar wy weeten hoe de Israeliten niettegenftaan-
de de duidelykfteonderrigting op denzelven verzo.5
waren, fchoon de zwaarfte onheilen daaruit voor
ïien. voortvloeiden; en daar het grootfte gedeel-
te van het Christendom nog op beelden gezel
is : — waar het van daan mag ,, komen ,
zeg ik^ dat dt Germaanen zonder eene buiten-
gewoone verlichting, buiten dit dwaalfpoor ,
in zoo verre gebleeven zyn, dat zy zuiverder en
betaamelyker begrippen van het Opperweezen
vormden. Moet men, dit alleen aan het oor-
fpronkelyke, het onvermengde, van deeze Natie,
gelyk TACITUS dezelve aanmerkt? — moet men
het aan de eenvoudigheid van hunne leevrens-

wyze ? :- aan het gemis van rykdommen ,

welke in hen geene weelde konden te weeg
brengen? —. aan de wyze, waarop zy de
jeugd opvoedden? aan den eerbied voor
hunne ouderen en voorouderlyke gewoonten,
of aan alle die oorzaaken te zamen toefchry-
ven, dat zy buiten eene openbaaring het langst i
het zuiverst de oorfpronkelyke denkbeelden, die
door NOACH en zyne Zoonen in de tweede wae-
■III. DEEL. D rfild

50 \'G\'ï; E N E \' ■■

reld zyn -overgebragt , bewaard hebben ? Of
moeten wy hierin, behalven allé deeze,-mede-
werkende redenen , de zorg-der Voorzienigheid
erkénnénP \' o :

Vu.\' Maar wat zegt het dan, dat
waereld, omdat het haar niét goed geagt-heeft..
God in erkentenis té houdenovergegeeven is
in een verkeerdeti-\'zin-,-- ohi dingen te d®en - die
niet betaamen? \' ■.\'■•■, v.

„■ E. Wy moeten dit in \'t algemeèn van de
tóen bekende .waereld,. byzonder; van ét Gr.ie-»
ken en. Äomsiwe» welke. deiï meesten omgang
met dt-Jooden hadden\', aanneemen, maar wy
mogen daarait nier afleiden.,, dat het even liegt
met al de volken gelegen was, wïelke onder, de
befnydenisfe niet begreepert waren; Wy worden
niet alleen göflerkt in ons geyoelen, maar vinden
in de woorden van paulus eene voldoende reden
voor onz^- uitzondering. \'Laaten wy \'dézelvé
maar omkeereri. — „ Zy hebben goed geagt
God in erkentenis té houden , zy hebben dé
Heerlykheid des onverderflyken Gods niet^.ver<\'
anderd^ in de gêlykenisfc eenïes beelds van eea
verderflyk mensch ^ en; daarom heeft7GQd: ..zfi!
niet overgegeeven- in een ■ verkeerden zin ^
of, gelijk hy van te vooren zegt, — in de bei
geerlykheden haarer harten tot onreinigheid
De wederkeerige invloed van-: den . \'Gpub*
dienst op dé zeden, isi onwederfpreekelyk. iBy
fcen eenvoudig onverbasterd volk ^ vindt inea

•■;de

S E E t D t E N I s S É N. $l

de minfte byvoegfeien, de zuiverfte beginfelen t
200 lang zy hier by blyven , blyven zy ook
bewaard voor de buitenfpoorigheden, waar ,toa
het dartel vernuft of het bygeloof den fterve*
ling verleid i — zy blyven bewaard voor dat
rechtveerdig oordeel, — die verblinding, waar
door de mensch, aan zich zelf overgelaaten, niet
alleen van de eene dwaasheid tot de andere
vervalt,maar ooktot allerleie buitenfpoorigheden
overflaat, zichzelven ftraft en de beledigde God-
heid voldoening geeft. Ziet hier dan eene ge-
wigtige oplosfmg van ,veele bedenkelykheden,
welke op het voordeelig berigt, dat wy van de
Batavieren tot dus ver gegeeven hebben, zou-
den kunnen gemaakt worden. Naarmaate-zy
volgens hun licht de Godheid f\'meer in erken-
tenis hielden, vervielen zy te minder tot Afgö-
dery; en naar maate hunne Godsdienftige be-
ginfels zuiverder bleeven , en . invloed op hun
gedrag hadden, waren zy ook minder bloot ge-
fteld aan die wanbedryven , welke by andere
volken een onaffcheidelyk gevolg waren van
hunne wanbegrippen, gelyk deze wanbegrippen
door hunne zedeloosheid beurtelings verergerd
■wierden, om dat een mensch doorgaans geneigd
is zich eenen God naar zich zelven te vormen i,
en eenen Godsdienst te bedenken, welke meest
met zyne zinlyke lusten overeenftemt.\' — Maar
ik zal, hoop ik, niet te ver gaan, wanneer ik
vermoede, dat myne Batavietm niet alleen ge-
D z na-

Jfl G EENS

nadiglyk verfchoond zyn gebleevcn van dat oor-
deel j v^raaraan de Heidenfche vsraereld zich voor het
grootrte gedeelte bloot gefteld heeft, maar indien
onder alle volken zonder onderfcheid de geenen,
die God, vreezen, of hever, ~ in erkentenis hou-
den, hem aangenaam zyn,datzy dan ook als be-
gunftigden des Hemels mogen aangemerkt worden.

M. Dat heb ik evenwel tot dus vene uit uwe
befchryving niet kunnen opmaaken, myn Vader!

E. Niet myne machtilde ? gy meent dan
nog, dat het geluk niet dan in pragtige en wel
voorziene huizen woont, maar gij vergist u.
Elk Batavier was gelukkig, om dat hy bezat het
geen hy niet alleen tot onderhoud zyns leevens,
maar ook tot voldoening van zyne begeerten
noodig had. Onze Rykdommen bezaten zy
niet, maar zy hadden ze ook niet noodig. „Ik
weet niet, of het aan de gunst of aan de gram-
fchap der Goden is toe te fchryven , zegt ta-
citus , dat zy hen goud en zilver geweigerd
hebben:" maar ik durf het gerustelyk ais eene
gunftige befchikking voor hen aanmerken, wyl
zy daar door bevryd zyn voor veele gebreken ^
welke met de rykdommen onder een volk in-
fluipen en niet te min vergenoegd waren. En
is de Vryheid de grootfte zegen, tegen alle
fchatten niet op te weegen? hoe ryk, hoe ge-
lukkig waren dan de Batavieren — en de Ger-
mamen in \'t gemeen , welke langer dan eenig
volk in de bekende waereld voor de overheeiu

fching

BBELOTEKISSKN.

fching der Romeinen zyn beveiligd, en zich ook
.tegen de onderdrukking van hunne eige Vorften
en Grooten met een gewenschten uitflag hebben
verzet» — Onder degewpone bezoekingen, waar-
aan de Volken blootgefteld zyn, is toch deeze
eene van de voornaaniflie, dat zy hunne onaf-
hankeïykheid verliezen en onder de overmagt
van anderen moeten zugten. — Meent iemand,
dat dit uitvlugten zyn, ~ dat geen volk ten zy
het groot en ryk is, gelukkig kan gerekend
worden? wy zouden hem op het lot kunnen
wyzen , dat veele Germaanen en onder deezen
vooral de bewooneren deezer landflireek door
de gunftige beftelling des Hemels beide in het
Godsdienftige en Staatkundige naderhand is te
beurt gevallen, wanneer hun opkomst de on-
dergang geworden is van die volken, welke ia
voorige Eeuwen wegens de uitgeftrektheid vait
hun gebied en de onmeetelykheid der rykdom-
■men, welke zy bezaten, de grootfte en geluk-
kigfte gerekend wierden.

D. Vergeef my dat ik u nog eene tegenwer-
ping maake. Strydt dit niet tegen het aange-
nomen ftelfel, dat God daarom het volk van
hroB uit alle volken ^lad verkoren, afgezonderd
en met zyne openbaaringen begunftigd, op dat
de waare Godsdienst onder hetzelve zou her-
fteld en voor alle vervalfchingen zou beveiligd
blyven?

E. Gy trekt -myne gezegden te verre myn

D- 3 Dl.

o e ^ n è

DiDERTK. Het was nooit myn oogmerk oiiï
de Batavieren met de Israëliten ^ een volk dat
alleen naar de wet der natuur leefde, met een
volk dat van tyd tot tyd door den Hemel on-
middelyk onderweezen wierd, gelyk te ftellen?
dit heb ik in den beginne reeds gezegd* Het
is my genoeg, indien ik heb kunnen betoogen,
dat zy onder die geen, aan wien het kennelyke
Góds-\'door de natuur geopenbaard , en de
algemeene wet dèr zeden in hunne harten ge-
fchreeven was, in den eerften rang mogen ge.
plaatst worden, en. dat zy de Egyptenaaren ^
de Chaldeen, de Grieken en Romeinen bier in
overtrolfen hebben. Maar onderzoekt men ver-
der over de denkbeelden , welke zy zich van
de Eigenfchappen , van ,het Beftaan, van
de Werken der Godheid vormden , hier zal
buken twyfFel veel aan ontbroken hebben ; —
eu nog ffleer aan de kennis van de middelen
om met dezelve verzoend te worden. Het zy
verre van my, dat ik de noodzaakelykheid van
eene Openbaaring en de weldaad der Voorzie-
nigheid, die dezelve aan het menschdom ver-
fchafte, eenigzins zou- vèrldeinen: men maakt
zich daardoor aan de grootfte ondankbaarheii
fchuldig. ~ Ik heb u reeds te kennen gegeeven,-
dat zy, niettegenftaande de erkentenisfe van den
waaren God, — van het verhevene en oneindige
van deszelfs beftaan , ook aan andere wezens
eene al te grooten eerbied hebben betoond, en

dat

•b b e l d t e n i s s e n.

êzt zy vau alle bygeloovigheid niet geheel Vry
Waren zal uit het vervolg- blyken. Zelfs ont-
breekt liet niet aan zulken , die met ons de
gunftiglle denkbeelden omtrent den Godsdienst
der Gerjnamienr-voeden, welke denken , dat zy.
hunne byzondere Huisgoden , en van dezelve
Zekere beelden-gehad hebben. Indien dit waar,
zou het zeer aanmerkelyk zyn, dat zy hierin
ook-al met de Oosterlingen, — opk met de zuU
ken , aan wien de Gpd van abraham niet on-
bekemi, was, zouden gelyk ftaan , gelyk uit de
gefchiedenis van i.aban en reblcca., eh vaa
JACOBS andere huisgenooten, blykt.

D. Zyn deeze de Teraphms nietj^op welke d§.,
Zira\'éJUen zoo verflingerd waren?,,..,...

En die veelen hunner, nahielden , ook wsn^^
n,Qer een algemeen, verval tot afgodery de natie
niet befraet had—. of die veele Christenen nog
als hunne befchermheiligeu zorgvuldig bewaaren
en vereeren, hoewel onder eenen anderen naam.-n
l^Jet was dus v.eel eer in de Bfitavisren toe,.te
geeven, indien het kon.beweezen worden,

Vr., W.aar uit gist men dit?,

E. üit het zeggen, van tacitüs in.zyft vyf-
tiende tloQfdftak: ,, de zorg voor het huis, de.
Huisgoden (zoo veitaalt men dan het woord^
Pinates) en de akkers is ajii) de Vrouwen, d^
Qude Mannen , en de zwakfteti uit het gezi!^
sanbevolen." Ondertusfchen is het bekend, da^
^at waprd.inleen ruimer zin all^s betekend., wat

D 4. \' tpt

de priesters

tot defl 5 waarby dê Fenates.. geplaatst
wierden en de gantfche huishouding behoorde.
Men heeft federt lang in de Mam-Kefk te
Utrecht twee metaalen beeldjes bewaard en
vertoond, welke men voor Huisgoden dér oude
Batavieren hieldt ; maar men weet ook , hoe
weinig ftaat op dergelyke vertelfelen te maaken
is. Doorgaans geeft men nu voor, om dezelve
nog te meer zeldzaamheid en oudheid by te
zetten, dat het dezelfde Teraphms zouden
zyn, welke rachel haaren Vader laban ont-
ftal. Zoo vervalt men van de eene buitenfpoo-
righeid tot de andere, wanneer men aan onge-
gronde verteUingen geloof geeft 5 op zyn best be-
hooren deeze beeldjes tot de middel - eeuwen. —*
Evenwel kan het zyn , zoo de Batavieren van
den beginne zulke Huisgoden niet hadden, dat
zy \'er zich in laater tyden van bedienden.

R. Wie onderwees en ging het volk in hunne
Güdsdienstoelfeningen voor?

E. Ook in deezen opzigte zyn de gevoelens
zeer verfchillende. Zommigen meenen, dat zy
in \'t geheel geene Priesters hadden, om dat c^s-
sait zegt: „ de Germaanen verfchillen veel van
de Galliërs f zy hebben geene Druïden.^\' Zoo
wierdt de Geestelykheid by de Galliërs genaamd,
welke niet aUecn het geheele heftuur over den
Godsdienst, maar ook nevens de Edelen inden
Staat hadden. Het volk,het grootfte en voornaam-
ste gedeelte van de natie wierd als flaaven door de

EM\'

öer bafavleren. 57

Edelen beheerscht en zy lieten zich door hunne
Bruiden blindeling leiden. ^ Deezen werkten
elkander in de hand. Zoo was het by de
Germaanen niet, zy hadden tot hun geluk gee-
ne Druiden. Maar Ichoon de Geestelykheid by
de Germaanen geen byzonderen ftaat was ea
zy daarom van haar invloed dat misbruik niet
kon maaken , daarom hadden zy wel Priesters of
Geestelyken van een ander loort en onder een
anderen naam; tacitus maakt \'er verfcheide»
maaien gewag van , maar hy noemt ook uit-
drukkelyk de verrigtingen^ tot welke zy gebruikt
wierden. Evenwel geloof ik, dat hun getal niet
groot geweest is , vooral niet in vergelyking
van dat der Druiden by de Galliërs. Ik meen
reden te hebben om te vermoeden , dat de ge-
woone en byzondere Godsdienstoeffeningen door
elk hoofd der huisgezinnen verrigt wierd , en
dat de algemeene plegtige, waar by het ge-
heele volk belang had, door Priesteren wier-
den beftuurd en uitgevoerd. Wanneer ik fprak
van de Huwlyksverbindtenisfèa, waarby taci-
tus van geen priester meldt, fchoon hy vry
omftandig van de plegtigheden fpreekt, welke daar
by plaats hadden, heb ik dit reeds vooronder-
field. Maar by gelegenheid, dat hy fpreekt van
de wichelaaryen, zegt hy, dat dezelve in de byzon-
dere gevallen door de Vaderen des huisgezins
wierden ter uitvoer gebragt benevens de Gods-
^ienstverrigtingen, welke daar by plaats greepen.

D 5 Be

\'58 d e .p r 1 e s. t e r lyke

De meeste\' waarfchynlykheid is \'er ook voor,
dat de ondertrouw £n het wederzyds overgee-
ven der gewoone huwelykspanden door dezelf-
de pérfoonen beftierd is; tacitus zegt im-
mers , dat alles ten overftaan van de Ouderen
is gefciiied.

R. Daii waa het byde Batavieren^iXs by de
Aartsvaderen..

E. Zoo was: het: ooken zy zouden zoo min
als deezen ei^enlyke Priesters, gebruikt hebben
indien zy in enkele huisgezinnen of geflagten
verdeeld gebleeven waren , maar terwyl deezen
;zich tot een geheel volk hadden. vereenigd ,
kon de maatfchappy in het Godsdienftige in
,-haare algemeene zamenkomften geene\'openbaa-
re bedienaars misfen, zou alles daarin met orde
toegaan. Deeze wierden ten, dien einde buiten
twyifel door het volk\' verkoren en door den
Staat aangefteld en, onderhouden.

Fr. Waarin beftonden hunne ambtsverrig-
tingen? .: .. . -

E. Deeze waren vry gewigtig , en men kan.
daaruit opmaaken , dat het perfoonen van aan-
zien géweest zyn, immers de voornaamften on-
der hen. De Batavieren hadden een grooten
eerbied voor de. Gpdiieid ; zy lieten den Gods-
dienst gelden in alle gevalien van gewigt, en
het kon daarom niet misfen of zy moesten
hoogagting hebben voor de zulken ^ welke zich
.boyen anderen aan den Godsdienst hadden toe-

ge»

a m b t s v e r r i g t i n g e n, 5f

gewyd. Zy wierden als Dienaaren der Godheid
aangemerkt en behandeld. Vooreerst wierd hen^
daarom het beftier van de wichelaaryën, en het
waameemen van de heilige Paarden toebe-
trouwd, welke tot het uitvorfchen van den ge-
lukkigen of ongelukkigen uitflag der ondemee-
mingen gebruikt wierden, volgens het tiende
Hoofdftuk van onzen tacitus. Ten anderen
hadden zy een vry grooten rol in de algemeene
Volksvergaderingen volgens het elfde Hoofd-
ftuk. Wazmeer al de Leden gezeten waren ,
wierd \'er eene algemeene ftilte door de Pries-
ters bevolen, welke dan ook een bedwingende
magt (Jus coërcendi) hadden. Waar in dezelve
eigenlyk gelegen was , moet men gisfen. Elk
moest op zyn beurt fpreeken , de Koning , de
Vorften , de Edelen en alle de ftemgeregtig-
den, naar hun ouderdom, voortreffelykheid en
krygsroem. Hier voor zullen de Priesters zorg
gedraagen hebben, en de zulken, die voor hun
beurt fpraken of m.et elkander begonden te
twisten, ftilzwygen hebben opgelegd. De Pries-
ters wierden als onzydige perfoonen aan-
gemerkt. Misfchien hadden zy daarom geen
ftem, maar als vertegenwoordigers der Godheid,
onder wier oog zy vergaderden, konden zy als
bemiddelaars dienen en van een groot nut zyn
»Q zulke groote gemengde Volksvergaderingen.

die zich daar tegen verzette , moest gere-
kend Worden tegen de Godheid zelve zich te

ver-

d r p r i e s t e r l y k e

verzetten, en wierd mogelyk by een hardnek»
klgen tegenftand uit de Vergadering geweerd of
voor die eene reize of voor een zekeren tyd.
Zoo kon men best alle verwarringen voorko-
men , en een uitkomst van zaaken krygen.

Vr. Wel mogt myn eelhart zeggen , dat
de Priesters by hen in groote agting moesten
ftaan, zonder dat zou hunne tusfchenfpraak
weinig betekend hebben. Immers had toen juist
het tegengeftelde plaats, van het geen men nu
in plegtige Kerkvergaderingen heeft ingevoerd.

E. Dat men zeer veel vertrouwen in hen ftel-
de, blykt nog duidelyker uit het geen wy uit
het zevende Hoofdftuk reeds aangehaald hebben,
toen wy van hunne krygsverrigtingfiu fpraken.
j-. Aan niem^ïid, zelfs niet aan de Koningen of
Hertogen, was geoorlofd, wanneer zy in \'tveld
waren iemand te ftraffen, te binden of zelfs te
ftaan, dit ftond alleen den Priesteren vry. Zoo
wierd het aangemerkt, piet als een eigenlyke
firafoeffcning , welke op bevel van het leger-
hoofd wierd uitgevoerd, maar als op bevel der
Godheid, welke zy geloofden by de oorlogenden
tegenwoordig te zyn." Zy moesten dus wel
degelyk mede te velde trekken, zy maakten een
£3nzienlyk deel van het hoogfte krygsgerigt uit;
ten minften voor zoo ver het lyfftraffelyke be-
trof, daar het overige van den krygsdienst, ge-
lyk wy aanmerkten, meer de zaak van de hoo-
ge en iaagere Bevelhebbers was. ~ Elk wierd

del

a si b t s v e pv r i g t i n g e n. 6l

öes te yveriger en oplettender in het betragten
van zyn pligt, om niet in de ongenade der God-
heid te vervallen. De Opperhoofden wierden te
minder aan het misnoegen van hunne onderboo-
rige benden blootgefteld, het geen te meer noo-
dig was, om dat elk als burger vrywillig en
zonder bezolding voor het Vaderland flreed:
terwyl de Priesters aan hunne kant voor alle be-
lediging en fmasdheid verzekerd waren , om
dat eene Godsdienflige eerbied elk een in teugel
hield.

R. Hoe veel verfchilt dit by onze tyden, waar
in de Geestelyken by veelen, voor al by zulken,
die te land of te water den kryg volgen, als de
nuttelooste wezens worden aangemerkt en be*
handeld. — Maar gy herinnert my daar eene
trek van tacitus , welke my bevestigd in het
goede denkbeeld , waarin gy ons , myn eel-
hart , omtrend den Godsdienst der Batavieren
gebragt hebt.

E. Welke is die, rozemond?

D. Deeze, dat zy meenden, dat,het Opperfte
Wezen in hunne Krygsheiren tegenwoordig
was. Zy dagten dus niet, dat hetzelve alleen ia
hunne bosfchen zich ophield, gelyk ik heime-
lyk vermoedde, fchoon zy het daar den ple^
tigen eerdienst betoonden. Dit, daar zy geene
beelden hadden, is mynes bedunkens een fpree-
\' kend bewys, dat zy een ^begrip - hadden van
deszelfs Overalomtegenwoordigheid.

E,

d e" p r 1 e s t e r l y k e

f E. Zoo is het ook. Tacitus laat \'er wel
onmiddelyk) op volgen, dat zy afbeeldingen en
zekere tekenen uit de bosfchen: ontleend,- met
zich in den flag voerden: maar datlhy hier gee-
ne Afgodsbeelden door verftaat i -blykt"üit.het
geen hy kort daaraan in het negende Hoofdftuk
zegt, „ dat zy uit de Grootheid der Heraèllin-
gen befluiten , dat zy in de gelykformigheid v£in
leenige menfchelyke gedaante niet \' kunnen afge-
beeld worden."\' - Het waren niet anders dan
veldtekenen, gelyk de Romeinen hadden , eri
alle, volken hebben. Dit hebben wy( in anze
voorige Zamenfpraak reeds afgehandeld.Tot
dus\'verre zien wy de Priesters zls\'Ministers der
Goden toegelaaten ren gebruilct vbeide in de
Staatsvergaderingen en .in den krygsdienst.
Buiten de Wichêlaary hebben wy^\'hen nog
niet bezig gevonden in het geen éi\'genlyk den
Godsdienst betreft, en deeze -verrigting zelve
had ruim zoo veel betrekking tot .de Staatsbe-
fluiten en hetStaatsbeftuur. Met den Godsdienst
had zy geene andere betrekkmg , dan dat men
de Godheid daar by raadpleegde en plegtig
aanriep, waarom men ook elders daar toe by-
zondere en zelfs politieke perfoonen gebruikte.
Van hun andere bezigheden maakt tacitus
geen uitdrukkelyk gewag, buiten twyifel, ora
dat het van zelfs fprak dat. deeze ".aan hen
aanbevolen waren , anders zouden zy geene

Priesa

a m B t s v e r r i g t i n g ë n. 63

Priesters, geene dienaars Her Goden kunnen ge-
naamd worden, ii?- (• > •
- Fr. En welke waren die. Vader? : - " \'
•i. E. Het Bidden ^:h£t OiFeren en het Beftuuren
van alle plegtigheden van den Godsdienst. Zy
kwamen dus in eene dubbele betrekking*

D. Zy haddeji meer\'invloed\' , dan\'ik in iden
beginne gemeend en uit uw zeggen opgemaakt
had. \' : \' ; jllT C

E. Ik heb dit gezegd in vergelyking van de
Druiden. Die hadden i zich de beflisfing ^vaii
alle gefchillen 9 de bplegging:: .van Jboeteri: en
ftraffen ï zelfs van lyf- en leeVenftraffen weeten
aan te maatigen." Elk een moest dus by hen ten
offer komen, en behalven de byzondere regtban\'
ken , hielden zy nog eene algemeene "vierfchaar
eenmaal \'s jaars in \'fTmidden des\'Lands:,- waar
elk een ^ die met zyn naasten uiets uitftaande
had, tot hea moest:komen. Elk die hen tegen-
ftond wierd van de ^Godsdienftige gemeenfchap
en offerhanden geweerdi h- niemandi^wiMe met
hemSte. doen hebben!, zó lang hy ondër den
ban\'was. Men kan/dus begrypenVdat/\'de Ede-
len hen moesten ontzien- en heti\'fl^olk. had niets
teu zeggen. • Met dat \'alles waren «y\'jvry van
alle belastingen, en krygsdiensten ,t^vvaardoos
zy^èen grooten toeloop".hadden;, hun aanzien
naaTmate huntoeneemend "getal -"vermeerdeirde
en de Staat in evenredigheid aan\'vinkómftén\'en
IveerlDaare manichap nadeel..leedtj h^rlJD^aPries^

ters

64 DE p R I E S T E R L Y K E^

ters der. Germaanen kondea\' veel goed., maaï
weinig kwaad doen, om dat alle befluiten en
vonnisfen by de byzondere en algemeene Volks-
vergaderingen genomen en «itgefproken wierden.
En dat zy hun invloed niet dan in enkele ge*
vallen misbruikt, of by lange zoo niet mis-
bruikt hebben als de Druiden y blykt uit de
gevolgen. i .....

D. Uit welke gevolgen ?

E. Uit de ongekreukte .vryheid en onafhan-
kelykheid, waarin wy het ganfche volk der J^a-
ïfl^jere», behalven de lyfeigenen,;hebben aange-
troffen, en viit de zuiverheid van hunne Gods-
dienflige\'begrippen en eenvoudigheid van hunne
plegtigheden. Wanneer de Geestelykheid over
de :gewisfens der menfchen wil heerfchen, moet
zy zich het uitfluitend recht, van kundigheden
bezorgen, — de geheimen en plegtigheden van
den Godsdienst vermenigvuldigen, dan maakt
zy zich des te^ noodzaakelyker, en dit hebben
de -Dmai«»\'meesterlyk in. agt genomen eii an-
dere Geestelyken hebben - het in laater tyd on-
verbeterlyic nagevolgd. — Maar daar de heb-
zugt bylde Germaanen haar voornaamfle broni
miste, daar rykdom geen aanzien geene ge-
lukzaligheid uitmaakte , en , daar tegen . de
Heerschzugt ,alle mogelyke voorbehoedfels
gemaakt waren , hadden \'er zeker die rede-
tien by de Germaanen geene plaats , welke de
Geestelykheid by andere volke« hebben verleid^

©itt

A M B T S V K R. S. I G T 1 N C É N. 6$

om aan die menfchelyke zwakheden toe te gee-
ven, waar aan zy ook onderhevig zyn.

R. Dan zyn \'er nog Geestelyken, die uitge«^
zonderd moeten worden van de algemeene ver-
denking , waar onder deeze eerwaardige Orde
ligt. Ik ben zeer in myn fchik, dat de Bata-
vieren hier van een voorbeeld opleveren.

ü. Waarom zouden deezen niet te vinden
zyn? — of maakt het eene geheele orde en uiaat-
fchappy fchuldig, om dat enkelen van hun in-
vloed misbruik maaken en aan hun oogmerk
niet voldoen ? Noetn my dan een rang — een
foort van menfchen , dat niet te veroordeeien
en te veragten is. — Zy zyn menfchen, gelyk
wy allen en geen Engelen. Aan den anderen
kant wil ik u gaarn toeftaan, dat het te wen-
fchen was, dat veelen hunner minder heersch-
zugtig en meer belangeloos waren.

D. De Gallifche Geestelykheid maakt hier een
fterk contrast uit: maar ik dagt niet, dat haare
voorregten zoo oud waren. Men behoeft niet
te vraagen, van waar zekere Geestelykheid haa-
re belangen heeft leeren kennen, en het is geen
wonder, dat zy zoo wei als de Edelen in
Vrankryk zich op hunne oorfpronkelyke Präro-
gativen beroepen, en dezelve met het volk niet
willen gemeen maaken.

E. Het verfchynfel, dat zich thans daar op-
doet, is des te meer zonderling. — Is \'er eene
inbreuk fchoon voor veele eeuwen , gefchied

III. D£i£L» E ea

6S de pillesterlykb

en allengskens iTïgeworteld , kan die het volk,
voor altoos berooven van het geen hen toekomt?
— Niets lcl)ynt meer oneigen, dan dat eeneGees-
telykheid den Staat helpt bellieren, ~ dat de bnrge-
ry daarentegen al delasten draagt, en van allen in-
vloed ontbloot is. Maar wy laaten dit de Galliërs
verantwoorden , en keeren tot de Batavieren.

M. Vader, heeft van het Bidden, Ofteren en
waarneemen van Plegtigheden gefproken, maar
niet van het geen thans het voornaamfte werk
van onze Geestelyken is.

E. Ik verftaa, u myne machtilde , gy. wilt
de Priesters ook laaten leeren en prediken. Het
laatfte is eene gewoonte den Christenen byna
alleen eigen; maar in hoe verre zy van het on-
derwyzen van de Jeugd en het volk in den
Godsdienst en de zeden hun werk al of niet
gemaakt hebben, durf ik niet bepaalen. Ik 4ieb
u reeds gezegd, dat ik vermoede, dat het getal
van hun, die geen byzonder lighaam uitmaakten,
niet zeer groot was, — dat zy alleen by pleg.
tige en algemeene gelegenheden gebruikt wier»
den, en dan beftond hun werk voornamelyk in
die drie ambtsverrigtingen. Moeten\'wy nu de
Vaders en Hoofden der huisgezinnen als Voor-
gangers en Beftierders van de byzondere en huis-
lyke Godsdienstoefreningen aanmerken , ook zy
kunnen hunne kinderen en huisgenooten in de
weinige en eenvoudige begrippen van den Gods-,\'
dienst onderweezen , het oogmerk der plegtig-

he.

A M Ii T S V E R R I G T I N \'G E N, 67

heden aangetoond, en in de verpligtingen, welke
daaruit voortvloeiden, onderrigt hebben. Zy wa-
ren \'er ten minften de naasten toe. Wyl zy al-
les uit eene overoude overlevering en de in-
fpraken der Rede moesten\' ontleenen, bepaalden
zich al deeze onderrigtingen in een naauwen
kring, te meer, om dat zy meer naar voorbeel-
den dan naar wetten leefden. De fchrandere
lesfen der Wysgeeren, onder de verhchte natiën
beroemd, waren by hen niet te verwagten;
maar nog minder alle die naauwkeurige voor-
fchriften en verheve waarheden , welke het
Euangelium onder de tyden der belofte en der
vervulling aan Jooden en Christenen mede
deelde. De Openbaaring geeft ons bronnen aan
de hand, die onuitputtelyk zyn, en zal, zoo lang
de waereld ftaat ons fteeds nieuwe ftof opleve-
ren om re denken en te leeren , zonder dat
vvy ooit zullen afgedaan hebben ; én die bron-
nen misten zy.,— Men kan \'er byvoegen, en
dit zouden wy haast vergeeten , dat de Barden
in dit Onderwys ook in aanmerking komen ,>
welke in hunne gedichten niet alleen de lot-
gevallen van den Staat, de daaden hunner-
helden , maar ook de Godsdienftige gevoelens
begreepen hebben, gelyk zy al hec voornaame,
dut der geheugenis moest aanbevolen, worden ,
in verfen overbragten. En het zyn óok deeze ge*
dichten, op welke tacitus zich beroept, wan-
neer hy in den beginne zyner verhandelingen

E 2 vas

1

68 DE PRlESTEftLyicK

van den eerften oorfprong van dit Volk en van
Heni fpreekt, van wien zy hunnen herkomst aflei-
den. ~ Van het Bidden der Priesteren by eene
plegtige gelegenheid maakt tacitüs uitdruk.,,
kelyk gewag in zyn tiende Hoofdftuk. Wan-
neer zy de goede of kwaade uitkomften wensch-
ten te weeten „ baden zy de Goden , en za-
gen met eerbied ten Hemel op" : zoudén zy dan
by de offeranden en andere verrigtingen van den
Godsdienst niet hetzelfde gedaan hebben? -

Fr. Maar heb ik niet verftaan , dat c^sar
zegt , dat by de Germaanen de Priesters geen
opzigt hebben over Goddelyke zaaken ^^ en dat
zy geene Offerhanden offerden ?

E. Gy moet niet tjit het oog verliezen, dat
CiESAR wel ontkent, dar by de Germaanen gee-
ne Druiden (van deezen fpreekt hy alleen , en
fprak hy van te vooren in zyne befchryving van
de gewoonten der Galliërs O het opzigt hadden,
over Goddelyke zaaken, maar hy ontkent alzoo
min, dat zy Priesters hadden, als by ontkent
dat zy Godsdienftige plegtigheden verrigteden;
en hadden zy deeze,-- wierden die in \'t openbaar
verrigt, men had daar voorgangers toe noodig.
Men kan \'er alleen uit befluiten, dat de Pries-
ters maar zelden hunne bezigheden in \'t open-
baar verrigteden, dat het Godsdienftige in da-
gelylrfche omftandigheden door anderen en wel
door de Vaderen der huisgezinnen wier4 waar-
genomen, Geheel anders was het.by de Gal-
liers;

» m bt s v e r ric t 1 n g e V. -1^9

iiers; en dit bevestigt onze te vooren ge-
maakte aanmerkirgen. Daardoor had c^sar ,
die meer als vyand dan als vriend kwam, gee-
ne gelegenheid, om zich van het werk hunner
Priesteren behoorlyk te onderrigten, veel min
hunne Godsdienstplegtigheden in hunne gewyde
bosfchen te aanfchouwen."

D. Zegt hy evenwel niet met ronde woor-
den , dat zy zich op .geene Offeranden toe-
leggen? - \'

E. Dat zegt hy, en daar in fchynt \'er weder
eene groote tegenftrydigheid. tusfchen hem en
tacitus, welke met nadruk van de Offerhanden
fpreekt, en niet verzuimt te melden, wat zy of-
ferden. Maar wy kunnen in dit geval tacitus
met C/ESAR zeer gemakkelyk overeenbrengen.
De laatfte ontkent\' niet dat zy ooit ofFerden,
maar hy zegt alleenlyk , zy leggen zich niet
fterk\'Op het Offeren toe (*) en hier in toont hy
weder het onderfcheid, dat \'er tusfchen de Germaa-
nen en Galliërs plaats had. Hy gebruikt nader-
hand even dezelfde uitdrukking omtrend den Jand-
bouw ("f), en wy hebben beweezen, uit CjEsar
zelf beweezen, dat de landbouw hun geenszins
geheel vreemd was. — Het Ofteren is zoo oud
en zoo algemeen onder het menschdom in voo-
rige tyden, dat het eer te verwonderen als te

ge-

■(♦) Neque Sacrifidh fiudent.

(t} /Igricultura non ftudent.

e3

be o: f ? ë-r h a \'nd: e k

gelooven zou zyn dat de Batavieren er^ Gef\'
maanen, welke zoo veel van het oorfpronkelyke
cn Aardsvaderlylce hebben , in deezen van het
■algemeen gebruik zouden afgeweeken zyn.-
Fr. Wat ulFerden, zy.? i

E. Indien wy op tacitus zullen afgaan of-
ferden zy, gelyk doorgaans plaats had, een ze-
ker foort van dieren; en wel, volgens het Ro-
meins ch gebruik, aan byzondere Goden, byzonde-
re qfferhanden. „ Hercules en mars, zegt hy,
verzoenen zy met geoorloofde of daar toe^ge-
fcbikte dieren C¹:}. Schoon nu al vervalt het
geen hy van de Romeinfche Goden fchryft, dat
Ls te zeggen, fchoon hy al mistast in het Wezen,
:waar aan de Germaanen hunnen eerdienst be-
loonden, kan hy, nogthans gelyk hebben in de
„oiferhanden zelve, . welke zy hem toebragten.
:Ik wenschte anders wel , dat ik hem in deezen
\'ppzigte ook op goede gronden kon tegen-
fpreeken.

- Vr. Waarom, myn eelhart?

- E. Om dat hy in het ftuk van de Offerhanden
de Batavieren y^m eene wreedheid befchuldigd,
waar van tacitus zells niet dan met weerzin
ipreeken kan. »

-(\' Vr. Waar in.beftond die?
ü E. „ Zy vereerden onder de Goden vooral
BiERcuRius, wien zy het geoorlofd teltenen op

ze-

1  Conces.fis anim alt bus plaçant.

der b a t a v i e è n. 71

zekere vastgeftelde dagen,\' ook met menfchely-
ke flagtofferen te bevredigen." .

R. óMy! hoe kwamen die edelmoedige Vol-
ken daar toe? - Maar gy hebt iaimers ge-
toond , dat tacitus vooral omtrend mekcu»
Rius\'gêdroomd heeft, en dan kan het ligtelyk
alles oiiwaaragtig zyn , wat hy hier nederfteld.

E. \'Er zyu geene rédenen ora tacitus, die
als een feilbaar mensch dwaalen kon en waarlyk
door de misleiding zyner Godsdienftige begrippen,
in welke hy opgevoed was , gedwaald heeft , te
verdenken, dat hy zonder eenigen grond een Volk,
waar mede hy ingenomen\' was, zou befchuldigd
hebben, met iets dat tegen de Romeinfche denk-
beelden en gewoonte van dien tyd ftreed. — Hy
heeft dit ondertusfchen niet alleen hier,-maar nog
ruim zoo fterk gezegd in het negen en der-
tigfte Hoofdftuk van Semmnen , wier pleg-
tige en algemeene Vergadering een verfchrikke-
lyk begin nam met het openlyk Aagten van een
aiensch. Wanneer wy hier by -vergelyken het
geen wy van de Ciinbren reeds gezegd hebben,
en door laatere Schryvers van de Germaanen
aangetekend is , kunnen wy niet ontveinzen ,
dat dit berigt maar al te waar zal zyn , hoe
zeer zommigen het op den- grond van reeds
aangeweezen dwaalingen hebben tegengefproken.

Va. Hoe kwamen zy daar toe?

E. Hoe kwamen verfcheide andere Volken,
die eene zekere -trap vau befchaafdheid hadden

E 4 tot

7« d e o f f e 11 handen

tot dien flap?iHoe kwam \'er dat Volk toe, het
geen alle ino^-elyke betrekking had op den eeni-
gen waaren God, welke niets meer dan diejren-
olFefs van hun vorderde, dat zy zich liever roet
verlaaiing van zynen dienst, naar de. gewoonten
en vooifchiiften van onmenfchelyke afgodendie-
naars wilden fchikken , en voor dezelve het
bloed van menfchen, ja zelfs van hunne kinde-
ren florten^ — Men heeft zich aan den eenen
kant verbeeld, dat \'er niets dierbaarer was, dan
het leeven van een mensch, en aan de andere
zyde niets te kostelyk geagt, indien men zich
maar van de gunst der Goden kon verzekerd
houden en de gedugte gevolgen van hunne gram-
fchap voorkomen : maar men heeft hier in ge-
dwaald, dat men zich verbeeld heeft, dat eene
menschhevende Godheid in zulk een wreede
olferhande genoegen nath en den eenen mensch
verlof gegeeven had om ten zynen behoeve over
het leeven van een anderen te befchikken.

Vu. Maar wie wierden toch tot die ongeluk-
kige flagtoffers; gebruikt? — Het jammert my,
dat myne Batavieren zich ook aan zulk eene
onmenfchelykheid hebben kunnen vergrypen.

E. Laat ik dit dan tot verzagting zeggen,, dat
ik telfens geloove, dat zy alleen by zeldzaame
gelegenheden zich hieraan fchuldig hebben ge.
maakt, en dat zy hier toe, zoo al geenei3,\'die
het leeven verbeurd hadden, wegens hunpe piis-
daaden, immers zulken, die het volgens de, ge-
woon-

d e r h a t a v 1 b r e ff. 73

woonte\'van die tyden en her recht des Oor.loiis
verbeurd hadden, hebben afgezonderd. — Dit
zien wy onder anderen by de nederlaag van
varus , toen? verfcheide legerhoof-

den ..geflagt wierden,. volgens her eetiënzestigfle
Hoofdftuk van het tweede;der Jaarboeken, en het
is waarfchynlyk dat zy van dergelyke flagtoffers
zich by andere gelegenheden bediend hebben.
By de Güt\'/ien verbeeldde men zich volgens Ces-
far, dat de offerhanden van misdaadigers den
Goden het aangenaaaifte waren: oiitbraken dee-
zen , dan bedienden zy zich ook van onfchuldi-
gen. — Wanneer wy dit van de Germaanen, die
min bygeloovig,, min bloeddo.rftig waren, voor-
onderftellen mogen , durve ik wel niet ftel-
lig zeggen , dat deeze gewoonte verfchoo-
ning verdient; maar dit \'durve. ik zeg-
gen , dat \'ér dan met geene voegelykheid in
deeze zoo zeer verlichte tyden fterk op
kan gevallen worden , waarin men zich nog
omtrend zyne vyanden byna alles veroorloofd
en de gevallen niet zeldzaam, en by alle vol-
ken te vinden zyn , waar by men zich aan
plundering, roof, brandftichtig, vrouwenfchen-
nis , en allerlei mishandeling heeft fchuldig ge-
maakt , waar door veele ongelukkigen tot den
bedelzak verarmd zyn. De invloed van den
Christelyken Godsdienst , aan welken men ze-
ker de maatiging omtrend gevangenen te dan«
ken heeft, kon tot nog toe voor het overige

E 5 wei.

74 ® \' E O F F E R H A "N B E Hl

weinig verbetering in het voeren van den oor-
log te weeg brengen, en wanneer burgerlyke
twisten of Godsdienftige verfchillen partyen
tegen, elkander in het harnas jaagen , houdt
deszelfs invloed geheel eu al op. Elk meent
God den grootften dienst te doen , wan-
neer hy zyn evenmensch op het ftrengst ver»
volgt, en ftond het in zyne magt, hy vervolgde
hem zelf tot in het graf — tot in de Eeu-
wigheid,

D. Iemand te berooven van alles wat hem
dierbaar is en niet meer dan het ellendig leeven
te laaten , is weinig minder wreedheid, dan
hem in het blaaken der driften van hetzelve te
berooven.

E. Zoo is het ook, en wy zouden meer ftaa-
len van wreedheid kunnen opnoemen j waar aan
zieh befchaafde Natiën,— belyders van den bes-
ten en zagtmoedigften Godsdienst fchuldig maa-
icen, welke alleen door de gewoonte en de me-
nigvuldige voorbeelden dat afgryzen ontduiken,
het geen zy eigenlyk verdienen zouden. — Het
gebeurde by de^ nederlaag van varus dient
ondertusfchen zeker om myn vermoeden te
bevestigen ^ maar wy kunnen \'er toch niet
uit opmaaken, dat zy in allen gevalle met over-
wonnelingen , ook met -hunne nabuuren, wan-
neer zy met dezelven in Oorlog waren, zoo ge-
handeld hebben. De Germaanen waren tegen
de Romeinen.^ welke een fchandelyk; misbruik

van

d er- b\'a t a vieren. 75

van hunne magt gemaakt haddèii, en-vooral
tegen varüs zeer verbitter-d.\' Zy waren daar-
enboven door ARMiNius fterk opgezet, en het
is geen wonder, dat zy in- dat"buitengewoon
geval eene buitengewoone - flagting gehouden
hebben. Zy lieten-j anders hunne gevangenen
ook wel in \'tt leeven ent gehmikteuze tot lyf-
eigenen, gelyk wy gezien hebben. Dan alleen;,
wanneer zy dezelven voor den flag met vervloe-
king^ hadden verloofd , liep het flegt met ben
af, wanneerze in hunne handen "Vielen. Men-
fchen, paerden en\'al wat leeven ontvangen had,
dan verbannen en wierd in koelen moede
om gebragt j waar van tacitus--nog een aan-
merkelyk voorbeeld verhaald in. den oorlog tus-
fchen de Catten en Hermunduren in "\'t laatfte
van het ■ dertiende-zyner Jdarboeken.

D. Dit had-in--zommige\'oorlogen der IsraUi-
ten ook plaats^, waarop men niet- zonder reden
zoo my -dnnküi\'aanmerkingen^^ gemaakt heeft i
welke deeze Natie weinig eer aandoen,

E. Men heeft ~uit het^oog verloren , dat zy
deeze verbanningen üitoeffenden op. uitdrukke-
lyk bevel van hunnen Koning, die Heer van lee«
ven en dood, de Richter van alle Natiën is.-4
Zyn vonnis over deeze volken wierd alleen
door dtlsraUiten ter uitvoer gelegd, en dit had
by andere volken geene plaats; —■ het was enkel
wraakzugt, welke de laatfte bezielde. Ondertus-
fchen moet men in dit en allé andere gevallen

zicli

7» o r f.e r h a n d e n

ïich ftellen in de tyden en oraftandigheden j
waarin deeze volken geplaatst waren, zal men
over Imnne daaden regt oordeelen. — Indien
men de Batavieren en Germaanen vergelykt by
verfcheide wilde, tnaar anders goedaartige vol-
leen, welke hunne wraakzugt zoo verre uitftrek-
ken, dat zy hunne gevangenen met alle moge-
lyke pynigingen ter dood brengen en hen ein-
delyk als een lekker gebraad opeeten, hoe ge-
maatigd is dan niet de handelwyze onzer Voor-
ouderen in den oorlog.

D Dan aten zy geen menfchen-vleesch?

E CLuvERfUs en anderen houdenze verdagt
uit eene duistere plaats van pliniüs in het eerfte
hoofdftuk van zyö dertigfte botk, maar zy ver-
denken met een de geheele Heidenfche waereld ,
zelfs de Grieken -en Romeinem waar toe ik egter
geen genoegzaamen grond vinde in eene twyffel-
agtige uitdrukking van plinius , of in de uitge-
ftrektheid van deeze barbaarfche gewoonte in
Jfrica en Jrnerica

D. De Grieken en Romeinen onthielden zich
immers zelf van menfchelyke offerhanden? taci-
tus maakt \'er niet dan met afkeer gewag van, en
in dit geval dagten de Romeinen inderdaad veel
redelyker dan de Germaanen en Batavieren.
■ E. ik wil ze gaarn van het eeren van menfchen-
vleesch vry kennen : men zou \'er by hunne
Sehryvers, die de bloeddorftigfte bedryven van
deeze »itiën niet verzweegen hebben, wel ge-
wag

dek. batavieren. i07

wag van vinden : maar anders was \'er op
hunne menschhevendheid niet veel te roemen.
Ik heb, toen ik over de Cimbren fprak, hier het
een en ander reeds van bygebragt. — Waarlykï
het is geen minder wreedheid menfchen tegen ver-
fcheurende dieren of tegen elkander te laaten
vegten in fchouwfpelen , en aan de maaliyden,
ter verlustiging zelfs van de tedre fexe. Hoeonbil-
lyk en onmenschlievend de Romeinen met hunne
flaaven en in de wingewesten gehandeld hebben ,
weeten wy uit de gefchiedenisfen. En wat de
menfchelyke offerhanden betreft, Plinids ver-
haalt ons, dat dezelve tot aan het zes honderd
zeven en vyftigfte Jaar na het bouwen van Romen
geduurd hebben, en toen eerst onder het burge-
meesterfchap van corneliüs lentulus en
LiciNius CRASSUS door een raadsbefluit afge-
fchaft zyn. Lactantiüs verwyt den Romeinen
dat deeze Offerhanden tot aan de tyden van
Keizer hadriaan geduurd hebben. — Hoe de
gevange Jooden door den anders welberugten
vespasiaan by de inneeming van Jerufalem
mishandeld, hoe de Christenen gefolterd zyn is
bekend: en evenwel fchryft plinius in de aan-
gehaalde plaats, „men kan niet genoeg waardee-
ren, hoe veel men aan de Romeinen verpligt is,
welke de monfleragtige voorbeelden opgeheven
hebben, in welke het aller godsdienftigst gere-
kend wierd een mensch te dooden, en allerheil-
zaamst hem op te eeten.\'" — By de Galliërs was

men

78 • d s a l t a a k e n :

men nier te vrede met erdcele aienfciien by aller-
leie gelegenheden te Aagten, zomtyds wierden \'er
eenige in een overgroote pop van teenen gevlog-
ten , by elkander geflopt en zoo verbrand, —
volgens c^sAR.

R^ Al weder heeft eelhart raad geweeten
om ons met zyne Batavieren te bevredigen ;
maar dit rust alles op de vooronderflefling, dat
zy maar zeer zeldzaam en wel voornamelyk in
den oorlog zich aan hunne gevangenen ver-
greepen.

E. Ik zal zoo veel mogelyk myne onderftel-
ling waarfchynlyk maaken, wanneer wy onder-
zoeken by welke gelegenheden zy hunne OlFer»
handen, en andere Godsdiénstplegtigheden ver-
rigt hebben.

M. Ik ben blyde , dat Vader van dit akelig
onderwerp uitfcheidt , cn nieuvpsgierig naar de
andere plegtigheden van hunnen Godsdienst.

E. Gy wik zoo ras van het oiferen afflap-
pen, als mogelyk is, maar ik moest niet ver-
geeten van de Aitaareii te fpreeken. Deeze wa-
ren volkomen met de plaats van plegtige Gods-
dienstoelFening overeenkomllig, — van aarden
zooden toegefleld. De overblyffelen van zulke
akaaren met het ongelukkig overfchot der geof-
ferden vond germanicüs , volgens tacitus. By
de Grieken en Romeinen bediende men zich
O^k meermaalen van altaaren van aarde
en graszodeii , w^aarvan virgiliüs , ovmius

en

d e r b a t a v i e r ® n. 79

en siLius iTALTcus hnnne gedichten fpree-
ken. Het is buiten alle bedenking , dat de
Aardsvaderen daarvan ook gebruik gemaakt heb-
ben, en de Israeliten ua hun , zoo lang zy in Gï-
man niet gevestigd waren. Het kan ook zyn, dat
zy wel eens groote Ifeenén, als door de hand der
natuur zelf gevormde altaaren, gelyk zommigen
willen, gebezigd hebben.— Wat nu de andere gods-
dienstplegtigheden betreft, gy moet u daar niet
te veel van voorftellen, myn lieve machtilde !
ik moest *er van melden, om dat onze verhan-
deling niet volledig zou zyn, indien wy hier niet
naar onderzogten. Maar c^sar heeft \'er niets,
— tacitus heeft \'er weinig van , en gy kent
onze Batavieren reeds genoeg, om te vooronder-
ftellen, dat \'er weinig omflag by hunnen open-
baaren Godsdienst zal plaats gegreepen hebben.
De eenvoudigheid ftraalde, in hun geheele lee-
venswyze en alle hunne bedryven tot dus verre
door, en het zou wonder zyn, zoo zy in het
Godsdienftige, waar dezelve vooral te pasfe
komt , hier van waren afgeweeken. En dat
zy hier vooral by hen heerschte, hebben wy
reeds gezien.

Fr. Wat heeft tacitus hier van aangetekend ?

E. Al wat hy van den Godsdienst der Ger-
maanen in \'t gemeen heeft aangetekend, beftaat
in weinig woorden, welke ik u reeds heb mede-

ge-

(*) — Mille kinc cefpite de viridi
Surgunt properantius Ara, sïlius it ah cus.

éo . G O D S D I E N S T-

gedeeld : maar wanneer hy tot de byzonderhe-
den overgaat, waarin eenige Natiën van elkander
onderfcheiden zyn , geeft hy niet alleen in \'t
burgerlyke, maar ook in \'t Godsdienftige eenige \'
ftaaltjes op. .

M. Laat ons die ook weeten : of heeft het
geene betrekking tot de Batavieren ?

E. Misfchien maar alleen dat geen, het welk
hy van de Semnonen meldt, welke de oudfte ea
edelfte der Sueven waren, de ftam, waaruit de
Batavieren ook hun oorfprong rekenden. Behal-
ven de bloedige Offerhande, waar mede de alge-
meene volksvergadering in het H. Bosch geopend
wierd, was dit nog eene byzonderheid „dat nie-
mand, ten zy met een band gebonden, in het
zelve mogt ingaan, om zyne minderheid en het
vermogen der Godheid daar door te erkennen.
Indien hy by toeval ter aarde viel, was het niet
geoorloofd hem op te heffen of zelf op te ftaan,
Zy moesten langs den grond gerold worden.

R. Dit was zeer zonderling; wat zou dit be-
duid hebben? .

E. Volgens tacitus „ zag al deeze bygeloo-
vigheid daar op , dat voor zoo verre daar de
oorfprong van het ganfche Vólk was, ook God ,
de Behéerfcher van allen zich daar bevond, aan
wien al het overige onderworpen was en ge-
hoorzaamheid bewyzen moest."

Vr, Dit zou dan daar toe geftrekt hebben,
om eene heilige vrees voor de Godheid in te

boe-

plegtigheden. gi

boezemen , en elk ootmoedigheid te leereni

D. Het komt my egter vreemd voor , dat in
dit Heilig Bosch algemeene Vergaderingen ge-
houden wierden. Indien de toegang tot hetzel-
ve verboden was,kon men dit begrypen,nu was
\'er zeker iets anders agter. -

E. Het een en ander is bezwaarlyk overeen
te brengen. Zoo dit berigt van tacitus niet te
min egt is j kan Vr dit Staatkundig oogmerk
meede bedoeld zyn, dat men zoo veei mogelyk
zogt te wege te brengen, dat \'er geene verwar*
ringen op deeze Vergaderingen voorvielen, nie-
mand met den anderen handgemeen raakte, maar
alles met ftilte en eerbied behandeld wierd; De
Semnonen alleen maakten een getal van honderd
rechtsgebieden uit, en zy waren door hunne magt
en aanzien het hoofd der , de magtigftevan
alle de Germaanen, tégen welke geeue ftervelin-
gen beltand gerekend wierden. Tot deezé pleg*
tige Vergadering wierden gemagtigden gezonden
door al de onderfcheide Volken, welke zich uit
het bloed der Sueven oorfpronkelyk rekenden, eiï
dus ook waarfchynlyk door de Batavieren. Niets
was in zulk eene talryke Vergadering, die uit
Verfchillende en geheel uit vrye eh flrydbaare
Volken beftond , noodwendiger, dan goede orde
en ontzag, welke alleen uit den Godsdienst moest
voortvloeijen, wyl elk een hier evenveel te zeg-
gen had. Het kan ondertusfchen zeer wel zyn j
dat het gerügt \'er iets bygedaan heeft, om des te

III. DEEL. F mseï

til g o o s d i s n s t-

meer alle vreecndelingeti af te fchrikken zulk
eene heiHge eu belangryke plaats te ontwydeii.
En Qp dezelve wyze zal men ook veel moe-
ten afdoen van andere vertellingen.

Fr. Welke?

E. Ik heb u reeds gezegd, dat zy tot alle de
Germaanen en byzonder tot onze Batavieren
geene betrekking fchynen te hebben , egter ik
zal ze u mededeelen. In het veertjgfte Hoofd-
ftuk verhaalt hy van de Reudignen, of volgens
CLUVERIUS Deuringers of r/zm\'wgerXjen zes an-
dere met hen verbonde Volken, „dat het aan-
merkelykfte onder hen was, dat zy de moeder
de AARDE als eene gemeene Godheid ond^r den
naam: van hertha met elkaaderen ee?den, om
dat zy haare tusfchenkomst iij menfchelyke Z;aaj^ea
en haare ftrafoefFening over de Volken geloofden.
*£r was op een Eiland van den Germamfchn
Oceaan een kuisch bosch en in hetzelve eene
geheiligde wagen» met een kleed bedekt, wel-
ke alleen den Priester yryftoad aan te raaken.
Peeze weet, wanneer de Godinue ia dit Heilig\'^
dom is, en volgt de wagen, door koeijen voort-
getrokken, met veel eerbied. Ek. dagen, zya dan
tot blydfchap en alle plaatzen tot feestvieruig
gelchikt. Veele vreemdelingen bezoeken hea
en zy worden gul ontvangen. Men deukt , dan
ora geen Oorlog, nog wapenen. Al bet krygs-
tuig ligt opgeflotep: — vreede en rust zyia \'er
alleen bekend, alleen bemind tot daa; dezelfde

:Pries-

pLEGTIÖHEÖEfï. S^

iPriester de Godinne, verzadigd van de verkee-
fing met menfchen , aan haaren tempel weder
te rug brengt. Straks word de wagen, de klee-
den , en 200 gy het gelooven wilt , de God-
heid zelve, in een afgezonderde poel afgewas*
fchen. Eenige flaaven helpen en deeze worden
terftond van den poel iugezwolgen. Hier van
daan een heilige fchrik en onkunde, wat dat geene
zyn moge, hetwelk zy alleen zien mogen, die
het befterven moeten." — Van de Naharva^
Un vertelt hy in het drie en veertigfte Hoofd-
ftuk, „ dat by hen een heilig bosch gevondea
wordt van een overoude Godsdienftigheid, waar-
in een Priester in een vrouwelyk gewaad het
opperbeftuur heeft. Volgens de Romeinfche uit-
kgging worden de Goden castor en pollux
genoemd , maar de waare naam der Godheid is
ALCis. \'Er zyn geene afbeeldingen, geen fpoor
van eene vreemde Godsdienstplegtigheid. Als
broeders, als Jongelingen worden zy nogthans,
vereerd."

D. Dit mag tot de Batavieren eigenlyk geene
feetrekking hebben , het bevestigt my toch in
het geen gy te vooren hebt aangemerkt , myn

eelhart.

E. Ora die reden heb ik het verhaald, anders
komt de ganfche vertelling van dat Feest van
hertha bedenkelyk voor: — te meer, om dat
alles hoofdzaakelyk overeenftemt met de pleg-
tigheden op het feest van; cybele by de Romei\'

F 2 nen

§4 godsdienst-

nen waargenomen. By een volk^ dat zelfg gee-
ne beelden of tempelen had, is dit alles vee! te
omflagtig. — En hoe wist men al dien, omflag,
waar by niemand, dan de Priester tegenwoordig
was, en al jde medehelpers geloofd wierden
omgekomen t.e zyn* — De Germaanen kenden
geene tempelen , en egter wordt deeze Godin«
ne in haaren tempel te rug gebragt; of kunnen
wy het heilig bosch onder dien naam verftaan ?
Moeten wy, niet tegenftaande dit alles, de zaak
zoo aanneemen, als tacitus dezelve .verhaalt,
dau is deeze Godsdienstplegtigheid van laater ty-
den en buiten twyffel van de Romeinen ontleend:
maar hoe komt dezelve by do oorfpronkelyke ge-
woonten der Germaanen dan te pasfe? —

D. Of de Gefchiedfchryver moest eenige on-
derfcheiding gemaakt hebben, om te minder on-
derverdenking te vallen, dat hy zich welven te.
genfpreekt. Dit ftryd ten minften, dat niemand
dau de Priester den Heiligen wagen mogt aan-
raaken, en egter wordt hy in het affpoelen van
wagen, kleed, en Godes door eenige flaaven
geholpen, welken deeze eer allen met den dood
bekoopen.. ^ :

E. In het andere geval van alcis hebben
wy de bekentenis van tacitus zelfs , dat
de Romeinen hunne Godheden overal , meen-
den te vinden , fchoon de Germaanen \'er
nimmer om dagten. Hetzelfde blykt nog
nader uit het vyf en veertigfte Hoofdftuk,

waar

plegtigheden. gi

waar by van de Aestyers fpreekt , by welken
de moiïdf-r der goden vereerd wierd. En waar
uit bleek dat ? ,, Als een teken van heilige
vereering droegen zy de gedaanten van wilde
zwynen. Dit teken ftelde den vereerer der
Godheid veihg , even of hy door de wapenen
en andere middelen befchermd wierd , ook on-
der zyne vyanden." — Deeze afbeeldingen van
wilde zwynen behoorden zeker tot die veldte-
kenen, welke, zy uit de bosfchen en wouden
ontleenden en met zich in den ftryd voerden ,
welke by elke natie naar welgevallen verkoren
en gebruikt wierden. Dit heeft ons tacitüs
zelf geleerd, en nogthans voert hy dit bier tot
een bewys aan van een byzonderen eerdienst,
om daar door te waarfchynlyker te maaken,
dat hunne cybele als IVloeder der Goden by
zommige Germaanen niet onbekend was. —
Wy zouden over deeze berigten van de plegtig-
heden by de Deuringers, de Aestyers en andere vol-
ken , omtrent de Moeder der Aarde of de Moeder
der Goden in gebruik, — en derzelver tempel
nog eenige aanmerkingen kunnen maaken, maar
deeze zullen in *t vervolg nog beter te pasfe

komen. - Dit is het al wat tacitüs van

byzondere godsdienftige gewoonten en pleg-
tigheden, zoo veel ik weet heeft aangetekend
in zyn werkje over de zeden der Germaanen.

D. Waar zal naar uwe gedagte alles op uit
komen?

F $

§6 godsdienst-

E. \'Er mag deeze of geene verrigting van mie-
der belang by gekomen zyn, maar van hunne ge-
woone en voornaamfte Godsdienftige oeffeningen
maak ik dit denkbeeld.,, — De Natie vergaderde
uit alle\' oorden in een Heiiig bosch. I3e uitge-
zogte offerdieren wierden geflagt, op den altaar
gelegd en met vuur aangeftoken. De voornaam-
fte der Priesteren deed eene aanfpraak en pleg^
tig gebed, terwyl de overigen tot handlangers,
en de ganfche menigte tot aanfchouwers en toe-
hoorders verftrckten, waar na alles met eene
Offermaaltyd befloten wierd. Indien ik u de
Godsdienftige plegtigheden der Grieken en Ro-
meinen^ by het offeren in gebruik,moest befchry-
ven , zoude ik daartoe overvloedige bronnen
aantreffen, m.aar hser vinde ik my verlegen.

M Ey Vader verhaal ons deeze dan ten min-
ften, om dit te vergoeden?

E. Uw Broeder zal u dit wel berigten, ter^
wyl zal ik een weinig rusten.

M. Wilt gy dat wel doen freperik?

Fr. Ja zeer gaarn, voor zoo ver ik het my
kan herinneren. ~ De Offerdieren, die te voo-
ren naanwkeurig onderzogt waren moesten wit
van kleur zyn......

E. Wanneer zy voor de Hemelgoden moesten
dienen : — voor onderaardfche Godheden, ge-
bruikte men zwarte.

Fr, Deeze wierden door de Priesters , die
ook in \'t wit gekleed en met kransfen ora \'t

hoofd

plegtigheden. gi

hoofd verfierd waren, tot aan den altaar geleid,
na dat zy ze te vooren met groente en bloemen
behangen hadden. Voorts wierden \'er eenige
hairen tusfchen de hoornen uitgeplukt, een wei-
nig wyn& geftort en de handen op het hoofd
van het offerdier gelegd; waar na het bevel ge-
geeven wierd, om het te keelen. Het bloed wierd
in een bekken gevangen , en tegen den altaar
gefprengd, de huid afgetrokken, en het offerdier
naauwkeurig gewasfchen, waarna eenige ftukken
van hetzelve met de ingewanden op het hout
gelegd en met vuur verbrand wierden, terwyl
de overige dienden tot een Offermaaltyd. Is
het niet zoo, Vader?

E. Gy hebt nog vergeeten, myn Zoon, dat
voor het Aagten een gebed gedaan en elk
gewaarfchuvvd wierd, om zieh voor alle onbe-
taamelyke woorden te wagten, en dat men na
het Aagten de ingewanden der Offerdieren
naauwkeurig onderzogt, om daar uit voorfpel-
lingen te maaken. Dat \'er ook wyn en wierook
voor het offeren in de vlam geworpen wierd
behoeft niet gemeld , ora dat de oude Bata*
vieren geen van beide kenden. — Gy zult in-
tusfchen opgemerkt hebben^ dat zeer veele van
deeze omftandigheden, het bygeloovige uitgezon-
derd, ook by de IsraUiten wierden waargeno-
men , wanneer zy ofFerden en hun reeds van
hunne Aardsvaderen waren overhandigd , v>?aar
uit wy niet geheel ongegrond kunnen opmaa-

F 4 ken.

§8 godsdienst-

Ivcn, welke plegtigheden \'er by den OfFerdienst
dex Batavieren plaats hadden. En ik worde hier
in te meer bevestigd, daar het weinige, dat
wy hier en, daar van de Druiden \\ïndtn aan-
getekent , hier van niet veel afwykt. In het
vierenveertigfte Hoofdfluk van het zestiende
boek zegt plinius van de zelve. „ \'Er is niets
heiliger by hen , dan de Varen en de Eikenboom
waarop dezelve groeitDit gaat -er voor af,
wyl plinius in dit Hoofdftuk in \'t breede van
dit gewas fpreekt en van de bygeloovigheid,
die \'er mee gepleegd wordt. — De reden waar-
om zy zoo zeer op deeze plant gefteld waren,
indien hy maar op een eikenboom wies, geeft
plinius ook aan de hand: „ alles wat van dien
aart op de eikenboomen wast, meenen zy, dat
hen van de Goden is toegezonden en tot een
teken verftrekt, dat die boom van hen is uit-
gekozen.\'\' — Zonder eikenloof worden geene
heilige zaaken verrigt. — „ Hy verhaalt ons ook,
umnneer de offerhanden en de maaltyd onder
het geboomte behoorlyk toebereid waren , dat
\'er twee witte llieren wierden aangevoerd ,
welker hoornen dan eerst gebonden wierden.
De Priester, met een wit gewaad verfierd, klimt
dan in den eikenboom , fnydt de takken met
een gouden fnoeiraes af, en alles wordt in een
witte mantel gevangen. Eindelyk Aagten zy
de olFerdieren , en fmeeken , dat God zyne
gave gezegend doe zyn voor hun , aan wiea

hy

plegtigheden. gi

hy dezelve gefchonken heeft." — En volgens
DIODORUS sicuLus voorfpelden de Druiden nit
de ingewanden der offerdieren, zoo wei als uit
de vlugt der vogelen. —

P. Kunnen wy uit dit alles niet genoegzaam
een denkbeeld vormen wegens de gebruiken der
Batavieren by het offeren?

E. Zeer wel. Niettegenftaande de Galliërs in
veelen opzigte van het oorfpronkelyke waren af-
geweeken , waarby de Germaanen meer gebleeven
waren, kunnen zy in een enkel geval met elkan-
der overeenftemmen, daar zy, gelyk ik meer aan-
gemerkt heb , uit een zelfde volk van ouds afftam-
den. De Eikenboomen waren by de laatften in geen
minder hoogagting en daar uit maak ik ook op,
dat hunne Offerdieren zoo wel als de hoofden
hunner Priesteren met eikenloof waren bekranst,
en deeze in \'t wit gekleed. — Wanneer wy ons
nu den eerbied herinneren, waar mede de
Germaanen het onzigtbaare Weezen, dat zy in
himne Heilige bosfchen eerden, zich vertegen-
woordigden en daar by vergelyken , het geen
TACITÜS zegt van het bosch der Semnonen, en
van de wyze, op welke men den albrheer-
scHER daar naderen moest, mógen wy \'er dit
veilig uit befluiten, dat eene diepe ftilte, — en-
kele aandagt en eerbied by deeze Offerdiensten
en wei vooral onder het Gebed geheerscht heeft.

R. Veel meer, dan \'er dikwerf in de Gods-
dienftige byeenkomften der Christenen onder het
F 5 voor-

90 e o D s D I E N s T«

voorftellen van het woord des Levendigen Gods
plaats heeft.

Vr» Dit maak ik ook uit alle omftandigheden
op. — By het offeren der Druiden, hoe verre
zy met de Galliërs by my agterftaan, fmaakte
my de uitdrukking van plinius zeer : „ zy
fmeeken dat God zyne gave gezegend doe zyn
voor hun , aan wien hy dezelve gefchonken
had." — \'Er was zeker veel verlochening noo-
dig voor den Offeraar, oin dit van harte te
zeggen : — maar het fchynt my hier uit toe, dat
\'er ook by hen nog iets goeds was overgebleeven.

D. Ik durve naauwlyks dit droevig onderwerp
weder aanroeren, maar anders zou ik vraagen,
of \'er by de menfchen - offerhanden nog eenige
byzonderheden in gebruik waren.

E. Vergun my dan nog dit zoo kort als moge-
lyk is te melden, en dan zullen wy \'er niet meer
van reppen. De gevangene en ongelukkige flagtof-
fers wierden de handen op den rug gebonden, by
den altaar gebragt, — by \'t hair des voorhoofds
door den Priester aangegreepen — en voorts op
eene onderfcheide wyze afgemaakt, — zonder
hen van te vooren als by de Wilden te mar-
telen. — Uit hun vallen, fpartelen en bloeden
maakte men het een of ander op. — Maar dik-
werf wierden zy ook alleen ter eere van hun-
ne Godheid aan de boomen opgehangen. Zoo
deeden de Sicamhren , Tenctren en üßpeeten
toen zy zich ter verdediging van haare vryheid

te-

3? L e <ï T I G H E ö K N, 9ï

tegen de Romeinen vereenigd Iiadden. En by
de overwinning van arminius wierd hetzelfde
aan veele gemeenen in het werk gefield.

P. Gy wilde nog niet bepaalen , dat elke
natie maar één Heilig Bosch had afgezonderd tot
zulke Godsdienftige byeenkomflen en plegtighe-
den, maar dit is by my nu vry klaar uit het
geen gy van de Semnonen , Reudignen en iVa-
Imrvalen ons verhaald hebt.

E. In zoo verre de geheele Natie tot den
Godsdienst eenpaarig wierd opgeroepen , hebt gy
gelyk; daar was het van de grootfte noodzaakelyk-
heid. De dénheid maakte de plaats te heiliger,^
en wyl die bosfchen niet bekapt of op eenige
wys mogten gefehonden wwden, daarom kuisch
of heilig geheeten , (*) was het niet raadzaam
zulke plaatzen buiten reden te vermenigvuldi-
gen, wyl daar door ligtelyk gebrek aan brand-
ftof en timmerhout zou kunnen gebooren wor-
den; maar \'er is teffens de grootfte waarfchyn-
lykheid voor, dat zy geene andere openbaare
Godsdienftige byeenkomflen hadden , waar-
by de Priesters vereischt,\'en de Offerhanden in

naam

(*) Daarop zinfpeelt lucanus, —.

„ Lucus erat ïofigo nunqüam violatus ah

€n statius.

Silva capax aevi ^ validaque incurva fenectd
Aeternwn intonfte frendis, fiat pelyia mlHs
Erondibm,

V

öe heiligk

naam van het Volk, verrigt wierden , dan waarby
het ganfche volk tegenwoordig was.

R. Wanneer en by welke gelegenheden had-
den zy deeze byeenkomften ?

E. Dat \'er zekere tyden toe bepaald wierden,
ten minften tot de gewoone Godsdienstplegtig-
heden, fpreekt van zelve. — Tacitus zegt ook
5, dat zy op zekere vastgeftelde dagen offer-
den Misfchien gefchiedde het, zoo dikwijs zy
hunne Volksvergaderingen hielden by nieuwe of
volle Maan , wyl wy gevonden hebben, dat zy,
zoo veel het maar eenigzins te pasfe kwam , den
Godsdienst met alle gewigtige onderneemihgen
verbonden. — Wanneer \'er een Kryg ontftond
waarby de Godheid geraadpleegt en om by ftand
moest gefmeekt worden , — of wanneer \'er
eene aanmerkelyke overwinning was behaald ,
zullen \'er buiten twyffel buitengewoone byeen-
komften en offerhanden gehouden zyn. — Indien
dit al niet vry klaar blykt by de nederlaag van
VARUS, en den oorlog tusfchen de Catten en
liermunduren, zou het op te maaken zyn uit het
te velde trekken der Priesteren, en het bywoo-
nen der Volksvergaderingen, waar zy beftendig
vereischt wierd en , om de wichelaaryen te be-
ftieren en de Vergaderingen in orde te houden.
Maar de algemeene Vergadering van het ganfche
Bondgenootfchap wierd wegens den omflag, welke
daartoe gevorderd wierd, zeker zeer zelden gehou-
den , het zy op een vasrgeftelden tyd des Jaars,

het

f Y D E N. 93

het zy wanneer de nood eischte eenen bui-
tengewoonen te beleggen. Nu hebben wy
van te vooren reeds aangemerkt, dat, fchoon
de gewoone Volksvergaderingen der Germaa\'
nen by nieuwe of volle maan wierden ge-
houden , daaruit niet moet opgemaakt wor-
den, dat elke maand of halve maand daartoe
\' beftemd was: maar dat dezelve veel eer alleen
ten en andermaal in een jaar wierden byeeage^
roepen. Waren de plegtige bycenkomflsn dan
zeldzaam , de^ zwaarigheden, welke uit het flegt
faifoen en vermenigvuldiging der Oflèrhan-
den vooral der^ menfchelyke Olferhanden kun-
nen bygebragt worden, verminderen merkelyk.
En hier in mogen wy ons op ciESAR beroepen,
welke te regt zegt, zy Offeren zeldzaam: het geen
dan betekent,zy houden zich zelden tnet olferhan-
den, en niet dan in zeer plegtige en buitengewoo-
ne gelegenheden op, en daar in verfchillen zy
weder van de Galliërs ^ welke in allerleie gevallen
tot offerhanden hunnen toevlugt namen. Het
geen hy in zyn overgang van de Germaanen aan-
merkt: — „ zy verfchillen veel van deeze ge*
woonten " moeten wy vooral op het Godsdienftige
toepasfen. „ Want, zoo laat hy \'er volgen,
zy hebben nog Druiden, die het opzigt over
den Godsdienst hebben > nog leggen zich op
offerhanden toe." ,

Vr. Zonderden zy dan geen weekelykfchen
dag, of eenige feestdagen tot den Godsdienst af?

E.

dëbelligê

E. Indien tnen- deezen dag alleen Voor isrdit
ingefleld , en dus als fchaduwagdg aanmerkt ,
zullen zy ook van denzelven niets geweeten
hebben: maar indien de inrtelling van dien dag
zoo oud is als de waereld, en dezelve zoo vee-
len verbond, als \'er betrekking op den Schep-
per en zyn eerfie werk hadden , dat is het
ganfche Menschdom, is het niet onwaarfcbyn-
lyk, dat deeze onderfcheiding nevens andere
kundigheden tot hen is doorgebroken , en van
geflagte tot geüagte voortgeplant , zonder dat
zy juist de reden en het oogmerk der eerfte in*
ftelhng wisten. Ik laat dit gefchil den Godge-
leerden over,- dit is ondertusfchen zeer opmer-
kelyk , dat by meest alle bekende, — befchaafd«
en onbefchaafde Natiën, niet alleen eene verdee-
ling in weeken, maar ook eene Godsdienftige
onderfcheiding van een der dagen in de weefe
plaats heeft.. Het eerfte kan uit den loop d«|f
Maan ontftaan , maar het andere heeft geen de
minfte betrekkJng tot denzelven\' en moet tii^
een anderen oorfprong afgeleid worden^ \' —
Dan fchoon de Germmmn e.n BaSamerm al heé
onderfcheid tusfchen den eenen en den anderen*
dag erkenden, volgt daar niet uit , diwf zy elke?
week Nationaali byeenkwamen. De Godsdienst-
oeffeningen van de hoofden der huisgezinnen,
waren dan voldoende en de Priesterlyke, welke
of tot de Volksvergaderingen, of tot het krygs-
wezen, of tot het geheele bondgenootfchap al-
leen-

t y ö e w,

leenlyk behoorden , wierden op andere tyden
gehouden, welke wy als gewoone of buitenge-
woone Feestdagen en Hoogjyden kunnen aanmer-
ken : — maar wanneer en hoe dikwerf dezelve
gevierd wierden kunnen wy met geene moge-
lykheid bepaalen.

Fr. Ik heb Vader meermaalen van Wiche-
Jaaryen hoor-en fpreeken: hoe wierden die aan-
gelegd?

E. Op meer dan eene wyze. Tacjtvs is
over dit ftuk vry uitvoerig. In het begin van
het tiende Hoofdftuk verhaalt hy, „ dat zy
van Voortekenen en het Loten zeer dikwerf zich
bedienden* De wyxe, waar op zy het lot weï-
pen , is zeer eenvoudig. Zy fnyden een groo-
ten tak van eenen vrugtdraagenden boom , en
kappen den zelven in kleine twygjes, welke zy
met zekere merken tekenen en dan, zoo als het
valt, in \'t wilde op een wit kleed uitftrooijen.
Indien men van Staatswegen raadpleegt, neemt
de Priester van het Canton ; maar zoo het al-
leen in byzondere gevallen gefchied , de Vader
des Huisgezins zelf, na dat hy de Goden ge,
beden, heeft, ten hemel eerbiedig opziende, elk
van deeze twygjes driemaal op, en geeft dan
verklaaring over elk opgenomen ftokje, volgens
dat merk, dat te vooren op hetzelve gefteld is«
Indien de Goden het verbieden , wordt \'er op
dien dag geene beraadflaging over die zaak meer
gehoudeD; maar indien het toegelaaten wordt,

nee-

96 v w i c h ë l a a r y e rï.

neemen zy daarenboven hun toevlugt tot het
Vogelgefchrey; want het is ook by hen bekend ^
het geluid en het; vliegen der vogelen raad te
pleegen*" ,

Fr. Dit laatfte hadden zy dan met dè GnV-
hn en Romeinen gemeen. , i

D. En met meest alle de Oosterfche Volken.
Dit blykt uit de H< Schrift, waar het den Israëli\'
ten, dikwerf verboden wordt hier op agt te gee-
ven. Maar zou. dit wichelen geene uitvinding der
Priesteren zyn, welke door hunne onderfcheide
uitlegging de zaaken konden voortzetten of te-
genhouden? Vooral hing de verklaaring van de
tekenen op de twygjes van hunne grilligheid,
zoo ik meen, geheel af. ,

E. Men mag deeze en dergelyke uitvindiu*
gen toefchryven, zoo als men goedvind of aan
de ftreeken der Staatkunde, om des te gemakke-
lyker het bhnde gemeea \'te leiden , of aan de
list der Geestelykheid, om zich des te meer
noodzaakelyk te maaken: de eerfte bron, waar
uit deeze nafpooringenf zyn» voortgevloeid , • en
waar door dezelve zulk eene verbaazende alge.
meenheid verworven hebben , moeten wy zot-
ken in de zugt van het menschdom , om in de
onbekende raadsbefluiten van het Opperwezen in
te dringen, en te weeten, waar na men zich in
het onzekere toekomende zou moeten gedraa-
gen. — En ik durf niet tegenfpreeken, dat de Vor-
ften, de Priesterfchap, en anderen, welke hier-

me-

der. batavieren, 9/

we.Je hun voordeel zogtcn te doen , liet van
hun belang gerekend hebben het volk te ver-
Herken in eenen waan, waarmede zy zeiven min
of meer doortrokken waren. Cicero zegt in
het begin van zyne Verhandeling, welke hy ovef
deeze ftof gefchreeven heeft: „ ik weet geen
Volk , nog zoo befchaafd en geleerd nog zoo
woest en barbaarsch , het welk niet oordeelt,
dat toekomftjge dingen aangeduid, en van zom-
migen begreepen en voorzegt kunnen worden."
— En naderhand. ,, Alle Koningen Volken en
Natiën bedienen zich van Wichelaaryen." — Wy
weeten niet genoeg uit het verhaal van tacitus,
om de Germaanfche Geestelykheid geheel mees-
ter te laaten van de verklaaring der gemerkte
twygjes. Alle de Vaderen der huisgezinnen
verftonden dit kunstje ook , en het gefchiedde
in tegenwoordigheid van al het Volk. Dit kan
ik u nog berigten, dat het by de Scythen volgens
HERODOTtTS reeds in zWang was. Van hen
fchryft hy, dat zy zeer veele wichelaar\'^ hadden ,
welke byna op dezelfde wyze j als tacitus van
de Germaanen verhaalt, met een bosch afgefnede,
op de grond uitgefpreidde en weder een voor
een opgenomen rysjes , het toekomende na-
vorschten en voorfpelden, welke ontdekking zy
van hunne Voorouders zeiden ontvangen te heb-
ben. --Maar zy hadden nog een ander foort

van Wichelaary , welke dit volk alleen eigen
was, zoo tacitüs meent, maar waar van wy
III. deel. G ook

93 w i c h e l a a r y e n

ook fpooren by de Perfiaanen en andere vol-
ken vinden.

Fpv. Waar in beflonden die?

E. Ik heb \'er reeds van gewag gemaakt, toen
ik fprak van hunne Staatsvergaderingen.

M. ó Dan kan ik het my wel herinneren! de
witte Paerden.

E. Regt zoo, MACHTILDE. „ Zy ontleenen
ook voorfpellingen en waarfchuwingen van hun-
ne paerden , zegt TAcrTus. In dezelfde bos-
fchen en wouden worden fneeuwwitte en door
geen menfchelyken arbeid bezoetelde paerden
gevoed , welke, voor een heilige wagen gefpan-
nen en door den Priester en den Koning of den
voornaamften van het Volk geleid, naauwkeurig
waargenomen worden in hun hinneken en brie-
fchen. En op geen foort van wichelaary ver-
laaten zy zich met meer gerustheid, niet alleen
onder het Gemeen, maar ook onder de Opper»
hoofden en de Priesteren. Zich zelven hou-
den zy voor dienaars, maar die paerden voor
meewustige van de befluiten der Goden."

D. Wat aanleiding of zy tot deeze gedagte
hadden ?

E. Wat redenen waren \'er voor, om uit het
vliegen en fchreijen van vogelen, of uit het
vallen van gemerkte takjes van eenen vrugt-
boom meer dan uit andere tekenen iets op te
maaken? Ik zal over deeze begrippen der Ger-
maanen eene algemeene aanmerking maaken,

wan-

der ß a t a|v I e r e

wanneer ik al\'e bekende middelen van voorfpel-
ling, waar van zy zich bedienden, opgenoemd
heb. S5 \'^r is nog een ander foort van waar-
neeming, zegt TACITUS, waar door zy de uit-
kommen van zwaare oorlogen van te vooren on-
derzoeken en voorfpellen. Zy laaten eenen
gevangenen van dat Volk» waarmee zy in oorlog
zyn, dien zy op een of andere wyze hebben in
handen gekreegen, met iemand vegten , dien zy
daartoe uit hunne landgenooten hebben uitge-
kozen , elk met zyne gewoone vaderlandfche wa-
penen , en de Overwinning of van deezen of van
geenen word voor een voorteken gehouden."

E, \'£r was zeker weinig verband tusfchen
deeze beide gevallen, vooral, wanneer men on-
gelyke partyen tegen elkander liet vegten.
Waren \'er nog meer foorten van Wichelaaryen ?

E. Waarfchynlyk: maar deeze waren de voor-
naamfte, waarmede de mannen in algemeene en
byzondere gevallen zicli bezig hielden. Uit eene
aantekening van plutarchus in het leeven van
c^SAR blykt het, dat de heilige Vrouwen of
Waarzegfters, op den loop der rivieren, op de
kringen in het water , en op deszelfs geruisch
hebben agtgegeeven, en daaruit voortekenen ge-
nomen. --Ik heb u, toen wy over de

tavifche vrouwen fpraken, en over de agting ,
waarin zy by hunne mannen ftouden, reeds te
kennen gegeeven, dat men eenige derzelve eenen
meer dan gemeenen eerbied betoonde. Ook

Ga heb

100 ]>ë waarzegsters

heb ik beloofd , toen ik over de kundigheden
der Batavifche Mannen en Vrouwen handelde,
dat wy nader over hunne Waarzegfters zouden
fpreeken. Deezen waren het, welke zich toen met
eene uitflekende vlyc en fchranderheid op het
voorfpellen van toekomende dingen toeleiden,
waar toe zy zich , gelyk wy uit plutarchus
kunnen leeren, van zekere waarneemingen be-
dienden. En deeze zullen nog veel menigvuldi-
ger geweest zyn , indien haare waarneemingen
zich zoo verre uitftrekten als by de oude Britten,
by welken, volgens plinius in zyn dertigfte boek,
ook uit de lucht, uit de fterren, uit het branden
der lampen, uit de bekkens en bylen en meer
andere dingen voortekenen genomen wierden. Op
de droomen van oude vrouwen wierd ook voor-
al agt gegeeven. Wierden haare voorfpellingen
eenige reizen in gewigtige gevallen door den
uitkomst bekragtigd , haar gezag wierd zoo
groot, dat zy dezelve als Godesfen eerden. De
naamen van eenige beroemde Waarzegfters Mar-
tha , aurinia , VELLEDA , ganna en jettha
zyn tot ons overgekomen. Die van aurinia of
halirunia meenen veelen met regt, dat geene
eige maar een algemeene naam van dergelyke
vrouwen geweest is, welke Alruinen , dat is
zoo veel als alles Onderzoekenden, Veelweeten-
den in de Landtaale zou geweest zyn.

Hoe

Men beeft den naam van Alruine ook ge-

gee-

dek. batavieren. i07

Boe het zy, de derde was zeker een eigen
naam van eene vrouw, welke zich ten tyde van
CIVILIS heeft berugt gemaakt. Haar gezag was
zoo groot volgens tacitus , dat het zich niet
alleen onder de Bructeren, uit welke zy gefpro-
ten was, maar of)k onder andere Germaanfche
volken uitbreidde, na dat zy voorfpeld had, dat
hunne wapenen zouden zegenpraalen over de
Romeinfche legioenen en dit in den beginne van
den oorlog meermaalen zoo uitviel. De Tenc»
teren fielden zoo veel vertrouwen in haar, dat
hunne gezanten in last hadden, om by velleda
zoo wel als by civilis hun bof te maaken, hun
beiden gefcbenken te brengen , en met hen als
bemiddelaars over een verbond te handelen.
Evenwel was het hun niet geoorlooft velleda
zelf te zien en te fpreeken, welke zich, om te
meer eerbied voor haar perfoon te verwekken, in
een toorn opgefloten en ongenaakbaar hieldt voor
vreemden , maar alleen toegang verleende voor
een uit haare nabeftaanden , welke haare ant-
v/oorden als een tolk der Godheid overbragt.
— Wanneer men den Romeinen eenige fche-
pen ontweldigde , wierd eene hoofdgalley met

drie

geeven aan een zekere figuur , van wortelen, door-
gaans van de Mandragora gemaakt , en bedrie-
gelyk als zoo gewasfchen opgegeeven, waaraan men
ggheime kragten toefchreef!

Gj

d-ß w a a\' n z é g s t e r s

drie roeibanken aan haar ten gefchenk ge-
bragt. (*} \' •

D. Waarom\'viel de aandagt in dit geval meer
op vrouwen dan op mannen?

"E. Taöitus ■ heeft in \'t gemeen-aangemerlct
zy -nooit de raadgeevingen der vrouwen
yeragten , nog \'haare antwoorden in den wind\'
- ■ • floe-

kil iiier by vergelyken Tiet geen ii. j.
jLEQDius ia zyne\' Heidelhergfche Oudheden verhaalt.^
„Terf tyde wanneer de maagd velleda oiider de.Sa/fi\'-
tcren \'gezag voerde , bewoonde eehe\' zekere oude
vrouw, vpiër nairtn jETTfix\'i was, dien heuvel, waar nit
het flot van Heidelberg flaat en na? de hewvel van\'
jf-TTiiA genaamd wordt: zy bewÖonde een-zeef\'oud
bsiiigdotn, waarvan wy de overblyfiels noj; onlangs
gezien hebben , \'wanneer de Palsgraaf frcderik tot
jfcurvorst verkoren zynde een uitmuntend gebouw-
heeft geftigt, hetgeen hy het nieuwe paleis noemde,
Deeze vrouw , beroemd door haare voorfpellingen,
kwam zelden in ,\'t gezigt der menfchen , maar gaf
haare antwoorden, aan ds geen, die haar om raad
vroegen uit een venfter van haar heiligdom, zonder
zich\' te véi-tdpne^. Onder anderen zou zy in pnbe-
fchaafde verzen voorfpelc hebben, dat haare heuvel
volgens de befchikking van \'t noodlot, in toekomen-
de tyden van koninglyke Vorften, welke zy noemde,
zou bewoond, eu de valley beneden met veele hui-
zen en beroemde tempelen zou beflagen worden." —
Dan M^elke gronden, buiten een oude ovedevering
yoor dit zonderling verhaal zyn, is my niet gebleeken.

dek. batavieren. i07

floegen , wyl zy meenden dat \'er iets Heiligs
en voor gevoelen de of voorfpellende in haar was
boven de mannen: „ en zulken, welke onder de
fexe hier op het meest toeleiden, — zich van dit
vertrouwen het best wisten te bedienen, brag-
ten het zoo verre, dat zy, als Godesfen geëerd
wierden. — Men heeft in laater tyden gezien en
men ziet bet nog , dat de vrouwen hier meer
haar werk van gemaakt hebben, dan de mannen,
maar dit is de eenige reden niet. Uit het fystema
van Godsdienst by de Germaanen\'^ zoo als ik
het voorgefteld heb, vloeide voort, dat de God-
heid haaren invloed op zekere uitmnntende voor-
werpen by uitneemendheid deed werken , of
dezelve als \'t waare boven andere bezielde,
zoo dat de beweeging , het geluid en de ver-
rigtingen van deeze als een gevolg van de on-
middelyke werking der Godheid, en daarom als
eene verklaaring van haar wil en welbehagen
wierd aangezien. Cicero merkt in zyn Werkje
over de Voorzegkunde aan; ,, dat van de hel-
den-eeuwen af de gedagte geheerscht heeft en
door de toeftemming der Romeinen en alle vol-
ken bevestigd is, dat \'er een zeker vooruitzigt,
een voorgevoel en kennis van toekomende zaa-
ken by de menfchen gevonden wordt." Uit
AMMiANUs MARCELLINUS kunt gy zien, hoe de
Heidenen onder anderen over de Vogelwiche-
laaryen dagten. „Die voorfpellingen, zegt hy,
hangen niet af van de willekeur van het gevo-

G 4 gel.

, i.04 de waarzegsters

gelte, dat van het toekomende niets weet. Geen
zoo dwaas, dat hy dit zeggen zal: maar God
beftiert de vlugt der vogelen zoo, dat het ge-
luid van de bek, de wys van hun voorby-
vliegen , — hun foelie of langzaame voort-
gang , het toekomende aanwyzen, want de goe-
dertierenheid van het Oppervi/ezen behaagt het,
\'t zy dat de menfchen zulks verdienen, \'c zy
dat hy door hunne toegenegenheid getrolfen
wordt, door deeze konften te ontdekken, wat
hen genaakt." En .deeze Goddelyke invloed
wierd gerekend in de Mans wegens eene meer-
dere fterkte van gee^t, eene grootere denkings-
kragt, zoo veel niet te werken , wyl zy daar
door voor het bovennatuurlyk InflinSt zoo ge-
fchikt niet waren, en daarom deelde niemand
htmner in die Godsdienftige eer, hoe zeer zy
zich door hun eige daaden allen roem en agting
waardig maakten. — Dit gaat zoo ver by zommige
hedendaagfche volken , dat zy om deeze reden zin-
nelooze menfchen meer ontzien, meer eerbied be-
toonen, dan die het gewoon gebruik, van hun
verftand bezitten en dezelven als een byzonderen
zegen voor de huisgezinnen houden. Of dit eg-
ter by de Batavieren plaats had, durve ik niet
bepaalen.

R. Dat doet vry wat uit. Wy wierden dan
boven de mannen meer gefchikt geoordeeld, om
voor machines te dienen en met de Paerden in
. eenen rang gefteld.

Vr.

dek. batavieren. i07

Vr. Sus, roozekmond ! ätBatameren hebben
hun welverdienden lof wegens hun gedrag om-
trend de vrouwen weggedraagen. Behandelden zy
ons daarom met te meer eerbied, om dat zy ons
vatbaarder oordeelden voor Godsdienftige indruk"
fölen, laat het zoo zyn. Ik heb onzen,Leeraar by
gelegenheid vau den dood en opftanding van den
Heiland hooren aanmerken, dat onze fexe het niet
alleen toen, maar altoos den mannen afwon in dien
geestdrift , welke ons in alle onze bedryven,
maar vooral in onze Godsdienftige bedryven be-
hoort te verzeilen , en dit doet ons immers geen
oneer aan. Het vloeit uit ons geftel zeker voort,
dat wy meer aandoenlyk zyn,\'ligter geroerd
worden, dan de mannen.

R. Ik moet zeggen , dat vredegonde zoo
wel het kunstje verftaat, om alles in de beste
vouwen te ft:hikken, als haar Ega.

Vr. Ik ben u zeer verphgt, myne Vriendinne.

D. De vrouwen behoeven daar geene Com-
plimenten over te maaken. De zaak is zoo, eu
Iaat ik \'er als fcheidsman nog byvoegen , dat
de vrouwen ons in fchranderheid van uitvin-
dingen en vlugheid van invallen in onverwag-
te netelige gebeurtenisfen dikwerf overtref-
fen. — Intusfchen kan ik niet voorby tegen my-
nen EELHART Weder eene aanmerking te maa-
ken , dat deeze agting voor die waarzeggende
vrouwen al zeer buicenfpoorig was, dat zy ze
zelf tot den rang van Godesfen verhieven. Waar-

g 5 \'lyk.

I06 DE WAARZEGSTERS

lyk, onze Batavieren moeten dan een vry groot
zwak van bygeloovigheid gehad hebben.

E. Gy weet, myn djdeuik, dat iraand voor
een God of Godin te houden , dikwerf niet
meer zegt, dan hem een buitengewoone agting
en eerbied toe te draagen, en op allerleie wy-
ze te vieren. Ik wil intusfchen gaarne toeflem-
men dat deeze agting eindelyk alle paaien te bui-
ten ging, gelyk ik u reeds gezegd heb, dat zy
niet vry van bygeloof waren. De uitdrukking
van TACITUS is allerfterkst ,, zy eerden ze niet
flegts uit vleijery, maar als of zy inderdaad Go-
desfen waren:" maar dit vloeid uit de heerfchen-
de begrippen van dien tyd en de zugt voor
voorfpellingen voort, waarvan eene fchrandere
viLLLEDA en foortgelyken zich wisten te bedie-
nen. — Ik zou \'er ook uit kunnen befluiten,
ten voordeele van het goedaartig en geleidelyk
Charakter der Natie, maar ik vergenoege my
met u te herinneren, dat tacitus zelf heeft ge-
fchreeven in het vierde boek zyner historiën, —
dat zy zulk eene buitenfpoorige eer aan waar-
zeggende Vrouwen betoonden, en dezelve als
Godesfen vereerden, augefeente fuperflitione, by
eene toeneemende Bygeloovigheid , en dus was

het van den beginne zoo niet.--Alles, wat

ik aantemerken had over de moeder de Aarde of
de moeder der Goden en den tempel, in wel-
ken men haar by de Deuringers opgefloten hield,
heb ik u niet medegedeeld, ik heb het tot

dee-

dek. batavieren. i07

deeze gelegenheid gefpaard. —Ja de bygeloovlge
hoogagtirsg voor zommige vrouwen fchynt ein-
delyk zoo ver gegaan te zyn , dat zy dezelve
tempelen geftlgt en Godsdienffige eer beweezen
hebben, evenwel nog zeer onderfcheiden van
die eer, welke zy äan het opperfle Wezen toe-
bragten , en welk zy niet in beüoten gebou-
wen , maar in openbaare bosfchen en wouden
bleeven dienen. . Tacitus zegt wel niet in zyne
\'verhandeling over de Germaanen , waarin het
beftaan hebbe , dat zy zommige vrouwen als
Godesfen eerden, maar wy moeten het uit dee-
ze en geene aantekeningen en berigten, zoo van
hem zelfs, als van elders ontleend, opmaaken.

D- Welke zyu die?

E. In het vyftigfte en eenënvyftigfte Hoofd-
ftuk van zyn eerfte Jaarboek verbaalt tacitus ,
dat germanicus op een zekeren nagt, welken
de Germaanen in vrolykheden en plegtige maal-
tyden doorbragten, over de grenzen trok, hen
overviel en zonder verfchooning van fexe of ou-
derdom , van heilig of onheilig, alles verwoestte
en een verfchrikkelyke flagting maakte, — vyf-
tig mylen in \'t rond alles te vuur en te zwaard
verdelgde, en onder allen „ een Tempel, wel-
ke by die volken zeer beroemd was , en de Tem-
pel van TANFANA geheeten wierd, vernielde."

D. Zou by hier ook een heilig Bosch door
verftaan hebben , het geen by de Germaanen
voor een Tempel verftrekte ?

E. Ik

igS d e t e m p e l

E. Ik heb dit middel om tacitus met zich
zelven te dóen overeenftemmen wel voorgefla-
gen,om dat deeze melding van een Tempel zeer
weinig flrookte met het geen hy in \'t zelfde
oudheidkundig werk in het negende Hoofdftuk
zoo voortrclfelyk gezegd had: „ voor het overige
oordeelen zy uit de grootheid der Hemelingen,
dat zy de Goden nog binnen vvanden befluiten,
nog in eenig foort van menfchelyke gedaante
eene gelykenis van hen maaken kunnen." Wie
kan dit overeenbrengen? maar in zyne Jaarboe-
ken verhaak tacitus daad - zaaken, en wel on-
der zulke uitdrukkingen, aan welke wy met geene
mogelykheid dien zin geeven kunnen. —«
,, GERKfANicus , zegt hy , liet beide gewyde
en ongewyde (^gebouwen) tot den grond toe
flegten." (*) Dit gaat pok van een geheel
bosch in zulk een korten tyd, waarin hy dee*
zen ftroop volbragt, niet aan. \'

Fr- AVaar bevond zich deeze tempel, Vader!
E. In het Land der Mar/en of Marfacen, wel-
ke

De plaats van tacitw waarin de handelwyzp
dpr Romeinen, zelfs van eenen germanicus , in het
waare licht vertoond word, luidt aldus. Non fexus,
■non istas miferationem at\'tuUt ; profana fmul ßf
facra ^ celeberrimum illis gentibus templum, quod
tanfak® vocabant, folo aquantur. Zoo Barbaarsch
handelden de Romeinen onder een der best befaamde
Veldheeren, om zich eene laage wraak te verfchafFen
wegens den welverdienden nederlaag van varus.

van tanfana. i09

ke wy in onze zesde Zamenfpraak omtrend
Texel naast de kleine Cauchen geplaatst hebben,
Zy waren althans nabuuren van de Batameren,
en woonden in deeze landftreeken. Schoon zy
in deezen tyd in het ftaatkundige geen eenen
lyn met hen trokken^, fchynt het egter uit de
uitdrukking van tacitus, dat deeze tempel van
de omhggende Volken zoo wel als van de Mar-
zen bezogt wierd. Ik heb hier lang voor ge-
ftaan, en aan dit verhaal van tacitus getwyf-
feld, maar ben eindelyk tot deeze bedenking ge-
komen , welke alles zou verelfenen; of de Ger-
maanen niet wel dit onderfcheid gemaakt hebben
tusfchen de Hemelfche en Aardfche of halve
Godheden, dat zy voor de laatfte zekere heilige
huizen hebben geftigt, welke by hen weinig minder,
dan de tempelen der Goden by ée Romeinen geëer-
biedigd wierden en waarin de waarzeggende Vrou-
wen , wanneer zy leefden, in perfoon, en wanneer
zy aflyvig waren, misfchien, in afbeelding zich op-
hielden. Van het eerfte hebben wy een voor-
beeld in velleda, welke in een tooren , zoo
noemt tacitus het daar, als in een ongenaak-
baar heiligdom woonde, tot dat zy door de/io-
meinen wierd gevangen en weggevoerd, en van
het laatfte in de afbeeldingen en opfchriften,
welke nog overgebleven en de onwraakbaarfte
getuigfchriften zyn.

D. Welke afbeeldingen en opfchriften?

E. Ik zal van de laatfte eerst fpreeken, men

heeft

iio » e m o fi d e r s

beeft hier en elders oude fteenen gevonden, welke
zelfs voor altaaren fchynen verftrekt te hebben,
toegewyd aan zekere Moeders of Vrouwen ilfaïm
öf Matrones i zoo als de Romsinm dezelve noem-
den. Deezen wierden geheeten naar \'t Volk, waar-
toe zy behoorden of waarvan zy gediend wier-
den Matres soev.® , galliac/b , veüiantijE ,
FRISAV^ , BRITT^., TREVUiiE , CU Ock,

\'t geen met het berigt van tacitus veel overeen-
komst heeft, Matres en Matrone aufani/e, wel-
ke zelfs tot in Panmrden en Ualmatien be-
rugt waren en geëerd wierden. — Zy wierden
ook Godesfen geheeten. Zoo vindt men qua-
drüisürüenses di?ts , Dm quadrivl.^ , Bed
BLUDana en tanfana , ook wel tams^ana
Defl, welke volkomeii dezelfde fpelling is, die
wy by TACITUS aantrefrën , maar volgens een
opfchrift, dat men te Nimwegen gevonden heeft
eu nog bewaard, yan aufanïa niet zou verfchil-
len. Men moet tóch in aanmerking neemen,
dat de Romeinen niet alleen alle vreemde naa-
men

Zomtr.ige opfchriften houden algemeen aan de
heilige uitmuntende moeders , matribüs , matuibus
augüstis 5 maar in de meesten worden deeze moeders
onderfcheiden met bynaamen, welke wy egter zel-
den ontcyfferen kunnen, als Matres vacallineh/^ ,

rumakeh^ , aseuicineh^e , iiamaveim , gabi.® , vap-

tiie, geruda ti^, malvislie, wclkc men by grüte-
kus, keisler en anderen vinden kan. Op zommige
opfchriften vindt men Moeders en Godesfen by een.

godessen. iii

men naar hunne taaT gevormd , maar dezelve
ook dikwerf, gelyk nog omtrend onze Neder-
duhfche eige naamen by Franfchen en Engel-
fchen gebeurt, zeer misfelyk uitgedrukt heb-
ben, en daarom heeft men deezen dan eens
Aufanics, dan weder Tanfanas of Tnmfancs
Mutres of Dem genoemd. Ik zal , wanneer
wy te huis gekomen zyn, deeze opfehrif-
ten laaten zien. — En ik denk, dat deeze
zelfde Moeders Godesfen tacitus in de war
gebragt hebben, waar door hy, die geene an-
dere dan CYJ5ELE de Moeder der Aarde of der
Goden onder deezen naam kende, gedagt heeft,
dat de Germaanen deeze zoo wel als de Grieken
en Romeinen eerbiedigden, het geen wy van te
vooren wederlegd hebben.

Vr. Op welke afbeeldingen doelt myn eel-
hart ?

E. Op die , welke men in Zeeland in eene
groote menigte en verfcheidenheid heeft gevon-
den, allen met het afbeeldfel van de Godesfe
NEHALENNiA, en aan dezelve toegewyd, welke
ïn getale in de Kerk van Domburg bewaard,
maar ook op het Hof van den Heere de graaf
by Ilpendam en elders gevonden worden. —
Deeze oudheden, ten deele uit ftandbeelden, ten
deele uit altaaren beftaande, meest van asgraau-
wen, enkelde van roodagtigen fteen gemaakt,
zyn nevens verfcheide bekers, urnen , pennin-
gen, haakskens en dergelyke dingen , den vyt-

deg

112 \'de a f b e e l d i n g e im

den van Louwmaand in \'t Jaar 1674 by een zeer
fterken Oostenwind, op den uiterften hoek van
Zeeland by Domburg gevonden. De meesten
zyn drie, zommige vier voeten hoog , en ruim
twee tot drie voeten breed. Men vind op de-
zelve eene flaande , meest zittende vrouw ^ in eene
ruime deftige Inlandfche kleeding met vrugten op
haar fchoot, ook wel met een korf met allerleye
boomvrugten, en een roer van een fchip, of met
een haazenwindhond naast haar, en twee wigt-
jes als genii aan weerskanten zweevende. Men
heeft deeae fleenen van onderen met Latyn-
fchs opfchrlften, en aan de zyden met de
afbeeldingen van jupiter, neptunus en hkr-
cules opgecierd, ik zal ze u ook in onze woo-
ning vertoonen.

D. Ik h«b van deeze Godesfe kehalênnia
veel gehoord, veel geleezen , en ook zelfs op
myne reize door Zeeland die overblyffelen te
Domburg gezien, maar nooit het regte berigt \'er
van ontvangen. Ik meen , dat zy doorgaans
voor de Maan en voor dezelfde met diana ge«
houden word.

E. Ik zal het gezelfchap nieü vermoeijen met
alle de verfcheide en vergezogte verklaaringen
van deeze beeldtenisfen. Die waarby wkha-
LENNiA van JVea Seleênêe (vs» a-eKvivii) zoo als men
de nieuwe Maan by de Grieken noemde, afgeleid
wordt, heeft zeker den meesten ingang gevon-
den ; dan hoe waarfchynlyk men dit uit dg
overeenkomst der woorden, den invloed der maan

op

van nehalel^kiai iï^

Op de ebbe en vloed der Zee , en dtfl eer-
dienst, welke aan haar door de Germaanen vol-^
gens c^SAR beweezen wierd, heeft willen maa-»
ken; het moet terftond vervallen, wanneer men
in aanmerking neemt, dat wy hier geene uitland-
fche ontleende, — geene Griekfche Godheid of
benaaming, veel min eene Hebreeufche of Aethio^
pifche y maar eene egte Germaanfche ^ den Ger-
maanen alleen eigen, zoeken moeten. Wy zou-
den dan met alting den naara van niïhalknnIa
liever afleiden uic hel Oüd DuitSCh van de woor-
den Nie Hel, het welk de tegenwoordige Hoog-"
duitfchers Neu Schein in tegen Helling van Alt
Schein noemen, — by ons de nieuwe en afgaande
Maan. Anderen willen in deeze MiHALe of mk-
ALLE de Godin van \'t Heelal vinden , en haa-
ren naam vergelyken met den naam alfather ,
haar zelve met de jfis der Jegyptenaaren ^

met de moeijer der Goden, - op zyn

minst met de pomoiva der Romeinen, Dog
dit verbetert de zaak niet. Dan , wyl deeze
Godesfen Moeders meestal naar de plaats geo
naamd wierden , komt het my nog aanneeme-
lykst voor , dat de naam Nfhalennia ook vaa
zulk een oorfprong best kan afgeleid worden,-
\' Dit ftaat toch by my vast, dat deeze Nehalennia,
eigenlyk tot Taxandrien of Zeeland behoorde en
daar van de inwooners als eene plaatfelyke God-
heid geëerd wierd. Herinner u nu, dat de eene
III. DEEL. H mond

114 de a f b e e n gen

mond van den Rhyn , welke daaromtrend uit-
vloeide Belium, genaamd wierd.. Immers zoo
noemden hem de Romeinen volgens plinius.

R. Wat betekend dit woord?

E. Dit kan ik niet zeker zeggen, alleen merkt
gewei, dat hetzelve tot den naam iVe/za/m«/®
een voegzaame aanleiding, kan gegeeven hebben ^
terwyl de iJomeiwew naar hunnen, tongval den-
zelven zoo hebben misvormd, dat \'er geene;
gegronde ontdekking aan te doen is. Evenwel is,
\'er nog een fpoor van in Hellevoet, het geen van
Helle of Haile kan ^fgeleid worden, het welk
een diepte, een afgrond betekend. Deeze mond
van dm Rhyn, zon dan Helium genaamd zyn,
niet zo zeer, om dat dezelve in vergelyking van
de andere meer westelyk lag y als wel om des-.
zelfs wydte en diepte , daarom van tacitus
geheeten immenfimMo/a os de.onmeetelyke mond.
van de _Maas, want de Rhyn en de Maas ont-
lasten zich door deezen.mond beide.

R. Maar zyn alle die opfehriften in \'t

Latyn? ■

E. Ja, alle. Waren zy in de oude landtaal
vervat en de afbeeldingen door de inwooneren dès
Lands gemaakt, dan waren deeze gedenkftukken:
onbetaalbaar: maar dit is zoo niet. Nu bewyst
het egter zoo veel, dat zy als Godesfen hier er-,
kend en ook door de Romeinen geëerd wierden,
want deezen waren in dit opzigt-zeer toegeevend :-

van n e h a l e n n i a. il5

éy namen de Goden van alle landen en plaatfen
aan: zoo lang zy zich daar bevonden bezwee-
ken zy voor de Inwooners geenszins in hunnen
yver en dienstvaardy. Dit had Vader ^neas vol-i
gens vuiGiLius hun voorgedaan (*), en daarom
zyn \'er zoo veele van deeze fteenen en altaaren
doQï Romeinen aan nehalennia en andere Ger-
maanfche Moeders of Godesfen toegewyd. Maar
zy zogten met een hun eige Goden bekend cn
fmaakelyk te maaken, en daar van vindt ge dee-
zen op dezelfde fteenen door hen afgebeeld/
Intusfchen blyft\' het nog onbeflist öf de Ger-
maamn zelve van deeze Godesfen beeldtenisfen
gemaakt en geëerd hebben, dan of zy ze zich
enkel voor den Geest vertegenwoordigd hebben.
Dit waren de Romeinen niet gewoon , zy had-
den daarom hunne beeldhouwers overal by
zich, vooral, daar \'er gebrek aan zulke kunfte-
naars was, gelyk hier te Lande.

Fr. Is \'er ook geen Tempel gevonden, waar-
in deeze afbeeldingen en altaaren van neha-
XENNiA geftaan hebben?

E. Men heeft ter zelfder plsats by Domhurg
op het ftrand de fondamenten en overblyffels
van een overoud gebouw gevonden, dat maar

zeer

Q*^Gêmumque leci, primamque deofU\'At ;

Tellurem, N^jmphasque & adhuc igmta precatur

Flumina.

VIRGILIUS,

h2

Il6 D IS T E M P E L

zeer klein, alleen de IcnP\'te van dertien voeten
had en van eene rondagtige gedaante was. Uit
het fondament reezen aau den eenen kant vier,
aan den anderen kant twee colommen ten deele
glad, ten deele eyïinders wyze uitgehakt. •—-
coRN. BOOT , welke te dier tyde Predikant te
Domburg was fen onder die geenen, welke ons
de naauwkeurigfte berigten van deeze gedenk-
waardige Oudheden gegeeven hebben, verhaalt,
dat deeze fteenen als altaaren in \'t ronde in
deezen Tempel of Kapel geftaan hebben , dat

vREDius egter ontkent. - Dit is zeker, dat

men rondom dezelve tronken en wortels van
boomen gevonden heeft.
- M. Vader heeft ons reeds iets gezegd {^y
over de fchranderheid van deeze waarzeg-
gende Vrouwen; maar zy moeten toch zekere
gronden gehad hebben , waar op zy haare voor- ,
l\'pellingen bouwden.

E. Die hadden zy zeker, gelyk alle volken
die haSïïèn", maar welke die geweest zyn is ons
onbekend. \'Er is ook weinig aan verbeurd,
want dezelve zullen zoo willekeuiig en onze-
ker geweest zyn, als alle de regelen der heden«
daagfche .Waar- en Goedergelukzegfters. Hoe
weinig ftaat \'er op te maaken is, kan alleen uit
deeze aanmerking blyken. Indien het. God al
goedgedagt had zekere waarfchuwingen omtrend

het

In de dertiende Zamenfpraak.