-ocr page 1-





		,

-ocr page 2-

■;

� ■--■ . ■

- :

■

Kast 204
PI. A N".13

■

\' ■

GESCHENK

-ocr page 3-

■

,«
- .

\'m

■r
-

■

.■-.-

�

■

■
-

■

■
■

\' X..
-�-�■

� \\

■

-ocr page 4-

■

■ ■

■



	.
	\'


	�

�

-ocr page 5-

DE BUN.

Ut M® $w,

DOOR

KARL STIELER, HANS WACHENH�SEH en F. W. HACKLANDER.

ME� ILLUSTRATIES VAN

iittnq, %. %m\\, <{. 4 Jeihq, 18. f te, �. <jranz, 4 $dto|, X Jnaua, I. pteij,
�. �ch�nleb«[. Ih. jSch�tz, UT. ^immlct�, 1. ftauttq, llt. IBrfrq fit anderen.

ARNHEM,
VAN EPtMOND & HEUVELINK.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

A06000008525259B

0852 5259

-ocr page 6-



		STOOMDRUKKF.RU VAN OEBR. VAN ASPEREN VAN DER VELDE, TE HAARLEM.

-ocr page 7-



		INHOUD.

		Bladz. Wiesbaden................ 153 Uitstapje naar den Taunus........... 161 Frankfort en Homburg............ 167 In den Rheingau.............. 177 Uitstapje in het Nahe-Dal........... 199 Van Bingen tot Koblentz........... 208 Een blik op het Lahndal........... 237 Koblentz................. 250 Van Koblentz naar Rheineck.......... 275 Door de Felsenthor van Andernach........ 287 De Ahrstreek............... 293 Van Remagen naar Keulen.......... 300 F. \\V. Hacklander. Het heilige Keulen............. 316 Naar Aken................ 329 Over Dusseldorp naar de Hollandsche grenzen .... 336 Holland................. 346
		Karl Stieler. Hlailz. Inleiding................. i De jeugd van den Rijn............ 3 Aan het meer van Constanz.......... 24 Naar Bazel................ 44 In Breisgau................ 58 Het land der Vogezen............ 65 Straatsburg................ 78 In het klooster van Sint Odilien......... 86 Idyllen uit het Schwartzwald.......... 91 In Baden-Baden.............. 97 In den Paltz................ 103 Heidelberg................ 109 De Bergweg en het Odenwald......... 121 Van Worms naar Mainz........... . 131 Hans Wachen husen. Het gouden Mainz............. 139 Biebrich................. 150


		i

-ocr page 8-



		Groote Tintdrukplaten.

		Gezigt op Keulen, door L. Ritter. Via mala, door R. Puttner. Het Slot te Heidelberg, door L. Ritter. Dom te Aken, door Th. Weber. De Keulsche Dom, door L. Ritter. Een dorp in het Schwarzwald, door B. Vau tier. Caub en de Pfalz, door R. Puttner. Bedevaart naar den Rochusberg, door W. Sim mier. Kleederdragt op het eiland Marken, door R. Jordan. Basel, door R. Puttner. Een herfstfeest aan de Neckar, door Th. Sch�tz. Gezigt op den H�hgau, door G. Sch�nleber. Bacharach, door R. Puttner. Het oude Slot bij Baden, door R. Puttner. Een ijzersmederij in de Rijnprovincifin, door W. Sim mier. Het laatste vat, door W. Simmler. De Markt te Dusseldorp, door Th. Weber. Reichenau, door G. Sch�nleber. Strand bij Scheveningen, door G. Sch�nleber. Landschap aan de Maas, door E. Willroider. IJsgang op den Rijn, door W. Simmler. Strandwacht, door R. Jordan. Op het dek eener Rijnstoomboot, door B. Vautier. De Lichtenthaler Allee te Baden, door W. Diez. Zomerstal der ezels bij Assmanshausen, door G. Franz. Markt te Duisburg, door Th. Weber. Carneval te Keulen, door G. Franz.
		Lauffenburg, door G. Sch�nleber. De Rodensteiner, door G. Franz. Een jagt in het Soonwald, door C. F. Deiker. Aan het strand te Scheveningen, door A. Achenbach. Hoofdportaal van den Dom te Straatsburg, door L. Ritter. Het lijk van Siegfried wordt over den Rijn gevoerd, door A. Bauer. Oberstein aan de Nahe, door R. Puttner. Feest der Dusseldorper Schilders, door W. Simmler. Boppard, door R. Puttner. De Wijnproef, door B. Vautier. Bonn, door R. Puttner. Emmerik, door Th. Weber. De Dom te Spiers, door L. Ritter. Lohengrin\'s afscheid, door A. Bauer. Verwoesting van Heidelberg, door W. Diez. Ru�ne der Wernerkapelle in Bacharach, door C. Scheuren. Mainz, door R. Puttner. Rheinfels, door R. Puttner. Gezigt op Trier, door R. Puttn\|er. De Dom. te Keulen, door L. Ritter. Rheinstein, door R. Puttner. Blticher\'s togt over den Rijn bij Caub, door W. Diez. Aan den Moezeloever te Koblenz, door R. Puttner. Ems, door R. Puttner. Dom te Limburg, door R. Puttner.


		\'

-ocr page 9-



		Houtsneden in den tekst.

		Uladz. Rheinwaldgletscher.............. 3 Zillis................... 4 Het dorp Achter-Rijn............. 5 Het doq> Spltlgen.............. 6 Ortenstein................. 7 Juvalta.................. 7 Thusis.................. 8 Het Toma Meer............... 8 Verloren Gat................ 9 Rhazuns.................. 10 Kapel te Trons............... 11 Dissentis................. 11 Een gezigt op het Flimsermeer.......... 12 Hohen Trflns................ 13 De brug van Reichenau............ 14 De Stadspoort van Ilanz............ 15 Episode uit den kamp der bondgenooten bij Ems, 1799. 16 De markt te Chur.............. 17 Wandeling naar den Felsenthor bij Ragaz...... 18 Het Pfaffers badhuis............. 19 Tamina.................. 19 Pfaffers.................. 20 Ragaz.................. 21 Baduz.................. 22 Vaart over den Rijn bij Ruthi.......... 23 Rheineck................. 23 Oud Bregenz................ 24 Omtrek van Bregenz............. 25 Lindau.................. 27 Wapen der stad Lindau............ 27 Kleederdragten uit het Bregenzer woud....... 28 Weg van Gebhardsberg............ 29 Friedrichshafen............... 3¹ Meersburg................. 32 Constanz................. 33
		Bladi. Aan de haven van Constanz.......... 35 Wapen der stad Constanz........... 35 Het conciliehuis te Constanz.......... 36 Na den strijd op de Rijnbrug in Constanz..... 37 Ignaz, vrijheer van Wessenberg......... 38 Mainau.................. 39 Arenenberg................ 39 Heidengaten bij Ueberlingen........... 40 Stein aan den Rijn.............. 41 Konrad Wiederhold.............. 43 Hohentwiel................ 43 Gezigt op Schaffhausen............ 44 Waldshut................. 45 Zalmvangst................. 47 Sackingen................. 48 Rheinfelder................. 49 Domportaal te Bazel............. 50 Bron te Bazel................ 50 Erasmus van Rotterdam............ 51 Standbeeld van Munatius Plancus......... 52 Raadhuis te Bazel.............. 53 Hans Holbein............... 54 Matthias Merian............... 55 De Spahlenthor te Bazel............ 56 Wapen van Bazel.............. 57 Oud Breisach................ 58 Bombardement van Neu Breisach......... 59 Sansculotten in 1793............. 60 Gezigt op Freiburg.............. 61 Koophuis te Freiburg............. 62 In den dom van Freiburg........... 63 Fonteinen te Freiburg............. 64 Berthold Schwarz.............. 64 Colmar.................. 65 Het Pfistershuis te Colmar........... 66

-ocr page 10-



		Bladz. Voor den dom te CoJmar........... 66 Herberg in de Vogezen............ 67 Drie Exen................ 68 Het Zwarte Meer.............. 69 Het Witte Meer.............. 70 Kaisersberg................ 71 Smidse in Rappoltsweiler........... 72 Hohk�nigsburg............... 73 Gezigt op Sint Ulrich............ 74 Op weg naar Dusenbach........... 75 Houw vallen van Dusenbach.......... 76 Gezigt op Schlettstadt............ 77 Hos\|)itaaltoren te Straatsburg.......... 78 Sint Thomaskerk in Straatsburg......... 79 Straatsburg. Aan de 111............ 80 Yarkensmarkt in Straatsburg.......... 81 Straatsburg Ken huis uit de dertiende eeuw..... 83 Straatsburg. Aan het kanaal.......... 84 Wapen van Straatsburg............ 85 (\'■ezigt op Sint Odilien............ 86 Odilienbron................ 88 (tdilienkapel................ 89 Ken gevecht met woeste volkstammen....... 90 Het Mummelmeer.............. 91 Gezigt o]) den waterval van Buttenstein...... 92 Bouwvallen van het klooster Allerheiligen...... 93 Ken boer uit het Schwarzwald......... 94 Ken boerenmeisje uit het Schwarzwald....... 95 Seebach ..... ............ 96 Voor de Koerzaal in Baden.......... 97 Ingang tot den burgt Kberstein......... 100 Plein in het klooster Kichtenthal......... 101 Villa in Kichtenthal............. 102 Rotsland van Dahn............. 103 Trifels.................. 104 Madenburg................ 105 Keizer Rudolfs tocht naar Spiers........ 106 Gezigt op Spiers.............. 107 Wai>en van Spiers.............. 107 Ken straat in Spiers............. 108 Heidelberg................ 109 Het Heidelberger slot. De verwoeste toren..... 110 Pelgrims naar het slot............ m Het Heidelberger slot............ 112 Het Heidelberger slot. Gezigt op het slotplein . . . . 113 Het Heidelberger slot. Ken gedeelte van het slotplein . 114 Het uitrukken van een Heidelberger corps..... 115 Neckarsteinach............... 116 Bij Mannheim............... 117 Bij Kudwigshafen.............. 118 Het Heidelberger slot. Het groote vat...... 119 I.aan in den Schwetzinger tuin......... 120 Zwingenberg en Melibocus........... 121 In het Odenwald.............. 122 Het slot Heiligenberg............ 123 Reuzenzuil in het Odenwald.......... 123
		Bladz. Molen in het Stettbacher dal.......... 124 Het slot Sch�nberg............. 124 Raadhuis en smederij in Seeheim........ 125 Gorrheimer dal............... 126 Ladenberg................ 126 Gezigt op Weinheim............. 127 Ru�ne van het slot Auerbach.......... 128 De Rijnpoort te Bensheim........... 128 Markt te Darmstadt............. 129 Gezigt op het slotpark te Darmstadt....... 130 Worms. Het Jodenkerkhof........... 131 Wapen van Worms............. 131 Worms. In de wijnbergen bij Onze Lieve Vrouwenkerk. 132 Markt te Worms.............. 133 Dom te Worms............... 134 Het Kuthersgedenkteeken te Worms........ 135 De Zweedsche kapel te Oppenheim........ 136 Sint Katharinakerk te Oppenheim........ 136 Klokkentoren der Sint Katharinakerk te Oppenheim . . 136 Wachter in de wijnbergen bij Xierstein...... 137 Mainz van de rivierzijde........... 138 Mainz. De rivieroever in den winter....... 139 Wapen van Mainz.............. 139 Mainz. Voor den Dam............ 140 Mainz. Benedenzaal in het germaansche museum . . . 141 Mainz. Fontein op de markt.......... 142 Mainz. Kruisgang in de Stephanuskerk...... 143 Mainz. Schaatsenrijders op de grachten der vesting . . 144 Het karnaval te Mainz............ 145 Mainzer vrouwen uit de volksklasse........ 146 Mainz. Blokhuis der vesting.......... 147 Begrafenis van Frauenlob........... 148 Het Guttenbergmonument te Mainz....... 149 Slot Biebrich............... 150 In den slottoren te Biebrich.......... 151 Rijnsaken................. 152 Gezigt op Wiesbaden van den Neroberg...... 153 Avondconcert te Wiesbaden.......... 154 De promenade te Wiesbaden.......... 155 Wiesbaden. Fontein in het park......... 156 Wiesbaden. De grieksche ka[>el ..,...... 157 Aan de staalbronnen te Schwalbach....... 158 Koergasten bij Schlangenbad.......... 159 Schlangenbad............... 160 Castel.................. 161 Gezigt op de bergen van Hochheiin....... 162 Aan de Trinkhalle te Soden.......... 163 Kastanjebosch bij Cronberg.......... 164 De vesting K�nigstein............ 165 Bouwvallen van Eppstein........... 166 Wapen van Frankfort............ 167 Frankfort. Straat aan den R�merberg....... 168 Frankfort a. M. in de verte.......... 169 Frankfort a. M. Kschenheimer poort....... 169 Frankfort a. M. De Romer.......... 169 Frankfort a. M. Het Luthershuis........ 169


		VI

-ocr page 11-



		Rladz. Liebenstein en Sternberg........... 224 Het klooster Bornhofen en de vijandelijke broeders . . 225 Het klooster Camp............. 226 Boppard................. 227 Conrad Bayer van Boppard.......... 228 Wijnhuis in Oberspay............ 229 Braubach met Marksburg........... 230 Kapel bij Braubach............. 231 Koningstoel................ 232 Het slot in Oberlahnstein........... 233 Stolzenfels inwendig............. 234 Capellen met den burgt Stolzenfels........ 235 Lahneck................. 137 De oever bij Niederlahnstein.......... 238 Ems. De vier Th�rme............ 239 Eins. Koning Wilhelms-rotsbron......... 239 Ems. Het Koerhuis............. 239 Ems. De Engelsche kerk........... 239 Dausenau................. 240 Nassau. De woning van Von Stein........ 241 Bouwvallen van den burgt Stein......... 242 Von Steins monument............ 242 Burgt Nassau............... 242 De minister Von Stein............ 242 Nassau.................. 243 Langenau................. 244 Balduinstein................ 245 Schaumberg................ 246 Omstreken van Diez............. 247 Lahnoever bij Diez............. 248 Eene straat in Limburg............ 249 Koblentz van PfafTendorp gezien......... 250 Koblentz. Moezelbrug............ 251 Koblentz. Gezigt op het nieuwe park....... 252 Moezeloever bij Koblentz........... 253 Koblentz. De Castorkerk........... 255 Gezigt o]) Trier.............. 256 Trier. Porta Nigra.............. 257 Trier. Het Roode Huis............ 258 De Igeler zuil............... 259 Aan den Eifel............... 260 Bouwvallen van Gerolstein........... 261 De Weinfelder Maar............. 262 Pulver Maar................ 263 Avondstond aan den Moezel.......... 264 Marenburg............... 264 Gezigt op Bernkassel............. 265 Gezigt op Trarbach............. 266 Beilstein................. 267 Eene kapel in de wijnbergen bij Beilstein..... 268 Drie gezigten op Kochem.......269, 270, 271 Gezigt op Karden.............. 272 Alken.................. 273 De burgt Eltz............... 274 Ehrenbreitstein............... 275 Ooft- en vischmarkt aan den Midden-Rijn..... 276
		Bladr. Frankfort a. M. Roeiwedstrijd op de Main..... 170 Portret van Goethe............. 171 Frankfort a. M. Het Goethehuis......... 171 Frankfort a. M. De Judengasse......... 172 Aan de oude Mainbrug te Sachsenhausen..... 173 Gezigt op Homburg............. 174 In den Koertuin te Homburg.......... 175 In het Slotparfc te Homburg.......... 176 Bacchus.................. 177 Walluf. Werf en molen............ 178 Walluf. Schippersherberg............ 179 In Rauenthal............... 180 Fltville.................. 181 Markobrunnen............... 183 Abdij Fberbach.............. 184 Mittelheim................ 185 Gezigt op Winkel.............. 187 Johannesberg............... 188 Gezigt op Geisenheim............ 189 Rustende arbeiders in den wijngaard....... 191 In het Niederwald.............. 192 Rudesheim................ 193 De ezels in de wijnbergen........... 194 Aanlegplaats voor Aken............ 195 Hingen van den burgt Klopp gezien....... 196 Op het Rochusfeest............. 197 Prediking op het Rochusfeest.......... 198 Drususbrug................ 199 Kreuznach. Koerhuis............. 200 Kreuznach van den Hamburger tuin gezien..... 200 Kreuznach. Op de oude Nahebrug........ 200 Rheingrafenstein.............. 201 Koos von Waldeck............. 202 Slot en dorp Ebernburg............ 203 Franz von Sickingen............. 203 Rothenfels................ 204 Ulrich von Htltten............. 204 Bouwvallen van het klooster Disibodenberg..... 205 Gezigt op het slot Dhaun........... 206 Straat in Monzingen............. 207 Marktschip bij Bingerbrtlck.......... 208 Muizentoren en Ehrenfels........... 209 Assmanshausen............... 210 Glemenskapel en Falkenburg.......... 211 Sooneck................. 212 Aan den Wisper. De mine Nollich....... 213 Straat in Bacharach............. 214 Wernerkapel te Bacharach........... 215 In den Paltz............... 216 Binnenhuis in het Bl�cherdal.......... 217 Molen in het Bl�cherdal........... 218 Lieve Vrouwekerk te Oberwesel......... 219 Wernerkapel in Oberwesel........... 220 De Lorelei................ 221 Sint Goarshausen en de Katze......... 222 Wellmich en Maus............. 223


		VII

-ocr page 12-

-ocr page 13-



		»Zonder liefde is \'s menschen leven als een bron in het zand gesmoord, daar zij den weg niet vond naar de zee, waar alle bronnen zich henen spoeden."

		Dit is de beteekenis der groote stroomen voor het hart en de geschiedenis der menschheid. Tot de grootste onder de grooten behoort in de geschiedenis de Rijn, de stroom der Duitschers, de bronader der noordsche beschaving. Wat ligt er niet in dat eene woord opgesloten , dat reeds voor tweeduizend jaar het wachtwoord der volken was, toen de legioenen van Cesar en de ruiters van Attila den stroom doorkliefden ! Toen nogmaals honderden jaren waren voorbijgegaan , trok de duitsche koning i i

-ocr page 14-



		Koenraad, door het jubelende volk begeleid, den Rijn langs naar Mainz, om zich daar te laten kroonen. Ook dit was een schouwspel dat in herinnering bleef. En te gelijk met de geschiedenis koos ook de legende haar gebied aan den oever van den Rijn. Zoo als zich het klimop vasthecht aan de oude burgten, zoo slingerden zich eeuwiggroene sagen om het steenen gebouw der werkelijkheid, en uit de bruisende golven stegen ruischende liederen! Aan den Rijn stond het burgtslot der Nibelungen; aan den Rijn zat de Loreley op hare rots en zong. En welk een weelderig land strekt zich uit langs den Rijn van de besneeuwde Alpen tot aan de zee! Hier lagen de magtigste steden van het oude Rijk ; de magtigste zetels der geestelijken in den tijd van hun hoogsten luister, die met milde hand het goud om zich strooiden en verwierven. Alom wilden beiden hun luister doen schijnen; zij bouwden kloosters en kerken, en wanneer de voetreiziger des avonds de oevers volgde, dan zag hij op mijlen afstands den slanken toren en juichend riep hij tot zijne medgezellen: Straatsburg! Straatsburg! En uit den morgennevel zagen de schippers, die des nachts den Rijn afzakten, eene donkere massa rijzen, ook een schip, maar met steenen wanden en steenen masten � den dom van Keulen. Wie voelt niet den rijkdom, die in het woord de Rijn ligt, den rijkdom op gebied van natuur en kunst, van geschiedenis en sage, voorheen en thans! En toch is dit niet alles; de laatste, hoogste beteekenis, die de Rijn voor de geschiedenis van Duitschland heeft, ligt nog oneindig dieper, want even als, volgens de legende, de schat der Nibelungen op zijn bodem begraven ligt. om hem te be- hoeden tegen de roofzucht, lag op den bodem des Rijns de gansche schat, het laatste overschot van Duitschlands zelfbewustzijn en werd daar gedurende de eeuwen van barbaarschheid bewaard tot een betere tijd hem weder aan het licht zou brengen. Zelfs in de dagen der diepste vernedering, toen men met minachting nederzag op Duitschers en duitsche wapens, bleef toch de Rijn het ideale woord, waaraan zich de hoop op en het geloof aan het vaderland vastklampte. Bij de golven van den Rijn bezwoer de oude Arndt zijn volk, en ook aan den Rijn is dat krachtige woord ontleend, waarin Duitschlands onwrikbaar besluit om zijne vrijheid en zelfstandigheid te handhaven zich uit: Sie sollen ihn nicht haben Den /reien de ut se hen Rhein. Hem heeft de duitsche geest tot uiterste voorpost verheven, toen hij op eigen grond bedreigd werd, en toen de ure kwam, dat uit het westen de vreeselijke oorlogskreet weerklonk, toen was het die Wacht ant Rhein, die eensklaps als door een tooverslag in woord en zang in aller harten ontwaakte. Van wien ging dit uit, wie heeft dat lied plotseling tot een lied van het duitsche leger en het duitsche volk gemaakt ? Geen koning kon dit bevelen en geen dichter kon daartoe dwingen; het oude, half verloren gevoel, dat met de kracht des storms alles aantastte, het gevoel, dat de Rijn over het zijn of het niet zijn van het duitsche volk besliste. Wees daarom gegroet, o heilige stroom, wien dit gedenkteeken, door onze vereenigde krachten blijmoedig wordt gewijd, dien wij volgen willen van uwe eenzame stille bronnen tot dat gij u uitstort in de bruisende zee. De weg is lang en de arbeid zwaar, maar twee magtige bondgenooten staan ons ter zijde : uwe schoonheid die ons omringt, en de liefde voor het vaderland. Dat zij onzen arbeid wijden. Doch ook de lezers wijden onzen arbeid. Gij allen, die in uw stille binnenkamer aan den huise- lijken haard deze bladzijden doorloopt, denk aan het popelen der harten van zoovele millioenen, in die zwoele dagen, toen de eerste regementen naar den Rijn oprukten, tot de eerste mare der over- winning van gene zijde van den Rijn tot ons kwam. Gedenk hoe wij gewaakt, geweend en gebeden hebben! Dan eerst zult gij begrijpen wat de Rijn voor ons volk, voor ons hart beteekent, waarom wij hem onbewust den naam van vader gaven. Vader Rijn wees gegroet!

		2

-ocr page 15-

W^r

■\'\' \'LA

De jeugd van den Rp.

Foor hoe het ruist en bruist in de
ijskoude wildernis, die ons omringt! Wij zijn
herwaarts opgestegen door het dal, het laatste
huis, den laatsten boom voorbij, waar men,
zich vastklampend aan de rotsen, het smalle pad
volgt � maar nu is ook het einddoel bereikt
en de Rijngletscher prijkt daar v��r ons in zijne
volle majesteit.

Het is ons of het oog zijne dienst weigert
en de ademhaling stilstaat bij de aanschouwing
van dien reusachtigen witten rotswand, die zich
in de diepte verliest. De wolken, die langzaam
boven de bergtoppen drijven, verhoogen nog
het indrukwekkende van dat massive gevaarte
en van de kleuren dezer bergnatuur. Maar te
midden van den gletschermuur, hoog boven den

■< i

r\\i

f (f

ssC^ w

RijnwaWgletscher.

-ocr page 16-



		grond is eene smalle spleet en daar breekt wit en schuimend een dunne straal doorheen en stort zich neder op de aarde. Dat is de Rijn. Thans heeft hij het warme licht aanschouwd, dat nooit in de diepte van den gletscher doordringt; thans heeft hij den heiligen bodem van de Moederaarde aangeraakt en op dezen bodem zal hij van nu af blijven en zwerven vele mijlen ver, tot hij uit den schoot der bergen verdwijnt in den schoot der zee. Zoo als bekend is, wordt de Rijn uit twee armen gevormd, den Voor- en Achter-Rijn, die zich te Reichenau verbinden. Den derden kleineren arm, die van Lukmanier komt en reeds bij Dissentis uitmondt, heeft men den naam van Midden-Rijn gegeven. Terwijl de loop van den laatsten van weinig beteekenis is, leveren de beide anderen een tafereel, dat zoowel door zijne natuurschoonheid als door zijne geschiedenis ons boeit, wanneer wij elk van die twee stroomen volgen van hun oorsprong tot aan het punt, waar zij zich juichend in elkanders armen werpen. Wij beginnen met den Achter-Rijn. De bron, waarvoor wij staan, geeft aan hem het aanzijn. Welk een held der toekomst ontvangt hier het leven. En dat leven hangt daar aan die zilveren draad! Hij heeft zich met geweld ontrukt, de jeugdige Rijn, aan de eenzame plek. waar hij geboren werd : hij wil verder, verder � hij wil de wijde wereld in en somber zwijgend staart de reusachtige berg hem na, den dierbaren zoon, die hem ontrukt is. Als eene opene wonde in zijne borst, waaruit het leven opborrelt, gaapt de spleet in den wand des gletschers. Het raadsel der geboorte, de smart van het scheiden en de vreugd der vrijheid � hier zijn zij be�gchaamd in die eenzame ijsvlakte. Bijna even wonderbaar als de oorsprong is ook de loop van den Achter-Rijn. Zijn weg is mis- schien de meest woeste, die ooit van de bergen tot het dal leidde. Wie kent hem niet, hem die den onheilspellenden naam van via viala draagt? En onder de via mala bruist de Rijn. Daar ginds in Holland, waar hij breed en statig in de zee zich verliest, vraagt men, wanneer jongelingen naar eene betrekking dingen of een meisje vragen, of hij »uitgewoeld" heeft? En slechts wanneer deze vraag toestemmend is beantwoord, ziet men daarin den waarborg voor een ernstig krachtig 4

		i

-ocr page 17-



		Het dorp Achter-Kijn. leven. Evenzoo gaat het met den Rijn. Aan den reusachtigen krachtigen arbeid, dien hij voor de beschaving des menschdoms heeft verrigt, gaat eene stormachtige jeugd vooraf � het is geen reizen meer, het is een woest voortjagen, wanneer hij zijn weg volgt door de rotsen van Graubunderland. Hij viert zijne hartstogten den vrijen teugel. Reeds in den aanvang van zijn loop, naauwelijks een half uur van den oorsprong verwijderd, openbaart zich de strijd van den jeugdigen stroom met de oude rotsen op ontzagwekkende wijze; de stroom stort zich eensklaps in een afgrond, waarvan de bodem zich in de duisternis verliest; de rotsen bedekken hem; hij is aan het oog onttrokken; hij is begraven; hij is gesmoord. Het is als of de rotsen hem weder gevangen willen nemen, nadat hij haar pas ontkomen is; men hoort hoe hij strijdt voor zijne vrijheid, voor zijn leven; donderend hoort men zijn bruisen in de diepte. Maar zegepralend slaat hij zich door den vijand heen en gelijk de jonge Heraclis de beide slangen verworgde, zoo overwint de Rijn reeds in zijne wieg de beide magten, welke zijn leven bedreigden: het ijs en de rotsen. Zijne kindschheid verraadt reeds den knaap, die eenmaal een reus zal wezen en zelfs de namen, die hij bij zijne wording draagt, hebben eene geheimzinnige grootheid : de bergvlakte toch die tegenover den oorsprong van den Rijn ligt heet het »Paradijs" en de afgrond, waarin hij zich stort: de »Hel." Tusschen die beiden door verovert hij de wereld. Het eerste hooger gelegen dal, dat den Achter-Rijn doorsnijdt, wordt het Rheinswalddal genaamd; het eerste dorp, dat wij ontmoeten, draagt den naam van den jeugdigen stroom. Trots de hooge en koude ligging omringen ons toch de prachtigste bosschen van dennen- en lorkenboomen. De bewoners stammen af uit de dagen van Barbarossa, die naar dit dal Duitschers zond om den ouden heirweg over de Alpen te bewaken. Maar nog uit veel vroeger tijd ontdekt men hier sporen van menschen; want onder de weggespoelde aarde vond men allerlei voorwerpen van huiselijk gebruik uit de oudheid en op eene plek, die nog vaak wordt aangewezen, moet zelfs een heidensche tempel hebben gestaan. Kortom men gelooft, dat de gletschers in het Rheinwalddal in den loop der eeuwen aanzienlijk zijn toegenomen en dat het klimaat vroeger veel zachter was dan thans. Zoo vindt men bijvoorbeeld nog allerlei nesten van vogels, die sinds menschen geheugenis daar niet meer nestelen. Zwaluwen en eksters trokken voor altijd henen, slechts de sperwer, graauw als de rotsen, waarin zij hunne woning bouwen, zwerft in grillige vlugt hoog boven ons en alleen de vink huppelt en fladdert en neemt schuw de vlugt, 5

		�

-ocr page 18-



		Het dorp Spl�gcn. wanneer hij menschen ontwaart. Uit deze eenzaamheid treden wij in een volgend lager gelegen dal, in het Schamserdal, waardoor de wereldberoemde weg over de Spl�gen van Chur naar Chiavenna voert. Deze dagteekent van het jaar 1822 , maar het beroemdste punt er van is de rotskloof, die van Andeer tot Rongella zich uitstrekt. Hier werd het onheilspellende woord via mala tot waarheid. De natuurkrachten, die duizenden jaren lang hier werkten, om eene geopende kloof in den gesloten rotsmuur te maken, vervult ons ook thans nog met ontzag. Twee duizend voet hoog stijgen loodregt de steenen wanden opwaarts en loodregt storten zij zich van den weg af in de diepte; de tusschenruimte echter is zoo smal, dat men waant de rotsen met de hand te kunnen grijpen. Uren ver strekt zich deze geopende spleet uit, die, dwars door den reusachtigen berg, het eenige pad wees aan de menschen, welke daar hoog boven hem wonen. Hier moet de Rijn door heen om het dal te berei- ken, hier door henen moet ook de weg derwaarts. Smal is de luchtstreep daarboven, bruisend krimpt de stroom zamen, maar er is nog ruimte voor den voet des menschen! Vier eeuwen lang heeft men getracht de oplossing van de vraag te vinden en altijd met grooter inspanning, maar ook steeds met beteren uitslag; men deed de rotsen springen en wierp bruggen over den stroom, en waar lawinen dreigden, daar werden stevige gaanderijen van metselwerk gebouwd, waaronder de hoogbeladen post- wagen met zijn rinkelend vierspan thans in snellen draf de reizigers vervoert. Die eene gapende kloof is zigtbaar, maar welk eene onmetelijke onzigtbare kloof ligt tusschen voorheen en thans. Eerst werd in het verkeer uitsluitend voorzien door paarden met zware pakken beladen, waarvan er in eene week vaak vierhonderd door het dorp Spl�gen kwamen; daarna eerst maakte men kleine wagens met breede

		6

		� 9

-ocr page 19-



		Via raala, door R. P�ttner.

-ocr page 20-



		lage wielen, maar van meer dan een brak het brooze zamenstel en stortte in de peillooze diepte. Koortsachtig werkt hier de fantasie op dezen donkeren weg en onwillekeurig schenkt men zelfs geloof aan de sombere mythen, die er aan verbonden zijn. Niet zelden intusschen hebben dezen dan ook een historischen grond in den geduchten strijd, dien de Graubunder- landers weleer voor hunne onafhankelijkheid streden. Getuigen daar- van zijn de ruines der burgten, die thans nog van de rotsen schijnen neer te blikken. Eerst bij de Rongella kloof, wanneer wij Zillis voorbij zijn, eindigt de via malei. De tunnel, dien men hier doorgaat, draagt den naam van het «verloren gat;" dan ziet men in de diepte Thusis dat in een liefelijk dal ligt en waarboven Heinzenberg zich verheft. Vervolgens bereiken wij een ander lager gelegen trap van den weg, zoodra wij door de massive poort de via inala hebben verlaten; want de gansche loop van den Achter-Rijn vormt een kolossalen rotstrap met drie reusachtige treden : Rheinwald, Schamferdal en Domletschgerdal. Door dit laatste buigt zich de weg van Thusis zijwaarts. Ook deze weg is rijk aan schilderachtige schoonheden en belangrijk uit een historisch oogpunt, want daar vooral rezen in overvloed de trotsche kasteelen, welke de geestelijke en wereldlijke magt bouwden om het volk in bedwang te houden. Hier woedde het vreesselijkst die strijd over het mijn en dijn, waarbij het niet slechts de bezitting, maar ook de vrijheid der onderdanen gold. Wel twintig burgten verrijzen boven het liefelijke dal, en daaronder zijn er vele, wier bouwvallen de geschiedenis van duizend jaar vertegenwoordigen. Zoo werd het klooster Katzis, dat op den hoogsten berg staat, reeds in 680 gesticht door eene gravin Realta, aan wie de sage den bisschop van Chur tot echtgenoot geeft. De oorsprong van Realta zelf klimt tot de zesde eeuw voor Christus op, en men noemt als den stichter den tuskischen vorst Rhatus. Hoe fier klinken al die namen, dat Ortenstein en Juvalta en Rhaz�ns, dat zich op de steile rotsen verheft, waarop bruisend de golven breken. Dit was langen tijd het gehate bolwerk tegen de vrijheid des volks. Want de heeren van Rhaz�ns, die door keizer Sigismond tot den gravenstand werden verheven, behoorden tot het 1 Zwarte Verbond", dat de adel tegenover het »Graau\\ve Verbond" stelde. Lange jaren heerschte tusschen die beiden eene hef- tige veete, tot eindelijk door een krachtigen inval in het Schamserdal het verbond der heeren de nederlaag leed. Toen kwam het volksgerigt bijeen en veroordeelde den jongen graaf Rhaz�ns ter dood. Reeds was de dag bepaald. waarop hij zijn straf ondergaan zou, reeds hield de beul het breede zwaard gereed, toen de oude dienaar des huizes voor het verzamelde volk trad en het woord vroeg. »Vele voorvaderen van den jeugdigen graaf," zoo sprak hij tot de mannen van het Graauwe Verbond, »zijn toch goede en menschlievende vorsten geweest en hebben gaarne in vrolijk zamenzijn met
		Ortenstein.

		Juvalta.


		%

-ocr page 21-

>J^4C& \',\'\'". \'

..... *

Thusis.

het volk een lustig drinkgelag met hen gehouden. Dat dit ook thans moge geschieden is de laatste
gunst waarom de gevangene smeekt." Toen werden de zware kroezen en de steenen kruiken en de
Veltliner wijn gehaald; men deed elkander dapper bescheid en toen allen in de opgeruimdste stemming
verkeerden, begon de oude dienaar op nieuw te spreken en smeekte dat men den jongen graaf het
leven mogt schenken, dan zou deze gaarne tot het Graauwe Verbond toetreden en de vrijheid van zijn
volk beschermen.

Zijne bede vond gehoor en de vorst van Rhaz�ns hield woord. Zoo luidt de legende, die ons reeds

Het Toma-Meer.

-ocr page 22-

bij den Barenburg wordt ver-
haald, maar die wij hier op nieuw
ontmoeten. De ontzaggelijke berg-
natuur echter, welke ons omringt, neemt een
zachter karakter aan. Nog verheffen zich
de bergen in het verschiet hoog in de lucht
en een digt dennemvoud bedekt de hellingen,
maar in het dal waait reeds een warmer lucht-
stroom , die de heerlijkste vruchten doet rijpen;
de velden zijn bedekt met bloeijend gewas en
welvarende witte huizen verheffen zich te
midden van de groene vlakten.

Deze natuur zoo geheel verschillend
van de spleten der via ma/a, grijpt des te
sterker aan, als men zoo juist dien weg verlaat;
een gevoel van verademing maakt zich van
ons meester. Ginds de enge, graauwe een-
zaamheid, sombere kleuren en kale steenen ,
eene wereld waarin droefheid en duisternis
heerscht; hier het rustige, blijmoedige pad
zonder woestheid, maar toch verheven schoon
en dat, zonder in het kleine te vervallen,
rijk blijft aan liefelijke details. Te midden
van de groenende vlakten echter vliet fier en

Verloren Gat.

-ocr page 23-

�R

Rhaz�ns.

magtig de Rijn, dien wij begeleiden. Nog is hij een bergstroom in den vollen zin des woords; geen
schipper zou het wagen hem te bevaren; maar zijne bedding is breeder geworden en de jeugdige
kracht gaat reeds gepaard met zekere kalmte en bezadigdheid. De tijd zijner worsteling is voorbij, die
geen krachtig wezen bespaard blijft; de tijd van storm en worsteling, waarin alle neigingen en hartstogten
in gisting zijn, ligt in het verleden. En juist hetzelfde wat dit tijdperk van storm en worsteling in het
leven van groote mannen beteekent, is in den loop van den jeugdigen stroom de via mala. Deze
vormt de periode, waarin het geldt met bovenmenschelijken arbeid alle hinderpalen te overwinnen �
maar nu is de overwinning behaald, nu is de toekomst effen. Dat is de diep psychologische grond,
waarom wij dit tooneel met zooveel eerbied en ontzag aanschouwen.

De weg, dien de Achter-Rijn van zijn oorsprong tot zijne vereeniging te Reichenau aflegt, is
slechts vijftien uren; maar op dien afstand daalt hij, over de drie reusachtige trappen en hunne rotssple-
ten, ongeveer vier duizend voet. Deze cijfers geven in hunne verhouding het best een denkbeeld hoe
wild en woest de jeugd van den grooten stroom is, en welke ontzaggelijke krachten hier werken.

Minder somber, maar toch even grootsch en verheven is de oorsprong en de loop van den
Voor-Rijn, waarvan wij thans een overzigt zullen geven. Weder heerscht eene stille eenzaamheid rondom
ons; wijd verspreid liggen grijze rotsen en schaars ontkiemt het gras tusschen de reusachtige steenen
kolossen. Geen menschenvoet, geen stem des levens, geen zonnestraal! Slechts wanneer men ver achterover-
gebogen omhoog schouwt, ziet men het donkere blaauw verre boven zich, en alleen het woord, dat
wij zelven spreken, wordt weerkaatst door de rotsen.

En toch ontspringt uit deze diepe, levenlooze stilte een leven, dat in grootschheid met geen
ander te vergelijken is; wij hooren het zachtkens bruisen en dit bruisen is de wiegezang van den Rijn.
Wederom staan wij hier aan zijnen oorsprong. Het land, waarin wij ons bevinden, is Graubunderland,
het wildste kanton van Zwitserland, waar thans nog de adelaar nestelt en de beer in de spelonken leeft.
Wij zijn te midden van de woeste rotsnatuur, waarboven zich de Sint Gothard verheft. Met eeuwige
sneeuw bedekt, rijzen hier de gletschers, Chrispalt en Badus en in de verte de Furka. Het is de eeuwen-
oude waterweg tusschen de onstuimige ernstige Noordzee en de lagchende Middenlandsche Zee; het is
een van die wonderbare werkplaatsen, waar de natuur in kuische eenzaamheid hare magtige scheppingen

voortbrengt.

-ocr page 24-



		De kapel te Trons.

		Drie beken vormen den oorsprong van den Voor-Rijn-, de eene daalt steil van de bergen af; de tweede houdt zich schuchter op den vlakken bodem, en uit de ondoordringbare diepte der rotsen baant zich de derde een weg. Het enge bekken, waar zij voor het eerst zamenkomen heet het Toma-Meer. Diens lengte is naauwelijks meer dan vierhonderd en \'zijne breedte slechts tweehonderd schreden; ook de diepte is gering; maar in wondervolle kleurenpracht teekent zich de donkere spiegel tegen de rotsen, uit wier spleten slechts hier en daar eene alpenbloem te voorschijn komt, terwijl in de kloven de sneeuw langzaam wegsmelt. Het is het eerste oogenblik van stille rust voor de wateren van den Voor-Rijn; dan werpt hij zich bruisend in de diepte over de rotsige bergen naar Chiamunt en Silva, tot bij Dissentis de Midden- Rijn zich bij hem voegt. Het dorpje zelf ligt diep in het dal; van de kapel, die daar boven te midden van het groen staat, klinkt het avondklokje; verwonderd staart ons de landman aan, aan wien wij eenige inlichtingen vragen omtrent een voetpad. De taal, waarin hij ons antwoordt, is romaansch en slechts enkele volzinnen begrijpen wij er van; scherp geteekende ruwe trekken, waarin echter trouw- hartigheid te lezen is, kenmerkt het gelaat dezer in eenzaamheid levende menschen. Eerst wanneer wij daarginds zijn neergezeten in den kleinen kring der osteria bij den rooden Veltliner, laten wij ons ver- tellen wat hier in aloude tijden is gebeurd. Want niet altijd was Dissentis zoo eenzaam als thans. Nog een eeuw lang nadat men Attila, den grooten »geesel Gods", ten grave hadgebragt, leefden verspreide benden van zijn zwervend heir in deze streek, tot zich de Rhatiers tot een verdelgingsoorlog tegen hen vereenigden en geen enkele meer van hen overbleef. Op de heuvelen echter, die het dorp omringen, bouwden de volgelingen van den

-ocr page 25-



		I\'arthic aan bet Klimscrmcer.

		heiligen Benedictus zich eene woning, waarin zij meer dan duizend jaar lang gevestigd waren, in vrede levende in het gebergte, ver verwijderd van den stroom des Tijds en de Geschiedenis. Maar toen kwam de Tijd tot hen : de woeste soldaten der fransche republiek met de wapperende driekleur, en deze legden het dorp en het klooster in de asch. Ofschoon ons de Rijn op den weg, die van Dissentis naar Ilanz voert, niet altijd vergezelt, blijft hij toch onze- geleider, want waar wij hem ook niet zien, verborgen als hij is achter dennenbosch en rotsen, daar hooren wij toch hoe hij in de nabijheid bruisend zich een pad baant. Kleine dorpen, ook slechts uit eenige vervallen huizen bestaande, ontmoeten wij ; hier ruischt een bergbeek, die zich van boven nederstort, daar dreunen de hamers eener ijzergieterij door het eenzame woud. Een visscher met zijne netten gaat ons voorbij; hij bespiedt de forellen, die hier niet zelden twintig pond zwaar zijn, en wijst ons den weg door het dal, dat bij Sumwi aanvangt. Onmiddelijk v��r Trons, voor wij den dorpsweg hebben bereikt, staat de stam van een ouden wereldberoemden boom; eens was het een ahornboom met breed uitgespreid lommer; daar verzamelden zich, meer dan vierhonderd jaar geleden, de stichters van het Graauwe Verbond, dat aan het land zijn naam gaf. Aan zijne herinnering is de kleine kapel gewijd, die daarnevens oprijst. Wat uit de oorkon- den en bescheiden van dien tijd nog over is, wordt in het oude raadhuis te Ilanz bewaard. Ilanz is de naam van de eerste stad aan den oever van den Rijn. Reeds heeft de weg veel van zijne eerste ruwheid verloren; hij loopt over breede groene vlakten, die digt met elzenhout zijn bezet en zelfs de dorpen ter zijde van den weg hebben iets liefelijks en gezel- ligs, dat uitlokt om er eene poos te vertoeven. Het kleine dorp in de nabijheid der zoogenaamde bosch- huisjes, waar de weg eene wijde bogt links maakt, heet Flims; overal hoort men de beken ruischen, die den Rijn te gemoet snellen; als een lichtgroene spiegel ligt het Flimsermeer voor ons, eene zonnige idylle, waar de herder zijne kudde hoedt aan den oever en zich droomend neervlijt in het weelderige gras. De rivier echter ligt meer regts; men hoort wel haar bruisen, dat over de toppen van het ge- 12

-ocr page 26-



		Hohen-Tr�nns. boomte tot ons komt; maar men ziet haar niet; hier en daar rijst een boschrijk eiland uit den stroom; hier en daar aanschouwt men van de hoogten den bouwval van een vervallen kasteel. Meer dan eens ontmoeten wij ook deze herinneringen van den ruwen tijd der heerendiensten. Onder deze kenmerkt zich Hohentr�ns, hetwelk dagteekent uit de dagen der Merovingers. Diep be- neden het slot, als angstig tegen de berghelling geleund, ligt het dorp en van hier af verkrijgt het landschap weder een ander karakter. Zijne digte bosschen omzoomen weder onmiddelijk den stroom en de natuur neemt een somberder tint aan. Het is niet meer het wijde opene dal, waardoor wij bij Ilanz wandelden, door noten- en- ahornboomen beschaduwd; een donker pijnboomenwoud omringt ons, en door de dalen, die zich ter regter- en linkerzijde uitstrekken, vervolgt deze stoet van rotsen van het hoog gebergte haren loop. Maar zelfs de golven nemen aan dien optogt deel; ook zij bruisen met nieuwe kracht, met nieuwe onstuimigheid voorwaarts, als hadden zij een voorgevoel van een spoedig weerzien. Reeds vermengt zich met dat lichte doorschijnende groen, dat den Voor-Rijn eigen is, een vreemd, heftig bewogen, donker getint element. Zoo voert hij den Achter-Rijn met zich; wij naderen diens monding en op verren afstand reeds is de invloed zijner golven op den anderen arm zigtbaar. Het bruisen wordt sterker; uit de groenende tinnen rijst een slot met hooge transen. Daar daalt de stroom tot de bruggen bij Reichenau; de eerste, met hout gedekt, waarop voetstap en wiel dreunend weerkaatst wordt, ligt nog over den Voor-Rijn; de tweede echter ligt verder op, waar de beide stroo- men reeds vereenigd vloeijen. Hier nu is de plek der eerste ontmoeting, hier is het, waar zij met ruischend gejubel zich in elkanders armen storten, de een lichtgroen en helder, want zijn pad was vrolijk, de ander met donkere golven, want zijn pad was rijk aan strijd en storm. Zijn pad was de via ma/a. Nu echter is het volbragt; het zijn twee broeders, die na lange scheiding elkander eindelijk ontmoeten en herkennen; thans willen zij vereenigd hun levensweg volgen � van nu af heeft de wereldgeschiedenis slechts ��n Rijn. ■

-ocr page 27-



		De biug van Reichenau.

		De gebieders van Reichenau waren eenmaal de bisschoppen van Chur; door hen werd het oude slot gebouwd, dat toen aan de heeren van Planta behoorde. Wanneer men den prachtigen digtbegroeiden tuin bezoekt, dan staat men tegenover de bruisende vereeniging der beide armen van den Rijn. De muren van het slot ontvingen reeds menig beroemden gast, want in het collegie, dat zich daar bevond, werden leerlingen gevormd als Benjamin Constant en onder de leermeesters was zelfs een ge- kroond hoofd: de latere koning Lodewijk Philips van Frankrijk. Met diens aanstelling ging het zonderling in het werk ; de heer Chabaud namelijk, dien de directeur van de instelling eerst had benoemd, bleef onverwachts weg, en zoo nam de jeugdige uitgewekene diens betrekking en naam aan, nadat hij een streng examen met goed gevolg doorstaan had. De vakken, waarin hij onderwees, waren geschiedenis en aardrijkskunde, wiskunde en fransch; zijne jaarwedde bedroeg vierhonderd francs. Maar hoe arm dit leven schijnen moge, het was toch een paradijs in vergelijking van Frankrijk, dat eene hel voor hem was, want daar was, weinige maanden geleden, de koning op het schavot gevallen en in het kasteel van Versailles, waar hij eenmaal slechts slaven zag buigen, hielden thans de woeste Jakobijnen wacht. Maar de brand van 1789 bleef niet beperkt binnen het gebouw, waarin hij ontstond. Zelfs in de stille eenzame dalen van Zwitserland kaatsten zijne vlammen zich af, zelfs daar voelde men de trillingen van dien doodstrijd, waarmede de vorige eeuw van ons scheidde. Die eeuw had zich uitgeput door haar zwelgerij en despotisme; nu verzamelde zij nog eenmaal hare bezwijkende levenskrachten tot eene enkele daad, lot eene nieuwe verlossing des menschdoms. Maar die daad was weldra tot misdaad overgeslagen, en niet de wereldvrede, dien men zoo vurig begeerde, maar een europesche oorlog was de vrucht der revolutie. Het was een vreeselijke tijd. Overspat door bloed, stierf de eeuw en zelfs langs den oever van den jeugdigen Rijn, waar het pad ter naauwernood voldoende was voor het zwaarbeladen lastdier, wrongen zich nu legers, vreemde legers, die den weg noch de taal kenden. Onder Suwaroff, den woesten gunsteling der kozakken, stonden de Russen; Massena voerde de soldaten aan der republiek met wappe- rende driekleurige vaandels onder het weergalmen der Marseillaise �Allons enfants de la Patrie � en tegenover hem stond aartshertog Karel met zijne bont dooreengemengde Oostenrijksche volksstammen. Elijon en Slava, Zivio en Ewiva klonk het hier uit de ruwe keelen, wanneer de aanvoerders langs de gelederen reden. Welk een gewoel, welk eene doodsverachting, welk eene oorlogswoede in dezen tijd, die op dien bijna onbe- gaanbaren bodem de volken van half Europa tot den strijd te zamen bragt. Vaak kwam men niet verder, wanneer wind en weder zich verbonden en in de woeste gelaatstrekken der krijgslieden dreigde het oproer.

		14

-ocr page 28-

■o

�/.

\'Ti

-ocr page 29-



		Stadstoren van Ilanz.

		Bij Martinsbach weigerden de Russen verder te gehoorzamen; het scheen onmogelijk door de ontzaggelijke massa\'s ijs en sneeuw voort te dringen. ToenSuwaroff, die zich met grootvorst Konstantijn in de achterhoede bevond, deze noodlottige tijding ontving, stelde hij zich aan het hoofd der troepen. Men meende, dat hij de muiters bij honderden zou neerschieten. In plaats daarvan beval hij � ernstig en kortaf � een diep graf in de sneeuw te delven. Zwijgend gehoorzaamden de oude soldaten, en toen de groeve gedolven was, rukte hij zich de kleederen van het lijf en sprak hen aan op zijne gewone ruwe wijze: »Gooi mij er in; begraaf mij hier; gij wilt mijne kinderen niet meer wezen en ik ben uw vader niet meer. Wat rest mij anders dan te sterven ?" Dit werkte als een onzigtbare slag op de oude garden. Met wild gejuich omringden zij hun generaal en zwoeren hem trouw te zullen volgen, waarheen hij hen ook voeren mogt. Maar ook den inge- zetenen des lands zelven faalde het vaak aan moed en kracht en juist aan Ems, dat wij niet ver van Reichenau aantreffen, verbindt zich de herinnering aan eene zeldzame heldendaad. De Luciensteig, die als het eigenlijke bolwerk der Zwitsers werd beschouwd, was in Maart 1799 door Mass�na genomen en de verbittering hierover nam nog toe door den overmoed der overwinnaars. Als eene lawine ver- breidde zich het oproer door het dal van den Voor-Rijn, tot het bij Ems tot een bepaald gevecht kwam. Daar hadden de Franschen hun geschut achter vaste stellingen verschanst en roekeloos scheen het waag- stuk hen aan te tasten. Maar het feit, waarvoor de moed der mannen terugdeinsde, werd door eene vrouw volvoerd. Anna Maria B�hler, een meisje van een en twintig jaar, stelde zich aan de spits der stormloopende troepen en veroverde het eerste kanon. Met Hercules kracht greep zij het ros bij den

		\'5

-ocr page 30-





		teugel en wierp met haar knuppel den jongen officier, welke de batterij kommandeerde, van het paard. Dat voorbeeld werkte; bijna de geheele artillerie der Franschen werd vernietigd. Zoo is reeds aan den aanvang van den Rijn dat sombere woord gegrift, dat altijd magtiger wordt hoe verder men zijn loop door de breede vlakte volgt: oorlog. Ja men is bijna geneigd aan een sprookje te denken : hoe de goede fee�n eenmaal het pas geboren koningskind omringden en hare gaven in zijne wieg legden ; maar ook de eene booze fee was verschenen en haar vloek daarnevens legde. Zoo is de Rijn in zijn loop tot honderdvoudigen zegen, vol grootheid en roem, maar ook de vloek, dien eenmaal Eris in zijn wieg legde, werd honderdmaal daad : die vloek was de oorlog. � Reeds vroeg moest hij het leeren, de jeugdige Rijn, wat het is te strijden voor het leven. Onmiddelijk achter Ems ligt Chur, de hoofdstad van het kanton Graubunderland. Het is eene grijze, half vervallen bergstad. Overoude romaansche torens met raadselachtige namen ; eene kerk, die reeds meer dan duizend jaar telt; enge straten, over wier hobbelige groote steenen de zware postwagen rolt, en daarboven de hemelhooge Kalanda. Ziedaar het tafereel, dat zij ons te aanschouwen geeft. Van alle zijden klinkt ons de waalsche taal in het oor, want hier is het middenpunt, waar alle wegen van Graubunderland zamenloopen, hier is het vereenigingspunt van het geheele ontzaggelijke verkeer over den Spl�gen en den Sint Bernard met het zuiden. Ook de geschiedenis der stad is grijs als hare muren, welke in den tijd der Romeinen den naam droegen van curia Rh\'dthorum. Hier sloeg keizer Constantinus zijne winterkwartieren op, hetgeen de eerste

		Episode uit den kamp der bondgenooten bij Ems. 1799.

		uitbreiding der stad ten gevolge had; hier plantte reeds in 451 het christendom zijn kruis. Het paleis van den bisschop ligt hoog boven ons en heeft met den dom en de daarbij behoorende gebouwen bijna den vorm eener sterke vesting. Dat gedeelte der stad, hetwelk dit geestelijke fort omringt, wordt nog bijna uitsluitend door katholieken bewoond. In de benedenstad, welke rijk is aan architectonische schoonheden, aan steile gevels en sombere gewelven, heerscht het bedrijvige, rustelooze leven en de rij van huizen strekt zich tot ver in het dal uit, waaruit de rivier de Plessur den Rijn te gemoet stroomt. De bevolking echter, die nog voor twee eeuwen nagenoeg geheel uit Romanen bestond en hare stad niet Chur, maar Quera noemde, is thans geheel verduitscht en heeft zich den naam van degelijk en kloek verworven, ofschoon zich ook de ruwheid dezer streek eenigzins in het volkskarakter afspiegelt. Want geheel verschillend is het karakter, dat zich in vrije en onbelemmerde werkzaamheden mag ontwikkelen, van dat, hetwelk eeuwen lang onder druk en tegenstand werd gevormd. Dit laatste was het lot van Graubunderland. Ook

		16

-ocr page 31-

\'d;

~-........�v� --.--..........:�:■-■ \\�r�»

■ -■

De markt te Chur.

achter Chur ontmoeten wij nog, gelijk tot dusverre, de getuigenissen van dien tijd; slechts burgten, wier
steenen namen reeds spreken van de ruwheid en den trots, welke daar zetelden. Krottenstein, Haldenstein,
Liechtenstein, zij blikken op ons neder, terwijl wij zwijgend het pad door het dal volgen, hier een lied
gedenkend, daar eene schoone maagd, welke eens voor die boogvensters was gezeten. Onverwachts echter
staan wij weder te midden van het tegenwoordige leven; het »jaargetijde" met zijne wolkenlooze lucht en
zijn geurig groen is in het saison veranderd, dat ons met ruischende zijde en druk vertier omringt.
Wij bevinden ons te midden van de badwereld van Ragaz, dat in de laatste twintig jaren een europe-
schen naam verwierf.

De heete bron, welke bij Pfaffers ontspringt en door ijzeren buizen bijna anderhalve mijl ver
tot Ragaz geleid wordt, werd ongeveer in het midden der dertiende eeuw door een jager ontdekt en

behoorde aan het beroemde Benedictijner gesticht, dat hoog boven op den berg is gelegen en een der

3
17

-ocr page 32-



		Promenade naar den Kclscnthor l>ij Ragaz.

		magtigste en oudste abdijen des lands is. Langen tijd was de bron slechts door kleine armzalige hutten omringd, zoo als de badplaatsen der middeneeuwen worden afgebeeld, en van alle zijden daagden de kranken, die hier genezing zochten, tot dat de abten voor honderd vijftig jaar een nieuw gebouw op- rigtten, in weidschen stijl, gelijk destijds vooral aan de kloosters eigen was. Thans, nu de geheele inrigting staatseigendom is, prijken hier reusachtige paleizen met al de pracht van onze tegenwoordige badplaatsen, en de rheumatische zieken van eiken landaard worden hier over de promenade in rolstoelen voortbewogen. Aan al die weelde echter paart zich eene schoonheid der natuur, die in stilte tot de genezing bijdraagt. Hier door een donker woud bedekt, daar met steile als gekloofde rotsen, verheft zich de Hascherberg boven het dal, dat de Rijn in bruisende vaart doorsnijdt, en boven de rotsen schittert zilverwit de besneeuwde top van den Falknis. De diepe kloof, waarover de weg naar Bregenz leidt, door een krachtig bolwerk tegen de keizerlijke grenzen verdedigd, is de Sint Luciensteig; de beide burgten, wier bouwvallen uit het kreupelhout zich verheffen, zijn Freudenberg en Nidberg. Vooral de laatste is rijk aan sagen, waaronder er eene is die eene woeste aantrekkelijkheid heeft door den harts- togt, waarvan zij tot inkleeding strekt. Wijd en zijd was de ridder van Nidberg gevreesd; zijne torens gingen voor onbestijgbaar door en zijn slot was niet te overwinnen, hoe vaak ook de vijand trachtte het te belegeren. Maar wat de dapperheid niet vermogt, gelukte aan het verraad eener vrouw, die door bedrogen liefde tot wraak werd aangespoord. Zij kende de inrigting van zijn kasteel maar al te o-oed en ook de vastheid van zijn slaap, dien zij vaak had gedeeld, en langs geheime paden bragt zij den vijand op de steile rots, tot hij v��r de transen stond. Daar zag men in het geopende slaapvertrek, waar de onoverwinnelijke rustte; de zoele lucht drong door het venster binnen en het volle maanlicht viel op de onbewegelijke gelaatstrekken en de rustig ademende borst. Men was slechts vijftig schreden van hem verwijderd , maar geen brug en geene hand reikte over den gapenden afgrond, welke deze twee, 18

-ocr page 33-

den slapende en zijn

vijand, scheidt. Maar

de pijl is gevleu-
geld ; voor dezen is de

afgrond niet tediep en

de weg niet te breed.

» Leg den pijl op den

boog en mik goed;"

beet de wraakgierige

vrouw den vijand in

het oor. En voor-

zigtig naderde deze

den rand van de rots,

zoo ontzagwekkend

was het voorkomen

des ridders, ook in zijn

slaap; maar slechts

een oogenblik... daar

doorklieft suisend de

pijl de lucht. Hij heeft

hem midden in het

hart getroffen en sla-
pend is de ridder den

Badhuis I\'faffers.

dood ingegaan. Ont-

zet vlugtte de moor-
denaar ; maar de vrouw bleet nog lang op die plek staan
en staarde naar de bloedende wonde.

Terwijl Ragaz met al zijne pracht toch nog
altijd een liefelijken indruk maakt, aanschouwen wij de
grootschheid in haar meest woesten vorm, zoodra wij
Pfaffers voorbij zijn. Hier heeft zich de Tamina, die zich
bij Ragaz in den Rijn stort, haar weg gebaand door eene
ontzagwekkende spleet; hier, niet daarbuiten in het lag-
chende landschap, ligt het geheim der oude genezing
aanbrengende bron.

Donkere rotswanden, die aan beide zijden loodregt
omhoog rijzen en zelfs in de zomerdagen iets onbeschrij-
felijk dors en naargeestigs hebben, sluiten den bergstroom
in; als beklemd loopt ter linkerzijde de smalle weg boven
den stroom, die hem van onder heeft uitgehold. Na onge-

veer drie kwartier bereikt men het badhuis, dat de klooster-

Tamina.

heeren hier hebben opgerigt; een lang somber gebouw,

in welks gangen de zon bijna niet doordringt. Voor meer dan driehonderd gasten is hier plaats en v��r
Ragaz zich als badplaats had doen kennen en de bron van Pfaffers aan zich trok, was het hier het
eenige verblijf voor vreemdelingen.

Maar nog hebben wij het ontzaggelijkste niet gezien; nog altijd aanschouwen wij boven ons den
blaauwen hemel en, hoe smal ook, is het altijd nog de vrije natuur, die wij om ons zien. Achter het
badhuis echter, waar de weg nog vijfhonderd schreden verder loopt, gaat hij dwars door de rots heen,
door de ingewanden der aarde; de spleet wordt eene spelonk, en zelfs terwijl daar buiten de julij-zon

\'9

-ocr page 34-



		1\'faflers.

		zengt, is het hier vochtig en donker. Overal zijn wij door gespleten rotsen omringd , die dreigend zich boven ons verheffen; angstig loopt men langs de houten leuning, tot plotseling een damp om ons opstijgt. Thans dringen met geheimzinnig geweld de geesten dezer wildernis op ons aan ; men gelooft bijna, dat de- damp , welke hier kookt, ons verstikken en dooden moet, wanneer wij ons te digt bij hem wagen. Geen verderf echter, maar zegen rijst uit deze donkere diepte. Hier toch ligt de bron, aan wie duizenden hun herstel te danken hebben. Dit is inderdaad merkwaardig; niet op den helderen bodem heeft de scheppende kracht der natuur haar zetel, maar in de duisternis van den afgrond: in boven- menschelijken strijd dringt het beste tot het licht door. Wie denkt daarbij niet onwillekeurig ook aan de groote geesten onder de menschheid ! Een van hen rijst hierbij vooral voor onze verbeelding, en diens naam zij nog met dankbaarheid genoemd v��r wij van dit oord scheiden. Schelling namelijk, die in Ragaz ligt begraven. Zijn gedenkteeken op het kerkhof aldaar is opgerigt door Maximiliaan II, koning van Beijeren, die zich gaarne den discipel van dien edelen meester noemde. Zetten wij nu den togt noordwaarts voort, dan bereiken wij weldra, bij Sargans, de plek, waar in den voor-historischen tijd een keerpunt van den Rijn lag. Want, naar vele geologen beweren, leidde de loop van den stroom voorheen niet naar het meer van Constanz, maar boog hij zich links naar Wallen- stadt en Z�rich, waar hem minder hinderpalen in den weg lagen. Die bewering berust op talrijke sporen, waaruit thans nog blijkt dat in de rotsen de bedding was en ook nog heden ten dage is het verschil van waterstand tusschen het meer van Constanz en het meer van Z�rich zoo gering, dat men gemakkelijk dit vermoeden kan aannemen. Naar hetgeen de kronieken mededeelen, was bij de vreeselijke overstrooming van 1618 de waterspiegel van den Rijn reeds zoo hoog gestegen, dat men bijna vreesde dat hij voor de tweede maal -zich in het Wallenstadter meer zou storten. 20

-ocr page 35-



		Het geheele dal, dat wij thans doorkruisen tot voorbij het reusachtige bekken van het meer van Constanz draagt, zeer eigenlijk, den naam van het Rijndal. Aan de vorsten, welke hier heerschten, herinnert ons het fiere slot Werdenberg. Hoog in de lucht, als een arendsnest, hangt daar deze burgt tegen de rotsen; daar zetelden eenmaal de strijdlustige graven, tuk op buit, gelijk de Montforts, van wie zij afstamden. Thans echter slapen zij reeds lang in steenen zerken, maar destijds wapperde hunne banier vrolijk van de tinnen : de zwarte boven Werdenberg, de witte bij Sargans, de roode in Vorarlberg en Schwaben. Zonderling inderdaad is het, dat uit de kleuren van het magtige stamhuis, hetwelk aan den zoom van den jeugdigen Rijn zijn zetel had, het vaandel is zamengesteld, dat na vijf eeuwen den stam bevrijdde en thans waait van alle stoombooten, die den Rijn volgen naar zee. ��n landje echter heeft het groote nieuwe Rijk vergeten. Dit wordt ons in herinnering gebragt. wanneer onze voet het betreedt: het landje Lichtenstein namelijk. Eene halve eeuw lang was dit de Benjamin van den Duitschen Bond zaliger, en nu is de goede Bond dood en niemand ontfermde zich over het aanvallig weesje. De vijf en vijftig soldaten strijden niet; buiten het rijk leven de trouwe onder- danen onder den slotberg van Vaduz; met weinig zorg en weinig belasting, terwijl hun landsvader op zijne goederen in Oostenrijk woont. Vallis dttlcis is de schoone wortel, waaruit de naam van Vaduz ontsproot.

		21

-ocr page 36-



		Weldra zijn wij thans in Oostenrijk; men bespeurt daarvan reeds de kenteekenen; want zwart en geel zijn de palen waarbij knorrig de douaan staat, met zijn pijp in den mond en den papieren gulden in den zak. Wie is die heer daar in zijn tabberd, dien het volk op straat zoo eerbiedig groet? Een fraai aristocratisch gelaat schittert onder zijn zwarten hoed met breeden rand. Het is een pater-Jezuit uit Feldkirch. � Altijd breeder wordt nu het dal, naarmate wij het meer van Constanz meer naderen; de bergen treden op den achtergrond en in plaats van woeste schoon- heden, die weerstand bieden aan den ploeg, ver- toonen zich weelderige vruchtbare landouwen. Niet onwaarschijnlijk is het wat Strabo ver- haalt, dat in zijn tijd het geheele Rijndal met moerassen was bedekt, waartusschen de stroom in zijne diepe bedding voortjoeg. Aan den moerassigen bodem, die in het dal en op de heuvelen achterbleef, heeft de grond zijne vruchtbaarheid te danken. Reeds in 918 werden de eerste wijngaarden in het Rijndal geplant en de enkele dorpen, die ver van elkander verwijderd in het dal liggen, behooren tot de schoonste en grootste, welke het duitsche volk in het zuiden bezit. Wel deden brand en waters- nood, eindelooze krijg en twist hun verwoes- tenden invloed op deze gezegende oorden gevoelen, maar zij konden wel het voort- gebragte, maar niet de voortbrengende kracht vernietigen, die hier aan de natuur eigen is. Met volle, ja met verkwistende hand schonk zij mild hare gaven weg; de akkers waren bedekt met aren, die onder haar last bijna bezweken en langs alle heuvelen verhief zich de wijnstok, zoo zelfs dat hij door zijn overvloed bijna zijne waarde verloren had. De dag van den oogst werd door den gemeenteraad bepaald en evenzoo de prijs, die nog in het begin dezer eeuw niet meer bedroeg dan zeven kreuzer voor de maat; want de wijnoogst was onuitputtelijk en de onmiddelijke nabijheid van den Rijn maakte het bijna onmogelijk kelders te graven, die vrij bleven van water. Zoo moest een groot deel van den geheelen oogst naar elders worden vervoerd, vooral naar het aangren- zende Appenzell, dat in ruil daarvoor de producten zijner veeteelt gaf. De booten voeren heen en weder over den stroom en reeds in ouden tijd verheugden zich de markten, krachtens keizerlijk privilegie in het Rijndal gehouden, in een aanzienlijk verkeer. Geen vaartuig doorkliefde zoo fier de blaauwe golven van het meer van Constanz, als het groote > marktschip" van Reineck, maar geen hooger begeerde buit was er ook voor de tjagtschepen," die met vijandelijke troepen het meer doorkruisten. Het was natuurlijk, dat zooveel rijkdom en bloei ook den moed en het zelfbewustzijn der burgers verhoogden, en dien moed hadden zij wel noodig. Want nu eens gold het weerstand te bieden aan een landvoogd, die het volk wreedaardig onderdrukte, dan weder zich te verdedigen tegen den overmoedigen nabuur, die in bondgenootschap met eene vreemde mogendheid een inval deed. Toen kwam de hervor- ming met hare onstuimige golven, wier branding zich gevoelen deed in de meest verwijderde dalen. In het Rijndal werd midden in den winter van het jaar 1528 het volk zamengeroepen, opdat een iegelijk zi ch verklaren zou onder welke godsdienst hij zich wilde scharen; de stormklokken werden geluid en onder

		22

		.

-ocr page 37-

Vaart over den Rijn bij RUthi.

deze toonen hield de leer haar zegevierenden intogt. � Nog heftiger werd de kamp, toen de strijd des
geestes een strijd der wapenen werd en met laaijen gloed woedde de dertigjarige oorlog ook in de
landouwen van het Rijndal. Niet slechts de keizerlijken , ook de landgenooten zelven vielen de hervormden
aan. Alom zag men de lijken liggen. die de Rijn op den oever wierp en de honden, die, door honger
gedreven daaraan knaagden, werden dol. Hoe vreeselijk de hongersnood en daarmede de woekerhandel
en de duurte gestegen waren, wijzen de cijfers aan : een dukaat gold destijds zeven gulden, en een viertel
koren werd met vijf en een halven gulden betaald. Ook onder de oorlogen der achttiende eeuw had het
Rijndal zwaar te lijden en het duurde lang, eer de stille zegenrijke dagen terugkeerden, waarvan thans
de Rijnstroom getuige is.

De laatste groote burgt, die trotsch zich verheft aan het einde van het dal, is Rheineck, eene
vesting, om wier bezit reeds ten tijde der Stauffen de bisschop van Constanz en de abt van St. Gallen
streden. Thans is van de beide kasteelen het eene met den grond gelijk gemaakt, en op den heuvel,
waarop het eenmaal stond , bloeit liefelijk de wijnrank; van het andere blikken nog de bouwvallen op
het dal neder. Beneden aan den Rijn echter, die hier eerst voor grootere schepen bevaarbaar wordt,
ligt hecht en sterk gebouwd het stadje met zijne fraaije beurs; want de handel is hier levendig, vooral
in hout, dat in vlotten van Chur herwaarts komt. Reeds bespeurt men aan het zinken van het terrein
dat men de monding nadert, waar de oever geheel vlak is en door digt riet bezet. Nog eene kleine
mijl, dan is de edelste van Duitschlands stroomen voor onzen blik verdwenen en de blaauwe spiegelende
vlakte van het meer van Constanz ligt v��r ons. Duizend jaar oud is de stormachtige geschiedenis van
zijn ontstaan, maar met den glans der eeuwige jeugd groet ons zijn lagchende waterspiegel.

W^i ■■■■�\'\'"\'-\'

Kheineck.

-ocr page 38-

Oud-I�regenz.

Het Meer van Constanz.

^tjjjij staan aan den oever van het grootste en misschien het schoonste meer, dat Duitschland
bezit. De met sneeuw bedekte Zwitsersche bergen omringen het; hier de magtige Santis, ginds de
Kurfirstenketen, met zijne gekliefde toppen; vrolijke steden liggen aan den oever, en over de blaauwe
vlakte draagt de wind de toonen van het ontwakend leven in den morgenstond. Welk eene kleuren-
pracht , welk eene zoele, frissche lucht! Daarbuiten aan het strand, van waar de scheepjes den oever
verlaten, is het water als smaragd, waar de zon door henen schijnt; dan wordt het donker en donkerder;
een diep blaauw begint en de krachtige noordenwind blaast over de golven en doet de zeilen klapperen
en bedekt de wanden met schuim. Pijlsnel doorklieft het scheepje het bruisende meer � en de stuur-
man houdt met vaste hand het roer, want eene onpeilbare diepte ligt onder hem.

Geen der duitsche meren levert die onbegrensde afwisseling van toonen, van het liefelijk golf-
gekabbel tot het loeijend huilen van den storm, en zulk eene verscheidenheid van kleuren, van de rozige
morgenschemering tot den donkeren onwe�rsnacht. Eene wonderlijke schoonheid en eene vruchtbare
kracht, zoo als ze de natuur en niet de mensch vereenigt, gaan hier gepaard in dezen vloed en daarin
ligt voorzeker de heerschappij, die het meer van Constanz en alle groote rivieren onbewust op ons
uitoefenen. Ook zij, even als de schoot der bergen, zijn eene geheimzinnige werkplaats der natuur, in

-ocr page 39-





		1\'arthic aan lircgenz. welke geen menschelijk oog doordringt; daar wordt Zegen en Verwoesting geteeld, maar de een zoowel als de ander liggen buiten bereik onzer magt. Reeds vaak steeg het meer, terwijl de oppervlakte spiegelglad bleef, een voet boven den oever en week dan plotseling weder terug; dikwijls drong zich eene onmetelijke watermassa in den smallen noordelijken arm zamen, tot de storm door het gebergte brak en den vloed terugwierp in het breede open bekken. Op alle meren wordt dan het water heftig bewogen; geen schip is meer zeker te midden der woest bruisende golven en zelfs de stevigste stoombooten wagen het ter naauwernood de haven te verlaten. Zoo magtig is de warme wind, welke in de lente en den herfst over de bergen waait, tot dat de winter invalt en de vorst de golven in ijsboeijen slaat, die dan roerloos blijven en schijnen ingeslapen. O! hoe treurig is het dan in den stormachtigen decembernacht, als de gevangen vloed in zijn kerker raast en hem eindelijk verbrijzelt, zoodat met luiden knal het ijs van den eenen oever tot den anderen barst. Beneden bevriest het meer elk jaar, maar de geheele oppervlakte sluit zich zelden geheel, zoodat de jaren, waarin dit plaats heeft, in de geschiedenis worden vermeld. Zulk eene merkwaardige gebeurtenis gat aanleiding, dat in 1695 een groot schuttersfeest op het ijs werd gehouden, waarbij het regt feestelijk toeging. De indrukwekkende zijde heeft Gustaf Schwab in zijne bekende ballade geschetst. Wie denkt niet aan de rijders, die ademloos over de uren lange sneeuwvlakte jagen, welke vlakte het meer van Constanz vormt. Van de wezenlijke grootte daarvan en van de ruimte, die het den elementen biedt, kan men intusschen slechts een denkbeeld bekomen door de cijfers, die dan ook niet onvermeld mogen blijven. Men bedenke, dat zijn omtrek zes en twintig mijlen en zijne lengte bijna veertien uren bedraagt. Voegt men hierbij de ontzaggelijke diepte, dan beseft men welk eene onmetelijke watermassa dit reusachtige bekken omsluit. Het cijfer daarvan zou slechts in millioenen en milliarden zijn uit te drukken. Dwars door dit meer nu stroomt onzigtbaar de Rijn. De Natuur heeft hem nog eenmaal opge- nomen in haar stil verborgen heiligdom, als eene moeder haar woesten zoon tot zich neemt in de stille 4 25

-ocr page 40-



		binnenkamer; en wanneer hij er dan weder uit te voorschijn treedt, ernstig en ontroerd, dan is zijn karakter voor altijd veranderd. Zulk een uur van stillen inkeer in zich zelven aanschouwt men hier; het meer van Constanz is als de geheimzinnige kamer, waar die verandering van karakter te weeg gebragt wordt, want van het oogenblik af, dat hij het meer verlaten heeft, behoort de Rijn aan het openbare leven, rijk aan daden; achter hem liggen de wilde dagen en de gevaren der jeugd. Onzigtbaar is hij geworden, maar al zien wij zijne golven niet, wij voelen toch hoe zij daaronder stroomen en woeden, en even als men het in de menschen kan ontwaren, dat zij edel bloed in de aderen hebben, zoo bespeurt men ook hier, dat de Rijn door de wateren van het meer stroomt. Goudgroen en helder als de zon, is de kleur aan den oever, gelijk de oude sagen, die aan den Rijn geven, en als de oppervlakte kalm is, voelt men de zachte beweging, die van het eene uiteinde tot het andere voorttrilt. Dat is de polsslag van den grooten stroom, die in de diepte zijn togt vervolgt. Reeds vroeg heeft de tooverkracht, welke dit meer uitoefent, de menschen herwaarts gelokt; met het zwaard in de vuist drongen zij verder in de wildernis door en bouwden hunne steden aan zijne oevers, waarbij steeds de magtige voor den nog magtigeren zwichtte. En thans nog, als herinnering aan die honderdvoudige verwisseling, komen de grenzen veler landen hier te zamen: Oostenrijk en Beijeren, Wurtemberg en Baden en, met het deel van den leeuw, het vrije Zwitserland. Het is een edelgesteente, dat van te hooge waarde scheen om door een enkel rijk te worden bezeten ; van vijf staten vormen de digte wouden en gouden korenakkers de lijst van dit schitterende juweel. De eersten die hier kwamen en met de oude Rhetiers om de heerschappij streden, waren de romeinsche legioenen; de eerste stad, die den oever versierde was Bregenz. Reeds Strabo en Plinius kenden haar onder den naam van Brigantium, waarnaar ook het meer genoemd werd. De naam van Bodenmeer � gelijk men het in Duitschland noemt � of Bodmanmeer is uit lateren tijd herkomstig. Aangrijpend schoon in hare krachtige eenvoudigheid is de schets, die ons een romeinsch schrijver van dit meer in de vierde eeuw geeft. Reusachtige wouden strekten zich destijds nog uit tot aan den oever, en boven de golven verrezen de nevelen ; met moeite baande de bijl zich een weg tot aan den zoom. Door de trage rust van het meer echter, zoo verhaalt de schrijver, stroomt met onwederstaanbare kracht en bruisende golven eene rivier, die haar pijlsnel voortjagend water onvermengd tot aan het uiteinde bewaart. Alles is woest en wild, maar krachtig en, veilig in den prachtigsten bogt van het meer, verrijst het oude kasteel van Brigantium en eene bloeijende stad ontstond onder zijne hoede. Maar deze bloei duurde niet lang; andere volksstammen kwamen en werden weder door andere stammen gevolgd, tot eindelijk uit Ierland de eerste verkondigers van het evangelie overstaken en zachtere zeden bragten. Zij waren Sint Gallus en Columbanus; ook zij zetten het eerst den voet in het zuidoostelijke gedeelte des lands, daar waar thans de steden Bregenz en Lindau liggen; hier was de sleutel voor de beschaving van het geheele grondgebied. Ook wij willen met deze steden aanvangen, allereerst met Lindau, welks jeugd ons thans nog uit zijn schoonen naam tegenklinkt. Thans, nu het magtige verkeer zich overal ijzeren wegen heeft gebouwd en een vasten bodem heeft geschapen, waar de natuur dien onthouden heeft, thans merken wij het ter naauwernood nog op, dat Lindau midden op een eiland ligt, want snuivend en stampend brengt ons de sneltrein in het hart der stad. Destijds echter, toen onze voorvaderen aan de stad haar vriendelijken naam gaven, werd het groene eiland nog van alle zijden omspoeld door den blaauwen vloed en geene brug leidde van het vaste land naar de zonnige «», door wier oude linden het windje suisde. Kerken en kloosters, die ten tijde der Karolingers ontstonden, waren de eerste gebouwen der Duit- schers, en in hunnen omtrek vestigden zich weldra de landbouwers in grooten getale. Reeds lang v��rdat Rudolf van Habsburg den troon besteeg, was de stad tot eene vrije rijksstad verheven en daar zij uit- muntend was gelegen , geraakten handel en verkeer tot een ongewonen bloei. Met de magtigste steden des Rijks, ja zelfs met het Duitsche Huis in Veneti�, stond zij in regtstreeksche betrekking en hetzelfde opgewekte leven openbaarde zich op het gebied des geestes, toen de hervorming voor het eerst hare stem deed hooren. Eerst de dertigjarige oorlog bragt eene wending in den toestand der stad; om zich tegen den vijand te verweren, werd zij met wallen en stevige buitenwerken omringd, maar dit alles verhoogde slechts 26

-ocr page 41-



		Linilau. de woede van den vijand. Duizenden bommen wierp de vertoornde Wr\'angel in de belegerde stad, die door de keizerlijken werd verdedigd en zoo hij niettemin onverrigter zake aftrok, door den hoon der bur- gers begeleid, toch was de welvaart van deze voor eeuwen gefnuikt. De tijd, toen bijna dertig steden door meer dan veertienhonderd wagens op elke weekmarkt vertegenwoordigd waren, � gelijk Achilles Gasser met trots verhaalt � was voor altijd voorbij. Met den rijkdom ver- dween ook de bevolking en dringende voorziening was noodig, toen de stad in 1806 aan Beijeren viel. Er werd dan ook spoedig al het mogelijke gedaan om de welvaart te doen herleven. Straten en wandelingen werden aangelegd en in de ruimten tusschen de ouderwetsche schilderachtige bastions, die voor een gedeelte nog behouden zijn, ontwaarde men weldra weder sporen van vooruitgang. Deze is grootendeels het gevolg van den Wapen der stad Lindau. spoorweg, die over een kolossalen dijk van het vasteland naar het eiland loopt, en van de haven, die nu de schoonste van het geheele meer is geworden. Wanneer men op de blaauwe golven de stad nadert, ziet men reeds van zeer verre de beide zinnebeelden daarvan verrijzen: de vuurbaak met hare geknotte spits en den ouden leeuw der Wittelsbacher, die op een toren- hoog voetstuk den omtrek beheerscht. Niet ver van daar staat het gedenkteeken van den vorst, aan wien Lindau bovenal zijn bloei te danken heeft, den edelen Max. Bovenal echter nam het verkeer over het meer toe. Het wordt thans onderhouden door vijf en twintig stoombooten, waaronder eene boot die geheele spoortreinen naar de overzijde van het zwitsersche meer voert. De eerste stoomboot werd, zoo als bekend is, reeds in 1824 gebouwd, en wel door den Amerikaan Church; zij droeg den naam van »Koning Wilhelm van Wurtemberg," op wiens last zij ge- bouwd was, en bleef tot 1847 in dienst. Maar ook vroeger vond menschepen op het meer van Constanz die geschikt waren voor het vervoer van ontzaggelijke vrachten en vaak twee of drie duizend centenaars laadden. Een monsterzeil van zeshonderd el voerde ze langzaam naar Constanz. Even als voor de scheepvaart was ook voor de vischvangst Lindau eeuwen lang het middenpunt. De burgers der stad hadden het vischregt, en op de visschersbijeenkomsten, die jaarlijks werden belegd, werd bepaald hoe en wanneer van dit regt zou worden gebruik gemaakt. Want het meer was rijk aan zalmen en forellen, en ook thans nog vangt men in het voorjaar bij duizenden zoogenaamde trek- visschen, die in massa\'s door geheel Duitschland worden verzonden. Al deze privilegi�n heeft Lindau sinds lang verloren, maar in ruil van andere voordeden, die oneindig meer waarde hebben. De visscherij is nagenoeg vrij en met prijzenswaardige vrijgevigheid wordt aan de gasten het genot van

		27

-ocr page 42-

het schoone meer toegestaan. Niemand klaagt daarover en de eenigen, die eenig bezwaar konden
hebben, de visschen � zijn stom

Zoo gevoelt men overal den invloed van den nieuwen tijd, maar toch is uit die dagen der
jeugd, toen slechts de barken der Allemanen van het vaste land overstaken, nog menig spoor ge-
bleven. De zoogenaamde heidensche muur gaat door voor een overblijfsel van den reusachtigen wacht-
toren, dien Tiberius eenmaal hier oprigtte; de Peterskerk, welke thans tot korenmagazijn dient, is een
gedenkteeken uit den tijd der Karolingers en het raadhuis herinnert aan den gouden tijd toen Lindenau
rijksstad was. Thans nog is het wapen der stad een lindeboom op een wit veld en het schoonste punt
van den omtrek, het Lindenhof, bewaart nog in zijn naam de herinnering aan den oorsprong.

Niet ver van Lindau ligt Bregenz, en ofschoon ze van elkander gescheiden zijn door den grens-
steen van twee magtige rijken, zijn zij toch verbonden door de natuur, die bij hare verdeeling naar

weeg brengt. Onze
verbeelding heeft
daarbij zich niet in te
spannen; v��r ons ligt
het heerlijkste land-
schap ter wereld.

Boogvormig buigt
zich de blaauwe liefe-
lijke oever van het
meer, en op een ligt
glooijend terras ver-
rijst de stad, terwijl
zich boven haar de
hooge Pf�nder ver-
heft en de Gebhards-
berg met zijn kerkje,
dat in de zonnestra-
len schittert. Oude
beuken en dennen-
bosschen omringen de
stad, ofschoon ook de

geheel andere rege-
len te werk gaat dan
de mensch. Terwijl
Lindau eene stad op
een eiland is, is Bre-
genz eene golfstad in
den volsten zin des
woords, en vergelijkt
men de eene soms
met Veneti� , de an-
dere heeft men het
duitsche Genua en
Napels genaamd.
Over de juistheid dier
vergelijking willen wij
niet beslissen, maar
geven ons onvoor-
waardelijk over aan
den indruk, dien deze
prachtige landstreek
op ieders gemoed te

Dragten van Brezenger woud.

bijl, die in onze dagen zoo vernielend te werk gaat, reeds menige verwoesting aanbragt.

Bergstad en meerstad zijn hier vereenigd. Het oudste gedeelte is dat, hetwelk boven op den
heuvel ligt, die in zachte helling naar drie zijden afdaalt. Daar stond naar men algemeen vermoedt,
het romeinsche kasteel; ook de omtrek van de voormalige stad is door talrijke nasporingen en opgra-
vingen bepaald. Grafkelders en sierlijke paden van moza�ek, beelden en kleinooden en allerlei schier
onherkenbare munten met de beeldtenis der Keizers kwamen, na duizend jaren verloren te zijn geweest,
weder aan het licht; de voet der Hunnen had ze in den grond getreden en de aarde had haar tot
veilige bewaarplaats gestrekt. Zoo als aan de Reviera het oudste gedeelte der voormalige stad als
het ware binnenslands vlugt en zich op de berghoogten te zamen pakt, terwijl de nieuwe stadswijken
aan den oever het verkeer te gemoet treden, zoo ziet men ook hier het moderne Bregenz met zijn
bedrijvig leven aan de haven en den spoorweg zich uitbreiden. Het is weder een treffend bewijs, hoe
de aanleg der gebouwen met de historische ontwikkeling in naauw verband staat; want voorheen was
het streven der steden beschermd te worden en thans strekt het om haar verkeer te doen toenemen.
Toen zij werden aangelegd, moesten zij naar de plek zoeken die voor haar het veiligste was, thans
zoeken zij de rigting waarin zij het gemakkelijkst zijn te naderen.

De schoonheid wordt daardoor niet altijd bevorderd: leelijke kazernen en reusachtige pakhuizen
verrijzen en niet zelden wordt de architectuur niet meer door de kunst, maar door de kosten geleid.

-ocr page 43-

Zoo en zooveel vierkante voeten, zooveel kamers, zooveel huur � daarin lost zich niet zelden de Genius
der bouwkunst op.

Ook aan den oever van Bregenz is men niet tegen zulke berekeningen gevrijwaard; maar het
zijn toch maar enkele d�tails, welke dien indruk op ons maken; over het algemeen zal men niet
ligt een stadje vinden, dat ons zoo lief en vriendelijk tegenlacht, want de groote Bouwheer, die
het grondplan heeft geteekend, was de natuur; des menschen hand volgde slechts behoedzaam hare
omtrekken.

van Ekkebart, en in
Bregenz schrijft Al-
fredMeissner zijne be-
roemde romans. Hoe
verhoogt het de
schoonheid van een
land en de bekoor-
lijkheid eener streek,
wanneer wij onze rust
mogen nemen aan
den gastvrijen haard
van mannen van be-
teekenis. Ook dit is
zonneschijn op reis.

Bregenz ligt aan
het uiteinde van de
uitgestrekte blaauwe
Obersee. Alleen bij
zeldzaam heldere lucht
ziet men in het verre
verschiet nog den ne-
velachtigen omtrek
van den domtoren van
Constanz. Dat is het
doel, waarheen ons
de stoomboot na een
langen togt henen-
voert , maar aan
weerszijden, zoowel

De bevolking der
stad is slechts klein,
en zij krijgt daardoor
iets officieels, daar zich
alle mogelijke waar-

d igheidsbekleeders
hier vereenigen; im-
mers wij zijn in de
hoofdstad van Vorarl-
berg.Maarook andere

waardigheidsbekle-
ders, wier grootheid
niet ontleend is aan
keizerlijke besluiten,
vestigen zich hier; het
meer van Constanz
toch heeft ten allen
tijde eene groote aan-
trekkingskracht op
onze dichters uitge-
oefend. Hoe schoon
heeft Gustav Schwab
het bezongen; hoe
gaarne vertoeft hier
Herman Lingg, de
sombere lyrische dich-
ter. Te Radolfszell
woont VictorScheffel,
de gelukkige zanger

Weg van Gebhardsberg.

op den duitschen als op den zwitserschen oever, noodt ons nog menig aangenaam halt en menig
vriendelijk eerzaam stedeke.

Daarboven op den linker oever zijn Rorschach �n Romanshorn de middenpunten van het verkeer
geworden. Tusschen die beiden echter ligt op eene smalle landtong het merkwaardige stadje Arbon.
Het was een der uitnemendste plekjes aan het meer, die reeds door de Romeinen met vestingen werden
omringd en de aanvoerder hunner cohorten bewoonde daar het sterke kasteel. Een eind ver in het meer
was een haven gebouwd, waarvan de reusachtige kaden thans op den bodem zigtbaar zijn, als de zon
op den kalmen waterspiegel schijnt. De oude naam echter, die nog in den tegenwoordigen teruggevonden
wordt, was Arbor Felix (gelukkige boom.) Toen de Romeinen overwonnen en verdreven waren, be-
trokken de leenmannen van duitsche vorsten den ouden burgt en daar zetelde nog de jonge Konradin,
v��r hij den ten doode gewijden weg naar Waadland insloeg. Welk eene bewondering wekkende tragisch
schoone figuur, zooals hij met zijne blaauwe oogen en gouden lokken voor onze verbeelding verrijst aan
den scheidsweg tusschen zijne heerlijke jeugd en zijn zwaren pligt als man, op het keerpunt tusschen

-ocr page 44-



		duitsche grootheid en duitsche schande ! Hoe lief had hij de minnezangen, hij, door wiens aderen het edele, warme bloed der Staufen vlood; hoe vaak zal zijn lied van het slot te Arbon weerklonken hebben over de blaauwe baren : »De geest bepeinst met zorg het noorden. »Met \'t zuiden is het hart vervuld." gelijk Lingg zegt. Onder den bijl viel zijn goudgelokt hoofd en als een woord der smarte, dat onverzoend in de geschiedenis gegrift is, klinkt thans nog de naam van Konradin. Het dorpje met de kerk, dat wij daarboven zien glinsteren, bijna regt tegenover Arbon, heet Wasserburg. De kerk staat digt bij den oever en nog digter de pastorie, tegen wier hoogste verdieping de golven slaan, wanneer het meer bijzonder onstuimig is. Doch des te beter heeft het de geestelijke heer op zonnige dagen: dan vormen hooge boomen een lommerrijk dak over zijn tuin; daar beneden op de vlakte joelt vrolijk eene blijde schaar; maar hij stapt peinzend op en neder en gevoelt zich op zijn klein gebied zoo veilig en trots als voorheen zijne naburen de graven van Montfort. Ook dit is een naam, die een ouden goeden klank heeft, want aan hem behoorde eeuwen lang het fiere slot, dat bij Langenargen zich trots uit de golven verheft, op een voormalig eiland, dat later door dammen met het vaste land verbonden werd. Geen geslacht was magtiger in het Rijndal en aan het meer van Constanz, en geene burgt majestueuser dan de zijne; zelfs in de bouwvallen herkent men nog de aloude heerlijkheid. Dat alles is nu echter verdwenen, om plaats te maken voor nieuwe gebouwen, die de vorst, welke over het land der Zwaben gebiedt, heeft opgerigt. Vele duizenden heeft het nieuwe Montfort verzwolgen, maar de oude door den vloed bespoelde kusten , willen den last van het heden niet dragen, dien men haar opgelegd heeft en voortdurend hoort men zeggen, dat hier en daar de pijlers bezwijken. Het eigenlijke zomerverblijf van het wurtembergsche hof echter is het op weinige uren afstands gelegene Frederikshaven met zijne fraaije landingsplaats, waarboven de lichttoren zich verheft, en zijne breede kade, waar het leven der Zwaben zich in al zijne vrolijke bedrijvigheid openbaart. Zoo juist wordt een spoortrein geladen op het reusachtige vaartuig dat hem naar Romanshorn overbrengt; de stoomboot »Maximiliaan" ligt daar dampend v��r ons en neemt de reizigers op, die met de boot van Constanz komen. Welk een gewoel van menschen, welk een stapel koopwaren! De locomotief van den trein fluit; de bel van het schip klinkt ... een oogenblik! daar wil nog een heer mede! een oogenblik v��r gij den brug intrekt. Daar staat hij buiten adem, maar gelukkig aan boord; het schip steekt af en in weinige minuten worden wij weder door het meer gedragen op zijn effen blaauwen spiegel. Thans eerst vertoont zich het slot in zijne volle pracht, met zijne lange rij vensters en breede terrassen; hooge linden vormen een schaduwdak boven den ingang, en in geurige bloembedden strekt zich verre de tuin uit, terwijl de wind de vlag doet wapperen, die daarboven van den nok waait. Niet altijd heeft de bekoorlijke stad den naam gedragen, die haar thans gegeven wordt. Een Friedrichshaven behoort tot de dingen van onzen tijd, nadat het oude klooster Hofen opgeheven en met de rijksstad Buchhorn tot een geheel is vereenigd. Reeds ten tijde der Karolingers was Buchhorn eene thingstad, waar men in het openbaar regt sprak; maar de heeren die in deze regtbanken zitting hadden, heetten graven von Linzgau. »Het schittert als Meersburg," zeide men nog, honderd jaar geleden. Zoo prachtig en fier weer- kaatsten zich in het meer de vensters van den burgt, dien wij nu naderen. Aan zijn voet ligt het stedeke van denzelfden naam, welks stichting dagteekent uit den tijd van koning Dagobert. Hier was het dat eenmaal de prelaten van Constanz droomend den gouden zomer doorbragten, toen er vrede was in het land , en werwaarts zij hunne schatten in veiligheid bragten, als er krijg werd gevoerd. Schoon op zich zelf door zijne steile ligging en zijn ouderwetsch karakter en kleur, schijnt Meersburg ons een sterk weerbaar stadje, maar het meest dragen daartoe bij de twee kasteelen, die boven de huizen uitsteken. Tusschen

		3<J

-ocr page 45-



		Frederikshaven. beiden is eene diepe kloof, welke bisschop Nicolaas door honderden bergwerkers liet uitdelven, om zijn burgt nog sterker te maken. Op alle hoogten in den omtrek wast heerlijke wijn en in het verschiet rijzen de sneeuwtoppen van het Berner Oberland. Welfen en Staufen waren heeren van den burgt, de boer en de Zweed klopten aan hunne poort en dreigden de aarde gelijk te maken, zoo als hunne aankondiging luidde, die thans nog te Meersburg wordt bewaard. Het is een geel geworden brief, aan de vier hoeken verbrand en waarop de bevelvoerder van het regement Hom schreef, dat het der stad niet beter ver- gaan zou en ook deze aan de vier hoeken in brand zou worden gestoken, zoo zij zich niet wilde overgeven. Maar Meersburg gaf zich niet over. In het begin onzer eeuw zag het hier treurig en verlaten uit; zonder waarde en krachteloos ston- den de muren van den ouden burgt; het bisdom was opgeheven en zijne goederen geseculariseerd en het stadje zelf kwam aan Baden. Dat was een tijd, die, wel is waar met regt, maar toch ook met hard- heid aan veel van hetgeen bestond een einde maakte. Reeds stond het oude kasteel op het punt om geslecht te worden, zoo niet nog juist ter regter ure een der edelste mannen van Duitschland het tot zijne woning had uitgekozen. De vrijheer van Laszberg, wiens gedenkteeken thans het kleine kerkhof versiert, werd de heer van dit kasteel, in welks zalen, waar eenmaal de bibliotheek des bisschops gevonden werd, hij zijne schatten van wetenschap uitbreidde. Vooral aan handschriften uit alle tijd- perken was hij rijk. Op het balkon, waar zijn groote leunstoel stond, zat hij gewoonlijk zich koeste- rende in den gloed der duitsche zon. Reeds de geschiedenis van Meersburg brengt ons naar Constanz, maar ook de weg is niet ver, die ons naar het grondgebied voert van de oude fiere bisschopsstad. Constanz vormt in zekeren zin den sluitsteen van de Obersee; daar verdeelt zich het reusachtige bekken in twee slanke armen, waarvan de een genoemd is naar de stad Ueberlingen, terwijl de andere als Untersee of Zedersee bekend staat. Op deze armen schijnen de wonderschoone eilanden Mainau en Reichenau te drijven, waarheen wij zullen oversteken, zoodra wij eene wandeling door Constanz zullen hebben volbragt. Deze stad verging het niet anders dan Lindau en zoovele andere steden van het oude rijk; het cijfer harer bevolking en hare belangrijkheid ging ontzaggelijk achteruit en in de plaats der historische zending trad de taak om het middenpunt te vormen van een eigen bescheiden kring. Naar dien maatstaf moet thans haar aard en belang berekend worden, en dan mag men veilig beweren, dat Constanz in het eerste gelid staat. Zijne tienduizend inwoners bereiken door hunne zedelijke vrijheid, wat zijne veertigduizend te kort kwamen, want zoo talrijk was de bevolking tijdens het beroemde concilie, dat zijne daden kroonde met den dood van den grooten Jan Huss, in plaats van met de reiniging van de zeden der geestelijken, waartoe het was zamengeroepen. 31

-ocr page 46-



		Meersburg. De stichting der stad ligt in den ouden tijd, in de dagen van den strijd tegen de Alemannen door Keizer Constantius. De kolossale grondslagen van het toenmalige kasteel bestonden nog tijdens den dertigjarigen oorlog, toen de Zweden daar uitgravingen maakten voor hunne schansen. Reeds vroeg begon zijn bloei en daarmede zijne historische beteekenis voor het reusachtige rijk, want bijna alle duitsche vorsten tot aan de Staufen trokken door zijne poorten en beloonden zijne gastvrijheid door rijke eerbewijzen. Toen Karel de Groote naar Rome trok, om daar den keizerskroon te ontvangen, hield hij met Hildegaard te Constanz rust, en niet zelden bragten hier de duitsche koningen het Kersfeest door of hielden zij hun Paschen. Schitterende zamenkomsten van vorsten werden hier gehouden, waarop de rijksgrooten zich om hun Hoofd verzamelden. Te Constanz was het, dat de gezanten van Milaan voor Barbarossa verschenen en waar deze de gouden sleutels ontving, die hem de italiaansche steden ten teeken harer onderwerping zonden. Maar al de pracht, welke men daar ten toon spreidde verdwijnt bij het schouwspel vol glans en praalvertoon, dat onder den naam van het Heilige Concilie van Constanz bekend is. Het werd gehouden in het jaar 1414; een heillooze geest van overmoed, vadzigheid en zede- loosheid waren verwoestend het groote gebouw der Roomsch Katholieke Kerk binnengedrongen. In de kloosters zong men minneliederen en elke strijd met geestelijke naburen werd met de vuist en op de openbare straat beslecht. De verwarring was zoo groot, dat gelijktijdig drie pausen werden genoemd: Johannes XXIII, Benedictus XIII en Gregorius XII. Niemand wist wie het ware Hoofd der Kerk was, en het meest leden zij, die het w�l met hun geloof meenden.

		32

-ocr page 47-



		Constanz. Om aan dezen verwarden toestand een einde te maken en de kerk aan hoofd en leden te her- vormen , werd het concilie te Constanz bijeengeroepen, en zoo werd die kleine stad vier jaren lang het middenpunt der geschiedenis van Europa. Met medeslependen gloed schetst ons Ulrich von Reichenthal, welke in die dagen leefde, den stoet van vorsten en prelaten, die allen vergezeld van herauten en muzikanten verschenen en allerlei gevolg medebragten om voor hen kwartier te zoeken. »De herauten bestelden voeder en stroo en sloegen de wapens van hunne heeren voor de huizen." Reeds in het midden van augustus kwam de kardinaal van Ostia, die als aartskanselier der Heilige Kerk belast was met de voorbereidende maatregelen; meer dan tachtig paarden waren in zijn gevolg. In volle wapenrusting, van top tot teen geharnast, verscheen de aartsbisschop van Mentz; door graven omringd, met een-en-twintig legerwagens en meer dan vijfhonderd paarden, de markgraaf Friedrich van Meissen. Al voller en voller werd de stad; verbaasd aanschouwden de burgers wat er gebeurde, want zelfs uit het Morgenland en het verre noorden kwamen de afgezanten. Men wist niet wat uit al die pracht nog moest geboren worden. Eerst op het laatst van den herfst, toen de Alpen zich reeds met sneeuw begonnen te bedekken, verscheen ook paus Johannes. De slede, welke hem over den Vorarlberg bragt, kantelde en was bijna in de sneeuw verdwenen, v��r hij nog gelukkig in Thurgau aankwam. Daar werd hij met alle eerbewijzen ontvangen door hertog Friedrich van Oostenrijk, die hem met zijne manschappen naar Constanz begeleidde, waar de plegtige intogt plaats zou hebben. V��r den troonhemel, waaronder hij reed, in zijn wit pauselijk plegtgewaad, ging een paard, dat eene schel aan den hals had en het heilige sacrament op den rug droeg; vier raadsheeren steunden den baldakijn en bij duizenden en noo- eens duizenden stroomde het volk te zamen. Slechts ��n ontbrak er nog: keizer Sigismund; maar eindelijk, op Kersdag, verscheen ook hij aan de zijde zijner gemalin, en door een talloos gevolgd omringd. Al

-ocr page 48-



		grooter en grooter werd de toevloed ^an vreemden, die men, volgens eene matige schatting, op tachtig duizend stelt. In den tijd dat de toevloed het grootst was, moeten er honderd duizend menschen geweest zijn, die dertig duizend paarden ter hunner beschikking hadden. Alles wat nieuwsgierig was, al wat zaken wilde doen uit geheel Europa, stroomde hier te zamen; Constanz was het middenpunt van het vorstelijk high lifc geworden, en meer dan duizend vrouwen dienden tot vermaak van voorname vreemdelingen. In die dagen hield blijkbaar de autoriteit een naauwkeuriger toezigt dan in onze dagen in zoo- danig geval van hen te verwachten zou zijn; anders is het ons niet duidelijk, waaraan de geschied- schrijver, die deze bijzonderheid vermeldt, dit cijfer heeft ontleend. Nemen wij aan, dat hij goede gegevens voor zijne statistiek heeft, dan is dit wel geschikt om ons tot troost te strekken, zoo niet tot argument, bij de bewering van hen, die meenen, dat de maatschappij in zedelijkheid steeds achteruit gaat. Ook hier toch gelooven wij gedachtig te mogen zijn aan de spreuk van Bastiat, die de aandacht vestigt op hetgeen men ziet en niet ziet. Dat vorstelijk high lifc werd vertegenwoordigd door een bijeenkomst van mannen, gelijk de wereld nog nooit te zamen zag en zeer zeker ook nooit meer te zamen zien zal. In die eenvoudige stad aan het zwitsersche meer ontmoetten elkander in dat gedenkwaardige jaar 1414 een paus, Johannes XXIII, een keizer, Sigismund, zes en twintig regerende vorsten, honderd veertig graven, meer dan twintig kardinalen, zeven patriarchen, twintig aartsbisschoppen, een en negentig bisschoppen, zeshonderd prelaten en doctoren en ongeveer vierduizend geestelijken van minderen rang. Wie de kronijken van die dagen raadpleegt, weet van welk een stoet van hovelingen elke vorst steeds omringd was en waar men zich voorbereidde op de ontmoeting met zoovele gelijken in rang, heeft ieder zeer zeker tot den laatsten man van zijn gevolg mede genomen. En al ware men daartoe niet gebragt door de begeerte boven anderen uit te blinken, men had het gedaan uit eerbied voor zijn leenheer, of ook wel om dezen te toonen, dat hij zijn leenman te ontzien had, die zulk een magt ten toon kon spreiden. Maar bovenal zou men er toe bewogen zijn door het vooruitzigt voor den keizer te verschijnen. In dien tijd, dat al \\y>e magt had, in de eerste plaats krijgsman was en tot hoogste roeping had het gezag, hetwelk hem was toevertrouwd door geboorte of gunst, te handhaven, te verdedigen en zoo mogelijk uit te breiden, in dien tijd was de blik scherp om te ontdekken wie men had te ontzien, wie men had te vreezen en wie men als bondgenooten had te zoeken. Geene gelegenheid was schooner dan het concilie van Constanz voor de eerzuchtige politieke plannen der vorsten en grooten van Europa. Het doel dier zamenkomst was een geheel ander. De kerk bekleedde toen eene geheel andere plaats in de zamenleving dan thans; de godsdienst, nu eene zaak des gewetens, was toen eene zaak van den Staat. Wanneer, gelijk in de vijftiende eeuw, het gedrag van de geestelijken en de regt- zinnigheid der geloovigen te wenschen overliet, de hooge kerkelijke autoriteiten, en deze alleen, zouden de bevoegde magt zijn, om daarin verbetering te brengen en tot de maatregelen te besluiten, die tot zuivering van het geheel vereischt wierden. Toen maakte men dit tot de zaak der vorsten en waarlijk er bestond wel eenige aanleiding toe. De oneenigheid in de Kerk toch bepaalde zich niet slechts tot de ondergeschikten : zij was tot de hoogste kringen doorgedrongen. Twee geestelijken hadden aan den regerenden paus Johannes XXIII in die mate weerstand geboden, dat zij zelven zich onder den titel van Gregorius XII en Benedictus XIII hadden laten huldigen. Het concilie , gedachtig aan de onthouding in twijfel, benoemde een anderen paus, Martinus IV, tot dusverre bekend als kardinaal Colonna. Wel trachtte paus Johannes het besluit van het concilie te verijdelen, door uit Constanz te vlugten, ten einde, wanneer hij eenmaal in Itali� was teruggekeerd, zijn pauselijk gezag te handhaven, maar hij werd achterhaald en in de gevangenis geworpen. Voor het concilie van Constanz was het ook dat Johan Huss werd gedaagd, ten einde zich te verantwoorden wegens de leer, die hij met Hieronymus van Praag in Bohemen verkondigde. Ondanks het vrijgeleide van keizer Sigismund, werd hij ter dood veroordeeld, en onderging zijn vonnis in de stad zelve waar zijne regters waren zamengekomen. 34

-ocr page 49-

Aan de haven van Constanz.

Die treurige gebeurtenis, slechts verklaarbaar door de zeden
van dien tijd, laten wij rusten en wij nemen met eene weemoedige
herinnering afscheid van het concilie van Constanz. Alleen dit zij
nog vermeld, dat terwijl het doel dezer hooge vergadering ge-
weest was de Kerk te zuiveren, dit doel ten eenemale werd
gemist. Wat in het zwitsersche stadje tusschen al die wereldlijke
kerkelijke vorsten moge hebben plaats gehad, welke feesten en
plegtigheden getuigd hebben van den luister en den rijkdom van
allen die in Europa in hoogheid en aanzien waren gezeten, de
zamenkomst leidde tot niets. Niet zonder een gevoel van hope-
loosheid ging men na vier volle jaren uit elkander; maar zelfs dit

Wapen der stad Constanz.

uiteengaan werd nog met smaad overdekt; want zoo diep stak

keizer Sigismund in schuld, dat de burgers hem niet wilden laten
vertrekken, tenzij hij al zijne bagage als pand achterliet. Jaren lang bleef dit bij de stad in bewaring,
tot men eindelijk de kisten openbrak, omdat men alle hoop opgaf, dat zij zouden worden ingelost. En
nu vond men, in plaats van zilver tafelgereedschap, steenen. Dit was de geschiedenis en het einde van het
groote Concilie van Constanz, waarvan de herinnering nog altijd bewaard blijft en levendig wordt, zoo
vaak de naam van het bevallige stadje aan het schoone meer wordt genoemd. Eene sombere geschie-
denis is het, waarbij wij niet langer willen verwijlen.

Keeren wij nu uit de geschiedenis tot het heden terug, dan vindt men ook in het tegenwoordig
voorkomen der stad nog veel, wat ons aan die dagen herinnert. Bovenal is het oude >koophuis"
merkwaardig, waarin destijds het conclave werd gehouden; een zeer groot gebouw nabij het water,
waarvan het onderste gedeelte is gemetseld, terwijl het bovengedeelte bestaat uit bruin half vergaan
hout, dat den indruk maakt van eene reusachtige schuur. Op de vier hoeken van het dak ziet men echter
een klein balkonachtig uitstek, dat aan het min of meer logge gebouw een eigenaardig voorkomen geeft.
Hier op de eerste verdieping is de zoogenaamde concilie-zaal, eene reusachtige maar lage zaal, waarvan
de zoldering door zuilen wordt gedragen en die thans geheel met licht hout is betimmerd. De fresco\'s,

-ocr page 50-



		welke de wanden versieren, stellen de gewigtigste gebeurtenissen uit het concilie van Constanz voor; zij zijn nog voor een gedeelte niet voltooid en op de hooge stellages ter regter- en linkerzijde, staat de schilder die langzaam zijne taak voortzet. Gelijk men misschien weet, zijn de beide kunstenaars, die met dit werk belast zijn uit Munchen. De een is Ph. Schw�rer, aan wien de grijze Isarstad menige voortreffelijke muurschildering te danken heeft; de andere Friedrich Specht, welke tot eene oude familie uit Constanz behoort. Onder de kerken der stad onderscheidt zich door zijne hoogte en zijn bouwtrant de dom, waar- mede in het midden der elfde eeuw een begin werd gemaakt. Wel is waar werd in den loop des tijds veel gedaan om den romeinschen stijl, waarin de kerk aanvankelijk werd ontworpen, tot een gothi- schen te maken; ook een geduchte brand, waarbij alle klokken smolten, rigtte groote verwoestingen aan, maar niet te min is de dom nog altijd het meest majestueuse gebouw aan het gansche meer.

		Koophuis (Conciliehuis) in Constanz.

		Als zetel van den bisschop, sedert 553, was Constanz rijk geworden en door eene reeks van vermaarde mannen, die hier arbeidden, verwierf het bij zijn rijkdom ook roem. De inwoners der stad zijn thans ijverig katholiek, maar even als in het grootste gedeelte van Zwitserland, vond ook hier de hervorming vele aanhangers en het getal van hen, die de nieuwe leer omhelsden, was zoo groot, dat de bisschop zelf hen verliet. Steeds krachtiger openbaarde zich de neiging tot het lutheranisme, en daar de stad het interim weigerde, dat Karel V haar oplegde, kwam het tot een openlijken strijd. Het was een oorlog, waarin het zelfbewustzijn der burgerij met wanhopenden moed zich verzette tegen de heer- schappij der vorsten. Op de Rijnbrug stiet het spaansche voetvolk, door den keizer gezonden, op de soldaten der stad, en na een moorddadigen strijd behielden deze de overhand. Het was echter slechts een Pyrrhus-overwinning, want de Keizer beloonde den heldenmoed zijner vijanden door de stad, die tot dusverre vrije rijksstad geweest was, bij Oostenrijk in te lijven. Alle protestanten moesten nu vlugten; hunne bezittingen werden verbeurd verklaard .... het geloot was gered. Nog eenmaal had Constanz veel onder den oorlog te lijden, toen de Zweden voor zijne poorten lagen; driemaal liet de maarschalk Horn de stad bestormen, tot de geduchte tegenstand der inwoners hem tot den aftogt dwong. 36 V

-ocr page 51-



		Na den strijd op de Rijnbrug in Const.inz.

		Toen eerst braken rustiger tijden aan; handel en nijverheid begonnen zich langzaam te ontwik- kelen en de natuur bragt als altijd hare gouden schatten; maar de voormalige grootheid was toch voor altijd en onherroepelijk voorbij. Uit de magtige vrije rijksstad was eene stille kleine provinciestad ge- worden , en slechts ��n ding herinnerde nog aan het grootsch verleden: de liefde voor de vrijheid, die de stad op allerlei wijze aan den dag legde, en die zij vooral op kerkelijk gebied deed blijken. Menige edele hand kwam haar streven te hulp; wie denkt hier niet met erkentelijkheid aan keizer Jozef II en aan den grooten Wessenberg, die als bisschop van Constanz door zijne edele humaniteit, zijne liefde voor kunst en wetenschap zich een onvergankelijke eerzuil stichtte? En zoo scheiden wij toch met een aangenaam gevoel. Wat ons thans nog ter beschouwing overblijft, zijn de beide groote eilanden die, even als Lindau reeds in overouden tijd als de atien werden aangeduid; de een wegens zijn rijkdom, de ander naar zijn weelderigen bloei in de lente : Mainau en Reichenau. Langen tijd waren zij vereenigd; Mainau was slechts eene aanhoorigheid van de groote abdij aan Untersee, toen de abten het als leen gaven; eerst in de tweede hand kwam het toen aan de Duitsche Orde, die het prachtige goed tot 1806 bezat. Met trotsche vleugelen stond het breede vorstelijke ordeshuis op de hooge heuvelvlakte van het eiland, half burgt, half klooster; in de prachtige zalen hingen de wapenschilden der doorluchtige kommandeuren en in de ordeskapel van het huis klonk de gewijde klok. Ver over het meer klonk haar vreedzame klank , en daarboven schitterde de Santis en in het verre verschiet het oude Bregenz. De vreemden echter, die het V

-ocr page 52-

eiland bezochten vonden in de meijerij en in de herbergen, welke daarmede verbonden zijn, een gastvrij
onderkomen. Maar ook later nog toen de kommandeurschappen reeds lang verdwenen waren, vormde
toch de stralenkrans der Orde en hare adellijke heeren nog altijd het karakter des eilands en de oude
gemoedelijke waard zat uren lang bij zijne gasten en vertelde hun van de geharnaste ridders van Hilpolt
en het Werner Hundbiss, die het eiland tegen de zweedsche schepen verdedigde � als ware hij zelf
daarbij geweest. Thans eerst, nu het badensche vorstenhuis zijne zomerresidentie hier heeft gevestigd,
zijn die tafereelen van het verleden door den glans van het heden verbleekt.

Bij de dorpen, die aan het uiteinde van het Ueberlingermeer liggen vindt men duistere spelonken,
die men de heidengaten noemt. Het zijn enge in de rots uitgehouwen kamers en vele meenen, dat zij,

even als de katatomben,
den eersten christenen tot
schuilplaats dienden; an-
deren houden het voor
romeinsche graven uit den
tijd van den krijg met de
Allemanen.

Geheel verschillend van
Meinau is het beeld, dat
het naburige eiland Rei-
chenau aan de Untersee
ons aanbiedt. Het is veel
grooter van oppervlakte
en zijne geschiedenis veel
ouder. Geen plek grond
in den geheelen omtrek
overtreft het in roem en
rijkdom. Onder de tallooze
kloosters, die in de eerste
middeneeuwen oprezen,
was dat van Reichenau een

tachtig graven had het
tot leenmannen en, even
als Karel V zich beroemde,
dat in zijn rijk de zon niet
onderging, zoo beroemde
zich de abt van Reichenau,
dat hij eiken nacht op eigen
grondgebied kon slapen,
wanneer hij zich naar den
Paus te Rome begaf. Hij
was vorst van het Heilige
Roomsche Rijk en keizers
en vorsten waren zijne gas-
ten ; de edelste ridders uit
den omtrek dienden hem
als opper-voorsnijder en
opper-schenker, wanneer
hij met zijne gasten zich
aan zijn disch zette. Maar
niet slechts het genot
der zinnen, ook geeste-
lijk genot werd te Rei-
chenau in eere gehouden

der meest uitverkorene.

Ignaz vrijheer van Wessenberg.

Vier aartshertogen en bijna

en de monniken waren er trotsch op, dat in het geheele zuiden des lands geene stad te vinden was,
die hunne instelling in wetenschappelijke ontwikkeling evenaarde. Uit alle oorden zonden de aan-
zienlijken hunne zonen herwaarts en meer dan tachtig bisschopszetels waren door kweekelingen der
abdij bezet.

Het geluk echter was al te groot om duurzaam te zijn. Reeds onder de Staufen kwam een keer-
punt en met onwederstaanbare kracht trad zijn verval in. In plaats van zich geestelijk hooger te ontwik-
kelen, gingen de monniken naar Ulm tot viering van het vastenavondfeest, waar zij met vrouwen dansten
en speelden, zoodat de abt alle goederen, welke hij daar bezat, verkocht om voor hen de stad te doen
sluiten. De eene bezitting na de andere werd van de hand gedaan om de schulden te dekken en weldra
waren de inkomsten van het klooster, die eenmaal vijftig duizend gulden bedroegen, tot drie mark
zilver gezonken. Met het uur nam de verwoesting toe, ja er brak een oogenblik aan, dat het geheele
kapittel niet meer schrijven kon en met eigen hand rukte de abt vijf armen visschers de oogen uit,
omdat zij onderdanen waren van de stad Constanz, met welke hij in oorlog was.

Reeds lang hadden daarom de bisschoppen der naburige stad het plan opgevat om Reichenau
aan zich te trekken en nu scheen het uur gekomen, waarop deze rijpe vrucht hun van zelf in den
schoot viel. Tegen eene kleine som was de abt bereid het verraad te plegen ; hij zelf leverde het
klooster aan Constanz over en daarmede was voor altijd over het lot dezer inrigting beslist.

-ocr page 53-



		Mainau. Dit zijn de gedachten en herinneringen, die zich onwederstaanbaar bij ons opdringen, wanneer wij over het breede prachtige eiland wandelen. Zonderling is het ons daarbij te moede; nog staat daar de oude kerk met een toren uit Hatto\'s tijd; wij gaan onder het gebeeldhouwde portiek met de donkere pilaren door, voorbij de graven, op wier steenen zerken de bisschopsstaf en myter zijn gebeiteld, maar weemoedig somber is het schemerlicht dat ons omgeeft. Het is alsof een adem der magteloosheid door deze gangen waait, en als de stomme vertegenwoordiger daarvan, staart ons het graf aan van Keizer Karel den Dikken, die onttroond en onteerd hier stierf. In de sakristie, waar de ijzeren grendels knarsen, worden de schatten en heiligdommen der abdij bewaard; bijbels op prachtig perkament, monstransen en kelken, kostbare gewaden en ivoren snijwerk; ook een reusachtige smaragd, die meer dan twintig pond weegt, ligt daar en heeft in onze oogen niet meer waarde dan een stuk groen glas. Onwillekeurig halen wij dieper adem, wanneer wij weder uit die bedompte, geestelijk arme ruimte komen in de vrije natuur, die alleen nog den naam verdient van reichen au. Boomen, waarvan de takken buigen onder het rijpe ooft en zonnige wijnbergen omringen ons; uit de groene weilanden ver- rijzen drie dorpen : Ober-Mitten- en Unterzell en aan den zoom van het meer schittert de ru�ne van den ouden burgt Scopala, waarheen de monniken de wijk namen in tijden van gevaar. Dit alles is omhuld door een waas van koesterende zomerwarmte en bespoeld door het blaauwe meer. Langs den geheelen oever spiegelden zich witte blinkende stadjes en dorpen in de golven: Ignanz, Horn en Steckhorn ten zuiden en Sankt Radolfs Zelle ten noorden. Maar nu verandert het landschap; een eigenaardige strijd tusschen water en land vangt aan; altijd hooger rijst de bodem van het meer: de Rijn maakt

		Areuenberg.

		39

-ocr page 54-



		zich gereed het te verlaten. Reeds in de nabijheid van Rei- chenau is het meer zoo ondiep, dat men in het midden van den zomer droogvoets aan de over- zijde komen kan. Zwitserland betreden wij thans; het sterke slot, dat wij daar ginds zien, waar de Rijn uit de Obersee in de Untersee stroomt, heet Gottlieben. Melancholisch en som- ber staan daar hoekige torens, waarvan de dichter te regt onder- stelt, dat zij door lafheid gebouwd zijn en slechts treurige gasten hebben aanschouwd. Herwaarts trok de bisschop van Constanz, vreezende voor den haat van den grooten Keizer uit het huis der Staufen, Frederik II. Hier zat Johannes Huss gevangen, voor men hem op den brandstapel bragt; hier hield men tijdens het Concilie paus Johannes in bewa- ring, toen hij zich, bij gelegen- heid van een tournooi, als bode vermomde en van het concilie vlood. Ja zelfs op de laatste hand, die tot herstel en versiering van het oude slot werkzaam was, rustte geen zegen; het was de hand van den derden Napoleon, die het gebouw in gothischen stijl wilde vernieuwen. Zoo als men weet, woonde hij in het naburige Arenenberg, dat koningin Hor-

		Heidcngaten bij Ucberlingen.		tense van eene patricische familie

		had verkregen en door prachtige tuinen had verfraaid. Van hier ging hij naar Parijs als president der Republiek, en al spoedig volgde de 2^<le december. Hij had dit stille tot mijmering stemmende landgoed verlaten voor de Tuileri�n, en twintig jaar lang luisterde Europa met vrees naar zijne geheimzinnige woorden. Hij was het, die de slagvelden van Sebastopol en Magenta deed ontstaan � eenzaam en vergeten lag het kleine Arenen- berg. Thans is het weder bewoond; het park is voor vreemdelingen gesloten, maar daarbinnen in de fraai aangelegde lommerrijke lanen, waar eens de moeder des prinsen wandelde, ziet men eene treu- rende vrouw in rouwgewaad � de weduwe des keizers. Arenenberg is het uitgangspunt en het eindpunt van den in zich zelven we�rkeerenden cirkel, dien de wereld het Tweede Keizerrijk heeft genoemd. Smaller en smaller wordt het meer, reeds buigt zich het enge bekken, als een rivier, die de hindernissen wil ontwijken; reeds komt het water van den Rijn duidelijk te voorschijn uit het water van het meer.

		₄o

-ocr page 55-



		Stein aan den Rijn. � De plek, waar de lozing plaats heeft en de groote stroom weder vrij en onbeperkt heerscht, heet Stein aan den Rhein, een stadje, dat zich op eene merovingsche afkomst beroemt. Het had muren en grachten en was zeer ijverzuchtig op zijne vrijheid, want de heeren van Klingen en menige strijdbare vijand in den omtrek lagen steeds op de loer. Zelfs de burgemeester had eens met den burgtheer van H�hgau zamengespannen om de stad in diens handen te leveren. Een nachtelijke aanval had plaats, maar de burgers verweerden zich met eene onversaagdheid, die de vijand niet venvacht had en wierpen den verrader in een zak gebonden in den Rijn.

		4i

-ocr page 56-



		Zonder tegenspraak moet de straks genoemde H�hgau tot de belangrijkste streken op het ganschc gebied van het meer van Constanz worden gerekend. Haar naam, die reeds in de dagen van Karel Martel voorkomt, zinspeelt op de talrijke rotsblokken, die als reusachtige zwerf blokken boven veld en woud zich verheffen. Welk eene geheimzinnige magt heeft ze uit den schoot der aarde opgeworpen of van onmetelijke hoogten naar beneden geslingerd ? Vuur en water hebben hier gearbeid en op de hooge kruinen bouwden de menschen hunne woningen en kroonden met hunne kracht de kracht der elementen. Meer dan veertig burgten stonden voorheen in H�hgau en de oudste geslachten des Rijks hadden hier hun bakermat. Het schoonste gewrocht dat Duitschlands verleden ooit heeft voortgebragt, waarin zich stoute kracht en zachte min zoo zeldzaam vereenigt, wordt door dit landschap omlijst: Ekkehardt. Hier was zijne torenkamer; op Hohentwiel, waar men een onbeperkt uitzigt heeft over het breede blaauwe meer, woonde Hadwig, de geleerde hertogin van Baden. Als een hooge wachtpost, die de H�hgau gesteld heeft om te waken tegen stroom en rivier, ligt thans de prachtige ru�ne op de rots en een weinig daarachter en nog steiler, de ru�ne Hohenkrahen. Welke herinneringen zijn aan deze rots ver- bonden ! Zij is een gedenksteen van de geschiedenis der aarde en van de geschiedenis onzes volks. Nagenoeg aan den voet van Hohentwiel ligt het stadje Singen en de vele romeinsche oudheden, die men daar gevonden heeft, doen vermoeden, dat de legioenen van Tiberius deze prachtige stelling innamen. In den Meyerhof, die aan den opgaanden weg naar den burgt gelegen is, voegt zich een gids bij den vreemdeling en gaat zwijgend met zijn rammelenden sleutelring voor, langs de oude linden aan den steilen rotswand, door wiens graauwen steen hier en daar roode aderen zich kronkelen. In een kwartier tijds hebben wij de eigenlijke vesting bereikt: in puin gestorte bastions, grachten en wallen omringen ons en schoon ook alles vergaan is, toch spreekt er nog eene kracht in, die tijd noch vijand heeft kunnen vernietigen. Zeker heeft alles veel geleden, want onder de talrijke bestemmingen, waartoe de sterke vesting in den loop der tijden strekte, was er ook een zeer droevige. Zij was de kerker, waarin mannen als de edele Moser smachtten, dien menigeen met witte haren verliet, nadat hij ze eenmaal met gouden lokken was binnengetreden. In het midden der zestiende eeuw kwam Hohentwiel aan Wurtemberg, waaraan het ook thans nog als eene enclave op beijersch grondgebied behoort. Hoog stegen de golven van den dertig- jarigen oorlog om de muren van het kasteel, maar de dappere Wiederhold, aan wien de verdediging der vesting was toevertrouwd, bleef onwrikbaar en zwichtte noch voor het staal, noch voor het goud des vijands. Hij had het opschrift verdiend, dat voor hem voor het ineengestorte hoofdportaal van het »Vaste Huis" was gebeiteld : De vijand heeft het vijfmaal zwaar geteisterd, Maar de Heer heeft het ten hoeder gegeven Wiederhold, die vijftien jaar Het heeft beschut tegen het vijandelijk gevaar. Helaas! niet altijd was een Wiederhold gebieder op Hohentwiel, en hoe onoverwinnelijk de vesting scheen, toch sloeg ook eenmaal hare ure. In den afgrond van schande en gebrek, die het keerpunt onzer eeuw uitmaakte, en waarin rijken en dynasti�n te gronde gingen, verdween ook de ster van Hohentwiel. Wie heeft ze vernietigd ? Dezelfde hand, die verwoesting bragt over gansch Europa, de soldaten van Bonaparte, die ter sterkte van twintig duizend man in H�hgau lagen. Onder protest van een enkelen luitenant heeft het korps officieren der bezetting gekapituleerd, maar de voor- waarden, welke aan de overgave van de vesting verbonden waren, werden door een coup de main der Franschen verijdeld. Bijna een half jaar lang duurde het slechten en springen der vestingwerken ; niet slechts in de gebouwen, maar in de rotsen zelven werden mijnen aangelegd. Toch waren het slechts splinters, die men aan den fieren zetel der schoone Hadwig kon ontrukken. Vijfhonderd bewoners der naburige dorpen werden daarbij tot loondiensten gedwongen. Dit is de laatste smartelijke herinnering, die aan de Twiel zich vastknoopt, maar het is niet de laatste indruk, waarmede wij scheiden. Men kon het metselwerk ter aarde werpen en de eerwaardige

		-P

-ocr page 57-

�" .

�

r ^w

l\'Jt

^;^^;\'/ J \'. -.1\'\' \'

fc�lJ�

CJJfil

-ocr page 58-

schilderijen in de steenen zalen verbrijzelen, ��n schilderij was onaantastbaar en onvergankelijk ;
zij was voor de handen der verwoesters evenmin bereikbaar als het vaardigste penseel haar kan
weergeven. Men werpe den blik naar buiten over de gouden vlakte en de blaauwe diepte, dan
ligt het daar voor u in het helle morgenlicht, dat heerlijke tafereel: een bergketen, die van
den Montblanc tot den Ostler reikt, een land dat de volheid van zijn zegen ter naauwernood
dragen kan. De parel echter, het vonkelende juweel, dat ons uit deze geopende schatkamer der
natuur tegenblinkt, is het blaauwe schitterende meer, dat wij in zijne lengte overzien.

vond, welke thans lag-
enend v��r ons ligt als het
vreedzaam gedenkteeken
van eene stormachtige
wording. Welk een onbe-
grensde horizon, welk
eene warmte van kleuren,
welk eene welluidendheid
van toonen, als alle
avondklokken gelijktijdig
luiden !

Thans neigt de vu-
rige bol ter kim; als
door den weerschijn van
een reusachtig vuur wordt
de vloed verlicht, daarna
schuift het donkere zwerk
zijn gordijn over den rand

In overoude tijden,
in een verleden voor dat
de mensch bestond en dat
buiten bereik zijner ge-
dachten ligt, was ook de
H�hgau een deel van dien
vloed. Men graaft thans
nog uit den kiezelbodem
somtijds tanden, die bijna
een duim lang zijn en af-
komstig van reusachtige
visschen , welke de ontzag-
gelijke stroom bevatte.
Maar toen trad langzaam
de vloed terug, duim voor

duim aan de aarde betwis-

Kunrutl Wiederhold.

tend , tot hij eindelijk zijne
grenzen in deze diepe kom

der gloeijende schijf, al verder en verder haar verbergende. Het goud wordt purper en het purper
violet � nu is de laatste smalle streep der zon verdwenen van de kim en de frissche avondwind steekt
op. Hoe schijnt dat breede zeil te vliegen, dat daar in de verte over het meer zweeft! Maar ras is ook
dat zeil verdwenen onder den reuzen sluijer der schemering.

Het schip met zijne bemanning behoort aan den abt van Reichenau; op den Hohentwiel echter
staat Hadwig in den vensterboog en leert wat haar voorgeschreven is: zacht en luid , tot in de zaal
van Ekkehardt, klinkt het eentoonige opzeggen van het werkwoord : amo � atnas � amat.

Hobentwiel.

♦

-ocr page 59-



		Gezigt op Schaflliausen.

		Baar Bazel.

		_rene diepe vallei ligt achter ons � de Rijn heeft het meer van Constanz verlaten en is weder in volle vrijheid te voorschijn getreden, rustiger, krachtiger, grooter. Nog heeft hij den snellen tred der jeugd, aan zijn oorsprong herinnerend, maar van eene jeugd, die reeds met volle bewustzijn de toekomst tegentreedt, in plaats van met dartelheid het heden te verkwisten. Dit is het karakter van zijn loop van Stein tot Bazel;\' slechts eenmaal nog, niet verre van het punt waar hij als rivier optreedt, komt nog een oogenblik van strijd, eene opwelling van den ouden hartstogt. Het is de waterval bij Schaffhausen, waarvoor wij staan, eene reusachtige rotsklip, die meer dan drie honderd voet breed, dwars door den stroom ligt; zij heeft eene hoogte» van vijf en tachtig voet en was weleer nog grooter, zoo als blijkt uit de zuilen welke boven den stroom uitsteken. Hier heeft de Natuur zich verschanst om den prachtigen stroom den weg te versperren ; hier moet de Rijn zich afstorten ; het is een sprong op leven en dood, maar jubelend schalt het uit de onstuimige diepte: »ik heb hem volbragt," en jubelend jagen de vrijgemaakte golven nu voort door woud en veld. Men bezoekt den waterval het best van Neuhausen uit; daar ligt de heerlijke waterval tegen- over ons, door digt begroeide groene wanden omringd. Als een paleis met schitterenden gevel verrijst hij op den regteroever van den Schweizerhof; op het ver vooruitspringende tefras van het huis is de groote wereld bijeen en de hooge vensters schitteren op verren afstand in de zon. Die den kortsten weg 44

		af

-ocr page 60-



		Walshut. wil nemen, kan langs een steilen tuintrap tot beneden aan den oever afdalen; een gemakkelijker, sierlijk onderhouden pad echter voert in bevallige kronkelingen door het park. De kracht van het naar beneden stortende water heeft door uitspoeling eene kleine haven doen ontstaan, waar de kristalheldere vloed een blaauwachtig groene tint heeft en daar stijgt men in het vaartuig, dat dansend en worstelend den anderen oever bereikt. Ook daar is de hoogte steil; gespleten rotsen verheffen zich, door het vochtige schuim bedekten met groen kreupelhout begroeid, dat uit alle kloven opschiet. Maar op de hoogte prijkt met zijne kantige torens en tinnen het slot Lauffen, dat door zijne uitgestrekte nevengebouwen aan de oude burgten herinnert. Vruchtbaar en schilderachtig is het landschap; voor onze oogen openbaart zich en kampt de rustelooze kracht en wij bespieden haar hier in de werkplaats zelve, waar zij haar arbeid verrigt. Adem- loos zijn wij er getuige van, terwijl bergen van schuim dwarrelend naar boven geslingerd worden en zich neerstorten in myriaden van stofjes. Voorwaar het is een strijd en als helden, die onwrikbaar stand houden in het kampgewoel, staan daar te midden der watermassa die laatste rotspijlers, die van den steenen phalanx nog zijn overgebleven. Dag en nacht, winter en zomer, sedert jaren en eeuwen beukt hen de toomelooze vloed; reeds is hun voet ondermijnd, reeds zijn verscheidene hunner medestrijders in de schuimende diepte verdwenen. Hoevele geslachten lang zullen zij den kamp nog volhouden? Maar wanneer het ook een kamp is, een reuzenkamp, toch heeft hij niets ontzettends; het is geen beeld der verwoesting, maar een beeld der overwinning. Jubelend, vonkelend stort hij zich in den stroom; uren ver kan men zijn bruisen hooren en des morgens werpt de zon hare schitterende stralen door het stuivende zilver, waarin zij zich in alle kleuren van den regenboog weerkaatsen. Wanneer men in den tijd van het drukke saizoen komt, dan aanschouwt men hier nog andere lafereelen; dan vindt men hier een gezelschap uit alle landen der wereld bijeen en ziet men het spreek- 45

-ocr page 61-



		woord bewaarheid, dat het verhevene en belagchelijke slechts ��ne schrede van elkander zijn verwijderd. Half in onmagt ligt de barones in het stevige vaartuig en jammert over haar lot, om in den waterval van den Rijn den dood te vinden; een Franschman verzekert haar, dat de waterval sedert 1870 zeer veel in schoonheid heeft verloren, en dat hij ook dat parfum de t�lectricit� niet meer bezit, waarvan Delrieu in zijn boek over den Rijn gewaagt. Hij spreekt zoo luid mogelijk pour dominer Ie bruit du cataraetc. Hij spreekt voor twee en het is dan ook geen wonder dat zijn buurman, de bleeke Brit, onverbiddelijk zwijgt. Le touriste est une cr�attire machinale, gaat de Franschman voort, zijn Delrieu aanhalend, tl a besoin dun dada. Hij heeft gelijk, maar nergens werkt dit mechanische van het reizen pijnlijker dan daar, waar men inderdaad een grootsch aangrijpend natuurtooneel aanschouwt. Onwille- keurig meent men geestdrift of verrukking in de gelaatstrekken dergenen te zullen lezen, met wie men het genot van zulk een oogenblik deelt; maar hoe dikwijls bespeurt men, dat zij er niets van ge- voelen en bemerkt men geheel alleen te zijn te midden van dat luidruchtige gewoel. De een heeft op den waterval aan te merken, dat hij zoo schel is voor de oogen; de ander vindt dat hij te veel ge- druisch maakt; een derde leest onafgebroken in zijn gids het hoofdstuk dat er betrekking op heeft en schrapt dan den titel door, zooals men een lastigen post uit zijn schuldenboek schrapt. Het valt hem te zwaar � te genieten. Tot de onvermijdelijke stoffige, die men aan den waterval ontmoet, behoort natuurlijk ook de veldstoel, waarop eene jeugdige lady met haar schetsboek zit. Onder voorwendsel de teekening te willen zien, werpen de vreemdelingen in het voorbijgaan een blik op het fraaije door geestdrift bezielde gelaat, dat veel schooner is dan het afbeeldsel van den waterval. Maar de strenge mama, die naast haar op het gras zit, heeft er niets tegen en belet door geen knorrigen blik de voortdurende bewonde- ring ; zij is verre van hier, aan den Ganges in plaats van aan den Rijn. Want in de Daily News, die haar zijden kleed bedekt, is de kolom over Indi� opengeslagen en Indi�\' is het belangrijkste deel der wereld, omdat haar zoon Charlie daar op een stoomboot rondzwalkt. Gewoonlijk beschouwt men den waterval van den Rijn en Schaffhausen als eene geografische eenheid. Dit is echter geenszins het geval. Zij liggen bijna een uur ver van elkander verwijderd. Nadat wij den waterval lang genoeg hadden bezigtigd, wierpen wij een blik achter ons, naar het liefelijke ouderwetsche stadje, waarvan de leijen daken en de balkons gastvrije logementen aanduiden. Schaff- hausen zelf is klein en strekt zich langs den oever van den Rijn uit, maar de bouwtrant zoowel als de geheele indruk, dien de stad maakt, getuigt van eene hooge ontwikkeling der burgerlijke zelfstandigheid. Met zijne ondoordringbare muren rust het kasteel, de Munroth, daarboven; eerbiedwaardig verheffen zich de graauwe torens der hoofdkerk, welker klokken, gelijk bekend is, het opschrift dragen dat Schiller als motto boven zijn onvergankelijk gedicht schreef: Virosvoco, Mortuos plango, Ftdgura frango. De nijverheid van Schaffhausen geniet een groote vermaardheid en zijn handelsverkeer wint dubbel �n door de ontzaggelijke kracht die ter zijner beschikking staat �n door de stremming, welke de waterval in de Rijnvaart veroorzaakt. Zoo heeft de aloude stad bij de magt, die zij in vroeger tijden als »de sleutel van Zwaben" bezat, ook de magt gevoegd van onze dagen : den rijkdom; maar de geest tot bevordering van het algemeen belang, welke haar destijds kenmerkte, bestaat thans nog en adelt het bezit. De grootsche inrigtingen van openbaar nut, waarop de stad roem draagt, zijn door de vrijgevigheid van enkele burgers tot stand gekomen en de middelen tot instandhouding worden voortdurend verstrekt. De legende zegt, dat in ouden tijd slechts eene schippersstulp stond op de plaats waar thans Schaffhausen ligt en waarschijnlijk wordt de naam daaraan ontleend ; maar reeds in de twaalfde eeuw ontving het kleine vlek de regten en voorregten eener stad. Menigen aanval hadden de bolwerken en wallen te verduren, waarmede de burgers hunne stad omringden en ook beproevingen van allerlei anderen aard bleven haar niet bespaard. Meer dan vier duizend menschen stierven in ��n jaar aan de pest; water en vuur wedijverden in het verwoesten der schoone stad, en de oorlog, die in het begin dezer eeuw gansch Zwitserland onder de wapenen bragt, beroofde haar ten laatste nog van eene harer schoonste sieraden. Het was de oude brug over den Rijn , die hier reeds eene breedte van meer dan drie honderd voet heeft; zonder pijlers vereenigde zij de beide oevers, want het eenige in het midden staande steengewelf was afkomstig van 46

		�\'*

-ocr page 62-



		Zalmvangst.

		een vroegeren bouw en werd niet gebruikt. Zelfs de beroemde geestige mevrouw Roland, betuigt in hare zwitsersche brieven voor deze zeldzame brug hare hoogste bewondering; zij echter, die in 1799 die brug in brand staken en ze tot den grond toe vernielden, waren de landgenooten van mevrouw Roland. Het duurt niet lang meer of wij zijn op het gebied der zoogenaamde vier woudsteden, die gedurende eeuwen in het bezit waren van het huis van Habsburg. De eerste er van draagt nog den naam van VValdshut, gelijk zij voor duizend jaren cmtodia sylvae heette, maar toen stond in deze wil- dernis van dennenbosschen slechts een enkel houtvestershuis. Niet ver van daar stroomt de Aar in den Rijn; het is een wilde bergstroom, die van eene hoogte van bijna zeven duizend voet van den Grimsel komt en in zijn krachtigen stroom alle wateren van het Berner bovenland vereenigt om hen als hulde den Rijn aan te bieden. Ook de landstreek die wij doortrekken, is in overeenstemming met den naam. dien de vier steden dragen; overal is men door bosschen omringd. Aan beide zijden staan hooge beuken, en een- zaam, schier verborgen, jaagt de stroom onder hun lommer voort. Zijne golven zijn blaauw als de hemel en zoo helder, dat de zonnestralen tot op het kiesel zijner bedding doordringen; slechts de rook van een kolenbrandershut of een houtvlot, dat afzakt, herinnert aan de heerschappij der menschen. Lang- zamerhand worden de oevers breeder; het beukenhout wordt schaarscher en groene velden vormen den zoom. Daar ziet men de maaijers, die vrolijk den oogst binnenhalen. Het is Lauffenburg. De afwisseling van het landschap is verrassend schoon; eene scherpe krom- ming der rivier, die haar dwingt tot de grootste krachtsinspanning, ligt plotseling v��r ons; eng en steil schijnen de rotsen elkander te naderen en de stroom tracht met moeite zich een weg tusschen hen door te banen. Ruischend en schuimend slingert hij zich tusschen de rotsen, die tot diep in de aarde 47

-ocr page 63-





		ff 3 O" -

		CU o o

		*\'t* Cf 3

-ocr page 64-



		Sackingen. dringen; het witte schuim spat bij het golfge klots op en menige rots is reeds zoo uitgespoeld, dat men meenen zou elk oogenblik haar te zien voorover storten. Het is eene laatste herinnering aan de een- maal zoo stormachtige jeugd; het is een zwakke nagalm van dat groote waagstuk, dat de Rijn bij Schaffhausen volbragt. En zulk een nagalm vindt men zelfs in den naam, daar men ook dezen stroom de Lauffe heet. Als de schepen nog verder op willen, dan worden zij, bij gunstigen waterstand, aan touwen neergelaten. Slechts zelden waagt iemand de gevaarlijke vaart te ondernemen , zooals de jeugdige lord Montague, die denzelfden dag door den stroom verzwolgen werd, als het slot zijner voorvaderen in het verre Engeland een prooi werd der vlammen. Maar zelfs zonder deze herinnering, die onuitwischbaar in het geheugen der bewoners geprent is, heeft Lauffenburg een treurig, somber karakter; als voortgesproten uit de gespleten rotsen, zien er de half vergane huizen uit, die hoog en smal boven den oever verrijzen. De voorzijde is van den stroom met zijne woeste oevers afgewend en aan de achterzijde ziet men slechts vensters in den graauwen steen; een smalle trap voert van menige achterdeur naar de klippen aan den oever. Zoo vertoont zich dit stadje � in de diepte is de graauwe bruisende stroom, boven op de rots de sombere huizen en daar boven de groene digt begroeide heuvels, van wier top de muren van een slot naar beneden schijnen te staren. Maar het slot is sedert lang vervallen en onbewoond; slechts de onwrikbare toren staat nog in zijne oude heerlijkheid; geen kleurige vlag waait van zijn top, maar slechts een krachtige denneboom heeft zich sedert eeuwen in zijne tinnen geworteld en is het nog levende zinne- beeld van voormalige grootheid. Zacht ruischend waait de wind door zijne takken. Eene smalle half met hout bedekte brug verbindt de beide stadjes groot en klein Lauffenburg en Zwitserland met het duitsche Rijk. Beneden aan het strand echter, op de gladgespoelde kiezel hangt allerlei vischtuig en fijn netwerk aan de palen; want ook hier is een van de voornaamste plaatsen voor de vangst der zalmen, die van den Benedenrijn tot Zwitserland tegen den stroom opzvvemmen. Op enkele plaatsen, waar het water ondiep en helder is, treft men somtijds zooveel jonge visschen zamen, dat zij den bodem onzigtbaar maken; zij vormen den voornaamsten tak van nijverheid voor de geheele landstreek. 48

-ocr page 65-

Daarnaast hoort men echter in het diepe
woud den ijzeren hamer weerklinken en
de lange op hoopen gelegde boomen aan
den oever toonen dat ook de hout-
handel met vlotten in bloeijenden toe-
stand verkeert.

Weldra hebben we de laatste der
vier woudsteden bereikt. Sackincren en

Rheinfelden. De eerste, een der oud-
ste steden van den omtrek, is door
geestelijken gesticht: door evangelie-
verkondigers , die in het begin der zesde
eeuw uit Ierland kwamen. tJusguh ce
tcmps Sa/au avait exclusicemcnt regn�
sur Ie grand-duch� de Kade," zegt een
der fransche geschiedschrijvers, dien
wij reeds boven aanhaalden ; eerst de
heilige Fridolin maakte een einde aan de
heidensche gewoonten en de kunsten des
duivels. Het kasteel, dat hij weder op-
bouwde , was een vermaard klooster,
dat weldra, behalve de geestelijke magt,
ook wereldlijke magt verkreeg, en dat
door velen voor het oudste op duit-
schen grond wordt gehouden. Sinds lang
is de vorstelijke glans, dien het bezat,
getaand; reeds duizende jaren slaapt
Fridolin in zijn heilige kist, en mis-
schien zouden van de veertig millioen
zielen van het Duitsche rijk, maar wei-
nigen iets van Sackingen weten, als
de bekende «Trompetter" van Scheffel
zijn roem niet in de gansche wereld
had uitgebazuiifcl.

Rheinfeklen.

Het tegenwoordige stadje is geheel
het beeld van eene kleine badensche

ambtstad; ook hier hoort men het hameren der rustelooze nijverheid en door de straten

rolt de

bestoven reiswagen.

De laatste der vier Woudsteden, die wij ontmoeten, ligt weder op Zwitsersch grondgebied, het
is Rheinfelden; oude half vergane muren met torens en poorten, eene lange houten brug en daaronder
de bruisende stroom, dien men daar den »H�llenhacken" noemt. Twee ooijevaars vliegen lustig over
de daken weg en de kleine knaap, die hen met open mond naziet, of ze hem ook een broertje brengen,
antwoordt bestendig op iedere vraag : »Ik weet \'t niet."

En toch is er veel te vernemen omtrent het kleine Rheinfelden voor hem, die er vertoeven kan;
want op de rots, die midden in den stroom staat, als een natuurlijke pijler van de brug, stond eenmaal
de zoo gevreesde gravenburgt. De naam van den burgt was Stein en menige heete kamp werd onder
zijne muren gestreden, voordat de eedgenooten hem verwoestten; menige bange zorg drukte de burgers,
die daar in het oude raadhuis vergaderden. De keizerlijken en de Zweden, de Zwitsers en de troepen

7
49

-ocr page 66-



		Dumportaal Ie Bazel.

		van Lodewijk XIV eischten, dat zij door deze poort zouden binnen- gelaten worden, daar moest men dus voor de vrijheid strijden. »Waarheen gaat deze we«- ?" nep ik den schippers toe, die hun vlot aan den oever zamenstelden. »Naar Bazel," was het antwoord, dat ze met ruwe stem gaven. Ver- scheidene uren ver is dit het mid- denpunt van verkeer. »Naar Bazel" jaagt de stroom, »naar Bazel" rigten zich alle mogelijke belangen ; het is de eerste groote, w�zenlijk magtige stad van den Rijn. Weldra komen wij voor hare muren; in de verte glinsteren met donkere toppen het Schwartzwald, de Jura en de Vogezen en in het breede dal, dat ze omvatten, ligt, rijk aan goud en korenvelden en groene wijngaarden, het vlakke land. Hier maakt de Rijn zijne
		laatste beslissende bogt: naar het noorden , naar het groote rijk, waaraan van nu af aan al zijn pracht en zijn roem behoort. Reeds de eerste indruk, dien Bazel maakt, als men het daar aan beide zijden der rivier ziet liggen, is buiten- gewoon grootsch en overstelpend. Natuur en geschiedenis, niet slechts het toeval en het aantal inwoners, hebben het tot stad gemaakt; het moest worden wat het gewor- den is. _w Terwijl elke ontwikkeling uit natuurlijk eigenaardige kracht reeds iets boeijends bezit, is hier de in- druk nog sterker door het oud- historische karakter, dat deze ont- wikkeling omlijst; want de bloei van Bazel dagteekent uit vroeger tijden ; niet alleen de magt van het heden, maar ook de kracht der
		Bron met den Boerendans in Bazel.



	eeuwen spreekt daaruit even ak nog onder de burgen, de oude geslachten bloeijen, die voor vier of vijf eeuwen hier regee den Ge heele rijen prachuge v.lla\'s in den onmiddelijken omtrek gebouwd; alles wat de hedendaagsche geest kan aanbieden, heeft ach langzamerhand met het karakter van de stad vereenigd, maar hefbinnCe gedeelte . nog heden, zooals het. weleer was en den inwoners is nog de oud\'burgerl^e VZZt 5o

-ocr page 67-



		c

		�

		o o

		*^SM$$*

-ocr page 68-

gebleven, om aan hunne vrijheid vast te houden. De oude Fischart toch heeft reeds een loflied
gezongen op de «welzalige stad" van den Rijn.

De Rijn was inderdaad de groote levensader, waaruit de stad hare kracht en hare reusachtige
ontwikkeling verkreeg; hij was het, die de duizenden vreemdelingen en de schatten van het buitenland
door Bazel voerde. Reeds in de zestiende eeuw. toen de lange karavanen der handelaars nog den

moe

;en heirweg volgden, bestond er een geregeld scheepsverkeer tusschen Bazel en Straatsburg;

reeds in 1747 begon het plaveijen der straten en er waren zoo vele bronnen, dat Aeneas Sylvius verklaart,
dat hij, die ze tellen wilde, de huizen tellen moest. Kortom. de oude Rijnstad was trotsch op haren naam,
die een koninklijken wortel heeft: zinspelende op haar koen streven om met elke stad te wedijveren,

volksmassa\'s in Europa
langzaam in beweging ge-
raakten, om zich over de
romeinsche landen uit te
storten en de afgeleefde
oudheid van de aarde te
doen verdwijnen.

Onmagtig was elke
tegenstand tegen zulk een
geweldige kracht, en als
andere steden, vormde ook
de romeinsche basilca een
deel van die ontzaggelijke
erfenis, welke de barbaren
aan de handen der sterven-
de Romeinen ontrukten.
Goudgelokte Alemanen
heerschten hier en wijd en
zijd in den Elzas tot de
Franschen kwamen en op
nieuw de worstelstrijd om
het gezag aanving. Bour-
gondi� en Duitschland, de
bisschop en de burgerij,
waarvan reeds in de dagen
van Barbarossa enkele

waarin een vorstenzetel was
gevestigd ; de basilisk,
het zinnebeeldig dier in
haar wapen, werd nog op
verren afstand van den
Rijn meer gevreesd en ge-
�erd dan menige leeuw
en adelaar.

De hooge strategische
waarde, die de ligging van
Bazel voor de heerschappij
over den Boven-Rijn aan-
biedt, is reeds door de
Romeinen erkend, toen zij
hunne kolonie bij Augst
(Augusta Rauracoruni)
stichtten, die als de moe-
der van de tegenwoor-
dige stad moet worden
beschouwd. Van hier uit
zochten de keizers Kon-
stantius en Julianus de
jeugdige kracht der Ale-
manen te fnuiken, toen
zij met vrees en bekom-
mering beseften hoe de

Ernsnitis van Rotterdam.

op den voorgrond traden, wedijverden onverpoosd en zoo vaak de storm der tijden over Europa los-
brak, droeg ook de magtige stad aan de kromming van den Rijn daarvan haar deel.

In de hoofdkerk te Bazel had Bernard van Clairvaux, de vurige monnik, den kruistogt ge-
predikt; Alexander III sprak het banvonnis over de stad uit, omdat zij den keizer was trouw
gebleven; de burgers van Bazel echter wierpen den pauselijken legaat, die het banvonnis afkondigde,
in den Rijn. Burgertwist van allerlei aard deed de partijen in vuur en vlam tegenover elkander
staan; vreeselijke verwoestingen bragt de aardbeving van 1336 te weeg; nog vreeselijker de pest
van 1348. Maar het karakter des volks, dat zich steeds in praktischen zin ontwikkelde, overwon al
die gevaren.

Het doet ons leed, dat wij op deze plaats niet uitvoeriger over de geschiedenis van Bazel kunnen
uitweiden; want hare onwrikbare zelfstandigheid, de rijkdom der staatkundige en intellectuele feiten, die
zich aan haar vastknoopen, maken haar tot een van de merkwaardigste steden. Reeds Varnhagen von
Ense, die een tijdperk uit de geschiedenis van Bazel tot roman heeft ingekleed, doet dit in krach-
tige woorden uitkomen ; altijd rijzen de magtige gestalten der duitsche Keizers te midden dezer tafereelen

-ocr page 69-

vol leven, de een met het krijgszwaard omgord, de ander in schitterend feestgewaad ; voorts Saksers
en Franken en de Staufifen en de fiere graven van Habsburg.

Gelijk in vele rijkssteden het geval was, vormde ook hier het bisdom den kern der vroegste
ontwikkeling; onder zijne sterke hoede stelden zich de vrije mannen, die van elders waren gekomen;
voortdurend steeg het bezit van land en lieden en men kan dus als het eerste tijdperk der geschiedenis
van de stad nemen, dien tijd dat de bisschoppen hier de eigenlijke vorsten waren. Hunne magt steeg
nog, omdat zij zelven vaak uit magtige famili�n stamden" en in den regel de zijde des keizers hielden.
Als vriend en vertrouwde stond bisschop Haito Karel den Groote ter zijde, en Adaltero keizer Hen-
drik II; met onwrikbare trouw en met al de kracht van zijn strijdlustigen tijd was Burchard van Hasen-

burg HendrikIV toegewijd,
die den togt naar Canossa
maakte. Met Konrad III uit
het huis der Stauffen trok
bisschop Ortlieb naar het
heilige land : in dezelfde
gelederen als Rudolf van
Habsburg, streed bisschop
1 leinrich op het Ganserfeld
tegen den magtigen Ottokar.
Lang was Rudolf een ver-
bitterde vijand der stad ge-
weest ; te vuur en te zwaard
had hij haar bestreden 5 eerst
zijne verkiezing tot koning,
welke aan den vreeselijken
keizerloozen" tijd een einde
maakte, bragtden vrede met
Bazel. Nu waren de gemoe-
deren omgekeerd; de poor-
ten die de stad fier voor den
graaf sloot, opende zij ge-
willig den koning; tusschen
de beide strijdende partijen
(de Sterner en Pfitticher),
kwam het tot een vergelijk
en door tal van gunsten
maakte Rudolf het vroe-

ger berokkende leed weder
goed.

Niet zonder harden strijd
en slechts met inspanning
van al de krachten zijner
jeugd hief zich het burger-
lijke element tot naast de
geestelijke magt op, maar
eindelijk kwam ook voor zij-
ne zegepraal een einde. Zoo
men van de eerste periode
met zeker regt zeggen kan :
Bazel behoort den bisschop;
van de tweede kan men ge-
tuigen : Bazel behoort der
burgerij. In zware beproe-
vingen van allerlei aard ,
binnen zijne muren en te
velde , moest de stad hare
zelfstandigheid bewaren en
versterken , maar in gelijke
mate steeg ook haar gewigt
in de aliremeene geschiedenis.
In den slag van St. Jacob,
dien men de »Zwitsersche
thermopylen"genoemd heeft,
wapperde hare banier; het
concilie, dat van 1431 tot 1448

Slamll>eelcl van Munatius Planeus.

hier gehouden werd, en waarbij paus Felix V door het conclave werd gekozen, rigtten zich aller blik-
ken op Bazel. Het was in de dagen, dat het eene rijksstad was, en dit was ontegenzeggelijk de tijd van
zijn hoogsten bloei; alle krachten, die in hem aanwezig waren, zoowel geestelijke als stoffelijke, werden
in het werk gesteld en zelfs de moeijelijkheden, die het te overwinnen had, deden slechts zijn
zelfbewustzijn toenemen.

Terwijl Bazel als groote duitsche rijksstad langen tijd eene gewigtige politieke rol vervulde, werd
langzamerhand zijn invloed geringer en bewoog het zich op beperkter gebied , toen het meer in aan-
raking kwam met de eedgenooten. De volledige en plegtige aansluiting had plaats in Julij 1501; maar
ofschoon de jongens op straat zongen: »hier is zwitsersch grondgebied," bleef toch de stad steeds haar
duitschen oorsprong bewust, en het besef der geestelijke gemeenschap werd vooral in stand gehouden
door den bloei zijner wetenschappen. Zoo was uit de bisschopsstad en de duitsche rijksstad de zwit-
sersche stad ontstaan, en Bazel trad als zoodanig een derde tijdperk in door de gebeurtenissen die aan

-ocr page 70-

den nieuwen tijd ten grondslag liggen, en waarop ook deze belangrijke stad, gelijk men ze heden kent,
gevestigd is, trots alle strijd en moeijelijkheden.

De eerste weg, dien wij thans door Bazel volgen, voert naar de domkerk, welke op eene
hoogte ligt, op een der beide heuvels, waar zich de vroegste bewoners vestigden. Van den eersten bouw
is evenwel niets meer in leven gebleven; van den tweeden (dien sommige stellen in den tijd van
Hendrik den Heilige, terwijl andere meenen, dat hij dagteekent uit het einde der twaalfde eeuw),
bestaat thans nog het koor en het middengedeelte van het schip ; al het overige werd verwoest door

die ontzaggelijke aardbe-
ving, welke mijlen in den
omtrek burgten en kerken
deed ineenstorten. Wel-
dra echter werd de dom-
kerk door den krachtigen
aandrang van bisschop
Senno van M�nsingen
weder voor de dienst
geopend, maar de vol-
tooijing van het gebouw
duurde tot in de zestiende
eeuw en had die zamen-
voeging van verschillende
bouwstijlen ten gevolde ,
die toch ook hare eigene
bekoorlijkheid heeft. Zoo
is de dom een gebouw ge-
worden , dat ook in zijn te-
gen woordigen vorm nog op
iederen onbevooroordeel-
den beschouwer een magti-
gen indruk maakt. Op stei-
gerende rossen staan aan
beide zijden van het hoofd-
portaal de beelden van St.
George en Martinus, kei-
zer Hendrik en Kunigunde;

maarook de noordelijke zij-
de heeft haar eigen ingang,
de zoogenaamde St. Gal-
luspoort, die rijk aan zinne-
beeldige voorstellingen is.
De indruk van het
inwendige is nog groot-
scher dan die van de bui-
tenzijde : licht en hoog is
de bouw en onbelemmerd
weidt het oog over de
groote ruimte, die een
prachtig orgel afsluit. Dit
en de preekstoel, die zich
bevallig als een bloemen-
kelk verheft, behooren tot
de merkwaardigheden van
den dom ; ook aan graf-
monumenten uit alle tijck;n
zijn de zijpanden rijk en
vele daarvan zijn bepaal-
de eedenkteekenen van
gansche tijdvakken. Want
wien moet niet de geheele
bloei van der duitschen
Keizers magt en van de
vrije rijksstad voor den
geest zweven, wanneer hij

Raadhuis te Itazcl.

voor de grafzerk staat, waar Rudolf van Habsburg zijne gemalin ter ruste droeg! Wie moet niet aan den
schitterenden glans der edele wetenschappen denken, wanneer hij daar op dien steen leest: Erasmus van
Rotterdam\' In diens tijd heeft Bazel in intellectuele ontwikkeling zijn hoogsten bloei bereikt; alle takken
van wetenschap vonden hier hunne vermaarde vertegenwoordigers aan de nieuwe hoogeschool der stad;
daarnaast steeg de boekdrukkunst tot eene hoogte, waaraan men in korten tijd driehonderd der dege-
lijkste werken te danken had. Geen wangunst verstoorde het gemeenschappelijk streven. »Gij zoudt
zweren," schrijft Erasmus aan een vriend, »dat allen maar ��n hart en ��n ziel hadden." Die woorden
zijn geheel in overeenstemming met het karakter van den nederlandschen geleerde. Hij was een vriend
des vredes bovenal. Zijne geheele houding tegenover de beweging van zijnen tijd toont dit aan; en
zeker zal hij nergens eene stad gevonden hebben zoo geheel in overeenstemming met zijn eigen geest
van verdraagzaamheid en inschikkelijkheid als Bazel was in zijne dagen.

Wat Erasmus voor de wetenschap was, dat werd Hans Holbein voor de kunst in Bazel;
een groot aantal van zijne prachtige schilderijen en teekeningen zijn in het museum alhier verzameld
en met regt is dit naast den dom de voornaamste schat van de stad.

-ocr page 71-

Het is van niet zeer oude dagteekening; eerst in 1849 werd het ingewijd op den grond van
het vroegere Augustijnerklooster en met het doel, alles wat tot de studie der kunsten en weten-
schappen dient, »in eene waardige ruimte op te nemen." Het zou geheel buiten het kader onzer beschrijving
liggen, wanneer wij de opsomming of zelfs maar eene schets der kunstwaarde van die schatten, welke hier
bijeen zijn, volgen lieten; die taak is ook reeds lang door eene betere hand verrigt. Slechts dit moet
er van gezegd worden : een ieder, die Holbein wil bestuderen, kan Bazel niet missen, en de stad
zelve telt onder hare burgers een zijner beroemdste kenners.

Niet enkel in de zalen van het museum, ook buiten op straat ontmoeten wij sporen van dezen
grooten meester! De bron met den boerendans, die naar eene teekening van Holbein zou zijn be-
werkt , springt nog lustig voort en, zoo ook wind en weder de kleuren hebben doen vergaan, toch weet
men nog de huizen aan te wijzen, wier wanden eenmaal door het penseel van Hans Holbein werden
versierd. Ware hij niet reeds in 1526 naar Engeland vertrokken, dan zou Bazel misschien eene
schilderschool van europesche vermaardheid hebben bezeten.

Op het laatst der
zestiende eeuw werd
in Bazel een man
geboren, die op een
ander gebied even-
eens een europeschen
roem verwierf. Wij be-
doelen Mattheus Me-
rian, den teekenaar,
koper-graveur en uit-
gever, die in eene
reeks van werken,
welke thans nog hoog
gewaardeerd worden,
den beschaafden le-
zers van zijn tijd de
landen en steden op
dezelfde wijze aan-
Plancus, en niet minder

schouwen deed, als
wij dit thans trachten
in dit werk. En hoe
vele anderen waren
er te noemen, die
het algemeen nut
poogden te bevorde-
ren, maar dan zou-
den wij over boek-
deelen in plaats van
over bladzijden te
beschikken moeten
hebben. Onder de
gebouwen van den
ouden tijd verdient

Ilans Holbein.

het raadhuis vermel-

ding, met zijn stand-
beeld van Munatius
verscheidene poorten, die vaak tot de schoonste voortbrengselen der archi-

tectuur behooren, welke oude steden bezitten. De grond hiervoor ligt voor de hand, want het begrip
van poort is meer dan dat van eene afsluiting : eene poort is de groote scheidsmuur tusschen den heerschenden
burger en den dienstbaren boer, die buiten de stad op het platte land woont.

Het gansche politieke bewustzijn van de stad wordt op onmiskenbare wijze vertegenwoordigd
door hare poorten en dit bewustzijn heeft zeker ook in toenemende mate op de kunst gewerkt, want
juist de meest ontwikkelden zullen het diepst gevoelen, dat zulk een gebouw behalve zijne praktische
nog eene hooge ideale beteekenis heeft en daarom voegde men bij deze krachtige muren nog bevallige
versieringen , die een hooger doel hebben dan de stad af te sluiten.

De schoonste toren van Bazel is ontegenzeggelijk de Spahlenpoort. Een spitse kap met leijen
van verschillende kleur dekt den hoekigen toren, waartegen drie heiligen beelden rusten, welke men
langen tijd in de gansche streek vereerde ; de beide zijtorens echter zijn rond en omsluiten het gedrukte
poortje, dat den eigenlijken toegang vormt. Het verkeer is nogtans natuurlijk het drukst in die wijken,
welke nabij den Rijn liggen en het neemt toe, naarmate wij meer de lange brug naderen, die de beide
deelen der stad, groot en klein Bazel, verbindt.

Wij hebben getracht in enkele trekken een denkbeeld van Bazel te geven; maar inderdaad
verbazend is de vlugt, welke de stad in den laatsten tijd genomen heeft. Aan alle zijden draagt het
voorkomen der stad daarvan de bewijzen; overal bespeuren wij het streven om aan de begrippen van

-ocr page 72-

onzen tijd de heerschappij te verschaffen; overal ontwaren wij, dat ook Bazel deel neemt aan den
grooten strijd van onze dagen.

Lang genoeg werd dit tegengehouden; elke schrede voorwaarts, zelfs in stoffelijke zaken, was
eene verovering. Nog in 1829, toen zelfs Hanover reeds gas bezat, brandde hier nog geen enkele
lantaren; nog voor dertig jaren scheen het eene onmogelijkheid , dat Bazel ooit eene kade zou be-
zitten, zoo als men die in andere steden vond, »die aan rivieren liggen." En thans worden jaarlijks
millioenen uitgegeven voor zaken van algemeen belang; een kunstmuseum en een concertzaal, een
nieuwe schouwburg werden gebouwd en tevens twee scholen als paleizen, waarvan elk een halt millioen
kostte. Het allermeest echter openbaart zich die vooruitgang op het gebied van het onderwijs, want
dit is het groote vraagstuk van het heden en de sleutel der toekomst. Met verbazing liet ik mij ver-
halen, dat men in deze stad onderwijzers vindt, die millionnair zijn.

� »Gij meent waarschijnlijk enkele professoren, die hier aan de hoogeschool zijn geplaatst,"
zeide ik tot den geleerden vriend, die mij dit mededeelde.

� »Toch niet, ik bedoel onderwijzers in het algemeen; want niet ieder toch kan professor zijn.

De stand op zich zelf,
op welke school de
onderwijzer ook werk-
zaam is, staat bij ons
zoo hoog, dat nie-
mand zich te rijk of
te voornaam daarvoor
rekent."

Onder zulke om-
standigheden heeft dan
ook de voormalige toe-
stand eene heilzame
verandering ondergaan,
en heeft het verschil
tusschen geestelijken en
stoffelijken rijkdom op-

kooplieden en patrici�rs
en de geleerden is
thans zoo hartelijk en
ongeveinsd als men die
maar ergens zou kun-
nen wenschen. Het
karakter der burgerij
heeft hiervan in alle
opzigten den gunstigen
invloed ondervonden;
nog altijd is wel is waar
de rijkdom een gewigtig
en overheerschend ele-
ment in de zamenleving
te Bazel, maar het be-

Matthias Merian.

wustzijn, dat wezenlijke

waarde niet kan worden
geteld, bezielt allen.

Velen der aanzienlijkste jonge kooplieden wijden zich thans aan degelijke studi�n en men stelt er
zijn roem in meer door daden ter bevordering van het algemeen belang dan in pracht uit te munten.

Toch heerscht in het huiselijk leven een zeer strenge burgerlijke eenvoudigheid, en alleen bij
openbare feesten of bij eenige plegtige gelegenheid , ziet men de burgerij luisterrijk vertegenwoordigd.
Zoo werd in de dagen, die ik in deze vriendelijke stad aan den Rijn doorbragt, een groote wedren ge-
houden op de Sch�tzenmatt en de gansche wereld , van den bedelaar tot den millionnair, stroomde naar het.
feestterrein. Dat was een goede gelegenheid om het volk in massa en het bazelsche leven in al zijne
uitingen te zien. Bovendien was het een zondag namiddag en geen wolkje vertoonde zich aan den
blaauwen hemel boven ons.

Reeds ten een ure ving het bonte gewoel aan. Wagen aan wagen rolde over den weg, die
door de Spahlenpoort naar buiten voert, naar het groote weiland, waar anders de militie exerceert.
De tuigen der paarden waren met bonte linten versierd, die fladderden in den wind ; toen kwamen er
groote wagens met vier paarden bespannen en met dennenloof getooid, waarin soldaten waren gezeten
in donkere uniform; het waren een dozijn goede vrienden, die gezamenlijk partij hadden gemaakt om
den dag vrolijk door te brengen. Eindelijk hoorde men ook de luidklinkende muziek. De voetpaden
waren zwart van menschen, allen even vrolijk en in lichte zomerkleeding, want de lucht was zacht als
of het zomer was en de schoone vrouwen lachten zoo vrolijk, als of zij haar eigen feestdag vierden.

-ocr page 73-

Over de zachte grasvlakte, waarop de wielen der rijtuigen niet werden gehoord, kwamen wij in de
renbaan, gevolgd door mannen en jongens, die stoelen verhuurden en programma\'s verkochten.
Behalve de Stccple-chase, die aangekondigd was en glansrijk afliep, was bovenal een wedren van
militairen belangrijk , waaraan de zwitsersche kavallerie op hare dienstpaarden deel nam. De meesten
waren zonen van oude famili�n uit de stad, geboren millionnairen, die hier op de fijnste raspaarden,
ofschoon in dunne donkere uniform, voorbijvlogen, want alleen soldaten en onderofticieren waren toege-
laten. Natuurlijk was bijna ieder der heeren, die aan den wedren deelnam in bijna geheel Bazel
bekend, en hij werd vooral in deze omstandigheden als een zoon der stad beschouwd. Het gejubel.

waarmede de burgerij
het kleinste voordeel
begroette, dat een
van hen boven sol-
daten uit Z�rich ot
Schafthausen behaal-
de , de populariteit
der deelnemers wekte
zelfs bij den vreemde
sympathie voor hen
op. Het was die
vaderlandsliefde op
kleine schaal, welke
men slechts in vrije
steden kent, een bur-
gertrots, die zich on-
bevangen uitte.

Veel belangrij-
ker echter dan dit
schouwspel zijn de
toeschouwers zelven,
waarvan zich de �lite
in den binnensten
kring der renbaan be-
vond. Tot op verren
afstand stonden de
prachtigste equipa-
ges in onafgebroken
reeksen: de oude heer,

met zijn witten baard
en het fijne profiel
spreekt belangstel-
lend met een handels-
vriend , die zoo juist
is teruggekomen, ter-
wijl de schoone doch-
ters op de blaauwe
kussens staan en door
hare binocles met in-
gespannen aandacht
de renbaan gade
slaan. De kastanje-
bruine lange vlechten
vallen op het donkere
zijden kleed , een
bevallige bersaglieri-
hoed rust op haar
hoofd en om haren
hals blinkt een ke-
ten met kostbare
steenen.

Eindelijk heeft de
laatste fanfaire op de
tribune geklonken;
men maakt zich ge-
reed om huiswaarts
te keeren en in eene
eindelooze rij ver-

056179

Spahlenthor in Bazel.

laten de equipages het terrein, want na de wedren is er promenade op de Aschengraben. Aan beide
zijden zijn de voetgangers geschaard. Daar nadert langzaam en met gepoederde lakeijen het galarijtuig
van een rijken Spanjaard, die in Bazel woont (dat zelfs een zweedschen koning tot burger had),
een prachtig vierspan met appelgraauwe schimmels volgt; daarna verschijnt in jockeykleeding, in een
eleganten gig, de overwinnaar der heeren-wedrennen en daarop volgt de oude heer met zijne dochters
in donkere zijde. Ik weet niet waarom deze juist mij zoo bijzonder aantrokken. Het terrein van de
wedren leverde overvloed van stof op voor hem, die niets te doen had dan te zien en, zoo het kon,
indrukken te ontvangen, maar ik was ongevoelig voor al die kleine tafereelen uit het alledaagsche
leven ; ik zag de nationale kleederdragt in hare eigenaardigste vormen voorbij, en altijd waren mijne
blikken gevestigd op dat tweetal, als of dit, of althans eene van haar beiden, een beslissenden invloed
op mijn leven zou uitoefenen. Tot dus verre heeft zich dit voorgevoel, of hoe men het noemen wil,
niet bevestigd en ik betwijfel het zeer of het ooit bevestigd zal worden. Maar dit is zeker, dat ik aan de

-ocr page 74-



		wedren te Bazel niet denken kan, of ik zie de twee zwitsersche schoonheden in al hare bekoorlijke pracht voor me, terwijl al het andere mij slechts nevelachtig voor den geest staat. Het slot van den stoet vormde eene schoone cavalcade, uit al de ruiters bestaande. In gestrekten galop verwijderden zij zich van het terrein. Het was ongeveer zes ure geworden; op dat uur is het table d\'h�te in het oude wereldberoemde hotej Zu den Drei K�nigen. Het gebouw, dat digt bij den Rijn ligt, herinnert ons door zijnen naam aan den tijd toen keizer Konrad II en zijn zoon Hendrik met Rudolf van Bourgondi� hier elkander ontmoetten; toen hebben de drie vorsten hier hun intrek genomen. Hoe anders moet het destijds geweest zijn dan thans, nu schitterende lichten zich weerkaatsen in de spiegels eener prachtige zaal, waar gasten uit alle oorden van Europa zijn vereenigd. Alle mogelijke merkwaardigheden en oudheden versieren de wanden en een ruim hoog salon met zware damasten gordijnen en spiegels is na afloop van de tafel ter beschikking van de voorname vreemdelingen. Met witte das en in plegtige houding zit de clergyman op den hoek en spreekt met zijne dames over het schoone weder, dat morgen te wachten is; hij is zeer begeerig naar het nieuws dat er mag zijn en de Times ligt dan ook naast hem; maar het is heden zondag en ook het slot van den zondag moet men in heilige offici�le verveling doorbrengen. Dan hebben wij het toch beter, wij goddelooze Germanen ; wij zitten buiten op het breede terra» in een kring en vrolijk praten wij over de gewigtige dagen, die ons tot ��n volk hebben gemaakt. Daar boven onze hoofden vonkelen de sterren en bruisend stroomt beneden ons de Rijn voorbij, de oude banierdragcr der duitsche gedachten. Neem onze groete mede naar het vaderland, gij heerlijke stroom !

		>

		57

-ocr page 75-





		In Breisgau.

		_renzaam en majestueus, maar zonder afwisseling die onze gedachten afleidt, vervolgt de Rijn van Bazel zijnen weg naar het noorden. De vesting H�nningen, met de prachtige poort, die Vauban voor zijnen koning bouwde, is reeds lang geslecht en het oog kan, onbelemmerd door de herinnering aan stormachtige tijden, het karakter van het landschap in zich opnemen. Het is meer kalm dan schoon en zelfs eenigzins eentoonig; toch heeft het iets boeijends; overal ziet men uitvloeisels der rivier, diep en donker groen; welige weilanden en hoog riet omzoomen de oevers, maar aan beide zijden verheffen zich aan de grens der uitgestrekte vlakte blaauwe hoogten: wij zijn tusschen het Schwarzwald en de Vogezen. Het eerste strekt zich ver ten zuiden uit; reeds toen wij de Woudsteden voorbij trokken, ontmoetten wij zijne wateren; twintig mijlen ver, van Sackingen tot Pforzheim loopt zijn keten. Maar ook de breedte is zeer aanzienlijk en diepe dalen kronkelen zich van zijne eenzame groene pijn- bosschen tot de vlakte van den Rijn; op de donkere bergen liggen vriendelijke dorpen en landhoeven. Daar tikt in de gezellige kamer de van bruin hout gesneden klok en in het woud klinkt de bijl, die de oude boomstammen velt, welke de Rijn op zijne golven naar Nederland draagt. Hoeveel po�zie omringt deze werkelijkheid; reeds in die lijst ligt eene geheime tooverkracht, die geen ander gebergte in dezelfde mate als het Schwarzwald uitoefent. Om zijne bronnen speelt in onze dagen nog de Elf en de Nixe; wie denkt niet aan de weemoedig schoone liederen, waarin het heimwee van den zwerveling klinkt, die afscheid neemt van het Schwarzwald en zijne pijnboomen. Welk eene angstige vrees wekte in ons kinderlijk gemoed het oude sprookje van den langen spook- achtigen man, die alle geluk voor goud verkocht en in den nacht de reusachtige stammen brak als

		58

-ocr page 76-



		hard riet. Elk schip dat ook maar ��n balk van diens hout droeg, ging reddeloos verloren; men noemde hem den Hollander Michel; de geschiedenis echter noemt hem >het koude hart." Dit alles vindt men slechts in het Schwarzwald. De blaauwe keten, die zich langs de andere zijde van den Rijn uitstrekt, wordt gevormd door de Vogezen, het oude Wasgauwald, dat van Zabern tot M�hlhausen loopt, met hooge beuken- en dennenboomen en op de gespleten rotsen ziet men nog als adelaarsnesten de overblijfselen van de oude burgten. Hunne bouwvallen verhalen ons thans nog van den luister der geslachten, die eenmaal hier hun zetel hadden; want het Schwarzwald was altijd meer een land van boeren, terwijl in Wasgau de adel zijn verblijf had. In zijne eenzame dalen echter klinkt nu de bijl niet meer; ijzeren hamers smeden de erts, die daar in zijne aderen ligt verborgen en de blaauwe rook stijgt langzaam naar boven tot het ineengestorte kasteel. Die uitgestrekte bergvlakten, zoo als men er zoo vele aantreft op de hoogten van het Schwarzwald, ontmoet men in de Vogezen veel zeldzamer, en ofschoon de bergen meer door hunne ontzaggelijke massa\'s dan door hunne fantastische vormen indruk maken, bieden zij toch meer verschei- denheid aan dan die van het Schwarzwald; drie, vier bergtoppen verheffen zich boven elkander als reuzen, waarvan de een op de schouders van den ander schijnt te leunen. Dit is de lijst in welker midden onze schilderij zich ontrolt � de ernstige breede vlakte van den Rijn. De eerste stad, waarop wij stuiten en die onzen blik weder van het geheel tot de bijzonder- heden voert, is Breisach. Men noemde dit eens het «rustkussen van het heilige roomsche Rijk," want Breisach werd geacht de sleutel van Duitschland te zijn en schijnt zoo sterk, dat men zich zeker waande tegen den erfvijand. Ook dit is met den tijd, als zoo vele andere dingen, gebleken een ijdele waan te zijn geweest, want tegenover de duitsche vesting werd de fransche gebouwd en tegenover oud Breisach verrees nieuw Breisach. Geen oorlog werd er tusschen de beide rijken gevoerd of de stad ondervond daarvan de heillooze gevolgen. Het ergste evenwel was in het jaar 1793, toen de moordlustige soldaten, barrevoets het uitgeputte land, dat op zijne grondslagen schudde, overstroomden onder het stormlied der Marseillaise, en thans nog heeft de stad zich niet geheel hersteld van die vreeselijke verwoesting. En toch was het nog niet de laatste ramp die het trof: in 1870, in een kouden novembernacht vlogen de sissende granaten hier over den Rijn; zes dagen lang hield van weerszijden het vuur aan, tot dat de fransche vesting Nieuw Breisach zich overgaf. Het oord, waarin de beide steden liggen, is, zoo als reeds vermeld is, niet liefelijk, het heeft integendeel een melancholisch, ernstig, afgemat karakter. Daar de beide bergketenen, de Vogezen en het Schwarzwald, ver van elkander verwijderd liggen, maakt het daar tusschen liggende landschap den indruk van eene onmetelijke vlakte met een verren donkeren horizon; de lucht was somber en over den stroom, wiens donkere golven door den langdurigen regen gezwollen waren, dreven zwarte wolken. Boven de staande wateren, uit de rivier gevloeid en van deze met stevige dammen gescheiden, stegen twee reigers op; de beide fraaije wegen, die naar den Elzas voeren, waren thans zeer eenzaam en

		Uombardement van N\'eu Ureisach. 1870.

		59

-ocr page 77-



		Sansculotten in 1793. zelfs de gele postwagen, die ons voorbij reed, was ledig. De postillon, die de paarden bestuurde, droeg even als de andere, zijn blaauwen kiel, maar om zijn arm was een witte band met een keizerlijken adelaar; onafgebroken klapte hij met de lange zweep, die hij dan alleen tusschen de knie�n nam. wanneer hij zijn stompje pijp weder aanstak. Ongekend eenzaam was het op veld en weg; een vochtige grijze nevel lag over alles verspreid; zoo zagen wij den regter achtergrond van de halfvergane sombere stad, die wij al meer en meer naderden. Hoog en steil is de rots aan den oever van den Rijn, op wier hoogte Oud Breisach zich ver- toont; ver boven de donkere leijen daken, boven muren en bolwerken, rijst de domtoren met zijne kantige vormen; het geheele karakter der stad wordt door dien toren bepaald, zoo sterk en eigenaardig beheerscht hij het geheel. De heilige nu, aan wien de kerk gewijd is, heet Stephanus, een der groote martelaren, die zijn vervolgers moedig het hoofd bood, ook toen hij reeds door hunne steenen was neerge- worpen. En waarlijk het fiere godshuis is zijn hoogen schutspatroon waardig. Ook hem was een martelaarschap beschoren, hierop dezen voorpost van het duitsche Rijk, zoodra de fransche vijanden kwamen, maar moedig en trouw hield hij stand tegen het vijandelijk geschut en droeg den naam van Stephanus met eere. De huizen der stad zijn klein en nederig; tot midden over den muur reikt het leijen dak, de openingen beschermende, die hier en daar de bovenverdiepingen versieren. Zij liggen aan den voet van den berg, het een digt naast het ander, als eene kleine bende, die bewust van het naderend gevaar, zich om den sterkeren bevelhebber schaart. Na eeuwenlangen nood is hem thans ook deze zorg ontnomen; Breisach staat niet langer bloot\'aan de bommen van den vijand; ook aan den tegenoverliggende!! oever wordt hij begrensd door een duitschen stroom; ook daar ligt duitsch land. Want als wij met langzame schreden de lange schipbrug tot het einde hebben afgewandeld, herkennen wij in het wachthuisje het vrolijke roode gezigt van

		60

-ocr page 78-



	een Pommeraan, die ons het yictcn Morgen toeroept. Hij rookt gemoedelijk zijn pijp en draagt op het hoofd de blinkende Pickelhaube; dat is de beste blik- semafleider voor het onweder, waarmede eenmaal het oude Breisach werd bedreigd. Juten Morgen! Wij kunnen Breisach niet verlaten zonder nog een uitstapje te maken landwaarts in, want zeer digt bij ligt eene der be- koorlijkste duitsche steden. Wij bedoelen Freiburg in Breisgau. Na een korten rid bereiken wij den heuvelketen van het Schwarzwald, die in lange zachte lijnen naar het dal afdaalt. Hier is de plek waar de Dreisam uit de bergen in de vlakte valt; daar hebben de oude Zahringers hun slot gebouwd. Tegen de digtbegroeide hoogte geleund, strekt zich de stad tot aan zijne voeten uit. Reeds worden de oude graauwe daken bijna over- troffen in getal door de vele schoone villa\'s, welke te midden van fraaije tuinen zich verheffen. maar hoog boven allen, zelfs nog boven de bergtoppen, ver- heft zich de reusachtige domtoren. Niet licht zoo als andere torens, maar donker, bijna violetkleurig, verheft zich de sierlijke
		Gczigt op Freiburg.
toren met zijne spitsen en lofwerk op den achtergrond. Naar- mate wij meer naderen, vertoonen zich zijne reusachtige vormen beter en weldra hebben wij de plaats zelve bereikt. Even als op verren afstand onze eerste blik op den domtoren is gevestigd, zoo komt hem ook het eerste bezoek toe, wanneer wij aan ons eindoel zijn genaderd; want de kathedraal behoort tot die bewonderenswaardige gewrochten, die niet verminderen maar in waarde rijzen, wanneer men ze van nabij ziet. Voor de geschiedenis der kunst is de dom van Freiburg reeds daarom van het hoogste gewigt, omdat hij de eenige duitsche kerk is, die de middeneeuwen ons geheel voltooid nalieten, ofschoon er in later tijd nog menig overtollig bijwerk aan toegevoegd werd. Door zijne ontzaggelijke hoogte en ook door de plaats van den toren, die onmiddelijk boven het hoofdportaal verrijst, schijnt het schip van de kerk veel lager en korter dan het werkelijk is. Maar die illusie houdt op, zoodra wij zijn binnen getreden. Plotseling en met overstelpende majesteit schijnt alles zich te ontwikkelen; hoog omhoog stijgen de groote pilaren en onze blik kan ter naauwernood de ruimte meten van den ingang tot het koor. Daar staat het gothische hoog-altaar met zijne beide breede vleugelen, waarop men schilderstukken van oud-duitsche kunst herkent; aan weerszijden aanschouwt men in eene lange reeks de prachtig gesneden zetels der domheeren. Overal in deze ruime kerk zijn de zijpanden,

	61

-ocr page 79-



		Koophuis in Freiburg, die langs het middenschip loopen, in meer of mindere mate het domein der dooden; hier staan langs de wanden de steenen sarkophagen en de steenen beelden der ridders, die zich jegens het kapittel bij- zonder verdienstelijk hebben gemaakt, door het met aanzienlijke geschenken te begiftigen of het met het zwaard te beschermen. Ook de dom van Freiburg had zijne vrienden en zijne vorsten , waarop hij trotsch was, en in sierlijke hieroglyphen wordt hun roem den vreemdeling verkondigd; al de kleine kapellen, die den omgang van het koor versieren, zijn aan zulke herinneringen gewijd. De eene behoort aan de universiteit en draagt de grafsteenen van de groote geleerden, welke hier gearbeid hebben. Het beroemde altaarstuk, van Hans Holbein afkomstig, stelt de Wijzen uit het Oosten voor, die ootmoedig voor de kribbe van het Kindeke geknield liggen. In eene andere kapel vindt men kostbaar snijwerk en geheim- zinnig dringt het licht door de vierhonderdjarige ruiten; de byzantynsche crucifix, van het zwaarste zilver gedreven, heeft een ridder uit de kruistogten herwaarts gebragt en aan deze heilige plaats gewijd, want destijds reeds waren deze muren aanwezig en terwijl men bezig was haar te bouwen, stond daar Bernhard van Clairvaux en riep met vurig geweld de christenheid te wapen. Zeven eeuwen zijn sinds dien tijd voorbijgegaan en andere beginselen zijn het thans, waarvoor het menschdom ten strijd wordt opgeroepen; en toch, wanneer wij in de avondschemering in deze reus- achtige ruimte verwijlen, wanneer de laatste zonnestraal door de spitsbogen-vensters valt, dan is het ot die steenen beelden zich bewegen, als of er nog iets overgebleven ware van den gloeijenden adem des monniks, die met zooveel geestdrift zijne stem deed hooren � en wiens geestes kind ook wij zijn. Onbewust gevoelen wij: ook dat was een grootsche tijd. Het was nog de bloeitijd van het christendom, dat in de volheid

		62

-ocr page 80-



		In den dom van Freiburg.

		zijner heldenkracht eene daad wilde bedrijven die in de wereldgeschiedenis van beteekenis zijn zou; het was het ideale zijner leer, die al deze zwaarden deed opheffen en niet het sombere fanatisme dat vijt eeuwen later de wereld in beroering bragt en een dertigjarigen krijg ontstaan deed. Ook van dezen ramp- spoed zijn hier de stomme steenen getuigen geweest. Het plein, waarop de domkerk staat, is ruim en schoon; zijn grootste sieraad is het ouderwetsche koophuis, dat nagenoeg regt tegenover het zuidelijk portaal prijkt. Het is van donkerrooden zandsteen gebouwd en slechts van geringe hoogte, maar de bogengaanderij en de bevallige hoektorens met hunne schilden in het fraaije balcon en de breede zonderlinge vensters geven het een levendig , geheel eigenaardig voorkomen. De standbeelden, die tusschen de vensters staan, zijn waarschijnlijk uit den tijd zelf dat het gebouw werd opgerigt: het zijn de beelden van keizer Max, den laatsten ridder, en Karel V, in

		63

-ocr page 81-

die reeds in den naam der
stad ligt, ontwaakte ook
in het hart der burgers en
onverwachts werd Frei-
burg eene der magtigste
en meest verlichte steden
van zuid Duitschland. Met
die intellectuele ontwik-
keling ging de stoffelijke
hand aan hand ; snel nam
de bevolking toe en even-
zoo de uitbreiding der
stad, en wie thans neer-
ziet van den beroemden
slotberg , kan het zich ter
naauwernood voorstellen
dat dit de stad isderhoo-
geschool waar hij, veertig
jaar geleden, onder het
gehoor van Rotteck of
Welcker zat.

Eene lange laan van
prachtige kastanjeboomen
voert ons naar de poort;
regts en links zijn statige
huizen in den trant der
moderne villa\'s; in net

wiens rijk de zon niet on-
derging, en daartusschen

die van Philips I en koning
Ferdinand. Ook in enkele
straten, die wij doorkruis-
ten vonden wij nog menige
herinnering aan dien tijd
toen de stadsburgers over
Breisgau heerschten. Me-
nige ouderwetsche gevel
verheft zich levendig
naast de platte daken dei-
moderne huizen en de fon-
teinen in de keizersstraat
murmelen nog het oude
lied, dat zij eenmaal den
vorsten uit het Krzhaus
hebben toegezongen, als
deze naar het tournooi
reden. Alleen de geest
der burgerij is sedert dien
tijd gansch veranderd;
niet meer de overleverin-
gen van de honderdjarige
keizerlijke heerschappij zijn
thans van kracht, maar de
toovermagt der vrijheid,

Fontein in Freiburg.

onderhouden tuinen springen de fonteinen en achter de spiegelglazen ruiten ziet men engelsche gelaatstrekken ,
want eene gansche kolonie van voorname vreemdelingen vestigde zich hier op de grens van het Schwarzwald.

En weder hooren wij het klateren
van het water; een fontein van rooden
zandsteen met breede bekkens staat
voor ons en op de pilaar, die uit
het water oprijst, prijkt het steenen
beeld van een monnik met een bij-
bel in de regter hand, terwijl hij de
linker peinzend tegen de kin houdt.
Een diepzinnige gedachte leest men
op het gewelfde breede voorhoofd. �
Wie mag hij zijn? Zijn naam is Bar-
thold Schwarz en zijne gedachte, het
geschenk der Danaers, dat hij het
menschdom naliet, was . . . het bus-

kruid. Hoe ontzette hij, toen hij zelf
in zijne stille kluis werd omhoog ge-
worpen en onverhoeds de eerste knal
zich in zijn vijzel hooren deed �
sedert dien tijd zijn steden in puin
gelegd en kasteelen nedergeworpen;
een handvol poeder is voldoende om
de kracht van het sterkste ligchaam
te breken en de kracht van den
edelsten geest tevens! Half ontsteld,
half droefgeestig peinst de steenen
monnik � hoe vele gedachten heeft
zijne gedachte verwoest.

-ocr page 82-



		Het land der Vogezen.

		2pl,og slechts korten tijd is het geleden dat de Rijn, die onder de muren van Breisach voorbij- stroomde , twee groote volken, twee prachtige landen, twee geduchte vijanden scheidde. Hij was de eeuwen oude kloof, die tusschen de duitsche en fransche magt bestond en de Rijn was de diepe groeve, die hen zigtbaar scheiden moest. Tweehonderd jaar lang, sedert Lodewijk XIV hier zoo verwoestend optrad, had de Rijn ten taak : te scheiden. Thans, nu de oude eenheid tusschen moeder- en dochterland weder hersteld is, thans moet zij eene kracht ter vereeniging worden, en meer dan des menschenhand moet de Rijn ons helpen tot zamenvoeging van de stammen die elkander vreemd zijn geworden. Over zijne bruggen heeft thans reeds het verkeer plaats, dat den rijkdom vermeerdert en de vooroordeelen doet afnemen en als er een, als oude getuige, het zeggen mag, dan is het wel de Rijn, die aan de nieuw gewonnen stammen mag toebruisen : sgij zijt van duitschen bloede." Zoo trekken wij dan welgemoed het schoone Rijksland binnen. De streek, welke wij doorkruisen is de Boven-Elzas en was in ouden tijd, toen de zonen der Karolingers hun ert deelden, Sundgau geheeten. Reeds van verre zagen wij den breeden weg, die over den Rijn naar Colmar voert; nu echter is hij onze eigen weg geworden, die tusschen hooge rijen populieren zich slingert. Weldra vertoont zich aan het oog Nieuw Breisach met de verlaten grachten, welke de vesting omringen. Ver voor ons verheft zich het fort Mortier boven het vlakke land; thans rijden wij ratelend de poort binnen. Versch in den zandsteen gemetseld, prijkt de rijksadelaar en daaronder staat met eenvoudige letters »Duitsch 1870." Terwijl de post daar halt houdt en zich zeer op haar gemak van hare taak kwijt, hebben wij tijd om het eenvoudige stadje te bezigtigen. Het is klein en maakt geen aanspraak op eenige beteekenis, ofschoon het zijn Grand Caft\'; bezit, zoo als op het bord daarboven te lezen staat; de huizen zijn meest allen van eene verdieping en tusschen de straatsteenen groeit welig het gras. Als men iemand snel ziet loopen, blijft men staan en staart men hem na om te zien, wat hij doen moet, want haast is eene ongekende zaak in het kleine Breisach. Ik had dan ook nu allen tijd om nasporingen in te stellen waar ik een glas landwijn zou kunnen bekomen en de beste plaats daarvoor scheen het Hotel de la Rosc, dat naast het postkantoor lag. Geen vreemdeling was te zien in de kleine fraaije eetzaal; op tafel stond een welriekend 65

		�

-ocr page 83-



		heet hotel de la Ros� 1 Iel Iffetcrhuts te Colmar. . ... .. V��r den dom te Colmar. niet waar, begon ik voorzigtig ? � »Ja, mijnheer, was het korte antwoord. � »\\Vaar is de roos?" vroeg ik verder. Zij zag mij met hare groote bruine oogen verwonderd aan. Zij begreep blijkbaar niet wat ik met die vraag bedoelde en scheen ook niet verlangend dit te weten. � »Die zijt gij zeker," hernam ik lagenend, en bood haar met eene kleine buiging het glas wijn aan om het mij toe te brengen. Dit ging het meisje echter te ver; zij dacht dat ik den spot met haar wilde drijven en met eene allerliefste verontwaardiging zag zij mij aan en sprak op gekrenkten toon : � O, neen, mijnheer, dat is bij ons in Frankrijk de gewoonte niet." Toen begreep ik wat haar zoo stil deed zijn, en in plaats van de geografische fout, die haar toevallig ontsnapte, te herstellen, vond ik het raadzamer met haar over de heiligen te spreken, waarvan zij las. Dit viel in beter aarde; het gesprek vlotte spoedig en langzamerhand kwam het weder van den hemel op aarde; in minder dan tien minuten had ik de geheele levensgeschiedenis van het meisje vernomen, die dan ook maar over een tijdvak van vijftien jaar liep. Aan het slot voorspelde ik haar met volle overtuiging, dat zij zeer zeker ook eenmaal heilig zou worden verklaard. Daar hoorde ik buiten de zweep klappen; de postiljon steeg op; wij moesten een overhaast afscheid nemen. Lagchend voegde zij zich bij me toen ik de deur had bereikt en terwijl zij mij de schoonste bloem uit den ruiker bood, zeide zij, mij schalks aanziende: »Hier is de roos mijnheer." De weg, die thans naar Colmar voert, gaat regelregt door het bosch; men kan hem altijd een half uur ver overzien. Eerst is het maar laag kreupelhout, dat aan beide zijden groeit; langzamerhand worden het groene dennen met slanken stam en eindelijk wordt het weder weiland. De laatste oogst wordt in- gehaald ; onder den ouden notenboom aan den weg houden de maaijers hun middagmaal; een klein dorp 66

-ocr page 84-



		Herberg in de Vogezen.

		lacht ons tegen. Bijna overal zijn de huizen licht geverwd en zij zien er met hunne hooge daken zeer vrolijk uit; de dorps herberg onderscheidt zich boven alle andere gebouwen en bekleedt de eereplaats in het gehucht. Voerlieden in blaauwe kielen, waarvan de wagens voor de poort stilstaan, zijn daar in een luid gesprek gewikkeld; het gaat er lustig en vrolijk toe, maar de halt duurt ook hier slechts kort. Snel drinkt men zijn glas bier uit, dat heerlijk smaakt, mengt zich met een paar woorden in den twist, die juist is aangevangen en zet de reis met de vier dan weder voort. In twee uren rijdt men van Breisach naar Colmar; ratelend rolt de postwagen over het plaveisel der oude stad. Onophoudelijk moet men een hoek omslaan ; alle huizen hebben trapgevels en uitstekende torentjes en op de straten blijven de jongens stil staan en staren ons na. Het is een slecht teeken als de jongens niets beters te doen hebben dan diligences na te kijken. Colmar is dan ook, hoe schilderachtig het er uitziet en hoe rijk het is aan historische herinne- ringen , eene stille stad geworden ; het maakt den indruk, alsof het is overgebleven uit een anderen tijd. Ook Colmar had eenmaal een tijdperk van bloei; maar dit is reeds meer dan zes eeuwen voorbij; het valt in de luisterrijke dagen der Staufen, toen Frederik II duitsch keizer was en de oude muren, die eens slechts eene frankische »hofmark" geweest waren, tot keizerlijke stad ver- heven werden. Dit hebben de burgers ook nooit vergeten ; zij wilden niet slechts keizerlijken heeten, maar ook keizerlijken zijn en zelfs in den bangsten tijd stonden zij met onwrikbaren moed het keizerrijk ter zijde. Colmar is eene trouwe stad, zoo trouw als er ooit eene in Duitschland geweest is; fier weigerde het aan Karel den Stoute den toegang, toen hij met het zwaard in de vuist zijn gekocht regt wilde doen gelden en met een moed, die aan vertwijfeling grensde, verzette het zich tegen zijn inlijving bij Frankrijk, toen Lodewijk XIV den Elzas bij zijn rijk voegde. Maar ook in den strijd des geestes, ook voor kunst en wetenschap droeg het zijne banier hoog. Mannen, wier nagedachtenis thans nog in ecre is, behoorden destijds tot zijne burgers. 67

-ocr page 85-



		Drie Exen. De inlijving was in beide opzigten een keerpunt, want met de politieke magt gaat ook vaak de intellectuele kracht ten gronde : uit de duitsche rijksstad was eene fransche provinciestad geworden en de »groote koning" scheen van oordeel, dat men in de onderworpen landen een vorst te grooter acht naarmate zijne regering strenger is. Moedeloos onderging men de vervolgingen, waaraan maar al te spoedig de hervormden bloot stonden en zelfs van fransche zijde erkende men, dat het een eeuw langer heeft geduurd dat Colmar zich met zijn lot verzoende. Maar wat bekreunde zich daarom de groote koning te Versailles � op alle vragen had hij slechts ��n antwoord : »dit is mijn wel- behagen." Zoo sleepte de stad kwijnend haar bestaan voort; het »opperste geregtshof," dat men haar schonk was slechts eene treurige vergoeding voor den stralenkrans der oude vrijheid en met scherpen spot herinnert Voltaire er aan , dat men in Colmar eens de werken van den grooten Bayle op de openbare markt verbrandde. Ook de trotsche Corsikaan dacht niet beter over de stad, want ofschoo n

		6S

-ocr page 86-



		Het zwarte meer. zij aan het fransche leger twee zijner bekwaamste veldheeren schonk, Bruat en Rapp, was zijne ver- achting haar loon. Zijn me�doogenloos oordeel luidde : »Colmar is een gat." Datgene dan ook wat thans den duitschen bedevaartganger het meest in de stad treft, viel ganschelijk niet in den smaak des Keizers. Wie nu de straten doorkruist en de huizen aanziet, waant zich nog te midden van den oud-duitschen tijd; het koophuis met zijne slanke torentjes en de sierlijke opengewerkte steenen gaanderij, die onder het dak loopt, het »Pfisterhaus" en vele andere meer, zijn gewrochten der bouwkunst, zoo prachtig als men ze te Neurenburg of Augsburg maar vinden kan. Ja zelfs aan de politie, die anders niet op bijzondere sympathie aanspraak kan maken, is hier iets bevalligs gegeven, want v��r den leelijken gevel is een balkon van wonderbare schoonheid aangebragt. Wij behoeven ons nu maar om te keeren en staan dan vlak v��r de domkerk, door meester Humbert gebouwd; diens gedenkzuil verrijst onder het oostelijk portaal. Ofschoon het uitwendige iets kaals heeft, maakt toch het geheel een grootschen harmonischen indruk en hoe eenvoudig het inwendige schijnt,

		6₉

-ocr page 87-

ontbreekt liet toch niet aan een
verheven gewijd karakter. Schoon

;,,_:^f/y_r ,\'■ ... ,-,\';./ \',.:

, :i >■�;

en rustig vooral is het breede
koor met zijn oude donkerbruine
wanden, die zich regts en links
als vleugels uitbreiden en voor
de zijpanden ook eene afslui-
ting vormt, die ons aangrijpt.
De deur, die naar de sacristie
voert is een pronkstuk van snij-
werk en geeft den toegang tot
de kostbaarste schatten van oud-
duitsche kunst: de Madonna in
de Rozenhaag, welke Martin Sch�n
aan de stad achterliet.

Langzaam en ongestoord
kon ik eene wandeling door het
ruime gebouw maken; slechts
hier en daar stond een blinde,
die mij prevelend om een aal-
moes vroeg; een paar kinderen
fluisterden met elkander; een oud
moedertje zat voorovergebogen
in een kerkbank. Voor eiken
zetel stond op eene blinkende
koperen plaat de naam van den
eigenaar; op den hoek der eerste
bank, las ik : Mr. Ie maire. Ik
las de namen , want zij konden
mij een maatstaf geven voor het
duitsch element, dat nog in de
stad was gebleven, en dat was
in zeer ruime mate vertegen-
woordigd. Wel is waar had menig
eerzaam burger door verloop
van tijd een accent gravc of een
accent aigu gekregen , maar de

liet witte meer.

overgroote meerderheid der na-

men eindigde nog met eene
duitsche lettergreep : het wemelde van biederen: m�llers, hausers en bauers.

Aan de oostelijke zijde, niet ver van het portaal, voert een smalle wenteltrap naar het toren-
kamertje. Toen ik, na zacht aangeklopt te hebben, binnentrad, hoorde ik het schelle geluid van eene
zingende vink en, tegen de vink in, floot, even luid de torenwachter, terwijl hij, op zijn driestal gezeten,
onverpoosd zijn zolen klopte. Hij heette den vreemdeling welkom en op de vrolijke kinderen wijzend,
die op den grond tuimelden, scheen hij mij te willen beduiden, dat die door het klokken luiden en de
frissche lucht hier boven wel nooit vet zouden worden, als het vinkenbroedsel en de harde zolen niet te
hulp kwamen. Twee zijner mooiste vogels echter waren stom. Zij floten niet, zoo als hij met eene
soort van verontschuldiging zeide, omdat zij van veeren verwisselden.

Toen stond hij op en bragt mij buiten in de vrije lucht op den duizelingwekkenden torenomloop,

-ocr page 88-



		�

		Kaiscrsberg. waar het onbegrensde verschiet zich aan onze oogen vertoonde. In den blaauwen morgenglans verhief zich daar boven de keten der Vogezen; in het dal lagen de dorpen half in den nevel verborgen en op de bergen zag men menigen fleren burgt; daar achter, waar de horizon met de lucht zamensmelt, rezen hooge torens: dat waren de tinnen van Schlettstad. Deze wijzen ons den verderen weg. Maar v��r wij naar het noorden voorttrekken, den loop van den Rijn volgende, biedt de naaste omgeving nog menige bekoorlijkheid aan, die wij niet vergeten mogen. Hier werd voor het eerst het oude spreekwoord uit den Elzas waar, dat luidt Drie kasteelen op een berg; Drie kerken op een kerkhof, Drie steden in een dal, Vindt men in den Elzas overal. Het cijfer drie blijft ons getrouw, want weldra zien wij, niet ver van Egisheim, op eene digtbegroeide hoogte, drie torens, die bijna in eene regte lijn schijnen te staan en den zonderlingen naam voeren van »Drie Exen." In werkelijkheid staan zij schuins achter elkander; het zijn de torens van een en hetzelfde kasteel, en elk van de drie heeft zijn eigenen naam, waarin nog de herinnering aan lang verdwenen 7i

-ocr page 89-



		»

		Smidse in Rapportsweiler.

		tijden ons tegenklinkt: Wechmund, Wahlenburg en Dagsburg. Onderde verschillende kasteelen, die er zich op beroemen dat binnen hunne muren Leo X het levenslicht aanschouwde, is ook Egisheim, want het was voorheen wel zulke telgen waard ; maar reeds vroeg werden de prachtige muren in puin gelegd den strijd, waarin dit plaats had, heeft Muller von Mulhausen aan de vergetelheid ontrukt. Van Colmar uit worden ook het best die twee meren bezocht, welke het schoonste landschap uit de Vogezen vormen. De weg daarheen voert over het stadje Kaisersberg. Kaisersberg? Dat klinkt ons bekend in het oor en ook aan de geleerde wereld is die naam niet vreemd, want hij werd aangenomen door den beroemden prediker Johannes Geiler, die hier zijne jeugd doorbragt. Het gewigt der stad vindt men thans noch in haar hoog wetenschappelijk standpunt noch in eenige merkwaardigheid, maar slechts in hare treffende eigenaardigheid, in hare schilderachtige originaliteit, die den vreemdeling terstond in het oog valt. Zij is haar inspanning van het oogenblik en den roem van haar verleden bewust en ook wij worden daaraan overal herinnerd : op het raadhuis, op de fontein, ja zelfs op het kerkhof las men eene zinrijke spreuk, eenvoudig of gemoedelijk, vrolijk of treurig, naar gelang van liet onderwerp. Aan den keizer, aan wien het reeds door zijn naam verknocht is, bleef het altijd trouw en in den Bond der vier steden werd aan zijne stem groot gewigt gehecht en zijn raad vaak gevolgd. Al verder en verder dringen wij nu door in het groene dal der Vogezen. Wij hebben Orbey achter ons gelaten en zetten den togt voort over de digtbegroeide hoogten, nu eens een smal pad door

		72

-ocr page 90-

«�tf

V-

.fc=-»1HJfr.

SW^eJX

<� . \'S-;,.,

?<%>��

«TT;

t,« r*

TOS

het hout volgend, dan
over eene weelderige
heidevlakte ; het is de
geurige zwijgende een
zaamheid des wouds,
die ons omringt. Maar
weldra begint het land-
schap meer en meer
een woest karakter aan

onbewegelijk de stroom
en weerkaatst de kale
massa\'s. Dat is het Witte
Meer, een overblijfsel uit
de periode van duizen-
den jaren, toen ijs aller-
wege het land bedekte.
Slechts een breede
zware bergrug scheidt
zijne kom van eene
tweede, die niet minder
diep is en die weder
een onbewegelijk water
bevat. Natuurlijk zijn
de beide meren weinig
van elkander verschil-
lend, maar eens ver-
schilden zij wel, toen
nog de donkere krach-
tige pijnboomen van het

\',\'

te nemen ; donkere

cv»^.

� 75 ■» \'* *,

massa\'s liggen hier en
daar verspreid; kort ver-
schrompeld alpengras
bedekt den bodem en
in de verte verheffen
zich enkele dorre den-
neboomen boven de
scherpe rotspunten.

Wij volgen het een-

M�-

zame pad en eensklaps

■«a

"" ^V^^S^tT^*,

opent zich een nieuw

woud den oever van het

schouwspel;tusschenkale

eene omringden. Toen
beantwoordde het Zwar-
te Meer aan zijn naam.
het groene hout verdwijnen, zoodat
aan den oever is minder steil en de
in de ruwe bergnatuur. Slechts aan

Ilohk�nigsburg.

bleeke rotsen, die bijna
joodregt oprijzen, ligt

Ook hier drong de bijl met hare verwoestingen door en deed
slechts dat op de ongenaakbare rotsen overbleef. De helling
vormen der bergen minder woest, maar toch voelen wij ons nog

-ocr page 91-

de uitmonding van het meer worden wij
op onaangename wijze herinnerd, dat het
rustelooze menschelijk vernuft zelfs in
deze eenzaamheid is doorgedrongen; de
sluizen, die de uitloozing van het water
regelen, zijn ten dienste der fabriekanten
beneden in het dal; zij lokken den kla-
ren, kristalhelderen bergstroom naar
beneden in hunne werkplaats, waar on-
verpoosd gedruisch heerscht, en terwijl
hij vrolijk naar beneden stroomt, wordt
hij op eenmaal gevangen en gemar-
teld door de scherpe raderen.

Het nederige stadje, dat wij op
onzen weg van Colmar naar Schlettstadt
ontmoeten, een der levendigste in den
geheelen Elzas, heet Rappoltsweiler,
Ribeauville in het fransch. Hier houden
de koningen des lands hunne bijeen-
komsten ; tusschen de digte lommerrijke
boomen in deze streek is met zorg eene
wandelplaats aangelegd op de heuvelen,
waarop de wijnrank bloeit en thans nog
de kasteelen der voormalige gebieders
verrijzen. Hoe woester de tijd was, zoo
veel te hooger bouwden de ridders hunne
burgten en eerst toen de menschen vrede-
lievender waren geworden en de zeden
zachter, daalden zij langzaam neder naar
de dorpen en steden. Zoo was het hier
en zoo was het overal.

Het hoogste der drie kasteelen,
die boven het stadje uitsteken, heet
Rappoltstein ; het behoort tot de oudste
bureten en was de bakermat van een
wijd vermaard geslacht; maar reeds in
den tijd der Staufen vestigden zij zich
lager en op het tweede slot volgde
weldra een derde, dat reeds in renais-
sance stijl gebouwd werd en naar den
heiligen Ulrich werd genoemd.

De middenste der beide ru�nen draagt
den naam van Grisberg en was het leen-
goed van een geslacht van dien naam.

Ook als wij den heirweg volgen,
die van Rappoltsweiler naar Markich
voert, ontmoeten wij nog een ander oud

t \'

->/v4^

Gezigt op St. Ulrich.

eerwaardig gebouw, dat in een lommerrijk dal ter zijde van den weg op een rots is gebouwd en dieper
landwaarts in treft men nog meer ru�nen aan. Daar, waar nu die hooge boogvensters schitteren, stond

* 1

■

-ocr page 92-

eenmaal de oude abdij van Dusenbach en drie kapellen ressorteerden onder haar, voorheen trokken vele
vrolijke bedevaartgangers derwaarts; onze Lieve Vrouw, aan wie zij waren gewijd, was de patrones van
alle speellieden en muzikanten, die in den vrolijken Elzas rondzwierven. Thans is alles stil geworden
en eenzaam ruischt de Dusenbach over de met mos begroeide steenen; eenzaam ruischt het in de takken
der oude boomen, waarvan de lommerrijke laan weleer naar de oude kloosterpoort voerde.

Gaarne vertoeven wij een poos en gedenken hunner, die hier eens geleefd hebben; maar zij
en hunne afgezonderde verblijfplaats worden vergeten, naar mate wij het groote meesterstuk naderen,

loop voerden, blijken
thans nog bruikbaar en
^ ^f^r^S^s. dreunend weergalmen
onze schreden onder de
groote Leeuwenpoort.

Maar hoe menige
fiere stap werd er ge-
hoord v��r de kinderen
dezer eeuw met nieuws-
gierige blikken hier kwa-
men ; hoe vele edele ge-
slachten hebben hier het
hooge regt uitgesproken
en vrolijke gastmalen
aangelegd! De heeren
van Rattsamhausen en
de graven van Oettin-
gen, de Sickingen en de
Fuggers noemden dien
burgt hun eigendom;
menig vrolijk feest hield
de bisschop van Straats-
burg , en menigen nevel-
achtigen dag stonden de
woeste roofridders op
de wacht, om den stoet
der kooplieden die naar
Bazel trokken, eensklaps
te overvallen. Maar die
allen, goeden en boo-

dat wij van de steile rot-
sen aanschouwen. Het
is de Hohk�nigsburg,
de prachtigste van alle
burgten in den Elzas.

Ook hij is in puin ge-
stort, maar zijne ru�nen
zijn in schooner en vol-
komener toestand be-
waard, dan alle anderen,
zoodat men thans nog
gemakkelijk het geheel
kan zamenstellen, dat
voorheen deze reusach-
tige steenmassa\'s vorm-
den in de dagen harer
heerlijkheid.

De weg voert gelei-
delijk naar boven, langs
eene fraaije boschwach-
ters woning; dan aan-
schouwen wij twee groo-
te torens en de roode
muren, die eenmaal zoo
menig gezellig vertrek
en zoo menige prachtige
zaal bevatten. Een van
deze laatsten is nog
ongeveer ongeschonden
bewaard, ja zelfs de trap-
pen, die in den ouden
tijd naar den torenom-

Op den weg naar Dusenbach.

zen, overwinnaars

overwonnenen, zijn se-

dert lang begraven en tusschen de met mos bedekte bouwvallen groeijen thans jonge dennen en schitterende
berken. Het eigendom van den burgt en de zorg voor de oude eerwaardige overblijfselen viel der
gemeente Schlettstadt ten deel en zij kwijt zich van hare taak met eene getrouwheid, die allen dank
verdient. Hohk�nigsburg is haar trots en haar kleinood.

De indruk, dien Schlettstad zelf op den toerist maakt, is echter op verre na zoo sterk niet als
die van Colmar. De onmiddelijke omtrek is vlak, de straten zijn ledig; de grond schijnt er geen waarde
te hebben en niet te worden gebruikt. Het hoogste woord voeren in Schlettstadt de kanonnen. Onwillekeurig
voelt men ook daar den druk, die op alle vestingen rust en de ontwikkeling van de welvaart belemmert.

Wanneer men de stad van de andere zijde nadert, waar thans het spoorwegstation ligt, bespeurt
men bijna niets dan een paar kale torens, die boven de daken uitsteken; eerst wanneer wij ze binnen-

-ocr page 93-

treden, zien wij de huizen en menige belangwekkende bijzonderheid. Daar is de oude, eerwaardige dom,
die vast en aaneengesloten is, als wist hij, dat hij op eene plaats stond, waar hij aan het oorlogsgevaar
is blootgesteld; nederig en bevallig rijst de toren; voor de huizen zijn in het midden houten gaanderijen
aangebragt, waarover de hooge daken heen reiken, maar het geheel maakt toch den indruk van stille
nederigheid.

Om aan de eischen van den inwendigen mensch te voldoen, begaf ik mij naar het logement. De
beide herbergen van eenige beteekenis, welke vroeger Schlettstadt bezat, waren de » Bok" en de » Adelaar".

te tuchtigen, omdat
zij het met den keizer
tegen Rome hield. In
den bond, dien de
tien elzasser steden
gesloten hadden, nam
Schlettstad t eene voor-
name plaats in en ook
van andere zijde werd
zijn bondgenootschap
gezocht en zijne vij-
andschap geducht. �
Wel is waar rustte ook
de schaduw van den
ruwen rooftijd op zijne
geschiedenis; met on-
gehoorde wreedheid
namende burgers deel
aan de jodenvervol-
ging in de zestiende
eeuw en in de on-
rustige dagen, die
het voorspel waren
van den grooten boe-
renkrijg , vervulde
Schlettstadt eene be-
langrijke rol. Een zij-
ner voormalige bur-
gemeesters toch was
het, die aan de spits
der woeste benden op-
trad, welke onder de
banier van den Bond
aan * Ridders en Pa-

Zij zijn thans veree-
nigd, wat voor een
adelaar bepaald eene
m�salliance is; maar
als men niet te veel
eischend is, vindt men
zich onder hun dak
vrij wel gehuisvest.
Onder de bezoekers,
die Schlettstadt bin-
nen zijne muren zag,
treft men menigen
beroemden naam uit
vroeger tijd aan; hier
heeft reeds de groote
keizer Karel in 775
zijn kersfeest gevierd
en even als Colmar
was het tot het door

Frankrijk werd
roofd, een der

g^e-
ge-

trouwste steden van
het Rijk. Die trouw
is zelfs in zware offers
gebleken, want bij
herhaling werd de
stad, die in 1216 aan
den keizer behoorde,
door den bisschop van
Straatsburg belegerd.
Onder den vorst uit
het Huis der Staufen,
Frederik II en on-
der den Beijer lagen

Bouwvallen van Dusenbach.

diens soldaten voorde
muren, om de stad
boerenstand vrijheid en bezit magtig te worden

pen" den oorlog ver-
klaarden om voor den
Maar naar dit menschlievende doel, dat eene latere

eeuw op vreedzame wijze zou bereiken, werd toen met onmenschelijk geweld gestreefd en juist om die
reden reeds werd het vooraf verijdeld. De eindbeslissing viel onder de muren van Schlettstadt.

Het zwaartepunt van zijn gewigt echter, dat in de middeneeuwen verre over de grenzen des
Rijks zich uitstrekte, lag niet in zijne weerbaarheid, maar in de intellectuele wapenen, die men daar
smeedde, want Schlettstadt bezat in de vijftiende eeuw eene hooge school, waaraan leeraars van europesche

-ocr page 94-



		vermaardheid geplaatst waren en die studenten uit alle oorden van Europa tot zich lokte. Hun getal bedroeg vaak eenige honderden; in die dagen werd de prachtige bibliotheek gesticht, waarover de stad beschikt, maar voor het overige heeft de wetenschap hier weinig sporen achtergelaten. Misschien zal het leven zich weder krachtiger openbaren, wanneer de vestingwerken gesloopt zijn, wat thans bijna is volbragt. Toen de schemering reeds gevallen was, maakte ik nog eene stille wandeling door de straten der stad. Eerst achter de domkerk werd het weder levendig; een ledige wagen, die daar stond, werd door dartelende knapen tot tooneel gebruikt en op de steenen trappen van het huis zat het kleine vrouwe- lijke auditorium. Men voerde fragmenten op uit de Madame Angot en onder wilde harlekijnssprongen, riep een der jongens in een slecht fransch dialect: Vaut pas la peine, vaut pas la peine, De changer Ie gouvernement. Kinderen moet men niet storen in hun vrolijk spel, maar als de knapen mannen en de kleine meisjes vrouwen en moeders zullen zijn geworden, denken zij zeker zelven anders. Misschien vinden zij dan als vrije burgers van het groote Duitsche Rijk, dat het toch wel de moeite waard was � de changer Ie Gouvernement.

		Gezigt op Schlettstadt.

		77

-ocr page 95-



		Hospitaaltoren te Straatsburg. Straatsburg,

		^yie een mensch tot in den bodem zijns harten wil kennen, moet hem gadeslaan in een aantal verschillende toestanden \\ op de hoogte, waar de zon des geluks zijn karakter ontwikkelt en doet rijzen, en in de diepte van den rampspoed , als de nood zijne kracht, maar ook zijne zwakheid aan den dag brengt. Maar wat voor enkele menschen waar is, dat geldt niet minder voor de maat- schappij , voor de groote steden; ook haar karakter komt slechts in zijne volheid aan het licht door den spiegel der tallooze lotgevallen, welke wij de geschiedenis noemen. Driemaal heb ik Straatsburg, de wonderschoone veelbezongene stad, gezien, telkens in een geheel verschillenden toestand, op een ladder, die van den hoogsten stralenkrans tot de diepste ellende voert. De eerste maal � het is bijna acht jaren geleden � stond zij nog in het schitterend gevolg van koningin Parijs. Noodlottig schoon, als eene Cleopatra, die de gansche wereld aan zich boeit door haar geest en hare zonden, stond daar eenmaal de stad Parijs; zij had de caesars van Europa aan haar hof ontboden; de groote wereldtentoonstelling van 1867 was geopend. Alle steden der pro- vincie omringden de demonische gebiedster en bragten haar hulde, gelijk de aanzienlijke vrouwen hare koningin, en in den kring van deze stond ook het schoone Straatsburg, de bekoorlijke duitsche maagd, die eenmaal zoo gevierd was om de toovermagt, welke zij uitoefende en om hare edele afkomst. Maar zij wilde nooit aan haar vaderland herinnerd worden; haar eenig streven was zich met vreemden tooi te sieren en haar glans aan den glans van het vreemde land te ontleenen. Dat was het oude fransche Straatsburg, zoo als Lodewijk XIV het eenmaal aan zijn Rijk ver- bonden en Napoleon III het verloren heeft. Een dolksteek ging den Duitschers door het harte, als zij de schoone dochter van hun vaderland in de oogen zagen. Welk een ander tafereel aanschouwde ik, toen ik voor de tweede maal hier kwam. Oorlog woedde over het gansche land en met wanhopende kracht streed men hier en ginds om de overwinning. Nacht aan nacht was de hemel rood en rookende vlammen rezen omhoog en te midden daarvan verhief zich de heilige dom. Van Frankrijk verlaten, van Parijs afgesneden, lag daar Straatsburg achter zijne wallen aan den Rijn en trotseerde de aanvallers. Maar stuk voor stuk brokkelden de tot puin geschoten 78

-ocr page 96-

muren af, honger en ziekte kwamen en handenwringend stond daar de schoone maagd en weende.
Weduwe en weeze was ze; zij wilde zich niet overgeven en kon zich toch niet redden. Daar ginds in
het duitsche leger echter zong men haar het welkomstlied toe :

Gij stondt daar met den weduwsluijer

Bedroefd en versmaad,
Nu nadert u uw oude minnaar
En dingt naar u met zijn zwaard.

Sedert dien tijd zijn weder vier jaren voorbij gegaan; de dagen van rampspoed zijn verdwenen;
nu kwam ik weder in de oude stad aan den Rijn, in het nieuwe duitsch geworden Straatsburg. Wel

zag men nog de sporen van
menige wonde en menige
schaduw bedekte het hooge
voorhoofd, die nog herin-
nerde aan het zware lijden;
maar over het algemeen
tintelde toch een gevoel
van rust en verzoening, van
nieuwe blijde levenskracht
in het harte der stad. Thans

zoo vrolijk als zij v��r de
scheiding te moede was,
zal haar leven wel niet meer
worden, maar zij kan toch
aan de verzoening en aan
den zegen eener nieuwe
toekomst gelooven.

Dit is de indruk , dien
het tegenwoordige Straats-
burg op den onbevangen

was zij het beeld van eene
schoone vrouw, die na een
stormachtigen tijd van schei-
ding weder in het ouderlijke
huis en tot de oude trouw
terugkeert en nu in stille
bedrijvigheid weder tracht
te huis te worden in hare
pligten. Wel wordt haar
gemoed nog vaak getroffen
door eene herinnering aan
hare ongelukkige liefde voor
den vreemdeling, maar ook
de oude herinneringen aan
hare eigene jeugd beginnen
weder te herleven, zoo fier,

bezoeker maakt. Meer dan
in eenige andere stad van
den Elzas voelt men de tal-
rijke punten van aanraking
die het met Duitschland
behouden heeft, en onwille-
keurig rijst de gedachte aan
de toenemende welvaart,
die het nieuwe Straatsburg
hier naar alle zijden te ge-
moet gaat. Niet slechts
den staatkundige, maar ook
hem, die een ander ideaal
zich voor oogen stelt bij de
beoordeeling van gebeurte-
nissen en toestanden, moet

De St. Thomaskerk te Straatsburg.

Straatsburg het hart van het nieuwe land toeschijnen, en door het onbewust gevoel, dat hierdoor te
weeg gebragt wordt, heeft geen van de nieuw gewonnen steden zoo vele vrienden en zulke innige
sympathie in het Duitsche Rijk gevonden. Dit openbaarde zich niet thans eerst, maar reeds gedurende
den oorlog; met een kloppend hart volgde gansch Duitschland die stad in al hare beproevingen en haar
heldhaftigen tegenweer; als de mare eener verlossing kwam de tijding over den Rijn, dat de belegering
ge�indigd was, dat Straatsburg weder aan Duitschland behoorde.

Uwe bolwerken zijn gevallen, Maar nu wij u gevonden hebben

Uwe tinnen brak de storm, Eerst na langen, harden strijd,

De duitsche taal klinkt in uwe wallen, Zijn uwe wonden ons heilig,

Duitsche vlaggen wapperen van uwe transen. Heilig zij u ons huis.

Ach, het ging ons zoo ter harte,
Zoo gaarne hadden wij u vrijgemaakt
Zonder wonden, zonder smart
Met den krans der duitsche maagd.

Wees, behoed door ons schild,

Uwer jeugd gedachtig !

Duitsche vrijheid, duitsche zachtheid

Zijn het eerste geschenk, dat God u geeft.

-ocr page 97-





		Hoofdportaal van den dom te Straatsburg, door L. Ritter.

-ocr page 98-



		■ ■

		Straatsburg. Aan de 111. Het kan niet in het plan dezer schetsen liggen � en wij onthouden ons daarvan dan ook om niemand te kwetsen � bij onze wandeling langs den schoonen Rijn, lang stil te staan bij den strijd der laatste jaren, want het is een beeld des vredes, dat wij willen teekenen. Maar zoo het ergens geregtvaardigd was, ja onvermijdelijk schijnt van dit beginsel af te wijken, dan is het wel in dit geval. Want de naam Straatsburg, de geheele indruk, dien dit woord op duitsche harten maakt, is zoo onafscheidelijk ver- knocht aan de groote stormachtige dagen, waardoor de stad op nieuw voor ons gewonnen werd, dat het eene onwaarheid zou worden, wanneer wij zijn beeld geheel losmaakten van den achtergrond dier gebeurtenissen en Straatsburg wilden schilderen, als of 1870 er nooit geweest ware. Laten wij daarom eenige herinneringen aan dien tijd in het geheugen brengen, gelijk zij destijds onder het donderen van het geschut onuitwischbaar bij allen zijn gegrift; zij zijn in zekere mate de schatting, die wij aan het lijden en den heldenmoed van Straatsburg betalen, toen het nog vijandelijk tegen ons over stond. Het was op het einde van September. Het bombardement, dat reeds eenige uren zweeg, begon op nieuw, want de avond was niet ver meer af. Toen het geheel donker was geworden, namen wij een rijtuig en reden naar de batterijen. De nacht was koud; de steenen der stuk gereden straten rammelden onder de hoeven der paarden; nu en

		80

-ocr page 99-



		*T-

		■

		Ferkelmarkt te Straatsburg. dan, wanneer een salvo te luid weerklonk; nu en dan kwamen wij door kleine dorpen, waar de men- schen zeer ernstig met elkander stonden te praten. Door velden en wouden werd de togt voortgezet; enkele donkere gestalten kwamen ons voorbij, en altijd helderder en breeder werd de vuurgloed over den Rijn. In Straatsburg brandde het, Straatsburg was onze fakkel op den duitschen weg. Toen het vuur nog sterker werd, weigerde de koetsier ons verder te rijden; wij stegen uit en gingen te voet over het pad door het veld, tot wij aan een ruim groot gebouw kwamen dat midden op den weg stond. Het was een steenbakkerij met uitgestrekte loodsen; van hier tot aan de stad was de afstand hemelsbreedte ter naauwernood een half uur. Hoe zonderling was het ons te moede, toen wij te midden van den weg plotseling door de vlammen omringd waren. Reeds den ganschen dag was het bombardement zeer heftig geweest, nu ging het er woedend op los. Niet slechts de kracht maar de woede des vijands scheen uit elk schot 11 81

-ocr page 100-



		.

		te spreken; een woeste haat lag in de donderende schoten; wij voelden den ganschen hartstogt, die door den oorlog losgebroken was. Wij stonden met den sekondewijzer in de hand en telden de schoten, die in de minuut vielen ; zij waren de vreeselijke polsslag van den krijg, en gelijk de koorts van den kranke tegen den avond toeneemt, werd ook deze polsslag steeds onstuimiger, naarmate het later in den nacht werd. De eene kogel na de andere trof suizend de vesting en de eene na den anderen werd naar de duitsche batterijen terug geworpen. Men kon in de lucht den loop er van volgen, gedurende den uren langen weg, dien zij in eenige sekonden aflegden en op verren afstand hoorde men het onheil- spellend sissen in den stillen nacht door den wolkenloozen sterrenhemel beschenen. Dit was het schouwspel, dat wij toen beleefden in den grootschen bangen tijd; een schouwspel, dat thans nog onafscheidbaar aan den naam van Straatsburg is verbonden. Maar thans, hoe geheel anders is het geworden, en welk een steen valt ons van \'t harte, wanneer wij na zulke herinneringen het tegenwoordige Straatsburg betreden. Het is als eene wederopstanding, waarvan wij getuigen zijn; het snel voorbijgaan van den tijd, waarover wij ons zoo vaak beklagen, heeft ook hier zijn heilzamen invloed en zijn zegen doen gelden, want het ongeloofelijke heeft in deze ras vervlogen vijf jaren plaats gehad. Reeds de eerste wandeling door de straten der stad, die meestal zoo beslissend voor den geheelen indruk werkt, wekt bij ons een onmiskenbaar gevoel van sympathie; hier worden wij getroffen door het grootsche, daar worden wij aangetrokken door het eerzame karakter der straten. Wij blijven vrij van den overstelpenden indruk, dien eene groote stad maakt, en toch vinden wij niets van dat bekrompene eener provinciestad en ook dit geeft aan een verblijf in Straatsburg eene eigenaardige bekoorlijkheid. Het is eene stad, waarin een vreemdeling zich niet lang vreemd gevoelt. Dit is inzonderheid de ge- waarwording voor hem, die uit Duitschland over den Rijn komt; want trots alle verzet, dat zich in het hart van den Elzas openbaart, verloochent zich het duitsche karakter van de stad niet. Overal zijn nog de herinneringen levendig, die door den stroom van twee eeuwen niet zijn weggespoeld ; overal, waar wij met het volk zelf in aanraking komen, staan wij nog tegenover duitsche zeden. Maar ook in de nieuwe intellectuele kringen, die door het bestuur en vooral door de oprigting der universiteit naar Straatsburg zich hebben verplaatst, wordt de Duitscher zoo aangenaam ontvangen, dat hij zich daar te huis gevoelt in den besten zin des woords. Geen dissonant stoort ons meer, wanneer wij ons op weg begeven om de schoone stad op ons gemak te doorwandelen en hare schatten en merkwaardigheden in oogenschouw te nemen. De edelste van die schatten nu, de trots en het wonder van Straatsburg, is zijne kathedraal; het is een gebouw, waarvan de stomme steenen welsprekender zijn dan eenig woord. Reeds de ontzag- gelijke massa maakt een overweldigenden indruk op het oog, maar welk eene bekoorlijkheid en bevalligheid ontwikkelen zich in die massa, hoe ligt wordt de zware steen door zijne vormen; welk eene reuzenkracht heeft de geest op de stof uitgeoefend. Maar meer nog dan die kathedraal zelve staat ons voor de oogen, wanneer wij het prachtige gebouw aanschouwen, moeten wij het beschouwen in verband met den tijd, waarin het werd opgerigt; welk een bloei moet heerschen in het tijdperk, dat zulke vruchten voortbragt; welk een bewustzijn van hare kracht moet eene stad bezitten, die aan zulk een tempel voor haar geloof het aanzijn gaf. Dit is de magtige intellectuele dampkring, die ons hier omringt, wel is waar onzigtbaar, maar toch waar te nemen voor hem, die er acht op slaat. De geschiedenis van het grootsche gebouw is lang en vol afwisseling; zij heeft den arbeid van bijna vijf eeuwen gevorderd. Het eerste begin eener christelijke kerk in Straatsburg dagteekent nog uit den tijd van koning Clovis; maar zij werd met al de versieringen, die de karolingische vorsten er aan toevoegden, een prooi der vlammen en uit het niet riep bisschop Werner zijn werk in het leven, toen hij in 1015 den grond der tegenwoordige kathedraal legde. Hij zelf stamde uit het edele huis der graven van Habsburg; de namen echter van hen, die aan zijne gedachte de scheppende hand leenden, zijn verzwolgen in den reuzenstroom des tijds en eerst in de derde eeuw na de grondlegging ontmoeten wij het beeld van den meester, wiens nagedachtenis nu met den dom van Straatsburg onafscheidelijk 82

-ocr page 101-

verknocht is. Erwin von Steinbach � wiens hart klopt niet bij het herdenken aan den luister, welke
diens naam omstraalt! Gelijk door de koestering\' der zon het rijk gebladerte aan den boom ontspringt,
zoo kwam door het licht van zijnen geest en onder zijne scheppende hand, het prachtige gebouw te
voorschijn, dat hem niet slechts tot grafzuil, maar ook tot onsterfelijke gedenkzuil wezen zal.

Zoo als men weet, is van de twee torens slechts eene voltooid, tusschen wiens bevallige slanke
vormen een duizelingwekkende trap naar boven voert. De plaats, waarop de andere toren zou worden

gebouwd loopt in een
platteform uit, dat
den wachter tot wo-
ning dient. Meer dan
vijftig maal sloeg de
bliksem hier neder j
eene ontzaggelijke
aardbeving, waarbij
het vergaderde regen-
water meer dan mans-
hoocjte uit de reser-
voirs opsprong, be-
dreigde de kerk; de
onstuimige golven der
omwenteling en de
bommen van vijande-
lijke legers stortten
over en op haar; maar
onwrikbaar en roer-
loos staat het oude
heiligdom inden storm
der tijden en magte-
loos was al het zieden
der hartstogten tegen
zijne majesteit.

Even als de blik
van zijne transen mij-
len en mijien ver reikt,
reiken ook de herin-
neringen van deze

derde jaren en ge-
slachten ; de toren van
den dom is als een
steenen boek, waarin
de kinderen van alle
deelen der wereld hun
naam hebben geschre-
ven ; vorsten en bede-
laars , europesche be-
roemdheden en an-
deren zonder naam,
ondanks hun naam,
zijn door den groo-
ten volksstroom door
elkander geworpen :
Voltaire, Herder,
Montalembert, G�-
the, Bauman, Meier,
Schulze.

Niet slechts het
papier, ook steen is
geduldig; en onver-
schillig jegens hem,
die haar beschutting
bood, zetten de zwa-
luwen nu eens op de
eene, dan op de an-
dere pilaar zich neder;
wij vragen niet aan
wiens nagedachtenis
haar tjilpend lied ge-

Straatsburg. Een huis uit de dertiende eeuw.

plek over vele hon-

wijd is. De domzwaluwen � het woord klinkt onschuldig thans en toch had het eens eene slechte
beteekenis in de dagen toen Straatsburg nog het bandelooze leven deelde, dat de oude rijkssteden leidden.
Overal doolden toen schoone vrouwen en zelfs op den domtoren hadden zij haar zetel gevestigd, tot dat
zij door een strengen Raad verdreven werden. Het volk noemde haar schertsend de domzwaluwen.

Bijna in alle deelen der stad, of wij ons regtstreeks naar den toren begeven of in de kronkelende
straten ronddwalen, rijst de dom boven alles uit; tot eene duizelingwekkende hoogte verheft zich zijn toren
boven de daken en het karakter der verschillende pleinen wordt er door bepaald. Aan zulke pleinen
is Straatsburg zeer rijk en niet zelden versiert een prachtig gedenkteeken het middenpunt er van. De
muren echter, die er de lijst van vormen, hebben meestal eene belangrijke beteekenis als openbaar
gebouw, en waar dit niet het geval is, daar kenmerken zij zich althans door hun ouderdom of door
hunne schilderachtige bekoorlijkheid. Dit geeft bij voorbeeld aan de Ferkelmarkt, die waarlijk niet tot
de beroemde wijken van Straatsburg behoort, zijn eigenaardig voorkomen en dit maakt het domplein zelf

»\'
I

:�

-ocr page 102-



		zoo bekoorlijk. Daar staat met zijn hoogen gevel en bruine bindten het zooge- naamde Oude Huis, een gebouw uit de dertiende eeuw en wel het schoonste hoekhuis, dat een duitsche stad bezit. De straat, die wij nu volgen, voert naar het Gutenbergsplein. Door groene boomen omringd en te midden van het ge- woel der markt staat daar op een steenen voetstuk eene indrukwekkende ge- stalte, een man met gol- venden baard en hoog- gewelfd voorhoofd, die in zijne hand een blad houdt vol sierlijke letters. Een blad? o, het is meer, het is de grootste verovering desmenschdoms, het is de zegepraal over de duister- nis, die hij in zijne vingeren houdt omklemd. Hier, in Straatsburg was het, dat Johannes Gu- tenberg eenmaal de boek- drukkunst uitvond. Bijna twintig jaren lang woonde hij als burger in Straats- burg en wat elders moge gebeurd zijn. in zijne mu- ren is de gedachte dezer grootsche daad ontstaan. Zoo is het Gutenbergs- plein tevens het zinnebeeld dier geestelijke kracht, welke de middeneeuwen in hare groote vrije steden bezaten. Terwijl in den ouden duitschen tijd Straatsburg een bij uitnemendheid bur- gerlijk karakter had, was gedurende het fransche tijdperk het militaire ele- ment het overheerschende,
		Straatsburg. Aan het kanaal.


		84

-ocr page 103-



		alsmede die aanmatigende politiek vol kuiperijen, die in het parket van Versailles hare school had. Toen eerst trad de almagt van Bonaparte te voorschijn. Al deze tijdperken zijn ook in de uitwendige geschiedenis van Straatsburg meer of minder beligchaamd en reeds de namen verplaatsen ons in die fransche maatschappij, wanneer wij over het Broglieplein of het Paradeplein gaan, waar het monument van generaal Kleber staat. Het voornaamste, het gezelligste van alle pleinen intusschen is zonder twijfel het Broglieplein (Br�hl heet dit in de volkstaal) want daar staat de mairie, daar zijn de groote kof��jhuizen in franschen stijl en onder de boomen, die het plein versieren, wandelt alles wat tot de groote wereld behoort. Ten eenemale verschillend van die wijken der stad, welke wij tot hiertoe doorkruisten, zijn die oude enge straten, waar de kleine handwerken worden uitgeoefend en de arme klassen wonen; daar is nog het hoekige en kronkelende der oude Rijksstad behouden gebleven met al dat eigenaardige, bekrompene, dat de bouwmeesters van dien tijd kenmerkt. Zulke huizen vindt men in menigte aan het Illkanaal, de gansche Gerberwijk, in welker nabijheid de oude >Rebstock" staat, vormt de schilderachtigste achterbuurten, die eene stad maar kan bezitten, en men verdoolt bijna in dit mengelmoes van gevels en vensters, van uitstekken en bogen. Zelfs aan eenvoudige huizen vindt men vaak deuren met sierlijk ijzeren beslag, de trappen zijn breed en van massief eikenhout gesneden en onverwachts ziet men zelfs in de naauwste stegen de prachtigste huizen. Ook dit is een overblijfsel van de dagen dat Straatsburg eene Rijksstad was; hetzelfde verschijnsel ontmoeten wij ook in Augsburg en Neurenburg. Alzoo vertoont ons de architectuur der stad een drieledig element: paleizen in renaissance stijl en uit den rococotijd; woonhuizen in den trant van die, welke gebouwd werden in de dagen dat Straats- burg als Rijksstad bloeide; en daartusschen een aantal moderne gebouwen zonder stijl, die uit den grond oprezen ter vervanging van die welke in 1870 in den grond verdwenen. In ��n woord, overal vindt men het contrast tusschen oud en nieuw, tusschen hetgeen werd en hetgeen was; alles kampt en streeft, bewust en onbewust naar eene gelijkmaking van deze met elkander strijdende elementen. En dit in] eene stad, die reeds tot de grootste aan den Rijn behoort en waarin eene bevolking van negentig duizend zielen leeft � wie voelt niet, dat hier onwillekeurig het bloed sneller moet jagen, dat hier het leven tintelt, wat zich onwillekeurig ook aan den vreemdeling mededeelt. Daarbuiten op het land is het oneindig stiller en vreedzamer en wanneer het ooit zijne liefelijke bekoorlijkheid heeft naar de eenzaam- heid der bergen te vlugten, dan doet de duitsche idylle, die wij nu aanschouwen, ons dubbel goed na deze »kampende" stad. Maar hoe luidt zijn naam? � waarheen rigten wij onze schreden? De idylle van Straatsburg is de Odilienberg.

		85

-ocr page 104-



		»

		(Jezigt op Sint Odilien.

		Het klooster op Sint Odilien.

		^\|§Dij zijn uitgereden in de rigting van Barr en nu ligt een hooge lange berg met een donker woud v��r ons; het witte gebouw, dat daar naar beneden blikt tusschen de overoude ru�nen der heidensche muren, is het klooster van Sint Odilien! Reeds de stijgende weg derwaarts is aangrijpend schoon door zijne afwisseling, Eerst ontmoeten wij het dorpje Ottrott met zijne lange rij huizen ; daar maken wij de laatste halt. Een knaap in blaauwe kiel loopt trommelen door de straat en kondigt aan dat er morgen eene verkooping zal worden gehouden; overal staren blonde kopjes door de vensters en ook in de herberg wordt bij het glas bier over niets anders gesproken. Kort nadat wij het dorp verlaten hebben, gaan wij het bosch in en een der vrolijke knapen die op de straat ronddartelen, biedt zich aan als gids. Nog eenige minuten loopt de weg langs een smal pad door het korenveld, dan dringt hij in het woud door; wij verdwijnen in een hollen weg en lang- zaam sluit zich het lommer boven onze hoofden. Tusschen de welige braambezi�nstruiken staat hier en daar een sombere gedenksteen ter herinnering aan dezen of genen, die bij den arbeid is omgekomen; een oud moedertje, met haar bundel hout op den schouder, komt ons tegen en groet ons eerbiedig; ginder pikt de sperwer in het groene hout; rondom is de wereld verdwenen in eenzaamheid prijkt deze schoonheid. Daar komen wij plotseling op eene open plek en door het bosch henen blikt van de hoogte het klooster naar beneden; het ligt bijna regt tegenover ons, maar in groote kronkelingen slingert zich nog de weg tegen de hoogte van den berg. Wij bereiken de eerste overblijfselen van den heidenschen muur, de half vergane erfenis der jaarduizenden, die tot ons is gekomen. Over de reusachtige kwarts- 86

		«

-ocr page 105-





		brokken slingert zich de klimop naar boven, als wilde zij het grijze heiligdom voor de nieuwsgierigheid van onzen tijd behoeden. Maar de tijd heeft een scherpen blik, en rusteloos vorschend, drong hij door om het geheim te ontdekken, dat dezen wonderlijken band omringt. Het laatste woord is intusschen ook thans nog niet gesproken, maar toch heeft men reeds verre het gebied van het bloote vermoeden achter zich. Voorheen onderstelde men, dat de reusachtige muur, die eene lengte heeft van drie a vier uren, van keltischen oorsprong was en de strekking er van was, de heilige woonplaats der goden van de woningen der stervelingen te scheiden. Wie kent niet die bloedige ruwe godsdienst, welker plegtig- heden in de eenzaamheid der wouden volvoerd werden ? Hooare bereen waren hare altaren ; op het steenen blok werd het offer geslacht; daar werden met woesten luister hare feesten gevierd. Dat was dan ook de eerste gedachte, die bij de aanschouwing dier ommuurde hoogten bij den geschiedvorscher oprees. Toen eerst daalde men eene schrede lager; uit de godenwereld daalde men tot de menschen neder en kwam men op het denkbeeld, dat deze voor eigene veiligheid en bescherming dit bolwerk hadden opgerigt. Op verscheidene plaatsen vindt men op de hoogten in de Vogezen die steenen omheiningen binnen wier wijde ruimte gansche stammen vlugtten, wanneer de vijand in het land was gevallen. Met dit vermoeden rees ook een nieuw gezigtspunt met betrekking tot de afkomst van hen die ze gebouwd hadden : men wees de Romeinen als zoodanig aan, want in hunne hand was de heerschappij over de volken, die zij moesten beschermen. Daaruit is de bewering ontstaan , dat de oprigting van die reusachtige muren even als van de kasteelen, welke hiermede in verband stonden, moest da«teekenen uit de derde of vierde eeuw, misschien uit den tijd van keizer Valentianus, die, gelijk bekend is, langs den ge- heelen Rijn tot aan Nederland versterkingen aanlegde. Een togt langs de muren, waarvoor verscheidene uren gevorderd worden, doet nog duidelijk den bouwtrant herkennen ; om de steenen vast aan een te voegen, heeft men gebruik gemaakt van eiken palen; datgene echter wat den blik het meest boeit en aan het geheel dat eigenaardig karakter geeft van wilde oorspronkelijkheid, is de doelmatige verbinding van de muren met de rotsen, die men op de hoogten aantreft en die den hoofdomtrek voor den muur schijnen te hebben bepaald. Wij stegen hooger en hooger en kwamen uit het woud op de opene vlakte; tusschen gladde door het water afgespoelde steenen, die het plateau bedekken, tieren welig de heidenplantjes; nog eenmaal strekt zich een groen veld voor ons uit � dan vormen de boomen een bladerdak en wij be- treden den drempel van het oude Odilienklooster. Van hoeveel geneugten, hoevele smarten was dit dak in die duizend jaren getuige! Op zijn rotspunt was het niet slechts een wachter des lands, die tot in de verste verte zag, maar ook een wachter des tijds, die daar beneden zijnen weg vervolgde. Hier was Barbarossa als gast aangezeten, hier dichtte de abdis Herrad haar geestelijk »Tuintje der Geneugten." Meer dan eens werd wel is waar de oude muur een bouwval, maar altijd rezen zij weder op uit hunnen val en thans nog zijn zij het meest geliefkoosde doel der wandeling niet slechts van alle godvruchtigen in den lande, maar ook van een iegelijk, wiens harte vatbaar is voor de schoonheid der natuur en de tooverkracht der grootsche herinneringen. Beiden vinden hierboven wat zij zoeken en tevens eene vriendelijke gastvrijheid, die ieder, welke ze ooit genoot, zich met dankbaarheid herinnert. Toen wij den kloostertuin doorgingen met zijne oude linden, stond de »overste" van het huis in de deur. Oud en jong, gasten en huisgenooten, noemden haar moeder en zij was in der daad dien schoonen naam waardig; altijd zorgvol, altijd zacht is zij en zoo vriendelijk als zij zelve waren de ver- trekken, waarover zij het bestuur voerde. In de eenvoudige eetzaal, ja zelfs in de gangen, overal stond een frissche ruiker veldbloemen op tafel; ook het tuintje op de smalle helling, waar de rots naar het dal voert was met zorg onder- houden. Ongedwongen en vrij speelden de kinderen der famili�n, die hier den schoonen zomer door- bragten in de ruime zalen; daarbinnen aan de tafel in de kamer zaten twee vrienden te schaken; men ging en men kwam en overal ontving men denzelfden vriendelijken groet. Het trof mij hoe het duitsche, vooral het noordduitsche element hier het sterkst onder de gasten was vertegenwoordigd, maar ook Franschen kwamen in menigte herwaarts en eens zelfs verscheen er 87

		�

-ocr page 106-

een gansche zwerm,
wel twintig koppen
sterk. »Bonjour ma
soeur, nous avons
faim, nous avons
soif, nous sommes
�normement fati-
gu�s."

Wij waren allen
verbaasd over deze
dramatische manier
om avondeten en
bedden te bestel-
len; vrouw-moeder
echter lachte zacht-
moedig en zonder
eenii��edruisch was

binnen het uur alles
gereed gemaakt.

Het eigenlijke
heiligdom op den
Odilienberg is de
kapel, die den naam
der heilige schuts-
vrouw van het kloos-
ter draagt; de bron,
waarvan het heil-
zame water door
ooglijders wordt
gebruikt, is eenige
honderden voeten
dieper gelegen.

Ook hij, wien
het geloof, dat eeu-
wen geleden zulke
mythen en zulke
heilige plaatsen het
aanzijn gaf, sinds
lang vreemd is ge-

worden, zal niet
zonder eenige aan-
doening de kleine
kapel betreden, die
meer een gemoede-
lijken dan een ster-
ken indruk maakt.
Daar zijn geene ge-
welfde zalen, waar
de storm eener met
vervoering uitge-
sproken rede vele
duizenden mede-
sleept, maar het is
als de binnenkamer
des gemoeds, waar
het Ik in stille over-
peinzing zich zelven
bewust wordt en in
hoogere stemming
den blik opwaarts
slaat, zonder door
talrijke buren ge-
stoord te worden.
Niet belemmerd
door dat groote, dat
het hart beangst,
kan men hier bid-
den ; het is een echt
kerkje voor vrou-
wen, wier vroom-
heid veel minder
rust vindt in dat
groote heilige ge-
meenschappelijk
zamenzijn, dan in
stille eenzaamheid
met zich zelve. �
Gansch anders

Odilienbron.

echter wordt het ons te moede, wanneer wij naar buiten treden uit de vreedzame afzondering der
kloostermuren in die woeste bergnatuur en altijd verder voortgaan over het rotsachtige plateau
tot aan den > wachtsteen", waarvan de kwartsblokken zich torenhoog verheffen en over den afgrond
hangen.

Daar maken wij halt en leggen wij ons neder en laten den blik weiden over het land, over den
ouden VVasgau, die daar onder ons zich uitstrekt voor onze oogen. Donkere bosschen, goudgele
golven van korenaren die het veld bedekken en daartusschen de oude steden en dorpen zoover tot de
horizon zich in blaauwe strepen verliest. Daar rijst een reusachtige toren omhoog � het is de dom
van Straatsburg. Dan keert de blik uit de verte terug tot onze naaste omgeving op het plateau,
waarop wij staan � daar liggen aan onze voeten de bouwvallige ru�nen, in slangvormige bogten

-ocr page 107-





		Odilienkapel. slingert zich het pad naar beneden door het laag geboomte; al die afgespoelde blokken schijnen ons reusachtige verlaten altaren � eene heidensche lucht omgeeft ons! � welk eene wondervolle tegen- stelling, na deze vriendelijke gewrochten der menschenhand, welk eene wildernis, waar men nog meent de scheppende elementen te voelen. De wind begint te ruischen; peinzend volgt het oog den langen heidenmuur met zijne verbrokkelde steenen , die hier weder in onze nabijheid oprijst; een kraai met breede vlugt zweeft daarover henen en daalt langzaam neder op de toppen der wouden. En geen sterveling is om ons. Daar waait ons onwillekeurig de geest van lang vervlogen eeuwen tegen, want waar liggen de twee groote magten , die eenmaal om het bezit der wereld streden, zoo na bij elkander als hier: het wegkwijnende heidendom en dat nieuwe christengeloof, dat alom in het duitsche land zijn zwaard zwaaide en zijne kloosters bouwde. Daar onder aan den weg stond een knoestige eik: daar viel mij het runenachtige lied van Herman Lingg in, dat dien tijd ons schetst: De laatste, die den strijd ontkwam, In het koele woud wil ik rusten, Was een zonderlinge skalde , Aan den laatsten eik van Wodan Hij sprak : o, draag, mij, stervenden man, Wil ik den laatsten adem uitblazen , Naar het koele, groene woud. Legt daar mijn lijk. Hij sprak � daar kwam de heirbende Der overwinnende christen en ; Zij doopten hem; zijn oog was gebroken, Zij doopten een doode. ia

		89

-ocr page 108-





		Dit alleen zijn de gestalten, die in dit groote echt historische landschap oprijzen en zij rezen als levend op voor mijn droomenden geest � daar klonken op eens fijne, zachte toonen � het was het avondgebed in het klooster St. Odilien. Daar knielden de nonnen in het koor en baden zachtkens : Ave Marta. � Vrede zij met ulieden � maar welke stroomen bloed s heeft dat woord gekost!.. .. In het koele woud wil ik rusten, Aan den laatsten eik van Wodan Wil ik den laatsten adem uitblazen Legt daar mijn lijk.

		90

-ocr page 109-



		.

		liet Mummclmccr.

		Idyllen uit het Schwarzwald.

		_rene schoone rustige wandeling is het, die wij thans beginnen; een lange blaauwe keten vormen de trotsche toppen van het Schwarzwald voor ons en in hunne schaduw liggen de bekoorlijke plekken waar ons doel ons henen voert. De diepe vallei, waardoor de weg loopt en de Acher tus- schen de ruwe rotsblokken door den Rijn te gemoet snelt, heet het Kappelerdal ; wij zijn omringd van weilanden, die den voet der groene hellingen omzoomen. Dit is de bodem, waarop Hebels alemanische gedichten en Auerbachs dorpsgeschiedenissen ontstonden, even gemoedelijk van vorm als zinrijk van betee- kenis. Ook de oude schilderachtige kleederdragt, zonder welke een echt volksleven niet is te denken, is hier nog in vollen bloei; onder den langen zwarten jas der mannen ziet men altijd nog het roode vest te voorschijn komen en van onder den breed geranden hoed staren ons de blaauwe, trouwhartige oogen aan. De dorpen zijn deftig en groot en waar wij ook een van die nette huizen binnentreden, treffen wij eene eenvoudige maar hartelijke gastvrijheid aan. Op tafel liggen eenige couranten; over alles wat er in de wereld gebeurt, is de boer bereid en in staat een antwoord te geven. Wij gaan met hem in stal en schuur, terwijl hij ons van zijne voorouders en zijne kinderen verhaalt, en als wij eindelijk vragen, aan wien wij zooveel vriendelijkheid hebben te danken, antwoordt hij fier: »Ik heet Michel Kobel V." Bij den hemel, Karel V kon niet tevredener met zijn naam geweest zijn dan Kobel V is! Een korte weg brengt ons eindelijk naar de herberg, het middenpunt der beschaving in elk dorp. Bijna alle herbergen in het Schwarzwald en ook daar buiten op de vlakte aan den Rijnoever hebben nog zeer oude uithangborden: leeuwen, adelaars of zwanen en de afbeeldingen dezer schuts- patronen prijken vaak zonder eenig onderschrift boven den ingang. De herbergier, die ons ontvangt, brengt zelf onze bagage in de kamer, waar wij vele gasten vinden en die zeer net is ingerigt. De wanden zijn met behangsel bekleed, en naast de groote mannen van 1870 vinden wij niet zelden

		9i

-ocr page 110-



		een portret van Schiller of Goethe; aan den zolder hangt echter al- tijd het paardentuig. Dat moet ook in eere blijven; de voerman is nu eenmaal het beligchaamde zinnebeeld van den vooruitgang. De gasten, die aan de tafel zaten, behoorden allen tot den eenvoudigen stand, maar zij waren allen intellectueel goed ontwikkel- de lieden; het waren houtwerkers en boeren, de klerk van den ontvanger der belastingen en de gemeenteveldwachter, de nacht- wacht en andere lokale waardig- heidsbekleeders. Op hunne uit- noodiging nam ik aan de tafel plaats en hoorde hoe zij een maatregel van de overheid be- oordeelden. De wijze waarop dit geschiedde, de fijne blik, waar- mede zij het gebrekkige er van doorzagen hadden inderdaad iets treffends. Overigens maakten de groote gebeurtenissen van de laatste jaren nog altijd het hoofd- onderwerp uit van het algemeene gesprek, en daarin mengden zich ook de beide voerlieden, die op eenigen afstand van onze tafel zaten, beiden in blaauwe kielen en ieder met de zweep in de hand. Zij streden heftig over de vesting- werken aan de Moezel en de Maas, en daar geen van beiden den strijd wilde opgeven, vroegen zij van den waard eene landkaart. Deze haalde terstond een drie of viertal kaarten. Als men ge- woon is in onze Alpen of op de beijersche hoogvlakten zijn glas bier te drinken, moet men wel ten hoogste verbaasd staan over het onderwerp dezer gesprekken. Ik althans heb daar nog nooit een nachtwacht betrapt op aan- merkingen over de wetgeving, en als de voerlui over een »Maas" spreken, dan is het in een geheel

-ocr page 111-




		Een dorp in het Schwarzwald, door B. Vautier.

		.*

-ocr page 112-

Sis

tissc? ^afeiv: m^f-t

E**tf \'\'

�fS��&S/ir

i\\ M^V\'i\'

<k v � *"

**&

->^

«Sj^V

T<�-x?te

� W\' \'.kth^

\' ";

Bouwvallen van het klooster Allerheiligen.

S C

?■/?
rt

anderen zin. Wat wij hier in ruwe trekken schetsen, vindt men ook in het

>■ » » groote aanzienlijke dorp Ottenh�fen, dat midden in ons dal ligt. Daartoe

y ■ - behoort tevens het gehucht Seebach, op zich zelf van geen beteekenis, maar beroemd

$kJ�f ⁽\'^oor ^z\'J^ne ^ru�nen ^van Bosenstein , die op de rotsen boven het vlek uitsteken, en door de

legende, welke daaraan verbonden is. De legende heet: tHet graf der burgtvrouw."

Om den vloek te verzoenen, dien een hongerlijdende vrouw over haar had uitge-
tr sproken, had de gade van een ridder van Bosenstein aan zeven knapen te gelijk het

leven geschonken, en daar haar gemaal niet te huis was, beval zij hare dienstmaagd
het overdadige van dezen zegen te vernietigen : zes knapen moest zij in het water werpen. De vader
echter, die juist voorbij kwam toen die gruweldaad zou gebeuren, redde de kleinen. In de stille een-
zaamheid des wouds, zonder dat de moeder er iets van wist, werden zij opgevoed en eerst toen zij
fiere, kloeke ridders waren, noodigde de vader hen op zijn burgt te gast. Het was een schitterend
feest en op dit feest stelde de burgtheer de vraag, wat het lot wel wezen moest van eene moeder,
die zelve hare kinderen den dood had gewijd. »Die moet levend in een graf worden gesloten," riep de
burgtvrouw van Bosenstein met gehuichelde verontwaardiging. Zij wist niet, dat zij haar eigen vonnis
uitsprak. De ridder sprong verstoord op en kondigde haar aan wat nu met haar gebeuren zou. Van

-ocr page 113-

het feest sleepte men haar weg naar het dal, waarin de bergstroom zich stort. Daar ziet men thans nog in de
rotsen eene diepe spelonk, als of zij door menschenhanden was gemetseld : dit is het graf der burgtvrouw.

Het pad, dat wij nu volgen, voert ons altijd dieper in het woud. Van den breeden weg, welke
in groote bogten er zich door henen kronkelt, voert hier en daar een steil voetpad naar boven door
het kreupelhout; als een groene stroom die met donkere golven voortrolt, liggen daar beneden de digte
bosschen met hunne kruinen ver onder ons. Welk eene diepe rust, welk eene heilige stilte; men hoort
slechts het zachte ruischen van het gebladerte.

Op zulk eene plek ligt het oude eerwaardige klooster Allerheiligen. Het is geen klooster meer,
slechts de bouw- toen de groote

vallen er van zijn Barbarossa in

zigtbaar, want
op zich zelven
staan de half ver-
gane pilaren en
in een gestort ligt
sedert vele jaren
het kruisgewelf
met zijne spitse
bogen. Maar
zelfs in de puin-
hoopen ligt nog
eene po�zij en
eene schoonheid,
die ons in deze
omgeving mag-
tig aangrijpt; het
is een tafereel
van zeldzame
po�tische kracht
� eene steenen
elegie.

De geschie-
denis van het
klooster is oud
en belangrijk; de
tijd zijner stich-
ting ligt in het
grijs verleden;

den stroom Caly-
cadnus verdronk,
toen reeds gaf
Uta van Schauen-
burg aan de prae-
monstratenser-
monniken deze
rijke bezitting en
het duurde niet
lang of het stift
was het magtig-
ste van den gan-
senen omtrek. In
de zeventiende
eeuw werd het
tot abdij verhe-
ven en handhaaf-
de , trots velerlei
tegenspoed, zijn
ouden roem, tot
het eindelijk in
het jaar 1802 het
lot deelde van
alle andere kloos-
ters en gesecula-
riseerd werd.

Maar nog
treuriger einde

Boer uit het Schwarzwald.

dan dit was het beschoren; slechts korten tijd later schoot een bliksemstraal uit den hemel en ontstak
het dak in laaije vlam. Het was juist op den dag der stichting, toen eenmaal plegtig klokgelui de
heerlijkheid der abdij verkondigde ; ditmaal echter was het de noodklok die wanhopend om hulp riep;
maar alle hulp was te vergeefs. Weldra lagen de prachtige gebouwen, die het klooster omringden, in
puin; alleen de zwart gebrande steenen pilaren der kerk stonden nog overeind en als een graf van
vergane grootheid ligt thans de schoone ru�ne te midden der eeuwig groene dennen. Men meent het
memento mori nog te hooren, dat weleer hier gezongen werd.

Wij gaan den ouden kloostertuin voorbij; door de ruischende linden speelt de wind; altijd
smaller wordt het dal, dat wij doorsnijden. Op eenmaal gaat het pad steil naar de diepte; het dal is
eene kloof geworden, in gespleten vormen, als trappen daalt de rots en daarboven jaagt de stroom
voort en woedend werpt hij zich op het rotspad.

-ocr page 114-

Het is de waterval van B�ttenstein, het prachtige boschtafereel, dat eeuwen lang in deze een-
zaamheid door niemand aanschouwd, voortduurde � het lot dat aan zoo veler schoonheid is beschoren.
Eerst de spiedende blik van onzen tijd heeft het aan het licht gebragt; een goed onderhouden pad
voert thans den wandelaar naar de zeven watervallen, tot wij door het Zierbachdal Oppenau bereiken.

Maar nog eene andere wonderschoone plek van het Schwarzwald ligt in onze nabijheid op deze
wandeling, wanneer wij van Ottenh�fen den straatweg volgen, die naar Hornisgrinde voert. Daar ligt
het Mummelmeer, die spookachtige kom, die het volksbijgeloof met honderden zwevende nixen bevolkte.
Het is een zwarten droevigen spiegel gelijk, in een lijst van dennenbosschen, waardoor de wind naauw

hoorbaar suist.
Hier was het dat
eens een jonge
schoone herder
met eene der
mummelen koos-
de en dartelde; zij
zaten te zamen
in het zachte mos
en zongen en
kusten; hij had
nog nooit, zoo
lang hij leefde,
zulk eene schoo-
ne maagd gezien,
maar ook hij zelf
was de schoonste
knaap uren in
den omtrek, met
licht blond haar
en wangen als
melk en bloed.
Geen gelukkiger
minnend paar
was ooit in het
Schwarzwald ge-
zien. Slechts ��n
ding vorderde zij

komen, moest hij
haar nooit roe-
pen , want dit
zou beider onge-
lukzijn. Twee da-
gen lang gedroeg
hij zich naar die
vermaning; toen
echter werd hij
als met geweld
naar den oever
gedreven, waar
de m ee rrozen
doorschijnend uit
de diepte opstij-
gen � daar riep
hij smachtend
den naam zijner
geliefde. Hij riep
� hij luisterde �
toen overtoog
een zwarte nevel
de bergen; het
water van het
meer begon te
bruisen en door
een onweder-
staanbaren schrik
voortgedreven
vlugtte de jonge
herder in het
De naaste omgeving

van hem: als zij

Boerenmeisje uit het Schwarzwald.

soms niet aan
den oever mogt
digtst van het woud en op de rotsen .... geen menschelijk oog zag hem weder.

van het meer stemt geheel overeen met de sombere legenden, die hier spelen. Op den zuidelijken
oever waar de bruisende Seebach uit de wildernis te voorschijn treedt om zich in het vrolijke dal te
storten, staat eene ruwe steenen hut; zij is niet bewoond en hare kale ruimte heeft niets van het
bekoorlijke, dat de adem en de tegenwoordigheid van menschen aan de wanden geeft. Zij is slechts
eene schuilplaats voor den verdoolden zwerver, als hij voor den storm vlugt, niemand en ieders
eigendom.

En nog woester wordt het, wanneer wij hooger stijgen op het oneffen voetpad; hier is ook
geene hut meer, maar slechts de overhangende rotswand beschut ons tegen storm en regen ; slechts
aan een der denrienboomen wijst ons een half vergane hand den weg, dien men volgen moet om aan

-ocr page 115-

Seebach.

het sombere meer te komen. Reeds de ouden bespeurden met hun fijnen zin het wonder, dat in deze
diepte rust en noemde haar lams mirabilis.

Op den top van de Hornisgrinde, dien wij nu bereiken, is het akelig ledig; de schrale wind
blaast over de vlakte, waarop de lage heideplant en het bruine gras een treurig leven lijdt; want
de bodem is moerassig en arm. Een hoekige toren, waarvan wij te vergeefs de deur zoeken, doet
ons het land overzien naar alle vier de hemelstreken, en daar ligt nu de schoone wereld tot in de
onbegrensde verte. Van H�hgau aan het meer van Constanz tot aan den Taunus reikt de blik, van het
gebied waar de Donau ontspringt zien wij ver over de vlakte van den Rijn tot den top der Vogezen.
En dat alles is ons, is ons duitsch land.

\', �;*

-ocr page 116-



		�

		Voor de Koerzaal in Kaden. In Baden-Badeii.

		2?%iet de roem, maar de naam van Baden-Baden dagteekent uit overoude tijden, want gelijk overal hadden ook hier de Romeinen zich reeds in de eerste eeuwen meester gemaakt van de warme bronnen en maakten zij ze tot het middenpunt van eene stad, die men Civitas Attrelia Aquensis noemde. Toen het uit den schok, dien de volksverhuizing aan Europa had toegebragt, weder eenigzins was bekomen, streefden velen naar zijn bezit; geestelijken en ridders dongen er naar, tot de oude Barba- rossa het aan markgraaf Hermann in leen gaf. Onder zijn geslacht bereikte de stad een hoogen bloei, want het oude slot, dat hoog op den berg stond, werd weldra aanzienlijk uitgebreid, en de bewoners namen deel aan het vrolijke leven der burgers, die daar beneden woonden tot dat het door de fransche soldaten in de asch werd gelegd. Nadat het lang een bouwval was geweest, werd het slot weder hersteld en thans dient het tot zomerverblijf van het regerende Huis. Een prachtige weg met een breeden muur voert van de stad naar boven en honderdjarige ruischende boomen beschaduwen den buitenmuur. Terwijl het oude gebouw, dat in 1689 verbrandde, van groote architectonische waarde was, zoodat men het vaak vergeleek met het Heidelberger slot, is het tegenwoordige gebouw eenvoudig en bescheiden; bijna alle vertrekken getuigen meer van den zucht om een gemakkelijk leven te leiden dan van vorstelijke praalzucht. 13 97



		*.

-ocr page 117-



		Aan den ouden tijd, toen het kasteel in zijn vollen luister schitterde, herinneren nog de geheim- zinnige onderaardsche kelders, die diep onder het slot gebouwd zijn, en waarvan de ware bestemming thans nog niet zeker is. Met flikkerende toortsen daalt de gids naar beneden en tastend volgen wij hem door de labyrinthische gangen; hier knarst eene kerkerdeur en daar een ijzeren grendel, en wanneer wij het meer van nabij bezigtigen, zien wij dat de deur uit eene steenen plaat bestaat en de grendel tien voet lang is en van de eene cel naar de andere loopt. Lang was men algemeen van oordeel, dat men hier een gebouw had van het oude veemgerigt, en zoo daarvoor geen historisch bewijs is aan te voeren, is toch de afschuw, dien de eerste indruk maakt, zoo groot, dat men begrijpt hoe hij ontstond. Welk een vreeselijke, onbarmhartige tijd, die ijzer en metselwerk te baat nam om zijn vijanden zulk een kerker te bouwen. Wat is de gevangenschap in onze dagen bij deze gevange- nissen vergeleken! Veel hooger, bijna een uur boven de stad zelve, staat het oude slot, eene prachtige ru�ne, die eeuwen lang in het digte groene woud verscholen lag, voor de nieuwsgierigheid der menschen het pad terugvond, dat derwaarts leidde. Thans is alles met zorg onderhouden en de weg is effen ge- maakt, want tegelijk met de menschen kwam hier ook de weelde van Baden-Baden. Maar de reus- achtige rotsgevaarten, die woest en steil achter het slot oprijzen, doen ons beseffen hoe het hier was voorheen, toen nog Hermann en Bernhard, Jakob en Christofel op Hohen-Baden zetelden. Van hier heeft men een wonderschoon uitzigt op den omtrek; men ziet beneden zich de stad die zich in het groene dal uitstrekt aan beide zijden tegen de helling gebouwd; ginds weder aanschouwt men welige weiden of begroeide heuvelen en vrolijk kabbelen de heldere golven in het dal. Het is waarlijk een klein paradijs dat wij hier aanschouwen. Wanneer we van Hohen-Baden onzen togt verder voortzetten, ontmoeten wij een anderen burgt, die op een steile rots is gebouwd en die eenmaal het slot was der graven van Eberstein. Zij zelven zijn reeds lang verdwenen in armoede en onbekendheid gestorven, maar om de fiere muren van hun slot slingeren zich nog altijd de takken der legenden; en zoo geen koene ridder dezen meer bezocht, menigmaal verscheen daar toch nog een mijmerend dichter. De schoone ballade die Uhland den graven van Eberstein wijdde, is nog in aller gedachtenis. Wij echter nemen thans afscheid van den ouden tijd en dalen af uit het eenzame woud naar het bonte gewoel van het heden, daar beneden in het dal. De oorzaak der tegenwoordige ontwikkeling van Baden, dat een geheel fransch karakter draagt, tot dat het jaar 1870 aan deze traditie een einde maakte, waren de tallooze vlugtelingen, die uit schrik voor de groote revolutie over de grenzen weken en van het meer van Constanz tot aan Coblenz zich in de duitsche steden vestigden. Sedert dien tijd is het getal vreemdelingen ontzaggelijk toegenomen, want terwijl het in het jaar 1820 nog slechts vijf duizend bedroeg, komen er thans ongeveer zestig duizend \'s jaars. De inrigtingen die voor het genot van deze lawinen van gasten tot stand zijn gebragt, hebben een graad van volkomenheid bereikt, die aan de inwoners regt geeft hunne badplaats de eerste badplaats der wereld te noemen. Dit is intusschen minder in hygi�nischen zin waar dan met betrekking tot het voorname gezelschap dat hier zamen komt. De ziekte welke Baden-Baden het beste geneest, is verveling. Want de overoude zucht, die de gansche menschheid bezielt en door duizenden lippen wordt uitgesproken, ofschoon hij ook voor duizenden onvervuld bleef, de zucht naar genot en pracht en luister en vreugde, wordt hier op schitterende wijze vervuld. Zonder ophouden dragen bedrijvige handen alle goederen der aarde herwaarts, de koopman zijne schatten en de tuinman zijne bloemen, de goudsmid zijn kostbare kleinooden en de kunstenaar zijne kunst. Over de gezellige tafeltjes ruischt de muziek, over de groene vlakte rennen de harddravers en knallen de schoten. Sirenen met gouden lokken verdringen zich aan de bron, die eenmaal verborgen lag in het groene woud. Onvermoeid klinken en dreunen hier allerlei toonen en hoort men zang en spel: geniet, leeft, schept vreugde! Maar daar al dit genot slechts bevrediging der zinnen en geen geluk schenkt, zoo werd nog een genot er bijgevoegd ; dit hield een blinkenden kogel in de hand en sprak : hier is het wezenlijke, waarlijke geluk � beproef het. Dan liet het den kogel rollen; duizenden schitterende oogen volgden hem, duizenden aan klinkend goud rolden bij eiken worp over tafel en altijd op nieuw herhaalde de magere

		08

-ocr page 118-

-ocr page 119-



		Het oude slot bij Baden , door R. P�ttner.

-ocr page 120-



		Ingang tot den burgt Eberstein.

		daar zwijgt alles, zoodat men bijna den adem hoort van den man, die over de grootste dagbladen der wereld zich heenbuigt. Het is de leeszaal, in den rijksten renaissance stijl gedecoreerd, maar ook hare gasten worden naar buiten gelokt door den sprankelenden vuurregen; reeds ziet men het oude slot door bengaalsch vuur verlicht, duizenden schoten knallen en van alle zijden wordt het schouwspel daverend toegejuicht. Het wordt middernacht v��r het leven op het plein van het Koerhuis eenigzins vermindert; de juwelier sluit zijn winkel, dien hij uit het Palais Royal gedurende het badsaisoen herwaarts bragt, en de blonde nachtwandelaressen, die met begeerige blikken de fonkelende kleinooden aanstaarden, gaan langzaam van daar. Baden-Baden begeeft zich ter ruste. � Wien het gegeven was door de vensters heen te zien, zou nog tot het aanbreken van den morgen menig tafereel kunnen aanschouwen uit het storm- achtige leven, maar gelukkig hangen voor de vensters digte damasten gordijnen en de Hinkende Duivel bestaat, zoo als elke duivel, slechts in de verbeelding. In huis en op straat wordt alles stil en slechts de bruisende Oos stroomt murmelend door de stad onder de graauwe ijzeren bruggen.

		ioo

-ocr page 121-



		�\'

		Plein in het klooster Lichtenthal.

		Het drukste is het saisoen natuurlijk, wanneer in den herfst de groote wedrennen plaats hebben. Deze behooren tot de meest beroemde op het vaste land, ofschoon daarmede eerst in het jaar 1850 of daaromstreeks een begin is gemaakt. Niet zelden werden in den laatsten tijd honderd a twee honderd paarden aangegeven, waarvan intusschen slechts de helft in de renbaan verscheen, en de prijzen hadden een gezamenlijke waarde van vijftig duizend gulden. Onder hen, die deze wedrennen bevorderen, is ook de keizer van Duitschland, die groote belangstelling daarin betoont. De renbaan ligt ongeveer twee mijlen van de stad verwijderd, in de Rijnvlakte nabij het dorpje Iffezheim en daardoor is Iffezheim het. schitterendste geworden wat het schitterend Baden aanbiedt. Ook het duivenschieten, dat afschuwelijke jagtvermaak, dat gelukkig niet in Duitschland is door- gedrongen , ondervindt dezelfde belangstelling; het aantal levende duiven, die jaarlijks voor dit doel ♦ verbruikt" worden, bedraagt vele duizenden. Maar de eigenlijke en grootste bekoorlijkheid die het leven in Baden schenkt, ligt niet in die prachtig uitgedoschte menigte; wij moeten ze zoeken in die zeldzaam schoone villa\'s, welke in de Lichtenthaler Allee aan den oever der rivier zijn gebouwd. Met de grootste zorg en onberispelijken smaak zijn de tuinen aangelegd, welke ieder huis omringen; voor een enkelen tuin werden vaak meer dan duizend karren van de beste tuinaarde aangevoerd en meer dan vijftien honderd planten zijn soms bijeengebragt om een enkel bed te vullen. Als het avond geworden is, ziet men slanke vrouwengestalten 101

-ocr page 122-

�.

wf\'-CwU *

\'-"**.

■>:?>

«&=#*#

r*=^Pr.;

\'Iffij&�r

ifi

w$�gk

t��^y^mn

k>«�

Ja /**■<■.\'\'s|t.

7- W

i\' /
/ \'■\'

«?■ cs

rx^

»�

��M

!:<&

EHS�vflg

S-fttaK¹,

■v

� 0

^!;>.-:

-ocr page 123-

over den met fijn grint bestrooiden weg zweven met een boek in de hand of arm in arm vertrouwelijk
pratende, terwijl uit het geopende venster daar boven een van Mendelssohn\'s liederen klinkt. Het is
reeds laat geworden; aan de fraaije ijzeren deur van het hek staan twee kinderen met een grooten
St. Bernhards hond, die hen met zijn goedige, verstandige oogen gadeslaat, want de schoone blonde
zuster die hen vergezelt, heeft bijna vergeten dat zij een waakzaam oog op de kleinen moet houden.
Zij wandelt, met haar eigene gedachten vervuld, langs de geurige bloemperken, met haar blanke hand
de bloemen streelend en half fluisterend stemt zij in met het lied, dat uit het geopende venster haar
tegenklinkt:

Ik gaf dit den dartelenden winden
En vrolijk droegen zij \'t voort.

Zoo is dan geen plek op aarde schoon genoeg, of er zijn menschen die verlangen hare bekoor-
lijkheid te ontvlieden.

Villa in de Lichtenthaler Allee.

102

-ocr page 124-



		Rotsland van Dahn.

		In den Pfalz.

		\|3%en zonnig tafereel is het, dat zich voor ons ontplooit, wanneer wij den bodem van den Pfalz ^betreden. Vol beweging is het leven rondom ons; het is een polsslag, die sneller jaagt dan in andere ■deelen van het duitsche land. Men spreekt hier zelfs luider en heftiger; zoowel in het genieten als in den arbeid openbaart zich een zekere energie, die ons aantrekt en medesleept. Het geheim van het volkskarakter ligt in de wijnranken, die hier op bergen en in dalen bloeijen en zelfs de armste woningen omslingeren. Wel is vaak menig stuk land, dat zooveel voordeden oplevert en waarvan dan ook alle partij is getrokken, niet bijzonder schoon, maar het draagt den stempel dat het door inspanning en vlijt werd wat het is; nogtans zijn er in den Pfalz streken waar des menschen hand nooit de schoone koene vormen aantastte, welke de natuur wrocht en waar men, in plaats van de nijvere hand des volks, de bekoorlijkheid van het natuurschoon aantreft. Juist naar dat gedeelte van den Pfalz voert onze weg. Het is het Rotsland van Dahn, waar een reeks van donkere pijnbosschen zich uitstrekt, afge- wisseld door hooge rotsen van grilligen vorm. Het zijn die oorden, waar van de steile bergtoppen de bouwvallen der burgten in het dal ne�rblikken, binnen wier muren eenmaal het geluk en het ongeluk des lands besloten werd. Uit het kleine stadje Bergzabern voert ons de gele wagen, die hoog beladen voor het posthuis -staat, berg opwaarts; nog altijd stijgt de weg tusschen het digte bosch en den ouden molen voorbij. 103

-ocr page 125-

Hier en daar staat een eenzaam kruis op den weg; hier en daar ontmoeten wij een wagen die langzaam
ons voorbijrijdt � maar ondanks de stilte van het landschap voelt men hier de drukte van het verkeer,
dat zich in de daden en woorden der bewoners afspiegelt. Hoe klein een dorpje ook is, bedrijvig en
opgewekt is het volk; elk kind heeft aanstonds zijn antwoord gereed, wanneer men vraagt waar de weg is die
naar den steilen berg voert, welke men den »Jungfernsprung" noemt. In de gelagkamer der herberg echter,
waar des avonds de sommiteiten van het dorp bij een glas bier bijeenkomen, is elke gast welkom, en

heeft hare bescher-
mende hand uitgestrekt
over dit heiligdom. Een
woud van beuken, wier
toppen slechts door de
zon worden bestraald,
overschaduwt het pad
dat naar den burgt voert,
en daar boven aanschou-
wen wij de onbegrensde
wereld met hare akkers
en stroomen, met hare
steden en torens.

Hier zat eenmaal
in treurige mijmering
verzonken keizer Hen-
drik JV, toen de duit-
sche vorsten hem trouw
hadden opgezegd, zoo
hij niet binnen zes
maanden den banvloek
had gelost; herwaarts
bragt een stille stoet
de kostbare kleinooden
des rijks, welke jaren
lang binnen deze muren
bewaard werden. En
thans � slechts een-
zame bouwvallen waarin
geen vorst meer woont,
waaruit geen lied meer

de eenvoudigheid van
de kamer, de spraak-
zaamheid van hen, die
daar bijeen zijn, doet
ons aangenaam aan.

Den volgenden
morgen begeven wij ons
op weg naar de twee
groote burgten, welke
door een lang en lom-
merrijk pad verbonden
zijn, op de Trifels en
den Madenburg. Slechts
woeste bouwvallen zijn
van beide nog over-
gebleven, maar bouw-
vallen, welke ons al de
pracht van het verleden
voor den geest roepen.
Vooral de Trifels is rijk
aan zulke herinneringen.
Het is niet slechts een
kasteel van vorsten ge-
weest , maar een keizer-
lijk slot in al zijn heer-
lijkheid. De menschen
daar beneden hebben
het in hun dagelijksche
beslommeringen wel is
waar vergeten, maar de
groote eeuwige natuur

Trifels

klinkt! Geen ander goud vult deze ruimten dan het gouden licht der ondergaande zon, die deze muren
beschijnt. Lagchende kinderen spelen, waar eenmaal vorsten tranen stortten en slechts het beukenwoud
met zijne ruischende kruinen staat er nog, hoog en fier, en het gezang der vogelen klinkt onder de
takken, en donker mos groeit op de stammen � maar de keizersburgt, de oude Trifels is voor
altijd stom.

De tegenwoordige hoofdstad van den Pfalz, zoo men in de provincie van hoofdstad mag spreken,
is Spiers. Zij is noch door hare grootte, noch door haar roem bekend. Maar toch had zij een be-
langrijk verleden, en behoort tot de steden die zich door hare geschiedenis eene eerste plaats hebben
verworven. Ook haar bloei begon, even als van alle steden aan den Rijn reeds vroeg en hare stichting
dagteekent uit den romeinschen tijd. Onder de frankische koningen reeds hield hier een bisschop hof
en twee eeuwen later hadden de Carolingische keizers Spiers tot hun meest geliefde verblijfplaats
bestemd. Meer dan eenige andere duitsche stad, werd het van nu af met de overleveringen van het

104

-ocr page 126-



		Madenburg. keizerrijk verbonden is. Het moest maar eene tijdelijke woonplaats zijn, maar het werd de eeuwige rustplaats van die wereldgebieders. Slechts dan, wanneer zij naar een schitterend feest verlangden, naar eene ontmoeting met al de vasallen op den Rijksdag, was hun blik op Spiers gevestigd; ook dan als hun hart moede was en zijn einde voelde naderen, rigtte hun blik zich derwaarts: Spiers was de laatste gedachte der duitsche keizers. »Geef mij mijn paard," sprak keizer Rudolf uitgeput en gebogen onder den last van zijn veelbewogen leven, en toen trok hij naar Spiers om daar te sterven op den drempel van zijn graf. Maar waar is thans dit graf? Met reusachtige muren en torens rijst thans in de verte een ge- bouw ; dat is de dom, dien Koenrad II als graftombe voor zich en zijne opvolgers oprigtte, die door zijn zoon en kleinzoon, Hendrik II en Hendrik III voltooid werd. En eene gansche reeks van duitsche keizers en keizerinnen werden na hen nog in deze keizerlijke graftombe begraven; Hendrik IV op wien de banvloek van Gregorius rustte, Hendrik V, de keizerinnen Gisela, gemalin van Koenraad II, Bertha, gemalin van Hendrik IV en de gemalin en dochter van Barbarossa, Beatrix en Agnes. Zoo paarde zich aan den luister, dien de volkrijke en beroemde stad bezat, nog deze gewijde waarde, die zes eeuwen lang door geen vreemde hand ontheiligd werd. Wederom is het dat vreeselijke, gevloekte jaar, welks cijfer op alle streken van den schoonen Palts zoo onuitwischbaar is ingeschroeid, het jaar 1689, waarvan ook de oude Rijksstad het offer werd. Zij had zwaar geleden in den dertigjarigen oorlog, maar ondanks die zware beproeving, werd toch haar bestaan gered; zelfs de woeste mannen uit dien tijd hadden nog eenigen eerbied voor het graf 14 I05

-ocr page 127-





		De dom te Speyer, door L. Ritter.

-ocr page 128-



		Keizer Ruilolfs togt naar Spiers.

		en voor de heilige namen der keizers. Eerst der roof benden van Lodewijk >den Groote" was het voorbehouden, ook het laatste overblijfsel te vernietigen en zich met den smaad te bezoedelen, waar- voor de zweedsche krijgsknecht was teruggedeinsd. Zij waren het, de soldaten van den grooten koning, die onder aanvoering van Louvois, Montclair en M�lac de heilige graven in den dom van Spiers ver- nielden en met de hoofden der duitsche keizers � kegelden! Toen echter staken zij ook Spiers aan de vier hoeken in brand; zij wilden een ander graf in de plaats geven voor dat, hetwelk zij verwoest hadden, en zij maakten de stad zelve tot een graf en het land, hetwelk het omgaf, tot eene woestenij. Geen steen bleef op den anderen; de dom alleen bood weerstand aan de vernielzucht en zoo men ook alle sieraad aan zijne muren ontroofde, de muren zelven bleven onwrikbaar. De fransche revolutie bragt een nieuw lijden ; de heilige dom strekte aan de sol- daten der Republiek tot magazijn, in welks lokalen alle oorlogsbehoeften geborgen werden, die door den oorlog zelven werden vernietigd ; waar eenmaal het orgel het Te Deum deed hooren, daar klonk thans uit woeste kelen de Marseillaise. Ja eenmaal was het zoo ver gekomen, dat de prachtige tempel voor eenige duizende francs als afbraak zou worden verkocht! Met schrik worden wij vervuld, wanneer wij hooren, hoe vaak het leven der groote mannen aan een zijden draad hangt; en wij sidderen bij de gedachte aan het onherstelbare van zulk een verlies. Zoo zijn wij ook hier te moede bij het aan- schouwen van dit wondervol gewrocht, dat voor de duitsche kunst van onberekenbare waarde is. Nadat men den dom van Spiers bezeten heeft, hem dan, na al de stormen der wereldgeschiedenis doorstaan te hebben, voor een spotprijs verkocht, te verliezen � dat ware een smart die het duitsche volk nooit zou zijn te boven gekomen. De restauratie van den dom in zijn tegenwoordige schoonheid is ontegenzeggelijk eene der grootste verdiensten van den koning van Beijeren; het was het streven van Lodewijk I, die alle kunsten beschermde, om den dom zoo prachtig mogelijk te restaureren. Wanneer men van buiten den voorgevel beschouwt, bespeurt men ter naauwernood de ontzaggelijke massa, want men ziet de deelen niet, die achter liggen, terwijl het geheel het aanzien heeft als of het in den tegenwoordigen tijd was opgetrokken. Dit moet bij de eerste aanschouwing een ongunstigen indruk maken, maar ouderdom en eerwaardigheid zijn eigenschappen, die wij onafscheidelijk verbinden en men kan zich den grooten wereldbekenden dom niet denken zonder de kleur die de eeuwen aan de gebouwen geven. Ook het inwendige, met de prachtige fresko\'s van Schrandolph versierd, geeft aan den diepen

		106

-ocr page 129-



		Gezigt op Spiers. indruk, dien de bouwtrant op zich zelf en de fraaije evenredigheid der vormen te weeg brengt, nog de bekoorlijkheid, welke aan modernen arbeid eigen is. Men zal dit misschien niet duidelijk vinden en het eene mis- kenning achten van de architectonische schoonheid, maar niets ligt minder in onze bedoeling. Beter, dan de uitvoerigste verklaring dit vermag, heeft een vreemdeling in zijne behelpelijke taal uitgedrukt wat wij bedoelen 5 een Engelschman, die met het hoofd in den nek de wanden en het gewelf aanzag, zeide : � De dom van Spiers bevalt mij nog het best van alle kerken; hij is veel beter dan die van Straatsburg, Milaan en Keulen." � Inderdaad, vroeg ik getroffen, en wat geeft hem in uwe oogen dien bepaalden voorrang?" � Wel, hij is zoo netjes; hij is de netste dom van de gansche wereld." Dit verhaalde mij mijn gids; hij besefte zelf de waarheid niet, die in Wapen van Spiers. deze woorden lag. Toen daalden wij af in de donkere groeve en weder kwamen wij in het licht; onze weg leidde door de verschillende kapellen; de laatste was aan de heilige Afra gewijd. Hier maakten wij halt; hier is de plaats, waar men eenmaal het lijk van keizer Hendrik IV bijzette, toen hij onder den ban- vloek was gestorven en de geestelijkheid weigerde, hem in het graf zijner voorouders toe te laten;

		107

-ocr page 130-



		vijf jaren lag de zerk van den man, die eenmaal in het kasteel van Canossa om vergiffenis smeekte v��r de rustplaats zijner vaderen; zelfs het lijk nog zou het lot deelen, dat eenmaal de levende onder- ging. Dit zijn de onzigtbare schaduwen, die uit vroeger eeuwen op deze heilige muren vallen, als op een schoonen zondag morgen het priesterkoor met wierook en kaarsen hier voorbij trekt, en deze schaduw wordt door geen laag frissche verw weggenomen : zij zijn het sombere erfdeel dezer plek! Hendrik IV en zijn Canossa blijft eene herinnering voor het duitsche volk, die altijd aan den dom van Spiers verbonden zal zijn.

		Een straat in Spiers.

		108

-ocr page 131-



		Heidelberg.

		Sjiiet slechts onder de menschen, ook onder de steden zijn er idealen, gelukkigen, die de lieve- lingen zijn van allen en een van die idealen is het schoone Heidelberg. Licht en vrolijk strekt het zich uit langs den zoom der rivier; de bergen die ons omringen, zijn gehuld in een licht blaauw waas-, overal bruisende watervallen, de dampkring vervuld met welriekende geuren en overal lustige men- schen. Het karakter der stad, waarin intellectuele ontwikkeling en vrolijk genot bestendig doorstralen, is thans zoo innig met haar verbonden, dat wij ons naauwelijks meer kunnen voorstellen welken smaad en smart zij doorstaan heeft v��r haar zulke dagen beschoren waren. 109

-ocr page 132-

Reeds in den tijd der Romeinen werden de hoogten boven den Neckar versterkt, en daarna
werd er de burgt op gebouwd, dien de bisschoppen van Worms hier stichtten. Het waren woeste
ruwe tinnen, die nu eens deze dan gene ridder in leen ontving, tot dat eindelijk Koenrad uit het huis
der Staufen de kleine stad stichtte, de stad der paltsgraven aan den Rijn. Hare eerste levensdagen
waren moeijelijk en zwaar; alles had tegen haar zamengespannen, en toch was hare levenskracht niet
te vernietigen-, uit de asch, die haar verteerde, uit den stroom die haar verzwolg, steeg zij altijd met

is magt. En inderdaad,
een magtige schoone tijd
brak aan. Gezegevierd had
keurvorst Frederik over
al zijne tegenstanders; in
het hooge slot zag men
de edelste gasten en op
de hooge school de edelste
mannen uit den tijd; roem
en rijkdom, schoonheid en
blijde zin, alles werkt hier
zamen om het genot des
levens te verhoogen. �
Heidelberg was de parel
der duitsche steden ge-
worden en als een licht
schitterde het onder de
banier der vrijheid van
gedachte. Maar slechts
na eene korte poos werd
die banier een oorlogs-
standaard en dertig jaar
lang werd er om gestre-
den , voor eiken prijs wilde
men het aan de Duitschers
ontrukken.

Een nieuwe tijd ving
aan; ook op het gebied
des geestes ontstond oor-
log ; de legers rukten

nieuwen luister op en wa-
pende zij zich met het
wapen, dat alleen het on-
geluk overwint: met de
kracht des geestes.

De hooge school te
Heidelberg, die in 1386
door den paltsgraaf Ru-
precht gesticht werd, is
eene der oudsten van
Duitschland en gaf weldra
aan de geheele stad een
eigenaardig karakter. Niet
slechts de glans van een
vorstelijk hof, niet slechts
de onge�venaarde schoon-
heid der omgeving was
voortaan haar trots, maar
in het volle bewustzijn van
hare geestelijke kracht,
verhief zij het hoofd : zij
was de Minerva geworden
onder alle steden, die de
breede vlakte aan beide
zijden van den Rijn ver-
sierden. Haar hart was
bezield met de grootsche
gedachte, die eenmaal het
wachtwoord van volgende
eeuwen worden zou: kennis

Het Heidelberger slot. De vernietigde toren.

tegen elkander op; de grootste, vreeselijkste oorlog, dien de wereld ooit had aanschouwd, brak los.
Nu taande ook het geluk en de vrede der schoone gravenstad. Eerst verscheen de sombere Tilly voor
hare muren : een monnik in uniform. Onverbiddelijk zond hij zijne boden naar elke stad, die hij aan-
tastte en eischte onderwerping; als zij dit weigerde werd zij te vuur en te zwaard verdelgd. Ook
Heidelberg ontving zulk een eisch; het werd belegerd, bestormd, verbrand; de intellectuele schatten
echter, de prachtige palatijnsche bibliotheek schonken Tilly en keurvorst Max aan den heiligen vader,
die deze parelen van den geestesarbeid der Duitschers opnam in het Vatikaan. Na Tilly kwamen
de Zweden en na de Zweden weder de keizerlijken, allen vol wraak en toorn; vuur en zwaard
beslisten over alles.

Maar de zwaarste van alle rampen die de stad onderging, werd haar berokkend door den
woesteling, die zich de allerchristelijkste koning noemde en die den Rijn niet slechts veroverd en
verwoest, maar ook vernederd heeft.

Wij willen waarlijk de bestaande spanning niet grooter maken en eeren de dapperheid ook in

110

-ocr page 133-



		Pelgrims naar het slot. den vijand, maar des ondanks � aan de rooftogten van Lodewijk XIV kan geen Duitscher denken,. zonder dat hij gloeit van toorn. En Frankrijk gevoelt dit zelf. »Duizend jaar zullen er noodig zijn," schrijft Victor Hugo in zijn brief van den Rijn, * voor men in Duitschland dit vergeten zal; de oorlog in den Palts is een smet op den naam van Turenne." Maar Turenne was slechts een van hen; daar was ook M�lac, daar was ook Lorges, mannen, die de geschiedenis niet noemen kan, zonder dat zich de vloek van duizenden over hen uitstort! Arm Heidelberg! wat hebt gij in die jaren 1674 tot 1693 geleden ! Zooveel heeft geene enkele stad doorstaan. Verzengde bladen met bloed beschreven met bouwvallen tot illustraties, dat was uwe geschiedenis in die dagen. Het prachtigste werd verwoest, door kruidmijnen sprong in de lucht wat de kogels niet hadden vernield5 beul en krijgsknechten verbrijzelden het aloude wapen der Wittelsbacher; men brak de graven op en gaf het stof der vorsten aan de winden prijs. Het was geen smart meer; het was vertwijfeling, die in aller gemoed heerschte. In die overmaat van smart daagt de keurvorst den maarschalk uit tot een tweegevecht, maar de maarschalk weigert en de vlammen verspreiden zich verder door het duitsche land. Parijs illumineert en ontsteekt vreugdevuren; de koning laat in Notre-Dame een Te Deum zingen ter eere der inneming van de stad en, omringd door zijn geestelijke hoog- waardigheidsbekleeders en maitressen, dankt hij God voor de overwinning! Het arme land aan den Rijn lag verwoest, bloedend, vernietigd onder dien zege � den zege behaald onder den grooter. Louis Quatorze. De volgende eeuw ging, ondanks den grooten oorlog der wereldgeschiedenis, stil en kalm voor Heidelberg voorbij; altijd leed de stad nog onder de vroegere rampen, maar zij was te moede als menschen, die het ergste, het onbeschrijfelijkste geleden hebben en die nu ongevoelig zijn voor hetgeen hun verder overkomt. Haar bloei, haar luister was vergaan; zij was geen waardige buit meer voor de eerzuchtigen, die oorlog voerden en leverde geen terrein meer op voor de zware voetstappen der Geschiedenis. Eerst met den aanvang van onzen tijd ontwaakte de stad uit hare verslagenheid, uit de onmagt, waarin zij was gevallen; zij kreeg hare krachten weder; zij werd weder jong, zij werd weder het brand- punt der duitsche wetenschap. 1 Een nieuw leven ontwaakt in de bouwvallen." Als ooit die troostvolle

		ui

-ocr page 134-





		Verwoesting van Heidelberg, door W. Diez.

-ocr page 135-



		uitspraak der geschiedenis bewaarheid werd, dan is het wel ten aanzien van Heidelberg. Dezelfde stad, die alle gruwelen der ver- woesting doorstaan had, werd een kern, waarvan de scheppende kracht zich over gansch Europa uit- strekte ; voor de groote daden der wetenschap ging van hier de gedachte uit; hier was de bakermat voor de edelste namen in de wereld des geestes. En zoo verhelderde zich weder langzaam het gelaat der stad en kreeg het de uit- drukking , die wij in het begin van dit hoofdstuk er aan toekenden en dat in onze dagen nog het kenmer- kend karakter van Heidel- berg is. De tegenwoordige stad lacht ons tegen als de man, die nooit eenigen te- genspoed ondervond en toch weten wij aan welke smarten deze schoonheid heeft bloot- gestaan. Niet slechts de he- mel , ook de aarde en de wereldgeschiedenis heeft zij- ne martelaren en onder deze stille martelaren bekleedt Heidelberg zijne plaats.

		liet Heidelbcrgcr slot.		Moeijelijk is het dat

		geheimzinnige iets, hetwelk het karakter der stad uitmaakt, te ontleden om zich zelven at te vragen, wat het dan toch is, dat ons aan die stad gehecht doet zijn. Heidelberg zelf heeft niets, wat men in het dagelijksch leven »merkwaardigheden" noemt; het aantal zijner inwoners is gering en het leven biedt er weinig gelegenheid tot uitspanning aan. Maar meer dan duizend paleizen met al hunne schatten trekt dat verwoeste slot met zijne bouwvallen ons aan en men verlaat noode dat labyrinth, waar alle paden met wilde viooltjes en alle ruimten met grootsche herinneringen vervuld zijn. En de geurige bosschen daarom henen met hunne slingerpaden, waarop de zon hare schitterende stralen werpt � wie kan zich onttrekken aan die wel- riekende geuren, aan dat geheimzinnige, dat tusschen het digt geboomte verscholen is! Daar ligt door digt lommer omringd een kleine vijver, waar de ruischende beek tot rust komt en hare rust bewaart tot zij zich in het dal werpt. Wolfsbron heet deze plek, want hier is het, dat de waarzegster Jetta, die op den nabijgelegen Buttel woonde, door een wolf werd verslonden 5 daar ligt het Duivelsgat en daar boven de Koningsstoel en waar het bosch begint zien wij de lange rij van wonderschoone bouwvallen.

		112

-ocr page 136-

En nu uit de groene wil-
dernis terug naar de stad en
haar vrolijk leven, waar men
de intellectuele wereld in haar
luister en de jeugd in al hare
zorgelooze vrolijkheid ontmoet,
en wij vragen wederom wie
kan zich aan die betoovering
onttrekken. Ja, ook hier is
veel anders geworden in den
laatsten tijd sedert vader Van-
gara nog in al zijne majesteit
zetelde, omschenen door de
glorie zijner pandecten. Toen
Schlossers huis nog zijne gast-
vrije poorten ontsloot en de
eerwaardige Gervinus onbe-
vangen in de toekomst blikte.
Dat waren onze tijden en bij
Jupiter zij waren schoon!

Wij stijgen thans met
moeite naar boven, naar het
slot, want dat is toch altijd
de eerste togt van den vreem-
deling. Tallooze malen hebben
woord en teekenpen het be-
proefd om dezen parel van
duitsche schoonheid weer te
geven en hoevele gedachten
vol po�zie ontwaakten bij het
aanschouwen daarvan en wer-
den nooit geuit; zij rezen uit
het gemoed, maar daalden
als de sterren die van den
hemel vallen en in de diepten

verzinken! Duizenden hebben
hier gestaan en nog blijft de
tooverkracht dezelfde. Het
is een wondergeschiedenis : de

kracht dezer muren is reeds
lang verbroken, maar de

Heidelberger slot. Gezigt op het slotplein.

kracht die zij uitoefenen op
het gemoed is steeds grooter
geworden; deze kon door niets worden vernietigd.

Zooals men weet is het slot van Heidelberg geen gewrocht dat door ��ne hand of in ��n tijdperk
tot stand werd gebragt. Het is een zamenvoeging van paleizen, waarin de gedachten van drie eeuwen
en de geest van vele geslachten is zamengevat; het is als eene kleine stad van burgten en torens, van
zalen en tuinen; het is een pendant van de oude romeinsche paleizen, maar in duitschen geest en te
midden van een duitsch landschap.

113

-ocr page 137-





		Het Slot te Heidelberg, door L. Ritter.

-ocr page 138-




		Het slot te Heidelberg. Gezigt op het slotplein.

		Maar ook hier hebben keizerlijke handen den scepter gezwaaid en de rijksadelaar stond boven het portaal, maar het waren geen keizers, wier naam zoo verdorven en woest klonk als die van Nero en Galba, van Heliogabalus en Caracalla, maar ijzeren figuren met ijzerharde namen. Keizer Ruprccht was de stichter van den vleugel dien wij het eerst binnen treden, wanneer wij over de brug en door de poort het slotplein betreden. Het gebouw, dat ook thans nog naar hem genoemd wordt, is intusschen volstrekt niet het oudste gedeelte van het slot, want dit dagteekent uit den tijd van Rudolf en was reeds honderd jaar vroeger voltooid. \'Aan zijn bouwvallen verbinden zich de oudste en duisterste mythen. Wij gaan verder en komen voor een zaal waar de slotfontein staat; ook de vier zuilen van graniet zijn een erfstuk uit den tijd der duitsche keizers; zij stonden eens te Ingelheim in het paleis van Karel den Groote. Elk van die paleizen die wij voorbij gaan heeft zijne eigene geschiedenis, zijne eigene schoonheid en zijn eigene legende. Maar de prachtigste toch is dat, hetwelk genoemd wordt naar Otto-Hendrik. Hier staan wij voor een van de voortreffelijkste meesterstukken die de Renaissance in haar geboorte tot stand bragt. Ook dit vertoont de wonden van dien vreeselijken oorlogstijd ; ook dit is een ru�ne geworden; maar welk een onwederstaanbare schoonheid spreekt uit die half vernielde in puin gestorte deelen! Waarlijk, duizenden der prachtigste paleizen uit onzen tijd wegen niet op tegen dit eene, tegen dezen Torso van het paradijs! Men zegt dat Michel Angelo het plan heeft ontworpen en zoo ook voor deze bewering geen historische gronden zijn aan te voeren, dat zij bestaat is het beste bewijs

		\'M

-ocr page 139-



		Het uittrekken van een hcidcllierg\'.ch orps.

		voor de schoonheid van het gebouw. Het was in den tijd dat de sluimerende krachten der oudheid langzaam weder herleefden en elke schepping der kunst doordrongen. Xaast den bijbel gaf men de voorkeur aan de grieksche klassieken. Naast de jeugdige kracht der Reformatie verrees de herin- nering aan de oude, onvernietigbare schoonheid van het antiek. De vorsten begonnen zich te gevoelen als in de dagen van den Olympus en maakten de goden van dien tijd tot de gasten van hun huis. Deze rigting des geestes, dit streven van den tijd drukt zich ook in zekere mate af op den gevel van het prachtige paleis : dit is als het ware de versteende spiegel van die luisterrijke dagen van voorheen. In de nissen staat het beeld van Herakles naast dat van David; hier ziet men de christelijke deugden, daar de onttroonde en weder herlevende goden: Jupiter en Saturnus, Ares en Aphrodite. Roerloos en onwrikbaar boden al deze beelden weerstand aan het noodlot in die vreeselijke dagen van den krijg, toen alles te vuur en te zwaard verwoest werd. Nu eens zonk de hand van een held, dan weer de kroon eens konings of de borst eener godin � alles van steen; maar er lag een geest in deze verbrokkelde steenen en thans nog gevoelen wij de smart hunner wonden. En thans, thans slingert zich het klimop naar boven en bedekt mededoogend met zijn groene bladeren de verbrijzelde ledematen en de gebroken harten. Waartoe werd dan aan deze heerlijkheid het aanzijn gegeven ?-------om verwoest te worden !! Wie waren de meesters die deze wonderschoone muren hebben gebouwd ? Hun naam is verloren, niemand maakt op die schoonheid meer aanspraak behalve zijn werk. Slechts de wind ruischt door de opene poorten en het groen bloeit in de spleten; met snellen vleugelslag scheert de zwaluw langs de vensters en daarboven blikken de sterren naar beneden door het geopende dak. Weemoedig is het bestaan dat thans deze muren leiden ; zij zijn niets meer en zij hebben geen bestemming meer; hier heerscht het verleden ! En de menschen van het heden gaan voorbij, honderden zonder iets te begrijpen, tot er een komt, wiens vorschende blik doordringt in hetgeen geweest is en die eerbied gevoelt voor dit lijden. Dan herleven door dien blik de oude, roode muren; een geheim- zinnig leven vangt aan; men hoort den veerkrachtigen voetstap der vorsten weerklinken en het welluidend lagchen der schoone vrouwen. Het zou een eindloos werk wezen om al die gestalten weder in het leven te roepen en al die schaduwen in het licht te brengen, wier namen nog in deze bouwvallen leven. Elke plek is vol beelden, van de koningsgestalten af, die boven alles uitsteken, tot de dwerggestalten die in de kelders ronddolen

		"5

-ocr page 140-





		\'.\'f*

		Xrckarsteinach. om het groote vat te behoeden. Ook dat is een van de merkwaardigheden van Heidelberg die niemand verzuimen zal te gaan zien en waarop menigeen een eerbiedigen blik werpt, als een deel van den lang verganen luister der vorsten. Tweemaal honderd zes en dertig duizend flesschen, dat is wel een bene- velende gedachte. � Maar ach, ook het vat is ledig, ook het vat is maar een overblijfsel van dien tijd, toen de vorsten pronkten door de massa\'s, nadat voor hen het edele, hoogere genot van het bezit verloren was gegaan. Niet schooner, niet grooter kon de kuiper iets maken, toen dat oude met rijk beeldhouwwerk versierde vat in het jaar 1751 in stukken brak en door het tegenwoordige ver- vangen werd. De arme dwerg, wiens beeld in hout naast het groote vat staat, was eenmaal hofnar in het slot te Heidelberg, ongeveer terzelfder tijd als de koning van Pruisen met zijne reusachtige grenadiers speelde; eiken dag mogt hij vrij vijftien flesschen drinken en in de afschuwelijke gedaante van dezen dwerg, in de grappen van het half benevelde mannetje schiep de moede, oververzadigde tijdgenoot vermaak. »Arme vorsten uit een vervallen tijd, die uw genot zocht in dwergen en reuzen en de menschen vergat." Ja, Victor Hugo had wel gelijk. Wat was er toen in Heidelberg al niet te genieten! Leeuwenkuilen en oranjeri�n, schitterende zwelgpartijen en bloedige gevechten. Alles, alles! en van dat alles vindt men thans � niets meer. Een bouwval met groen klimop bedekt verrijst tegenover ons; het zijn niet de bouwvallen van een kasteel, het zijn de bouwvallen van een geheel tijdperk. Daar beneden echter, aan den voet van deze steenen elegie, bruist het leven der bonte studentenwereld, vol luid gejoel en vrolijke kleuren. De tijd toen Heidelberg den Paltzgraven aan den Rijn behoorde, is lang voorbij; thans behoort het aan de studenten; niet het slot meer, maar de universiteit is nu het middenpunt van zijn glans en zijne beteekenis. In de staatkundige geschiedenis heeft Heidelberg zijn roeping volbragt, thans ligt zijn roeping op het gebied der intellectuele geschiedenis van Europa. Thans blijft ons nog over in korte trekken het vrolijke en bonte tafereel te schetsen der studentenstad met al wat er in- en uit gaat. Heden staat het mij nog voor als de dag van gisteren, hoe ik afscheid nam van huis, hoe de banknoten zorgvuldig geteld op de tafel lagen bij de reispas en menige goede vermaning werd gegeven; en dan volgde de lange reis met hare. wisselende

		116

-ocr page 141-



		Bij Mannheim. avonturen, en hoe klopte het hart als de conducteur eindelijk het portier opende en ons toevoegde : »Heeren, de kaartjes voor Heidelberg." Niet zonder een gevoel van ontzag steeg ik af in dezen zetel der Muzen. Het blijft altijd een belangrijke togt voor den vreemdeling, die voor de eerste maal den weg van het station naar de stad aflegt; in die oogenblikken is onze geest een onbeschreven blad, waarop zich snel de eerste indrukken afbeelden, die eerst langzaam, zuiver en volkomen worden. Overal in de straten heerscht het leven dat aan de steden aan den Rijn eigen is. Men ziet menschen die gewoon zijn hunne zaken met open deur te behandelen. Meisjes met flinken tred en levendige oogen, jongens die schreeuwend vooruit dringen, werklieden in blaauwe kielen op de hoeken der straten en in de fiacres rijden studenten voorbij met stevels die tot over de knie reiken. Hier en daar ontmoet men een gestalte die ons onwillekeurig zeggen doet, dat moet een professor zijn. Wanneer men Heidelberg met andere zuid-duitsche steden, vooral met M�nchen vergelijkt, dan staat men verbaasd dat twee steden, geografisch zoo digt bij elkander, in beschaving zoover van elkaar verwijderd zijn, want de afstand tusschen de steden en dorpen in de oude Beijersche landen en den Rijn-Paltz is intellectueel zeker driemaal zoo groot als die landen zelven van elkander ver- wijderd zijn. Wie aan het station te Heidelberg een man neemt om zijn bagage te dragen, zou bijna in den waan komen, dat die menschen allen zeer aesthetisch ontwikkeld zijn en de hooge school hebben bezocht; zij spreken van Bunsen en van Gora zaliger, als van hunne goede vrienden. Zoo ontvangt men reeds terstond een algemeenen indruk van het eigenaardig karakter der stad, bij de kennismaking met de oppervlakte, die ook hare wortels heeft in het universiteits leven. Deze openbaart zich niet slechts in de populariteit der Heidelberger beroemdheden en in den eerbied, welken de pakkendragers voor hunne professoren hebben, maar in honderd ja duizend kleinigheden in de winkelramen waar bonte mutsen en linten prijken, in de kncipcn, ja zelfs in de honden die achter de Saxoborussen loopen. Wat de studenten van Heidelberg betreft, men kan ze verdeelen in de zoodanigen, welke het zijn en die, welke het heeten te zijn; maar de tegenstelling komt hier sterker aan het licht dan in de groote steden, waar het karakter van het studenten-element door het burger element zijn eigenaardigheid

		117

-ocr page 142-



		ISij Ludwigshaven. eenigzins verloren heeft. Onder hen die slechts studenten heeten behooren zij, welke hunne tent in het koffiehuis hebben opgeslagen, die meer met den pedel dan met den professor in aanraking komen en die meer tijd besteden aan de vorming van hun grooten hond dan van zich zelven. Maar zelfs voor hen, die het goed met den arbeid meenen, is de verzoeking groot, want weinige hoogescholen bieden zulk een ruim veld van genot voor de levenslustige jongelingschap. Meer dan ergens elders is in Heidelberg het echte duitsche studentenleven ontwikkeld en meer dan ergens elders lokt hier de schoone omgeving om op een helderen zomerdag naar buiten te gaan. Vooral zijn de beide stadjes Neckargem�nd en Neckarsteinach, de plaatsen die bezocht worden ; daar beneden in de rivier wemelt het van bootjes, daar parelt de wijn en van de rotsen staren de burgten met hunne trotsche herinneringen in den vloed. Ofschoon veel kleiner en van minder beteekenis, heeft toch het Ncckardal misschien nog de meeste overeenkomst met den Rijn, en de polsslag des levens is hier vrolijkheid. Wie kent niet, als de schoonste, die feesten, die in den gouden herfst aan den oever van den Neckar worden gevierd, als op alle bergen de wijnranken in bloei staan en de vuren schitteren, terwijl men van eigen grond en van eigen wijnstok den oogst binnenhaalt. Ook Mannheim is een geliefkoosd doel voor de uitstapjes van den Heidelberger student, vooral voor hen die de wereld liefhebben. In lange karavanen komen dan de nieuwsgierigen herwaarts, zoo vaak er iets nieuws te zien is, en mijlen ver Rijn op- en afwaarts wordt die merkwaardigheid ver- kondigd. Maar ook wat men ernstigen arbeid noemt, wat door aanhoudende inspanning verkregen wordt, kan de levenslustige student hier leeren kennen ; want alleen aan arbeid heeft Mannheim den rang te danken, dien het onder de duitsche steden inneemt; de geest des arbeids was het, die het nabijgelegen Ludwigshaven binnen weinige tientallen jaren te voorschijn heeft getooverd. Doch wie kan aan zulke ernstige dingen denken, zoo lang nog de bonte muts het zorgelooze hoofd bedekt. Wie het leven geniet, moet vrolijk van harte wezen; de tijd van zorgen komt van zelf. Dan is de tijd van werken en niet van genieten, maar altijd nader komt de bange ure van het examen, de ure, dat men het tolgeld betalen moet op het doornige pad der wetenschap. Een examen valt slechts ligt, wanneer men jong is, want dan slechts heeft men den moed te «bluffen". Later eerst bemerkt men, dat de oude Socrates gelijk heeft in zijne theorie van niet-weten, en dat wekt gemengde gewaarwordingen op. Ach, wat was ik zonderling te moede, toen ik de eerste examenbezoeken bragt. Hier en daar klonk de schel, hier en daar ging de schoone dochter des huizes door den gang, stilstaande en een blik van medelijden werpende op het versierde dier, dat ter slagtbank werd geleid : zij kende die ongelukkigen!

		118

-ocr page 143-





		I

		�J

		S e V

-ocr page 144-

Heidelberg zelf is een bloeijende tuin, maar wien dit nog niet genoeg is, wie bij de natuur ook
kunst begeert, dien staat niet ver van hier een tweede tuin open, wiens roem door gansch Europa is
verbreid. Wij maken halt te Schwetzinger. Van het stadje zelf is weinig te zeggen: het was voorheen
slechts het ondergeschikte aanhangsel van het vorstelijk zomerpaleis en thans is het een kleine nette

lila.lz.

Berooving van een karavaan door Roofridders .... 278

Neuwied................. 279

De oever bij Andernach........... 280

I )e toren in Andernach............ 282

Ru�ne van den aartsbisschoppelijken burgt te Andernach. 283

De burgt Hammerstein bij Brohl......... 284

Het slot Rheineck.............. 285

Aan de Laachersee............. 286

Aanval op een schip door roofridders....... 287

I.inz.................. 288

Aan den oever bij Remagen.......... 289

De Apollinariskerk............. 290

Op den Victoriaberg............. 291

I.ohrsdorf................. 293

Ahrweiler. Walporzheimerpoort......... 294

Ahrweiler. Het Geregtshof........... 295

Rech.................. 296

Hij de bonte koe.............. 297

Altenahr................. 298

Verwoeste rooversburgt............ 299

lilik op Xonnenwerth............ 300

Rolandseck en Xonnenwerth.......... 301

I )rachenfels................ 304

Sage van den Drachenfels........... 305

Heisterbach................ 306

Wolfgang Mtlller von K�nigswinter........ 307

K�nigswinter............... 308

Kapel van Godesberg............ 309

Ru�ne van Godesberg............ 309

Bladz.

Ingang der ru�ne van Godesberg......... 309

Bonn. Beethovens standbeeld.......... 310

Bonn. Arndts standbeeld........... 311

Bonn. Weg naar Poppelsdorf .... ..... 312

Bonn. Kerk op den Kreuzberg......... 313

Aan de Sieg................ 314

Keulen in de verte............. 316

Wapen van Keulen............. 316

Deutz.................. 317

Keulen. Aan het Thtlrnichen.......... 320

Keulen. De Sint Gereonskerk.......... 321

Keulen. Het Raadhuis............ 324

Keulen. De haven.............. 325

Keulen. De Apostelkerk............ 327

Flora in Keulen.............. 328

Keulen. Gtlrzenich............. 332

Keulen. De Sint Pieterskerk.......... 3$$

Burgemeester Gryn van Keulen......... 336

Aken.................. 337

Bruggepoort te Aken............. 339

De Smid van Aken............. 340

Neusz.................. 341

Voormalig kerkhof te Crefeld.......... 344

Reusz. De poort en de Drusustoren....... 345

Dusseldorp................ 348

Dusseldorp. De oude Jacobituin......... 349

Elberfeld................. 352

Ru�ne van de Paltz Kaiserswerth........ 353