-ocr page 1-

ïk/c 3 S3

TIJDSCHRIFT

VOOR

DIERGENEESKUNDE

UITGEGEVEN DOOR DE

MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE

ONDER REDACTIE VAN

Prof. Dr. G. KREDIET, Prof. Dr. J. A. BEIJERS, Dr. R.
VAN SANTEN, Dr. J. GRASHUIS en G. S. E. VEGTER

ZEVENTIGSTE DEEL

bibliotheek der

rijksuniversiteit

utrecht

UTRECHT
j. VAN BOEKHOVEN
1943-1945

-ocr page 2-

r

-ocr page 3-

INHOUD.

A. REGISTER ARTIKELEN >)
1943.

Bladz.

Anisolentstof. De toepassing in de praktijk van de —..........................................gy

Anisolvaccin. Het Italiaansche — tegen mond en klauwzeer..............................96

Betriebsführung. Die verwaltungswirtschaftliche — kommunaler Vieh- und

Schlachthöfe (E. Totzek) ......................................................................................99

Biologie. Bijdragen tot de — uit het Physiologisch Laboratorium te Amsterdam 101

Bijenteelt. Handboek der —. (J. W. Schotman) ..................................................103

Cachexie. De begrippen magerheid, vermagering en - - en hun beoordeeling

in de vleeschkeuring..................................................................................................63

Calciumarsenaat. Een ernstig geval van vergiftiging bij koeien met —. (H. J.

Nooder) ......................................................................................................................19

Cysticercus inermis. De verbreiding en bestrijding van de — in Friesland.... 62

Destructiewezen. Het — in België ..........................................................................61

Eeuwfeest. Het — van het diergeneeskundig vereenigingsleven. 20 December

1842—20 December 1942........................................................................................37 •

Eiconcrement..................................................................................................95

Foto-casuistiek................................................................................................................95

Geburtshilfe. Die — bei Rind und Pferd (Benesch) ............................................35

Geslachtsverandering bij gewervelde dieren (G. J. v. Oordt) ...................100

Gezondheidsdienst. Drie en twintigste jaarverslag van den — in Friesland.. 66

Gezondheidsdienst voor vee in Drenthe....................................................................105

Gezondheidsregcling. Nederlandsche Congres voor openbare —........................104

Gladde tong bij het rund (Th. de Groot)............................................................I

Huf- und Klauenbeschlag. Der —. (Grossbauer-Habacher) ............................99

Hydraemisch slachtdier. Witte strepen op de pleura costalis als kenmerk van

een —■..........................................................................................................................63

Kresyline. Het desinfecteerend vermogen van — op enkele bacteriënsoorten

(A. Bos) ......................................................................................................................55

Laparotomien. Die geburtshilflich-gynäkologischen — bei Fleischfressern, unter
besonderer Berücksichtigung der lokalen Schmerzbetäubung (
Benesch u.

Kostner) ....................................................................................................................99

Likzucht bij het vee......................................................................................................104

*) De getallen, welke origineele artikelen aanduiden, zijn vet gedrukt.

-ocr page 4-

Maatschappij voor Diergeneeskunde..........................................................................35

Afdeeling Noord-Brabant..........................................................................................65

Magerheid. De begrippen —, vermagering en cachexie en hun beoordeeling

in de vleeschkeuring..................................................................................................63

Moerziekte. De z.g. — bij konijnen (H. J. Nooder)............................................19

Mond- en klauwzeer......................................................................................................21

ibid. Depötvorming van — serum ............................................................................66

Noodslachtingen. Over de resultaten van het onderzoek van ■— van paarden,

vooral in verband met maag- en darmaandoeningen........................................64

Osteomalacie. Een op — gelijkende ziekte bij geiten (H. J. Nooder) ............19

Ph-waarde. De — en anaërobe bacteriën bevattend spierweefsel ......................62

Ph van maaginhoud. Bepaling der — met behulp van indicatorpapier (Seekles

en Havinga) ..............................................................................................................88

Practijk. Mededeelingen uit de —. (H. J. Nooder) ............................................19

Preventieve Geneeskunde. Verslag van het Instituut voor — over 1941 ..........69

Pullorumonderzoek in de praktijk (Jac. Jansen) ..................................................71

.Steriliteit. Enzoötische — bij het rund (H. ter Borg) ......................................40

Stichting. Prof. Dr. D. A. de Jong —....................................................................106

Sublimaat-titratie toegepast op het bloedserum der verschillende diersoorten
aan de Rijksseruminrichting, gebruikt bij de bereiding der verschillende sera.

(v. Alphen en Nieuwland)....................................................................................8

Varkenspest. Over het verspreiden van — door de vlekziekteënting................98

Vermagering. De begrippen magerheid, —, en cachexie en hun beoordeeling

in de vleeschkeuring..................................................................................................63

Vitamine und Vitaminmangelkrankheiten bei Haustieren (Seifried) ................102

Vleeschkeuringswet. Duitsche —................................................................................60

ibid. Toelichting op de —..........................................................................................102

Vleeschvergiftigers. Het voorkomen van — in Wartheland..................................63

Volksgezondheid. Verslag over de verrichtingen van het Rijks Instituut voor

de — over 1941 ........................................................................................................68

Wenken. Algemeene — voor sprekers bij het houden van voordrachten..........106

Zoogdierintersexualiteit (G. Krediet)................\'........................................100

Zoölogisch practicum. Handleiding ten gebruike bij het —. (Hirsch, v. Oordt,

Kipp) ..........................................................................................................................100

1945.

Actueel. Hoe maken wij het tijdschrift meer actueel? (Hoedemaker)..............318

Agenda voor de algemeene vergadering.........................................................31

ibid. Aanvullende —....................................................................................................165

Allergisch effect. Het — en zijne mogelijkheid als pathogenetisch moment in

enkele dierziekten, een vergelijkend medische studie (H. Zwijnenberg) 124, 171

Avitaminose bij een konijn (F. J. Hilwig)..............................................................349

Berichten ........................................................................................................................31

Abortusmateriaal. Verzoek om toezending van — ............................................80

Adres van de Hoofdinspectie ............................................................................32

-ocr page 5-

Adreswijzigingen..........................................................................................................32

Algemeene vergadering ............................................................................................2\'6

Begrooting van het jaar 1946 ................................................................................166

Bonte. De — moet er uit (E. J. A. A. Quaedvlieg) ......................................364

Ibid. Filmtournée „De — moet er uit" ..............................................................367

Contributie..................................................... 32> "6

Hulpvoorziening ........................................................................................................32

Jaarboekje ................................................................................................................36°

Schade..........................................................................................................................32

Steunartie....................................................................................................................31

Steunfonds..........................................................

Voorbehoedende entingen tegen mond- en klauwzeer ......................................325

Cyste. Een , vermoedelijk ontstaan door vaatmisvorming in de hersenen van

een kat (Verlinde en Ojemann) ..........................................................................314

Cystitis bij de kat (Gajentaan) ................................................................................119

Ibid. Enkele opmerkingen naar aanleiding van de klinische les —. (J. C. Peters) 350

Derris. Een vervangingsmiddel voor —......................................................................363

Dierenartsen. Aan alle — in Nederland ..................................................................33

Diergeneeskundige Studentenkring..............................................................................36°

Darminvaginatie. Een geval van - bij een paard (H. Barrau) ......................74

Echinococcose. 25 jaar bestrijding van de — in de provincie Friesland. (C.

Tf.nhaeff en S. Ferwerda j")................................................................................84

Ibid. Een geval van — bij den mensch (C. Tf.nhaeff) ....................................96

Erkenning. (Vegter)....................................................................................................6

Geschiedenis en ontwikkeling der Purmerendermarkt (L. J. Postema)..............81

Gezondheidsdienst. Afd. - voor pluimvee en konijnen van het Rijks Instituut

voor pluimveeteelt te Beekbergen ................................. 81, 327

Ibid. De — en voor ons vee (E. J. A. A. Qüaedvlieg)....................................368

Graviditeitsonderzoek bij de merrie (W. B. v. d. Burg)......................................167

Keuring van konijnen (J. Hoekstra) ......................................................................289

Krankes Geflügel (B. Grzimek)..................................................................................114

L.S. (wnd. Hoofdbestuur) ..........................................................................................1

Leg. Over de mogelijke beinvloeding van de — bij kippen door geslachtshormonen

en plantengroeistoffen (J. Grashuis en Th. J. de Man)..................................334

Listerella. Abortus bij het konijn door infectie (Jac. Jansen) ......................210

Listerellose bij het konijn. (Jansen en v. d. Hurk) ............................................209

Maatschappij voor Diergeneeskunde: ........................................................................359

Afd. Zuid-Holland......................................................................................................81

De reorganisatie van de —. (R. E. de Maar) ..................................................321

Afd. Noord-Holland..................................................................................................359

Afd. Overijssel............................................................................................................360

Afd. Utrecht................................................................................................................360

Zuiveringsraad............................................................................................................360

Machines. Naast — ook paarden ..............................................................................333

Mammatumoren. Medicamenteuze behandeling van — bij den hond (J. G.

Ojemann) ....................................................................................................................161

Materiaalvraagstuk. Het —. (J. G. Ojemann) ......................................................320

Microbiologie. Lehrbuch der veterinare ■—. (H. Dahmen) ..................................115

Mond- en klauwzeer onder het wild........................................................................371

-ocr page 6-

Necrologiën:

J. Anema (B. Bruins) ..............................................................................................220

B. van den Bergh (J. M. Hoogland)................................................................222

Andries de Boer (Heida) ......................................................................................223

G. W. Brink (Beijers)..............................................................................................225

Dr. C. Bubberman (L. de Blieck) ......................................................................226

J. Burggraaf (H. Vis)............................................................................................231

Dr. S. Ferwerda (C. Tenhaeff) ........................................................................232

Dr. R. H. J. Gallandat Huet (T. D. Sigling)..............................................234

Dr. Geert Geertsema (J. Bosma)..........................................................................236

Dr. R. H. van Gelder (Mol) ............................................................................238

P. L. H. Hameleers (E. J. A. A. Quaedvlieg)................................................242

A. van Heusden (Krediet) ..................................................................................244

B. J. C. Hubenet (K. v. d. Laan)......................................................................246

D. Hubenet (\'t Hoen) ........................................................247

B. de Jong (D. W. Zuijdam) ................................................................................248

J. A. Lenshoek (\'t Hoen) ....................................................................................249

N. H. Mulder (J. S. Reinders) ..........................................................................250

W. C. Neomagus (C. Hoogenboom)......................................................................251

Franciscus Johannes Nieuwenhuijzen (Krediet) ............................................252

M. C. van der Poel (J. v. d. Waal) ..............................................................253

Prof. Dr. J. Roos (Koopmans) ..............................................................................254

J. Seubring (W. ten Hoopen) ..............................................................................256

Marcus Slager (J. Slager) ..................................................................................258

Dr. H. van Straaten (Büchli)............................................................................260

A. B. Vaandrager (de Jong)................................................................................262

Folkert, Sikko, Jan Veeze (Kroes) ......................*....................265

Dr. H. C. F. L. Warnecke (P. van Rijn)........................................................267

Th. F. Wismans (J. Kirch)....................................................................................269

A. Wolf (Krouwel)................................................................................................270

J. de Bof.r (T. v. d. Laan) ..................................................................................272

W. C. M. de Graaf (Krediet) ..........................................................................274

Jonkvrouwe A. I. I. Baronnesse van Hardenbroek van Amerstol (R. v.

D. T.) ..........................................................................................................................275

J. de Jong (T. v. d. Laan)............................................................................276

C. Kappelhof (Krediet) ......................................................................................278

Antonie Cornelis Kruize (Meijling) ................................................................279

E. J. de Vries (Krediet)........................................................................................281

Dr. J. van Dorssen (C. A. van Dorssen) ........................................................282

José Vigeveno (C. Tenhaeff) ..............................................................................316

G. A. Kruize (J. van Wulfften Palthe) ......................................................357

Onderzoekingen. Overzicht der — van het uit de praktijk ingezonden Ziekte-
materiaal over
1942 (Jansen en v. d. Hurk)...........................

Ibid 1943 ..................................................................................................................202

Ibid 1944 ................................................................................................................303

Paardenfokkerij (C. Brands) ......................................................................................3"1

Paratuberkelbacillen. Besmetting van de cavia met — (J. D. Verlinde en

J. H. Bekker)......,................................................................................................329

Partus. De abnormale — bij de kleine herkauwers (H. Barrau)......................76

Personalia........................................................................................................................363

Phaenologische waarnemingen (J. P. M. Woudenburg) ......................................349

Pharmacologisch onderzoek. Het is onnoodig en zelfs onmogelijk, dat bij het
veterinair — alle medicamenten voor groote huisdieren bestemd, ook voor-
namelijk of uitsluitend op deze dieren zelf worden onderzocht. (
Ernst) ... 212

-ocr page 7-

Phenothiazine. Het nieuwe antiparasiticum — en de toepassing ervan bij de

Strongylosis van het paard. (Abrahamse)............................................................23

Post-universitair onderwijs............................................................................................361

Productiviteitsverbetering van den veestapel en het streven naar kwaliteits-
producten
(A. A. Oskam) ......................................................................................353

Rachischisis bij een pas geboren hondje. (J. Winsser) ........................................313

Rundveefokkerij. De beteekenis van onze —. (H. G. A. Leignes Bakhoven) 365

Schaarschte aan microscopen ....................................................................................118

Schurftbestrijding bij vee..............................................................................................333

Slag. Aan den —................................................. 65, 319

Sociale zin (Vegter)....................................................................................................30

Spina bifida bij het lam (H. Koens) ......................................................................307

Steriliteit. Iets over — bij merries (H. ter Borg)................................................38

Steriliteit bij de merrie (G. H. B. Teunissen) ......................................................42

Strongyliden bij het paard en de kleine herkauwers. (J. A. Beijers en F. H. van

Raadshoven) ..............................................................................................................7

Veestapel. Onze —........................................................................................................352

Veevoederpositie. Onze —.............................................................356

Vischvarkens....................................................................................................................106

Vitamine D. Indicaties voor het toedienen van — bij onze landbouwhuisdieren

(J. Grashuis) ............................................................................................................34

Volksvoeding. Bloed in de —. (C. Postma) ..........................................................100

Weder verschijnen. Bij het — van ons tijdschrift..................................................2

Wolschurft. De — (dermatocoptes) van het schaap. (W. ten Hoopen) ..........285

-ocr page 8-

B. REGISTER SCHRIJVERS EN NAMEN »)

1943.

Bladz.

Alphen, Dr. A. J. S....................................................................................................8

Beijers, Prof. Dr. J. A................................................................................................102

Borg, Dr. H. ter ........................................................................................................40

Bos, Dr. A.............................................................................................55

Bubberman, Dr. C............................................... 104, 106

Dijkstra, J. M..............................................................................................................79

Ferwerda, Dr. S............................................................................................................95

Graaf, Dr. C. de .......................................... 61, 102, 104

Groot, Dr. Th. de ....................................................................................................1

Havinga, Dr. ...............................................................................................................88

Jansen, Dr. Jac............................................................................................................"

Kaaij, Prof. Dr. F. C............................................. 36. 99

Kessens, Dr. B. .........................................................................................................\'03

Koninc, Dr. J. N..........................................................................................................65

Koopmans, Dr. S............................................................................................................101

Krediet, Prof. Dr. G....................................................................................................100

Kroes, H. ...................................................................................................................37

Meijling, Dr. H. A......................................................................................................96

Nederveen, Dr. H. J. van................................... 69, 104, 106

Nieuwland, Ir. C. H..................................................

Nooder, H. J................................................................................................................19

Oijen, Prof. C. F. van.................................... 60, 66, 68, 106

Plank, Prof. Dr. G. M. van der ..........................................................................99

Santen, Dr. R. van...................................................35

Schornagel, Prof. Dr. H............................................................................................100

Seekles, Prof. Dr. L......................................................................................................88

Slooten, J. P. van der..............................................................................................99

Venema, H........................................................................................................................io5

Waveren, G. M. van ................................................................................................21

1945.

Abrahamse, A. A............................................................................................................23

Anema, I...................... ..............................................................................83

Avis, J. A. ...................................................................................................................363

L.

*) De getallen, welke origineele artikelen aanduiden, zijn vet gedrukt.

-ocr page 9-

Baas, L. C......................................................................................................................3<>3

Bakker, D. D................................................................................................................116

Bakker. Prof. Dr. D. L................................................................................................363

Barrau, H........................................................ 74, 76

Bekker, Dr. J. H..........................................................................................................329

Bergh, B. van den ......................................................................................................83

Bergsma, C....................................................................................................................363

Beijers, Prof. Dr. J. A........................................ 7, 33, 225

Blieck, Prof. Dr. L.\'de .................................... 114, 226, 359

Boer, A. de....................................................................................................................83

Borg, H. ter ................................................................................................................38

Bosma, J..........................................................................................................................236

Botteuer, H. C............................................................................................................363

Bovee, C.........................................................................359

Brands, Dr. C................................................................................................................36\'

Brink, G. W..................................................................................................................83

Brink, B. van den ................................................>...83

Bruins Pzn, Br................................................................................................................220

Bruins, F. J. A................................................................................................................359

Brunt, H..........................................................................................................................363

Bubberman, Dr. C..........................................................................................................83

Büchli, Dr. K................................................................................................................260

Burg, Dr. W. B. van den..........................................................................................83

Burggraaf, J..................................................................................................................83

Cath, N. K....................................................................................................................118

D. T. R. .......................................................................................................................275

Dorssen, Dr. C. A. van ............................................................................................282

Ernst, Dr. A. M..........................................................................................................212

Ferwerda, Dr. S................................................. 83, 84

Fischer, R. P. H..........................................................................................................83

Frieling, D........................................................................................................363

Gajentaan, Dr. J............................................... 119, 350

Gallandat Huet, Dr. R. H. J..................................................................................83

Geertsema, Dr. G........................................................................................................83

Gelder, Dr. R. H. van..............................................................................................83

Graaf, Dr. C. de ........................................................................................................363

Grashuis, Dr. J................................................. 34, 334

Groenwoud, A..............................................................................................................359

Groot, D. W. de..........................................................................................................363

Groot, Dr. Th. de ......................................................................................................363

Gurck, J. C. M.................................................••--------359

Haan, A. W. de ..........................................................................................................81

Haks, L. J...............................-......................................................359

Hameleers, P. L. H....................................................................................................83

Hammink, A. J. B..........................................................................................................216

Heeg, J. T......................................................................................................................359

Heida, IJ..........................................................................................................................223

Heusden, A. van ................... ......................................................................83

-ocr page 10-

Hiemstra, F..................... ..........................................................................83

Hilwig, F. J....................................................................................................................349

Hoeden, Dr. J. van der ............................................................................................363

Hoedemaker, Dr. L......................................................................................................318

Hoekstra, J....................................................................................................................289

Hoen, Dr. H. \'t................................................ 247, 249

Hoooenboom, C..............................................................................................................251

Hoogland Jr, J..............................................................................................................359

Hoogland, J. M............................................................................................................222

Hoopen, W. ten ......................................... 256, 285, 359

Houwelingen, A. van..................... ........................................................363

Hubenet, B. J. C..........................................................................................................83

Hubenet, D....................................................................................................................83

Hurk, C. F. G. W. van der........................... 106, 202, 209, 303

Jansen, Dr. Jag................................ 106,202,209,210, 303

Jansen, J. G....................................................................359

Jong, B. de....................................................................................................................83

Jong, P. J. de................................................................................................................262

Kattenwinkel, J. W...................... ..........................................................363

Keulen, A. van.................................................. 359. 36°

Kingma, S......................................................................................................................359

Kirch, J..........................................................................................................................269

Koens, Dr. H................................................................................................................307

Kok, Dr. J.........................................................................................363

Koning, Dr. J. N..........................................................................................................3^3

Koopmans, Dr. S............................................................................................................254

Kooijman, P..................... ...........\'....................................................83

Krediet, Prof. Dr. G.................... 65, 244, 252, 274, 278,281 361

Kroes, H. A..................................................... 33, 265

Krouwel, H. D............................................................................................................270

Laan, K. van der ............................................. 246, 359

Laan, T. van der........................................... • • • 272, 276

Leignes Bakhoven, Ir. H. G. A..................................................365

Leopold, B. .................................................................................................................360

Lubberink, Dr. F................... ......................................................................83

Maar, R. E. de ..........................................................................................................321

Man, Dr. Th. J. de ....................................................................................................334

Mansfeld, A. A. van................. ................................................................83

Meijling, Dr. H. A......................................................................................................279

Mol, J..............................................................................................................................238

Moulin, Dr. F. W. K. de ........................................................................................363

Mulder, .....................................................................................................................83

Numans, Dr. S. ...........................................................................................................363

Nijhof, W. J....................................................................................................................360

Ojeman, Dr. J. G......................................... 161, 314, 320

Ooms, J. J. .................................................................................................................363

Oskam, A. A.................................................. 353, 363

-ocr page 11-

Peters, J. \'C....................................................................................................................350

picard, Dr. W. K.................................................359, 363

Plank, Prof. Dr. G. M. van der..............................................................................33

Poel, M. C. van der ................................................................................................83

Post, R............................................................................................................................363

Postma, Dr. C................................................................................................................100

Quaedvliec, E. J. A. A............................. 164, 242, 325, 364, 368

Raadshoven, F. H. van ............................................................................................7

Rab, Dr. C. J................................................................................................................363

Reiningh, W. J. C........................................................................................................363

Risseeuw, A....................................................................................................................37\'

Roepke, W. J................................................. 81, 327, 363

Reinders, J. S................................................................................................................250

Roos, Prof. Dr. J..........................................................................................................83

Rutgers, A. J. M..........................................................................................................83

Rijn, P. van ..................................................................................................................267

Rijpkema, D....................................................................................................................359

Staal, Dr. J..................................................... 359» 360

Schaik, P. van ..............................................................................................................363

Scholten, Dr. H. H.............................................. 359, 360

Seubring, J......................................................................................................................83

sigling, T. D................................................................................................................234

Simons, Dr. S..................................................................................................................83

Sjollema, P....................................................................................................................80

Slager, J........................................................................................................................258

Slager, ........................................................................................................................83

Slooten, J. P. van der ..............................................................................................3^3

Smorenburg, A. A. ...,..............................................................................................363

Spierings, A. Th. M....................................................................................................359

Straaten, Dr. H. van......................................!....................83

Tenhaf.ff, C................................. 81, 84, 96, 232, 316, 319

Teunissen, Dr. G. H. B................................................................................................42

Vaandrager, A. B........................................................................................................83

Veen, D. van der........................................................................................................359

Veeze, F. S. J..............................................................................................................83

Vegter, G. S. E............................................. 6, 30, 359

Verlinde, Dr. J. D............................................. 314, 329

Vink, K. de ..................................................................................................................363

Vis, H................................................................................................................................231

Voute Jr., E. J............................................................................................................363

Vroom, E......................................................................................................................363

Waal, J. v. d................................................................................................................253

Warnecke, Dr. H. C. F. L........................................................................................83

Weekenstroo, Dr. H. J..............................................................................................359

Wensink, H. J. E..........................................................................................................363

Winsser, Dr. J..............................................................................................................313

Wismans, Th. E............................................................................................................83

Wolf, A............................................................................................................................83

Woudenburg, J. m. M................................................................................................349

«

Zuijdam, Dr. D. W. .\'....................................................................................................248

Zwol, H. S. van..........................................................................................................363

Zwijnenberg, Dr. H...................................... 124, 171, 361

-ocr page 12-
-ocr page 13-

L.S.

Na ruim twee jaren rust kan nu ons Tijdschrift weer verschijnen en
vol vreugde begroeten wij de uitgave van dit eerste nummer.

De enorme betekenis van de hernieuwde uitgave voor ons verenigings-
leven behoeven wij U zeker niet te schetsen.

Dat ge persoonlijk verheugd zult zijn dit contactmiddel bij uitnemend-
heid weer regelmatig te ontvangen beseffen wij volkomen; uiteraard hebben
wij het betreurd, dat in het voorjaar 1943 de uitgave geschorst moest
worden als wapen in de strijd tegen den bezetter en zijn trawanten en ter
voorkoming van erger.

De vreugde, die wij ondervinden nu van dit gehate juk bevrijd te zijn
wordt getemperd door het besef van de verliezen, die wij, ook in onze
gelederen, te betreuren hebben.

Met eerbied herdenken wij deze gevallenen en betuigen onze deel-
neming aan de zwaargetroffen familieleden. Volgens onze traditie zullen
in de komende nummers de necrologieën opgenomen worden van de sedert
1943 overleden collegae.

De leden, die tengevolge van verzetsacties werden gevangen genomen,
doch weer terugkeerden, wensen wij van harte geluk.

Verschillende collegae hebben tengevolge van oorlogshandelingen of
verzetsactie materiële verliezen geleden; het gedurende de bezettings-
jaren ondergronds gevormde ondersteuningsfonds kan medehelpen deze
- verliezen te compenseren.

Voor de Maatschappij breekt nu een tijd aan van opbouw, welke aan-
gevangen dient te worden op de basis van statuten en reglement. Daarna
moet in gemeenschappelijk overleg gezocht worden naar de beste aan-
passing aan staatsvorm en bedrijfsleven.

De Maatschappij verloor haar accuraten en volijverigen Secretaris
en zal zoo spoedig mogelijk dienen te besluiten op welke wijze voor hel
vervolg het secretariaat moet worden ingericht. Het is wenselijk, dat deze
belangrijke aangelegenheid in de afdelingen wordt besproken.

Een algemene vergadering mag niet te lang worden uitgesteld, doch
is op het ogenblik nog niet bijeen te roepen; verkiezingen van een nieuw
Hoofdbestuur staan onder meer op het programma.

De bezittingen van de Maatschappij zijn behouden gebleven, doch
blijven voorlopig nog geblokkeerd; teneinde lopende zaken te kunnen
afdoen zal de heffing van enige contributie over het jaar 1945 noodzakelijk
zijn.

De belangrijke taak van de beoefenaren der Veeartsenijkunde bij de
wederopbouw van de Nederlandse veestapel vereist onder meer een ruime
literatuurkennis. Wij zijn overtuigd, dat de Redactie van dit tijdschrift
het hare zal bijdragen tot verspreiding dier kennis en geen moeite zal
sparen om het weer spoedig op het vooroorlogse peil te brengen, waardoor
het evenals voorheen tot de meest gewaardeerde vétérinaire uitgaven in
het buitenland zal behoren.

Wij hebben dankbaar geprofiteerd van het aanbod in het „Contact-
blaadje", dat in Noord-Brabant verscheen, om enkele mededelingen te
plaatsen; wij zijn echter overtuigd, dat de uitgevers daarvan, met ons,
verheugd zijn, dat nu het eigen vertrouwde Tijdschrift weer zee kiest.

Moge de reis voorspoedig zijn!

Het wnd. Hoofdbestuur.

i i

-ocr page 14-

BIJ HET WEDER VERSCHIJNEN VAN ONS TIJDSCHRIFT.

Begin 1943 werden de werkzaamheden van de Maatschappij voor
diergeneeskunde stop gezet. Maatregelen van regeringsinstanties door
de „nieuwe orde" ingesteld, doordrongen alles met hun wanorde schep-
pende geest en maakten het leven van den zichzelf respecterenden Hollander
onaangenaam, waardoor hij gedwongen werd het mooie en historisch
gegroeide, waaraan hij gehecht was, te sluiten, te verlaten of op te heffen,
teneinde het voor bevuiling en bezoedeling te bewaren. Reeds veel te
lang had de Maatschappij voor diergeneeskunde zich lankmoedig getoond.
Nog steeds kon men in het Algemeen Bestuur nog niet luisteren naar de
raad van hen, die er op wezen, dat doorgaan op het reeds betreden pad
regelrecht tot overgave aan de Duitse idee van dictatoriaal leiderschap en
knechting der leden voerde. Eindelijk, bijna te laat, kwam het zo ver,
dat zelfs de meest tot onderhandelen bereide tot de conclusie kwam, dat
er door onderhandelen toch niets meer te redden was, dat de band met
den duitser moest worden doorgesneden, wilde men zijn waardigheid
niet verliezen. Overtuigd als men was, dat dit tot gevolg zou hebben
dat de Maatschappij voor diergeneeskunde zou worden opgeheven en
dat hare goederen zouden worden verbeurd verklaard, vernam men tot
zijn uiterste verbazing, dat dit niet gebeurde ! De Maatschappij mocht
als wetenschappelijk lichaam blijven bestaan ! Waaraan of aan wien dat
te danken was weet niemand. Aan de tegemoetkomende houding, die
het Algemeen Bestuur steeds aan de dag had gelegd ? Aan de „genegen-
heid", die de pas benoemde president van de dierenartsenkamer voor de
Maatschappij had, die hij meehielp omverwerpen ? Of vreesde men
tegenwerking van de Nederlandse dierenartsen, wier medewerking men
zo hoog nodig had voor vee-export en wou men ze met een zoet lijntje
binden ? Of waren er soms nieuwlichters, die meenden, dat deze houding
tegenover de Maatschappij in hun credit zou worden geboekt, wanneer
het hun en de duitsers eens niet voor de wind ging ? Allemaal vragen,
die bij ons opkomen, waarop we het antwoord niet weten, maar die tot
nadenken stemmen. Prettig was dit feit niet. De Maatschappij voor dier-
geneeskunde stond in dezelfde verordening genoemd, waarmede de
dierenartsenkamer werd ingesteld. Dat gaf een bijsmaak, het was niet
vererend te weten, dat het voortbestaan te danken was aan een of andere
welwillendheid of gedachte van den bezetter of zijn handlangers. Maar
gelukkig konden de laatsten de Maatschappij niet met rust laten. Zij
trachtten via de commissaris van niet-commerciele verenigingen en stich-
tingen met het motief van papierschaarste gedaan te krijgen, dat het
dierenartsenblad van de dierenartsenkamer en ons tijdschrift verenigd
zouden worden. Vanzelfsprekend hebben het Dagelijkse Bestuur en de
Redactie dit voorstel eenstemmig van de hand gewezen. Ook moesten zij
in de regelingen ingrijpen en de grondslagen van de Maatschappij aan-
tasten. Zij wensten te bepalen wie wel en wie geen lid mocht zijn van
onze Maatschappij. Het lidmaatschap van de dierenartsenkamer werd
verplichtend gesteld, terwijl zij, die geen lid van eerstgenoemde instelling
waren uit de Maatschappij zouden moeten treden. Het toenmalige Bestuur
besloot daarop alle werkzaamheden te staken, de uitgifte van het tijdschrift
werd beëindigd !

Alle contact met de leden was nu verbroken, uitwisseling van gedachten

-ocr page 15-

was buitengesloten, inlichtingen konden niet meer worden verschaft,
collegiaal verkeer was opgehouden, de eenzaamheid van den platlandicus
werd nog groter dan zij al was. Wel trachtte de dierenartsenkamer door
een dierenartsenblad met „opstelraad" op zijn manier in het tekort te
voorzien en in de veterinaire wereld vaste voet te krijgen, maar deze
poging was evenals alles, dat deze kamer meende te moeten aanpakken,
reeds vooraf tot mislukken gedoemd. Wat kenden die „Hollandse heren"
onze dierenartsen toch slecht.

Het bezwaar van het gemis van alle contact van de leden onderling
en met de Maatschappij voor diergeneeskunde was de prijs, die voor deze
principiele houding moest worden betaald. Niemand wist hoe lang deze
toestand zou duren. In de eerste tijd bewaarde de redactie de copie, maar
later moest ze wel aan de bewerkers worden terug gezonden. Het dieren-
artsenblad heeft er geen enkele ter publicatie gekregen ! Dat had alleen
zijn eigen gedwongen medewerkers !

Blijkbaar was het niet-verschijnen van ons tijdschrift aan de heren van
de nieuwe orde niet helemaal onverschillig. De president van de dieren-
artsenkamer wenste ingelicht te worden waarom het wegbleef. Hij had
nog zoveel, dat aan de dierenartsen moest worden medegedeeld en zag
in ons tijdschrift zeker nog het beste middel van verbinding van zijne
diensten en de dierenartsen. Waarom het dierenartsenblad in zijn ogen
niet voldoende was, werd niet verteld. Door een misverstand zijn enige
heren van het bestuur en de voorzitter van de redactie bij den president
van de dierenartsenkamer op bezoek geweest. Toen hij ingelicht was,
had hij van de bezwaren nog nooit gehoord en hij beloofde zijn mede-
werking om alles tot een goed resultaat te brengen; een briefwisseling,
een bespreking met den president en vertegenwoordigers van den commis-
saris van niet-commerciele verenigingen en stichtingen, weer briefwisseling,
nog een conferentie met den president van de dierenartsenkamer, nog een
conferentie met den president van de dierenartsenkamer, geassisteerd
door twee inspecteurs van de vceartsenijkundige dienst in algemene
dienst waren het gevolg. De houding van de Maatschappij onderging
door dit alles geen verandering. Daarna waren de pogingen van officiele
zijde afgelopen. Het leek alsof ons tijdschrift voorgoed begraven was.
Dat dat niet zo was, bleek hieruit, dat zij een bewerking verzorgde van
de voordrachten van de post-universitaire cursus 1941—1942 en van de
veterinaire week van 4—6 Juni 1942 te Utrecht gehouden. Dit is het
laatste naar buiten gebleken levensteken van het tijdschrift geweest. De
secretaris van de redactie, Dr. C.
Bubberman bleef necrologiën verzamelen,
opdat zij in de eerste nummers van de nieuwe serie zouden kunnen worden
geplaatst. Jammer genoeg zijn deze alle verloren gegaan bij een huis-
zoeking, waarbij Dr.
Bubberman werd medegenomen. Hij is later naar
een kamp in Duitsland vervoerd en aldaar na korten tijd aan dysenterie
gestorven. Een groot verlies voor de Maatschappij voor diergeneeskunde,
voor onze redactie, waarin hij met ijver en nauwgezetheid en met grote
kennis van zaken met nimmer falende werkkracht zonder ooit tegen een
opoffering op te zien enorm veel arbeid verrichtte. Diep bewogen door het
verschrikkelijke lot, dat collega
Bubberman, Mevrouw en de kinderen
heeft getroffen, betreuren we zijn heengaan ten zeerste en zullen hem
als man van wetenschap, vriend en collega blijven gedenken.

De bevrijding heeft ons weer in de gelegenheid gesteld de oude paden

-ocr page 16-

te betreden. Een nieuw nummer van het tijdschrift ligt thans voor U.
We willen hopen als eerste van een lange, ononderbroken rij. Dat Gij
het allen met dezelfde vreugde moogt lezen als waarmede wij, leden van
de redactie, het hebben voorb:reid. Het contact is weer hersteld, de vor-
deringen van onze wetenschap kunnen weer te Uwer kennis worden
gebracht, de Maatschappij kan hare mededelingen en aanwijzingen, hare
programma\'s en toelichtingen weer publiceren, we kunnen weer lezen
wat er in onze kringen leeft en streeft, we kunnen weer van gedachten
wisselen en naar buiten levenstekens geven. We nemen onze plaats weer
in, die we gedwongen tijdelijk hadden verlaten. We zijn weer onszelf
Dat laatste voelen we het meeste. Als de Maatschappij ons weer ter al-
algemene vergadering oproept en we weer met elkander kunnen spreken,
zijn we weer helemaal onszelf, te meer als we ontlast zijn van de elementen,
die den bezetter steunden of met hem sympatiseerden.

De oude toestanden zijn dan weer hersteld, het doel is bereikt ; wel het
doel, maar niet het einddoel. We hebben dit herstel nodig, maar om
vooruit te kunnen gaan. De jaren 1940—1945 zijn een onderbreking in
onze normale ontwikkeling geweest. Ze waren geen verscheuring, daarvoor
heeft onze geest gezorgd. Voor ons was de Maatschappij nooit dood,
bestond er geen dierenartsenkamer dan om haar te bestrijden, waren we
alleen maar tijdelijk niet in staat voor onze voortgang te kunnen zorgen.
Nu knopen we weer aan het oude vast en beginnen met het nieuwe. Nu
we dat oude een tijdje niet hebbsn gekend, hebben we gevoeld wat het
voor ons betekende. Het is moeilijk onder woorden te brengen, nog moei-
lijker het nauwkeurig te beschrijven, we voelden alleen, dat er een traditie
was uitgevallen, dat er iets aan ons leven ontbrak. We voelden ons meer
eenzaam, iets ontdaan, soms enigszins hulpeloos. Onze raadgever ontbrak
ons. Er miste iets aan onze levenshouding, aan onze ontwikkeling ontbrak
een schakel. Dat gevoel van vereenzaming is thans verdwenen, we kunnen
ons gewone leven weer voortgang doen vinden.

Nu de oude verhoudingen weer teruggekeerd zijn, moeten we vooral
de soepelheid er van roemen. Ze liggen ons gemakkelijk, ze stellen aan
geen enkele verbetering hinderpalen in de weg, iedere dierenarts kan
naar wil en capaciteiten medewerken aan de bloei en vooruitgang, ieder,
die de moed heeft een initiatief te nemen, kan er op rekenen, dat zijn
poging naar hare verdiensten wordt gewaardeerd. Die soepelheid maakt,
dat zij zich steeds aan veranderde omstandigheden kunnen aanpassen
en dat die aanpassing niet van bovenaf wordt opgelegd, maar zich kan
ontwikkelen naar den wil der leden van de Maatschappij voor diergenees-
kunde. Zo is het ook met ons tijdschrift. Niet door de redactie zal het die
vorm krijgen, die het beste met de nieuwe eisen overeenstemt, maar alles
wat de leden wensen, zal zijn stempel op ons orgaan drukken. De redactie
zal gaarne vingerwijzingen geven, zij kan een richting aanduiden, in welke
zij meent, dat de diergeneeskunde zich zal ontwikkelen, omdat zij door
de aard van haar werk het nauwste is verbonden met de uitingen, die in
vakkringen worden gedaan. Maar er zijn enkele algemene eisen, die men
in welken tijd ook nooit mag verwaarlozen. De eerste is wel, dat de basis,
waarop ons tijdschrift rust, de wetenschappelijke moet zijn. Alleen door
een nauwkeurig volgen van en waar mogelijk door zelf te bouwen aan de
wetenschap zijn wij in staat de dierenartsen te zijn en te blijven, die we
zijn. Wij moeten ons vak ter dege verstaan. Dat zijn we verplicht aan de

-ocr page 17-

maatschappij, door wie en voor wie wij werken. Wij zijn dat verplicht
aan onszelf en aan ons vak. De tweede eis is, dat alles, wat met de uit-
oefening van ons vak samenhangt, weerklank moet vinden in de bladzijden
van ons tijdschrift. Aan dit laatste heeft wel eens iets ontbroken. Niet,
dat die uitoefening niet goed geschiedde, maar er werd te weinig aandacht
geschonken aan de omstandigheden, waaronder en waardoor die uit-
oefening plaats vond. Sociale en economische verhoudingen werden
te weinig belicht, terwijl ze toch zo vaak van grote, soms zelfs van recht-
streekse betekenis zijn. Aan de verhouding van ons vak tot de landbouw-
kunde in het algemeen, de aanpassing er van aan het boerenbedrijf
had beter kunnen zijn. Waarschijnlijk is hieraan zo weinig aandacht
gegeven, omdat velen de bestaande toestand voldoende en vanzelfsprekend
vonden, maar in werkelijkheid is het zo geheel anders. Er kan van
de diergeneeskunde een leidende en voorlichtende rol uitgaan, die èn
voor den dierenarts èn voor den landbouwer van grote economische be-
tekenis kan zijn. Speciaal komt dit ten goede aan de gezondheidstoestand
en de verbetering van de veestapel, die aan onze zorgen is toevertrouwd.

Naast deze eisen zijn er verlangens, waaraan kan worden voldaan.
Er wordt wel eens gezegd, dat de practicus meer aan ons tijdschrift zou
kunnen hebben dan hij heeft, omdat er te weinig „practische zaken" in
worden vermeld. De redactie neemt gaarne aan, dat dit waar is. De vraag
is hoe kan zij aan dat verlangen voldoen. Als men bedenkt, dat die
„practische zaken" zullen bestaan in bepaalde recepten, die succes hebben,
in het gebruik van instrumenten voor een bepaald doel, in het uitvoeren
van enkele handgrepen, dan kan men zich voorstellen van welk belang
het kan zijn, dat iedere dierenarts hiervan profiteert. Er zou dus een nieuwe
rubriek moeten komen : ,,voor den practicus door den practicus", waarin
dit verlangen tot uitdrukking komt en dat door de practici zelf in stand
moet worden gehouden.

In deze richting werd op grootsere wijze al gewerkt door de klinische
lessen. Deze werden en zullen weer worden geschreven en zijn in de eerste
plaats voor den practicus bedoeld. Zij zijn de beste en eenvoudigste wijze
om tot den dag van vandaag geinformeerd te worden over de stand van
de wetenschap ten opzichte van een bepaald onderwerp. Het is de be-
doeling van de redactie ze weer als vroeger om het andere tijdschrift te
laten verschijnen, maar men zal even geduld moeten hebben, voordat
de serie geopend kan worden, omdat de schrijvers er van nog moeten worden
aangezocht.

Zoals allen weten staan de bladzijden van ons tijdschrift voor alle
beschouwingen open, die tot vooruitgang van ons vak en zijn beoefenaren
kunnen bijdragen. Het zou niet onmogelijk zijn, dat er in de tegenwoordige
tijd stemmen opgaan, die de geest van het universitaire onderwijs niet
roemen, die als nadeel van de openbare universiteiten aantekenen, dat
de aandacht te uitsluitend gericht is op de wetenschappelijke opleiding
der studenten en dat geen of althans onvoldoende rekening wordt gehouden
met de ontwikkeling van den student tot mens van karakter. In dit opzicht
zouden de confessionele inrichtingen van onderwijs zich beter houden.
Er zullen er onder ons ook zijn, die dat menen en die een andere oriëntatie
van ons onderwijs wensen. Misschien zijn er ook andere fouten, die de
faculteit in de ogen van sommigen aankleven. Niets kan groeien zonder
critiek. Het tijdschrift geeft gaarne ruimte aan diegenen, die de zorg voor

-ocr page 18-

de opleiding ideeën in de pen geeft, welke tot verbetering kunnen leiden.
Men zij niet bevreesd voor hooggeleerde critiek. Alle mensen eten pap.

Het bovenstaande maakt maar enkele eisen en verlangens uit, waaraan
ons tijdschrift kan of moet voldoen. Er zullen er onder de leden nog wel
meer leven. In deze tijd van opgekropte energie en lust tot vernieuwing
en verbetering zullen zonder twijfel nieuwe ideeën naar voren komen, die
nieuwe wegen zullen openen en een nieuw arbeidsveld tot ontwikkeling
zullen brengen. Laten we trachten gezamenlijk tot ontwikkeling te brengen
al datgene, dat tot vooruitgang der diergeneeskunde kan leiden. Het
tijdschrift wil gaarne bemiddelaar zijn.

De redactie spreekt de wens uit, dat zij op de medewerking van alle
lezers mag rekenen, zij van haar kant zal alles doen om de plaats, die het
tijdschrift onder zijne soortgenoten heeft verworven, te handhaven.

Redactie.

ERKENNING.

Nu, na een langdurige periode van rust, het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde weer uitkomt, is het goed daar de stem tot de Nederlandsche
diergeneeskundigen te richten, waar deze zich vóór alles in den lande
behoort te doen verstaan.

Dit tijdschrift verzorgt, naast de wetenschappelijke en sociale functie,
die in zijn artikelen aan den dag treedt, nog een andere taak, nimmer
zoozeer uitgesproken, maar niettemin in sterke mate ondervonden : het
onderhoudt een moreele, zedelijke, band tusschen de leden der Maat-
schappij.

In de afgeloopen jaren was het voor het vaststellen en handhaven van
de houding, den universitair ontwikkelden mensch waardig, noodzakelijk
de collega\'s onderling met elkander in verbinding te brengen, waardoor
zij, bij voorkeur door uitwisseling van gedachten in bijeenkomsten, in
gemeenschappelijk overleg de meest gewenschte houding gezamenlijk
zouden kunnen bepalen. De vergaderingen van de afdeelingen der Maat-
schappij kenmerkten zich, naast de verzorging van het normale programma,
door een intensieve bespreking van de sociale en politieke problemen .
het stilleggen van de werkzaamheid der Maatschappij beëindigde mede
deze besprekingen.

Het was Professor Krediet, die allereerst en ten volle besefte tot welke
beteekenis deze bijeenkomsten zich op belangrijke momenten zouden
kunnen ontwikkelen en hoe het wegvallen van onderling verband in
diergeneeskundige kring zou kunnen leiden tot ernstige gevolgen. Het
was Professor
Krediet, de secretaris van de Commissie voor Postuniver-
sitair Onderwijs, die in deze instelling, met haar cursorisch onderricht
over de provincies van het land verspreid, een goede plaatsvervangster
zag van de afdeelingen der Maatschappij. In feite onderdeel der Maat-
schappij werd het postuniversitair onderwijs het stempel verleend van
onderhoorighcid aan de universiteit zelve, aldus tegen politieke intriges
veiliger geborgen. De organisatie der voordrachten kwam tot stand, in
alle provincies werd de cursus een feit. Was het wetenschappelijk onder-
werp met de wisseling van vraag en antwoord besloten, dan sprongen dc
opgekropte gemoederen open over de fouten en tekorten in politiek en

-ocr page 19-

oorlogvoering, werd, onder nauwe peiling van hoe en waarom, gewikt
en gewogen hoe te handelen onder den steeds meer onheil voorspellenden
Duitschen druk. Op de thuisrit van zoo\'n bijeenkomst was het gemoed
verkwikt en geestelijk rijker voelden zich velen, de eensgezindheid met
anderen, sociaal gelijken, zich bewust.

De Dierenartsenkamer drong zich in, verraderlijk voorbereid door
Dr. Pschorr. Het was opnieuw Professor Krediet, zoekend naar een
alarmsysteem om op korten termijn alle betrouwbare dierenartsen te
kunnen bereiken, die, tezamen met enkele anderen deze organisatie van
illegaliteit construeerde en instructies gaf in overleg met Prof.
van der
Plank, voorzitter der Maatschappij. De tijd was dreigend en somber,
voor jong en oud, bovenal voor den fleren onbuigzame. Steden en dorpen
door bombardementen gehavend, arrestaties aan de orde van den dag.
Professor
Krediet werd zich den directen nood bewust, waarin gezinnen
van dierenartsen zouden kunnen geraken en Professor
Krediet bouwde
aan het ondersteuningsfonds door middel van de nieuwe organisatie om
zoo noodig, den noodlijdenden direct hulp te kunnen bieden.

Nu de benauwenissen, door S. D., Gestapo, bombardement en onder-
duiking teweeggebracht, voorbij zijn, nu het eerste vrije nummer van ons
tijdschrift, deel uitmakend van een zich herstellende Maatschappij, zijn
blijde intocht maakt bij zoovele dierenartsen, nu is het goed van de groote
waakzaamheid en activiteit, van het breede inzicht en de ernstige toewijding
door Professor
Krediet gecombineerd met zijn vermogen tot organisatie,
in dit eerste nummer getuigenis af te leggen.

De Nederlandsche dierenarts zal, achterom ziende naar de voorbije
oorlogsjaren, met groote erkentelijkheid en waardecring de gestalte van
Professor
Krediet voor zich zien verrijzen, wiens veelomvattende arbeid
door sombere tijden een mild licht deed spelen.

Holten, Juni 1945. Vegter.

Uit de kliniek voor Inwendige Ziekten en Buitenpraktijk.

Directeur Prof. Dr. J. A. BEIJERS.

STRONGYLIDEN BIJ HET PAARD EN DE KLEINE
HERKAUWERS.

Klinische en therapeutische ervaringen met name van phenothiazine.

DOOR

J. A. BEIJERS met medewerking van :
F. H. VAN RAADSHOOVEN, Conservator.

Het kan zijn nut hebben, nog eens Uw aandacht te vragen voor de
diagnostiek en therapie van de strongylose van paarden en kleine her-
kauwers en U onze ervaringen mede te deelen, die wij de laatste paar
jaren daarover in de kliniek verkregen.

De nomenclatuur van de verschillende strongylussoorten is nog al wat
veranderd sedert veler studententijd. Daarom is het wenschelijk, nog even
weer in Uw geheugen terug te roepen de meest voorkomende en van deze
de jongste benaming te noemen.

-ocr page 20-

A. Bij het paard : I. De strongylus vulgaris, vroeger genoemd de
sclerostomum vulgare of scl. bidentatum ; is de verwekker van het bekende
wormaneurysma.

2. De strongylus edentatus, vroeger genoemd sclerostomum edentatus.
Deze kennen we als de veel voorkomende parasiet bij het paard, welke
vooral onder het peritoneum wordt gevonden en verder in de dikke darm.

3. De Strongylus equinus (scl. equinum, scl. quadridentatum) is de
grootste der bij paarden voorkomende strongyliden ; hij wordt eveneens
in de dikke darm gevonden, maar is voor onze streken van minder be-
teekenis.

4. De trichonema tetracanthum (sclerostomum, cylichnostomum,
cyathostomum enz.) is voor ons land juist van des te meer belang, omdat
deze worm zoo verbazend veelvuldig in de dikke darm wordt aangetroffen
en dikwerf in zulke enorme hoeveelheden, dat de paarden aan de gevolgen
succombeeren. Het zijn de — ook bij leeken langzamerhand berucht ge-
worden — roode wormpjes, die zich aan de oppervlakte der versche faeces-
ballen bevinden en op onzen arm zitten na het rectaal exploreeren.
Tientallen soorten zijn van de trichonema\'s uit de paardendarm bekend.
Het is vooral Prof.
Ihle, die onze kennis daarvan zeer heeft verrijkt.

B. Bij de kleine herkauwers, (schaap en geit) moeten we in de eerste
plaats noemen de haemonchus contortus, waarvan het wijfje vaak rood
gekleurd is door het opgezogen bloed en die in de lebmaag parasiteert.
Ook de veel kleinere Ostertagia-ostertagi wordt in en op het lebmaag-
slijmvlies aangetroffen, terwijl de nematodirus fillicollis, cooperia- en
trichostrongvlus soorten de dunne darm (de laatste vooral het duodenum)
bewonen. Het is noodig, dit te weten, omdat de bestrijding der lebmaag-
parasieten betrekkelijk gemakkelijk is, terwijl die der dunne darmbewoners
tot nu toe een vrijwel hopelooze opgave is. De prognose hangt dus wel ten
nauwste samen met de soort van strongyliden.

Bespreken we eerst de strongylose van het paard. Het is onze ervaring,
dat voor vele collegae de begrippen : strongylose en wormaneurysma
identisch zijn en aan dit laatste meer beteekenis wordt gehecht dan toe-
laatbaar is. Zonder twijfel kan het wormaneurysma ernstige ziektever-
schijnselen geven, in vele gevallen den dood veroorzaken — dikwijls
onverwacht door een vaatruptuur — en zullen wij de laatsten zijn om het
belang er van te onderschatten. Maar aan den anderen kant moeten we
ook er voor oppassen te gauw ziekteverschijnselen uitsluitend en alleen
op rekening van een gevonden aneurysma te stellen.

Vinden wij b.v. bij een enter of twenter met koliek een wormaneurysma,
dan is het lang niet bewezen, dat daaraan de waargenomen koliekver-
schijnselen moeten worden geweten. Het worm-aneurysma kan zeker
aanleiding geven tot een embolisch-thrombotische koliek ; deze vorm van
koliek is echter veel zeldzamer dan men veelal meent. Volgens de buiten-
landsche literatuur en de ervaringen aan verschillende klinieken wordt
ze in i—10% der doodelijk verloopende kolieken gevonden, maar dit
is niet de ervaring aan onze faculteit. Niet zelden treffen wij paarden in
onze kliniek aan met een groot aneurysma, die tijdens wekenlange obser-
vatie nooit koliek vertoonen. Vermagering, anaemie, meer of minder

-ocr page 21-

hooge koorts en tenslotte de verschijnselen van een sleepend verloopende
sepsis kunnen eveneens symptomen zijn, die wij meenen te moeten toe-
schrijven aan het door rectaal onderzoek vastgesteld aneurysma. Ver-
moedelijk zullen de parasieten bacteriën op hun zwerftochten door het
lichaam meenemen; hieraan zullen de septische verschijnselen, met
koorts gepaard gaande, moeten worden toegeschreven.

Tf.n Thije heeft in 1937 de ervaringen gepubliceerd over 106 secties
van aan koliek gestorven paarden en komt eveneens tot de conclusie,
„dat wij aan het aneurysma verminosum vooral niet een te voorname
oorzaak moeten toekennen voor het ontstaan van doodelijkekoliekgevallen."

Volgens verschillende onderzoekers zou het aneurysma ook de oorzaak
van koliek kunnen zijn, doordat de zenuwen van den plexus mesentericus
beschadigd worden. Het is vooral
Olt, die hierop het eerst en met nadruk
heeft gewezen ; na hem hebben
Dobbenstein en Möllmann ontstekings-
verschijnselen en degeneratieve veranderingen gevonden aan het ganglion
coeliacum et mesentericum craniale (bij 37 van 60 slachtpaarden).

Sommigen gaan nu zelfs zoover, dat ze het veelvuldig voorkomen van
koliek bij paarden toeschrijven aan de infectie met strongyliden en de
koliek meenen te zullen zien verdwijnen als het gelukken zou de paarden
parasietenvrij zonder aneurysma op te fokken en parasietenvrij te houden.
Voorloopig zullen we dan nog wel koliek-patiënten in behandeling krijgen.

Een waarschuwing is hier op zijn plaats om bij het afgeven van attesten
bij veulens met een aneurysma de noodige voorzichtigheid te betrachten.
Meermalen moest ik de practizeerende collega afvallen, omdat deze een
verklaring van een koopvernietigend gebrek had afgegeven, op grond van
het vinden van een aneurysma bij sectie, zonder dat hij zich voldoende
er van had vergewist, dat inderdaad
de doodsoorzaak hierin ook gelegen
was. Eerst stelle men dus .deze doodsoorzaak vast ; daarna moet worden
nagegaan of zij met het aneurysma in direct of indirect verband kan worden
gebracht en eerst dan mag dit als een verborgen gebrek worden beschouwd.
De antidateering stuit meestal niet op bezwaren. Vergeten wij ten slotte
niet, dat een klein aneurysma (bijv. ter grootte van een vuist) bij jonge
paarden bijna als een normale bevinding kan worden beschouwd. En toch
hebben wij dikwijls alleen daarop een verklaring zien afgeven ! Dat mag
niet !

Gedurende de jaren 1942 en 1943 hebben we meer paarden met strongy-
lose gezien dan anders en het ware een klein kunstje geweest, geregeld
onze stallen met deze patiënten te vullen. Om nauwkeurig het verloop te
kunnen volgen en de uitwerking der ingestelde therapie te kunnen contro-
leeren, hebben wij een 60-tal paarden (meest in de leeftijd van 1—2 jaar)
langere tijd als stationnaire patiënten opgenomen. Hierbij is gebleken,
dat de trichonemiasis verreweg de belangrijkste rol speelt ; van veel minder
beteekenis zijn de str. vulgare, edentatus en equinus. Dit blijkt ook uit
het onderzoek van de cultures, die de Heer
Abrahamse op ons verzoek in
enkele gevallen in het Instituut voor parasitaire ziekten heeft aangelegd.

Hij onderzocht gedurende drie opeenvolgende dagen de faeces, voor
wij het paard phenothiazine gaven en gaf ons daarvan de volgende
resultaten :

-ocr page 22-

Paard No. i.

14 Mei

15 Mei

17 Mei

Trichonema........

42%

32 %

21.8%

Trm. i)..........

54%

63 %

• 74-6%

Str. vuig..........

4%

5%

1.8%

Str. edent.........

ó
co

Str. equin.........

Paard No. 2.

19 Mei

20 Mei

21 Mei

Trichonema........

27%

29 %

22.8 %

Trm. \')..........

3%

4%

1.6%

Str. vuig..........

53%

49 %

57-2 %

Str. edent.........

\'7%

18%

18.4%

Str. equin..........

Paard No. 3.

1 Juni

2 Juni

4 Juni

Trichonema........

Zeer vuil sedi-

49.6 %

39-2 %

str. vuig...........

ment. Niet mo-

24-4 %

43-2 %

Str. edent.........

gelijk te tellen.

25 6 %

\'7-2%

Str. equin..........

Trm. \')..........

0.4 %

0.4 %

Paard No. 4.

16 Juli

\'7 Ju\'\'

18 Juli

Trichonema........

73-8 %

75-5 %

75%

Trm. !)..........

4-7 %

11 %

2%

Str. vuig..........

\'5-2%

"•5 %

16.2 %

Str. edent.........

6.3 %

5%

6.8 %

Str. equin.........

De trichonemiase vindt men weliswaar het meest bij jonge paarden
van i—4 jaar, maar men kan ze toch ook bij oudere dieren aantreffen.
Vaak zijn de symptomen weinig karakteristiek. Vooral bij de oudere
paarden is het hoofdsymptoom: Vermagering.

De eetlust is normaal, aan pols, temperatuur en ademhaling zijn geen
afwijkingen te vinden ; een orgaan-afwijking is niet te constateeren. Wel
zijn als regel de slijmvliezen meer of minder bleek ; in de praktijk zal men

Trm. wil zeggen : een op trichonema gelijkende larve maar met meer dan 8 darm-
cellen.

-ocr page 23-

daaraan meestal de anaemie onderkennen. Het diagnostiseeren van een
anaemische toestand alleen op de slijmvliezen is echter een gevaarlijk ding.
Zeer dikwijls leert ons het bloedonderzoek, dat er een uitgesproken
anaemie bestaat, terwijl de kleur der slijmvliezen dit niet zou doen ver-
moeden. Onze gewoonte, om van iedere patiënt der interne kliniek het
bloed te onderzoeken, heeft ons dat voldoende geleerd. We willen daarom
van de practici weliswaar niet eischen, dat zij in verdachte gevallen zich
zetten tot het tellen der roode bloedcellen, maar wé.1 dat zij een eenvoudige
haemoglobine-bepaling doen. Daartoe eigent zich nog steeds de methode
van
Sahli het best. Hiermede zal men voor onze paarden als normale
waarde 64—68 % moeten nemen. Deze is dan uitgedrukt in „Sahli -
waarde", welke op het buisje in witte verf aangegeven is. In roode verf
staat de haemoglobine-waarde aangegeven, die hooger is dan de Sahli-
waarde omdat destijds
Sahli een te hoog haemoglobine-gehalte voor
normale menschen heeft aangenomen.

In onze kliniek gebruiken wij de laatste jaren het nieuwe apparaat van
Philips uit Kopenhagen („haemometer sicca"), waarmede het haemo-
globine direct in grammen per 100 cc bloed kan worden afgelezen en dat
volgens deskundigen de nauwkeurigste bepaling voor klinische doeleinden
toelaat. Wij hebben op bijgaande tabel de haemoglobine-gehalten weer
omgerekend in Sahli-waarden, omdat men daaraan het meest gewend is.

Voor den practicus kan verder nog steeds de eenvoudige bezinkingsproef
aanbevolen worden om een — zij ook globaal —- inzicht te krijgen in den
graad der anaemie. Daarvoor is noodig een betrekkelijk nauwe buis van
ongeveer 15 cm3 inhoud, waarop een verdeeling is aangebracht. Men
brengt daarin 1 cc 3 % natrium fluoride oplossing en laat langs den wand
9 cm bloed uit de canule toevloeien, mengt beide vloeistoffen goed door
omzwenken (niet schudden om schuimvorming te voorkomen) en laat
eenige uren staan. Is het aantal roode bloedcellen normaal, dan vindt
men een sediment van gemiddeld 3.3 cm3 erythrocyten ; bij anaemie is
dit lager en kan het bij zeer sterke bloedarmoede tot ongeveer 1 dalen.
Op de roode bloedcellen treft men een schijfje aan, dat uit de witte bloed-
cellen bestaat en een dikte van ongeveer 1 mm heeft, als het aantal witte
bloedcellen normaal is. Hoe meer witte bloedcellen, hoe dikker de schijf
natuurlijk. Deze methode, die wij dertig jaar geleden reeds op haar waarde
onderzochten door de gelijktijdige telling van de roode en witte bloed-
cellen, kunnen wij nog steeds den practicus aanraden. Zij geeft slechts
aproximatieve gegevens, die echter voor de praktijk van beteekenis zijn.
Ze is alleen bij het paard te gebruiken, bij geen enkel ander huisdier.
Heeft men tijd om elk kwartier de stand van het sediment af te lezen, dan
bepaalt men tegelijkertijd de bezinkingssnelheid. Langer dan een uur
behoeft men deze bij het paard niet te controleeren, want bijna steeds is
reeds na een uur de maximumbezinking bereikt. Men vergeve ons deze
kleine uitweiding ; we vinden echter juist in deze oorlogsjaren zooveel
— dikwijls onvermoede — gevallen van anaemie, dat wij niet genoeg de
aandacht hierop kunnen vestigen en zelfs bovenstaand eenvoudig bloed-
onderzoek is nog lang niet voldoende in zwang bij den practicus. En hij
moge zich troosten met de gedachte, dat hij de fijnere methoden van
onderzoek, die wij in de kliniek toepassen gevoegelijk bij
het paard kan missen.
Het natief preparaat, het supravitaal gekleurde preparaat, het volgens
Giemsa of andere methoden gekleurde uitstrijkje brengt hem immers niets

-ocr page 24-

verder bij het paard. Bij dit dier toch vinden wij merkwaardigerwijze
zelfs in de extreemste gevallen van anaemie (b.v.
17 Sahli, 1,2 mill. roode
bloedcellen, een sediment van nauwelijks 1 cc) geen verdere afwijkingen ;
dat wil zeggen geen poikilocytose, geen reticulocyten, geen normoblasten,
geen basophile punctaties, geen polychromasie. Onlangs zagen wij voor
het eerst van ons leven een normoblast in een uitstrijkje van paardenbloed ;
een bewijs van de groote zeldzaamheid.

Vinden wij nu naast de vermagering en anaemie bij het rectaal explo-
reeren op de faeces of op onzen arm de trichonema\'s dan mogen wij bij
een verder geheel negatief klinisch onderzoek de vermagering met groote
waarschijnlijkheid toeschrijven aan trichonemiasis. Tot zekerheid komen
wij pas als wij na de wormkuur — waarover straks meer — tallooze wormen
zien afkomen gedurende 1 a 2 dagen na de behandeling. Vaak zullen wij
verrast zijn door het enorme aantal, dat los komt.

Het microscopisch faeces onderzoek op wormeieren heeft ons te vaak
teleurgesteld, dan dat we daar nog veel waarde aan hechten. Te dikwijls
toch is het aantal eieren in flagrante tegenstelling met het aantal para-
sieten. Wij blijven het doen, maar durven niet meer trichonemiase uit-
sluiten, als het aantal eieren ongeveer normaal is.

Bij jonge paarden (één en twee jarigen) is het beeld vaak geheel anders.
Hier kunnen de symptomen dikwijls in korten tijd optreden. Het tot nu
toe volkomen gezonde dier in goeden tot zeer goeden voedingstoestand
vertoont in enkele dagen een sterk oedeem, zich uitstrekkend van de voor-
borst tot aan het praeputium of den uier. De eetlust blijft vaak vrijwel
normaal (ten minste in den beginne), de temperatuur stijgt eenigszins
evenals de polsfrequentie. De faeces kunnen normaal van consistentie
blijven, maar zijn dikwijls te week. Heeft men het geluk, hierin een groot
aantal strongyluseieren te vinden of vindt, men de wormpjes zelf, dan
mag men tot trichonemiase besluiten als men een wormkuur heeft
laten ondergaan en daarbij parasieten in aanmerkelijke hoeveelheid
zijn afgekomen. Bij uitsluitend trichonemiasis van de dikke darm is het
rectaal onderzoek natuurlijk negatief, dikwijls echter zal men tegelijkertijd
een aneurysma vinden ; de beteekenis hiervan is, zooals boven reeds gezegd,
met voorzichtigjeid te beoordeelen.

Men zal zich hierbij vooral laten leiden door de grootte en hardheid
(veel bindweefsel-oud proces) van den tumor. Dat men voor de differen-
tiaal diagnose moet denken aan een absces (metastatische droes) en tuber-
culose, reken ik van algemeene bekendheid. Een enkele maal voelde ik
in den darmwand kleine tot zeer kleine knobbeltjes. Mogen dit al niet
wormknobbeltjes geweest zijn, zij leidden in ieder geval mijn aandacht in
de richting van dikdarmstrongylose.

Koliekverschijnselen ontbreken als regel. Soms echter vertoonen de
patiënten dagen lang meer of minder hevige verschijnselen van buikpijn
en vonden wij bij sectie gethromboseerde arterien (vooral Art. colica
dorsalis) en partieele necrosen van het dikdarm slijmvlies. Omtrent de
juiste toedracht bij het ontstaan der soms enorme oedemen bij strongylose
tasten wij nog in het duister. Uit onze onderzoekingen is wel dit gebleken,
dat de verklaring niet simpel gezocht moet worden in de anaemie en ook
niet in een te laag eiwit gehalte van het serum (hypoproteïnaemie) of ver-

... , . . , albumine . . , .

schuiving van het eiwitspectrum, dus —--— quotiënt sterk verlaagd.

globulme

-ocr page 25-

(Een afwijkende Takata-reactie was daarmede in overeenstemming).
Men weet, dat het totale eiwit van het paarden serum 6—9% bedraagt,
en de som is van verschillende eiwitten, waarvan uit een klinisch-chemisch
oogpunt alleen het albumine, globuline en fibrinogeen momenteel nog
maar beteekenis hebben, omdat slechts deze op betrekkelijke eenvoudige
wijze bepaald kunnen worden. Doen we dit, dan spreken we van het
bepalen van het „eiwitspectrum". Normaal bevindt zich gemiddeld ong.
5% albumine en ruim 2% globuline in het serum, terwijl de fibrinogeen-

r . . . albumine,

Iractie met hooger is dan 0.2—0.4%. Het quotiënt —n—^-dat normaal

T\' globuline

ongeveer 2 bedraagt, wordt bij verschillende pathologische toestanden

door verlaging van het albumine gehalte, gedeeltelijk ook door verhooging

van het globuline gehalte kleiner. Onder colloid-osmotische druk verstaan

wij dat gedeelte van de osmotische druk van het plasma, dat geleverd

wordt door de plasma colloiden ; onder deze heeft het albumine de meeste

betekenis voor deze druk, terwijl globuline en fibrinogeen van minder

belang zijn. Vermindert het eiwit, vooral het albumine in het bloedplasma,

dan heeft dit een verlaging van de colloid-osmotische druk tengevolge

en kan oedeem optreden. Dit is een verklaring, die gegeven wordt voor

het ontstaan van oedeem bij de mensch bij sommige nieraandoeningen

(vooral nephrose), ondervoeding (hongeroedeem), cachexie, levercirrhose.

We hebben deze hypoproteinaemie bij strongylose paarden echter zelden

aangetroffen ; omgekeerd zagen we sterke oedeemvorming bij een hoog

eiwitgehalte en een normaal eiwitspectrum. Zij kan dus niet de juiste

verklaring zijn. Ook nier-, lever en hartaandoeningen zijn niet in het spel.

Vormen mogelijk de wormen toxinen, welke een verhoogde permeabiliteit

van de capillairwand veroorzaken ?

Anaemie komt als regel voor bij strongylose. Ze kan uiteraard sterk
in intensiteit wisselen. Soms — en dat zullen wel versche infecties geweest
zijn — was het bloed geheel normaal. Hyperleucocytose ontbreekt als
regel. Vinden we een verhoogd aantal witte bloedcellen, dan duidt dit
op een of ander ontstekingsproces en vonden we als oorzaak een groot
aneurysma, een sepsis of een endocarditis. Deze gevallen zijn bijna alle
doodelijk verloopen en konden we dus hierbij sectie doen. Eosinophilie
komt niet voor. Bij den mensch is deze juist een criterium voor een para-
sitaire aandoening. Het galklcurstofgehalte van het serum is slechts zelden
verhoogd, in chronische gevallen dikwijls verminderd. Koorts kan al dan
niet voorkomen ; de koortscurve is natuurlijk geheel atypisch. Als oorzaak
noemen we : sepsis, wormaneurysma, ontstekingsprocessen in den dikken
darm, endocarditis.

In de urine worden bijna nooit afwijkingen gevonden.

Als men sectie kan verrichten op een nog warm cadaver van een paard
met strongylose (Str. vulgare en edentatum), dan vindt men de parasieten
nog vastgezogen aan het slijmvlies van den darm zitten ; later bij afkoeling
van het cadaver liggen ze los in het lumen. Naast de verschijnselen van
een chronische catarrh ziet men dikwijls plaatselijke oedemen van de
submucosa, waarschijnlijk doordat versche emboli ontstaan bij de passage
van larven uit de bloedvaten naar de darm. Vaak wordt op die plaatsen
in een haemorrhagisch exsudaat een larve gevonden.

-ocr page 26-

Wormknobbels ter grootte van een erwt tot een hazelnoot kan men
soms in grooten getale aantreffen in caecum en colon, soms ook in den
dunnen darm. In een weeke detritusmassa zit de bijna geslachtsrijpe, dus
groote larve.

Bij de trichonemiasis vindt men in het slijmvlies van caecum en colon
een enorm aantal kleine bloedinkjes, tengevolge van het bloedzuigen der
wormen ; ook grootere vlakke bloedingen of haemorrhagische ontstekingen
worden aangetroffen. De larven veroorzaken in het slijmvlies talrijke
kleine zwartbruine knobbeltjes, het best met de loupe te zien; de opgerolde
larve kan men dan tevens zien. Om de trichonema\'s goed op te sporen,
schraapt men met een voorwerpglas bv. wat exsudaat van den darm en
brengt dit in een petrischaal met water. Door heen en weer bewegen komen
dan de kleine wormen duidelijk in het zicht. Niet zelden worden throm-
bosen in grootere vaten, zooals de Art. colica dorsalis aangetroffen, ten-
gevolge waarvan uitgebreide necrosen in het betreffende darmgedeelte
ontstaan zijn. Over het wormaneurysma kunnen we zwijgen ; dit is
voldoende bekend.

Therapie.

Deze zal uiteraard de practici het meest interesseeren. Leest men in de
leer- en handboeken na, welke middelen tegen strongylose worden gebruikt,
dan kan men uit het groote aantal daarvan reeds opmaken, dat de werking
niet afdoende is.

Bij nadere bestudeering blijkt, dat er geen enkel middel bestaat, dat
tegen
alle strongyliden helpt. Verder kennen we nog geen enkel middel,
dat de ontwikkelingsvormcn (larven), die in het lichaam circuleeren,
doodt. Wel zijn hiervoor door pharmaceutischc fabrieken tal van middelen
aanbevolen, maar afdoende is er geen. Het zijn veelal stibium-praeparaten,
die hiervoor zijn gepropageerd. Misschien is nog wel het beste hiervan
het van ouds in de veterinaire praxis bekende tartaras emcticus ; wij
meenen tenminste enkele malen een gunstig resultaat gezien te hebben.
Wil men in deze richting iets probeeren, dan raden wij aan, om de 3 a 4
dagen een halve gram tartaras emeticus, opgelost in 100 cc water intra-
veneus in te spuiten. Deze dosis geldt voor veulens tot 1 jaar, oudere dieren
geeft men § tot 1 gram in 100 cc water. Nadeelige gevolgen van deze
injecties zagen wij nooit. Men houdt dit 3 a 4 weken vol. De dure speci-
alité\'s kan men hiervoor gerust missen. Ook is het hexachlooraethaan
voor dit doel aanbevolen. Men geeft intraveneus een oplossing van dit
middel in ol. terebinthinae. De dosis bedraagt 5 cc van een mengsel van
5 gr. hexachlooraethaan en 45 gr, ol. terebinthinae. De oplossing moet door
een dunne canule langzaam worden ingespoten. Soms reageert het paard
op deze injectie met vrij heftige koliekverschijnselen, die 11a korten tijd
overgaan. We hebben den indruk gekregen, dat de eerste injectie de
meeste reactie geeft, de volgende gaven steeds minder nevenverschijnselen.
Men geeft deze injecties bv. iedere week één of tweemaal ; over de resul-
taten zijn wij slechts matig tevreden. Aan arsenicum-preparaten hecht
men — gesuggereerd door de veelbelovende prospecti — als larvendoodend
middel te veel waarde. Ze zijn hiertegen, evenals tegen de strongyliden
in het maagdarmkanaal, onwerkzaam. De gunstige invloed, die men
niet zelden van As2 Os, liq. arsen. Fowleri, aricyl, atoxyl, enz. ziet bij

-ocr page 27-

paarden met strongylose, is niet toe te schrijven aan de parasieten-doodende
werking maar wel aan de roboreêrende en bloedvormende. Als nakuur
kunnen wij deze preaparaten dus ten volle aanbevelen. Men wil het
gebruik ervan ook wel motiveeren als prophylacticum. Maar hoe wil men
prophylactisch anders werken, dan door te voorkomen, dat de paarden
wormbroed opnemen ?

De prophylaxe tegen parasitaire ziekten is een heel andere dan tegen
verschillende infectieziekten. We hebben dus te onthouden, dat zoolang
de parasieten onderweg zijn, men therapeutisch weinig of niets kan be-
reiken. Zijn de parasieten in het darmlumen, dan kunnen de antiparasitica
hun werking pas doen. Ook nog niet zoolang ze in de darmwand (worm-
knobbels) genesteld zijn.

De middelen, waarvan wij dan bij het paard succes hebben gezien bij
strongylose zijn : Ol. chenopodii, tetrachloorkoolstof, allegan en pheno-
thiazine.

Het Ol. chenopodii geeft men in een dosis van 12—16 gr. in slijm en
dient gevolgd te worden door een laxans, waarvoor men in normale
tijden iooo gr Ol. ricini neemt. Dit laxans mag niet gebruikt worden na
tetrachloorkoolstof (75—100 gr.) dat eveneens van gunstige werking is en
waarover de
Blieck en Baudet destijds geschreven hebben. Later is
gebleken, dat het een blocdcalcium-verlagende werking heeft, waarvoor
het nuttig is eenige dagen vooraf kalkzouten te geven (krijt bv.). Het is
een leververgift.

Beide middelen behooren met de neussonde te worden ingegeven, wat
door de meeste practici wel niet meer als een bezwaar zal worden gevoeld.
Beter dan deze twee middelen achten wij het allegan.

Hiermede hebben we goede resultaten bereikt. Voor hen, die dit middel
niet mochten kennen, diene, dat het als tabletten door de Behring-werke
in den handel wordt gebracht ; een uitvoerige prospectus met alle noodige
aanwijzingen wordt bijgevoegd. De tabletten kunnen door het voer worden
gemengd. De prijs wordt door sommige collegae te hoog geacht. We ver-
moeden, dat allegan reeds genoegzaam in de praktijk is bekend geworden,
dan dat we er nog meer over behoeven uit te weiden.

Het middel, dat wij het laatst noemden, het phenothiazine, is daaren-
tegen bij de Nederlandsche practici nog niet in gebruik, en daar wij in
de gelegenheid zijn geweest dit op uitgebreide schaal te probeeren, willen
wij hier langer bij stilstaan. Wij konden deze experimenten nemen, dank
zij het feit, dat de Firma B.
Meindersma te den Haag ons in Januari 1943
voor het eerst een hoeveelheid van één kilogram tegen de kostprijs ter
beschikking stelde, terwijl wij nadien telkens weer een dergelijke hoeveel-
heid op onze aanvraag toegezonden kregen. Zij schreef ons : „aangezien
dit product — voor zoover ons bekend is — hiér te lande nog niet wordt
gefabriceerd, meenen wij
U wellicht van dienst te kunnen zijn door onder
Uw aandacht te brengen, dat wij voor proefnemingen 1 kg phenothiazine
ter beschikking kunnen stellen. De zuiverheidsgraad hiervan is tenminste
gelijk aan die van het product, dat voor diergeneeskundige toepassing
in het buitenland werd bereid. Het is licht grijsgroen van kleur, bevat
geen vrije zwavel noch diphenylamine, en smelt bij 1800. Zeer tot onzen
spijt, zien wij ons evenwel genoodzaakt
U tevens mede te deelen, dat het
ons met het oog op de zeer geringe voorraad grondstoffen niet mogelijk
is het phenothiazine onbeperkt te leveren, zoodat het voorloopig nog niet

-ocr page 28-

voor de diergeneeskundige praktijk in aanmerking komt. Het ligt evenwel
in onze bedoeling het phenothiazine op groote schaal te fabriceeren,
zoodra de grondstoffenpositie dit toelaat."

Phenothiazine is het eerst gesynthetiseerd door Bernthsen in 1885,
doch pas in 1934 leerde men de doodende werking op muggenlarven er
van kennen. Daarna heeft men het geprobeerd tegen andere insecten en
eerst sedert 1938 heeft men in Amerika op uitgebreide schaal experimenten
genomen om de waarde als anthelminticum na te gaan.

Phenothiazine of thiodiphenylamine is een verbinding, die verkregen
wordt door diphenvlamide met zwavel te verhitten onder toevoeging van
een oxydeerende stof bv. ijzerchloride. Het is een geelachtig, meestal
echter groen poeder, onoplosbaar in water, dus smakeloos. Het is oplosbaar
in alcohol, aether, chloroform, benzol, etc. Blootgesteld aan de lucht
wordt het gemakkelijk geoxydeerd tot phenothiazon, leuco-phenothiazon,
leuco-thionol, en tenslotte thionol. Het is verwant aan bekende kleur-
stoffen, zooals methyleenblauw. Als men phenothiazine bij dieren en ook
bij den mensch toedient, wordt het grootendeels als thionol, maar dan
in een leuco-verbinding met de urine uitgescheiden. Aan de lucht wordt
dan de leuco-verbinding geoxydeerd en het gevormde thionol kleurt de
urine rood, wat het snelste gebeurt als de Ph van de urine tusschen 4.5
en 5.5 ligt, de urine dus zuur reageert. Bij planteneters wordt het voor
een groot deel onveranderd uitgescheiden met de faeces tot den 4den dag.
De maximumconcentratie vindt men ongeveer 6 uur na het ingeven.
Waar het phenothiazine precies geresorbeerd wordt is nog niet nauw-
keurig bekend. Ook de melk wordt rose door de uitscheiding van de stof
in den vorm van kaliumleucophenothiazonsulfaat. Dit conserveert de
melk ook, zoodat ze dagen lang vrij blijft van bacteriën.

Taylor en Sanderson hebben een theorie opgesteld, volgens welke
een bepaalde concentratie gedurende een zekere tijd in de darm noodig
is om het maximumeffect als anthelminticum te bereiken. Volgens deze
theorie zou het ook niet goed zijn om laxeermiddelen tegelijk toe te dienen
tijdens de wormkuur.

Men kan het phenothiazine geven door het voedsel, het best door wat
slobber bv. Desnoods laat men de dieren vooraf vasten. Het beste restdtaat
heeft het middel gegeven als wormmiddel bij het paard. Men moet het
geven in een minimumdosis van 30—60 g. Minder dan 30 g geeft onzeker
resultaat ; 10 g is zonder werking. Men kan ook gerust meer geven, aan
volwassen paarden, bv. 70—80 g. Jaarlingen geeft men 45 g. Het pheno-
thiazine is werkzaam tegen oxyuris equi, trichostrongylusaxei, strongyliden.
Het heeft geen werking op : ascaris equorum, gastrophilus en anaploce-
phalus-soorten en strongyloides Westeri.

Schaap : in dosis van 0.6—1 g per kg lichaamsgewicht, werkzaam tegen :
oesophagostum columbinanum, haemonchus contortus ; ostertagia-soorten.
Twijfelachtig tegen : trichostrongyliden. Geheel onwerkzaam tegen :
strongyloides-soorten ; trichiuris ; monieza-soorten en fasciola hepatica.

Varken : Werkzaam tegen ascaris. Volwassen ascariden zijn gemakke-
lijker af te drijven dan onvolwassene.

Kalf: Voor 100% werkzaam tegen strongylus axei; haemonchus
contortus ; ostertagia. Minder tegen : cooperia. Niet tegen : strongyloides,
monieza, trichiuris, nematodirus en fasciola.

Tenslotte is het mogelijk, dat het middel toepassing kan vinden bij de

-ocr page 29-

behandeling van acute en chronische infecties der urinewegen. Het beste,
wanneer men de urine een
Ph kan geven van 4.5—5.5, omdat zich dan
het thionol het sterkst werkzaam toont.

In 1934 werd door Campbell opgemerkt, dat phenothiazine een sterk
doodende werking had op muggenlarven. Een oplossing van 1 op 1 millioen
is nog werkzaam.
Knipling was in 1938 de eerste, die het als antiparasitair
middel bij de huisdieren probeerde en sindsdien is het middel overal in
de wereld, maar vooral buiten Europa op zijn antiparasitaire werking
bij de verschillende huisdieren onderzocht en is er reeds een vrij uitgebreide
literatuur, in hoofdzaak in het Engelsch geschreven, ontstaan. Bij de
bestudeering hiervan stuit men hier en daar op verschillend luidende uit-
komsten : de eene waardeert het bv. tegen ascariden, terwijl de andere
alle werking tegen deze wormen eraan ontzegt; zoo ook bij oxyuris.

Ook de doseering is bij verschillende onderzoekers sterk uiteenloopend.
Niet onmogelijk is een en ander mede het gevolg van de meer of mindere
zuiverheid van het preparaat. De laagste doses, welke ik in de literatuur
vond, was die van
Velu en Train ; zij toch beweren, dat een dosis van
10 gram, ja zelfs van 5 gram gedurende 10 dagen gegeven bij het paard
voldoende is en ze zeggen hiervan : „Même les doses les plus faibles se
sont montrées actives". De meeste onderzoekers echter achten een hoeveel-
heid van 1/10 gram per kg lichaamsgewicht bij het paard, d.w.z. als regel
dus eene van 60—80 gram, noodig. Hierin zit wel iets eigenaardigs ; de
stof is zeer weinig oplosbaar in water ; in vitro blijkt een zeer zwakke
waterige oplossing een intensieve werking te hebben op parasieten en op
de eieren en toch moet men in vergelijking met de oplosbaarheid groote
doses geven. Nog merkwaardiger vind ik, dat de ondervinding ons leerde,
dat 24 of 48 uur na het ingeven tal van
levende strongyliden afkwamen.

Het phenothiazine ontplooit dus een antiparasitaire werking in sterke
mate tegenover bepaalde wormen, in mindere mate tegenover andere
en blijkt geheel onwerkzaam te zijn tegenover nog weer andere. Alle
onderzoekers geven aan — en dat is ook onze ervaring — dat de lint-
wormen Monieza (herkauwers) en Anaplocephala (paard), leverbotten
(Fasciola) absoluut niet beïnvloed worden.

Ten aanzien van andere wormen, zooals ascariden en oxyuris en ver-
schillende species van strongyloiden zijn de mededeelingen in de literatuur
niet eensluidend.

Sommigen roemen de werking tegenover ascaris bij het paard, minder
bij het varken, terwijl de toxascaris van den hond voor phenothiazine
ongevoelig is. Bij oxyuriasis werkt het uitstekend, zegt men algemeen.
Wij kunnen dit niet bevestigen, evenmin als wij resultaten zagen bij de
trichostrongyliden van de kleine herkauwers (in ons land, tenminste
rondom Utrecht, de voornaamste oorzaak der strongylose van geit en
schaap).

Gegeven deze selectieve werking is het dus voor de beoordeeling absoluut
noodzakelijk een nauwkeurige diagnose te maken en gegeven de moei-
lijkheden hiervan in de praktijk, zie ik in de toekomst dat vele practici
de werking zullen roemen tegenover „strongylose" en anderen hierbij het
middel zullen verwerpen. Ongetwijfeld heeft men dan niet met dezelfde
parasieten te doen gehad ; de diagnose „strongylose" is te algemeen
geweest.

Een zeer groot voordeel van het phenothiazine is verder, dat de anthel-

-ocr page 30-

minthische en toxische doses zoo ver uit elkaar liggen. Wij beschikten
niet over dergelijke hoeveelheden dat we zulks persoonlijk hebben kunnen
controleeren, maar alle litteratuur opgaven zijn in dit opzicht eensluidend,
dat zeer groote doses zonder eenig bezwaar zijn gegeven aan al onze huis-
dieren. Het paard verdraagt 500 gram zonder dat men iets bijzonders
ziet ; geiten en schapen kunnen doses van 200— 400 gram hebben ; het
rund schijnt iets gevoeliger. Bovendien zijn er blijkbaar groote individuele
verschillen in tolerantie. Geeft men gedurende eenigen tijd een betrekkelijk
lage dosis iederen dag, dan kan dit doodelijk zijn. Bij sectie vindt men
hoofdzakelijk een gastritis, soms ook een ontsteking van den dunnen darm.
Voor de praktijk hebben deze groote doses geen beteekenis om de eenvoudige
reden, dat men ze niet noodig heeft.

Wij hebben ons gehouden aan een dosis van 60— 80 g, d.w.z. enters
en twenters kregen 60 gram, oudere paarden 80 gram. Hoewel het als
smakeloos poeder door wat slobber gegeven kan worden (een zeer groot
voordeel in de praktijk ) hebben wij het zekerheidshalve steeds met de
neussonde ingegeven, zoodat niets verloren kon gaan. Het poeder ver-
mengt zich slecht met water, daarom voegden we wat taurocholas natricus
toe, dat als bcvochtigingsmiddel zeer bruikbaar is, dank zij zijn verlagende
werking op de oppervlaktespanning. Ongetwijfeld zal de firma
Mein-
dersma
wel een middel vinden om aan bovengenoemd bezwaar tegemoet
te komen, bv. door het in den vorm van een granulaat in den handel te
brengen.

Volgens de litteratuur kan phenothiazine anaemie en haemoglobinurie
veroorzaken. Wij hebben daarvan bij de door ons gebruikte doses nooit
iets gezien. Wel merkten wij meermalen op, dat het langen tijd duurde
vóór het bloedbeeld verbeterde.

Nu kan dit natuurlijk het gevolg zijn van de larven, die nog in het lichaam
circuleeren, maar ook wel van de toediening van het phenohiazine.

Toxicologische proeven zullen gepubliceerd worden door Prof. Klaren-
beek,
daarom zullen we daarop hier niet dieper ingaan. Niet vergeten
moeten we echter, dat een anaemische parasietendrager anders kan
reageeren dan een gezond proefdier.

Een gezond proefpaard gaven wij 75 gram phenothiazine op 21 Sept.
1943, nadat daags tevoren het bloedbeeld bepaald was. In onderstaand
staatje ziet men de bloedsamenstelling na het ingeven :

Datum

Hgb

roode
bloed -

c.

witte
bloed-
c.

p. neutr
leuc.

lym-
phoc.

eos.

bas.

mono

bilirubine
in mg p. 1.

20/9

12.8

7.,8

7750

60

37

2

i

12.3

(56-4)

22/9

12.4

6.72

7350

68

i

i

■5-6

(68—0)

23/9

12.4

7.00

10250

61

36

2

i

19.1

(60-.)

25/9

12.4

6.68

9850

64

30

4

i

i

16.5

(61-3)

29/9

\'3-4

7-44

8050

64

32

3

i

■5-7

(64-0)

-ocr page 31-

Een ander eveneens gezond proefpaard gaven we op 29 en 30 Sept. telkens 75 gram
phenothiazine.

Datum

Hgb.

roode
bloed-
c.

witte
bloed-
c.

p. neutr.
leuc.

lym-
phoc.

eos.

bas.

mono.

bilirubine
in mg
p. 1.

29/9

13-4

7-44

8050

64

32

3

_

I

\'5-7

(64- 0)

2/10

12.0

7-56

7750

90

8

2

11.9

(72-18)

3/10

13.0

8.86

8800

62

30

8

11

(58- 4)

4/10

12.0

9-32

7800

76

■4

8

2

12.i

(70- 6)

5/i°

12.0

7.26

6700

72

18

6

2

2

12.4

(68- 4)

6/10

12.0

6-54

6500

64

28

6

2

u.8

(61- 3)

13/10

12

5-9°

675°

64

36

12

(58- 6)

16/10

12.8

7.86

7300

62

34

4

12.3

Bij deze twee, niet aan strongylose lijdende paarden, zagen we dus praetisch geen
invloed op het roode bloedbeeld. De stijging van het bilirubine-gehalte bij het eerste
paard zou mogelijk op een verhoogde bloedafbraak kunnen duiden, ze is echter gering
en ontbreekt zelfs geheel bij het tweede paard.

Het lijkt ons gevaarlijk er eenige conclusie uit te trekken.

Bij het tweede paard zien we op 2 October een relatieve vermeerdering van het
aantal polymorphkernige leucocyten met een grooter percentage staafkernigen.

Tamm (diss. Hannover 1944, ref. D.T.W. 26 Aug. 1944) heeft pheno-
thiazine bij honden en katten gegeven in doses van 0.53— 4.6 gram per kg
lichaamsgewicht (dus ongeveer 5 tot 45 maal zooveel als onze therapeu-
tische dosis bij paarden) en zag geen uiterlijk waar te nemen vergiftigings-
verschijnselen, noch pathologisch-anatcmische veranderingen bij na drie
dagen gedoode dieren.

Evenwel ging het haemoglobine-gehalte (volgens Sahli bepaald)
dalen, alsmede het aantal roode bloedcellen.

De daling van het haemoglobine bedroeg 6—48%, die van het aantal
roode bloedcellen 5—32%. Ze bereikten het hoogtepunt na 2—7 dagen ;
daarna stegen het haemoglobine-gehalte en het aantal erythrocyten
weder. Een voorbijgaande stijging van het aantal witte bloedcellen, met
name van deeosinophile, neutrophile-staafkernigenen monocy ten werd waar-
genomen met een gelijktijdige daling van de myelocyten en lymphocyten.

Uit onze proeven blijkt :

ie. dat het phenothiazine in de opgegeven doses steeds zonder bezwaar
werd verdragen ; dat het paard geen afwijkingen van eetlust en consistentie
van de faeces vertoonde,

2e. dat reeds na het eerste etmaal, maar meestal nog meer na 2 X 24 uur
de strongyliden in grooten getale afkemtn,

3e. dat na\' gemiddeld 5 dagen de faeces niet alleen wormvrij zijn,
maar ook geen strongyluseieren meer bevatten, zoodat we moeten aan-
nemen, dat de darm dan geheel vrij is van de parasieten,

-ocr page 32-

4e. dat merkwaardigerwijze vele levende wormen afkomen,

5e. dat phenothiazine niet aan te raden is tegen ascariasis en oxyuriasis,
als zijnde hiertegen niet voldoende werkzaam.

Uiteraard is het niet voldoende in de meeste gevallen om slechts éénmaal
het middel te geven. De nog in het lichaam circuleerende larven komen
op den duur in den darm tot geslachtsrijpheid en zullen dan opnieuw
moeten worden afgedreven. Hoe vaak en na hoeveel tijd de kuur herhaald
dient te worden moet nog nader worden gecontroleerd. Dit zal vooral
afhangen van de mate van infectie en van de soort van de strongyliden,
die alle een verschillende ontwikkelingsduur hebben. Hierover hebben de
Blieck en Baudet in 1926 reeds experimenten genomen bij 2 veulens en
wel door ze te infecteeren met een mengsel van str. vulgaris, str. edentatus
en trichonema.

Bij orale besmetting werden voor het eerst eieren in de faeces gevonden
na 6 a 7 weken ; bij subcutane besmetting bij een derde veulen eerst na

5 maanden. Een soortbepaling dezer eieren is niet geschied.

Wetzel heeft in 1940 en 1942 de geheele ontwikkelingsduur van str.
vulgaris kunnen vaststellen en wel op maand. Voor str. equinus (bij
ons minder voorkomend) vond hij een ontwikkelingsduur van bijna
9 maanden. Volgens
De Blieck en Baudet bedraagt hij voor trichonema

6 a 7 weken, terwijl Wetzel hem schat op 6 a 12 weken. Vindt men in de
faeces van jonge zuigveulens (tot 6 weken) strongyluseieren, dan moeten
dat opgenomen eieren zijn, die gewoon het darmkanaal gepasseerd zijn.
Daarom raadt
Wetzel aan, veulens van ongeveer 4 maanden een worm-
kuur te doen ondergaan, ter afdrijving der trichonema\'s, op een leeftijd
van 8 maanden ter verwijdering der andere (de z.g. „groote" strongy-
liden), die dan juist geslachtsrijp zijn geworden. Op 12 en 15 maanden
telkens past men nogmaals een wormkuur toe.

De practicus zal o.i. zich niet al te nauwkeurig aan dit voorschrift
moeten houden, maar zich ook dienen te richten naar den klinischen
toestand van het paard en aanwijzingen moeten geven om zooveel mogelijk
reinfectie te voorkomen (andere weide of stalzetten). Ook mag niet ver-
geten worden, dat veulens tot 15 maanden weliswaar gevoeliger zijn voor
de infectie met strongyliden, maar paarden van hoogeren leeftijd wel
degelijk nog aan strongylose kunnen lijden of gaan lijden, m.a.w. men
beoordeele elk geval op zichzelf.

Wij zijn thans begonnen na te gaan of geringeredoses phenothiazine
dan 60 a 80 gram voor een paard voldoende werking hebben.

Dit zou tweeërlei voordeel hebben : in de eerste plaats zullen de kosten
der behandeling er belangrijk door dalen en in de tweede plaats zal men
minder gevaar loopen van een nadeelige werking van het middel. Want
al moge dan het phenothiazine volgens de litteratuur zeer weinig toxisch
zijn (zie boven), een gunstige werking op de bloedvorming heeft het
zeker niet.

Bij het rund hebben we te weinig het phenothiazine kunnen toepassen
om een oordeel te kunnen uitspreken. Slechts een 1 o-tal pinken met
strongylose hebben we ter behandeling gekregen. .

De resultaten waren niet schitterend, maar dit mogen we nog niet
wijten aan het middel, daar de dieren veel te laat in behandeling kwamen
en in zeer slechten toestand verkeerden.

-ocr page 33-

We hebben, zooals men weet, bij rund, schaap en geit met verschillende
strongylussoorten te maken. De haemonchus contortus, waarvan het wijfje
vaak rood ziet (10—30 mm; lang) leeft hoofdzakelijk in de lebmaag,
evenals de bruinachtige Ostertagia ostertagi (6 —9 mm), terwijl de
nematodirus filicollis (10—25 mm zeer groote eieren ), de cooperia-
soorten (4—6 mm) en de tricho-strongyliden (4—8 mm) in de dunne
darmen worden gevonden.

Een 35-tal geiten en 10 schapen, die lijdende waren aan strongylose
hebben we met phenothazine behandeld. De dosis bedroeg ^ g per kg
levend gewicht. Wij waren erg nieuwsgierig naar het resultaat, daar in
den loop der jaren nog geen enkele therapie bij de kleine huisdieren had
bevredigd. Sulfas cupricus, nicotine sulfaat, een combinatie van fdeze
beide, tetrachloorkoolstof\', hexachlooraethaan, thymol, Marienfelder
tabletten bleken ons tegenover de wormen in den darm (in hoofdzaak
trichostrongyliden) onvoldoende werkzaam. Ja dikwijls verhaastte de
therapie den dood !

De haemonchus (groote maagworm) laat zich het gemakkelijkst be-
strijden ; hiertegen helpt phenothiazine goed ; maar dit is van minder
belang, daar we in sulf, cupricus reeds een goed middel hadden. Helaas
hebben we, tenminste hier in Utrecht, meer met de dunne darm-strongy-
liden te maken en hiertegen bleek ons phenothiazine niet absoluut afdoende.
Dit bewees ons verscheiden malen ook de sectie : niettegenstaande de
dieren 2—30 dagen te voren phenothiazine hadden gehad, waren nog
tal van levende wormen in het slijmvlies te vinden.

We geven het phenothiazine het beste in na eerst wat melk te hebben
gegeven, ten einde de slokdarmsleufreflex op te wekken, waardoor het
middel meer kans heeft direct in de lebmaag te geraken.

Voor hetzelfde doel kunnen we ook een 10 % oplossing van sulfas
cupricus geven. Een a twee theelepeltjes hiervan zijn voldoende.

Vele secties hebben ons geleerd, dat phenothiazine absoluut onwerk-
zaam is tegen distomatose, wat trouwens uit de litteratuur al bekend was.
Een nauwkeurige diagnose is dus ook hier noodzakelijk ; niet zelden
komen beide parasitaire aandoeningen gelijktijdig bij hetzelfde dier voor.

We nopen de geiten en scnapenhouders in onze omget ing zoo ver te
kunnen opvoeden, dat zij niet wachten de hulp der kliniek in te roepen
tot de dieren bijna dood zijn, zooals nu dikwijls het geval is ! Wij ver-
trouwen, dat dan onze uitkomsten ook gunstiger zullen zijn.

Het phenothiazine heeft in ieder geval dit op vele andere middelen
(tetrachloorkoolstof, sulfas cupricus, nicotine-sulfaat) voor, dat het de
toestand van sterk aangetaste schapen en geiten niet verergert. Vooral
de laatste zagen we niet zelden korten tijd na de wormkuur succombeeren.

Ook daarom vinden we phenothiazine momenteel het meest aan-
bevelenswaardige, zij het ook niet absoluut afdoende middel bij strongy-
lose der kleine herkauwers.

Samenvatting:

Beschreven worden de klinische verschijnselen der dikdarmstrongylose
van het paard. Er wordt voor gewaarschuwd bij koopkwesties geen over-
dreven waarde te hechten aan een wormaneurysma, dat alleen op degelijke
gronden als doodsoorzaak of oorzaak der ziekteverschijnselen aangemerkt
mag worden. De resultaten worden vermeld van de behandeling met

-ocr page 34-

teirachloorkoolstof, ol. chenopodii, allegan en phenothiazine. De beide
laatste middelen zijn momenteel de beste middelen tegen dikdarm-
strongylose, voornamelijk trichonemiasis.

Phenothazine wordt gegeven in een dosis van o.i g per kg levend ge-
wicht. Nadeelige gevolgen werden niet gezien. Het middel helpt niet bij
ascariasis en oxyuriasis van het paard.

De werking van phenothiazine bij de strongylose der herkauwers (0.5 g
per kg lichaamsgewicht) is veel minder zeker. Het gemakkelijkst is de
haemonchus te bestrijden, terwijl de trichostrongyliden niet of slecht
reageerden op het middel.

Bij een twijfelachtige diagnose kan men zonder bezwaar aan het paard
een dosis phenothiazine geven. Bestaat er inderdaad een trichonemiase,
dan zullen na 1 a 2 etmalen de trichonema\'s in grooten getale, dikwijls
nog levend, afkomen.

Men dient de kuur te herhalen, desnoods eenige malen, omdat alleen
de wormen, die zich in den darm bevinden, worden afgedreven.

LITTERATUUR.

1. Journ. Am. vet. med. Ass. 98. 37 (1941).

2. Journ. Parasitol. 24. 1938.

3. Journ. Am. vet. med ass. 96. (1940).

4. Vet. med. 1941.

5. Journ. Am. vet. med. ass. 97. (1940).

6. Vet. med. vol. 34.

7. Tamm, Diss. Hannover (1944).

8. D.T.YV./Rundschau 1942 no. 27/28.

9. Buil. de 1\'acad. vet. de France tome XVI (1943).

10. Schweizer Archiv 85. (1943).

11. Vet. Ree. 1941.

Naschrift.

In bovenstaande regelen heb ik geheel onbevooroordeeld onze ervaringen
met phenothiazine weergegeven, welke sindsdien nog weer met vele zijn
verrijkt. Misschien zullen sommigen teleurgesteld zijn, waar ze in dit
product een universeel middel tegen bijna alle parasitaire aandoeningen
dachten te hebben verkregen.

Dat is het niet, maar het is wel een zeer waardevolle verrijking in onze
therapie. Te groot enthousiasme over nieuwe therapeutica hebben dikwijls
tot groote teleurstellingen geleid ! Ik denk hierbij o.a. aan het entozon,
dat in den beginne in de Duitsche litteratuur zoodanig werd geroemd,
dat de ervaringen in onze kliniek daarmede in schrille tegenstelling waren
en een veel te somber beeld schenen te geven. De tijd heeft ons in het
gelijk gesteld : entozon is een waardevol middel bij de behandeling van
streptococcen-mastitis, maar heeft niet aan de hoog gespannen ver-
wachtingen voldaan. Dit geven latere publicaties in de Duitsche litteratuur
ook genoegzaam toe.

Verder moeten we oppassen, dat het phenothiazine blijft in handen
van den deskundige en niet door de pharmaceutische fabrieken met
groote reclame aan de leeken wordt opgedrongen, waartoe o.a. de ge-
makkelijke toepassing zoo licht verleidt. Dan zijn er groote gevaren aan
verbonden. In Amerika schijnt dat al zoo te zijn blijkens een waarschuwing
(Vet. Ree. 1941 pag. 437) van the U.S. Department of Agriculture.

-ocr page 35-

HET NIEUWE ANTIPARASITICUM PHENOTHIAZINE EN DE

TOEPASSING ER VAN BIJ DE STRONGYLOSIS VAN HET

PAARD

DOOR

A. A. ABRAHAMSE.
Conservator aan het Instituut voor Vet. Parasitologie en Parasitaire ziekten.

(Biltstraat 168 Utrecht).

Inleiding.

De strongylosis van het paard eischt nog steeds, vooral onder de jonge
dieren, talrijke slachtoffers. Uit dien hoofde vormen dan ook de prophylaxe
en de therapie van deze parasitaire ziekte voor een belangrijk deel het
terrein der werkzaamheden van ons instituut.

Zooals bekend is, zijn de strongyliden, waarvan hier sprake is en welke
behooren tot de geslachten
Strongylus en Trichonema, regelmatig voor-
komende bewoners van het colon en coecum van het paard. In ons labora-
torium kondei) wij b.v. in een tijdsbestek van ca. drie jaren, onder vele
honderden onderzochte monsters paardenfaeces, afkomstig uit alle provin-
ciën van ons land, slechts in één geval géén strongyluseieren, zoomin bij
het gewone natiefonderzoek als in het verzamelpreparaat, aantoonen.
In dit unieke geval betrof het faeces van een paard, dat door gemis aan
weidegang en uitsluitende voedering met hooi en haver, klaarblijkelijk
in de onmogelijkheid verkeerde zich met strongyluslarven te besmetten.
Men kan dus zeggen, dat
practisch elk paard strongylidendrager is en als zoodanig
een bron van voortdurende besmetting voor zijn soortgenooten vormt.

Speciaal is dit een voortdurend gevaar voor de jonge dieren, die zich
hetzij direct met gedeponeerde faeces, hetzij met voedsel of drinkwater
kunnen besmetten. Wanneer men merrie
en veulen dicht in eikaars nabij-
heid ziet weiden en weet, dat coprophagie onder de jonge dieren geen
zeldzaam verschijnsel is, behoeft dit inderdaad geen verwondering te
wekken. Vele onderzoekers hebben dan ook getracht de kringloop van
deze parasiet te onderbreken door met chemische middelen weide en stal
te ontsmetten. Noch uit een economische, noch uit een biologische ge-
zichtshoek bezien, kunnen deze pogingen tot op heden als geslaagd be-
schouwd worden. Een veel doeltreffender methode volgt men echter door
uit te gaan van het standpunt, dat de veulenmerrie in eerste instantie
zorg draagt voor het overbrengen van de ziekte.
Men zal door hel wormvrij
maken van de veulenmerrie de parasiet bij de bron aanpakken. Door ook de andere
paarden op het bedrijf te ontwormen wordt de infectiekans voor het jonge veulen dan
inderdaad uiterst klein.

Weide- en stalontsmetting kan als zijnde overbodig, achterwege blijven.
Dit wormvrij maken, zal, wanneer men een maximum resultaat wil boeken,
op bepaalde tijdstippen moeten geschieden. Men dient daarbij rekening
te houden met de praepatentperiode der verschillende strongyliden, met
het tijdstip, waarop het veulen geboren wordt en met de data van in de
weide gaan en op stal zetten. Vallende buiten het bestek van dit artikel
hoop ik hier later op terug te komen.

Phenothiazine.

Bestaat echter de mogelijkheid een paard werkelijk strongyliden vrij
te maken ? Teneinde deze vraag te beantwoorden stonden ons een serie
anthelminthica ter beschikking. Al de onder de dierenartsen zoo goed

-ocr page 36-

bekende middelen bezaten echter een onvoldoende afdrijvende werking
en vertoonden vaak onaangename nevenverschijnselen, terwijl men vóór
de applicatie van het middel meestal een aantal voorzorgen in acht diende
te nemen. Met Phenothiazine is evenwel thans een wormmiddel in den
handel gekomen, waaraan de genoemde fouten en onaangenaamheden
niet kleven en dat inderdaad een optimale werking als vermicidum zoowel
als vermifugum heeft. Een korte beschrijving van dit in Nederland nog
weinig bekende middel moge thans volgen.

Het is Bernthsen geweest, die in 1885 phenothiazine synthetisch samen-
stelde. Pas in 1934 deed
Campbell den naam weer opleven door te wijzen
op het nuttig effect van deze stof bij de vernietiging van muskietenlarven.
In de daarop volgende jaren is met phenothiazine op uitgebreide schaal
geëxperimenteerd, teneinde de insectenbestrijding bij de ooft en groenten-
teelt in betere en veiliger banen te leiden. In 1938 rapporteerden
Harwood,
Swanson en Jerstad de werking van phenothiazine op Ascariden en
Oesophagostomen bij het varken, welk onderzoek de inleiding vormde
voor een groot aantal andere, alle betrekking hebbende op de antipara-
sitaire werking van het middel.

Chemie.

De phenothiazine, welke ons door de firma Meindersma belangeloos
werd afgestaan, was een grijsgroen poeder, in tegenstelling met de licht-
groengele kleur van een hoeveelheid, welke wij, eveneens belangeloos
van de firma
Nedigepha ontvingen. Ook was het poeder van de laatste
firma aanmerkelijk fijner van korrel. Het verschil in kleur kan naast de
meer of mindere fijnheid, zoowel een gevolg zijn van verontreiniging als
wel van den ouderdom van het poeder. Phenothiazine wordt namelijk
donkerder van tint, wanneer het aan licht en lucht wordt blootgesteld.
Het is smaak- en reukloos, onoplosbaar in water, maar oplosbaar in vet-
oplossende chemicaliën, zooals toluol, xylol, alcohol, aether en chloroform.
Bij de kristallisatie uit deze oplossingen vormt het platte bladvormige
kristallen, die zeepachtig aanvoelen. Phenothiazine smelt bij 1800, heeft
een moleculairgewicht van 199.14 en als chemische naam thiodiphcnyl-
amine.
 S

NH

Bij blootstelling aan de lucht en vochtigheid ondergaat het langzaam
spontane oxydatie. Het is chemisch verwant aan de thiazine kleurstoffen,
waarvan o.a. methyleenblauw een bekende vertegenwoordiger is. Men
dient onderscheid te maken tusschen het ruwe product en de z.g.
gerekristalliseerde phenothiazine. Het ons gezonden poeder was, naar de
firma M. ons mededeelde, ruwe phenothiazine, welke echter toch belangrijk
zuiverder was dan de ruwe phenothiazine, waarvan in de Amerikaansche
literatuur sprake is, hetgeen blijkt uit de smelttemperatuur van 178°,
welke die van zuivere phenothiazine dicht benadert. Bij vergelijking van
de resultaten is het dan ook zeker van belang te weten met welk product
men gewerkt heeft. Zooals reeds gezegd, is phenothiazine practisch onop-
losbaar in water. Het is echter bekend, dat de anthelminthische werking
van een stof gewoonlijk in nauwe samenhang staat met zijn oplosbaarheid

-ocr page 37-

in water. Gehalogeneerde koolwaterstoffen b.v., waarvan vele, zooals
bekend, als anthelminthicum werkzaam zijn, zijn dat slechts voor zoover
zij een oplosbaarheid in water binnen de grenzen i : iooo en i : 5000
bezitten. De oplosbaarheid van phenothiazine in water bedraagt 1 : 100.000
en het is dus aannemelijk, dat deze stof niet als zoodanig maar als een
meer oplosbare chemische verbinding zijn werking uitoefent. De urine
van den mensch en vele dieren, die phenothiazine per os hebben ont-
vangen, kleurt zich na korte blootstelling aan de lucht rood. Gebleken is,
dat deze roodkleuring veroorzaakt wordt door thionol, een oxydatie-
product van phenothiazine. Ook de kleurlooze leucovorm van thionol,
zoowel als zoodanig als in losse chemische binding en phenothiazine zelf
in een oplosbare vorm heeft men in de urine kunnen aantoonen. Speciaal
in zure urine (pH tusschen 4.5 en 5.5) voltrekt de oxydatie zich snel.
In de faeces komt een groot gedeelte van de per os verstrekte phenothiazine
onveranderd voor.

Thionol bezit een antiseptische werking. Door te zorgen, dat de urine
pH tusschen de zoojuist genoemde grenzen komt te liggen, zal men van
deze werking bij de behandeling van bacterieele aandoeningen van blaas-
en urinewegen profijt kunnen trekken.

Eigen proefnemingen.

Vele Amerikaansche onderzoekers hebben de werkzaamheid van
phenothiazine op de strongyliden van het paard nagegaan en zijn unaniem
tot de conclusie gekomen, dat deze stof inderdaad buitengewoon goede
resultaten oplevert. De optimale dosis bedraagt voor jaarlingen ongeveer
30 gram.
Habermann, Harwood, Roberts en Hunt vonden bij een
doseering van 80 tot 90 gram bij het volwassen paard een afdrijvings-
percentage van 94.5% voor de
slrongylus- en 100% voor de trichonema
soorten. Zij maken echter de opmerking, dat met een geringere doseering
wellicht dezelfde goede resultaten bereikt zouden zijn. Inderdaad is mij
ook gebleken, dat een hoeveelheid van 40 gram voor volwassen koud-
bloedige paarden de optimale dosis vormt.
Bayer raadt in de brochure
aan bij warmbloedige paarden deze hoeveelheid in twee maal met een
tusschenpoos van drie dagen te verstrekken. Of dit inderdaad nood-
zakelijk is, kan ik wegens onvoldoende waarnemingen niet beoordeelen.
Nadeelige gevolgen werden met een doseering van 40 gram nooit waar-
genomen, ook niet in de weinige gevallen, dat ik phenothiazine aan
warmbloedige paarden in een dergelijke hoeveelheid verstrekte. Volgens
de zoojuist genoemde onderzoekers gaven hoeveelheden van 500 gram
per os zelfs nog geen alarmeerende stoornissen !

De verstrekking geschiedde door ons altijd met behulp van de neussonde.
Phenothiazine werd daartoe geroerd met ca. één liter lijnzaadafkooksel,
in welke vloeistof het vrij gemakkelijk te verdeelen is. Bij deze wijze van
applicatie heeft men de zekerheid, dat de geheele hoeveelheid door het
dier opgenomen wordt. In de practijk kan men in sommige gevallen
volstaan met eenvoudige menging door het voedsel. Speciale voorzorgen
wat betreft voedselregeling en rust voor de wormkuur werden door ons
niet in acht genomen. Het is wel gebleken dat de resultaten daardoor niet
in het minst beinvloed werden.

Teneinde juiste gegevens te verkrijgen over de werkzaamheid van het
middel werden de faeces van eenige paarden zorgvuldig voor en na het

-ocr page 38-

Data.

Aantal
eieren per
gr. faeces

Procentueele
larvenverhouding

Waarnemingen in de
gedeponeerde faeces.

26 Mrt.

3443

Trichonema . . .81.5%
Trich.m. \') . . . .
12.2 %
Strong, vuig. ... 6.3 %

27 Mrt.

40 gram phenothiazine per os verstrekt.

28 Mrt.
12 uur
na in-
geven.

Geen parasieten in de faeces.

24 uur
n. i.

Enkele kleine strongyliden.

36 uur
n. i.

Meerdere kleine strongyliden en
enkele ex. van Strong.vulgaris

48 uur
n. i.

Talrijke kleine en eenige groott
strongyliden. Per
40 gram faeces
ongeveer
30 exemplaren.

72 uur
n. i.

Gering aantal exemplaren.

90 uur
n. i.

Sporadisch een parasiet.

i April

Geen parasiten aangetroffen.

4 April

100

Niet gekweekt.

idem.

12 April

0

In totaal 4 Trich. en 13
Str. vuig. larven.

idem.

17 April

0

idem.

21 April

75

Trichonema . . .31.6%
Strong. vuig. . . .
68.4 %

idem.

i Mei

250

Trichonema . . . 22 %
Strong. vuig. . . . 78 %

idem.

15 Mei

400

Xiet gekweekt.

idem.

\') Trich. m. = Trichonema larven met meer dan 8 darmcellen.
26

-ocr page 39-

Voor de kuur.

5 Dagen na het ingeven van
phenothiazine.

Veulen B.
Eigetal :

Procentueele
larvenverhouding :

Eigetal :

Procentueele
larvenverhouding :

3755

Trichonema . . 14.2 %
Trich.m. \') . . . 54.4 %
Strong, vulg. . . 31.4%

500

Trichonema . . 49.6 %

Trich.m.....0.8 %

Strong, vulg. . . 49.6 %

Paard R.
Eigetal :

Procentueele
larvenverhouding :

Eigetal:

Totaal aantal larven in
in een Baerman sediment:

\'299

Trichonema . . 26.3 %
Trich. m. . . . 2.8 %
Strong, vulg. . . 53.1 %
Strong, edent. . 17.8%

0

Trichonema . . 4

Strong, vulg. . . 0
Strong, edent. .
3

Paard W
Eigetal :

Procentueele
larvenverhouding :

Eigetal:

Totaal aantal larven in
een Baerman sediment:

4166

Trichonema . . 83.6 %
Trich. m. . . 0.2 %
Strong, vulg. . . 13 %
Strong, edent. . 3.2 %

0

Geen larven waargenomen.

Paard H.
Eigetal :

Procentueele
larvenverhouding :

Eigetal :

Totaal aantal larven in
een Baerman sediment:

55

Trichonema . . 32 %
Trich. m. . . 63.8 %
Strong, vulg. . . 3.6 %
Strong, edent. . 0.6 %

0

Trichonema . . 6
Trich. m. . . . 1
Strong, vulg. . .
25
Strong, edent. . 7

ingeven van phenothiazine gecontroleerd. Daartoe werd op drie dagen
voorafgaande aan de kuur nauwkeurig het aantal strongyluseieren per
gram faeces bepaald. Dit geschiedde met behulp van de loogmethode,
zooals die voor schapenfaeces in gebruik is en welke methode door mij
gewijzigd is voor het onderzoek van paardenfaeces. Men bepaalt hiermede
vrij nauwkeurig het aantal eieren per gram faeces.

Tevens werd voor elk faecesmonster de procentueele larven verhouding
voor de
strongylus en trichonemdlarven uitgeteld. De bedoeling hiervan

\') Trich.m. Trichonema larven met meer dan 8 darmcellen.

-ocr page 40-

was na te gaan of er verschil bestaat in gevoeligheid van de ver-
schillende strongyliden- en trichonema-soorten ten opzichte van pheno-
thiazine. In tabel I zijn de waarnemingen en uitkomsten van een proef-
neming, waarbij 40 gram phenothiazine aan een twee-jarig veulen
(Geldersch type) werd verstrekt, samengebracht.

De getallen, die het aantal eieren aangeven, zijn dus gemiddelden van
drie tellingen op drie opeenvolgende dagen, evenals de getallen, die de
procentueele larven verhouding (in bebroede faeces) weergeven.

In tabel II zijn zeer in het kort de uitkomsten van eitellingen en larven-
verhoudingen in de faeces vóór en na het ingeven van phenothiazine aan
een viertal jonge paarden weergegeven.

Bespreking van de tabellen.

Uit tabel I blijkt dat reeds 24 uur na het ingeven van phenothiazine
doode strongyliden met de faeces naar buiten komen. Tusschen 2 en 3
etmalen na de applicatie bereikt het aantal doode exemplaren in de
faeces een hoogtepunt om daarna geleidelijk af te nemen. Nooit zagen
wij bij de toepassing van andere anthelminthica een zoo massale afdrijving
van parasieten ! Dit blijkt trouwens ook duidelijk wanneer men de eigetallen
voor en na de kuur beschouwt ; 16 dagen na het ingeven konden met de
loogmethode géén strongylus-eieren worden aangetoond, evenmin als
op een nog 5 dagen later gelegen tijdstip. De loogmethode wijst met
groote nauwkeurigheid nog zeer kleine hoeveelheden eieren aan. Wanneer
dan ook ondanks een negatieve uitkomst hiermede, toch in het sediment
van di 5° g faeces (7 dagen bebroed bij 230 en daarna volgens methode
Baerman behandeld zoodat practisch alle larven onder in een puntglas
zich verzamelen), een gering aantal larven worden aangetroffen (zooals
blijkt bij de paarden R en H in tabel II), moet hier slechts een geringe
beteekenis aan worden toegeschreven. Deze larven kunnen afkomstig
zijn van door het wormmiddel niet afgedreven parasieten, maar ook
bestaat de mogelijkheid dat met het voedsel opgenomen eieren als darm-
passanten hebben gefungeerd en waaruit in de faeces de waargenomen
larven zijn ontstaan.

Uit tabel I blijkt verder, dat op 21 April wederom een aantal strongylus-
eieren
in de faeces worden aangetroffen, een aantal, dat sedert dien datum
regelmatig stijgt. Deze eieren zijn afkomstig van nieuwe strongyliden in
het darmkanaal. De theorie, die zegt, dat dit eieren zijn van door het
anthelminthicum tijdelijk verdoofde, niet afgedreven parasieten, is ver-
moedelijk onjuist. Immers vindt men in het darmkanaal van met pheno-
thiazine behandelde paarden, die kort na de kuur gedood worden, zelden
of nooit een strongylide. Mede uit de waarnemingen in tabel II blijkt dus
wel dat practisch gesproken 100 % van de volwassen parasieten wordt
afgedreven. De aanvoer van nieuwe strongyliden van weefsels en organen
uit naar het darmkanaal gaat echter ongestoord door. Wanneer deze
volwassen zijn geworden, zal men natuurlijk een positieve bevinding bij
het faecesonderzoek op eieren en larven boeken. Bij het veulen B uit tabel II
blijkt het eigetal 5 dagen na de kuur nog 500 te bedragen. Wellicht heeft
de eitelling in dit geval te vroeg plaats gevonden, zoodat nog een betrek-
kelijk groot aantal eierleggende wijfjes niet afgedreven waren. Daar het
proefpaard plotseling naar den eigenaar terug moest, kon op een later
tijdstip geen onderzoek meer plaats vinden, zoodat aan deze getallen

-ocr page 41-

geen al te groote beteekenis moet worden toegekend. In de overige gevallen
bedroeg bet afdrijvingspercentage, zoowel voor dieren met hooge als met
lage eigetallen, 100%.

Een verschil in afdrijving t.o.v. de strongyliden en trichonema-soorten
kwam dientengevolge niet voor.

De uitkomsten der eitellingen hebben uit den aard der zaak alleen
betrekking op de rijpe vrouwelijke parasieten. Daar in de faeces naast de
wijfjes ook groote hoeveelheden mannelijke strongyliden werden aan-
getroffen mag men de resultaten der eitellingen als maatgevend voor alle
strongyliden beschouwen.

Speciale voorzorgen werden geen enkele maal bij de aanwending van
phenothiazine getroffen. Het gewone onderzoek dat men instelt wanneer
een individu aan een wormkuur onderworpen wordt, worde natuurlijk
niet verwaarloosd.

Uit de literatuur blijkt dat phenothiazine een vermindering van het aantal
erythrocyten en een daling van het haemoglobinegehalte veroorzaakt,
gepaard gaande met icterische en anaemische verschijnselen. (Volgens
Schmid zouden deze onaangename nevenverschijnselen niet waargenomen
worden wanneer men een gefractioneerde doseering toepaste).

Ongetwijfeld dient deze questie nog nader onderzocht te worden,
vooral in verband met de vraag of deze nevenverschijnselen zoo belangrijk
zijn dat zij een toepassing van phenothiazine op groote schaal in den weg
zouden staan. Vast staat evenwel dat de veterinaire practici in phenothi-
azine een middel hebben waarmede de bestrijding der paardenstrongylosis
met kans op zeer veel succes ter hand kan worden genomen.

Op welke wijze daarbij het meest doeltreffend te werk moet worden
gegaan hoop ik in een volgende publicatie uiteen te kunnen zetten.

Resultaten en samenvatting.

Phenothiazine is een gemakkelijk te gebruiken, practisch 100% werk-
zaam vermicidum en vermifugum tegen de strongyliden van het paard.

De optimale dosis voor veulens bedraagt 30 g. Voor volwassen paarden
40 g (aangemengd met decoct. sem. lini en met de neussondeverstr.kt).
Een groot voordeel van het middel is de geringe toxische werking. Er ligt
evenwel een breed gebied tusschen de maximale therapeutische en de
minimale toxische dosis.

In de bestrijding van de in ons land telken jare nog zeer veel slacht-
offers eischende paardenstrongylosis belooft het een groote rol te zullen
spelen.

GERAADPLEEGDE LITERATUUR.

1. The Journal of Parasitology (Suppl.) Vol. 25, 1939, No. 6.

2. Proeeedings of the Helminthological Society of Washington, Vol. 7, 1940, No. 1.

3. The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, Vol. 64, 1938, No. 3.

4. The Cornell Veterinarian, Vol. XXXI, 1941, No. 1.

5. Veterinary Medicine, Vol. XXXV, No. 1.

6. Veterinary Medicine, Vol. XXXV, No. 4.

7. Veterinary Medicine 1941, blz. 312 (Photocopie).

8. The Australian Veterinary Journal, Vol. XV, 1939, No. 6.

9. Phenothiazin. Ein Wurmmittel. Dissertatie H. Fackiner, Hannover 1943.

10. Schweizer Arch. Tierheilkunde, 85, 1943, blz. 234.

11. Bulletin de 1\'Academie Vet. de France, Tome XVI, 1943, No. 7.

-ocr page 42-

SOCIALE ZIN.

De practiseerende dierenarts heeft zich ontwikkeld tot een positie,
volkomen onafhankelijk en zelfstandig, aan geen enkele officieele instantie
voor de normale werkzaamheden verantwoordelijk.

Bij de verzorging van de dagelijksche praktijk zullen de wenschen
van den cliënt in hooge mate het programma bepalen. Het meerendeel
dezer verlangens zal worden ingegeven door de economie van het bedrijf,
zal in rechtstreeksch verband staan met de zoo hoog mogelijk op te voeren
productiviteit en de verwekking van een zoo groot mogelijke rentabiliteit.
De activiteit van den dierenarts omvat de steun tot deze bedrijfsvoering,
resulteerend in een verhooging van de persoonlijke baten van eigenaar of
ondernemer. De te verstrekken adviezen, het denken en handelen in
betrekking tot de objecten, deze werkzaamheid is gericht op de bevordering
van den bloei der bedrijven in individueelen zin.

Deze verzorging zal in den regel meer dan voor den eigenaar persoonlijke
baten vertegenwoordigen : een waardevermeerdering van het bedrijf kan
in zich dragen een vergrooting van het nationale bezit, en kan dus ver-
tegenwoordigen een positieven factor in het sociale leven.

Er zijn echter eveneens verhoudingen, waarbij de individueele bate
van den producent niet parallel gaat met het sociale belang. Deze na-
oorlogsche periode, waarin wij ons thans bevinden, vereischt een zoo
ernstig mogelijke bevordering van het sociale belang, een wekken van het
sociale bewustzijn, waar dit sluimert, een ontplooiing er van, waar dit in
aanleg aanwezig is.

Bij ingrepen van beteekenis behoort de prakticus zich allereerst bewust
te zijn van de sociale gevolgen, hij behoort zich verantwoordelijk te voelen
tegenover het Nederlandsc.he volk, welks belangen verre voorrang moeten
hebben boven die van den cliënt persoonlijk. De prakticus heeft te be-
denken, dat een sociaal georiënteerd optreden van den dierenarts stimu-
leerend werken moet op zijn omgeving, dat honderden zich door zijn
voorbeeld bewust kunnen worden van maatschappelijke verplichtingen,
waarvan zij zich tevoren door hun egocentrische instelling op het leven
geen beeld hadden gevormd.

Wanneer sociale conflicten aanleiding mochten zijn tot verzoeken van
den cliënt handelingen te verrichten, die de productiviteit zouden schaden,
is de dierenarts verplicht, alvorens aan deze verlangens te voldoen, zich
via de Maatschappij voor Diergeneeskunde bij de bevoegde instanties
op de hoogte te stellen, of mogelijk deze conflicten binnen korten tijd
zullen kunnen worden opgelost. Eerst wanneer aldus inlichtingen zijn
ingewonnen, nihileering van het conflict niet mogelijk wordt geacht,
de Maatschappij voor Diergeneeskunde haar sanctie tot de handelingen
verleent, kan de practicus zich verantwoord achten in te grijpen.

Slechts op deze wijze, door steeds het belang van zijn land en land-
genooten in eerste instantie te willen zien en dit zoo volledig mogelijk te
willen dienen, door zijn cliënten voor te lichten in denzelfden geest, door,
wanneer het er op aan komt als een vrij en onafhankelijk mensch neen
te zeggen tegenover een egocentrisch standpunt, zal de dierenarts eer
inleggen met zijn arbeid en de positie van den Nederlandschen dierenarts
waardig zijn.

-ocr page 43-

Het is de taak van de Maatschappij voor Diergeneeskunde mede toe
te zien, dat hare leden in dezen geest werkzaam zijn en elke halfheid te
dezen opzichte terstond te onderzoeken.

Holten, 15 Juli 1945. Vegter.

AGENDA voor de algemeene vergadering, die op een nader aan te
kondigen datum in November gehouden zal worden.

1. Opening der vergadering.

2. Ingekomen stukken.

3. Mededeelingen van het wnd. Hoofdbestuur.

Voor het wnd. Hoofdbestuur en voor het Alg. Bestuur moeten nieuwe
leden worden aangewezen. De afdeelingen worden verzocht om zoo
spoedig mogelijk, uiterlijk 31 October hun vertegenwoordiger in het
Algemeen Bestuur aan te wijzen (leden van het Algemeen Bestuur
zijn slechts eenmaal herkiesbaar).

4. Verkiezing van een lid van de notulen-commissie.

5. Verkiezing van een voorzitter van de Maatschappij.

6. Verkiezing van een ondervoorzitter van de Maatschappij.

7. Verkiezing van een Secretaris-Penningmeester.

In verband met de stichting van een permanent secretariaat geschiedt
deze benoeming slechts voor een beperkten tijd (zie verslag algemeene
vergadering i7-io-\'4i, tijdschrift 15-11-\'41).

8. Verkiezing van twee leden van het Hoofdbestuur.

Hierbij dient rekening te worden gehouden met het feit, dat een van
deze beide leden waarschijnlijk tijdelijk het penningmeesterschap zal
moeten waarnemen.

9. Verslag van den financiëelen toestand van de Maatschappij.

10. Begrooting voor het jaar 1946.

Tengevolge van het overlijden van den vorigen secretaris-penning-
meester is het niet mogelijk om op korte termijn een verslag van de
geldmiddelen te publiceeren. Er wordt naar gestreefd om in de alge-
meene vergadering een kort verslag daarvan te geven. De begrooting
zal in een der volgende tijdschriften worden bekend gemaakt.

11. Vaststelling contributie 1946.

12. Overdracht aan de Mij. van de gelden overgebleven van de steunactie.

13. Voorstel van het Hoofdbestuur om de gelden, die aan haar worden
overgedragen te storten in het ondersteuningsfonds.

BERICHTEN.

Door vele leden werd in de afgeloopen jaren ongeveer ƒ 150.— afgedragen
voor de steunactie. Degenen, die aan deze actie nog niet deelnamen of
minder dan dit bedrag afdroegen, kunnen het ontbrekende alsnog storten
bij Prof.
Krediet, giro No. 42668.

-ocr page 44-

Dierenartsen, die tengevolge van het oorlogsgeweld schade hebben
gehad en daarvoor hulp in natura (boeken, instrumenten, meubels, servies,
enz.) van collegae noodig hebben, kunnen aan het secretariaat van de Mij.
opgeven, waaraan zij dringend behoefte hebben. In een der volgende
tijdschriften zal daarvoor dan een oproep worden geplaatst met verzoek,
die goederen te sturen aan een nader op te geven adres te Utrecht. Vandaar
zullen deze goederen dan verder aan de betrokkenen worden toegezonden.

Het zou nuttig kunnen zijn om te beschikken over cijfers, die de
totale schade door collegae geleden, in geldswaarde uitgedrukt, leeren
kennen. Opgaven \\oor het verzamelen van deze gegevens aan den
wnd. secretaris te richten. (Dr.
Y. M. Kramer, van Deventerlaan 43,
Voorburg).

In cle jaren 1943 t.m. 1945 is geen contributie geïnd. Om in de geld-
middelen van de Mij. te voorzien is het innen van contributie noodzakelijk.
Daarom verzoekt het wnd. Hoofdbestuur voor deze drie jaren een bedrag
van ƒ 25.— als contributie te willen betalen. De afdeelingspenningmeesters
worden verzocht dit bedrag bij de leden te innen en af te dragen aan den
Heer
Odé, gironummer 288906 penningmeester der Mij.

Met ingang van 1 Augustus 1945 zijn de bureaux van de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, annex Directie van den Vee-
artsenijkundigen Dienst, voordien Lyceumplein 18 te \'s-Gravenhage en
Zwolscheweg 100 te Deventer, overgebracht naar Heerengracht 38a te
\'s-Gravenhage tel. 116005 en tel. 116006.

Daar van vele leden, tengevolge van de oorlogsomstandigheden, het
juiste adres niet meer bekend zal zijn, wordt drirgend verzocht dit
onmiddellijk te willen opgeven aan dc Redactie, Prof. Dr. G.
Krediet,
Utrecht en aan dc Administratie, Firma J. van Bofkhoven. Utrecht.

-ocr page 45-

AAN ALLE DIERENARTSEN IN NEDERLAND.

Geachte collegae.

Wij zijn weer vrij ! Welk een vreugde ! De herwonnen vrijheid legt
ons echter plichten op. Wij zijn weer baas in eigen huis, maar dat huis is
ontredderd en moet weer opgebouwd worden. Wij moeten allen samen-
werken om ons gemeenschappelijk huis, onze Maatschappij voor Dier-
geneeskunde, zoo spoedig mogelijk weer op orde te hebben. Een onderdeel
van dien opbouw is de verzorging en uitgave van hel Jaarboekje, dat in
1942 voor het laatst verscheen en waarin uitteraard zeer veel veranderd
moet worden. Ondergeteekenden doen als Redacteuren van dit jaarboekje
een dringend, maar huns inziens volkomen gemotiveerd beroep op de
medewerking van U allen om het mogelijk te maken, dat het Jaarboekje
weer worde de dagelijks geraadpleegde, onmisbare en betrouwbare
vraagbaak van de dierenartsen, die het tot nu toe was.

Wij besloten reeds nu met de samenstelling te beginnen, ofschoon wij
er ons van bewust zijn, dat nog op vele gegevens gewacht moet worden,
wijl deze thans nog niet bekend zijn. Het werk der Redactie kan zeer
vergemakkelijkt worden, maar bovendien ook alleen doeltreffend zijn,
als Gij allen aan onderstaande bede gevolg wilt geven. De inwilliging
ervan geeft de meesten Uwer weinig moeite ; geeft echter er
onmiddellijk
uitvoering aan, van uitstel komt zoo licht afstel !

Wij verzoeken dan :

1. aan alle dierenartsen : op te geven, welke wijzigingen aangebracht
moeten worden in de opgaven, die in de ledenlijst achter hun naam in
het jaarboekje van 1942 voorkwamen. Denkt vooral aan het juiste adres,
functies, ook betreffende de keuringsdienst en de werkzaamheden op hel
gebied der veeteelt, het telefoon- en gironummer. Bij het telefoonnummer
eventueel het Kengetal vermelden ! Ook wordt opgave verzocht van de
letters in gebruik bij de t.b.c.-bestrijding.

2. aan de secretarissen der verschillende afdeelingen : om opgave te doen
van de standplaatsen en functies van alle dierenartsen die in hun afdeeling
aanwezig zijn, van de samenstelling der afdeelingsbesturen, ev. correcties
der bestaande organisaties en bindende besluiten.

3. aan de Directie van den Veeartsenijknndigen Dienst en alle inspecteurs van
dien dienst
: ons een opgave te willen verstrekken van alle wijzigingen,
die|er bij den Veeartsenijkundigen Dienst sedert 1941 zijn gekomen.

Het is ons bekend, dat eerlang verschillende vacatures zullen worden
vervuld. Gaarne blijven wij op de hoogte van dit alles tot dat het Jaar-
boekje verschijnt (zoo mogelijk 1 Januari 1946). De Redactie van het
Jaarboekje heeft steeds van de collegae van den Veeartsenijkundigen
Dienst de grootst mogelijke medewerking ondervonden en vleit zich daarom,
ook nu weer alle noodige gegevens te mogen ontvangen.

Om de correspondentie zoo gemakkelijk mogelijk te maken, verzoeken
wij allen deze te richten tot den Heer H. A.
Kroes, Oostersingel 14 te
Groningen. De Redactie verdeelt zelve de te verrichten werkzaamheden.

Wij hebben absoluut noodig en rekenen op Uw aller volledige en onmid-
dellijke
medewerking. ^ Redact\'e

Beijers,
Kroes,
v. d. Plank.

-ocr page 46-

INDICATIES VOOR HET TOEDIENEN VAN VITAMINE D
BIJ ONZE LANDBOUWHUISDIEREN

Klinische les

DOOR

Dr. J. GRASHUIS

Inleiding.

Het vitamine D, calciferol of antirachitisch vitamine is een in vet op-
losbaar vitamine, dat in de dieren zelf gevormd wordt bij bestraling door
zonlicht. De voedermiddelen, waarin het natuurlijke vitamine D voorkomt,
zijn vooral heilbottraan, levertraan, melk, eidooier, vet vischmeel en
haringmeel, hooi- en stroosoorten. Kunstmatig wordt het bereid door
bestraling van provitaminen met ultra-violette stralen van bepaalde golf-
lengte (250—300 mfi). Bestraald ergosterine (D2) is voor de mensch,
bestraald 7-dehydrocholesterine (D3) voor pluimvee het meest werkzaam,
terwijl bij paarden, herkauwers en varkens beide vitaminen vrijwel
dezelfde werking vertoonen. Overigens kennen wij nog D4 (22-dehy-
droërgosterine) en D5 (7-dehydrositosterine), welke weinig actief zijn en
D6 (7-dehydrostigmasterine), dat vrijwel onwerkzaam is.

Aan dierenartsen worden momenteel de volgende kunstmatige vitamine
D-preparaten toegewezen: vigantol, dohyfralolie io-voudige sterkte.
Beide bevatten minstens 100 maal zooveel vitamine D als goede levertraan.
Levertraan moet minstens 70—75 Intern. Eenheden vitamine D per gram
bevatten. Zoowel vigantol als dohyfral iox zijn beide geschikt voor
therapeutische doeleinden bij onze landbouwhuisdieren. Beide bevatten
het vitamine D 3. De werkzaamheid van vigantol zou volgens verschillende
collegae iets grooter zijn dan van dohyfral iox, dus van dc laatste kan de
doseering iets hooger zijn dan van de eerste. De preparaten kunnen
dagelijks per Os gegeven worden, doch eenvoudiger is, ze intramusculair
in te spuiten. Bij deze stoottherapie door intramusculaire injectie is men
verzekerd van een goede resorptie, terwijl bij aanwending per Os dat niet
altijd het geval behoeft te zijn. Bij darm- en leveraandoeningen b.v. kan
de galafscheiding gestoord zijn, met het gevolg, dat de vetresorptie en
derhalve ook de vitamine D-resorptie is verhinderd. De stoottherapie
met één injectie kan prophylactisch voor een halfjaar voldoende zijn.

Bij den mensch geeft men b.v. 300.000 I. E. in olie als injectie, voldoende
voor den geheelen winter. Curatief zullen we bij onze huisdieren zoo noodig
de injectie na 4—6 weken herhalen. De curatieve dosis is dikwijls tot 5 maal
de prophylactische dosis. Bij onze huisdieren is de doseering nog niet goed
uitgezocht. De prophylactische dosis wordt bij de mensch wel op circa
500 I. E. vitamine D per dag aangegeven. Deze dosis is aan den veiligen
kant.

Aan varkens verstrekt men met mengvoeders prophylactisch 0,25 %
levertraan, hetgeen blijkens praktijkuitkomsten als voldoende is te beschou-
wen. De dieren eten, al naar het lichaamsgewicht, circa 1 —4 kg per dag,
dus aan levertraan wordt opgenomen 2,5—10 gram per dag, dus over-
eenkomende met 150—750 I. E. De curatieve dosis zou dus moeten be-
dragen circa 750-—3750 I. E. per dag, d.i. 0,1—0,5 gram vigantol of
dohyfral iox, aannemende, dat beide 100X de sterkte van levertraan

-ocr page 47-

bezitten. Bij een stoottherapie voldoende voor 50 dagen zou de curatieve
dosis dus kunnen zijn 5—25 gram. We moeten hierbij echter niet ver-
geten, dat de resorptie bij intramusculaire injectie hooger is, althans zeker
in den eersten tijd na de injectie, dan bij het verstrekken per Os. De
doseering is dus aan den veiligen kant. Overigens is de behoefte van een
zwaar varken in vergelijking met die van een big niet in evenredigheid
van het lichaamsgewicht, dus voor een zwaar varken zal de doseering
waarschijnlijk minder dan 25 cc, b.v. 15—20 cc kunnen bedragen. Voor
veulens en kalveren kan men ook 10—25 cc als curatieve dosis voor injectie
nemen, voor enterpaarden en pinken 25—50 cc, voor volwassen paarden
en koeien desgewenscht iets meer, voor pluimvee zal men prophylactisch
0,005—0,01 %, curatief 0,025—°>°5 % van genoemde preparaten in het
meelvoeder kunnen mengen. Injectie wordt hierbij vrijwel niet toegepast.

De vitamine D-therapie wordt gecombineerd met een goed dieet. Slechts
bij een goed voedingsmilieu mag men het maximaal effect van de vitamine
D-therapie verwachten. In de eerste plaats moet het rantsoen voldoende
Ga en P bevatten in een goede verhouding. Bij Planteneters moet gewaakt
worden voor een overmaat aan zuurvormende stoffen. *) Bij Vleescheters
is een te groot baseoverschot het meest nadeelig. In het algemeen zal men
met deze factoren voldoende rekening houden, wanneer aan de thans op
de boerderij gevoederde rantsoenen per dag de volgende hoeveelheden
mineralen (volgens Rijksvoorschrift) worden toegevoegd.

Mineralen voor paarden en herkauwers.

merrie 3—4 volle eetlepels (1 volle eetl. = ca. 50 gr.)

melkkoe 3—5 „

enterpaard
pinken
graskalf )

veulen boven 4 mnd. $ " "

schaap )

geit \\ ï—2 >» >.

klein kalf )

veulen ^ " "

lam i—2 theelepels.

Zoodra wederom mengvoeders worden gevoederd, kunnen deze hoe-
veelheden worden gehalveerd, soms zelfs achterwege blijven.

Mineralen voor varkens

2—3 »

Bij meelrantsoenen, waarbij het eiwit geleverd wordt door melk-
producten, vischmeel, haringmeel, diermeel, bloedmeel plus vleesbeender-
meel kan 1 % mineralen aan het meel toegevoegd worden. Worden naast
het meel knol- en wortelgewassen gevoederd, dan wordt 2 % mineralen
verstrekt. Bij geheel plantaardige rantsoenen, eventueel met een weinig
melkproducten, geeft men varkens 1 —2 eetlepels mineralen per dag.

De meeste organische zuren b.v. melkzuur, worden in het lichaam volledig verbrand en zijn dus
niet zuur-vormend.

-ocr page 48-

Mineralen voor pluimvee

De rantsoenen voor pluimvee bevatten als regel voldoende mineralen,
althans wanneer opfokvoeder, eventueel ochtendvoer wordt verstrekt en
grit ter beschikking staat.

Bij de vaststelling van het dieet moet er verder vooral op gelet worden,
dat niet teveel eiwit wordt gegeven. Een overmaat aan eiwit (jonge paarden
in geil gras of klaver, biggen teveel ondermelk) bevordert het optreden
van rachitis. Jonge paarden met rachitische verschijnselen brengt men
daarom naar een schrale weide of voedert men bij met haver of eiwitarm
paardenmeel. Een vetarm rantsoen schaadt de resorptie van de in vet
oplosbare vitaminen, doch ook een te vetrijk rantsoen is nadeelig, doordat
in het darmkanaal te veel overtollige vetzuren ontstaan, welke met kalk
worden uitgescheiden.

Indicaties voor de vitamine D therapie

Wanneer bestaat er aanleiding de vitamine D therapie toe te passen ?

ie. In alle gevallen, waarbij men mag verwachten, dat de resorptie in
het darmkanaal gestoord is en de dieren ook verstoken zijn van zonlicht,
dus bij stalstaande dieren met chronische maag-darm-aandoeningen en
leveraandoeningen. Zooals we eerder reeds hebben opgemerkt is hierbij
de galafscheiding en dus de vetresorptie abnormaal. Overigens is bij
leveraandoeningen dit orgaan ook als reserve-depót voor vitamine D vaak
vrijwel uitgeschakeld.

2e. Bij vroeggeboorten is de lichaamsreserve aan vitaminen zeer gering ■
of nihil. Aangezien in den winter bij stalstand ook de melk meestal zeer
weinig bevat, zal men te vroeg geboren dieren door middel van de stoot-
•therapie eenige reserve kunnen bezorgen.

3e. Drachtige dieren, welke eerder nakomelingen met rachitische ver-
schijnselen gaven of in zeer ongunstige omstandigheden hebben verkeerd
(veel stalstand, slecht hooi, enz.) komen in aanmerking voor de vitamine
D-stoot-therapie om op die wijze het nageslacht voor rachitis te vrijwaren.

4e. Tijdens een periode van ziek zijn, vooral als de ziekte met koorts
verloopt, is het vitaminenverbruik toegenomen, terwijl de aanvoer als regel
is verminderd. Tot de nabehandeling kan dus ook de vitamine-therapie
behooren.

5e. Moedcrlooze, jonge dieren (veulens, biggen) krijgen een voor deze
dieren abnormale voeding, waarbij de vitaminen-resorptie vaak minder
is dan normaal, terwijl de Ca en P gehalten van het voeder minder goed
aangepast zijn aan de behoefte dan in moedermelk het geval is.Daarbij
komt nog, dat ze vaak ook in het hok worden gehouden, terwijl ze normaal
met de moeder naar buiten kunnen gaan en genieten van zonlicht en be-
weging. Ook de laatstgenoemde factor is gunstig voor een goede Ca/P
stofwisseling. Voor moederlooze veulens en biggen komt de vitamine D-
therapie dus in aanmerking.

Het is misschien wel nuttig, de rantsoenen voor deze dieren, zooals ze
tijdens de oorlogsjaren vrij algemeen zijn toegepast en een gunstig effect
hebben opgeleverd, in het kort even te vermelden. Een veulen ontvangt
een lauw mengsel van 2 deelen koemelk en ca. 1 deel water, aangevuld
met i eetlepel suiker of 2 eetlepels melasse per liter mengsel. Alle 2 uren
wordt aanvankelijk 0,5—1 liter verstrekt. Later worden de tusschenpoozen

-ocr page 49-

vergroot en voedert men 10—30 liter per dag (melkproductie van een
merrie"). Als bijvoeder geeft men langzamerhand kuikenopfokvoeder,
droog in een bakje, de eerste maanden ongelimiteerd, en verder hooi,
weidegang.

Voor moederlooze biggen is een mengsel van koemelk en dik haverslijm
(verhouding ca. 2 : 1) aangewezen. Eveneens in den beginne alle 2 uren
gevoederd. Verder vooral zorg dragen voor warmte en reinheid van de
voederbakjes.

6e. Bij tetanie als nevenverschijnsel van rachitis schijnt het verstrekken
van veel kalk naast de vitamine I) injectie aangewezen te zijn, omdat
eerst het P-gehalte van het bloed op peil komt en daardoor het gevaar
bestaat voor een te laag Ca. gehalte, waardoor in den beginne het op-
treden van krampen juist te vreezen zou zijn. Het behoeft hier geen nadere
uiteenzetting, dat tetanische aanvallen van jonge dieren, behalve bij ge-
gestoorde Ca/P stofwisseling met tekort aan vitamine D, ook door
andere oorzaken kunnen optreden (b.v. door vitamine A tekort, ver-
giftigingen, enz.).

je. De genezing van fracturen wordt in vele gevallen in hooge mate
bevorderd door een vitamine D injectie. De meeste fracturen ontstaan
trouwens ook bij dieren, waarbij de beenderen niet voldoende gaaf zijn.

8e. Bij alle vormen van rachitis, osteomalacie, osteoporose kan de vita-
mine D-therapie niet meer gemist worden. Zelfs, wanneer de klinische
verschijnselen een dezer ziekten slechts doen vermoeden, zal men deze
therapie toepassen. Het is mij bekend, dat vele collega\'s de therapie nog
weinig aanwenden bij een serie aandoeningen, waarbij men toch in het
algemeen een gestoorde Ca/P stofwisseling mag verwachten. We zinspelen
hierbij vooral op talrijke afwijkingen aan de ledematen, welke speciaal bij
jonge paarden op abnormale rantsoenen (b.v. geil gras, enz.) gemakkelijk
optreden. De uitwendige behandeling van spat, overhoef, bolspat, mouw
met scherpe smeersels e.d. heeft ons veelal in den steek gelaten. De inwen-
dige behandeling met vitamine D en een goed dieet geeft krachtige, harde,
massieve beenderen, waarbij de gewrichten op normale wijze kunnen
functionneeren en bovengenoemde aandoeningen meestal snel genezen
(bolspat) of geen kreupelheid meer veroorzaken (spat, overhoef). Van
diverse collegae, welke deze behandelingsmethode voor bolspat in de
laatste 10 jaren van mij overnamen, kreeg ik berichten van gunstig resultaat.
Als regel is de bolspat na 6—8 weken genezen. Het behoeft hier geen nader
betoog, dat we hier niet de gevallen op het oog hebben, welke door infectie
zijn ontstaan, b.v. na Lähme. In die gevallen kan na de serumbehandeling
wel de vitamine D-therapie toegepast worden, doch men zal in de eersfe
plaats de bacteriën in het gewricht moeten bestrijden, b.v. door 5 cc
Yatrenvaccin E 104 in het aangetaste gewricht te injiceeren. De genezing
kan dan in sommige gevallen, wanneer geen rachitische processen
aanwezig zijn, zeer frappant tot stand komen, soms reeds in enkele dagen.
Bij mouw kan men meermalen hetzelfde resultaat bereiken, tenzij bestaande
complicaties, welke hierbij nog al eens voorkomen, de genezing ver-
hinderen.

Een steile stand van het spronggewricht wordt veelal als erfelijk be-
schouwd en geeft vaak aanleiding tot het ontstaan van een bolspat. Toch
reageert deze bolspat wel op de vitamine D-therapie. Ik meen trouwens
ook opgemerkt te hebben, dat de steile stand in vele gevallen eveneens

-ocr page 50-

aanmerkelijk verbetert, Trouwens, dat de steile stand kan ontstaan door
ondoelmatige voeding, kan men herhaaldelijk opmerken in gebieden,
waar het de gewoonte van de veehouders is, een graskalf in de herfst voor
eigen gebruik te mesten. Deze kalveren krijgen dan vaak overmatig veel
graanmeel met als gevolg een stinkende, zure ontlasting, rachitische ver-
schijnselen en ook dikwijls een te steile stand van de achterbeenen.

Bij den mensch wordt vitamine D ook aangewend bij sommige vormen
van anaemie (vitamine D zou stijging geven van het aantal reticulocyten),
eczeem (vooral bij kinderen), acne. Op de genezing van t.b.c. zou vitamine
D geen invloed hebben, misschien is het zelfs mogelijk, dat de groei van de
t.b.c.-bacil door vitamine D2 wordt gestimuleerd.

Ten slotte zij nog opgemerkt, dat men met de aangegeven doseering
van vitamine D voor overdoseering bij onze huisdieren niet bevreesd
behoeft te zijn. Zelfs 200-maal de normale dosis wordt wekenlang zonder
bezwaar verdragen. De giftige dosis bedraagt bij dieren circa duizend
maal de curatieve dosis.

Naschrift. Als geconcentreerd vitamine D preparaat is thans ook
verkrijgbaar: Davitamon-D.

IETS OVER STERILITEIT BIJ MERRIES

Klinische les
Dr. H. TER BORG

Graag voldoe ik aan het verzoek van de Redactie van dit Tijdschrift
om u deze morgen mee op praktijk te nemen. Het eerste bezoek geldt
een merrie die niet drachtig wil worden, patienten, waarvoor in dezen
tijd dikwijls hulp wordt gevraagd. Terwijl wij in sommige gevallen bij
klinisch onderzoek afwijkingen vinden die wijzen op een aandoening van
de ovarien, uterus, cervix of vagina, zijn wij in vele gevallen niet in staat
een diagnose te maken. Ook de 5-jarige Oldenburger merrie die ik u heden-
morgen laat zien behoort tot de laatstgenoemde groep. Ze is in het voorjaar
1940, op 3-jarigen leeftijd, voor het eerst toegelaten, maar niettegen-
staande meerdere dekkingen gust gebleven. Als 4-jarige werd ze vroeg in
het voorjaar \'41 weer toegelaten. Toen het resultaat weer uitbleef werd
behandeling gevraagd.

Volgens den eigenaar was ze vrij regelmatig elke 3 weken een dag of 5
a 6 hengstig. Aan het genitaalapparaat werden geen afwijkingen gevonden.
Vulva en schede waren goed gesloten, het vaginale slijmvlies en de cervix
waren normaal. Ook aan de uterus waren middels het gebruikelijke
klinisch onderzoek geen afwijkingen te vinden. In de praktijk wordt
meestal aangenomen dat de steriliteit van dergelijke merries veroorzaakt
wordt door een latente endometritis en tracht men genezing te verkrijgen
door irrigatie met verschillende desinficientia. Begin Mei 1941 werd bij
deze merrie 300 cc. Lugol in de uterus gebracht. Ruim 3 weken later werd
ze hengstig. De Lugolbehandeling had in dit geval dus de duur van de
cyclus niet noemenswaard verlengd. Een enkele maal gebeurt dit wel en
duurt het, gelukkig in uitzonderingsgevallen, geruimen tijd voordat het
dier weer hengstig wordt. Op den derden dag van de hengstigheid werd

-ocr page 51-

ze geirrigeerd met phys keukenzoutoplossing en ^ i uur daarna gedekt.
Het resultaat bleef uit.

Den laatsten tijd stelt vooral Götze zich op het standpunt, dat het
onjuist is bij merries waarbij noch klinisch noch bacteriologisch1) afwij-
kingen aan het genitaalapparaat kunnen worden aangetoond, de oorzaak
van de steriliteit te schuiven op een „latente endometritis". Zijns inziens
wordt de steriliteit bij deze merries in de meeste gevallen veroorzaakt
door het feit dat ze niet op het juiste oogenblik d.w.z. omstreeks het tijdstip
waarop de ovulatie plaats vindt, worden toegelaten.

Het sperma van den hengst heeft vergeleken met dat van stier en ram
in vitro een zeer korten levensduur. In de uterus, waar het door den hengst
direct wordt gebracht zou het slechts enkele uren blijven leven. Of de
spermien die 2—4 uren na de dekking reeds in de eileider zijn gekomen,
hier hun bevruchtend vermogen langer behouden, is niet bekend. De
praktijk leert volgens Götze echter, dat, wil een dekking bij een merrie
succes hebben, ze ongeveer ten tijde van de ovulatie (follikelbersting) moet
plaats vinden.

Het tijdstip waarop de ovulatie plaats vindt laat zich moeilijk bepalen,
omdat de duur van de oestrus bij paarden zeer verschillend is en ze dikwijls
op ongeregelde tijden terugkomt.

In normale gevallen heeft het paard, althans in het voorjaar een cyclus-
duur van 3 a 4 weken met telkens een 5-6 dagen durende oestrus, ge-
durende welken tijd de ovulatie plaats vindt. Soms is de oestrus korter,
duurt ze maar 1 of 2 dagen. In andere gevallen duurt ze veel langer; 7, 8
of 9 dagen, soms zelfs enkele weken.

Uit rectaal ovariumonderzock van paarden met een normale oestrus
van 5 a 6 dagen is Götze gebleken, dat de ovulatie in de meeste gevallen
plaats vindt op de 3e-5e dag na het optreden van de eerste hengstigheids-
verschijnselen. In gevallen van kortdurende oestrus vindt de ovulatie eerder,
dikwijls de eerste of tweede dag al plaats. In gevallen van langdurende
oestrus de 6e, 7e of 8e dag, soms door vertraagde follikelbersting pas na
2 a 3 weken. De grootste moeilijkheden leveren paarden op met een z.g.n.
schijnoestrus. Deze, meestal oudere merries die nog niet eerder een veulen
brachten, ovuleeren op normale tijden, d.w.z. dus ongeveer elke 3 weken,
maar ze laten ook tusschen 2 ovulatieperioden in den hengst toe. De ware
oestrus (ovulatieperiode) zou men, behalve door het bezwaarlijk uit te
voeren en moeilijke rectaal ovariumonderzock, kunnen vinden door regel-
matig onderzoek van de cervix en het schedeslijmvlies. Alleen gedurende
de ware oestrus is het vaginaalslijmvlies gezwollen, vochtig, glanzend en
rood gekleurd; de cervix staat open en is voor minstens 2 a 3 vingers
passabel, is met een weinig slijm bedekt, oedemateus, rose gekleurd en slap.
Götze wil dan ook op de dekstations meer aandacht besteed hebben aan
de toestand waarin zich cervix en vaginaalslijmvlies bevinden, dan thans
het geval is. Opgemerkt zij nog dat Caslick en ook Day aangeven dat de
beschreven veranderingen aan cervix en vagina niet gedurende de geheele
oestrus maar vooral korten tijd voor en na de follikelbersting worden
opgemerkt.

J) Aan dit onderzoek mag niet te veel waarde worden toegekend, omdat het voor-
komen van bacteriën in de uterus van het gezonde en het steriele paard nog zeer
onvoldoende is onderzocht.

-ocr page 52-

Uit het rectaal onderzoek van de ovarien bleek Götze tevens dat i, hoog-
stens 2 x 24 uur na de ovulatie de bronstverschijnselen verdwijnen. Merries
die zonder nawijsbare oorzaak terugkomen en waarbij uit de cyclus-
anamnese blijkt dat ze 48 uur na de dekking nog willig waren, lijden z.i.
dan ook niet aan een latente endometritis, maar zijn niet op het goede
oogenblik gedekt. Door de merries die 48 uur na de dekking nog willig
zijn direct weer toe te laten zou het bevruchtingspercentage volgens
Götze reeds aanmerkelijk verbeterd kunnen worden.

Hij wijst er echter nadrukkelijk op dat ook hier een addertje onder het
gras verscholen zit. Men treft n.1. herhaaldelijk merries aan die geruimen
tijd nadat bevruchting heeft plaats gevonden de hengst nog toelaten.
Herhaalde dekking zou hier de nidatie in den weg staan, terwijl de moge-
lijkheid op infectie van de uterus met daaraan volgend opbreken niet
denkbeeldig zou zijn. Men mag dan ook nooit enkel op grond van het feit
dat de merrie de hengst toelaat besluiten, dat ze willig is, maar moet altijd
het beeld dat het slijmvlies van cervix en\' vagina te zien geeft in aan-
merking nemen.

In Groningen heeft men de gewoonte merries die niet drachtig willen
worden tegen het einde van het dekseizoen bij den hengsthouder te brengen,
waar ze dan gedurende een hengstigheidsperiode meerdere malen worden
toegelaten. Op deze wijze wordt de kans vermeden dat de merrie niet
omstreeks den tijd waarop de follikelbersting plaats vindt, wordt gedekt.
Tevens wordt door deze wijze van handelen de mogelijkheid uitgeschakeld,
dat overbelasting van den hengst gedurende de drukke periode de oorzaak
van de steriliteit is geweest.

In deze omgeving nemen de hengstenhouders aan, dat reeds na 2 uren
rust de hengst opnieuw kan worden gebruikt. Dat een hengst 6 a 7 merries
op een dag dekt is geen zeldzaamheid. Soms is dit aantal nog grooter. Of
een rustperiode van 2 uren inderdaad voldoende is, is, voor zoover mij
bekend, nog nooit onderzocht. Zeker zal het succes dat op deze wijze ver-
kregen wordt individueel verschillend zijn en ook afhankelijk zijn van de
voeding.

De ervaring leert echter dat men er met meerdere dekkingen in een
hengstigheidsperiode op het eind van het seizoen niet komt. Herhaaldelijk
zien we merries, waarbij geen enkele afwijking aan het genitaalapparaat
te constateeren valt, dan nog gust blijven.

Ook de bovengenoemde merrie behoorde tot deze categorie. Ze werd in
Juli \'41 bij den hengsthouder gebracht en met tusschenpoozen van 48 uren
3 x gedekt. Daarna was ze niet meer willig. Aanvankelijk meende de
eigenaar succes te hebben gehad, waarom half December een monster
urine werd gebracht. De reactie van Cuboni was negatief.

Reeds in 1929 toonden Wieland, Strauf en Dorfmüller aan dat een mengsel
van follikelhormon en gec. zwavelzuur bij verwarming een groene fluorescentie te
zierrgaf.
Cuboni heeft een methode uitgewerkt om het follikelhormon, dat zooals bekend
bij merries, vooral na de 4e maand van de dracht in zeer groote hoeveelheden in de
urine voorkomt aan te toonen. De door
Karmann vereenvoudigde reactie van Cuboni
kan — en daarom wijd ik er even over uit — door iederen practicus worden uitgevoerd.

Men voegt bij 5 c.c. gefiltreerde urine, 1 c.c. gec. zoutzuur en plaatst dit gedurende
10 min. in een pannetje met kokend water. Na afkoeling onder de kraan wordt 6 c.c.
benzol toegevoegd, waarna voorzichtig wordt geschud. Het mengsel 10 min. laten
staan en de bovenste laag — de benzol waarin het hormon is overgegaan — óver-
schenken in een 2e reageerbuisje, waarin 5 c.c. gec. zwavelzuur is gebracht. Na flink

-ocr page 53-

schudden wordt dit mengsel in een waterbad van ± 80 C. gebracht. Na afkoeling geeft
de onderste laag — het zwavelzuur waarin nu het hormon — bij opvallend licht een
groene fiuerescentie te zien. Bij negatieve reactie is de kleur roodbruin.

In 19414/2 werden 47 monsters, afkomstig van paarden die minstens 4 maanden
geleden voor het laatst waren gedekt, onderzocht. 21 waren pos, 24 waren neg. Een
dier kon niet worden gecontroleerd. Een dier gaf 176 dagen na de laatste dekking een
neg. reactie; 3 maanden later was de reactie pos. Het veulen werd geboren 12 mnd.
en 7 dagen na de laatste dekking. De overige reacties klopten.

Volgens de literatuur komen 1 a 2 % miswijzigingen voor. Willen we dan ook een
oordeel over het al of niet drachtig zijn uitspreken alleen op grond van de reactie van
Cubont, dan dienen we hiermee voorloopig rekening te houden.

De hengstenhouder was zoo vriendelijk mij zijn dekboek ter beschikking
te stellen. Hieruit bleek, dat in 1941 waren toegelaten 181 merries. Hiervan
waren 112 (62%) drachtig geworden; 58 van de eerste, 54 na 2 of meer
dekkingen. Een goed resultaat dus. Waar uit het dekboek tevens bleek dat
de hengst op de dagen dat de merrie gedekt werd niet overbelast was,
kunnen we de hengst als mogelijke oorzaak uitschakelen.

In het voorjaar \'42 werd de merrie als 5-jarige opnieuw toegelaten.
Ook nu wordt ze eerst eenige malen gedekt. Als dan ook nog 2 dekkingen
volgende op een behandeling met 1 1400 J. JK. opl. en phys keuken-
zoutopl. zonder resultaat blijven, wordt besloten het bij dit dier eens te
probeeren met een behandeling met Lugol
na de dekking.

Den laatsten tijd vindt men n.1. in de literatuur aangegeven, dat bij
merries met een latente endometritis drachtigheid verkregen kan worden
door de uterus en vagina 2-5 dagen na de dekking te irrigeeren met een
waterige J.JK. opl. van 1:3: 400/500. De toxiciteit van het uterusslijm zou
in vele gevallen bij deze dieren niet zoo groot zijn, dat de zaadcel het
oviduct niet bereikt maar de steriliteit zou veroorzaakt worden door
moeilijkheden bij de nidatie. Het dier breekt op. Men weet ook, dat de
afdaling van het bevruchte ei in de uterus bij paarden op zijn vlugst 8a 10
dagen na de dekking plaats vindt. Door nu de uterus 2 a 5 x 24 uur, dus
vlak voor de nidatie, te irrigeeren, zoodat de kans niet bestaat dat het resul-
taat te niet wordt gedaan door een op de irrigatie volgende lange pauze,
zou in vele gevallen drachtigheid worden verkregen.

Boenig, die 8 merries die na behandeling met de gebruikelijke middelen
gust bleven, op deze wijze behandelde, verkreeg in 6 gevallen resultaat.

De bovengenoemde merrie werd den 14e Juni gedekt. Den 16e Juni
werd in navolging van Boenig 70 c.c. J JK. opl. (1:3: 400) in de uterus en
ruim 200 c.c. in de vagina gebracht. Ruim 4 maanden later bleek eigenlijk
gezegd tot mijn verbazing, de reactie van Cuboni positief. Thans is de
merrie zichtbaar drachtig.

Ik heb in dat voorjaar meerdere merries met een zelfde anamnese op
deze wijze behandeld. Van de 6 hiervan, die drachtig zijn geworden, wil
ik u in het kort de belangrijkste bijzonderheden meededen.

1. Oldenb. 5 jaar van J. L. B. Als 3-jarige vele malen gedekt en gust gebleven; als
4-jarige meerdere malen gedekt. Eenmaal voor de dekking geirrigeerd met phys. NaCl
opl. Daarna bij den hengsthouder gebracht en 2 x gedekt in 5 dagen; weer gust. In
1942 gedekt op 20 Maart, 15 April en 11 Mei: 24 uur na de laatste dekking Lugol.
Drachtig.

2. Oldenb. 4 jaar van J. L. B. Als 3-jarige meerdere malen gedekt. Ook na uitspuiting
met phys. NaCl opl. gust gebleven. In 1942 gedekt op 23 Maart, 17 April en 18 Mei:
45 uur daarna Lugol. Drachtig.

-ocr page 54-

3- Belg. 7 jaar van A. P. In 1941 eerste veulen gebracht. Dat voorjaar meerdere
malen gedekt. Ook na behandeling met Lugol en phys. NaCl opl. voor de dekking
gust gebleven. In 1942 eenige malen tevergeefs gedekt. Op 4 April voor de dekking
behandeld met phys. NaCl op 25 April herdekt; 48 uur later Lugol. Drachtig.

4. Belg. 4 jaar van A. K. In 1941 meerdere malen tevergeefs gedekt. Tegen het
einde van het dekseizoen ingespoten met phys. NaCl en daarna gedurende 2 hengstig-
heidsperioden meerdere malen gedekt. In 1942 2 x tevergeefs gedekt. Op 8 April Lugol,
i Mei phys. NaCl en 1 uur later gedekt. Herdekking 23 Mei; 3 x 24 uur later Lugol.
Drachtig.

5. Oldenb. 13 jaar van W. H. In 1942 3 x gedekt, de laatste keer 24 April; 3 x 24 uur
later Lugol, 15 Mei herdekt. Veulen wordt geboren op 24 Maart \'43.

6. Oldenb. 2 jaar van J. H. In 1942 gedekt op 16 April, 7 Mei, 28 Mei en 18 Juni;
36 uur daarna Lugol. Drachtig.

Omdat het inbrengen van J JK. opl. in de schede bij merries heftig
persen veroorzaakt en de kans op prolapsus vesicae zooals meerdere
collegeae hebben ondervonden lang niet denkbeeldig is, werd bij de
laatste 4 dieren deze bewerking achterwege gelaten. De dosis die in de
uterus werd gebracht, werd verhoogd tot 150 c.c.

Er zijn ook dieren op dezelfde wijze behandeld die niet drachtig zijn
geworden. Ik ga hier niet op in, omdat het geen zin heeft het resultaat
in percenten uit te drukken: daarvoor is het aantal behandelde dieren
te gering. Alleen omdat we juist in deze jaren meer dan ooit de ge-
legenheid zullen krijgen de waarde van deze therapie aan een voldoend
groot materiaal te toetsen, heb ik ook over deze behandelingsmethode
van morgen iets verteld.

Slochteren, 5 April 1943.

Uit de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde en Gynaecologie der Rijks-
universiteit te Utrecht, Dir. Prof. Dr. F. C. VAN DER KAAY

STERILITEIT BIJ DE MERRIE

door

Dr. G. H. B. TEUNISSEN, Conservator

In verband met de tijdsomstandigheden heeft de paardenfokkerij in de
laatste jaren een ongekende vlucht genomen, en zeer waarschijnlijk zal
zij in alle geval de eerstvolgende jaren van groot belang blijven. Ook na
de vorige oorlog is dit waargenomen en voor ons land zal dit in deze tijd
van nog grooter omvang zijn dan destijds. De opbloei van de fokkerij
spiegelde zich na de vorige oorlog in de literatuur ook zeer duidelijk af
aan het aantal publicaties betreffende steriliteit.

In Duitschland is de paardenfokkerij al voor deze oorlog tot opbloei
gekomen, hetgeen in de literatuur ook zeer duidelijk waarneembaar is.

Over de geheele paardenstapel genomen komt steriliteit bij het paard
veel meer voor dan bij het rund, al kan ze bij de laatste diersoort enzoötisch
ook zeer sterk voorkomen;
Götze geeft op, dat voor het paard 4 dekkingen
noodig zijn voor een graviditeit en bij het rund 1,8 dekking.

Een bevruchtingspercentage van niet hooger dan 50% is in de paarden-
fokkerij op boerenbedrijven zeer normaal, op stoeterijen is het percentage

-ocr page 55-

soms hooger en wel 75—80 (Küst, Ehrlich, Götze, Daij, Schumann,
Meijer, Benesch). In de Zwitsersche Jura wordt een percentage van
60-80 bereikt, terwijl het in het overige deel van het land slechts 50%
bedraagt.

Albrechtsen geeft voor Denemarken voor de jaren 1898 en 1909 resp.
66,5% en 64,2%. Voor in het wild levende ponny\'s worden drachtigheids-
percentages van 95% genoemd en ook
Kallenberg zegt, dat van de
Noorsche bergweiden zelden een guist paard terugkomt.
Lagerlöff geeft
voor Zweden 60—70% op.

Het lage bevruclitingscijfer bij paarden is geen euvel van de laatste
jaren, reeds in de 18e eeuw was het percentage bevruchtingen op stoeterijen
niet hooger dan 50%.

Kregen we aan de Kliniek voor Veterinaire Verloskunde en Gynae-
cologie in de jaren voor 1940 maar weinig paarden voor steriliteit te
behandelen (10—20 stuks), in 1941 en 1942 zijn ongeveer 200 dieren ter
behandeling aangeboden.

Het materiaal bestond hier gezien de streek bijna uitsluitend uit warm-
bloeds (vnl. Geldersch type, in mindere mate Groningsch type en gekruist

LEEFTIJD IN JAREN

Inlandsch), enkele hitten, slechts een enkel koudbloed en enkele dravers.
Het overgroote deel van deze merries waren fokmerries, althans merries,
die vrij geregeld een veulen geworpen hadden. Het aantal merries, dat nu
ter gelegenheid bevrucht moest worden en nooit, of langer dan twee jaar
geleden geveulend had, bedroeg 24%. Het aantal jonge paarden, d.w.z.
tot vijfjaar oud, bedroeg 17%; niet al deze paarden werden voor de eerste
keer gedekt, sommige waren het voorgaande jaar ook al steriel gebleken.

De grootste rubriek, n.1. 33%, werd gevormd door de dieren, die een
of twee jaar te voren voor het laatst geveulend hadden, hetzij normaal of
abnormaal, abortus inbegrepen, hetzij dat het veulen gestorven was.

De leeftijd varieerde sterk, de jongste dieren waren twee jaar oud en de
oudste resp. 20, 21 en 24 jaar. Deze laatste merries hadden twee jaar te
voren nog een veulen gebracht. De leeftijdsgrenzen, waarbinnen de dieren
vruchtbaar zijn, schommelen sterk. Merries, die op driejarigen leeftijd
veulenen, zijn vooral op het oogenblik geen zeldzaamheid.

De maximumleeftijd wisselt sterk en is ervan afhankelijk, of de dieren
geregeld geworpen hebben. De hoogste mij bekende leeftijd is 28 jaar.
In de literatuur worden echter nog hoogere leeftijden genoemd.
Götze

-ocr page 56-

geeft een leeftijd van 11—20 jaar op. De jonge leeftijd geldt speciaal voor
het koudbloed.

Kirch en Erdmeijer geven voor de stoeterij Trakenen de volgende
bevruchtingspercentages: van 1-—5 jaar 79,2%; van 6—10 jaar 80,1%;
van 11—15 jaar 74%; van 17—20 jaar 61,4% en boven qo jaar 57,7%.

Welke invloed de leeftijd op het steriliteitspercentage heeft, valt moeilijk
te zeggen, zonder dat men weet hoeveel paarden van iedere leeftijd ge-
houden en gedekt worden. Voor de daling van het aantal op-
brekende merries na de leeftijd van 7 jaar, zijn verschillende oorzaken
mogelijk, de dieren schijnen dan de vruchtbaarste periode te beginnen.

Dat geringer aantal paarden boven 7 jaar aanwezig zijn, lijkt me niet
waarschijnlijk, evenmin dat kleiner percentage er van gedekt wordt,
voor de jaren 1941 en 1942 geldt vrijwel, dat iedere merrie gedekt is. De
stijging na de 13-jarige leeftijd mag wel als een bewijs gelden, dat na die
leeftijd de vruchtbaarheid afneemt; het aantal paarden van die leeftijd zal
zeer zeker niet grooter zijn dan op de leeftijd er beneden. In percenten
uitgedrukt is de stijging dus nog sterker.

De sterke daling na 15 jaar moet toegeschreven worden aan het geringer
aantal paarden van die oudere leeftijd.
Constantinescu zag het percen-
tage steriele warmbloedmerries tusschen de leeftijd van 14—20 jaar
stijgen van 60—90%.

Een overheerschend percentage jonge dieren als bij het rund lijdt bij
het paard dus niet aan steriliteit.

De laatst voorafgaande partus kan de primaire oorzaak van de steriliteit
zijn. Bij het overgroote deel van de dieren was dit niet het geval, slechts
6% van de steriele merries, die geveulend hadden, hadden een abnormale
partus doorgemaakt en wel bijna steeds een abortus.

Stoornissen in het puerperium geven ook dikwijls aanleiding tot later
opbreken, vooral in de eerste zomer er na. Ook dit is echter betrekkelijk
van weinig belang als oorzaak van de zoo veelvuldig voorkomende sterili-
teit, n.1. slechts in 15%. In ruim de helft van deze gevallen was retentio
secundinarum aanwezig geweest, de overige afwijkingen bestonden in het
optreden van lochiometra; één paard had geleden aan een prolapsus uteri
en één aan agalactia. Van één paard vermeldde de anamnese, dat het dier
het vorige jaar aan retentio secundinarum had geleden, dat jaar goed had
opgenomen en het volgende jaar een goed veulen had gebracht, maar
daarna aan steriliteit leed.

Bij geen enkel paard vermeldde de anamnese, dat het veulen aan Lähme
gestorven was.

De meeste steriele merries werden aangeboden in de maanden Mei,
Juni en Juli. In Augustus werd het aantal al zeer veel minder. De voor-
zomer is het hoogtepunt van de dektijd. De dieren loopen dan weer korter
of langer tijd in de wei en verkeeren dus onder vrij gunstige omstandig-
heden, slechts enkele paarden stonden het heele jaar op stal.

De voorzomer (Mei, Juni) is het beste jaargetij voor het dekken (Euler).
Wagner zag in October en November bijna dezelfde bevruebtings-
percentages (55,7%), de dieren beschikken dan nog over reserves uit de
goede najaarsweide. Na droge zomers is het resultaat minder.
Götze
beschouwt de maanden van Januari tot Juni en de herfstmaanden als de
beste voor dekking.

Een zeer groote rol in de steriliteit bij de merrie speelt de oestrus. De

-ocr page 57-

oestrus bij het paard heeft heel wat pennen in beweging gebracht, daar het
verloop ervan bij de verschillende dieren en ook bij hetzelfde dier nogal
kan wisselen, zoowel wat de duur van de cyclus als wat de duur van de
oestrus betreft. Het is dus moeilijk uit te maken of de cyclus normaal of
afwijkend is. Een tweede vraag van niet minder belang is, wanneer de
ovulatie plaats vindt in verband met het uitkiezen van het beste oogenblik
voor de dekking. In de laatste jaren bestaat de neiging een groot deel van
de steriliteitsgevallen toe te schrijven aan het dekken op een moment te
ver van de ovulatie (physiologische steriliteit volgens
Küst e.a.). Een
15
—20-tal jaren terug werd de oorzaak bijna uitsluitend in een of ander
ontstekingsproces gezocht.

Het kan nog wel eens van belang zijn meer of minder onafhankelijk van
de psychische kenmerken en van het oordeel van de hengst, al blijft dit
oordeel altijd van veel gewicht, uit te kunnen maken of de merrie hengstig
is. Ook bij stille bronst kan dit van belang zijn. Vooral dierenartsen, ver-
bonden aan groote stoeterijen hebben hier speciaal studie van gemaakt
en wel in het bijzonder voor het Engelsch volbloed (o.a.
Caslick). Bij
deze dieren verloopt in het algemeen de oestrus heftiger en korter.

De ware oestrus of ovulatieperiode is gekenmerkt door de vochtige,
slijmige vagina; het secretum kan zooveel zijn, dat de staart kleverig is en
het secretum afdruipt. Het is meest helder, dik vloeibaar en dradentrekkend;
de hoeveelheid in de vagina kan wel 50—100 cc bedragen. Een droog
speculum is dan gemakkelijk in te brengen en bij belichten van de vagina
reflecteert de mucosa iterk. De vulva kan verslapt zijn. De mucosa kan
meer of minder hyperaemisch zijn, hetgeen zich vooral uit in de aanwezig-
heid van hyperaemische venae. De cervix is eveneens hyperaemisch en is
slap, wat ook bij rectale exploratie opvalt, evenals de uterus. Soms zijn de
uitwendige plooien oedemateus gezwollen, het orificium lijkt afgeplat en
ligt op den bodem van de vagina, is slecht gesloten en is vochtig, slijmig
en glanzend. Het lumen is makkelijk voor 2—3 vingers te passeeren, waarbij
de weinige weerstand opvalt, de cervix maakt dikwijls de indruk maar
zeer „kort" te zijn.

Gedurende de metoestrus gaat de roodheid verdwijnen, het secretum
wordt minder, en dikker en troebel, kan zelfs bijna geheel
ontbreken.

De cervix gaat weer contraheeren en wordt stug.

Sato en Hoschi geven als kenmerken van den oestrus bij de paarden
van Korea het oedemateus worden van het genitaalapparaat, de hype-
raemie van de vaginamucosa, die beoordeeld wordt in vergelijk met een
kleurenschaal, de slijmsecretie, het langer worden van de vulva met 10—
20% en de verslapping van de cervix. De verschijnselen treden op in de
bovengenoemde volgorde, de verslapping van de cervix begint één dag
voor de oestrus en bereikt het hoogtepunt één tot twee dagen voor de
ovulatie, gelijktijdig hiermee treedt weer sluiting op.

Terlaier en Hellich hebben getracht aan het celbeeld van de vagina-
inhoud uit te maken, wanneer het hoogtepunt van de oestrus is opgetreden.
De eerste nam het optreden van plavei-epitheelcellen van verschillende
grootte, met onduidelijke structuur al gedurende de pro-oestrus waar,
leucocyten ontbraken. Na de oestrus waren weer polymorphkernige
leucocyten aanwezig, die na 2—3 dagen polynucleair werden. Lympho-
cyten bleven steeds aanwezig, hoewel hun aantal na de oestrus weer grooter
werd.
Hellich daarentegen komt tot de conclusie, dat uit het celbeeld

-ocr page 58-

geen conclusie omtrent de cyclus is te trekken. Nicholson beweert, dat
tusschen de tijdens de oestrus aanwezige schollen van epitheelcellen veel
leucocyten liggen. Dit zou wel zeer in tegenstelling zijn met wat we bij
andere diersoorten kermen.
Mirskaia vond bijna steeds alleen verhoornde
epitheelcellen, en ook
Berthelon zegt, dat de leucocyten tijdens de oestrus
ontbreken en dat deze na de ovulatie weer terugkomen.

Een ander kenmerk omtrent de oestrus en wel omtrent het voornaamste
gebeuren ervan, n.1. de ovulatie, is de aanwezigheid van de weeke holte
van de gesprongen follikel in het ovarium. In veel gevallen is het echter
ondoenlijk, de ovulatie aan de toch al dikwijls knobbelige en in vórm en
grootte sterk varieerende paardenovaria waar te nemen, tenzij men de
dieren dagelijks onderzoeken kan. Dit is alleen mogelijk voor diegenen, die
aan een stoeterij verbonden zijn, in de gewone praktijk is het niet mogelijk.
De rijpe follikel heeft een doorsnede van 3,5—6,5 cm. Gedurende het rijpen
verplaatst de follikel zich naar de ovulatiegroeve. Corpora lutea zijn
rectaal exploreerende niet vast te stellen. Het komt echter voor, dat het
hoogtepunt van de oestrus niet samenvalt met de ovulatie, zelfs kan deze
geheel ontbreken.

Omtrent de duur van de oestrus en van de cyclus zijn de twee meest
belangwekkende verhandelingen, die van
Constantinescu en Mauck
en die van Caslick. Ze hebben beide betrekking op warmbloedrassen.
Constantinescu en Mauck vonden als gemiddelde duur van de cyclus van
1506 merries 22,52 -)- 0,15 dag, met als uitersten 9 en 33 dagen, bij 56%.
schommelt de duur tusschen 9 en 18 dagen en bij 25% tusschen 25 en 33
dagen. Eén of meer bronstperiodes kunnen uitvallen, de bronst treedt dan
weer op na een veelvoud van het aantal dagen, dat de cyclus duurt. 64%
van de merries hebben een regelmatige cyclus. Bij de zwaardere rassen is
in het algemeen de cyclus iets langer dan bij de hooger in het bloed staande.
In het winterhalfjaar is de duur iets langer dan in de zomer en het voorjaar.
De leeftijd heeft ook een geringe invloed, tijdens de leeftijd van 4—11 jaar
is de duur het kortst, daarna stijgt de duur met -j- 1 dag tot het 18ejaar,,
waarna weer een geringe verkorting optreedt.

De duur van de bronst bedraagt 4,52 ^ 0,04 dag, met als uitersten
i—6 dagen. Een bronstduur van 1—5 dagen werd in 72,8% van de
periodes vastgesteld, slechts 7% duurde langer dan 8 dagen. Het optreden
van dracht verkort de duur niet, evenmin kan invloed van het ras worden
vastgesteld. In de zomermaanden is de duur slechts weinig korter dan in de
rest van het jaar, in het voorjaar is de duur ^ ï dag langer dan in de zomer.
Bij het stijgen der jaren wordt de duur iets langer.

De eerste bronst na het veulenen treedt op tusschen de 4c—17e dag
erna, het gemiddelde bedraagt 9.13 ± 0,047. Bij 90,5% treedt de eerste
hengstigheid op gedurende de tijdsperiode van 5 dagen tusschen de 7e en
11e dag post-partum. In 5,14% treedt de bronst pas na 20—40 dagen op,
de eerste bronst is dan achterwege gebleven, het is dan dus eigenlijk de
tweede oestrus. Op bronst post-partum is geen invloed van het jaargetijde
vastgesteld, wel treedt ze bij oude dieren iets later op dan bij jonge.

De onderzoekingen van Caslick hebben speciaal betrekking op het
Engelsch volbloed. De normale cyclus duurt meestal 21—24 dagen. Hij
deelt de dieren met abnormale oestrus in in vier groepen, al naar de duur
van de oestrus, n.1. ie lange oestrus van 50 dagen of meer, althans volgens,
de probeerhengst. Bij 38 merries was de gemiddelde duur 32 dagen. De

-ocr page 59-

duur van de oestrus bij iedere cyclus kan zeer sterk wisselen. Deze lang-
durige oestrus werd gevonden bij 75% van de dieren, die hetzelfde jaar
niet geveulend hadden, of die nog nooit geveulend hadden. De ovulatie-
periode of de ware oestrus werd met behulp van het vaginale onderzoek
vastgesteld. Na het dekken volgt normaal graviditeit en het volgende jaar
na het veulenen is de oestrus zeer regelmatig. Na de conceptie kan de
oestrus snel ophouden maar ook nog wel een maand aanhouden. Hier-
tegenover staat de 2e groep met de oogenschijnlijk lange di-oestrus. Ge-
durende de twee oestrusperiodes kan met behulp van het vaginale onder-
zoek een ovulatieperiode gevonden worden, waarbij de merrie kan opnemen.
Deze dieren lijden dus gedurende verscheidene oestrusperioden aan stille
bronst. Slechts 15% van de merries lijden hieraan, het kan zoowel na de
eerste bronst na het veulenen optreden als onafhankelijk van het werpen.
De bevruchting is bij deze groep slechter. De helft ervan vertoont het vol-
gende jaar na de partus een normale cyclus. Een 3e groep meest bestaande
uit dieren, die nooit geveulend hebben, heeft een onregelmatige cyclus,
het aantal dagen van oestrus overheerscht die van anoestrus. Als 4e groep
noemt
Caslick die van voortdurende stille bronst. Het bevruchtings-
percentage in de verschillende groepen verschilt heel weinig.
Benesch
vond bij 10% een oestrus van 1—2 dagen, bij 17% van 2—3 dagen, bij
13% van 3—4 dagen, bij 14% van 4—5 dagen, bij 23% van 7—9 dagen,
bij 1% van 14 dagen; 3% was voortdurend hengstig met duidelijke ver-
schijnselen, 8% was zeer rustig, terwijl 11% geen oestrus vertoonde. De
duur van de cyclus varieerde van 6 dagen tot 6 weken. Bij 42% was de
duur 3—4 weken, bij 17% 2 weken, bij 13% 9—18 dagen, bij 12% 6—12
dagen, bij 6% 4—6 weken, bij 5% 2—3 weken en bij 5% zeer onregel-
matig.

Götze, van Korff en Gans (Hannover) geven als duur van de oestrus,
die meest voorkomt, op 9—10 dagen en van de cyclus 15—25 dagen, meest
^ 21 dagen, beide kunnen echter nogal wisselen.

Door Götze en Meijer wordt er op gewezen, dat door dikwijls aanzoeken,
de dieren in zoo een toestand geraken, dat ze zich steeds laten dekken,
zelfs schijnt nymphomanie te kunnen ontstaan.

Euler zag in Oost-Pruisen ook, dat de duur van de cyclus varieerde en
wel van 7—107 dagen, de tusschentijd was veelal een veelvoud van 7, 8
of 9 dagen. Bij een korte duur van 7 dagen namep de dieren toch nog op.
Daij wijst er daarentegen op, dat wanneer de dioestrus korter duurt dan
13 dagen, er geen ovulatie heeft plaats gehad, en dus geen graviditeit kan
volgen. Meestal duurt de dioestrus 14—18 dagen met als uitersten 4—83
dagen. De oestrus kan zelfs 40—60 dagen duren; 15—20% van de merries
hebben een onregelmatige oestrus. Van de veulenmerries wordt volgens
Euler 61% na 621 dagen hengstig en 35% na 37 weken. De oestrus
is aan het jaargetijde gebonden, hetgeen hij afleidt uit het feit, dat het niet
mogelijk is in Januari en Februari met prolan oestrus op te wekken.

Vladescu heeft bij 475 koudbloedmerries een gemiddelde duur van de
oestrus van 6,99 dagen (2—16 dagen) en van de dioestrus van 12,1 (6—18
dagen) gevonden. De eerste oestrus na de partus trad na 9,72 dagen
(5—19 dagen) op. Nog tal van andere opgaven worden in de literatuur
vermeld, nieuwe gezichtspunten geven deze echter niet.

De duur van de oestrus en van de cyclus van de ter behandeling aange-
boden paarden berust op de gegevens van de eigenaar. Een oestrus van 2-—3

-ocr page 60-

dagen werd in 16% van het totaal aantal gevonden, van 4 dagen in 21%,
5 dagen in g%, 6 dagen in 8%, 7—8 dagen in 31%, 9—10 dagen 11% en
van 14 dagen in 4%. De dieren, die voortdurend bronstig waren, zijn hierbij
niet medegerekend.

Een vrij constant durende cyclus van 3 weken werd in 78% aangetroffen;
(dit percentage zal in werkelijkheid wel wat kleiner zijn, daar sommige
„fokkers" om de drie weken met hun merrie naar de hengst tijgen) in
2% van 8 dagen en in 2% van 4 weken tot 4% week, 5% van de dieren
bleef voortdurend hengstig. Een wisselende duur van 2 tot 3 weken of
2 tot 4 weken werd in resp. 3% en 4% aangetroffen en wisselend van 3
weken tot 9 weken en van 10 dagen tot 3 weken elk in 3%. Van sommige
merries was bekend, dat ze het vorige jaar een regelmatige cyclus ver-
toonden en dit jaar een onregelmatige en omgekeerd. Bij enkele merries
trad deze verandering na of tijdens de behandeling op; deze dieren zijn
ingedeeld bij de groep, waarin ze voor de behandeling hoorden. Hoewel
deze gegevens dan niet absoluut betrouwbaar zijn, toch mag men er wel
uit besluiten, dat de cyclus bij de hier onderzochte warmbloedpaarden
constanter is, dan bij het Engelsch volbloed.

De groote schommelingen in de duur van de oestrus zijn toe te schrijven
aan de follikelperiode; groeit de follikel snel, dan duurt de oestrus kort,
groeit de follikel langzaam, dan duurt de oestrus lang; de met-oestrus,
dus de corpus luteum-phase, is vrij constant. De tijdsduur tusschen einde
van de oestrus en begin van de nieuwe is veel constanter. Barst een follikel
op de tweede dag, dan ontstaat er geen corpus luteum, maar ontwikkelt er
zich een nieuwe follikel en duurt de bronst voort
(Hammond, Mirskaia).

Een volgende, zeer belangrijke vraag is, wanneer treedt de ovulatie op
en wanneer moet de merrie gedekt worden, daar men er naar streeft de
dekking zoo dicht mogelijk bij het vrij komen van het eitje te doen plaats
vinden, daar de spermiën na twee tot vier uur de tubae al bereikt hebben
(Götze), en de levensduur der spermiën en van het eitje maar betrekkelijk
kort is (slechts uren) in het genitaalapparaat, temeer daar bij het paard in
tegenstelling met andere diersoorten het sperma niet in de cervix kan ver-
blijven, waarin de levensduur tot twee dagen kan bedragen.

Gans controleerde de ovarieele cyclus door rectaal te exploreeren. De
follikel begint kort voor het midden van de dioestrus te groeien en bereikt
korte tijd voor de ovulatie haar maximum grootte, slechts 83% van follikels
barsten. Ruim de hefft van de follikels barsten, wanneer 3/5 deel
van de oestrus verloopen is en een derde wanneer 4/5 deel verloopen is,
tenminste bij een duur van de oestrus van 4—10 dagen. Het moment
van de follikclbersting kan echter bij hetzelfde paard wisselen. Hij nam
hengstigheid waar zonder ovulatie en omgekeerd. Het ovulatietijdperk is
gekenmerkt door het slap en elastisch worden van de cervix, wat 1—3
dagen voor de ovulatie begint. Volgens
Götze zijn op de 3e—5e dag
50—60% van de follikels gebarsten. Het berstingsmoment kan echter
wisselen van dc ie—ge dag, en kan soms zelfs pas na weken optreden.

Küst, Meijer, Miessner, Götze raden aan op de 3e tot 4e dag te laten
dekken. Als het dier opneemt is de bronst na 2—3 dagen opgehouden.
Men kan daarna het dier nog weer laten dekken, als het nog hengstig is,
geforceerd nadekken op de 5e—6e dag geeft gevaren voor de jonge vrucht,
op de 9e dag noemt
Meijer nadekken onzin.

Anderen (Vladescu, Franzen) raden aan op de 2e dag te laten dekken

-ocr page 61-

en na 3—4 dagen weer, en dan pas weer aanzoeken bij de volgende oestrus
na
3 weken en bij afslaan na 4—5 dagen nog eens. Bij het koudbloed zag
Vladescu dan de beste resultaten (66% graviditeit) optreden.

Betreffende de meest gunstige dag van dekken geven Constantinescu
en Caslick een uitgebreid overzicht. Volgens de eerste heeft men het meeste
succes, indien tenminste de oestrus na de partus niet benut wordt, als men
de dieren tusschen de
30 en 37 dagen na het veulenen laat dekken. 55%
van het totaal aantal bevruchtingen treden op de 3e—5e dag van de oestrus,
75% tusschen de iste en
5e dag op. Eenmaal dekken tusschen de iste en
3e dag geeft 40,2% bevruchtingen, dekken tusschen 2e en 3e dag geeft
5 a 7% meer resultaat. Twee sprongen en wel één op de iste of 2e dag en
één op de
4e of 5e dag geeft het beste resultaat (57%). Driemaal (ie dag en
daarna nog tweemaal met 3—4 dagen tusschentijd) laten dekken geeft
minder goed resultaat (maximaal
52,5%). Vier sprongen geven slechts
44.4% graviditeit.

De duur van de bronst heeft geen invloed op het bevruchtingspercentage.

Caslick geeft voor het volbloed de volgende resultaten op:

dekking op ie dag 63% drachtig

>> >; 2e >) 65% ,,

j) >> 3e \') 64^/0 j,

)> » 4e >> 56% >>

» >> 5e >> 39% >)
6e 280/

>> ,) uc )> ■£u /O »)

Dus door beide schrijvers werden de beste resultaten gezien in de eerste
4— 5 dagen van de hengstigheid en speciaal bij nadekken met 2 dagen
tusschentijd.
Constantinescu vond bij bijna 73% van de merries een duur
van de oestrus van 1—5 dagen in slechts
7% langer dan 8 dagen. Dus de
dieren, die na twee dagen werden nagedekt, werden in de
2e helft van de
oestrus gedekt. Men kan hierin een bewijs zien, dat de ovulatie tegen het
einde van de oestrus optreedt. Dit wordt ook bevestigd door
Hammond,
Daij en Mirskaia, die zeggen, dat de oestrus 24 tot 2 x 24 uur na de
ovulatie afloopt, m.a.w. dat de ovulatie vrij kort voor het einde van de
bronst plaats vindt; bij een oestrusduur van bijna 6 dagen wordt dit dus
op de
4e en 5e dag.

Een andere vraag is in hoeverre de eerste hengstigheid na het veulenen
en welke dag het meest geschikt is om de merrie te laten dekken. Volgens
sommige schrijvers (o.a.
Daij, Ehruch, Richter, Schumann, Götze,
Vladescu) leert de ervaring, dat deze eerste oestrus de beste is om te
dekken (5—
12 dagen, speciaal ge—11e dag). Men schrijft dit toe aan
het goed geopend zijn van de cervix. Dit geopend zijn van de cervix geeft
echter in sommige gevallen aanleiding tot luchtzuigen in den uterus.
Constantinescu zag, dat 54, 8% van de bevruchtingen plaats vindt tusschen
11 en 14 dagen na het veulenen, hetgeen er dus op wijst, dat deze oestrus
wel een gunstig moment is. Wordt deze periode niet benut, dan moet men
de dieren laten dekken tusschen de
30e en 37e dag na het veulenen. Hij
raadt aan op zijn laatst op de
7e dag post partum de merrie aan te zoeken
en dit vol te houden tot de 12e dag; is het dier dan niet hengstig geweest,
dan moet men op de
20e dag weer beginnen teneinde de bronst van de
tweede cyclus vast te stellen. Het komt voor, dat de oestrus gedurende de
lactatieperiode uitblijft, als de dieren bij de eerste oestrus niet opgenomen

-ocr page 62-

hebben. Anderen, o.a. Albrechtsen en Euler, hechten weinig waarde
aan het dekken tijdens de eerste oestrus;
Euler zag minder dan de helft
van de merries na deze dekking opnemen. Sommigen noemen slechts
25% en
Benesch zag zelfs slechts 13% opnemen. Vooral de Amerikanen
kanten zich tegen de dekking bij de eerste oestrus na de partus.
Caslick
zag bij dekken op de 9e en 10e dag slechts 36—37% opnemen, terwijl bij
de dekking tijdens de eerstvolgende oestrus 57% opnam. Het aantal
abortusgevallen zou 4 X zoo hoog zijn bij deze dieren volgens
Williams.
Dit alles wordt toegeschreven aan het feit, dat de uterus de eerste 15 dagen
na het veulenen zoo gevoelig is voor infecties, bij het volbloed althans.

Vervolgens zullen de verschillende oorzaken van de steriliteit worden
nagegaan en wel als eerste, die, welke gezeteld zijn in het genitaalapparaat.

Ovaria en uterus zijn vooral als de plaats van de oorzaak aangezien. De
klinische verschijnselen zijn in het algemeen zeer vaag, zoodat meestal
bij uitsluiting van het eene orgaan de oorzaak in het andere wordt gezocht.
Albrechtsen, Schutze, Götze, Constantinescu, Richter, Küst,
Dimocks, Peters, Miessner, Benesch en Szephlshelvgi zoeken de voor-
naamste oorzaak in de ontstekingstoestand van de uterus,
Daij en Caslick
leggen het zwaartepunt op de ovarium- en cyclusafwijkingen. Ook is de
aandacht nog wel eens gevestigd op de tubae.

Ovaria: De grootte van de ovaria wisselt sterk evenals de vorm. Meestal
treft men ze aan als kippenei-groote, knobbelige organen, althans tijdens
de hengstigheid, wanneer de dieren bij voorkeur onderzocht worden. Bij
jonge dieren zijn ze in het algemeen het kleinst en het gladst. Het gewicht
kan varieeren van 14 tot 140 gram
(Roth). Groote en kleine cysten komen
vrij veelvuldig voor, ook bij drachtige dieren en vooral bij oudere merries.
Klinisch is het dikwijls moeilijk uit te maken of men met een normale
follikel of met een cyste te doen heeft; in vele gevallen geeft de grootte
geen uitsluitsel. Voor de rijpe follikels worden afmetingen van 3—7 cm
middellijn opgegeven, volgens
Gans kan de grootte varieeren van hazel-
noot of vuistgroot. Blijkt bij herhaald onderzoek, dat de blaas niet ver-
dwenen is, of niet kleiner wordt, dan mag men tot cyste besluiten. Dit
herhaaldelijk onderzoeken is in de gewone praktijk dikwijls moeilijk uil
te voeren.

Schumann spreekt van cysteuze ovaria, wanneer ze meer dan twee
vuisten groot zijn, echter trof
Schutze een drievuistengroot ovarium aan
bij een drachtige merrie.
Daij besluit tot cyste, wanneer van de 3e tot 9e
dag na de oestrus nog blazen van 2—6 cm grootte in de ovaria aanwezig zijn.

Dikwijls treft men bij onregelmatige en wel vooral bij verlengde bronst
cysten aan, die verdwijnen, waarna de bronst weer regelmatig wordt;
het bevruchtingspercentage is bij deze dieren zeer goed. Men kan hier dus
niet van nymphomanie spreken.

De cyclus kan zeer sterke afwijkingen vertoonen, zonder dat men het
als pathologisch mag aanmerken (zie blz. 46). Bij jonge merries kunnen
ook grootere of kleinere cysten voorkomen, die spontaan verdwijnen.

Wieber vond bij 9% van steriele merries cysteuze ovaria, die hij als
oorzaak van de steriliteit beschouwde,
Daij in 17,5%. De laatste meent,
dat groote cysten veelal de oestrus doen wegblijven en kleine nympho-
manie geven.
Ehrlich zoekt in 10—15% van de steriliteitsgevallen de oor-
zaak in de ovaria.
Albrechtsen heeft ook al op het veel voorkomen van

-ocr page 63-

cysten gewezen en schrijft dit toe aan de bouw van het ovarium (ovulatie-
groeve) en aan de lange cultuurstaat van het paard.

Bij de door- ons onderzochte paarden werd bij 4% één vergroot ovarium
gevonden, en wel meer dan vuistgroot en in één geval zelfs manshoofd
groot. In deze ovaria waren meer of minder duidelijk fluctueerende
cysten aanwezig. Een vierde deel van deze dieren was tijdens het voorjaar,
waarin ze behandeld werden, voortdurend hengstig; bij deze dieren werden
dus wel groote cysten gevonden. Eén dier werd niet hengstig.

Tot de dieren met een abnormale functie van het ovarium reken ik hiér
alleen die, die voortdurend hengstig blijven (n.1. bijna 5%) en de gevallen
van anaphrodisie (2%). Een van de laatste dieren had een vuistgroot
ovarium, de andere hadden klinisch normale ovaria. De voortdurend
hengstig blijvende merries zijn niet kwaadaardig, eigenschappen van een
pismerrie ontbreken geheel. Ze laten zich voortdurend dekken, zonder dat
het tot een follikelsprong komt, dikwijls aanzoeken kan hiervan misschien
oorzaak zijn.

Verdere afwijkingen van het ovarium, die als oorzaak van steriliteit
genoemd worden zijn: hyperplasie, sclerose, subfunctie, atrophie, cirrhose,
tumoren (volgens
Benesch treden ze steeds links op), o.a. carcinoom,
öophoritis. Sommige schrijvers meenen het ovariumlijden nauwkeurig te
kunnen diagnostiseeren en maken daarbij nog verschil o.a. in cirrhosis en
sclerose en geven het genezingspercentage op voor beide afwijkingen.
Anderen wijzen er echter op, dat het onderzoek van de ovariën dikwijls
weinig resultaat oplevert, als er geen sterke veranderingen opgetreden zijn.
Wij hebben ook deze laatste ervaring opgedaan.

Uterus en cervix: Het meerendeel van de schrijvers zoekt de oorzaak van
de steriliteit in de meeste gevallen in den uterus. Helaas zijn de klinische
verschijnselen niet erg sprekend, althans bij het grootste deel van de dieren,
die voor steriliteit ter behandeling worden aangeboden;
Aijbrechtsen
wijst hierop al. In de literatuur wordt dan ook maar weinig aandacht aan
de symptomen van de uterusaandoeningen besteed tegen de tijd van de
ovulatie. In de oudere literatuur wordt nog al eens gesproken van een te
nauwe, stugge, lange cervix met een duidelijk uitspringende spitse portio
vaginalis vooral bij jonge dieren en van het therapeutisch verwijden er
van. Vermoedelijk zal dit te wijten zijn aan het niet op het hoogtepunt
van de oestrus onderzoeken van het genitaalapparaat.

Vaatinjecties en roodheid zijn de meest opvallende ontstekingsver-
schijnselen, deze komen echter normaal tijdens de oestrus ook voor, hoewel
in mindere mate. In zeer chronische gevallen kunnen de plicae palmatae
gewoekerd zijn. Soms is het orificium externum met te veel helder of met
meer of minder purulent secretum bedekt en is de cervix slecht gesloten
gedurende de anoestrus. Bij chronische mucopurulente endometritiden
kan slechts een slijmvliesplooi van de cervix overblijven. Op de 6e tot 9e
dag post partum is de normale cervix slap en wijd, bij endometritis is deze
open, glanzend en stug, en is de mucosa gezwollen. De toestand van de
cervix wordt algemeen beschouwd een afspiegeling te zijn van die van de
uterusmucosa. De normale cervix is vooral tijdens de oestrus elastisch en
slap, hyperaemisch en gezwollen en passabel voor één tot drie vingers,
soms zelfs voor de geheele hand, vooral tijdens de eerste oestrus na de
partus, soms lijkt ook nu de cervix slechts een slijmvliesplooi. Bij de onder-
zochte merries werd bij ruim 4% een stugge cervix gevonden, die nauwelijks

-ocr page 64-

voor één vinger passabel was, terwijl de verdere kenmerken van oestrus
en wel speciaal psychische, aanwezig waren. Bij een derde deel van de
bovengenoemde merries ontwikkelde zich in de eerst volgende tijd een
mucopurulente endometritis of pyometra. In bijna 4% kon de heele hand
zonder moeite de cervix passeeren bij dieren, die niet in de eerste hengstig-
heidsperiode na het veulenen verkeerden. Bij de meeste was het corpus
uteri ook vrij wijd, het geheel maakte de indruk van een atonische uterus.
Men moet echter voorzichtig zijn met het stellen van deze diagnose, als
men bedenkt hoeveel vloeistof steeds bij het irrigeeren zonder eenige moeite
in de uterus gebracht kan worden, de uterus is dus altijd zeer licht tot uit-
zetten te brengen. Bij een van deze paarden ontwikkelde zich ook een
pyometra.

Roodheid en bloedinkjes en een gering purulent beslag werden bij bijna
i2°/q van de behandelde merries aangetroffen. Bij een aantal waren de ver-
schijnselen echter zoo weinig eclatant, dat niet met zekerheid was te zeggen
of de grens tusschen physiologisch en pathologisch overschreden was. In
de overgroote meerderheid van de gevallen zijn dus aan de cervix geen
afwijkingen aanwezig, die ons een aanwijzing geven omtrent de oorzaak
van de steriliteit bij de merrie, slechts in 19,5% werden afwijkingen ge-
vonden, al of niet samen met een uterusafwijking.

De meeste schrijvers nemen aan, dat de oorzaak van de steriliteit in de
uterus zelf zetelt,
Götze, Kirch, Erdmenger, Benesch, Szephishelvgi
spreken van 50—60%. Van Amerikaansche zijde wordt de oorzaak van
de steriliteit in 1/3 van de gevallen in een cervicitis en endometritis gezocht.
De uterusinfectie vindt zijn oorsprong tijdens de partus of het puerperium,
veelal als goedaardige infecties; bij 50% komen gedurende de eerste g dagen
streptococcen voor in de uterus, pas na 18—31 dagen wordt de uterus weer
resistent tegen infecties. Anderen o.a.
Petersen, meenen, dat door dekken
ook een uterusinfectie kan optreden, dit is één van de gevaren van het
dikwijls nadekken.
Benesch en John zagen ook een catarrh met geringe
verschijnselen bij dieren, die nooit\'geveulend hadden. Ook wordt wel ver-
band gezocht tusschen veulenlahme en een uteruscatarrh. De bacterie-
soorten, die gevonden zijn, zijn zeer vele. Een deel van de onder-
zoekingen zijn verricht bij slachtpaarden, dus in het algemeen bij oude
paarden, waarvan geen anamnese bekend is. Chronische Catarrhcn kunnen
kiemarm en zelfs kiemvrij zijn,
(Götze, Gervesmann, Schiebel), en
anatomisch normale uteri zijn lang niet altijd steriel, hoewel de uterus
steeds er naar streeft, vrij van bacteriën te zijn.
Addis daarentegen komt
tot de conclusie, dat de werkelijk normale paardenuterus steriel is, het
cervixslijm dient voor beschutting van de uterus. Het meest worden
gevonden staphylococccn (albus, flavus, aureus), streptococcen, verder
colibacillen, bacillus pyosepticus equi, en andere bacteriën, veelal in
mengcultures, althans bij oude paarden. De streptococcus pyogenes, die
in 25% van de niet normale uterus en cervix voorkomt, geeft een ernstige
endometritis en cervicitis. De vaginamucosa is hyperaemisch en vochtig
en bevat dun, mucopurulent secretum of dik, geelwit soms vlokkig of
opaliseerend exsudaat volgens de Amerikaansche auteurs.

Bij een uteruscatarrh kan men de uterus spoelen met Phys. NaCl-
solutie, in sommige gevallen komt de vloeistof meer of minder troebel terug.
Schaetz vond hierin staphylococcen, colibacillen, diplococcen en in veel
minder aantal streptococcen en dan nog meest niet haemolytische. In de

-ocr page 65-

meeste gevallen is de vloeistof echter helder. In vele gevallen zijn ook
geen bacteriën te vinden. Men spreekt wel van een droge catarrh.
Szepheshelvgi vond in 53% de uterus de oorzaak van de steriliteit, en
bijna steeds deze vorm van endometritis. Gering troebele spoelvloeistof
en zelfs vlokjes zijn gedurende de metoestrus niet als pathologisch te
beschouwen. Het uteruslumen wordt door sommige onderzoekers op bac-
teriën onderzocht, hetzij dat een monster van de steriel ingebrachte
vloeistof wordt onderzocht, hetzij, dat met behulp van katheter en een
tracheaal pluimpje, zooals
Götze deze heeft aangegeven, een monster van
de mucosa wordt genomen. Deze monsters worden meestal op laboratoria
cultureel onderzocht. Zonder dat afwijkingen waarneembaar zijn, blijkt
de mucosa toch dikwijls bacteriën te herbergen. Veel mededeelingen over
de resultaten van dit onderzoek worden in de literatuur niet gedaan.
Eickmann deelt mede, dat in de Rijnprovincie bij i ,4% van de merriën
met vermeerderde slijmsecretis of met pathologisch veranderd secretum
streptococcen werden aangetroffen. Paratyphus abortus equi werd geen
enkele keer gevonden. Het aantal positieve monsters is dus maar zeer
klein, temeer als men bedenkt, hoeveel monsters uterusslijm volkomen
normaal zijn van aspect en waarvan het onderzoek
Eikmann geleerd
heeft, dat het geen nut heeft deze ook alle te onderzoeken. Het uterus-
lumen kan gevuld zijn met lucht (pneumometra).

Gegevens over de toestand van de uteruswand zelf staan maar weinig
ten dienste. Door de geopende cervix kan men een gedeelte van de uterus-
mucosa palpeeren en rectaal is de uterus in zijn geheel te beoordeelen. In
gevallen van een heftige endometritis zijn afwijkingen te voelen, maar bij
de groote meerderheid is klinisch geen afwijking vast te stellen. Ook met
de diagnose uterusatonie moet men zeer voorzichtig zijn bij het paard.
Daij spreekt van uterusatonie na abnormale partus, reientio secundinarum
en abortus; men kan hierbij met evenveel recht, van endometritis spreken.

Het gewicht van dc uterus en cervix varieert van 272—1270 gram en
meest van 400—700 gram. Leeftijd en ras hebben weinig of geen invloed,
wel is van invloed of de dieren vaak drachtig zijn geweest en of de uterus
in de oestrus verkeert.
(Roth). Deze onderzoeker vond bij 19% van de
onderzochte uteri macroscopisch veranderingen van de mucosa, ruim
de helft hiervan betrof hvperplasie van de uterus als gevolg van chronisch
oedeem, dat in bindweefselorganisatie overgaat en waarbij ontstekings-
verschijnselen ontbreken. De overige vertoonden ontstekingsverschijnselen,
in de chronische gevallen ging dit dikwijls gepaard met klierhyperplasie
en cystevorming, de cysten waren erwt-groot tot duivenei-groot. Klinisch
zijn deze via de cervix vast te stellen. De klierhyperplasie deed zich meer
voor als rijstkorrel- tot erwt-groote hard aanvoelende knobbeltjes, die
dikwijls verkalkt waren. Verder kwamen vrij veel endometritisgevallen
voor zonder secretie en zonder macroscopische afwijkingen. Vooral ge-
durende de metoestrus is het moeilijk, precies de grens te vinden tusschen
normaal en abnormaal, daar dan afbraak van klierbuizen optreedt, wat
gepaard gaat met het voorkomen van rondcellen, plasmacellen, lymphocyten,
veel eosinophiele cellen en cellen beladen met bloedpygment. Bij seniele
atrophie treedt veel bindweefselnieuwvorming op, klierbuizen atro-
phieeren en zijn dikwijls cyteus uitgezet, de diepste laag van de mucosa
bevat geen klierbuizen meer. De bindweefselcellen zijn klein en intensief

-ocr page 66-

gekleurd en spoelvormig. Het aantal capillairen is gering, ontstekings-
cellen ontbreken.
(Roth, Constantinescu).

De klinisch duidelijkste symptomen van een uterusaandoening zijn de
afwijkende uitvloeiing en wel meer of minder mucopurulent en de atonie
van de uterus. Een paar dagen na de dekking is de hoeveelheid soms wat
vermeerderd. Deze twee afwijkingen werden in 11,5% van de door ons
onderzochte gevallen waargenomen. Een zevende deel hiervan vertoonde
enkel atonie, tweezevende enkel afwijkende uitvloeiing en vierzevende
deze beide samen. Bij één paard waren de plooien van de uterusmucosa
uitgesproken verdikt. (Bij een zevende deel van dit totaal aantal heeft zich
later een pyometra ontwikkeld. Dieren, die bij het eerste onderzoek aan
pyometra leden, zijn niet bij steriele merries ingedeeld).

Behalve deze 11,5% dieren met een afwijkende uterus werd nog bij
13% een cervicitis gevonden, zonder dat andere afwijkingen van de uterus
waren waar te nemen. Bij het door ons onderzochte materiaal werd dus
in bijna 25% een afwijking van de uterus en cervix gevonden, die als oor-
zaak van de steriliteit kan worden beschouwd. Dit cijfer komt dus het dichst
bij dat, wat van Ameikaansche zijde voor stoeterijen wordt opgegeven,
n.1.
1/3 deel, en bij dat, dat Constantinescu vond bij microscopisch onder-
zoek van uteri (30%);
Ehrlich geeft 35—40% op. Het ligt belangrijk lagcr
dan de 50—60%, die door de Duitsche schrijvers wordt opgegeven. Daar
echter niet wordt gezegd bij welke symptomen de oorzaak van de steriliteit
in de uterus wordt gezocht, zijn de cijfers moeilijk te vergelijken; er is n.1. een
aantal gevallen, dat geen klinisch waarneembare symptomen geeft. In
hoeverre het percentage positieve bacteriebevindingen van de uterus-
mucosa in deze 50—60% is inbegrepen, en hoe groot dit is, wordt evenmin
vermeld. Men krijgt de indruk uit de literatuur, dat dit percentage vrij
hoog is. Alleen
Eikmann geeft een percentage op, dit bedraagt echter
slechts 1,4%. Trouwens, dat de inzichten betreffende de oorzaken van de
steriliteit bij het paard in de groote meerderheid van de gevallen niet op
duidelijk waarneembare afwijkingen berusten, blijkt wel daar uit, dat
deze zich bij verschillende schrijvers binnen enkele jaren wijzigen.

Vagina: deze kan hoewel niet dikwijls de oorzaak van de steriliteit zijn.
Als sporadisch voorkomend gelden stricturen, persisteerend hymen, over-
stekende streng, tumoren, rectovaginaal fistels, urovagina en pneumo-
vagina. Slechts éénmaal werd van al deze afwijkingen aan de kliniek een
overstekende streng gevonden, en deze mocht nog niet als oorzaak van de
steriliteit aangenomen worden, en éénmaal een geval van urovagina.

Bij het volbloed wordt als vrij veel voorkomende oorzaak opgegeven het
luchtzuigen als gevolg van niet sluiten van de sphincter van de vulva,
waardoor een vaginitis ontstaat, waarbij diverse bacteriën zooals strepto-
coccus pyogenes, bacillus coli, staphylococcen, enz. voorkomen. Pathogno-
monisch voor windzuigen is een schuimend exsudaat in de vagina of een
purulente uitvloeiing op de 5e dag na de coïtus
(Caslick, Daij).

Door het slecht sluiten van de cervix kan het proces makkelijk overgaan
op de uterus.

Vaatinjectie in de vagina moet dikwijls als ontstekingsverschijnsel be-
schouwd worden; het verschil met hyperaemie tengevolge van de oestrus
is vaak nihil. Een te roode vagina of zeer sterke vaatinjectie werden bij
21% van de dieren aangetroffen, bij 3/4 deel hiervan ging dit gepaard met
verschijnselen van endometritis (uitvloeiing) en cervixroodheid. Slechts

-ocr page 67-

bij één dier was dit het gevolg van het inzuigen van lucht (schuimend
exsudaat) en bij één als gevolg van de urovagina.

Een andere afwijking, die althans theoretisch bestond, en waaraan
steeds minder geloof gehecht wordt, is die van de zure reactie in de vagina.
Hierop berust het irrigeeren met bicarbonas natricusoplossing. In
1940
heeft Küpper door bepalingen van de PH met behulp van de glas-
electrode aangetoond, dat noch bij normale dracht, noch bij abnormale,
guiste merries ooit een zure reactie bestaat; de
PH schommelt tusschen 7
en 7,88. Alleen bij drachtige merries is de reactie zuur, zelfs al op drie dagen
na de dekking.

Tuba: Gezien het feit, dat in zeer veel gevallen geen afwijkingen ge-
vonden worden, die een bevredigende oorzaak voor de steriliteit zijn,
heeft men gedacht aan de mogelijkheid van tuba-afwijkingen en een 15—
20-tal jaren geleden zijn enkele onderzoekingen voornamelijk bij oude
slachtpaarden verricht naar de toestand van de tubae. Klinisch is de tuba
zeer moeilijk te onderzoeken en zijn afwijkingen niet vast te stellen.

Gervesmann vond in 10% een chronische; catarrhale salpingitis zonder
uterusafwijkingen. Uit één tuba of uit beide tubae werden bacteriën
gekweekt.
Roth vond bij 1 % van de onderzochte uteri een salpingitis. De
mogelijkheid van een salpingitis als oorzaak van steriliteit is dus niet geheel
uit te sluiten, een belangrijke rol zal er echter niet aan toegekend mogen
worden.

Resumeerend kunnen we vaststellen, dat bij de behandelde merries
in
30% een ontstekingsproces van uterus en vagina als oorzaak van het niet
opnemen is vastgesteld en bij
15% een ovariumafwijking dus in slechts
i 35% werd een bevredigende oorzaak van de steriliteit gevonden. In een
groot deel van de overige gevallen moet men andere oorzaken aannemen
ook al houdt men rekening met het feit, dat een meer of minder groot aantal
infecties van de uterus geen waarneembare symptomen vertoont. Een deel
van deze oorzaken berust op meer of minder hypothetische grondslag.

Extragenitale oorzaken: Küst schrijft 20—30% hieraan toe, klinische
verschijnselen ontbreken.
Miessner vond slechts in 50% afwijkingen aan
het genitaalapparaat,
Benesch in 22,3%. Door Götze, Küst, Caslick
en Lagerlöf wordt een groot deel van de steriliteitsgevallen toegeschreven
aan het niet op tijd dekken, n.1. niet dicht genoeg bij de ovulatie; volgens
Götze zou in 20—30% en zelfs tot 40% sprake zijn van deze „physio-
logische" steriliteit. Het is dus van groot belang de cyclus van ieder dier
goed te kennen. De één wil dit uitmaken door middel van het vaginale
onderzoek, de ander door de hengst, hoewel dit, wanneer het door telkens
probeeren bij de hengst geschiedt, verre van betrouwbaar is, en niet te
vergelijken is met de toestand, zooals die in de vrije kudde voorkomt. Om
het beste moment te treffen, wordt tweemaal dekken aanbevolen (Blz.
47).

Een andere oorzaak is, dat sommige dieren blijkbaar niet in staat zijn
een veulen te zoogen en weer gelijktijdig op te nemen.
Küst schrijft 20—30%
van de steriliteitsgevallen hieraan toe. Nemen ze tenslotte op, dan abor-
teeren ze nog dikwijls. Het volgende jaar worden deze dieren zonder eenig
bezwaar drachtig. In hoeverre dit de oorzaak is of in hoeverre een lichte
uteruscatarrh gedurende het jaar van rust genezen is, valt moeilijk .te
zeggen.

Verder speelt erfelijkheid een groote rol. Koch geeft op, dat in sommige
families
30% drachtig wordt en in andere 70%.

-ocr page 68-

Hamori heeft kunnen vaststellen, dat de slechte vruchtbaarheid als
recessieve factor door de hengst wordt overgeërfd op de vrouwelijke
nakomelingen, zonder dat de hengst zelf minder vruchtbaar is. Vruchtdood
en sterven van de pasgeboren veulens komen dan tevens veel voor. Inteelt
en slechte teeltkeus doen deze recessieve factoren tot uiting komen.

Daar aan de kliniek de behandelde merries echter van zeer ver uiteen-
loopend type en uit sterk verschillende families waren, kan deze oorzaak
geen groote rol gespeeld hebben, al kunnen enkele merries met een erfelijke
afwijking er tusschen geloopen hebben. Bovendien werden de dieren bij
een vrij groot aantal verschillende hengsten gedekt, die als goede fokdieren
bekend stonden. Wel was gedurende het hoogseizoen het aantal te dekken
merries te hoog, zoodat in sommige gevallen en dan speciaal bij dieren, die
slechts een keer niet opgenomen hebben, de oorzaak bij de hengst gezocht
moet worden.

Als verdere mogelijke oorzaken zijn nog te noemen: verandering van
omgeving en voer, voedingsfouten (gebrek aan Ca en P, aan vit. E, enz.),
psychische invloeden, zware arbeid.

De ter behandeling aangeboden merries waren bijna zonder uitzondering
boerenpaarden, ze liepen vanaf de voorzomer in de weide; direct in het oog
loopende dieetfouten werden er niet gemaakt.

Therapie: Gezien het feit, dat de oorzaak van de steriliteit in ieder geval
voor zich dikwijls zeer moeilijk of in het geheel niet is vast te stellen, is de
keuze van de therapie vrij willekeurig. De behandeling komt meestal neer
op een probeeren van een uterusbehandeling of van een ovariumbehan-
deling of een combinatie van deze, dikwijls gepaard gaand met een pogen
het moment van de ovulatie te treffen bij het dekken.

De uterusbehandeling kan door het inbrengen van één van de vele
hyperaemiseerende, desinfecteerende vloeistoffen geschieden. Hiervoor
worden aangegeven, Lugolsche oplossing, entozonoplossing, natrium-
perbcraatopl., targesinopl., rivanolopl., Mercks Jod., enz. Het aantal
middelen, dat aangegeven wordt, is zeer groot, sommige schrijvers zweren
bij één bepaald middel, anderen o.a.
Eickmann, die over een groote
casuistiek beschikt, zegt, dat het spoelmiddel niet ter zake doet. Van
Weensche zijde is onderzocht, welke jocd-joodkalioplossing de beste^werking
heeft. De gewone Lugolsche oplossing geeft de meeste algemeene verschijn-
selen van het genitaalapparaat (oedeem met afstooting van de mucosa,
litteekenvorming in vagina, uterus en cervix, ontstaan van bindweefsel-
strookjes in vagina en cervix) en persen. Een oplossing bestaande uit i a
2 deelen jodium, i deel joodkali, 20—30 spiritus dilut, en 1000—1500
phys. NaCl zou het beste werken. Door ons is klinisch weinig of geen ver-
schil in werking waargenomen tusschen deze oplossing en een Lugolsche
oplossing bestaande uit 1 jodium, 2 joodkali in 500 aqua.

Aan de irrigatie van vagina en uterus met phys. NaCl kan vooral,
wanneer de temperatuur ~~ 40 C. bedraagt, een hyperaemiseerende
werking worden toegeschreven. Meer echter berust de werking op het ver-
wijderen van toxinen uit het genitaalapparaat en volgens
Albrechtsen
op het oplossen van het slijm, zoodat de spermiën gemakkelijker tusschen de
plooien van de uterusmucosa kunnen passeeren op hun weg naar de tubae.

Door ons is de volgende wijze van behandelen toegepast.

Bij dieren met geringe ontstekingsverschijnselen van het genitaal-
apparaat werd de eerste keer een slappe Lugoloplossing (1 : 500) of een

-ocr page 69-

joodoplossing volgens het Weênsche recept in den uterus gebracht. Dit ge-
schiedde tijdens de hengstigheid, daar de dieren bij voorkeur dan juist
onderzocht werden. Men lette er op, dat alle vloeistof in den uterus terecht
komt en men late het paard even afstappen na het inbrengen ervan;
persen als gevolg van het terugvloeien van Lugolsche oplossing in de
vagina treedt dan niet op. Is purulente uitvloeiing aanwezig, dan wordt
na een week opnieuw een onderzoek ingesteld en zoo noodig wederom
Sol. Lug. ingebracht. Zijn bij de eerst volgende oestrus geen ontstekings-
verschijnselen meer te vinden, dan worden uterus en vagina geirrigeerd
met -j; 15 L. warme Phys. NaCl oplossing. De uterus hevelt men telkens
leeg, waardoor men meteen de gelegenheid heeft, te beoordeelen of de
vloeistof helder is. Een uur of vier na deze behandeling kan de merrie ge-
dekt worden. Dieren, zonder ontstekingsverschijnselen, zijn ten deele
alleen met Phys. NaCl oplossing behandeld. Daar het resultaat van deze
irrigatie bij deze groep merries niet erg bevredigend was, is bij een deel
van deze dieren dezelfde behandeling toegepast als bij de dieren met
ontstekingsverschijnselen, met dien verstande, dat slechts één keer tijdens
den oestrus Lugolsche oplossing werd ingebracht, en bij de volgende oestrus
de uterus en de vagina met Phys. NaCl oplossing werden geirrigeerd.

Bij een deel van de paarden uit beide groepen werd tevens een ovarium-
behandeling ingesteld, daar de utcrusafwijkingen dikwijls zoo weinig in het
oog vallen. Dit was dus bij dieren, waarbij de ovaria klinisch en functioneel
geheel intact schenen.

De ovariumtherapie, die het meest beproefd is, is die met het gonado-
trope hormoon uit de urine van gravide vrouwen, dus met pregnyl, prolan,
enz.
Hartman meent goede resultaten gezien te hebben bij kunstmatige
inseminatie door 3 dagen hiervoor subcutaan gonadotroop hormoon toe
te dienen.

Anderen o.a. Eickmann kunnen dit niet bevestigen, evenmin van
dimenformon.

Een deel van de paarden werd door ons op de tweede tot vierde dag,
al naar den duur
Van den Oestrus, met 1000 E pregnyl (waterige oplossing)
subcutaan ingespoten. Twee dagen hierna werd de uterusirrigatie met
Phys. NaCl toegepast, dezelfde dag werd het dier gedekt. Klinisch werd
geen duidelijke invloed van de pregnyl injectie waargenomen, wel was
in vele gevallen de cervix bij het irrigeeren na 2 dagen met Phys. NaCl
oplossing veel soepeler en wijder geopend, maar dit moet worden toege-
schreven aan het bereiken van het hoogtepunt van den oestrus. Invloed
op de follikels was bij het rectale onderzoek niet waar te nemen.

Om te bereiken, dat de paarden zoo dicht mogelijk bij de ovulatie werden
gedekt, werd geadviseerd, om na 2 dagen de dieren met een hengst op
hengstigheid te controleeren en bij neg hengstig zijn weer te laten dekken.

Bekijken we de resultaten met de verschillende behandelingsmethoden
of met de verschillende methoden gecombineerd verkregen, dan geven deze
geen aanleiding tot groote tevredenheid in de verschillende groepen
(zie tabel I).

De percentages hebben betrekking op het aantal behandelingsgevallen,
dus wanneer een dier eerst met Phys. NaCl oplossing is behandeld en daarna

-ocr page 70-

met Lugol gevolgd door Phys. NaCl oplossing, is deze behandeling in
beide rubrieken opgenomen.

Bij dieren met ontstekingsverschijnselen is na behandeling met Phys.
NaCl irrigatie de kans op graviditeit zeer gering (11,1 ± 9>9 %)•

Na een voorafgaande behandeling met Lugolsche oplossing is het resul-
taat 13,6 d: 7,2 %. De standaardafwijking van deze percentages is te groot
om er waarde aan toe te kennen.

De Lugol Phys. NaCl sol. irrigatie gecombineerd met pregnyl heeft
in 36,4, i 13,9 % resultaten gegeven.

Tabel I.

Ingestelde Therapie

Dieren met ontstekings-
verschijnselen

Dieren zonder ontstekings-
verschijnselen

Irrigatie met phys. NaCl
oplossing......

11,\' ± 9,9% graviditeit

37,7 ± 6>2% graviditeit

Irrigatie met Lugolsche
opl. gevolgd door
phys. NaCl opl. . . .

\'3,6 7,2% graviditeit

40,0 ± 8,8% graviditeit

Irrigatie m^t phys. NaCl
opl. en pregnyl subcu-
taan .......

25,0 ± 10,5% graviditeit

Irrigatie met Lugolsche
opl. gevolgd door
phys. NaCl opl. en
pregnyl subcutaan

36>4 ± I3\'9% graviditeit

31,0 ± 8,4% graviditeit

Totaal

17,9 ± 6,1 % graviditeit

34,6 ± 4,0% graviditeit

Pregnyl subc. gecombi-
neerd met irrigatie .

4\'.6 ± 13=7% graviditeit

27,9 ± 6,8% graviditeit

Geen pregnyl, enkel irri-
gatie........

10,3 ± 5,5% graviditeit

38>3 ± 5>\' % graviditeit

Totaal: met pregnyl 30,2 6,2% graviditeit.

zonder pregnyl 31,0 ± 4,3% graviditeit.

De standaardafwijkingen zijn berekend volgens de methode van B. L. v. d. YVaerden (Klin.
Wochenschrift 1936, blz. 1718, Ned. Tijdschr. v. Geneeskunde 1937, Blz. 517).

Indien het percentage of het verschil van de percentages van twee groepen grooter is dan 3 X de
standaardafwijking van het verschil van de percentages mag men waarde aan de gevonden percentages
of verschillen toekennen.

-ocr page 71-

Vergelijkt men het resultaat na het irrigeeren met Phys. NaCl en na
het irrigeeren met Lugol gevolgd door Phys. NaCl, zonder dat men acht
slaat op de pregnylinjectie\'s, dan blijkt na-irrigeeren met Phys. NaCl
sol.
20 % i 12 % drachtig te zijn geworden en na -Lugol -)- Phys. NaCl
sol. irrigatie 19
,4, ± 7,0 %; de resultaten zijn dus vrijwel gelijk.

Hoe aannemelijk het ook moge lijken, dat na de Lugolirrigatie het ont-
stekingsproces tot rust zou zijn gebracht en de kans op graviditeit grooter
is geworden, uit de cijfers mag deze conclusie niet getrokken worden.

Van de geheele groep van dieren, die ontstekingsverschijnselen ver-
toonen, is slechts 17
,9%, i 6,1 drachtig geworden (onder ontstekings-
verschijnselen dan te verstaan de geringe ontstekingsverschijnselen zonder
duidelijke, purulente uitvloeiing als gevolg van endometritis, eventueel
pyometra).

Van de merries, die geen ontstekingsverschijnselen vertoonen, is na een
uterusirrigatie met Phys. NaCi
37,7, i 6,2 % drachtig geworden en na
de Lugol- -(- Phys. NaCi-irrigatie
40,0, ± 8,8 %. We zien hier dus geen
beter resultaat van de gecombineerde methode.

Is naast één van deze twee manieren van irrigeeren pregnyl ingespoten,
dan is
11a de phys. NaCl-irrigaties 25,0, i \'0,5 % drachtig geworden en
na de gecombineerde irrigatie
31,0, i 8,4 %. Het verschil zijnde 6,0,
i \'3>5 % pleit niet in het voordeel van de Lugolirrigatie als tevens pregnyl
wordt toegediend.

Na irrigeeren met enkel Phys. NaCl of met Lugoloplossing -f- Phys.
NaCl, ongeacht de pregnyl injectie is resp. 34.7 ± 5.5.% en 35.± 6>3 %
drachtig geworden. We zien dus, dat het irrigeeren met Lugoloplossing
geen voorkeur verdient boven de enkelvoudige irrigatie met Phys. NaCl;
bovendien moet bij de gecombineerde methode nog weer drie weken ge-
wacht worden met dekken, hetgeen dus onnoodig tijdverlies geeft. Ook is
bij paarden, die eerst met negatief resultaat met Phys. NaCl oplossing zijn
behandeld, en later met de gecombineerde Lugol- -f- Phys. NaCl op-
lossing, bijna nooit resultaat gezien.

Bij de geheele groep dieren, die geen ontstekingsverschijnselen ver-
toonden, is ongeacht de therapie in
34,6, ± 4.° % drachtigheid opgetreden,
d.i.
16,7, i 7.2 % meer dan van de groep met ontstekingsverschijnselen.
Hoe waarschijnlijk het ook is, dat bij aanwezigheid van ontstekings-
verschijnselen het resultaat van de behandeling minder is, dan bij de andere
groep, toch laten de cijfers deze conclusie niet toe.

De ovariumbehandeling met pregnyl heeft geen gunstige invloed op het
drachtig worden gehad. Bij de merries, met ontstekingsverschijnselen,
is het verschil 31
,3, ± 14,8 % ten gunste van de pregnylinjectie niet
reëel. Bij de paarden zonder ontstekingsverschijnselen, die naast de uterus-
irrigatie met pregnyl zijn ingespoten, is het percentage drachtig geworden
dieren 10
,4, ^ 8,5 % lager dan in de groep, die enkel geirrigeerd is. Aan
dit verschil mag echter, gezien de standaardafwijking, geen waarde ten
nadeele van de pregnylinjectie worden toegekend.

Ook de percentages van het totaal aantal dieren, dat drachtig geworden
is na pregnylinjectie
(30,2, ^ 6,2 %) en zonder pregnylinjectie (31,0,
i 4,3 %) bestaat geen verschil, zoodat we mogen besluiten, dat de behan-
deling met pregnyl bij steriliteit bij merries geen waarde heeft.

Van alle behandelingsgevallen bij dieren met of zonder ontstekingsver-
schijnselen is in
30,5, i 3,5 % graviditeit opgetreden. Van het totaal

-ocr page 72-

aantal behandelde dieren is 36,1, ± 3,3 % drachtig geworden na de behan-
deling, bij 3,8, i t,5 % is tn de loop van de zomer na herhaald dekken
nog graviditeit opgetreden. Deze laatste dieren behoorden allen tot de
groep, die geen ontstekingsverschijnselen vertoonden.

Van belang is het te weten of de leeftijd invloed op het resultaat heeft.
Bijgaand tabelletje geeft de percentages.

Leeftijd . .

2 t/m 3

4 t/m 5

6 t/m 10

10 t/m 15

16 t/m 24

jaar

jaar

jaar

jaar

jaar

Percentages

drachtig

58,8 ±",6

45,6 ± \'°,4

47,4 ± 6,5

20 ± 5,9

3\',i ± \' i,2

Het beste resultaat wordt dus gezien bij jonge dieren van 2—3 jaar.
Waarschijnlijk is hierbij het hoogste aantal dieren, dat zonder behandeling
na korter of langer tijd opgenomen zou hebben. Tevens blijkt hieruit, dat
verreweg de meeste paarden op deze leeftijd geslachtsrijp zijn en geschikt
om op te nemen.

Bij dieren ouder dan 10 jaar is het resultaat (22,0 ± 5,3 %) veel
minder dan bij de dieren beneden 10 jaar (44,6 ^ 4,9 %), wat niet
te verwonderen is; het verschil bedraagt 22,6 ^ 7,3 %. Bij de door
ons behandelde dieren was de daling na het tiende jaar zeer scherp,
op 13 en 14 jaar was het percentage weer hooger; bizondere waards
mag ni;t aan deze cijfers worden toegekend.

Een tweede vraag is, of er invloed merkbaar is van het aantal jaren,
dat het paard tevergeefs behandeld is en het resultaat van de behandeling.
Voor de laatste jaren nu bijna ieder paard gedekt werd, komt dit eigenlijk,
overeen met hoelang het geleden is, dat de dieren het laatst geveulend
hebben. De resultaten worden weergegeven in bijgaande tabel II.

We zien dus, dat het percentage van drachtig geworden dieren daalt
naar mate het aantal jaren stijgt, dat de dieren behandeld zijn en sedert de
laatste partus, hoewel deze daling lang niet zoo eclatant is, als men ver-
wacht zou hebben.

Bij de groep dieren, die in hetzelfde jaar geveulend hebben, is het grootste
aantal, dat ook zonder behandeling in den loop van de zomer opgenomen
zou hebben, b.v. dus dieren, waarvan wordt aangenomen, dat het genitaal-
apparaat lijdt onder de sterke mclksecretie; de kans op bevruchten bestaat
weer na het spenen van het veulen.

Wat de ovariumafwijkingen betreft, hebben we twee groepen en wel de
dieren, die te lang of voortdurend in den oestrus blijven en de dieren,
die niet in den oestrus komen (zie Blz. 50).

Bij dieren, die te lang in den oestrus blijven, is niet getracht de ovulatie-
periode op te sporen, daar dit op praktische bezwaren stuitte. Ze zijn
behandeld met een subcutane injectie van 5000—10.000 E. pregnyl in
olie opgelost en een uterusirrigatie met Lugolsche oplossing of met de laatste
alleen om een korte bronstduur tot stand te brengen. Is de oestrus na een
week niet afgeloopen, dan wordt de behandeling herhaald. De hengstigheid
is bij al deze dieren opgehouden. Bij een volgende oestrus zijn de dieren op
een van de gebruikelijke wijzen behandeld (uterusirrigatie, al of niet

-ocr page 73-

Tabel II.

Leeftijd......

2—10 jaar

boven 10 jaar

2 t, m 24 jaar

geveulend in het
zelfde jaar . . .

59.4 ± 8,7%
(drachtig)

46,2 ± 13.3%

(drachtig)

55.8 ± 7.5%
. (drachtig)

geveulend voor 1 jaar

42,9 ± >o,6%

17.7 ± 9-0%

30,6 ± 7,6%

geveulend voor 2 jaar

45.5 ± \'4.5 %

41.7 ± \'3.-7%

42,9 ± 10,5%

geveulend voor 3 jaar

22,2 ± 13,1%

geveulend voor
meer jaren . . .

18,2 ± i i,i %

\'5.4 ± 9,6%

nooit geveulend . .

37.8 ± 7,8%

16,7 ± 14.1%

34,2 ± 7,3%

samengaand met pregnylinjectie in water opgelost). Graviditeit treedt zeer
zelden bij deze dieren op.

Bij de tweede groep van dieren, die dus niet hengstig worden, wat
mogelijk slechts een te lange an-oestrus is, is iooo—2000 E. pregnyl
opgelost in water subcutaan ingespoten. Dit wordt indien noodig, na
3^4 dagen herhaald. Bij de paarden, die snel reageeren met hengstig
worden, is kans op graviditeit groot. De ovaria van deze dieren schijnen
slechts een geringe prikkel noodig te hebben, om weer te functionneeren
oi misschien waren ze zonder behandeling ook wel weer begonnen.

Andere dieren zijn voortdurend gedurende weken en zelfs maanden
ingespoten, afwisselend met pregnyl, gestyl en di-menformon. Sommige
trotseerden al onze injecties, andere werden hengstig, dracht trad zelden
op. (Het aantal van deze dieren is te klein om percentages op te geven).

Bij twee paarden zagen we in den loop van de zomer een vuistgroote
cyste van het linkerovarium verdwijnen, dank zij of ondanks al onze
injecties. De oestrus trad weer op, terwijl de ovaria nog groot waren.

In de literatuur bestaat geen eenheid in therapie en ziet men ook niet
veel succes.
Götze beveelt bij anaphrodisie de hormoontherapie en tevens
massage van de ovaria en uterusirrigaties met 2 a 3 1 warm water aan,
waaraan 2—5 cc alcohol absoluut of 1—2 cc tinct. cantharidis is toegevoegd.
Door anderen wordt aanbevolen de cervix door middel van warme douches
te prikkelen en de ovaria te masseeren. Vooral in de wintermaanden zijn
de resultaten niet gunstig. Volgens
Daij geldt dit ook voor gestyl, subcutaan
toegediend. Cysten kan men volgens dezelfde schrijver vanuit het rectum
puncteeren, terwijl men het ovarium vanuit de vagina fixeert. Na het toe-
dienen van 1000—3000 E prolan intraveneus zag hij de cysten barsten,

-ocr page 74-

echter zonder optreden van bronst. Caslick daarentegen zag van beide
therapieën weinig resultaat.

Van de vagina-afwijkingen komen een slecht sluitende vulva, over-
stekende strengen, tumoren,, een persisteerend hymen, recto-vaginaal-
fistels en stricturen voor chirurgisch ingrijpen in aanmerking. Bij een
vaginitis wordt tevens de uterus behandeld.

Door verschillende schrijvers wordt yatren-vaccin genoemd als goed
middel.
Eickmann zag hiervan geen resultaat, ook niet in combinatie
met prolan. Zoowel deze onspecifieke prikkeltherapie als het toedienen
van hormonen en het irrigeeren, hebben voornamelijk tot doel hyper-
aemiseering van het genitaalapparaat. Irrigaties met jodiumhoudende
vloeistoffen kunnen door resorbtie hiervan het endocrine systeem prikkelen.

Waar de mogelijkheid van voedingsfoufen bestaat, kan het toedienen
van Ca, P resultaat geven; het voeren van Lucernehooi wordt vooral in
arme streken aanbevolen. Weidegang (groenvoer, zonlicht, beweging)
kan goed resultaat geven bij op stal staande dieren.

Vitamine E in den vorm van tarwekiemolie is door ons subcutaan
toegediend bij merries, die geen groenvoer kregen; resultaat is hiervan niet
gezien.

Alleen Smith maakt melding van het doorblazen van de tubac met
behulp van een bepaald daarvoor geconstrueerd instrumentarium met
CC)2-gas.
Daij ontkent de mogelijkheid er van zoowel in vivo als in vitro.

Door Petersen en Boenig is in analogie met wat bij het rund wel wordt
toegepast, aangegeven om den uterus bij dieren, die niet aan retentio
secundinarum hebben geleden, te infundeeren met 7—8 1 van een 2 %
Jood-Lugoloplossing op de 4e dag van de oestrus, als de dieren op de
ie—3e dag gedekt zijn. Hij zag 80 % resultaat. Deze therapie berust hierop,
dat het bevruchte eitje, dat na 6—8 dagen uit de tuba in den uterus be-
landt, deze flink gehyperaemiseerd vindt. Bij een klein aantal paarden is
deze therapie, deels door een foutieve anamnese, deels met opzet door ons
beproefd, hierbij lijkt het resultaat niet bemoedigend.

Bij de coïtus kunnen, vooral, wanneer de dieren herhaaldelijk gedekt
worden, infecties en wel speciaal streptococcen, die het meest voorkomen,
en staphylococcen op het genitaalapparaat worden overgebracht, zonder
dat bij de hengst zelf afwijkingen zijn waar te nemen. Door ons werden bij
paarden, door één bepaalde hengst gedekt, zweertjes aan de vulvalippen
waargenomen, waaruit streptococcen werden gekweekt. Door een zalf-
behandeling waren deze ulcera snel genezen.

Op de Amerikaansche stoeterijen worden hygiënische maatregelen ge-
nomen om het overbrengen van dekinfecties te voorkomen. De staart van
de merrie wordt gebandageerd en vulva en penis worden gewasschen en
ook na het dekken wordt de penis gespoeld met Phys. NaCl oplossing.

In de literatuur zijn de opgegeven resultaten van de steriliteits-
behandeling niet erg hoopvol. Sommige schrijvers noemen weliswaar
50—60 % als resultaat, daarentegen echter anderen o.a.
Schumann en
Eichmann, die over een uitgebreid materiaal beschikken, 40 % als het
bereikbare maximum.

Vooral wanneer vaker dan één keer behandeld moet worden is het
resultaat zeer slecht.

Het is dus niet te verwonderen, dat men naar meer preventieve middelen
gezocht heeft en dat men de steriliteitsbestrijding systematisch is gaan aan-

-ocr page 75-

pakken. Albrechtsen heeft hierop in 1919 al gewezen. In Duitschland
geschiedt dit voornamelijk als verplichte bestrijding. Paarden, waarvan
men niet mag verwachten, dat ze ooit zullen opnemen, worden van de
fokkerij uitgesloten. Op deze manier ontlast men de hengsten, hetgeen
vooral de laatste jaren van zeer groot belang is.

De maatregelen en voorschriften in Duitschland zijn voornamelijk de
volgende: paarden, die het laatste jaar niet opgenomen hebben, of die,
waarvan het veulen aan Lähme gestorven is, of die twee jaar tevergeefs of
gedurende de laatste zomer twee- of driemaal vergeefs gedekt zijn, paarden,
die ziek zijn, of die een meer of minder etterige uitvloeiing vertoonen, of
die aan een of andere besmettelijke ziekte lijden, of vijfjaar en ouder zijn
en die geen levend veulen gebracht hebben, moeten door een dierenarts
onderzocht worden, voordat ze weer tot de hengst toegelaten mogen
worden. Bij het onderzoek moet aangetoond worden, wat het genitaal-
apparaat betreft, dat de uterus geen besmettelijke bacteriën bevat. Van
merries, die verworpen hebben of waarvan het veulen gestorven is, moet het
genitaalapparaat klinisch en bacteriologisch onderzocht worden en het
bloed serologisch op paratyphus equi. De uterus van deze dieren moet met
acht dagen tusschenruimte behandeld worden tot deze steriel is.

Niet gedekt mogen worden en uitgesloten van de fokkerij moeten
worden paarden met pyometra, met een etterige uteruscatarrh, paarden,
die drie jaar achtereen tevergeefs behandeld zijn, met cysteuze ovaria,
die meer dan twee vuist groot blijken te zijn bij herhaald onderzoek.
Soms worden deze laatste dieren later toch nog drachtig. Verder dieren
met een cloaca, voorzoover deze niet te opereeren is, met een urovagina
en met infantiele geslachtsorganen. Tusschen drie en zes jaar moet men
voorzichtig zijn met liet uitsluiten van dieren voor deze laatste afwijking,
men kan met laat rijpe dieren te doen hebben.

In sommige streken worden merries, die voor de fokkerij worden uitge-
sloten, voorzien van een brandmerk. In het Rijnland werd 1,5—1,7 % als
ongeschikt voor de fokkerij uitgesloten; in Silezië 3 % en in Thüringen
26,4 %. Dit hooge cijfer was voor een deel toe te schrijven aan de vele
oude paarden in deze streek; het groote verschil toont echter tevens aan,
dat de inzichten omtrent absoluut steriel nog al verschillen. Er wordt dan
ook aangedrongen op het aangeven van vastere richtlijnen.

Samenvatting:

24 % van de in behandeling aangeboden merries hadden nooit of de
laatste 2 jaren niet geveulend; het aantal beneden 5 jaar bedroeg 17 %.
33 % had i of 2 jaar tevoren het laatst geveulend. De leeftijd varieerde van
2 jaar tot 24 jaar.

Slechts 6 % van de steriele merries had een abnormale partus (abortus)
doorgemaakt, en 15 % had een stoornis van het puerperium gehad (vnl.
retentio secundinarum, lochiometra).

Van de behandelde dieren was 16 % gedurende 2—3 dagen hengstig,
22 % gedurende 4 dagen, 9 % gedurende 5 dagen en 4 % gedurende
14 dagen. De duur van de cyclus bedroeg meestal 3 weken.

In het algemeen wordt het hoogste percentage bevruchting gezien bij
dekken in de 2e helft van de oestrus.

Over de vraag, in hoeverre de eerste oestrus na de partus te prefereeren
is, loopen de meeningen uiteen.

-ocr page 76-

Bij ig,5 % van de steriele paarden werden cervixafwijkingen gevonden
(ontstekingsverschijnselen, te nauwe ofte wijde cervix), bij 11,5% een
uterusaandoening, die zich uitte in mucopurulent secretum of atonie. Bij
13 % werd alleen een cervixafwijking gevonden. Bij 5 % werd een op
zichzelf staande vagina-afwijking gevonden.

De therapie heeft bij dieren met ontstekingsverschijnselen v.n.1. bestaan
in een irrigatie met Lugolsche opl. 1:500 en bij de volgende oestrus met
Phys. NaCl opl. Bij dieren zonder ontstekingsverschijnselen is dezelfde
therapie toegepast of alleen de Phys. NaCl sol. irrigatie. Bij merries met
ontstekingsverschijnselen is slechts 17,9 %\'± 6,1 drachtig geworden.

Van de merries zonder ontstekingsverschijnselen is 34,6 % ^ 4,0
drachtig geworden, zonder dat is gebleken, dat de dubbele irrigatie met
Lugol en Phys. NaCl sol. de voorkeur verdient.

Een injectie met pregnyl een paar dagen voor de dekking heeft geen ver-
betering van de resultaten gegeven.

Het resultaat van de behandeling daalt met het stijgen van de leeftijd
der dieren en ook naarmate het langer geleden is, dat de dieren geveulend
hebben, ev. steriel geweest zijn.

Utrecht, Najaar 1943.

LITERATUUR

J. Albrechtsen. Monatsheft f. Prakt. Tierheilk. 1919 biz. 1 Bnd. XXIV; M. Addis.
Nuova Vet. 11, 1933, Blz. 487; F. Benesch. Die Diagn. der Trächtigk. bei der Stute;
die Sterilität und ihre Behandlung,
1924; F. Benesch. D. T. W. 1938, blz. 692;

F. Benesch. VV.T.M. 1941, blz. 393; M. Bkrthelon. Ree. Med. Vet., 1940, blz. 495;
M. Bf.rthelon. Ree. Med. Vet., 1939, blz. 65; Boenig. D.T.W., 1938, blz. 705; T. G.
Browne. Vet. Ree., 1937, blz. 974; E. A. Caslick. Cornell Veterinarian, 1937, blz. 178;

G. K. Constantinescu. Mon. f. prakt. Tierk., 1921, blz. 28g; G. K. Constantinescu
en A. Mauck. Ann. de L\'institut national zootechnique de Roumanie, 1936, blz.9;

G. Danelius. M.T.W., 1934, blz. 331; G. Danelius. M.T.W., 1938, blz. 147; F. T. Day.
Vet. Ree. 1939, blz. 581 en 1113; Dimocks. Com. Vet., 1936, blz. 314; J. F. Edwards.
proc. of the Royal Soc. of Medic., 1933, blz. 1192; H. Eickman. D. T.W. 1935, blz. 66;

H. Eickmann. D.T.W. 1939, blz. 404; C. Ehrlich. Züchtungskunde 1938, blz. 263;
E
uler. D.T.W. 1937, blz. 116; L. C. Ewen, F. C. Sager. Vet. Med. 1939, blz. 221;
M. Franzen. B.T.W. 1938, blz. 123; M. Franzen. D.T.W. 1938, blz. 707; C. Gans.
D.T.W. 1940, blz. 358; Gerversmann. Diss. Hannover, 1922; R. Götze. D.T.W. 1929,
blz. 728; R. Götze. D.T.W. 1935, blz. 161; R. Götze. D.T.W. 1936, blz. 835; R. Götze.
D.T.W. 1938, blz. 547; R. Götze. D.T.W. 1940, blz. 191; R. Götze. 1940, blz. 205;
T. Hallenberg. Svensk Vet. Tidskr. 1937, blz. 79—94; J. Hammond. Proc. of the XV
intern. Phys. Congr.
1935, blz. 193; D. Hamori. Ref. D.T.W. 1939, blz. 761 ; R. Heer.
Diss. Hannover, 1939; H. Hetzel. Unfr. der Haussäugetiere, 1940; Hundberger.
W.T.M. 1926, blz. 49; Jöhnk. B.T.W. 1923, blz. 13: H. Kefeder. W. T. Monatschr.
1938, blz. 480: J. S. Kingston, J. Roy. Army Vet. Corps 6, 1935, blz. 24; Kirch en
Erdmeyer. Züchtungskunde 1941, blz. 303; K. v. Korff. Diss. Hannover 1939;
K
rampe. D.T.W. 1938, blz. 711; G. Kupper. Diss. Berlijn, 1940; Küst, T. Rundsch.
1938, blz. 433; Küst, Schoetz, D.T.W., T. Rundsch. 1943, blz. 3-4; Meyer, D.T.W.
1936, blz. 839; Miessner, Salzburg, Sitzg. 15 IX 1938; L. M. Mirskaia, Proc. of the
XV. Int. Phys. Congr.
1935. blz. 195; J. A.Nicholson. Vet. Ree. 1939, blz. 304; Peters.
B.T.W. 1934. blz. 474; K. Petersen. T. Rundschau 1939, blz. 823; A. G. Ralston.
J. R. Army. Vet. Corps 766- 77, 1936; J. Richter. D.T.W. 1923, blz. 325; Fr. Roth.
Diss. Leipzig 1927; S. Sato en S. Hoshi.J. of the Jap. Soc. of Vet. Sc. 1938, blz. 89;
F
r. Schaetz. T. Rundschau 1943, blz. 33; G. Schiebel. Diss. Hannover 1920;
S
chlera. W.T. Monatschrift 1939, blz. 476; W. Schmidt. T. Rundschau 1938, blz. 287;
S
chottler. D.T.W. 1923, blz. 324; P. Schumann. B.T.W. 1921, blz. 373; P. Schumann.

-ocr page 77-

D.T.YV. 1937, blz. 106; Schutze. T. Rundschau, 1938, blz. 185; N. A. Smith. Vet.
Ree. 1938, blz. 1192; A. O.
Stosz. M.T.W. 1934, blz. 545; A. Szepheshilgvi,
Allatorv. Lapok 63, blz. 67, 1940; J. Tehver. Berl. Tierartzl. W. 1937, blz. 407;
Terlaier. Diss. Hannover 1941; Vladescu. Rev. Vet. Mil. 8, blz. 58—68, 1938;
H.
Wagner. B.T.W. 1937, blz. 68; F. Wieber. Diss. Bcedapest, 1941; 8 Tage der Fach-
tierärtze für die Bekämpfung der Aufzuchtkr. Berlin, 16—18, D.T.W., Sept. 1936.

AAN DEN SLAG !

Mijne Heren,

Eindelijk kunnen we dan weer met elkander vergaderen en vrij uit
spreken over ons vak, onze gemeenschappelijke belangen, onze strijd en
onze toekomst. Er zijn nu geen derden meer, die zich het recht aanmatigen
om voor ons te denken en te beslissen, alsof alle gezonde verstand ons
ontbrak.

Gelukkig is die periode voorbij en zijn we weer zelf baas, kunnen we de
in 1940 afgebroken lijn weer opvatten en verder slaan, zoals we dat zelf
willen. We kunnen bouwen op het verleden aan de toekomst. De vraag is
echter, waarmede moeten we beginnen. En dan is het eerste denken aan
de uitoefening van de praktijk, aan de nieuwe wegen, die in de toekomst
zullen moeten worden bewandeld en die we gedeeltelijk reeds hebben
begaan. Maar laat ik voor daarover te beginnen een korte inleiding geven
om te verklaren, waarom ik daar nu mede aan kom dragen.

De vijand is verslagen, wij zijn vrij van de bezetting, er is een pak van
ons gevallen, dat zo zwaar was geworden, dat wij er ons over verwonderen
het te hebben kunnen dragen. Het is ons gegaan als den man, die ten
slotte een stier kon dragen. Toen het dier nog een kalf was, begon hij zich
te oefenen, ongemerkt werd het zwaarder. Hij bemerkte dit pas, als hij het
gewicht vergeleek met dat van een hele tijd terug. Had men hem gezegd,
dat hij zo ver zou komen, dat hij een stier zou kunnen tillen, hij zou den
spreker niet hebben geloofd. Als ons was voorspeld, dat wij 5 jaren be-
zetting zouden kunnen doorstaan zonder lichamelijk en geestelijk gebroken
te zijn, we zouden het ons niet hebben kunnen voorstellen. Maar ook onze
belasting is geleidelijk gegaan. Verlichting kwam nooit, of men moest den
duitser steunen of zich bij de N.S.B. aanbieden, maar dat hebben slechts
zeer weinigen gedaan, hoe sterk de propaganda ook was en welke onge-
hoorde middelen ook werden gebruikt.

Men moet philosophisch aangelegd zijn om een juiste ontleding te
kunnen geven van de oorzaken en factoren, die gemaakt hebben, dat ons
volk een zo grote kracht in zijn verzet heeft kunnen ontwikkelen. In alle
geledingen bezat het veerkracht genoeg om de steeds grotere druk te kunnen
doorstaan, om steeds weer weerstand te bieden aan de verlokkingen om
eraan te kunnen ontkomen. Hoe langer de bezetting duurde, hoe meer
het verzet groeide en algemeen werd. Men had eindelijk den duitser door.
In den beginne was dat bij de meesten zeker niet het geval. Men legde nog
te veel een vooroorlogse maatstaf aan, men was nog te netjes, men kon zich
niet voorstellen, dat diezelfde duitser, die in zijn vaderland de reisgasten
zo netjes wist te ontvangen, in werkelijkheid een geheel ander wezen was.
Terecht noemde men ons toen dumme Hollander. De weinigen, die hem

*) Er is mij gevraagd deze voordracht, die reeds in enige afdelingen gehouden is, te willen publiceren.
Ik voldoe bij dezen aan dal verzoek.
 G. Krediet.

-ocr page 78-

begrepen, waarschuwden hem toch niet dat vertrouwen te schenken, dat
men nog steeds deed, maar hunne stemmen beschikten nog over te weinig
draagruimte. Men was gewend met een tegenpartij te schipperen om een
voor beiden aanvaardbare oplossing te verkrijgen en men meende dat ook
met den duitser te moeten doen. Er werd wat toegegeven, er werd gerekt;
tijd werd gewonnen, men hoopte tot aan het einde van den strijd, want
jaren kon een zo alles vernielende oorlog toch niet duren ! Ook waren er,
die door de eerste duitse successen verblind, overtuigd waren, dat het niet
twijfelachtig was, wie de overwinnaar zou zijn. Ook in onze kringen zijn
in die tijden besluiten genomen, waarover men later grote spijt zou hebben.
Ik denk daarbij aan de houding van de Maatschappij voor diergenees-
kunde en de dierenartsenkamer. Maar hoe het ook zij, er kwam aan de
andere kant een steeds groter en krachtiger wordend verzet voor de dag.
De werkwijze van den duitser, toen hij zijn ware gelaat had getoond,
werd steeds weerzinwekkender, de last, die ons te dragen werd gegeven,
werd steeds zwaarder, evenredig daaraan nam de. haat toe en werden de
tegenstrevende krachten groter. De steeds toenemende ellende rondom
ons, de aanslagen op de vrijheden van ons en onze kinderen, de voort-
durende verminderingen van onze rantsoenen, de razzia\'s, de arrestaties,
de gijzelingen, de folteringen, de fusillades, de meest geraffineerde
methoden en streken waren niet in staat de veerkracht te breken. De tegen-
stand werd steeds sterker en steviger gefundeerd. Doch niet alleen verzet
is er in die dagen geboren, maar tegelijkertijd is er een kracht in ons ont-
waakt, die op de gelegenheid wacht tot uiting te komen. We hebben ons
land zien verarmen, om ons heen werd gestolen en gevorderd, Hollanders
werden gedwongen aan verdedigingswerken, die kennelijk tegen henzelf
gericht waren, te werken. Vee en paarden werden in massa\'s weggevoerd
en afgemaakt. Afgebroken werd er en nog eens afgebroken ! De reactie
hierop is de wens die afbraak zo spoedig mogelijk te veranderen in opbouw.
We zijn als gespannen veren, is wel eens gezegd, we willen bouwen veel
en snel, willen ons vaderland herstellen en zo mogelijk mooier en beter
maken dan het was. Ieder moet dat doen op zijn terrein, opdat alleen des-
kundigen werkzaam zijn. Voor ons betekent dat, dat we onze aandacht
moeten wijden aan de gezondheidstoestand van de veestapel. Onder invloed
van den duitser heeft die zeer geleden. In zo kort mogelijke tijd moeten we
er voor zorgen, dat, al is de veestapel dan kleiner dan voorheen, de samen-
stelling superieur en de gezondheidstoestand een dusdanige wordt, dat zij
aan de productie geen nadeel doet. Dat, wat we moeten doen, zullen we
doen onder leiding van de Maatschappij voor diergeneeskunde.

Er dringen zich dan direct enige vragen op. Wat moet er gedaan worden ?
Hoe moet het geschieden ? En door wie ? Wat mijn antwoorden op deze
vragen betreft stel ik voorop, dat ik ze direct voor betere geef; vergeet ook
niet, dat ik maar een theoreticus, een anatoom, ben en denk er aan, dat ik
belast ben met een voordracht over de toekomstige uitoefening der dier-
geneeskunde, die indertijd in de meeste afdelingen gehouden is en die door
een commissie uit de Maatschappij voor diergeneeskunde is bestudeerd en
uitgewerkt. Vele rapporten zijn daarover opgemaakt, die niet alle gepubli-
ceerd zijn en nu dus bij den secretaris in het archief rusten. Maar daarvoor
zijn ze niet gemaakt. Ze zijn te goed dan dat een geschiedschrijver van de
Maatschappij voor diergeneeskunde ze later zal ontdekken en er over
gaat philosoferen, dat men in dien tijd toch wel vooruitstrevende gedachten

-ocr page 79-

had, maar dat het niet is komen vast te staan, waarom aan al die plannen
geen uitvoering is gegeven. In die rapporten zijn leidraden vastgelegd voor
de toekomst, leidraden, die aan de steeds wisselende behoeften en om-
standigheden moeten worden aangepast en die gevolgd moeten worden,
wanneer na onderling overleg is komen vast te staan wat het beste is voor
het algemeen welzijn en voor den dierenarts, die het dient.

Bij de beantwoording van de bovengestelde vragen zult U dan ook
weinig nieuws meer hooren, maar steeds wordt teruggeslagen op hetgeen
ik in mijn vorige voordracht heb voorgesteld en dat in de rapporten nader
is belicht. Wat nieuw is zijn de voorstellen, die ik zou willen doen in ver-
band met de wijzigingen van de Maatschappij, die er m.i. het gevolg van
moeten zijn. Maar eerst moeten we weten, wat we moeten doen. Laat ik
met de beantwoording bij de laatste vraag beginnen. Wie het werk moeten
doen ? Wel alle dierenartsen in Nederland, ieder op zijn eigen plaats en in
zijn eigen functie. Zij moeten, omdat de Maatschappij de leiding heeft,
lid van onze vereniging zijn. De Maatschappij moet alle dierenartsen in
Nederland omvatten en vertegenwoordigen, eerst dan heeft zij de gelegen-
heid voor ons allen te spreken en besluiten te nemen, waaraan wij dan
allen onderworpen zijn. Er dienen dus in de eerste plaats stappen onder-
nomen te worden, die dit mogelijk maken; deze reorganisatie is beslist
nodig. Het mag niet meer gebeuren, dat dierenartsen-niet-leden van de
Maatschappij van ons werk voordelen kunnen genieten zonder dat daar
tegenprestaties tegenover staan. Ook dient verhinderd te worden, dat zij
in staat zijn onze algemene besluiten te saboteren. De leuze zij: alle dieren-
artsen lid van de Maatschappij voor diergeneeskunde ! Op welke wijze
het Bestuur dit wil of kan bereiken zal moeten worden onderzocht. Des-
betreffende voorstellen zien we gaarne tegemoet. Maar al is dit eerst nodig,
met het andere werk behoeven we daar niet op te wachten ! Daarmede
moeten we doorgaan. Waarschijnlijk zullen we de eerste jaren toch moeten
roeien met de riemen, die we hebben. We doen het dan nog maar eens weer
op de oude manier van de Maatschappij van voor de oorlog. We kunnen
toch niet stil zitten en wachten. We moeten vooruit.

De tweede vraag, die aan de beurt komt, is de eerst gestelde: wat moet er
worden gedaan ? Het antwoord kan kort en bondig zijn: alles wat op ons
gebied in het belang van de gezondheidstoestand van de veestapel kan
worden gedaan, voornamelijk door het bestrijden en voorkomen van
besmettelijke ziekten, maar ook kunnen we op andere wijze nog zoveel
bijdragen tot het verkrijgen van gezond en productief vee. Onze gehele
kennis van hygiëne, pathologie, therapie, prophylaxis, zootechniek moet
ten dienste van de landbouwende stand worden gesteld, opdat wij er aan
medewerken onze veestapel zo snel mogelijk op het peil te krijgen, dat hij
voor de oorlog had, zo mogelijk te verbeteren. Het is een bekende regel,
maar er wordt niet steeds genoeg aandacht aan geschonken, dat alleen van
gezonde dieren een groot productievermogen en«een goede nakomeling-
schap mag worden verwacht. Maar hiervoor behoef ik hier niet uit te
wijden, dat zou turf naar het veen dragen zijn. U weet dat trouwens veel
beter dan ik.

De lastigste vraag om te beantwoorden is der tweede. Hoe moet het
gedaan worden ? Ik bedoel daarmede niet, dat hier nu gezegd zal worden
op welke wijze ge besmettelijke ziekten en erfelijke gebreken moet bestrijden.
De uitvoering is het niet, waaraan ik denk, maar aan de voorbereiding;

-ocr page 80-

welke maatregelen door de Maatschappij voor diergeneeskunde zouden
moeten worden genomen, welke diensten eventueel moeten worden ge-
sticht. We moeten, als we aan de voorbereiding denken, uitgaan van het
feit, dat de veestapel niet van ons is. Door onze opleiding zijn we in staat
ziekten te onderkennen, zo mogelijk ze te genezen, soms ook om ze te voor-
komen. Die kennis missen de veehouders. Om dus sanering en in stand
houden van een goede gezondheidstoestand te verkrijgen is samenwerking
van veehouders en dierenartsen nodig. Tot die samenwerking zijn wij uit
den aard der zaak gaarne bereid. Natuurlijk zal ons verweten worden,
dat wij er wat aan willen verdienen. Dat te ontkennen zou dom zijn,
maar we mogen er hier gerust de nadruk op leggen, dat het dienen van het
algemene landbouwbelang voorop staat. Bovendien zullen, als de eind-
rekening wordt opgemaakt, de landbouwers met de grootste winst naar
huis gaan.

Om tot die samenwerking te komen moeten de eigenaren van het vee
overtuigd zijn van het grote nut, dat een gezonde veestapel heeft en dat het
verkrijgen en onderhouden ervan met enige moeite, kosten en tijd gepaard
gaat. De wil tot samenwerking moet er van hunne zijde zijn en die zal via
hunne organisaties, tijdschriften en in gesprekken moeten worden bijge-
bracht. Wij van onze zijde moeten in staat zijn goede service te bieden
tegen aannemelijke prijs. Kunnen we dat ? Laten we eens nagaan wat
er voor nodig is om de clientele goed te kunnen bedienen:

a. een corps goed onderlegde dierenartsen,

b. ingrediënten voor onderzoek en eventueel behandeling der dieren,

c. laboratoria, waar onderzoek van ziektemateriaal snel kan plaats
vinden,

d. slachthuizen voor het onderzoek van gestorven dieren.

Een corps goed onderlegde dierenartsen hebben we, voor het grote
meerendecl mensen, die zich ernstig aan het eens opgenomen werk geven.
In de Maatschappij bestaat een centrale raad, die zo nodig niet goed
willende collega\'s op hun nummer kan zetten. Mogelijkerwijze, dat we een
tuchtwet kunnen krijgen, die in dezen ook nuttig werkzaam kan zijn. In
In elk geval aan punt i kan worden voldaan. Mochten er in verband met
het vele werk, dat komt, te weinig dierenartsen zijn, dan is dat gebrek in
enige jaren hersteld. Ook kan aan hulppersoneel worden gedacht.

Ingrediënten voor onderzoek en behandeling leveren ons de Rijks
Seruminrichting en vele handelsfirma\'s in Europa en daarbuiten, zodat
we ook aan deze eis kunnen voldoen.

Aan no. 3 ontbreekt het ons voorlopig nog. Dergelijke laboratoria hebben
we te weinig. Naast de Rijks Seruminrichting en het instituut voor para-
sitaire en infectieziekten, het laboratorium van de Gezondheidsdienst te
Leeuwarden. Voor snel werken is dit getal te weinig, te meer waar de beide
eerstgenoemde eigenlijk voor andere doeleinden zijn aangewezen en de
laatste alleen voor Friasland werkzaam is. Iedere provincie behoort zo\'n
laboratorium onder deskundige, d.i. veterinaire leiding te bezitten. Dat
het een eerste eis is uit goed begrepen veterinair en landbouw belang, dat
zo spoedig mogelijk tot de oprichting ervan wordt overgegaan, behoeft
in deze kring geen nadere toelichting. In een van de rapporten van de
studiecommissie, waarop ik in het begin van dit betoog doelde, wordt dit
onderwerp grondig besproken. Of deze gezondheidsdiensten door het Rijk,
de provincie of op particulier initiatief van landbouw- of veeteelt-

-ocr page 81-

organisaties worden gesticht is een vraagpunt van de tweede orde. Voor een
goede doorvoering van ons doel, sanering van de veestapel, zijn ze nood-
zakelijk en hoe eerder ze er komen, hoe beter. Zo lang ze er nog niet zijn,
zullen we in onze eigen laboratoria of in die der slachthuizen moeten trach-
ten ons te behelpen en ik acht het helemaal niet uitgesloten, dat een jonge,
ondernemende collega er in een provincie, waar er grote behoefte aan is,
zelf zo\'n laboratorium voor microbiologisch, klinisch-chemisch en patho-
logisch anatomisch onderzoek begint. Maar hoe het ook zij, dit is het
gebrekkige punt in onze service, want aan het vierde verlangen van de
medewerking van de slachthuizen voor cadaveronderzoek kunnen we,
gezien de behulpzaamheid van onze collega\'s keuringsdierenartsen, gerust
voldoen.

We zijn er evenwel nog niet al zijn we in staat een goede organisatie aan
te bieden. De samenwerking moet nog komen en daarvoor moeten we
gebruik maken van de organen van de Maatschappij voor diergeneeskunde.
We mogen veronderstellen, dat we dank zij de verslagen van de Veeart-
senijkundige Dienst, van de Rijks Seruminrichting, van het Instituut voor
parasitaire en infectieziekten, van de Friese Gezondheidsdienst en door de
ervaringen der vele practici in den lande wel op de hoogte zijn van de
ziekten en gebreken, die onze veestapel aankleven. Dat weten de veehouders
niet of althans niet in voldoende mate. Voor een goede samenwerking
moeten ze daarvan op de hoogte worden gesteld. Dat kan gebeuren door
besprekingen van onze Maatschappij met de grote landbouworganisaties,
zoals die voor de oorlog door de onderling samengestelde gezondheidsraad
geschiedde. De hoogste regionen kunnen daar elkander inlichten en de wijze,
waarop de campagne moet worden gevoerd in grote trekken vaststellen.
Ik kan me voorstellen, dat zij tot de conclusie komen, dat het nood-
zakelijk is, dat in de vergaderingen der landbouworganisaties en hare onder-
delen voordrachten door deskundigen moeten worden gehouden, die op
het bepaalde onderwerp betrekking hebben en dat in grotere en kleinere
landbouwtijdschriften artikelen verschijnen ter inleiding van het te be-
reiken doel. Hoe het ook gebeuren moge, er moet voorlichting zijn, er moet
propaganda worden gemaakt. Zo lang we nog geen gezondheidsdiensten
in elke provincie hebben, die door hunne ambtenaren dit werk kunnen
laten verrichten, is het van belang, dat de Maatschappij voor diergenees-
kunde een organisatie in het leven roept, die aan dit verlangen kan voldoen.
Een goed gerichte en geleide propaganda en een veterinaire voorlichting,
die steeds ten dienste van de veehouders werkzaam is, is voor ons van het
grootste belang, niet alleen in welbegrepen eigen belang, maar vooral ook
in het belang van de landbouwende stand.

Nemen we aan, dat ook langs deze weg het doel is bereikt, dan beginnen
de eigenlijke onderhandelingen tussen de Maatschappij voor diergenees-
kunde en de landbouworganisaties over de wijze van uitvoering en de
voorwaarden waarop. Contracten en bindende besluiten zijn er het gevolg
van, zoals we die in de vooroorlogse tijd ook kenden.

Het beeld, dat ik U hier heb geschilderd, sluit aan bij hetgeen ik in het
begin van de duitse bezettingstijd als toekomstige uitoefening van de dier-
geneeskunde voorstelde. Feitelijk is het niet anders dan een voortzetting
van dat, wat we reeds kennen en waaraan we in de vorm van tuberculose-
bestrijding onder het rundvee al zovele jaren bezig zijn. Dit organisa-
torische werk, zo ge wilt tariefwerk, zal in het belang van de veestapel

-ocr page 82-

moeten worden uitgebreid. Er zal naast de gewone, therapeutische praxis
een preventieve of prophylactische komen, die wel voornamelijk zal liggen
op het gebied der besmettelijke ziekten, maar ook geheel andere regionen
zal bestrijken, voornamelijk op het gebied der diervoeding, zodat ook op
wetenschappelijk terrein samenwerking met den landbouwingenieur nodig
kan zijn. Deze zoöprophylaxis zal een wezenlijk bestanddeel van de toe-
komstige werkzaamheid van den dierenarts gaan uitmaken en bijdragen
tot de sanering van de veestapel en daardoor tot de welstand van den boer.

Mogelijk bent U de mening toegedaan, dat dit alles wel mooi klinkt,
maar zal in werkelijkheid de diergeneeskundige praktijk zich zo ontwik-
kelen ? Wie de ontwikkeling der diergeneeskunde volgt, kan uit het ver-
leden naar het heden gaande wel begrijpen, dat verder doortrekken van
de lijn, die door alles heenloopt tot de opvatting moet leiden, dat de
bestrijding van voor de veestapel nadelige ziekten, die steeds grotere uit-
breiding verkrijgen, in de naaste toekomst zal moeten worden aangepakt.
Daarvoor worden de verliezen te groot en vooral in deze tijd, nu de duitser
ons zo heeft geplukt, zullen alle krachten moeten worden ingespannen
om te herwinnen wat verloren is gegaan. Ook in andere landen voedt men
overeenkomstige ideeën.

Ik moge daartoe enkele aanhalingen doen uit de rede, waarmede
wooldridge, president van de National veterinary medical Association
of Great Britain and Ireland de vergadering van 24 September 1942 te
Holborn opende. De grootte van de Engelse veestapel was in 1937
8.500.000 runderen, 25.500.000 schapen, 4.500.000 varkens, 70.000.000
kippen, 1.000.000 paarden, 3.000.000 honden en massa\'s katten. Wordt
het woord ziekten in de ruimste betekenis genomen, dan lijdt 60 % van het
Engelse rundvee aan een of andere ziekte. Met de schapen, varkens en
kippen zal het wel niet beter gesteld zijn, de gezondheidstoestand der
honden is alarmerend, speciaal door de slechte voeding. Die van de katten
is onbekend, paarden zijn nog het gezondste.

De grote omvang van de ziekten is te meer betreurenswaardig, omdat
een krachtig werkende gezondheidsdienst voor het vee een belangrijke
verlaging van het ziektecijfer zou kunnen bewerkstelligen en daarmede
een vermindering van het kapitaalverlies, dat jaarlijks op 50.000.000 £
wordt geschat. Het is de taak van den dierenarts een krachtige organisatie
op te bouwen, die tot het verbeteren en behouden van een betere gezond-
heidstoestand van de dieren bijdraagt. De principes, waarop de ont-
wikkeling van een goede gezondheid en de controle over dierziekten be-
rusten, zijn dezelfde voor alle dieren en eisen voor een goede toepassing
een samenwerkend geheel. Behandeling van zieke dieren en uitvoering
van economisch verantwoorde operaties nemen daarbij een belangrijke
plaats in, maar
de hoofdzaak in de toekomst zal de totstandbrenging van een
optimum gezondheid en de daadwerkelijke handhaving ervan zijn.
Ofschoon reeds
veel kennis van het voorkomen, de controle en de behandeling van de
ziekten der huisdieren wordt aangewend, evenzeer zijn krachtige maat-
regelen noodzakelijk voor de studie van vele andere ziekten, waarvan we
nog maar zo weinig weten. Er zijn veel onderzoekingsstations en meer
veterinaire onderzoekers nodig.

Het is duidelijk, dat deze taak alleen dan met succes kan worden ver-
vuld, als de vakgenoten haar vrijwillig ondernemen, hunne training aan
de behoeften is aangepast en zij hun eigenbelang willen achterstellen bij

-ocr page 83-

het algemene. In ieder deel van het land is een bekwame staf dieren-
artsen nodig voor curatief, obstetrisch en preventief werk. De allround
practicus zij de ruggegraat van de gehele organisatie, maar hij hebbe
meer interesse voor preventieve geneeskunde en kleine huisdieren. Daar-
naast moeten er specialisten zijn voor bepaalde diersoorten en voor be-
paalde takken van onze wetenschap, maar zij mogen alleen geconsulteerd
worden met medeweten van den practicus.
Ter ondersteuning van het werk
moeten er laboratoria zijn, die over het gehele land verspreid als één geheel moeten
werken.
De meerderheid van deze zal voor consultatief werk bestemd zijn,
maar zij kunnen ook voor uitgebreid veldwerk gebruikt worden, wanneer
nieuwe methoden op grote schaal moeten worden toegepast.
Abattoirs
en melkdiensten moeten worden ingeschakeld voor opsporing van ziektehaarden en
controle, maar ook voor verbetering van de kwaliteit der voedingsmiddelen.
Wooldridge rekent erop, dat er veel werk aan de winkel zal komen
en dat het aantal dierenartsen zal moeten worden verdubbeld.

Ook van Franse zijde worden overeenkomstige opmerkingen gemaakt.
Leclainche besluit zijn bekend werk Histoire de la médecine vétérinaire
met een blik op de toekomst, waarin hij grote betekenis toekent aan de
zoöprophylaxis.

Er zijn dus aanduidingen genoeg, die maken, dat men gereed moet
zijn om aan de nieuwe omstandigheden het hoofd te kunnen bieden. Wij
zullen naast de grote steun en medewerking, die de veeartsenijkundige
dienst zal bieden, vooral moeten vertrouwen op hetgeen de Maatschappij
voor diergeneeskunde in dezen voor ons zal kunnen doen. Kan zij dat
met de thans bestaande organisatie of zal zij moeten worden gereorgani-
seerd ? M. i. zullen er wijzigingen moeten worden aangebracht. Zelfs al
zouden er geen perspectieven zijn als ik voor U ontwikkelde, dan nog
zouden er veranderingen moeten komen. Gingen er in de vooroorlogse tijd
al geen stemmen op, die om verbetering riepen ? Men wenste alle dieren-
artsen lid van de Maatschappij voor diergeneeskunde, opdat allen onder-
worpen waren aan de bindende besluiten, die in het algemeen belang
genomen waren. Een vaste secretaris met een goed salaris stond al lang
op het programma. De ontwikkeling van de Maatschappij tot vakver-
eniging ging velen lang niet snel genoeg.

Nu staan we in een tijd, waarin we een beslissing moeten nemen. We
moeten nu vaststellen in welke \'richting en op welke wijze we verder zullen
gaan. In de afgelopen 5 jaren hebben we daarover kunnen denken, hebben
we kennis gemaakt met een ander systeem, dat we niet onbevooroordeeld
hebben bekeken, omdat het van duitse zijde kwam, door handlangers van
den vijand werd verdedigd en ons hoogst onsympathiek was. Het kan nu
objectief op zijn verdiensten worden onderzocht. We kunnen nu een
vergelijking maken tussen de Maatschappij voor diergeneeskunde en de
dierenartsenkamer, we kunnen kiezen welk systeem ons het beste past.
Maar vooraf moeten we beslissen of we op de weg van de vakvereniging
zullen doorgaan ja dan neen. Doen we dit niet, dan zullen we of niets of
alleen een zuiver wetenschappelijke vereniging moeten hebben, waar
kwesties van de uitoefening der diergeneeskunde nooit mogen worden
besproken, waar geen besluiten mogen worden genomen betreffende
collectieve arbeidsovereenkomsten, bindende besluiten enz., zodat we al
snel tot de slotsom zouden komen, dat er naast deze vereniging een tweede
zou moeten komen, die onze vakbelangen zou moeten behartigen. Het

-ocr page 84-

zou een onnodige weelde zijn een dubbele maatschappij te moeten be-
zitten als een enkele het zou kunnen doen. Dus zal de Maatschappij voor
diergeneeskunde op de ingeslagen weg moeten doorgaan. De tweede
beslissing, die moet vallen, handelt over het principe, dat aan de Maat-
schappij ten grondslag zal liggen. Willen we het democratische houden
of willen we naar het autocratische overstappen. De voordelen van een
dierenartsenkamer zijn, dat de voorzitter zo nodig voorgelicht door ad-
viezen van deskundigen, snel besluiten kan nemen en dat alle dieren-
artsen lid zijn. Een goed voorzitter kan gemakkelijk successen voor de
leden oogsten en een goed bestaan kan aan alle dierenartsen worden
gegarandeerd. Maar het voert tot dictatuur en knechtschap. Het doet
onrecht aan het wezen van de mens. Het wordt door de leden als een on-
redelijkheid gevoeld zoveel macht in één persoon te verenigen, die op zijn
beurt de leden geen verantwoording schuldig is. Het stelsel is militair van
opzet, kan op den duur moeilijk anders dan met geweld gehandhaafd
worden, ontbeert critiek van binnen uit en van buiten af en mist daardoor
de onmisbare voorwaarde voor een gezonde ontwikkeling
(Vegter). Er
kan dus geen andere conclusie getrokken worden dan dat het principe niet
deugt. Het is niet Hollands. We komen dus nu ook weer op onze goede
Maatschappij terug, die we dus moeten trachten te verbeteren en aan te
passen aan de nieuwe behoeften. Statuten en huishoudelijk reglement zijn
soepel, het geheel is goed doordacht en de enkele veranderingen, die
nodig zijn, zijn meer verschuivingen dan wijzigingen. Ik waag het een
voorstel te doen tot reorganisatie, ben me heel wel bewust, dat ook aan dit
voorstel gebreken kleven en zal het dadelijk laten vallen als blijkt, dat
andere voorstellen of de oude toestand beter is. Wat nodig is, is dat het
geheel eens goed wordt bekeken en dat het beste gekozen wordt.

In grote lijnen weergegeven is mijn gedachtengang de volgende: er
staat thans aan het hoofd van de Maatschappij voor diergeneeskunde een
bestuur, dat verdeeld is in een Hoofdbestuur en een Algemeen bestuur. Het
eerste bestaat uit 5 personen: voorzitter, ondervoorzitter, secretaris,
penningmeester en bestuurslid. Het tweede telt 15 leden, te weten de 5
van het H. B. en 10 afgevaardigden van de afdelingen. Het voordeel van
dit grote bestuur is, dat alle leden der afdelingen zich vertegenwoordigd
gevoelen, dat de afgevaardigde op de afdelingsvergadering mededeling
doet van het behandelde, zodat ieder lid niet alleen op de hoogte is, maar
er ook zijn oordeel over kan laten horen, zelfs al heeft hij er niets mede te
maken. Het onderhoudt een band van de leden met het bestuur en dit
saamhorigheidsgevoel is in het voordeel van het verenigingsleven en van
de collegialiteit. Het nadeel is, dat snelheid van handelen er niet door
wordt bevorderd; het is duur, doordat de vergaderingen onnodig veel
geld kosten, zelfs al wordt veel bij referendum afgedaan. Verder is het nog
zeer de vraag of een gedegener behandeling van zaken plaats vindt dan in
een klein bestuur. Niet alle leden zijn deskundigen op alle gebieden der
diergeneeskunde. Bovendien weten we allen, dat dergelijke colleges ge-
makkelijk ontaarden in praatcolleges, vooral als de voorzitter niet strak
de teugels voert. Voor een goede behandeling van zaken, die tevens snel
de zaken kan afdoen, is een bestuur bestaande uit een voorzitter en 4 des-
kundigen beter\' Vooral als deze voorzitter of dit bestuur wordt bijgestaan
door een vaksecretaris. Mijn idee is dan ook, dat aan het hoofd van de
Maatschappij voor diergeneeskunde zou moeten staan een bestuur be-

-ocr page 85-

staande uit voorzitter, vaksecretaris en enige ledendeskundigen, waarvan
één ondervoorzitter en een andere penningmeester is. Dus geen tweeledig
bestuur meer en geen afgevaardigden meer van de afdelingen.

De voorzitter en de leden van het bestuur worden bij meerderheid van
stemmen door de algemene vergadering gekozen. De secretaris zij de full-
timeman, die in het secretariaatsrapport voor de toekomst wordt ver-
wacht. De algemene\' vergadering zal hem niet alleen moeten benoemen,
maar ook de voorwaarden vaststellen, waaronder hij komt te werken.
Ook kan de algemene vergadering hem ontslaan. Zo ooit dan zal hier
met buitengewone zorg iemand moeten worden uitgezocht en verkozen.
Verkiezen van een vaksecretaris houdt in, dat ook de persoon van den
voorzitter een in alle opzichten voortreffelijke moet zijn. Beide dienen per-
soonlijkheden te zijn, doorkneed in de geheimen van het vak, dat zij in de
eerste plaats vertegenwoordigen. Opgepast moet worden, dat niet de
secretaris de verkapte leider wordt, maar ook moet er voor gewaakt
worden, dat hij niet alleen schrijfsecretaris wordt. De voorzitter moet de
leiding blijven geven, moet open oor hebben voor de adviezen van zijn
raadgevers, niet steeds zijn eigen wil doordrijven, maar zich ook niet uit
gemakzucht op het bestuur terug trekken. Hoge eisen aan deze beide
persoonlijkheden houdt tevens in, dat de beloning daaraan overeenkomstig
moet zijn. Friesland stelt voor de secretaris het salaris te geven van een
gewestelijk inspecteur; de voorzitter worde niet betaald, maar hem dienen
zulke vacaties ter beschikking te staan, dat hij er om financiële redenen niet
tegen op mag zien voor de Maatschappij op reis te gaan. Hij offert zich
reeds op voor de leden, die dus ook voor hem mede moeten zorgen.

Bij het bestaande reglement kan een dergelijk bestuur niet worden ver-
kozen, er zal dus reglementswijziging moeten plaats vinden. De deskundige
leden kunnen uit de groepen gehaald worden. Kr bestaat er thans nog maar
één, n.1. die van de hygiënisten voor de menselijke voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong. Daarnaast zouden er dus moeten verrijzen een groep
voor de practici, voor de wetenschappelijke werkers en de inspecteurs, en
voor de zoötechnici en voederspecialisten. In deze 4 groepen zijn de ver-
schillende onderdelen van het vak door hun personele vertegenwoordiging
onder te brengen. Zij kunnen elk deskundigen candidaat stellen; waarover
dan de algemene vergadering haar oordeel uitspreekt door een keuze te
doen. Is de vaste secretaris een dierenarts en wil men een bestuur van 5
mannen, dan zijn drie deskundigen voldoende. Wordt de vakman-secre-
taris geen lid van het bestuur, hetzij hij dierenarts is of iets anders, dan
zouden 4 deskundigen moeten worden aangewezen, omdat men van de
veronderstelling moet uitgaan, dat de voorzitter steeds een deskundige is.
Onder die 5 deskundigen zouden dan 2 practici moeten zijn.

Het bestuur is verantwoording schuldig aan de algemene vergadering.
Niet steeds zal het het bestuur mogelijk zijn haar vooraf in te nemen be-
sluiten te kennen. Als snel besluiten genomen moeten worden, moeten de
voorzitter of het bestuur daartoe het recht hebben. Voor dit eigenmachtig
optreden is repressief verantwoording schuldig. De algemene vergadering
kan bijv. door al of niet herkiezing van hare gevoelens blijk geven. De
algemene vergadering, d.w.z. de leden, blijft de almachtige in de Maat-
schappij. Zij geeft de richting aan waarin en de wijze waarop de vereniging
zal worden geleid. Bij dit democratische principe is snel handelen dus ook
mogelijk, een dictator of leider is daarvoor niet nodig. Het grote voordeel

-ocr page 86-

van critiek op de genomen of de te nemen daden is in stand gebleven.

De grote wijziging, die dus wordt voorgesteld, is deze, dat naast de
afdelingen de groepen de steunpilaren van de Maatschappij worden.
Aan de afdelingen wordt de vertegenwoordiging in het bestuur ontnomen.
Voor het overige wordt er weinig veranderd. De afdelingen blijven de
subverenigingen, waar de collega\'s elkander ontmoeten, hunne wetenschap
beoefenen, hunne zakelijke besprekingen houden en hunne belangen
vastleggen, voor zover ze van regionairen aard zijn en het bestuur van de
Maatschappij de uitwerking aan de afdelingen overlaat.

Oorspronkelijk had ik meer veranderingen voor willen stellen, maar de
besprekingen in de afdeling Groningen hebben me ervan overtuigd, dat
het beter is het hierbij te laten.

Ik hoop, dat U uit hetgeen ik U heb voorgedragen de overtuiging hebt
kunnen putten, dat er binnen korten tijd veel werk aan de winkel komt.
Er is dus gelegenheid de opgekropte kracht ten uitvoer te brengen. Er is
reeds veel, dat weer loopt. Het tijdschrift mag weer verschijnen, de Maat-
schappij opent een verschiet, waarin een algemene vergadering in dit
najaar is geprojecteerd, we zijn weer op den ouden weg. Laten we hem
bewandelen met de idee, dat we weer voorwaarts gaan en dat we door
hard te werken bijdragen tot herstel van het vaderland.

EEN GEVAL VAN DARMINVAGINATIE BIJ EEN PAARD

DOOR

H. BARRAU.

Op 12-9 des n.m. te 8 uur werd mijn hulp ingeroepen bij het paard van
den landbouwer H. te Z. ,omdat dit dier koliekverschijnselen vertoonde.

De anamnese luidde: het dier heeft een betrekkelijk zware dag gehad
met tarwerijden naar de dorschplaats — heeft bij de machine lang moeten
wachten en zoodoende een maaltijd overgeslagen. Daarna naar huis voor
4 wagens stroo en tarwe. Thuisgekomen op het erf wat gras gegeten en aan
struiken geknabbeld, op stal echter geen normale eetlust. Het voer be-
stond uit hooi en erwtenstroo. Nu gaat het dier telkens liggen en vertoont
pijn.

Status praesens: 7-jarige, Belgische vosmerrie in goede conditie. Vertoont
lichte koliekverschijnselen. Het uiterlijk is wat suf. Sterke borborygmi
vallen op. Pols 36, krachtig. Temp. 38°4- Ademhaling frequent en wisselend
van frequentie als pijnuiting. Geen foetor ex ore. Slijmvliezen (voor zoover
bij kunstlicht te beoordeelen) normaal. De buik is in de flanken opgetrokken.
Op stal is nog geen ontlasting gezien.

Diagnose lichte obstipatie-koliek door de abnormale voedering.

Prognose gunstig.

Therapie: een subcutane injectie van hydrobrom. arecolini., dieet.
Tijdens het napraten onder een pijp tabak, om het effect van de injectie
af te wachten, komen wat faeces af. Het dier speekselt niet. Later gaat het
dier sterk zweeten en vertoont weer wat heviger koliekverschijnselen. In
de loop van dien avond defaeceert het dier nog twee maal een kleine hoe-
veelheid. \'s Nachts komt geen ontlasting meer af, dus kom ik in de loop van
de volgende morgen nog eens terug.

13-9. Het dier is rustig, heeft wat gedronken, sterke borborygmi te

-ocr page 87-

hooren. P. 40, krachtig, regelmatig. T. 38c7, slijmvliezen normaal. Flanken
ingevallen. Bloedserum: bilirubine normaal.

Rectaal onderzoek: rectum absoluut leeg, recht naar voren, wanneer we
tot de elleboog naar binnen gaan, voelen we een sterke horizontaal ver-
loopende streng in het scheil; verder naar voren in de buik lijkt het of een
dunne-darm-lis te voelen is. De kop van het caecum is niet te voelen.
Vulling van de buik niet bijzonder sterk.

Het rectaal onderzoek wijst volgens mij zeer sterk in de richting van een
liggingsverandering van de darm door de zeer zware streng in het scheil
— verder is er niets van te vinden, hehalve misschien de dunne-darm
voorin de buik, maar daar ben ik niet zeker van. Het bevreemdt me echter
dat P. en T. zich zoo goed houden — bij een ong. 15 uur bestaande torsio
zouden we beide veel hooger verwachten. Hierin zie ik een contradictio.
De prognose wordt zeer dubieus. Therapie: sulfas natric. exs. 600 in veel
water per neussonde.

De volgende dag, 14-9, ben ik weer present. Er zijn \'s nachts weinig
waterdunne faeces afgekomen (paradoxale diarrhoea of partiëele afsluiting
met. passage van vloeistof??). Het dier is nu suf. Temp. is gestegen tot
40°9, pols tot 75, bijna niet te voelen, terwijl de hartslag zoo bonzend is,
dat de frequentie op een afstand te tellen is ! Het dier staat nu en dan te
rillen. Slijmvliezen normaal. Sterke borborygmi.

Bloedserum: bilirubine normaal.

Het rectum bevat wat waterachtige faeces, verder rectaal onderzoek
als de vorige dag.

Dit is de toestand, die ik had verwacht „gisteren" al aan te treffen — de
diagnose wordt nu een liggingsverandering.

Prognose infausta. Geen verdere therapie ingesteld, het dier heeft geen
pijn, anders zou ik novalgin intraveneus of morphine gegeven hebben.
Opnieuw sulfas natricus geven durf ik niet, want als er inderdaad een totale
of partiëele afsluiting bestaat wil ik niet nog meer vloeistof in het voorste
deel van de darm ophoopen. We wachten afwanneer het dier zal sterven.

15-9 is de toestand stationnair gebleven.

16-9: vannacht dcfaecatie begonnen, vrij veel dunne faeces afgekomen.
Het hart is veel rustiger geworden, het bonzen is niet meer te hooren.
P. 40. T. 39°5; slijmvl. norm. Bilirubine normaal. Sterke borborygmi.
Rectaal: streng nog aanwezig.

Ik reik het dier een klein handje hooi om de eetlust te controleeren, eenige
minuten daarna knielt het dier op beide voorbeenen terwijl het zich uit-
rekt en kreunt — na deze pijnuiting worden verder geen dergelijke verschijn-
selen meer gezien.

17-9. In de loop van de vorige dag en nacht is er geregeld defaecatie
geweest, de eetlust is echter nog nihil. Sterke foetor ex ore. Over P. en T.
ben ik tevreden, de faeces schijnen te komen, ik wil dus even afwachten
alvorens een verdere therapie in te stellen.

18-9. We gaan weer achteruit: P. 72, regelmatig, zwak. T. 41 Sterke
foetor ex ore. Oogslijmvliezen wat geel. Bloed: bilirubine normaal. De
faeces bevatten harde stukjes. Rectaal geen bijzonderheden meer te voelen.

Eenerzijds denk ik aan een auto-intoxicatie, maar daar de faeces vrij
behoorlijk komen lijkt eventueele obstipatie als grondslag daarvan toch niet
meer te bestaan. Ik geef liever niet opnieuw sulfas natric. maar geef

-ocr page 88-

R/Sal. carol. fact. 180, Pulv. rhiz. calami 100, Antifebrini 90, m.f.l.a. clcct.
d. S. 2x dgs. 1/6 deel.

19-9. Eig. belt op, dat de ontlasting geregeld komt en nog dun is, het dier
lijkt beter.

20-9. P. 50, vrij krachtig, langzame perioden wisselen met snellere.
T. 38°8. Er is geen foetor ex ore meer. Slijmvl. normaal. Geregeld komt
dunne ontlasting en het dier krijgt wat eetlust. Toegestaan twee maal daags
een klein handje hooi. Tegen dat de medicijnen op zijn schrijf ik weer
voor drie dagen sal. carol. en rhiz. calami voor. De toestand van het dier
is bevredigend, de psyche is ook beter geworden.

23-9 is de pols gedaald tot 42, de temp. is nu echter weer 39°5- Slijm-
vliezen blijven normaal. Faeces komen goed af, maar zijn steeds nog dun.
De eetlust is aardig, al krijgt het dier natuurlijk nog niet veel.

Waarom is de temperatuur nu weer zoo omhoog geloopen ?

Daar de faeces steeds zoo dun blijven zal de eigenaar voortaan het dier
uit een emmer laten drinken en de automatische drinkbak afsluiten, om
controle te hebben op de hoeveelheid water, die het dier opneemt. Dit
blijkt ongeveer een emmer per dag te zijn.

De volgende dagen is de eigenaar tevreden, de eetlust wordt beter en het
dier toont zich ook goed.

26-9. Avondtemperatuur 38°8. P 42. Slijmvl. norm. Ontlasting is nu
pappig, als van een koe in de stalperiode. De algemeene indruk is goed,
het dier is vrij levendig en attent.

Ik ben er nu van overtuigd, dat er in het begin wel degelijk een obstipatie
heeft bestaan, maar dat die hersteld is en het dier nu als nawee lijdende is
aan een maag-darmcatarrh, waarvan ik niet veel meer vrees.

Diezelfde avond echter sterft het dier plotseling in een zeer hevige koliek-
aanval !

Bij sectie zien we een geringe roodheid van het colon crassum met pleks-
gewijze fibrineuze peritonitis (zeker niet vanaf het begin van de ziekte
aanwezig), en als belangrijkste aandoening een invaginatie van de punt
van het caecum in het lumen ervan over een afstand van ongeveer 75 centi-
meter. Hier en daar zijn binnenste en buitenste deel van de darm ver-
groeid en zijn er holten met pus.

Indien dit proces vanaf het begin aanwezig is geweest, is het me een
raadsel, dat het dier al niet eerder is gestorven, hetzij tengevolge van een
peritonitis, of tengevolge van optredende stuwing. Het gcheele proces is
door de telkens optredende schijnbare verbetering nogal misleidend ge-
weest, en daarom vond ik het wel vermeldenswaard.

Witmarsum, October 1944.

DE ABNORMALE PARTUS BIJ DE KLEINE HERKAUWERS

DOOR

H. BARRAU

Door de bijzondere tijdsomstandigheden werd dit voorjaar vrij vaak
mijn hulp ingeroepen bij schapen en geiten, welke niet konden lammen
Dit vond ik altijd prettig werk, daar vaak zeer effectieve hulp kon worden
verleend. Door mijn smalle handen kon ik steeds het bekken, zelfs bij
primiparae, passeeren. Toch was een goed onderzoek, vooral bij tweeling-

-ocr page 89-

of drielingdrachtigheid vaak lastig, omdat bij exploreeren de ruimte om
flink diep door te tasten vaak ontbrak.

De vorm van het beenige bekken bij schaap en geit, in verband met de
partus, is gunstig — de geboorteweg is relatief ruim, ook door de uit-
wijking van het kruisbeen tijdens de partus.

Geiten bieden nog de meeste moeilijkheden, omdat het bekken daar voor
onze hand nog nauwer is dan bij schapen. Bij geiten komt ook wel een te
nauw bekken voor (osteomalacie).

De hulpmiddelen, waarvan ik gebruik maakte, waren eenvoudig: een
scalpel en een paar striktouwtjes (liefst wat dunner dan die, welke we bij de
groote huisdieren gebruiken). De hand maakte ik glad met een kunstmatig
glijmiddel of olie — het eerste verdient verreweg de voorkeur als we wat
langer moeten werken, daar olie op den duur toch een stroef worden en
zwellen van de geboorteweg tengevolge heeft.

In het volgende wil ik, zonder naar volledigheid te streven of iets nieuws
te willen brengen, een overzicht geven van de gevallen, waar we het meest
mee te maken hebben en van de voor de praktijk geschikte manier van
werken. Ik laat dus opzettelijk methoden, waarbij bijzondere instru-
menten moeten worden toegepast of een bijzonder spitsvondige manier
van werken wordt gevolgd, onvermeld.

I. Kopligging.

a. Te groote vrucht.

Is de ligging overigens normaal, maar de vrucht relatief of absoluut te
groot, dan komen beide voorbeentjes in de geboorteweg, maar meestal
treedt de kop niet geheel in (alleen het snoetje) of er bestaat een ingetreden
kopligging, maar de partus vordert niet verder.

Trachten we door extraction forcée dc partus te termineeren dan leggen
we voor het gemak striktouwtjes om de voorbeentjes en leiden de kop door
duim en wijsvinger in de oogholte te plaatsen of dc hand over de schedel
heen te leggen. Dit laatste vercischt echter meer ruimte, maar helpt ons
wel om de kop goed te doen intreden. Laten we deze voorzorg achterwege,
dan krijgen we vaak abnormale liggingen van het hoofd. Lukt de extractie
niet, dan kunnen we het nog probeeren na beide voorbeentjes in schouder-
ligging terug te hebben gebracht. Wil het ook dan niet, dan breng ik den
kop in den uterus terug en neem een of beide voorbeentjes subcutaan weg.
Daarna de kop reponeeren en extraheeren aan een touwtje om den hals.
Wc kunnen ook andersom werken: beide voorbeentjes terug duwen, kop
buiten de vulva trekken en door de nek afsnijden, daarna een voor-
beentje ophalen en subcutaan wegnemen en dan aan het andere voor-
beentje extraheeren. Is het noodig ook dat nog weg te nemen, dan missen
we een goed fixatiepunt, omdat een touwtje om de hals gauw afglijdt.
De eerste methode is dus de beste.

Het subcutaan wegnemen van een voorbeentje is gemakkelijk met de
vingers te doen. Met een scalpel klieven we op de gewone manier de huid
aan weerszijden van de pijp, daarna maken we met de vingers de huid
over beentje en scapula los en trekken ook de spieren met de vingers door.
Het eenige bezwaar is, dat we soms de spieren aan het cartilago scapulae
niet gemakkelijk met de vingers kunnen bereiken. Ik exarticuleer dan eerst
in de kogel en laat het „naakte" beentje aantrekken om het wat dichter bij
te krijgen, dan lukt het wel om de spieren geheel los te maken.

-ocr page 90-

Verdere embryotomie was nooit noodig. Het achterstel biedt ook geert
bijzondere moeilijkheden — als het voorstel geboren is volgt ook de rest.

b. Afwijkingen van hoofd en hals.

1) We kunnen te doen hebben met een kruinligging, waarbij de schedel
wordt ingeperst, doch het snoetje voor de symphysis blijft, zoodat intreden
niet mogelijk is. Hierbij zijn een of beide voorbeentjes vaak al ingetreden
of door den eigenaar zelf opgehaald. Repositie geschiedt door de kop terug
te duwen, het snoetje te pakken en goed te leggen en de kop te doen intreden
door tractie met d\'e vingers in de oogjes. Daarna event. voorbeentjes
reponeeren.

2) Terug geslagen hoofd en hals.

Hoofd en hals kunnen naar beneden tusschen de voorbeentjes door,
of naar terzijde terug geslagen zijn. Intreden van de vrucht is onmogelijk.
Vaak zijn ook de voorbeentjes ,,weg". Bij de anamnese: het dier werkt
wel, maar er komt niets te zien, denken we, behalve aan valsche weeën
en beiderzijdsche heupligging, ook hieraan. Torsio uteri is hier niet, zooals
bij de groote huisdieren, in het „rijtje" opgenomen omdat het heel zelden
voorkomt.

Bij exploreeren voelen we de omslag van de hals, pakken deze en trach-
ten de kop zoodoende dichterbij te halen. Kunnen we de kop pakken, dan
reponeeren we die. We moeten het lam goed terug duwen vanwege de lange
hals. Bij naar terzijde teruggeslagen hoofd en hals laten we de kop een boog
beschrijven buiten-onderlangs. Bij naar beneden terug geslagen hoofd en
hals duwen we flink terug en halen de kop dan naar boven toe.

Het gemakkelijkst reponeeren we als we de oogjes kunnen pakken. Een
enkele maal kunnen we bij naar terzijde terug geslagen hoofd en hals als
zoodanig extraheeren als de kop in de flank weggezonken ligt en het lam
niet al te groot is.

Eenmaal is de repositie me niet gelukt. Beide lammen presenteerden
zich in kopligging, kop en hals van bet eerste lam waren naar beneden
afgeweken en het snoetje zat achter een zware, dwarse plooi, welke horizon-
taal verliep, ventraal in de uterus, en was daar niet achter vandaan te
krijgen. Beide voorbeentjes van dit lam had ik al weggenomen. Het lukte
me niet dit lam zoover terug te duwen, dat ik het andere lam eerst geboren
kon doen worden.

c. Afwijkingen van de voorbeentjes.

Een of beiderzijdsche carpaal- en schoudcrliggingen komen veel voor.

Bij kleine lammeren is een schouderligging als zoodanig veelal te extra-
heeren. Anders reponeeren we op de bekende manier.

Eenmaal vond ik een kop en twee voorbeentjes ingetreden — extractie
was niet mogelijk — door gebrek aan ruimte kon ik niet doortasten. Ik
sneed de kop af en nam daarna beide voorbeentjes weg. Toen kwam er
meer ruimte en kon ik aan de halsstomp een lam extraheeren. Daarna het
tweede — het bleek, dat de kop van het eerste en de voorbeentjes van zijn
zusje waren geweest !

d. Rugligging.

Eenmaal werd ik geroepen bij een geit, waar het lam zich in rugligjing
presenteerde. Er was geen sprake van een torsio uteri. Het lukte niet om

-ocr page 91-

het lam te draaien en ook extractie als zoodanig was niet mogelijk, mijns
insziens, omdat de ronde schedel niet „paste" in de eenigszins spitse ventrale
vlakte van het bekken. Het lukte me het kopje buiten de vulva te trekken
en af\' te snijden, daarna de beide voorbeentjes subcutaan te verwijderen.
Toen kon ik aan de overgebleven huidlappen het lam extraheeren.

II. Stuitligging.

a. Normale stuitligging. Hiervoor ben ik nooit geroepen, extractie altijd
als zoodanig mogelijk.

b. Een of tweezijdige tarsaal- en heupliggingen komen we veel tegen.
Ook hier is repositie op de bekende manier als regel eenvoudig. Tot nu toe
kon ik dan alle vruchten extraheeren — te groote vrucht heb ik niet aan-
getroffen. Zou het misschien komen, doordat het voorstel in deze ligging
beter in elkaar kan worden gedrukt dan in kopligging ?

Het verwondert me niet, dat ik .geen te breed achterstel vond, daar het
achterstel bij lammeren smaller is dan het voorstel en het dus niet zoo voor
de hand ligt, dat het achterstel moeilijkheden zou geven.

In een geval vond ik vier achterbeentjes ingeperst, waarvan twee in
tarsaal ligging — ik heb de „goed" liggende beentjes terug geduwd in
heupligging, en die uit de tarsaalligging, welke bij een lam behoorden,
gereponeerd, waarop dit lam geëxtraheerd kon worden. Daarna beide
andere achterbeentjes opgezocht en het tweede lam in stuitligging
geëxtraheerd.

c. Een enkele keer toucheeren we de lendenen voor de bekkeningang.
Van een dergelijke ligging maken we eerst een heupligging en behandelen die
op de bekende manier. Heeft de eigenaar te lang gewacht en lukt het ons
dan niet meer een repositie uit te voeren, dan kunnen we trachten de
dubbelgeslagen lendenen in de geboorteweg dicht naar ons toe te brengen
en stuk te maken en dan beide helften van het lam een voor een te extra-
heeren.

III. Dwarsligging.

Dwarsliggingen heb ik nooit aangetroffen. We trachten hiervan een
stuitligging te maken.

De reposities bij schaap en geit zijn in het algemeen sierlijk en snel uit
te voeren, zoodat een dergelijke verlossing een genoegen is, vooral als
de lammeren nog levend blijken te zijn. Vaak echter heeft de eigenaar
zelf er al in gewerkt en dan vinden we een sterk gezwollen vagina, welke
stroef en lastig te passeeren is. Het beste is daar niet aan te beginnen, want
meestal schiet de partus niet op en is embryotomie noodig, welke ingreep
in een dergelijk geirriteerd millieu nog meewerkt om het dier naar de
noodslager te expediëeren, ook al zijn er een of twee doode lammeren
geboren. Heeft de eigenaar lang gewacht met het inroepen van hulp, dan
is bovendien de uterus vaak zoo strak om de vrucht heen gecontraheerd,
dat reponeeren niet meer mogelijk is en het gevaar voor rupturen zeer
groot is. Zoo trof ik eenmaal bij een schaap na de extractie van een groot,
gedeeltelijk rot, lam, waarvan ik beide voorbeentjes had weggenomen, een
groote ruptuur aan in de ventrale wand van de uterus, dwars langs de rand
van het bekken. Het schaap had al voor mijn komst niet meer geperst.

-ocr page 92-

Was de ruptuur toen al aanwezig of hadden we te doen met een ver- -
moeide uterus en is de ruptuur later ontstaan ?

In verband met de partus wil ik nog noemen de prolapsus et inversio o
uteri. Eenige malen heb ik deze bij schapen behandeld. Repositie ge- -
schiedde door het dier op een schuine plank te leggen met de kop naar r
beneden, of het aan de achterpooten te laten optillen. Na de uterus ge- -
reinigd en glad gemaakt te hebben lukte het wel zonder sacraalanaesthesie
e
om te reponeeren. De vulva werd met kleine Flessa-hechtingen gesloten. .
In een geval trad na een paar weken recidive op in de vorm van een 1
prolapsus vaginae. Deze schapen laat ik echter toch allen slachten, nadat t
de lammeren gespeend zijn, omdat de prognose voor een volgende partus
s
niet gunstig is — vaak al een prolapsus vaginae voor de partus.

Witmarsum, September 1944. •

BERICHTEN.

STEUNFONDS

Na de oproep, die in het derde contactblaadje was verschenen, hebben verscheidene
collega\'s achterstallige bijdragen gegireerd. Teneinde het mogelijk te maken, dat in
dezen tijd, nu veel mensen en ook dierenartsen door oorlogsomstandigheden in nood
verkeren, goed hulp kan worden geboden, herhaal ik de vraag, die reeds is gedaan. Het
gehele bedrag, dat van den aanvang van de steunactie per collega zou zijn bijgedragen,
wanneer geregeld werd betaald, is nu ƒ 160.00, (de eerste drie maanden 15 gulden,
per maand en daarna 5 gulden). Zij, die nog niet aan de steunactie hebben deelgenomen,
of het gehele bedrag nog niet hebben voldaan, worden verzocht dit alsnog te doen,
opdat iedere collega aan dit menslievende en nodige werk zijn aandeel hebbe gehad.
Het geld, dat nu niet nodig is, gaat aan de Maatschappij voor diergeneeskunde over en
kan dan besteed worden voor liefdadige of andere doeleinden, zoals de leden dat beslissen.

Men kan gireeren aan den provincialen vertegenwoordiger, waarvan de namen en
gironummers in het derde contactblaadje zijn vermeld, of aan ondergetekende, giro-
nummer 42668 Utrecht. G.
Krediet.

Met het oog op een goede verzending van het tijdschrift is het gewenst, dat de
juiste adressen van de dierenartsen en de abonné\'s bekend zijn. Zij die na 1942
van adres zijn veranderd, worden verzocht hun nieuwe adres te willen opgeven aan
den voorzitter van de redactie, Prof. KREDIET, Frederik Hendrikstraat 112 en aan de
firma J. van Boekhoven, Begijnehof 7, te Utrecht.

Verzoek om toezending van abortus materiaal.

In 1936 werden op het Laboratorium van den Gezondheidsdienst voor Vee in Fries-
land voor het eerst in den maaginhoud van geaborteerde kalveren spirillen gevonden.
Nadien werden deze geregeld ieder jaar aangetoond. Deze spirillen werden als specifieke
oorzaak van abortus bij runderen (en schapen ?) beschouwd. Wij stellen ons voor
naar het wezen en het voorkomen van deze ziekte een nader onderzoek in te stellen.

Voorzoover ons bekend is er van het voorkomen van dit soort abortus buiten de
provincie Friesland in ons land niets bekend. Wij zouden er daarom prijs op stellen
indien mogelijk van collega\'s buiten Friesland materiaal van te vroeg geboren kalveren
voor onderzoek te mogen ontvangen. Dit materiaal kan bestaan uit een monstertje
lebmaaginhoud of eventueel darminhoud van het fetus, wat gezonden kan worden
naar het Laboratorium van den Gezondheidsdienst voor Vee in Friesland, Kruisstraat
43 te Leeuwarden. Het bijvoegen van een uitstrijkje van het monster op een voorwerp-
glaasje is met het oog op eventueel bederf van het monster zelf van veel belang.

Bij voorbaat onze dank voor Uw medewerking.

P. sjollema.

-ocr page 93-

MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE.

Afdeling Zuid-Holland.

De secretaris van de afdeling Zuid-Holland van de Maatschappij voor diergenees-
kunde verzoekt die leden van zijn afdeling, die na 1942 van adres zijn veranderd,
hem daarvan mededeling te willen doen onder opgave van het nieuwe adres.

A. W. DE HAAN, Bergambacht

INGEZONDEN.

Afdeeling Gezondheidsdienst voor Pluimvee en Konijnen van het Rijks
Instituut voor Pluimveeteelt te Beekbergen.

Geachte Collega\'s,

De diphtherie-enting bij pluimvee, welke nog voor het begin van de najaarsleg moet
plaatsv inden, stuit dit jaar op enige moeilijkheden, hoofdzakelijk gelegen in de bereiding
van de entstof.

De Rijksseruminrichting kan voldoende entstof leveren voor het gehele land, echter
slechts gedurende een beperkt tijdsverloop.

Aan de pluimveehouders is een circulaire rondgestuurd met de mededeling, d,at zij
nog deze maand aan hun dierenarts op moeten geven hoeveel dieren zij willen laten
enten, terwijl begin October waarschijnlijk de nieuwe entstof verkrijgbaar zal zijn.

Het is dus dringend noodzakelijk, dat U zo spoedig mogelijk Uw entstofaanvragen
aan de Rijksseruminrichting instuurt en de gehele diphtherie-enting in de maand October
wordt afgewerkt.

In het belang van de Nederlandsche pluimveehouderij wordt dus op Uw aller mede-
werking gerekend!
 W. J. Roepke.

BOEKBESPREKING.

Geschiedenis en Ontwikkeling der Purmerender Markt, door Dr. L. J.
Postf.ma, Dierenarts, Inspecteur van de Veemarkt te Purmerend. Nooy\'s Drukkerij-
Uitgeverij. Purmerend 1940.

Het komt niet zoo heel veel voor, dat een door een dierenarts geschreven boek ver-
schijnt, hetwelk niet tot onderwerp heeft de diergeneeskunde in nauweren zin. Met be-
langstelling begon ik het hierbovenvermeldc boek van Postema te lezen en die belang-
stelling werd al lezende grooter.

Postema heeft een vlot geschreven, zeer goed gedocumenteerd en van keurige illustra-
ties voorzien werk over de voor de provincie Noordholland van zoo groote beteekenis
zijnde markten te Purmerend, het licht doen zien. De documentatie ervan, vooral het
nasnuffelen van de Privileges en Keuren, welke vanaf de jaren 1484 en 1612 in het
werk zijn opgenomen, moet heel wat tijd, moeite en studie hebben gekost.

De oprichting, totstandkoming en wijzigingen van de markten worden er op prettige
wijze in beschreven en er blijkt uit, dat de Overheid van Purmerend reeds vroeg een
open oog had voor de bestrijding van veeziekten.

In het jaar 1785 waren er reeds bepalingen van kracht, gericht tegen het markten
van schapen, lijdende aan schurft. Al eerder, n.1. in 1652 en 1657 werd een schouwgeld
ingesteld voor het keuren van varkens op gortigheid (cysticercosis). Uit het jaar 1653
dateeren bepalingen omtrent de keuring van visch, ten doel hebbende bedorven visch
van de markt te weren, welke keuring tot in het jaar 1887 heeft bestaan.

Varkens, welke gemest waren met brandewijn, vinken van walvischspek, traan of
stijfsel, mochten volgens een in 1681 gemaakt Keur niet ter markt gebracht en verkocht
worden.

Maar laat ik er niet meer uit aanhalen; men leze een en ander zelve in het net uit-
gevoerde en ook overigens goed verzorgde werkje, hetwelk ook veel interessants geeft
over de pluimvee-, boter-, kaas-, lappen- en vruchtenmarkten en hetwelk zijn ontstaan
dankt aan het 450-jarig bestaan van de markt te Purmerend in het jaar 1934.

C. Tenhaeff.

-ocr page 94-
-ocr page 95-

DE GLADDE TONG BIJ HET RUND

Autorefaraat \')

door

Dr. TH. DE GROOT.

Het erfelijke gebrek, de gladde tong bij het rund, treft men, vooral sinds
1930, zeer veelvuldig aan onder ons zwartbonte vee. Speciaal in bepaalde
streken van ons land (Friesland) heeft het zich sterk verbreid.

De afwijking aan de tong, waarnaar het gebrek algemeen genoemd
wordt, is slechts één verschijnsel van een complex van symptomen en wel
klinisch het meest opvallende en tevens het meest constante. De gladheid
ontstaat in hoofdzaak door een gebrekkige ontwikkeling der papillae
filiformcs. Deze papillen zijn niet alleen kleiner dan normaal, doch ook
veel slapper. Toch is de tong van een lijder aan
epitheliogenesis imperfecta
linguae bovis,
zooals ik het gebrek genoemd heb, ook weer niet spiegelglad.
Vooral aan de punt zijn vaak nog tamelijk goed ontwikkelde papillen
aanwezig. Maar als men de tong iets verder naar achteren inspecteert,
blijkt, dat het verschil met een normale tong toch wel zeer opvallend is.

Deze gladheid, die dus in wisselende mate aanwezig kan zijn, wordt
veroorzaakt door een gebrekkige verhoorning. Het verhoorningsproces
van het tongslijmvlies is duidelijk verstoord.

Derksen, Heringa en Weidinger bewezen in de Acta Neerlandica
Morphologica van 1937, door röntgenspectrografisch onderzoek, dat de
verhoorning der huid en cutane slijmvliezen samenhangt met de uit keratine
bestaande tonofibrillensystemen in de rest van het epitheel. Hier kon dus
verwacht worden, dat in de tonofibrillenteekening het verhoorningstekort,
hetwelk immers reeds macroscopisch waarneembaar is, terug zou zijn te
vinden. En inderdaad waren, vooral met dc polarisatiemicroscoop, doch ook
bij gewone belichting, duidelijke verschillen waar te nemen (vgl. fig. 1 en 2).
Bij de gewone tong blijkt de tonofibrillenteekening zich naar de opper-
vlakte toe duidelijk te verdichten tot een zeer compacte laag, welke aan-
eensluiting bij de afwijkende tong veel minder dicht is. Deze minder
goede aaneensluiting verklaart de grootere vulnerabiliteit van het tong-
slijmvlies, die men bij de lijders steeds kan waarnemen : wanneer men de
tong van een lijdend kalf flink aantrekt, scheurt niet zelden het epitheel.
Opvallend is ook de veel grootere dikte van het epitheel. Of dit een kwestie
is van meer lagen, of van dikkere cellen, dan wel van meer tusschencelstof,
is nog niet uitgemaakt. Wel mag worden aangenomen, dat door het ont-
breken van een meer compacte bovenste laag bij de zieke tong een grootere
afslijting zal bestaan. Ook zijn de wangpapillcn als regel abnormaal klein.

Daarnaast komen nog een aantal andere symptomen voor, alle meer of
minder opvallend, die het stellen van de diagnose vergemakkelijken. Zoo
is ook het haarkleed niet normaal : de zwarte haren bijvoorbeeld zijn
nooit mooi diep zwart en glanzend, doch haast altijd min of meer grauwgrijs
tot bruin van kleur. De haren liggen niet mooi vlak en glad tegen het
lichaam : ze staan overeind, hetgeen vooral aan de halsvlakten duidelijk
te zien is. En wanneer men, voor het dier staande, er langs kijkt, ziet het
dier er doffluweelachtig uit (fig. 3).

\') Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor in de Veeartsenijkunde aan de
Rijks Universiteit te Utrecht, verdedigd op 29 Januari 1942.

i

i

LXX

-ocr page 96-

Bij zeer jonge kalveren is het gebrek vaak het gemakkelijkst te consta-
teeren aan de recht van de metacarpus afstaande haren, aan de mediale
zijde. Fokkers zien hieraan reeds kort na de geboorte of een kalf een gladde
tong heeft of niet ; beter dan aan de tong, daar bij een pasgeboren kalf het
verschil tusschen een ruwe en een gladde tong niet zoo erg groot is.

Door het tellen en meten der verschillende haarsoorten, op de schoft
afgeschoren, bleek, dat bij de zieke dieren de ontwikkeling der dekharen
achterbleef, zoowel wat het aantal betreft t.o.v. de onderharen, als wat
betreft hun doorsnee. Zoo komen bij een normaal dier in winterhaar i
dekhaar voor op 3.3 tot 3.7 geonduleerde onderharen en bij een dier met
een gladde tong 1 op de 2.8 a 2.9.

De gemiddelde doorsnee der dekharen varieerde bij de gezonde dieren
om de 85 fj. (76 tot 93 p). bij de dieren met een gladde tong om de 66 fx.
(59 tot 74 /*)•

Een zeer opvallend symptoom is het bijna voortdurende speekselen, dat
men waarneemt. Vooral bij het eten van koekjes e.d. produceeren de
dieren groote hoeveelheden tot schuim geslagen speeksel. Ook bij het
herkauwen vindt men vaak heele plassen schuim voor hen op den grond.
De oorzaak hiervan is mij niet bekend. Een der gevolgen is echter, dat het
het optreden van eczemen sterk bevordert. Hiervoor zijn de dieren blijkbaar
toch sterk gepraedisponeerd, want ook bij de beste huidverpleging, waar-
door men het met den kop erop gebrachte vuil (speeksel- en herkauw-
resten) steeds verwijdert, is niet te voorkomen, dat eczemen van zeer ver-
schillend aspect optreden. Soms zijn het oppervlakkige verwondingen, door
schuren ontstaan. Dit schuren is een gevolg van de jeukprikkel, die op-
treedt door het opgebrachte vuil, dat door de gladheid der tong niet ver-
wijderd kan worden. Doch ook op plaatsen, waar de dieren zich niet
kunnen likken, zooals bijvoorbeeld aan de halsvlakten, ontstaan vaak
eigenaardige kale plekken en gaat de huid in verticaal liggende plooien liggen
(fig. 4). Ook aan de oorranden treedt vaak, evenals trouwens elders op het
lichaam, een meer of minder uitgebreide alopecia op. In andere gevallen
moet men zelfs spreken van een purulente dermatitis. Hierbij necroti-
seeren soms groote stukken epidermis. Soms ook heeft het eczeem een meer
seborrhoeisch karakter en neemt men alleen een sterk verhoogde schil-
fering waar.

Verder is typeerend voor de lijders een vaak smal hoofd met een zeer
kleinen afstand tusschen de als regel slecht ontwikkelde horens. De hoorn-
substantie zeifis abnormaal zacht, vergeleken bij die van gezonde dieren.
Ook de neusspiegel is als regel te smal.

Vrij uitvoerig is tenslotte het bloed der lijders vergeleken met dat van
normale controles. Dit vond mede zijn oorzaak in het feit, dat dit ziekte-
beeld bij het rund in veel opzichten overeenkomst vertoont met een sym-
ptomencomplex bij den mensch. Ik bedoel een ziektebeeld, waarvan het
hoofdsymptoom een hypochrome anaemie is, zooals die het eerst in 1909
door
Knud Faber is beschreven. Nolen beschreef het in 1926 als chlorosis
tarda.
Deze anaemie gaat als regel gepaard met een gladde tong, die met
een zeer vulnerabel slijmvlies bedekt is. De doorsnee der erythrocyten is
volgens de meeste auteurs verlaagd.
Heilmeyer en Plötner wijten de
inhoudsverandering aan een kleinere dikte. Deze laatste auteurs wijzen
tevens op een hyperlymphocytose. Het gezicht is smal, de oogen staan
dicht bij elkaar. De mond is klein, het uiterlijk is zeer bleek, de huid dun

-ocr page 97-

Dr. Th. df. Groot.

n

-ocr page 98-
-ocr page 99-

en weinig elastisch en vertoont een verhoogde afschilfering ; de haren zijn
dun en slap en als regel vroeg grijs. Een slecht gebit wordt gewoonlijk bij
de patiënten aangetroffen en verder coilonychie (lepeltjesnagels) en zeer
vaak het syndroom van
Plummer-Vinson, d.i. een vernauwing van de keel.
Als regel lijden de patiënten aan achloorhydrie of achylie, terwijl bovendien
het serumijzergehalte sterk verlaagd is. Door dit aan te toonen hebben
Heilmeyer en Plötner in Duitschland en Moore c.s. in Amerika be-
wezen, dat de ijzerstofwisseling bij deze menscheii verstoord is. Toediening
van groote doses ijzer, tezamen met
HC1, is dan ook het therapeuticum
geworden bij den mensch.

Wat de aetiologie betreft bestaan er verschillende hypothesen. In hoe-
verre de achloorhydrie of achylie een rol speelt is niet bewezen. Ook het
dieet kan in deze van beteekenis zijn
(Plummer-Vinson syndroom), terwijl
het vrijwel uitsluitend voorkomen bij vrouwen tusschen 30 en 50 jaar
doet vermoeden, dat het physiologisch ijzerverlies bij de menstruatie door
deze patiënten niet voldoende kan worden aangevuld. Naast deze drie
oorzaken is echter tevens nog een zekere praedispositie noodig, wil het
symptomencomplex bij den mensch tot volledige ontwikkeling kunnen
komen. .Van die praedispositie werd\' al lang vermoed, dat zij erfelijk zou
zijn en in 1939 heeft
Lundholm aan de hand van een uitgebreid Zweedsch
materiaal bewezen, dat deze praedispositie inderdaad erfelijk is. Hij con-
cludeert tot een monohybride, dominante wijze van overerven. Op grond
van een nadere beschouwing van de door hem gepubliceerde gegevens
was mijn conclusie echter, dat hij eerder tot een recessieve wijze van over-
erven had moeten concludeeren. Hoe dit ook zij, uit dit korte overzicht
blijkt, dat er in sommige opzichten een opvallende overeenkomst bestaat
tuschen de ziektebeelden bij den mensch en het rund. Dit was dan ook de
reden, dat door mij, naast een bestudeering van 350 stamboomen, waar ik
hieronder op terugkom, tevens een onderzoek is ingesteld naar de gesteld-
heid van het bloed van een aantal lijders. Ik hoopte daardoor tevens iets
dieper door te kunnen dringen in de werking van het gen als zoodanig, of
misschien zelfs de primaire aangrijpingsplaats ervan te kunnen aangeven.

Daarbij kon bij de runderen met een gladde tong geen duidelijke anaemie
worden aangetoond. Men zou hoogstens van een subanaemischen toestand
kunnen spreken. Ook was er geen reëel verschil tusschen de hoeveelheden
Ijaemoglobine per erythrocyt. Dit bewijst echter naar mijn meening nog
niet, dat de ziektebeelden van mensch en rund twee totaal verschillende
moeten zijn, daar alle medische onderzoekers er op wijzen, dat, wil bij den
mensch de anaemie optreden, het noodzakelijk is, dat de patiënt aan een
voortdurend bloedverlies is blootgesteld. Dit is ook de reden, dat het ziekte-
beeld uitsluitend bij de vrouw optreedt op een leeftijd, waarop zij men-
strueert. Komt het bij vrouwen op hoogeren leeftijd of bij mannen voor,
dan lijden deze patiënten aan een chronisch bloedverlies, bijvoorbeeld
als gevolg van een ulcus, of door carcinoma der digestietractus.

Aangezien nu bij het rund periodiek bloedverlies zelden of niet voor-
komt, behoeft het dus ook niet te verwonderen, dat geen uitgesproken
anaemie werd aangetroffen. Men moet de anaemie bij de vrouw dan ook
niet als primair beschouwen, zooals vroeger door de medici geschiedde :
het is een zich niet kunnen herstellen van een, overigens physiologisch
bloedverlies.

Het niet aanwezig zijn van een anaemie bij het rund met een gladde

-ocr page 100-

tong, zou er op kunnen wijzen, dat we hier met een voorstadium van het
ziektebeeld te maken hebben, zooals dat, naar de meening van sommige
medici ook bij den man wordt aangetroffen. Deze meening wordt versterkt
door het resultaat, dat het bepalen der erythrocytendoorsneden opleverde
en het effect, dat toediening van ferrosulfaat en zoutzuur daarop had.

Als gemiddelde erythrocytendoorsnee bij vier normale runderen werd
gevonden
5.61 i 0.022 fj.. Bij een koe met een gladde tong, van denzelfden
stal was dit
5.06 i 0.022 /x, hetgeen dus aanzienlijk lager is. Door dit dier
per dag
20 gr FeSC>4 en 3° gr HC1 dil. te geven, steeg de gemiddelde door-
snee van zijn roode bloedlichaampjes binnen enkele dagen tot
5.41 ^ 0.047/x.

Een ander dier met een gladde tong, dat reeds gedurende langen tijd
FeS04 en HG1 had genuttigd, had een gemiddelde erythrocytendoorsnee
van
5,67 0.045 )jl, hetgeen dus als volkomen normaal te beschouwen is.
Door dit dier het ijzer te onthouden daalde deze waarde in 10 dagen tot
5.42 ± 0.045 H"

Op grond van deze resultaten lag het voor de hand, dat tevens een onder-
zoek werd ingesteld naar het serumijzergehalte bij de runderen met een
gladde tong. Deze onderzoekingen leverden een niet minder opmerkelijk
resultaat op. Daar echter zoo goed als geen normale gegevens hieromtrent
in de literatuur te vinden waren, werd eerst het s.ij.gehalte van gezonde
runderen bepaald. De resultaten van dit onderzoek waren in het kort de
volgende : uit 16 bepalingen werd als gemiddelde waarde gevonden :
226.72 ± 4.625y %.

Bij twee stiertjes met een gladde tong schommelde aanvankelijk het
s.ij. gehalte om
150 y %. Totdat plotseling deze gehaltes stegen tot de
vrijwel normale waarden van
200 tot 252.5 y %, een stijging, waarvoor
aanvankelijk geen verklaring te geven was, daar naar ik meende, in de
voeding geen verandering was opgetreden. Later bleek echter, dat toen de
stroovoorraad op ons instituut tijdelijk uitgeput geraakte, deze twee dier-
tjes op turfmolm waren gezet en daarop verder bleven staan. Bovendien
was bekend, dat dit product tamelijk rijk aan ijzer was, terwijl bij een
andere proef gebleken was, dat de dieren hier soms vrij groote hoeveel-
heden van op kunnen nemen.

Een drachtig rund met een gladde tong had een s.ij.gehalte van ongeveer
75 7 %; dus wel een zeer waarde. Na de partus steeg deze waarde
spoedig tot
100 a 120 y %, dus tot de hoogte, die bij de stiertjes ook ge-
vonden was, voordat ze op turfmolm kwamen te staan. Blijkbaar had het
kalf veel ijzer van de moeder gevraagd, waardoor de abnormaal lage
waarden verklaard kunnen worden. Het rund, dat voortdurend FeS04
en HC1 kreeg, had een s.ij.gehalte van
205 tot 222.5 Y %> dus vrijwel
normaal. Door deze koe het ijzer te onthouden daalde de waarde in enkele
dagen tot
175 en nog later tot 152.5 y %.

Bij de andere koe met een gladde tong steeg het s.ij.gehalte door het
verstrekken van ijzer in een paar dagen van
130 tot 220 y % ! Uit al deze
bepalingen blijkt, dat het serumijzergehalte bij de dieren met een gladde
tong sterk verlaagd is. Of het verbruik, dan wel de uitscheiding grooter is,
of de resorbtië moeilijker, is nog een open vraag, in ieder geval kan geconclu-
deerd worden, dat de ijzerstofwisseling gestoord is. Hieruit mag echter
nog niet geconcludeerd worden, dat de gladde tong een deficientieziekte
is en wel speciaal een gevolg van een ijzerdeficientie, alleen al om het
feit, dat men door het geven van ferrosulfaat niet alle symptomen kan doen

-ocr page 101-

herstellen en dat deze symptomen irreparabel zouden zijn is niet bewezen,
gezien de ervaringen in de humane geneeskunde. Wel kunnen door FeS04
het s.ij.gehalte en de erythrocytendoorsnee tot den norm worden terug-
gebracht, terwijl tevens het aspect en de conditie van de dieren aanzienlijk
verbeteren. Ook heeft dit een belangrijk verhoogende werking op de hoe-
veelheid haemoglobine per 100 ccm bloed. Vrijwel hetzelfde resultaat
werd echter bereikt door toediening van een groote hoeveelheid onuit-
getrokken biergist, al of niet in combinatie met HC1. Geen van deze beide
therapiën had echter eenig effect op de gladheid van de tong, zulks in
tegenstelling met de resultaten bij den mensqh.

Overigens is het uit praktisch oogpunt heelemaal niet belangrijk, dat er
geen goede therapie gevonden is, aangezien we hier met minderwaardige
dieren te doen hebben, die lijdende zijn aan een
erfelijk gebrek. Deze ziekte
te elimineeren is dus een foktechnisch probleem en geen ziektekundig.

Ook was bij de kalveren met een gladde tong geen achylie of achloor-
hydrie aanwezig. (Door bij een paar dieren lebmaagfistels aan te leggen,
was het mogelijk den lebmaaginhoud van normale en afwijkende kalveren
te bemonsteren). Of deze achylie misschien op ouderen leeftijd wel op-
treedt, zooals dat bij een mensch bekend is, is om technische redenen niet
uitgemaakt kunnen worden.

Wat het genetisch onderzoek betreft, bleek dat de stamboomen van
ongeveer
350 dieren, die werden nagegaan, steeds, zoowel via den vader
als via de moeder teruggingen naar eenzelfden stier, dien ik het nummer
37292 gaf. Als regel ging dit via diens zoon 39131, soms was het ook een
andere zoon van
37292, maar dan kwamen er tegelijk meestal veel register-
dieren in den stamboom voor, zoodat het niet was uit te sluiten, dat het
toch nog de stier
39131 geweest was, van wien de lijders de eigenschap
gekregen zouden kunnen hebben. Tijdens mijn onderzoek heb ik dan ook
sterk den indruk gekregen, dat de stier
39131 de bron van het kwaad
geweest is. Aangezien deze stier een niet-volbloed koe tot moeder had,
zou het waarschijnlijk zijn, dat door deze koe de eigenschap in de stamboek-
fokkerij is terecht gekomen.

Vooraf hadden verschillende fokkers mij meegedeeld, dat het gebrek
soms enkele generaties niet zichtbaar was, om dan plotseling weer op te
dagen, bijvoorbeeld, wanneer twee verschillende bloedlijnen bij elkaar
kwamen. Dit deed reeds vermoeden, dat we met een recessieve wijze van
overerven te doen zouden hebben. Toch was dit aanvankelijk niet uit het
stamboomonderzoek te concludeeren, daar zich gevallen voordeden, die zich
zoowel bij recessiviteit als bij dominantie lieten verklaren. Toen deze stam-
boomen echter verder werden uitgewerkt, bleek, dat de ouders van af-
wijkende dieren soms beide een absoluut normaal phaenotype hadden en
dit was alleen bij recessiviteit te verklaren. Wanneer immers het gebrek
op een dominanten factor berustte, zou minstens een der ouders een
afwijkend phaenotype moeten hebben, daar dan toch minstens een van
beide ouders heterozygoot voor de eigenschap zou moeten zijn, hetgeen
zich in het phaenotype zou moeten openbaren, juist omdat de eigenschap
op een dominanten factor berustte.

Voor dominantie zou verder nog pleiten één geval, dat ik vond, namelijk
een paring van twee dieren met een gladde tong, die een volkomen normaal
kalf opleverde. Immers, wanneer het gebrek op een recessieven factor
berustte, zouden de beide ouders, zijnde lijders, homozygoot zijn en deze

-ocr page 102-

zouden dan niet anders dan afwijkende nakomelingen kunnen geven.
Bij dominantie is dit wel mogelijk, immers twee heterozygote ouders
kunnen dan 25 % normale nakomelingen voortbrengen. Ik hoop hier
aanstonds nog even op terug te komen, daar zich tal van gevallen voor-
deden, die, in overeenstemming met de zoo pas genoemde practijkervaring,
pleitten voor recessiviteit. Zeer vaak, ja zelfs als regel vond ik in de stam-
boomen geen ononderbroken reeks van lijders ; tallooze malen werd uit
twee phaenotypisch volkomen normale dieren toch een afwijkend kalf
geboren, een feit, dat op recessiviteit wijst. Om dit te bewijzen heb ik
getracht na te gaan, in welke verhouding lijders en gezonde dieren in de
F2-generatie optraden. Bij dominantie zou dit 3 lijders tegen 1 gezond
individu moeten zijn, of indien de factor bij homozygotie letaal was 2
lijders en 1 normaal. Bij recessiviteit wordt het 1 lijder op 3 gezonde
individuen.

Nu vond ik 146 paringen Fj X Ft, d.w.z. van dieren, die met zekerheid
heterozygoot waren. Van de moeders werd de heterozygotie afgeleid uit
het feit, dat zij dochters waren van een homozygoot abnormalen stier en
tevens een normaal phaenotype hadden. Van de vaders uit het feit, dat zij
kalveren met een afwijkend phaenotype verwekt hadden.

Van deze 146 parigen waren 18 niet meer na te gaan. Van de overige
F2-dieren hadden 38 een gladde tong, terwijl 90 een normaal phaenotype
vertoonden. Theoretisch had dit bij recessiviteit moeten zijn 32 een af-
wijkend en 96 een normaal phaenotype, getallen, die dus goed overeen-
komen, zooals trouwens ook wiskundig kon worden bewezen.

Een ander bewijs voor recessiviteit was het laten verrichten van een
6-tal proefparingen van twee lijders. Alle 6 maal, dat ik in de gelegenheid
was dit te doen, leverde de paring een afwijkend kalf op. In de practijk
werden eveneens 6 paringen van twee lijders gevonden. Hierbij was er
één die een normaal kalf opleverde, het geval, dat ik zooeven reeds noemde.
Op grond van het voorgaande werd echter aangenomen, dat we hier met
een foutieve aangifte bij het stamboek te maken hebben.

Wanneer nu bewezen is, dat een nadeelige eigenschap berust op een
erfelijken factor, dan volgt daaruit, dat, als niet tijdig maatregelen worden
getroffen, in korten tijd zoo\'n gebrek door den geheelen veestapel ver-
spreid kan worden. Het spreekt vanzelf, dat in de allereerste plaats de
homozygoot abnormale dieren tot die verspreiding bijdragen, doch ook
een heterozygote stier, die dus een normaal phaenotype heeft, zoodat er
dus niet aan het dier te zien is, dat hij bij zijn nakomelingen het gebrek
veroorzaken kan, kan aan de veehouderij groote nadeelen berokkenen,
vooral wanneer het een dier is, dat wegens productie of exterieur de aan-
dacht trekt. Zoo zijn een paar heterozygote stieren bekend, waarvan respec-
tievelijk 80 zoons en 85 dochters en 95 zoons en 120 dochters in een stam-
boek zijn ingeschreven. Nemen wij een oogenblik aan, dat alle koeien, die
door zoo\'n stier gedekt zijn een normaal genotype hadden, (wat zeker niet
het geval was), terwijl alleen de in het stamboek opgenomen zoons voor
de fokkerij gebruikt zijn, wat ook niet zoo is, (tal van stieren werden reeds
gebruikt vóór de keuring of gingen na afkeuring naar een niet-stamboek
fokker), dan heeft één zoo\'n heterozygote stier rond 50 heterozygote zoons
geleverd. Deze 50 stieren hebben, laag geschat, elk 50 heterozygote nako-
melingen verwekt, wat dus een totaal wordt van 2500 heterozygoten
(weer aangenomen, dat de moeders homozygoot normaal waren). En

-ocr page 103-

dit is dan in twee generaties van slechts één preferenten stier ! Deze cijfers
zijn veel te laag geschat, aangezien zeker.niet alle vrouwelijke dieren een
normaal genotype hadden, terwijl ook niet-stamboekstieren gebruikt
werden. De juiste aantallen doen echter niet zoo veel terzake, het is zonder
meer mogelijk, aldus een indruk te krijgen van de groote gevolgen, die het
gebruik van heterozygote stieren kan hebben. Zijn de stieren homozygoot
afwijkend, dan wordt het natuurlijk nog aanzienlijk erger. Dat lijders nog
voor de fokkerij gebruikt kunnen worden is dus onjuist en opname in een
stamboek moet dan ook ten stelligste worden ontraden. Voor een snel
elimineeren van het gebrek ware het zelfs juister, indien ook de hetero-
zygote dieren van de fokkerij werden uitgesloten, maar dit zal niet een-
voudig zijn door te voeren, aangezien alleen door proefparingen is uit te
maken of een stier heterozygoot is, wegens zijn normaal phaenotype. En
dat is naar mijn meening niet uitvoerbaar. Eenvoudiger is natuurlijk om
het in de practijk te laten blijken, maar de controle hierop zal niet een-
voudig uitvoerbaar zijn. Bovendien worden de meeste stieren weinig langer
dan één jaar voor de fokkerij gebruikt. Van stieren, die langer worden
aangehouden en later eventueel preferent zullen worden verklaard, mag
men eischen, dat zij homozygoot zijn voor de normale tong.

Samenvatting : Er werd een overzicht gegeven van de klinische verschijn-
selen, welke men waarneemt bij runderen, die lijden aan een z.g. „gladde
tong" (epitheliogenesis imperfecta linguae bovis). Tevens is aangetoond,
dat dit gebrek, dat in vele opzichten overeenkomst vertoont met de ziekte
van
Knud Faber bij den mensch (laag serumijzergehalte, kleine erythro-
cytendoorsnede etc.), erfelijk is, namelijk berust op een enkelvoudigen
factor. De eigenschap is recessief ten opzichte van de „normale" tong,
hetgeen de eliminatie van het, reeds sterk verbreide, gebrek zeer bemoei-
lijkt. Hierdoor zijn immers de heterozygote dieren alleen door proef-
paringen als zoodanig te onderkennen, hetgeen belangrijke finantieele
bezwaren met zich mee zou brengen. Dat de phaenotypisch afwijkende
dieren (de homozygote dus), van de fokkerij dienen te worden uitge-
schakeld, mag als vanzelfsprekend worden beschouwd. Van preferent te
verklaren dieren mag men eischen, dat zij homozygoot zijn voor de nor-
male tong.

Zusammenfassung.

Verfasser gibt ein Uebersicht über die klinischen Erscheinungon bei Rindern, die an
der sog. „glatten Zunge" (Epitheliogenesis imperfecta linguae bovis) leiden. Weiter
wurde nachgewiesen, dass dieser Fehler, der in vieler Hinsicht Ubereinkunft zeigt
mit der Krankheit von
Knuq Faber beim Menschen (niedriger Serumeisengehalt,
kleiner Erythrozytendurchmesser usw.) erblich ist, nämlich auf einen einfachen Faktor
beruht. Die Eigenschaft ist rezessif gegenüber der „normalen Zunge", wodurch die
Elimination des bereits weit verbreiteten Fehlers sehr erschwert wird. Hierdurch sind
nämlich die heterozygoten Tiere allein durch Versuchspaarung zu erkennen, eine
Methode, die auf erhebliche finanzielle Schwierigkeiten stossen würde. Dass die phaeno-
typisch abweichenden Tiere (also die homozygoten) von der Nachzucht ausgeschlossen
werden müssen, darf als selbstverständlich angesehen werden. Von als präferent zu
erklärenden Tieren kann man fordern, dass sie für die normale Zunge homozygot sind.

Summary.

The author gives a review about the clinical symptoms observed in cows suffering
from a. s. c. smooth tongue (epitheliogenesis imperfecta linguae bovis). At the same
time he shows that this defect, which in many respects shows resemblance with the

-ocr page 104-

disease of Knud Faber in man (low serum-iron percentage, small section of the
erythrocytes, etc.) is heriditary, viz. rests on a simple factor. The property is recessive
in respect to the normal tongue, which interferes the elimination of the already
strongly spread defect. In consequence of this, the heterozygote animals can only
be distinguished by means of test-matings, which would entail important financial
difficulties. It must be taken for granted that the phaenotypical deviating animals
(homozygotes) ought to be eliminated from breeding. One may demand from animals,
that are declared to be preferent, that they are homozygote to the normal tongue.

Résumé.

L\'auteur donne un aperçu des symptômes cliniques observés chez les bovidés, qui
souffrent de la maladie appelée „langue glabre" (epitheliogenesîs imperfecta linguae
bovis). Ce défaut ressemble sous beaucoup de rapports à la maladie de
Knud Faber
chez l\'homme (faible teneur du sérum en fer, petit diamètre des erythrocytes, etc.)
et est héréditaire. L\'hérédité repose sur un facteur simple; ce facteur est récessif vis à vis
de la langue „normale", ce qui rend l\'élimination du défaut, qui est d\'ailleurs fort
répandu, excessivement difficile. En effet les animaux hétérozygotes ne peuvent être
reconnus que par des expériences de croisement, ce qui entraîne des charges financières.
Il va de soi que les animaux différant du phénotype (donc les homozygotes) doivent
être éliminés de la reproduction. On pourrait exiger des animaux d\'élite qu\'ils soient
homozygotes pour la langue normale.

MEDEDEELINGEN
VAN DEN VEEARTSENIJKUNDIGEN DIENST.

Uit de laboratoria der Rijksseruminrichting.
Directeur Dr. C. J. DE GIER.

DE SUBLIMAAT-TITRATIE, TOEGEPAST OP HET BLOED-
SERUM DER VERSCHILLENDE DIERSOORTEN, AAN DE
RIJKSSERUMINRICHTING GEBRUIKT BIJ DE BEREIDING
DER VERSCHILLENDE SERA

door

Dr. A. J. S. VAN ALPHEN en Ir. C. H. NIEUWLAND.

II.

In het eerste artikel over dit onderwerp, verschenen in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde van 1941, pag. 975, werd uiteengezet, hoe zich
langzamerhand uit de Takata-reactie, door
Jeszler toegepast voor het
onderscheiden der levercirrhoses van andere leverziekten, de sublimaat-
titratie ontwikkelde.

De wijze van uitvoering der titratie werd nauwkeurig omschreven,
terwijl tevens werden vermeld de uitkomsten, verkregen bij de toepassing
dezer titratie op het bloedserum van de verschillende diersoorten, aan de
Rijksseruminrichting te Rotterdam gebruikt bij de bereiding der ver-
schillende sera. Tevens werd in uitzicht gesteld, dat deze titraties op ver-
schillende tijdstippen zouden worden herhaald teneinde te kunnen nagaan,
of door de verkregen uitkomsten aanwijzingen zouden kunnen worden
verkregen voor het ontstaan van pathologische afwijkingen bij de dieren,
in verband waarmede dan de wenschelijkheid zou\'kunnen blijken, hen
tijdelijk rust te geven of voor de serumbereiding geheel uit te schakelen.

Thans zijn in totaal een drietal reeksen dezer titraties verricht en geven
wij in de beide onderstaande tabellen de daarbij voor serumpaarden en
serumossen verkregen uitkomsten :

-ocr page 105-

No.

Ziekte

Sublimaat-titer

No.

Ziekte

Sublimaat-titer

Serie

Serie

I

II

III

I

II

III

2

Vlekziekte

2,4

2,4

3,\'

74

Vlekziekte

2,5

2,5

2,6

9

2.5

2,6

2,4

106

Miltvuur

2,6

2,6

2,7

11

»,

2,9

2,7

2,6

108

,,

2,6

2,6

2,9

12

»,

2,5

2,4

2,5

104

Bacillaire pest

2,4

2,4

2,5

i8

»

2,6

2,8

2,9

>13

Pneumonie strept.

2,5

2,5

2,3

■9

))

2,7

2,4

2,8

114

2,5

2,7

2,4

22

»

2,7

2,4

2,8

"5

2,5

2,4

2,3

24

2,5

2,9

2,6

116

2,9

2,8

2,4

29

n

3>\'

2,7

2,6

117

2,5

2,8

2,0

31

3 ;

2,5

2,4

2,7

1 \'9

Staphylococcen

2,6

2,7

2,9

33

2,7

2,7

2,6

121

2,4

2,8

2,9

34

•>

2,9

2,5

2,7

122

Goedaardige droes

2,4

2,6

38

1}

2,8

2,8

2,7

123

2,9

2,9

3,0

40

) 9

2,9

2,9

2,6

124

»»

2,6

2,7

4\'

,,

2,6

2,6

2,7

!25

2,4

2,4

44

»

2,9

2,6

2,9

127

M

2,4

2,8

47

i)

2,3

2,4

2,5

128

2,4

2,4

5"

2,7

2,4

2,4

130

Viscosus equi

2,6

2,6

2,6

57

»,

2,7

2,7

2,7

134

Abortus

2,7

2,6

2,8

58

2,5

2,5

2,7

135

Borstziekte

2,7

2,5

2,7

59

2,4

2,7

2,7

136

,,

2,9

2,8

2,9

62

»>

2,5

2,5

2,6

140

Coli

2,3

2,4

2,5

65

>1

2,7

2,4

2,6

141

2,5

2,4

2,6

67

2,3

2,4

M

146

Ovale bacillen

2,9

3,2

2,9

68

»»

2,3

2,4

2,5

147

2,6

2,8

2,9

69

»)

2,5

2,7

2,8

150

Viscosus equi

2,6

2,8

71

ï)

2,8

2,9

3,0

\'5\'

2,4

3>1

72

»»

2,5

2,7

2,8

\'52

2,7

2,7

Tabel 2. Sublimaattiter van runderserum (serumossen).

No.

Ziekte

Sublimaat-titer

No.

Ziekte

Sublimaat-titer

Serie

Serie

I

II

III

I

II

III

I

Staphylococcen

2,0

2,0

\',9

21

Borstziekte

1,6

1,6

1,7

3

Septicaemie

2,0

i,8

24

Miltvuur

\',7

\',4

\',7

4

2,0

2,0

\',9

25

1,8

1,4

i,7

5

2,0

\',9

\',9

26

2,2

2,2

2,2

10

ï.

i,6

1 >5

1,9

27

>,9

2,0

1,8

8

Sept, pleuropn.

i»7

\',5

i>5

35

Streptococcen

i>9

1,8

>,8

12

Coli

2,0

2,0

2,0

36

>j

i,9

\',7

>,8

\'3

i,4

i,7

1,8

59

Para-coli

i,4

i>5

1,6

»4

i,5

\',5

1,8

60

. „

\',5

i,7

1,6

16

»»

1,4

1,6

2,1

70

Abortus

\',9

i,7

2,0

>7

2,1

2,0

2,1

71

1,

1,2

M

\',4

\'9

Borstziekte

1,8

1,8

>,8

72

,,

1,8

1,8

20

2,0

2,1

\',7

79

Pyogenes

1,8

i,9

\',9

-ocr page 106-

Paardenseru m ............

Serie I

Serie II

Serie III

Gemiddeld :..............

gelegen tusschen : .........

2,59
2,3 en \'3,1

2,60
2,4 en 3,2

2,66
2,3 en 3,1

Runderserum ...........

Serie I

Serie II

Serie III

Gemiddeld :..............

gelegen tusschen : .........

1,76

1,2 en 2,2

1.75
1,1 en 2,1

1,80
1,4 en 2,2

Van negen paarden en vijf runderen konden de periodieke bepalingen
van de sublimaattiters niet worden voortgezet, aangezien deze gedurende
het tijdvak waarin de proeven werden genomen stierven of wegens
gebreken van verschillenden aard moesten worden opgeruimd.

Met het doel de verkregen resultaten te kunnen vergelijken met de
sublimaattiters van normale dieren, werd het serum onderzocht van
het bloed van 12 runderen en 9 paarden, ons welwillend ter beschikking
gesteld door den Directeur van het Openbaar Slachthuis te Rotterdam.
Deze dieren waren alle gezond en bij de keuring werden geen patholo-
gische afwijkingen waargenomen.

De uitkomsten dezer titraties worden vermeld in de nog volgende
tabellen Nos. 7 en 8 en kunnen als volgt in het kort worden samengevat :
De sublimaattiter bedroeg bij normale paarden gemiddeld 2,6, vari-
eerende van 2,0 tot 2,9. Bij normale runderen bedroeg de sublimaattiter
gemiddeld 1,9, varieerende van 1,6 tot 2,1.

Bij een nadere vergelijking der voor normale en voor serumdieren
verkregen uitkomsten kan nu het volgende worden geconcludeerd :

1. Zoowel bij paarden als bij runderen blijkt de sublimaattiter zich
tusschen tamelijk van elkaar verwijderde grenzen te bewegen, onverschillig
of het normale dieren betreft of die, welke voor de bereiding van sera
tegen verschillende infectieziekten worden gebezigd.

2. Over het algemeen is de titer van paardenserum hooger dan die van
runderserum.

3. Er doen zich gevallen voor, waarbij de titer gedurende het geheele
tijdvak der proefnemingen stationair blijft en dan öf bijzonder laag óf
zeer hoog kan zijn ; hier is dan wellicht sprake van een individueele eigen-
schap van het betreffende dier.

4. Sterke stijgingen en dalingen kunnen worden waargenomen zonder
dat in den gezondheidstoestand van het dier daarvoor eenige aanleiding
is vast te stellen.

5. Uit de proeven is niet gebleken, dat een plotselinge daling van de
sublimaat-titer samengaat met optredende pathologische afwijkingen
bij de dieren, in verband waarmede het wenschelijk moet worden geacht
deze tijdelijk of permanent voor de serumbereiding uit te schakelen.

6. Zouden door een verhoogde functie van de lever, noodzakelijk voor
de aanvulling der periodiek ontnomen aanzienlijke hoeveelheden bloed,
veranderingen in dit orgaan optreden, dan worden deze dus niet aange-
toond door scherpe dalingen in den sublimaattiter, zooals zulks bij lever-
ziekten van anderen aard het geval is.

-ocr page 107-

De mogelijkheid behoeft echter niet uitgesloten te worden geacht, dat
afwijkende sublimaattiters toegeschreven zouden mogen worden aan
een „anaemischen toestand" der serumdieren, veroorzaakt door het voort-
durend periodiek ontnemen van bloed, de vorming van immuunstoffen
of door het ontstaan van afwijkingen in de bloedvormende organen,
waardoor dan \'primair veranderingen in de hoeveelheden albumine en
globuline in het bloedserum zouden kunnen zijn opgetreden.

Wij hebben het daarom wenschelijk geacht na te gaan of er verband
bestaat tusschen de sublimaattiters der serumdieren eenerzijds en de
eiwitverhoudingen in de betreffende sera anderzijds.

Zulks geschiedde mede naar aanleiding van de resultaten, verkregen
bij de uitvoering der ,,
Sublimaatproef" (dus niet de sublimaattiter !) zooals
deze werd toegepast door verschillende onderzoekers, die gedurende
het laatste decennium aan de Medische Kliniek der Diergeneeskundige
Hoogeschool te Hannover onder leiding van Prof. Dr.
Th. Oppermann
het verband bestudeerden tusschen den uitslag van deze sublimaatproef
en het gehalte en den aard der verschillende eiwitstoffen, aanwezig in het
bloedserum van gezonde en van zieke dieren, speciaal van die, lijdende aan
infectieuse anaemie.

Uit hetgeen in het volgende literatuuroverzicht wordt vermeld omtrent
de waarde, welke door deze verschillende onderzoekers werd toegekend
aan de sublimaatproef eenerzijds en aan de bepaling van het totaal eiwit-
gehalte en het quotiënt albumine : globuline anderzijds, blijkt, dat zoowel
bij de beschouwing van elk afzonderlijk als in onderling verband, daaraan
bij het vaststellen van de diagnose ,,infectieuse anaemie" geen al te groote
waarde moet worden toegekend.

Volgens Oppermann zou de sublimaatproef een belangrijk hulpmiddel
zijn bij de diagnose van infectieuse anaemie en hierop berusten, dat bij
aan deze ziekte lijdende dieren veranderingen optreden in de in het
bloedserum aanwezige eiwitten. De hoeveelheid eu-globuline zou namelijk
toenemen tengevolge van vermeerderden afbraak van cellen, in \'t bijzonder
van roode bloedlichaampjes door het anaemie-virus. Waar nu dit eu-
globuline door verdunde sublimaat-oplossingen zou worden gepraecipi-
teerd, blijkt hieruit duidelijk de samenhang tusschen een en ander.

Sublimaatproef. Voor de diagnose der infectieuse anaemie werd de subli-
maatproef het eerst toegepast door
Fulton, daartoe aangemoedigd
door de resultaten, die tevoren door
Horgan, Bennett en Kenny
werden bereikt bij de diagnose van trypanosomiase bij kameelen. Zij
toonden aan, dat in het serum van gezonde dieren met een sublimaat-
oplossing in een verdunning van i : 20.000 geen uitvlokking plaats had,
daarentegen wel met een meer geconcentreerde oplossing. In gevallen
van trypanosomiase werd bij toevoeging der sublimaat-oplossing 1 : 20.000
een reactie verkregen onder vorming van een lichte troebeling tot een
uitgesproken neerslag. In serum van zieke dieren zouden zelfs nog duidelijk
uitvlokkingen optreden bij toevoeging van sublimaat-oplossingen in nog
grootere verdunningen, zelfs tot
1 : ^0.000. Fulton kwam op grond van
zijn onderzoekingen tot de volgende uitspraak. Het serum van gezonde
paarden geeft bij toevoeging van een sublimaat-oplossing in een ver-
dunning van i : 20.000 "nog juist een eiwituitvlokking, zelden echter bij
toevoeging in grooter verdunningen. In gevallen van infectieuse anaemie

-ocr page 108-

vertoont het paardenserum nog een duidelijke reactie bij toevoeging van
een sublimaat-oplossing in een verdunning van i : 100.000. Het stadium
der ziekte is hierbij niet van invloed, zoodat door toepassing van de
sublimaatproef zoowel de acute en sub-acute als de chronische gevallen
kunnen worden onderkend.

Aanvankelijk werd zoowel door Horgan, Bennett en Kenny als door
Fulton de proef zoodanig uitgevoerd, dat bij een druppel bloedserum
een druppel van de verdunde sublimaat-oplossing werd gevoegd. Door
H. Meyer werd de proef later aldus gewijzigd : 5 ccm bloed werd op
de gebruikelijke wijze met de holle naald aan de jugulairvene ontnomen.
Na minstens 10 uur rust heeft zich genoeg serum afgescheiden. In elk
van een reeks z.g. ,,A"buisjes voegt men bij 1 ccm sublimaat-oplossingen
van toenemende verdunningen van 1 : 20.000, 1 : 30.000, 1 : 40.000,
i : 50.000, i : 80.000 en 1 : 100.000, achtereenvolgens één druppel van het
te onderzoeken serum en schudt goed om. De bij een eventueel aanwezige
toename van globuline optredende uitvlokkingen bezinken na eenigen tijd
op den bodem der buisjes. Hij kwam bij de op deze wijze uitgevoerde
sublimaat-proeven tot dezelfde conclusie als
Fulton, n.1. deze, dat in
serum van gezonde paarden zelden een reactie wordt verkregen bij toe-
voeging aan een sublimaat-oplossing 1 : 30.000, doch dat daarentegen serum
van aan infectieuse anaemie lijdende paarden reageert met veel zwakkere
sublimaat-oplossingen onder vorming van een duidelijk eiwitneerslag.

Valleé, Guillot en Quentin komen bij de toepassing van de
sublimaat-proef volgens
Fulton tot de gevolgtrekking, dat deze niet
specifiek zou zijn voor de infectieuse anaemie, maar ook bij andere ziekten
(droes, wormen, e.a.) een positieven uitslag kan geven. Zij beschouwen
het ontstaan van slieren en neerslagen bij verdunningen van 1 : 50.000
en
i : 60.000 nog als een twijfelachtig resultaat, terwijl Meyer en
Schweiger de sublimaatproef als positief beschouwen, wanneer bij
verdunningen van 1 : 40.000 en grooter de vorming van slieren en neer-
slagen wordt waargenomen.

Ook Oppermann is deze meening toegedaan. Meyer concludeert, dat
het aanbeveling verdient de sublimaatproef, die in 70 % der gevallen van
infectieuse anaemie bij paarden een positieve reactie geeft en waarmede
zoowel chronische als subacute en acute gevallen kunnen worden gedia-
gnostiseerd, bij het bloedonderzoek steeds toe te passen.

Schmitt verrichtte vergelijkende onderzoekingen met de sublimaatproef
en de refractie van het serum voor de diagnose der infectieuse anaemie.
Daarbij vond hij in die gevallen, waarin de sublimaatproef in verdun-
ningen van i : 20.000 en 1 : 30.000 nog een positieve reactie gaf, refracto-
metrisch een aanzienlijke stijging van het globuline-gehalte en besluit
hieruit, dat bij sublimaat-proeven met deze twee „uitvlokkingen" (slier-
vorming of neerslag) een „vermoeden" kan worden uitgesproken betref-
fende infectieuse anaemie en bij die met „drie uitvlokkingen en meer"
zekerheid daaromtrent kan worden aangenomen.

Heider wijst er op, dat de sublimaatproef zelfs in nog grootere
verdunningen als 1 : 100.000 positi^\' kan uitvallen, wanneer de paarden
vóór het ontnemen van het bloed zich in sterke mate hebben bewogen.

Lerner, die de sublimaatproef toepaste bij 220 paarden met infec-
tieuse anaemie, constateerde dat deze proef voor de betreffende diagnose
een waardevol hulpmiddel is en gemakkelijk uit te voeren.

-ocr page 109-

Hecke kwam in 1934 tot een volkomen veroordeeling van de subli-
maatproef; hij beschouwt de toepassing daarvan als hulpmiddel bij de
diagnose van infectieuse anaemie als gevaarlijk, aangezien hij bij zijn
onderzoekingen sterke neerslagen verkreeg bij gezonde dieren en omgekeerd
in het geheel geen neerslagen bij aan infectieuse anaemie lijdende dieren.

Dat de beoordeeling omtrent de bruikbaarheid van de FuLTON\'sche
sublimaatproef als hulpmiddel bij de diagnose van infectieuse anaemie
verre van eensluidend is, blijkt bovendien uit de mededeeling in het
proefschrift van
Wilhelm Kirchmeyer, dat Oppermann, Meyer, Ur-
bain,
Guillot en Quentin haar als bruikbaar en waardevol voor de
betreffende diagnose beschouwen, Rossi,
Ramon en Lemétayer haar
daarentegen daarvoor niet geschikt achten en
Vélu, Zottner en Povéro
de diagnostische waarde in twijfel trekken.

Lemétayer heeft de sublimaatproef toegepast bij serumpaarden, o.a.
antidiphtherie-, antitetanus-, antipest-, antigasoedeem- en antipneu-
moniepaarden en constateerde hierbij een veelvuldig optreden en toenemen
der reactie.

De bij infectieuse anaemie in het bloedserum van paarden aanwezige hoeveelheden
albumine en globuline
: In de literatuur worden omtrent de in het serum
van gezonde paarden aanwezige hoeveelheden albumine en globuline
de volgende opgaven aangetroffen.

Tabel 4.

Albumine

Globuline

Quotiënt

Hammarsten

2.67%

4,56 %

0,59

v. Deseö

2,74%

4,\'6%

0,66

proc. v. totaal

proc. v. totaal

eiwit

eiwit

Schermer

40—60 %

60—40 %

± ■,—

Keese

55—40 %

45-6o%

± i,—

Schermer constateert, dat bij gezonde paarden het totaal eiwit
nimmer beneden 7 % ligt.

Volgens Keese stijgen na de voedering de gehalten aan totaaleiwit en
aan albumine. Bij hongertoestand en bij zwaren arbeid nemen de gehalten
aan totaal-eiwit en aan globuline af.

Schermer en zijn medewerkers vonden, dat bij infectieuse anaemie
het gezamenlijk gehalte aan proteïnen daalt, evenals het gehalte aan
albumine, terwijl de hoeveelheid globuline stijgt. Zij nemen aan, dat bij
een paard het bestaan van anaemie mag worden aangenomen, wanneer
het totaal eiwitgehalte beneden 7 % daalt en het gehalte hiervan aan
albumine minder dan 50 % bedraagt. Overeenkomstige veranderingen in
de hoeveelheden der in het serum aanwezige proteïnen constateerden zij
eveneens bij ernstige koliek, morbus maculosus, pneumonie, droes, tuber-
culose, chirurgische etteringen en kwaadaardige tumoren. De toename
van het gehalte aan globuline zou volgens hen het gevolg zijn van een ver-
meerderden afbraak van cellen en zou steeds daar worden waargenomen,
waar cellen in grootere mate dan physiologisch regel is ten gronde gaan.

-ocr page 110-

In 1930 heerschte er bovendien omtrent de veranderingen, welke
optreden in de gehalten aan verschillende proteïnen in bloedserum van
aan infectieuse anaemie lijdende paarden nog maar weinig eenstemmigheid.

Door Hammarsten, v. Deseö en Schermer werd aangegeven, dat in
een zoodanig geval het gehalte aan totaal eiwit zou dalen ; door
Luy
werd daarentegen in diens proefschrift vastgesteld, dat bij infectieuse
anaemie het gezamenlijke proteïne-gehalte stijgt evenals het globuline-
gehalte, terwijl het albumine-gehalte daalt. Het quotiënt albumine :
globuline zou dan dus dalen.

Nadat sindsdien onder leiding van Prof. Dr. Oppermann velerlei .onder-
zoekingen omtrent de samenstelling van het bloedserum van aan infectieuse
anaemie lijdende paarden werden verricht, kwam in 1939
Berthold
Meyer tot de uitspraak, dat de bepaling van het totale eiwit-gehalte,
alsmede van het quotiënt albumine : globuline een goed hulpmiddel zou
zijn bij het diagnostiseeren van de infectieuse anaemie. Het totaal-eiwit
is dan gedaald, evenals het genoemde quotiënt.

Na hetgeen hierboven is uiteengezet omtrent de sterk uiteenloopende
beoordeelingen der verschillende onderzoekers van de sublimaatproef
eenerzijds en van het totaal eiwitgehalte en quotiënt albumine : globuline
anderzijds, volgen in onderstaande tabellen de resultaten, verkregen bij
het onderzoek naar het bestaan van een eventueel verband tusschen den
sublimaattiter en de eiwitverhoudingen in de sera van normale paarden
en runderen en van de aan de Rijksseruminrichting bij de serumbereiding
gebezigde dieren.

Voor het onderzoek werden van de Ille reeks sera (tabellen 1 en 2)
die uitgezocht met verschillende en opklimmende sublimaattiters.

De eiwitbepalingen werden verricht volgens de methode van Howe,
zooals deze is aangegeven in : „Klinische Methoden — Scheikunde en
Microscopie van Dr.
P. Muller, 1938", waarbij als opvangvloeistof voor
de overgedestilieerde ammonia volgens
Reith een verzadigde boorzuur-
oplossing (4,1 %) wordt gebezigd en een tweekleurige indicator (meng-
indicator, zijnde een alcoholische oplossing van methylrood en broom-
kresolgroen).

Tabel 5. Serum runderen.

<u

»

4j

V

Percentage v.

G

c

G

c

totaal

eiwit

No.

Ziekte

v

e ^

3 0-

3 v 0

XI

fcs

3

3
.0

h

a

XI

O

X

0

Albu-

Glo-

0
H

<

O

<

3

mine

buline

7\'

Abortus ...........

1.4

8,91

2,87

6,04

0,48

32,2

67,8

8

Sept. Pleuropneumonie

".5

7.43

3.45

3.98

0,87

46,4

53,6

60

Para coli...........

1,6

7,26

2,76

4,50

0,6l

38,0

62,0

24

Miltvuur...........

1.7

7,22

2,74

4,48

0,6l

38,0

64,0

\'9

Borstziekte .........

1,8

7-23

3.44

3.79

0,91

47,6

-52,4

5

Septicaemie ........

1.9

7,26

3.57

3.69

0,97

49,2

50,8

12

Coli...............

2,0

6,56

3.77

2,79

\',35

57-4

42,6

17

Coli...............

2,1

6,56

3.23

3,33

0,97

49.2

50,8

26

Miltvuur...........

2,2

6,79

3.20

3,59

0,89

47.1

52,9

Gemiddeld :........

1,8

7.25

3.23

4,02

0,80

45.0

55,o

-ocr page 111-

Tabel 6. Serum paarden.

ij

t;

V

Percentage v.

c

C

c

G

totaal

eiwit

No.

Ziekte

u

rt 0

g ^
30--

3 vP
_Q O\'

fci
3

3

.n

H

re

O

-Q

0

Albu-

Glo-

0
H

<

O

<

O

mine

buline

\' 17

Pneum. strept.......

2,0

6,39

2,48

3,9\'

0,63

38,8

6 1,2

I \'3

,, ,» ......

2.3

6,21

2,36

3,85

0,6l

38,0

62,0

\'15

,, ,, ......

2,3

7,oi

1,96

5,05

0,39

28,0

72,0

114

,, ,, ......

2,4

6,25

2,5\'

3,74

0,67

40,2

59,8

104

Bacill. pest.........

2,5

6,79

2,13

4,66

0,46

31,4

68,6

14 r

Coli...............

2,6

8,20

2,19

6,01

0,36

27,0

73,°

130

Viscosus equi.......

2,6

6,—

2,63

3,37

0,78

43,8

56,2

106

Miltvuur...........

2,7

6,84

2,68

4,16

0,64

39,2

60,8

134

Abortus ...........

2,8

7,42

2,26

5,>6

0,

44

30,5

69,5

136

Borstziekte .........

2,9

7,10

2,89

4,21

0,69

40,7

59,3

123

Goedaardige droes.. .

3,0

6,80

3,69

3,\'"

0,84

54,2

45,8

151

Viscosus equi.......

3,1

7,44

3,64

3,80

I,

04

48,9

5\',i

Gemiddeld :........

2,6

6,87

2,62

4,25

0,62

38,3

6.,7

Tabel 7. Normale runderen.

Albu-

Percentage v.

No.

Sublimaattiter

Totaal

Albu-

Globu-

mine

totaal

eiwit

eiwit

mine

line

Globu-

0/

Albu-

Globu-

/o

line

mine

line

I

i,6

8,32

3,62

4,70

o,77

43,5

56,5

2

1,8

7,\'4

3,81

3>33

1,14

53,4

46,6

3

1,8

7,2>

3,44

3,77

0,9\'

47,7

52,3

4

1,8

7,26

3,00

4,26

0,70

4\',3

58,7

5

1,8

7,46

3,\'7

4,29

o,74

42,5

57,5

6

1,9

6,75

4,18

2,57.

>,\'59

61,9

38, J

7

\',9

6,95

3,4i

3-54

0,96

49,1

50,9

8

\',9

7,38

3,02

4,36

0,70

40,9

59,\'

9

1.9

6,75

3,oo

3,75

0,80

44,4

55,6

10

2,0

7,59

4,10

3,49

i,\'7

54,o

46,0

11

2,0

7,i3

3,24

3,89

0,83

45,4

54,6

12

2,1

7,16

4,18

2,98

1,40

58,4

41,6

Gemiddeld : 1,9

7,26

3,5\'

3,74

o,97

48,5

51-5

Uit de resultaten, verzameld in deze tabellen, zou nu het volgende kunnen
worden geconcludeerd :

ie. De uitkomsten, verkregen bij de bepaling van de totale hoeveelheid
eiwit, gemiddeld aanwezig in het bloedserum van gezonde paarden,
alsmede het quotiënt albumine-globuline komen overeen met de daarvoor
in tabel 4 vermelde gegevens van
Schermer en Keese, doch niet met die
van
Hammarsten en v. Deseö. De gehalten aan albumine en globuline
blijken namelijk individueel nog al te kunnen varieeren, terwijl bovendien
de door de laatste beide opgegeven quotienten veel lager zijn.

-ocr page 112-

Tabel 8.

Normale paarden.

Albu-

Percentage v.

No.

Sublimaattiter

Totaal

Albu-

Globu-

mine

totaal

eiwit

eiwit

%

mine

line

Globu-

Albu-

Globu-

line

mine

line

I

2,0

6,50

3,62

2,88

1,26

55,7

44,3

2

2.5

6,98

3>69

3-29

1,12

52,9

47,1

3

2,6

8,22

4,24

3,98

1,07

51,6

48,4

4

2,6

7,98

3,92

4,06

o,97

49,\'

50,9

5

2,6

7,61

4,23

3,38

1,25

55,7

44,3

6

2,6

7,54

4,60

2,94

1,56

61,0

39,o

7

2,6

7,04

2,94

4,10

0,72

41,8

58,2

8

2,9

6,73

3,58

3,15

1,14

53,2

46,8

9

2,9

6,63

3,36

3,27

1,03

5o,7

49,3

Gemiddeld : 2,6

7,25

3,8o

3,45

1,10

52,4

47,6

2e. Voor het serum van gezonde runderen werden overeenkomstige
uitkomsten verkregen. Hoewel de sublimaattiter van paardenserum
gemiddeld hooger ligt dan die van runderserum, vertoonen het gemiddelde
van het totaal eiwitgehalte en het quotiënt albumine : globuline geen
groote verschillen. Ook bij runderserum treden tamelijk groote indivi-
dueele verschillen op, zonder dat in den gezondheidstoestand der dieren
daartoe eenige aanleiding is kunnen worden vastgesteld.

3e. Bij het onderzoek van het serum van gezonde paarden, zoowel als
van runderen is niet gebleken, dat er verband bestaat tusschen den ge-
vonden sublimaattiter eenerzijds en het totaal eiwitgehalte en het quotiënt
albumine : globuline anderzijds.

4e. Hoewel bij het onderzoek der sera van voor de serumbereiding
gebezigde dieren bleek, dat de gemiddelden van den sublimaattiter en
van het totaal eiwit weinig verschilden met de voor de sera van gezonde
dieren daarvoor gevonden waarden, bleken toch de quotienten albumine :
globuline lager te liggen en zou dus bij de serumdieren over \'t algemeen
het gehalte aan globuline toenemen, zooals door
Oppermann werd waar-
genomen bij paarden met infectieuse anaemie. Deze toename van het
globuline-gehalte schijnt echter den sublimaattiter niet in een bepaalde
richting te beïnvloeden.

5e. Bij de bepaling van den sublimaattiter van en het onderzoek naar
de eiwitverhoudingen in het serum van voor de serumbereiding gebezigde
paarden en runderen werden geen gegevens verkregen, naar aanleiding
waarvan zou mogen worden geconcludeerd, dat min of meer aanzienlijke
afwijkingen in de daarbij verkregen uitkomsten zouden duiden op patholo-
gische veranderingen in de bloedvormende organen, op grond waarvan
het wenschelijk zou moeten worden geacht de dieren tijdelijk of permanent
voor de serumbereiding uit te schakelen.

De vraag, welke wij ons bij den aanvang van dit onderzoek hebben
gesteld, zou dus op grond van de verkregen resultaten in ontkennenden
zin moeten worden beantwoord.

-ocr page 113-

Samenvatting.

In dit artikel, hetwelk een voortzetting is van de verhandeling over
„De sublimaattiter, toegepast op het bloedserum der verschillende dier-
soorten, aan de Rijksseruminrichting gebruikt bij de bereiding der ver-
schillende sera", verschenen in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, deel
68, pag. 975 (1941), worden de resultaten medegedeeld van de in uitzicht
gestelde, in drie reeksen uitgevoerde bepalingen van den sublimaattiter
van het serum der aan de Rijksseruminrichting voor de serumbereiding
gebruikte paarden en runderen.

Van sera met verschillenden sublimaattiter, afkomstig van serumdieren
en van gezonde paarden en runderen, werd tevens het gehalte aan albu-
mine en globuline bepaald, teneinde te kunnen nagaan, of een verband
bestaat tusschen den sublimaattiter en de eiwitverhoudingen in de sera.

In verband hiermede werd een exposé gegeven van de waardeeringen,
door verschillende onderzoekers toegekend aan de uitkomsten van de
sublimaatproef en de verhouding tusschen de hoeveelheden albumine
en globuline in het serum voor het diagnostiseeren van de infectieuse
anaemie bij paarden.

Ontkennend moet worden beantwoord de vraag, door de schrijvers
aan het begin van het eerste artikel gesteld, of door het optreden van min
of meer belangrijke wijzigingen in den sublimaattiter een aanwijzing zou
kunnen worden verkregen voor het ontstaan van pathologische veran-
deringen in de bloedvormende organen, in verband waarmede dan de
wenschelijkheid zou kunnen blijken, de dieren tijdelijk of definitief voor
de serumbereiding uit te schakelen.

Wel is gebleken, dat bij serumdieren de verhouding albumine : globuline
over \'t algemeen lager ligt dan bij gezonde dieren, een verschijnsel, even-
eens door
Oppermann waargenomen bij paarden met infectieuse anaemie
en door dezen toegeschreven aan een vermeerderde vorming van globuline
door een toenemenden afbraak van cellen door het anaemie-virus.

LITERATUUR.

Opi\'ermann. Arch. f. Ticrheilk. 66, S. 485 (1933) en 67 S. 410 (1934), I. S. Fulton.
Journ. of the Americ. Vet. Med. Ass. Vol. 77, 58, 61 (1930), Horgan en Bennet.
Journ. of compar. pathol. and therap. Vol. 42, 188—196 (1929), H. Meyer. Inaugural
Dissertation, Hannover 1931,
Vallée, Guillot en Quentin. Buil. de PAcad. Vét. de
France, Tome IV, p. 389 (1931),
E. Schweiger. Inaugural Dissertation, Hannover
1932,
Fr. Schmitt. Inaugural Dissertation, Hannover 1932, Heider. Dissertation,
Hannover 1932, J.
Lerner. Dissertation, Hannover 1933, Hecke. Arch. f. Ticrheilk.,
67,
S. 410 (1934), Wilhelm Kirchmf.yf.r. Dissertation, Hannover 1940, E. Lemétayer.
Bull, de 1\'Acad. Vét. de France. 1932, 231—249, Schermer. Eigendorp und Traupe.
Arch. f. wiss. u. prakt. Ticrheilk., Bd. 57, S. 286 (1829), Keese. Biochem. Zeitschr.
178,
S. 184 (1926). P. Luy. Habilitationsschrift. Verlag M. und H. Schaper, Hannover
1929,
Berthold Mf.yer. Dissertation. Hannover 1939, Howe. Journ. Biol. Chem. 49
(1921), 109, J. F.
Reith. Pharmaceut. Weekbl., 1941, 34, 945.

Zusammenfassung.

In dieser Arbeit, die eine Fortsetzung bildet der Untersuchungen über „Den Sublimat-
titer, angewandt auf das Blutserum verschiedener Tierarten, die an dem Reichsserum-
institut für die Bereitung der verschiedenen Sera gebraucht werden" und die in dem
„Tijdschr. v. Diergeneeskunde, Bd. 68,
S. 975 erschienen sind, werden die Resultate
mitgeteilt der angekündigten in drei Reihen ausgeführten Bestimmungen des Sublimat-
titers des Serums der an dem R.S.I. für die Serumbereitung gebrauchten Pferde und
Rinder.

2

LXX

-ocr page 114-

Von den Sera mit verschiedenem Sublimattiter, die von Serumtieren und gesunden
Pferden und Rinder stammten, wurde gleichzeitig der Gehalt an Albumin und Globulin
bestimmt, um feststellen zu können ob eine Beziehung zwischen dem Sublimattiter und
der Eiweisszusammensetzung der Sera besteht.

In diesem Zusammenhang wird eine Uebersicht gegeben über die Bedeutung, die
verschiedene Autoren den Ergebnissen der Sublimatprobe zuerkennen und dem Ver-
hältnis zwischen den Albumin- und Globulinmengen im Serum für die Diagnose der
infektiösen Anämie bei Pferden.

Die Frage, die Verff. am Beginn ihrer ersten Arbeit gestellt hatten, muss verneint
werden, nl. ob aus dem Auftreten mehr oder weniger erheblicher Veränderungen im
Sublimattiter ein Hinweis erhalten werden kann auf das Entstehen von pathologischen
Veränderungen in den blutbildenden Organen, und dass es hierum wünschenswert
sein könnte, diese Tiere zeitweilig oder endgültig aus der Serumbereitung auszuschalten.

Wohl konnte festgestellt werden, dass bei Serumtieren das Verhältnis Albumin zu
Globulin im allgemeinen niedriger liegt als bei gesunden Tieren. Dieselbe Erscheinung
wurde von
Oppermann bei Pferden mit infektiöser Anämie beobachtet und sie wurde
von ihm einer erhöhten Bildung von Globulin zugeschrieben infolge einer zunehmenden
Vernichtung von Zellen durch das Anaemievirus.

Summary.

In this article being a continuation of an essay about ,,the sublimate titer applied to
the bloodserum of the different kinds of animals, used at the State Serum Institute to
the preparation of the different sera" (Tijdschr. v. Diergen. part 68 page 975) the results
are recorded of the determination of the sublimate titer of the serum of horses and cows,
used to the preparation of serum in the mentioned institute. The determinations carried
out in three series were foreshadowed at that time.

The percentage of albumin and globulin was also determinated in sera with different
sublimate titer, coming from serum animals and from healthy horses and cows, in order
to check whether there is* any relation between the sublimate titer and the protein-
proportions in the sera.

On this account an expose is given about the appreciation attached by different
investigators to the results of the sublimate-test and the relation between the quantities
of albumin and globulin in the scrum used to diagnose the infectious anaemia in horses.

The authors deny the question posed in their first article, whether the more or less
important modifications of the sublimate titer could point to the origin of pathological
alterations in the bloodforming organs, in relation with which could appear the desi-
rability to eliminate the animals temporary or definitely from the preparation of serum.
It did appear that in serum animals the relation albumin : globulin is generally lower
than in healthy animals, a symptom also seen by
Oppf.rmanjs in horses with infectious
anaemia and attributed by him to the increased formation of globulin, caused by an
increased demolition of cells by the anaemia-virus.

Résumé.

Cet article est la continuation de l\'exposé sur le „titre au sublimé" appliqué au
sérum sanguin des différentes espèces animales employées à l\'Institut Sérothérapique
de l\'Etat pour la préparation des divers sérums et paru dans cette revue, tome 68, page
975. Les auteurs y font part des résultats des déterminations du titre au sublimé annon-
cées et exécutées en 3 séries sur les sérums des chevaux et des hovidés employés pour
la préparation des sérums à l\'I.S.E.

Afin de contrôler s\'il existe une corrélation entre le titre au sublimé et le rapport
entre les différentes protéines dans les sérums, on détermina le teneur en albumine et
en globuline sur les sérums à titre au sublimé différent provenant de chevaux et de bovidés
normaux et producteurs de sérum.

A ce propos les auteurs donnent un exposé de la valeur accordée par différents cher-
cheurs aux résultats de l\'épreuve au sublimé et au rapport entre les quantités d\'albumine
et de globuline du sérum dans le diagnostic de l\'anémie pernicieuse du cheval.

Les auteurs sont d\'avis qu\'il faut répondre négativement à la question posée dans

-ocr page 115-

leur premier article, à savoir si à la suite de changement plus ou moins important dans
le titre, au sublimé, l\'on pourrait obtenir quelque indication au sujet d\'altérations
pathologiques dans les organes hémopoiétiques ; ce qui aurait pu faire conclure à la
réforme temporaire ou définitive pour la préparation de sérum.

On a cependant pu constater que chez les animaux producteurs de sérum, le rapport
albumine : globuline, est en général inférieur à celui des animaux sains ; ce phénomène
a également été observé chez les chevaux atteints d\'anémie pernicieuse par
Oppermann,
qui l\'attribue à l\'augmentation de la formation de globuline à la suite d\'une destruction
croissante de cellules par le virus de l\'anémie.

MEDEDEELINGEN UIT DE PRACTIJK

door

H. J. NOODER.

I. De z.g. Moerziekte bij konijnen.

Gedurende de laatste maanden werd mijn hulp ingeroepen bij konijnen,
die regelmatig dezelfde verschijnselen vertoonden. Bijna steeds zes tot
acht dagen na het werpen, weigert het dier alle voedsel, ontlasting dun,
verlammingsverschijnselen hoofdzakelijk van het achterstel en, zeer
opmerkelijk, absoluut geen melk.

Ik dacht aan melkziekte en spoot subcutaan 10 cc borogluconaat in.
In ongeveer 90 % van de gevallen herstelden de dieren in verloop van
zes tot vier en twintig uur. Eetlust en melk kwamen terug.

In enkele gevallen vertoonden de dieren een opgezette buik, waarbij de
overdadige grasvoeding wel een rol speelde, waarbij ik als darmdesinfectans
i % creoline op melk gaf.

II. Een op osteomalacie gelijkende ziekte bij geiten.

In het verloop van Maart, April en Mei kreeg ik ongeveer twintig
geiten in behandeling, waarbij steeds geklaagd werd, dat de dieren sterk
vermagerden en zeer slecht aten. Bij inspectie van den mond bleek dat in
alle gevallen de tanden in meerdere of mindere mate los zaten, bij sommige
dieren zoodanig dat ze alle kanten heen te bewegen waren. Ik dacht aan
mogelijke osteomalacie in beginstadium.

De therapie was : den geheelen dag in de zon op een grasveld zetten,
tweemaal daags een eetlepel Phosphor-levertraan en subcutaan drie tot
vijf cc Vigantol. Bij een enkele geit heb ik nogmaals Vigantol ingespoten,
doch alle dieren zijn na maximaal drie weken genezen, waarbij te con-
stateeren viel, dat de tanden wederom stevig in de tandkassen zaten.

III. Een ernstig geval van vergiftiging bij koeien met Calcium-
arsenaat.

Vrijdag 12 Juni j.1. kreeg ik van den eigenaar X te Y een boodschap
dat Donderdagavond zijn veertien melkkoeien plotseling voor een groot
gedeelte uit de melk waren.

Status praesens : Veertien koeien. Hiervan zijn er elf volop in lactatie
geweest, verder een vaars, een kalfkoe en een koe, die zoo goed als droog
is. Alle dieren in goeden voedingstoestand.

Symptomen : alle dieren profuse diarrhee, sterk gelijkend op faeces, zooals
bij para-t.b.c., met vele blaasjes. De dieren eten niets, de pens ligt stil,
geen herkauwen. De temperatuur normaal of iets te laag, pols 70-80,
bonzend en in disaccoord met de temperatuur. Lichte ataxie. Ademhaling

-ocr page 116-

normaal. Slijmvliezen rood. De «erste indruk was : hetzij een infectie-
ziekte, hetzij een intoxicatie.

Bij navraag blijkt dat de dieren tot Donderdagmiddag vijf uur in een
boomgaard geloopen hadden, welke Dinsdagmiddag d.a.v. gespoten was
met — naar zeggen — Bordeausche pap. Op Donderdagmiddag vijf uur
werden de dieren verweid naar een versche, oude en voor eenige weken
met kunstmest vrij sterk behandelde, welige weide.

Daar ik naast een eventueele vergiftiging met koper een beginnende
kopziekte vermoed, spuit ik alle dieren subcutaan 100 cc borogluconaat
in, de iwee met de meeste afwijkingen 150 cc.

Van deze twee wordt ter onderzoek bloed en urine genomen. De urine
vertoont geen afwijkingen. Het bloed wordt ter onderzoek aan het Lab.
voor Med. Vet. Chemie te Utrecht gezonden, waarover later meer.

Vrijdagavond is de toestand dezelfde. Zaterdagmorgen 13 Juni negen
uur liggen er drie koeien in de weide met uitgesproken ernstige kopziekte-
verschijnselen (deze koeien later te noemen nummers 1, 2 en 3). De dieren
zijn niet omhoog te krijgen. Ieder intraveneus 300 cc Ca-Mg sol. De toe-
diening zeer langzaam, daar er een geweldige fluctuatie van de harts-
frequentie optreedt. Alle dieren komen na tien minuten vlot op, doch
loopen zeer atactisch ; zij worden op stal gebracht. Zaterdagmiddag twee
uur wederom twee gevallen, de nummers 4 en 5 ; dezelfde therapie. Zon-
dagmorgen tien uur weer twee nieuwe gevallen, de nummers 6 en 7 ;
dezelfde therapie. Het geheel dus gestegen tot zeven gevallen met uit-
gesproken kopziekte-verschijnselen. De nummers 8, 9, 10, 11, 12, 13 en 14,
die in de weide gebleven zijn, vertoonen behalve een lichte ataxie geen
verdere verschijnselen.

Zondagmiddag 1 uur recidiveert nummer 1. Opnieuw 300 Ca-Mg
sol. intraveneus en tevens 600 Sulf. Natr. Exs. per os. Zondagmiddag
zes uur is nummer 1 nog niet volkomen hersteld, nummers 2, 4 en 7 worden
slechter. Alle vier subcutaan 300 borogluconaat.

Maandagmorgen 7 uur koe nummer 7 voor de tweede maal 300 boro-
gluconaat. Maandagavond 8 uur recidiveert nummer 7 volkomen, pols
94, luchtinsufflatie in den uier. Na 30 minuten komt deze koe wederom
overeind.

Dinsdag 16 Juni 12 uur recidiveert nummer 4 volkomen. Luchtinsuf-\'
flatie, met hetzelfde gunstige verloop.

Dinsdagmiddag 2 uur recidiveert koe nummer 1 wederom volkomen ;
deze koe kreeg dus tweemaal Ca-Mg sol. en tweemaal borogluconaat.
Ook luchtinsufflatie bracht hier uitkomst. Een uur na het inbrengen van
de lucht stond deze koe spontaan weder op.

Dinsdagmiddag de nummers 3, 5 en 6 gedurende eenige uren in de
weide gedaan; Woensdag 17 Juni de nummers 3, 5 en 6 gedurende langeren
tijd en de nummers 2, 4 en 7 gedurende korteren tijd; Donderdag
nummer 1 eenigen tijd, de anderen den geheelen dag.

Nummer 1 vertoont nog eenige ataxie. Vrijdag alle koeien vrijwel
normaal. Bij controle op 27 Juni, dus 15 dagen na het begin, zijn alle
koeien op hun oude melkkwantum.

Enkele algemeene opmerkingen : De paarden, die eveneens in dezen boom-
gaard liepen, hebben alleen diarrhee gehad en verder geen andere symp-
tomen, terwijl de kalveren in het geheel geen afwijkingen vertoonden.

Vanaf Dinsdag, den dag van bespuiten, tot aan Zaterdagmorgen is het

-ocr page 117-

droog, koud en schraal weder geweest ; op Zaterdag regende het. Volgens
mededeeling was na het spuiten het gras met een witte laag bedekt.

De diagnose was dus kopziekte met als praedisponeerende factor een
laesie van het maag-darmkanaal tengevolge van een kopervergiftiging.
Echter bleek achteraf, dat de boomgaard in het geheel niet met Cu.sulfaat,
doch met calcium arsenaat was behandeld, zoodat de verschijnselen ook
door arseen zeer goed te verklaren zijn.

Het chemisch bloedonderzoek. Dit gaf een uitkomst, welke in het geheel
niet te verwachten was en wei : calcium 10.3 mg % ; anorg. phosphor
6.1 mg % ; magnesium 2.7 mg %. Deze waarden waren voor het andere
bloedmonster resp. 10.2, 6.8 en 3.1 mg %. Dus alle waarden aan den
hoogen kant. Het betrof dus uitgesproken^««
kopziekte. Bij het voortgezet
bloedonderzoek werden de volgende waarden nog gevonden : chloor 3.62
mg % ; droge stof 9.9 mg % ; eiwit 8.6 mg%. Ook deze waarden zijn
alle aan den hoogen kant.

Deze verhoogingen van de gehalten van deze bestanddeelen en van de
reeds eerder vermelde, wijzen dus op een toestand van
anhydraemie, dus
een indikking van het bloed. Waar deze ziekte in het beginstadium geen
aanleiding gaf het aantal bloedcellen te tellen, is dit tot mijn spijt achter-
wege gebleven. De uitkomsten hadden misschien een dieper inzicht ge-
geven.

Samenvattend dus : Een ernstige arseenvergiftiging, met klinische symp-
tomen van kopziekte, terwijl chemisch een anhydraemie bleek te bestaan;
de bekende kopziekte-middelen, zooals calcium en luchtinsufflatie hadden
een opmerkelijke werking op deze arseenvergiftiging.

REFERATEN.

MOND- EN KLAUWZEER. {Verzamelreferaat).

I. Aetiologie.

Concentratie van virus. Dc methode van virusconcentreering met behulp van aceton
is veel te verbeteren door haar uit te voeren met gekoelde vloeistoffen Mond- en
klauwzeersmetstof verzamelt zich bij toevoeging van aceton (gekoeld tot —20°
C.)
aan infectieuze vloeistoffen (gekoeld tot o° C.) volledig in het ontstaande eiwitsediment.
Meer of mindere verzadiging met ammoniumsulfaat, zooals wordt toegepast bij de schei-
ding van eiwitfracties in serum, is eveneens een bruikbare methode om virus te con-
centreeren. In infectieus serum was de virusuitvlokking volledig bij kwart tot halve
verzadiging met ammoniumsulfaat (de Serumglobulinen zijn dan ook uitgevlokt).
Oplossing van het sediment in water geschiedt zeer gemakkelijk en volledig.

Scheiding van mond- en klauwzeer- en vaccinevirus. Met mond- en klauwzeer-
smetstof verontreinigd vaccinevirus is weer rein te winnen door kweeken op de chorio-
allantois van bebroede kippeneieren. 1) Echter is het nog niet gelukt mond- en klauw-
zeersmetstof door kweeken te bevrijden van vaccinevirus, daar op alle weefselexplan-
taten, welke vermeerdering geven van mond- en klauwzeervirus, ook het vaccinevirus
een vermenigvuldiging ondergaat.

1 ) P. Boms: Die Trennung des Vakzinevirus vom Virus der Maul- und Klauenseuche durch
Züchtung.
(Diss. 1940).

-ocr page 118-

Typebepaling. Na mislukking der typebepaling van mond- en klauwzeersmetstoffen
door middel van passief (met immuunserum) of actief (met virulent virus) geïmmuni-
seerde caviae heeft een onderzoeker *) de proefdieren monotypique geïmmuniseerd met
behulp van het Riemser vaccin. Door enting van deze caviae was typebepaling van
practijksmetstoffen uit te voeren. Schrijver wil aldus geïmmuniseerde caviae ook gebrui-
ken voor de specificiteitscontróle der verschillende vaccins.

Praecipitatiereactie bij mond- en klauwzeer. Russische onderzoekers 2) zou het
gelukt zijn door inwerking van een passend praecipiteerend serum op mond- en klauw-
zeerviruslymphe het mond- en klauwzeerantigeen van zijn ballasteiwitten te bevrijden
en aldus een gereinigd, onverminderd virulent antigeen te bereiden. Dit antigeen verwekt
bij konijnen een specifiek praecipitine. Het zou principieel mogelijk zijn een specifiek
praecipiteerend serum tegen mond- en klauwzeervirus te bereiden. Of het ook mogelijk
zal zijn een praecip. serum met typenspecificiteil te winnen, is nog niet uitgemaakt.

Neurotroop mond- en klauwzeervirus.

Het door Nagel (Riems) in 324 hersen-passages bij witte muizen voortgeënte m. en
k. virus (type
A Vallée) is door Hofmann 1) in dezelfde lijn voortgekweekt. De diertjes
werden eerder lusteloos, verlammingen traden op binnen 4 dagen, de mortaliteit nam
toe tot practisch 100%.

Na 560 passages waren deze tijden nog verkort ; de dood trad in binnen 48 uur.
Zelfs met hersenemulsies in zeer groote verdunning (10-12) waren de verschijnselen
op te wekken; bij caviae gaven echter hersenemulsies tot een verdunning 10 3 bij
intracutane enting reacties. De neurotropie van het muizenvirus was dus buitengewoon
toegenomen ten koste van de epitheliotropie van dit virus bij de cavia. Intraveneuze
en subcutane infectie van muizen met hersenemulsie gelukte : hersenverschijnselen
en virusbevindingen in hersenen. Intraperitoneale en intranasale infecties gelukten niet.
Hoe hooger het aantal muizen-hersenpassages werd, hoe minder de intracutane infectie
bij caviae aansloeg; na ongeveer 550 passages reageerde een deel der caviae niet ineer
op intracutane enting met hersenemulsie, een aantal reageerde slechts op de entplaats,
generalisatie bleef vrijwel steeds uit. Na een klein aantal caviapassages (36) bleek het
neurotrope muizenvirus weer volledig epitheliotroop te zijn met veriies der neurotropie.
Subcutaan geënt verwekte het hersenpassagevirus bij caviae sterke speekselvloed, ver-
magering, soms verlamming en dood zonder blaarvorming. Bij intraperitoneale enting
van caviae geen reactie ; bij intracerebrale enting salivatie, geen blaarvorming, dood.
Virus was in hersenen aantoonbaar. Bij bewaring van de hersenemulsies der verschillende
muizenpassages bleek de epitheliotrope component van het virus bij vordering der pas-
sages minder groote tenaciteit te bezitten in tegenstelling tot de neurotrope component
(is dit niet tengevolge van een quantitatief verschil tusschen de neurotrope en epithelio-
trope componenten of virusmutaties? réf.).

II. Kliniek.

Mond- en klauwzeer bij den mensch. Rinjard en medewerkers 2) resumeeren
de methoden tot vaststelling van mond- en klauwzeer bij den mensch (infectieproeven
op caviae en onderzoek van sera op antilichamen) en de in de literatuur beschreven
gevallen van aantasting van den mensch. In 1938 constateerde schr. verschijnselen
van mond- en klauwzeer bij een boerin (blaarvorming aan de handvlakte, tusschen
de vingers, op de voetzolen en aan de teenen, echter niet in den mond), welke na 8 dagen
waren genezen. De vrouw verzorgde aan mond- en klauwzeer lijdend vee. Met materiaal
der erupties gelukte infectie van een koe. Typebepaling op caviae gaf aan het O type.

1 ) W. Hofmann: weitere Untersuchungen über den Neurotropismus des Maul- und Klauen-
seuchevirus.
(Zbl. f. Bakt. abt. I. Orig. 148 B. 1941 S. 69).

-ocr page 119-

III. Pathologische anatomie.

Veranderingen in skeletspieren. Cohrs onderkent bij de door hem onderzochte
spieraandoeningen van mond- en klauwzeerrundcren: een gegeneraliseerde myositis
aphthosa acuta (hyalin-wasachtige degencraties als bij myocarditis\' aphthosa) en een
locale myositis aphthosa van verschillend karakter. De gegeneraliseerde, acute myositis,
voorkomend bij kalveren en jonge runderen, valt op door een lichtere kleur (geelbruin
tot geel-wit, vischvleeschachtig). Sehr, trof deze aan in strekkers van voorbeen, in M.
biceps femoris, seroimenbranosus, semitendinosus, kauwspieren, tusschenribspieren en
middenrif. De haarden bestonden uit hyalin-wasachtig gedegenereerde spierfibrillen,
waarin later celinfiltratie en verkalking optrad.

De locale myositis is in vier groepen te onderscheiden:

1) acute hyalin-schollige degeneratie als bij gegeneraliseerde ontsteking, echter als
enkele haard in dijspieren of soms aan voorhand of op rug.

2) haardvormige necrose en chronische myositis met zelfde localisatie ; droge grauw-
gele tot zwartroode necroseplekken, sorns wit door kalkafzetting. Om de haard een wal
van granulatieweefsel.

3) bloedingen en haematomen met overeenkomstige localisatie ; degeneratie en necrose
zijn hier ook bij gevonden.

4) abscesachtige verweekingshaarden in zelfde spiergroepen ; zij zijn omgeven door
dikke bindweefselkapsel. De processen onder 1, 2 en 3 liggen er aan ten grondslag.
Soms om den haard gasbelletjes ; bacteriologisch onderzoek echter negatief.

Alle acute spieraandoeningen (de acute gegeneraliseerde, de acute locale myositis
en de bloedingen) rekent
Cohrs met stelligheid tot de virusreacties. De chronische
processen (necrosen, haematomen en abscessen) vertoonen resten der acute; zijn dus
van deze af te leiden en danken hun ontstaan eveneens aan het virus, al is het aantoonen
hiervan nog niet gelukt. De haematomen kunnen door de vaak opgemerkte vaatveran-
deringen verklaard worden. Bij de \'stinkende processen zijn bacteriën niet aangetoond ;
deze zullen waarschijnlijk op het moment van onderzoek afgestorven zijn geweest.
De spieraandoeningen bij kalveren en die bij oudere runderen zijn in wezen niet ver-
schillend, maar van dezelfde natuur en waarschijnlijk alle door het virus veroorzaakt.
Cohrs is van meening, dat bij het door hem onderzochte materiaal de spierontstekingen
niet hun oorsprong hebben gevonden in panaritia, penserosies of decubitus.

Ter verdediging van zijn opvatting, dat ook de abscesachtige verweekingshaarden in
spieren vaak primair voorbereid zijn door de werking van het virus op deze plaatsen
(en niet in aansluiting aan panaritiën, uier- en baarmoeder-ontstekingen ontstaan,
zooals
Pallaske meent), vermeldt Cohrs 2) een geval van phlegmoneuze, stinkende
spieraantastingen, in het centrum waarvan een 4 weken oude afgekapselde haard van
hyalin-schollig gedegenereerd weefsel zat. Bij deze primaire virus reactie zal zich eerst
later de etterige ontsteking ontwikkeld hebben. Decubitis, panaritum en uierontsteking
waren niet aanwezig.

Niet-vEsicuLair exantheem. Tijdens de epizoötie van 1939 heeft Cohrs 3) bij run-
aderen niet-vesiculair exantheem waargenomen. Bij een drietal runderen vond hij
bruine tot zwarte, droge korsten op tongrug voor en op wrong, waarnaast gewone
blaarvormige erupties konden voorkomen op tongpunt en andere praedilectieplaatsen.
Histologisch bleek het proces in wezen gelijk aan dat bij de gewone blaarvorming
(eosinophylie, balloneerende degeneratie der cellen in het Stratum spinosum ; essentieel
verschil is echter, dat de vervloeiing der cellen uitblijft;
deze vervallen meer tot coagu-
latienecrose ; de haarden koeken samen ; de bedekking van
het Stratum corneum valt
weg. Leucocyten en bloed infiltreeren het epitheel (bruinkleurig). Later vestigen zich
hier eveneens bacteriën. Ook in de pens, op penspilaren en op de boekmaagbladen

-ocr page 120-

trof schr. deze processen met korstvorming, histologisch identiek met de droge processen
op tong, aan.

Doodsoorzaken. Bij 55 noodslachtingen wegens mond- en klauwzeer trof Ellssel >)
in het district Hannover in 1938—\'39 in 70% der gevallen veranderingen aan hartspier,
waaronder 1/l dl. als tijgerharten, g% ernstig klauwlijden, 14% maag-darmlijden en
15% mastitiden (88% door bac. pyogenes) aan.

Sectiebevindingen bij peracuut gestorven biggen. Pallaske 2) vermeldt zijn be-
vindingen bij sectie en histologisch onderzoek van biggen, na enkele uren van ziek zijn
gestorven, door mond- en klauwzeerinfectie (mogelijk door besmette ondermelk of door
melk van runderen, welke op het bedrijf eerst eenige dagen later klinisch ziek werden).
Longen waren oedemateus ; hartjes groot door sterke overvulling met bloed ; myocard
wat gevlekt; levers met duidelijke lapjesteekening door gele verkleuring ; geen eruptie
op de praedilectieplaatsen voor mond- en klauwzeer. Histologische veranderingen
vooral in schei- en kamerwanden van het hart; haardvorming, sterk eosinophyl;
vezels hebben hier lengte- en dwarsstreeping verloren : hyaline-schollige degeneratie.
In sarcoplasma van enkele overgebleven spiervezels fijne vetdroppeltjes. In andere
haarden in myocard sterke schrompeling van de vervloeide fibrillen ; deze necrosecentra
zijn macroscopisch waarneembaar als wit-gele stipjes. In de sceletmusculatuur van bijna
het geheele lichaam bestaan veranderingen in den vorm van fijnste vetkorreltjes in het
sarcoplasma. De lever vertoont histologisch stuwings-verschijnselen en vervetting.
Omtrent de pathogenese der hartsaandoeningen waagt schr. het niet een uitspraak te doen.

IV. Immunisatie.
A. Actieve Immunisatie.

Bereidingswijze Riemser vaccin. Eind 1941 is door Waldmann 8) de bereidingswijze
van het Riemser vaccin volledig bekend gemaakt. De publicatie wordt ingeleid met een
overzicht van de adsorbtieproefnemingen door talrijke onderzoekers uitgevoerd met
aluminiumhydroxyde, aanvankelijk dienend tot reiniging van filtreerbare smetstoffen
en concentratie van enzymen, later uitgebreid ter bereiding van entstoffen. Bij enkele
filtreerbare smetstoffen bleek de adsorbtie aan aluminium-hydroxyde een zoodanig
effect te hebben, dat een niet-infectieus vaccin ontstond (poliomyelitis, kippenleucaemie);
bij een andere virussoort (de weinig pathogene muizenpassage der kippenpest) werd de
antigene werking door de adsorbtie belangrijk verhoogd. De door den Deen Sv.
Schmidt
toegepaste binding van mond- en klauwzeervirus aan aluminiumhydroxyde leverde
een entstof op, waarmede men caviae bijzonder soliede kon immuniseeren, runderen
echter niet (in vele gevallen trad ent-mond- en klauwzeer op ; in de andere gevallen
géén of geringe immuniteit). In dezen toestand was het geadsorbeerde virus dus niet
bruikbaar als entstof bij runderen. Op Riems is op verschillende wijzen beproefd ver-
betering van het adsorbaat tot stand te brengen. Verwarming alleen gaf inconstante
resultaten ; in combinatie met formaline leverde dit eerst een betrouwbare avirulente
entstof op, welke belangrijk antigene werkzaamheid bezat; de gewenschte pH voor
de adsorbtie wordt door toevoeging van bufferzouten gehandhaafd. Het bereidings-
procédé van het Riemser vaccin, waarmede tot heden meer dan 3.000.000 runderen
met zeer goed resultaat geïmmuniseerd zijn, wordt in deze mededceling zeer gedétailleerd
weergegeven. In een viertal hoofdstukken worden de winning van het virus bij runderen,
verwrijven, suspendeeren en filtreeren van den blaarwand, de adsorbtie en inactivatie van
de gefiltreerde smetstof en het onderzoek omtrent avirulentie en immuniseerende kracht

-ocr page 121-

van het product uitvoerig beschreven, zoodat dus thans ook aan andere instituten de
beieiding van het vaccin is uit te voeren.

Werkingswijze van het Riemser vaccin. De proefnemingen met het Riemser vaccin
gaven
Köbe aanleiding tot eenige beschouwingen omtrent de werkingswijze van het
vaccin. Het aan de groote oppervlakte der aluminiumhydroxydedeeltjes geadsorbeerde
en door formol- en warmte-inwerking geïnactiveerde virus veroorzaakt bij inspuiting
van het vaccin aan het kossum zwelling ; deze neemt na eenige weken af en blijkt dan
te bestaan uit geel, spekachtig weefsel. Het werkzame antigeen zal voordien zijn afgesplitst,
langs bloed- en lymphbanen zijn vervoerd om daarna immuunstofvormende cellen
te activeeren ; hun product beschermt het dier meerdere maanden. Een geleidelijke
afgifte van antigeen door het entingsdepöt om zoo den duur der immuniteit te bepalen,
is niet aannemelijk. Dit blijkt wel uit de snelheid van optreden der immuniteit. Deze
is 8 dagen post vaccinationem gebrekkig ; na 9 dagen reeds volledig ontwikkeld ; 8 tot
9 maanden na de enting was nog 95% der runderen immuun voor contactinfectie.
Ook is gebleken, dat gedurende den draagtijd gevaccineerde dieren een belangrijke
immuniteit overdragen op het foetus ; kalveren waren meerdere maanden na hun
geboorte onvatbaar voor contactinfectie.

Bij bloedonderzoek van gevaccineerde caviae deed Köbe de volgende bevindingen.
De aanwezigheid van antilichamen was met de bekende methoden van virusneutrali-
satie in vivo en in vitro niet aan te toonen. Daarentegen vond hij dat serum, bereid
5—40 dagen post vaccinationem, bij menging met virus hierop een infectiositeitsver-
hoogenden invloed uitoefende. Deze infectiositeitsverhoogende factor van het serum
was niet te versterken door concentreeren van het serum. Virus zelf was in bloed van
gevaccineerde caviae nooit aantoonbaar. Eenzelfde infectiositeitsverhoogende factor,
ongeveer met dezelfde kracht, heeft
Köbe ook gevonden aan de kathode (neg. pool)
bij zijn kataphoreseproevén (virus verzamelt zich aan anode). Hij veronderstelt daarom,
dat een virusdeeltje uit een negatief geladen infectieuze en een positieve infectieverhoo-
gende componente bestaat. Bij de adsorbtie aan het positief geladen aluminiumhydro-
xydedeeltje (bij pH 9,2 optimale adsorbtie) zal de negatieve infectieuze viruscomponente
direct tegen het aluminiumhydroxyde aan komen te liggen, met de infectie-verhoogende
componente afgekeerd, dus naar buiten. Samen geklonterde virusdeeltjes (virus-aggre-
gaten, welker voorkomen
Pijl heeft moeten aannemen op grond van verschillende
verschijnselen, zullen bij deze (electrische) adsorbtie uit elkaar gerukt worden ; alle
viruspartikels komen naast elkaar op de hydroxydebolletjes te liggen. Dit adsorbaat
is nog infectieus, echter zijn alle infectieuze componenten gelijkelijk bereikbaar voor
chemische en physische invloeden (dit is zeker niet het geval bij niet geadsorbeerd virus
met aggregaatvorming). De hij subcutane inspuiting van het geïnactiveerde virus-
adsorbaat in het bloed aantoonbare infectieverhoogende factor (deze lag bij het adsor-
baat naar buiten gericht, kan dus het eerst loslaten) is typenspecifiek evenals de infectie-
verhoogende factor aan de kathode, verzameld bij kataphorese van virus. Beide factoren
zullen dus wel identiek zijn. (Mijns inziens zou de identiteit van beide factoren nog
nader bepaald zijn, wanneer met de infectiositeitsverhoogende factor, aan de kathode
verzameld, eveneens geslaagde immunisaties waren uitgevoerd ; ref.) Mogelijk komt
de immuniteit alleen tot stand door de werking van dezen factor op de epitheelcellen der
praedilectieplaatsen ; zij werkt dus dan als antigeen. De infectieuze component (geïnacti-
veerd) wordt door het organisme afgebroken. Met deze schets van antigeennatuur en
immuniteitsvorming weet
Köbe niet volledig te zijn ; zij laat nog vele verschijnselen
van de ziekte onverklaard.

Toepassing van het Riemser vaccin in Württemberg. In Württemberg is het Riem-
ser vaccin toegepast in het voorjaar van 1939 2), bij het uitsterven van een epizoötie.
De smetstof was weinig contagieus ; het aantal mond- en klauwzeergevallen was on-
belangrijk. De enting is uitgevoerd in besmette buurtschappen, waar uitbreiding ver-

-ocr page 122-

wacht kon worden. Over deze entingen is het volgende op te merken : De burgemeester
van een gemeente, waar gewerkt zal worden, schrijft o.a. voor : opstalling der runderen,
temperatuurmeting, beschikbaar zijn van 2 helpers, plaatsing van loogbak voor de
boerderij. Zijn er op stal runderen met een lichaamstemperatuur boven 39,2° C., dan
wordt enting op dit bedrijf niet uitgevoerd, vóórdat mond- en klauwzeer uitgesloten
kan worden. De entingen geschieden door speciale „entingsdierenartsen" met een
helper ; (maximaal 150 runderen met de erbij behoorende kalveren per dag), de andere
helper dient als gids. Loogoplossing wordt gedistribueerd met tankwagens.

In verschillende gemeenten, waar besmettingsgevaar bestond, zijn de voorheen
niet aangetaste veekoppels gevaccineerd ; in andere gevallen heeft men op bedrijven,
waar de ziekte een aantal maanden te voren had geheerscht, de aangekochte runderen
en de kalveren geënt. Tegelijk met de enting werden strenge politiemaatregelen genomen.
Buurtschappen met mond- en klauwzeergevallen werden sperdistrict; de aangetaste
bedrijven gesperd (geen personenverkeer, geen afgifte van melk). Melk van gezonde,
behandelde bedrijven werd door aparte vrachtrijders aan den ingang der boerderijen
afgehaald. De beperkingsmaatregelen, verbonden aan de enting, werden door de vee-
houders niet zoo bezwaarlijk geacht. Van Mei 1939 tot April 1941 zijn in 3^ gemeenten
met mond- en klauwzeer 12.000 runderen en kalveren op 2450 bedrijven geënt; op
2,5% van deze trad mond- en klauwzeer op binnen 14 d. p. vaccinationem (maximum
5—6 d. p. v.). Dit vrij hooge percentage wijt schr. aan onvoldoend klinisch onderzoek
der runderen (gebrek aan dierenartsen, donkere stallen) ; in enkele gevallen ook aan
onvoldoende ontsmetting van het entingspersoneel. Immuniteitsdoorbraken traden op
in 10 bedrijven (0,4%) 15—29 dagen p. v. Entingsschaden (zwelling, abscesvorming,
abortus) waren zeer gering. Gebruik van te koude entstof schijnt nadeelig. De enting
heeft in Württemberg getoond een goed hulpmiddel tot bestrijding van het mond- en
klauwzeer te zijn. De beoordeeling door de veehouders is gunstig, zoodat van deze zijde
bij nieuwe uitbraken om de toepassing gevraagd wordt.

Toepassing van het Riemser vaccin in Prignitz. Maas beschrijft het mond- en
klauwzeerverloop in de provincie Prignitz gedurende 1939, 1940, 1941 en de resultaten,
bereikt met Riemser vaccin.

In Juli 1939 was in deze provincie het mond- en klauwzeer verdwenen ; nieuwe
gevallen traden weer op in December 1939. Het beschikbare vaccin werd gebruikt
tot immunisatie van de veebedrijven in 41 gemeenten ; 47 gemeenten in dit gebied
bleven onbewerkt. De bescherming door vaccinatie was in alle bewerkte gemeenten
op 7 na zeer goed (0,2% immuniteitsdoorbraken, in overeenstemming met het door
Möhlmann berekende percentage van 300.000 bedrijven. In de 7 gemeenten met minder
goed resultaat (ruim 6% immuniteitsdoorbraken) was veelal bevroren vaccin gebruikt;
hieraan kan dus terecht de minder goede bescherming worden toegeschreven. Het ver-
loop der epizoötie in de 47 gemeenten, waar strenge Veeartsenijkundige politiemaatrege-
len waren toegepast, kan als controle dienen bij de uitgevoerde vaccinaties. Het aantal
aangetaste bedrijven bedroeg in deze gemeenten gemiddeld 60%. In den aanvang
van 1941 kon de immunisatie door beschikbaarstelling van voldoende vaccin opnieuw
worden uitgevoerd. Het gelukte de epizoötie in korten tijd uit te roeien.

Immuniteitsduur en immuniteitsdoorbraken na vaccinatie met Riemser vaccin.
Tot eind 1940 zijn door de Staatlichen Forschungsanstalten Insel Riems (in 3 jaar tijds)
bijna 176.000 liter vaccin geproduceerd, waarmee geënt zijn ruim 3.000.000 runderen
op 300.000 bedrijven. Gemelde immuniteitsdoorbraken (14 d. p. vacc.) bedroegen
0,165%; moeten misschien verhoogd worden tot 0,35%. Gedetailleerd bespreekt
Möhlmann a) de resultaten der oriënteeringsentingen in de districten Liegnitz (Silezië)
en Frankfort/Oder en de bestrijdingsentingen in Oost-Pruisen (waarnemingstijd 3—12
maanden; ook na 12 maanden nog goede bescherming). Voor deze laatste provincie
was men al spoedig genoodzaakt een bivalent vaccin te bereiden wegens het voorkomen

-ocr page 123-

der typen A (O. Vallee) en B (A) naast elkaar. Ook na enting met dit dubbele vaccin
zijn nog immuniteitsdoorbraken opgetreden (3—4 w. p. v. op sommige bedrijven werden
alle dieren ziek), daar het heerschende
B (A) type en het in het vaccin verwerkte B (A)
type elkaar immunologisch niet dekten. Deze typenverschuiving heeft men meerdere
malen waargenomen op het hoogtepunt van een epizoötie. De laatste epizoötie is met het
A (O) type aangevangen en via B (A) type met talrijke varianten in enkele gevallen
tot C type overgegaan.
Möhlmann schrijft deze mogelijkheid van het virus zijn antigene
eigenschappen te veranderen toe aan levenseigenschappen der smetstof. Wanneer haar
bestaan bedreigd wordt op het toppunt van een epizoötie, wijzigt zij haar antigeen-
karakter. Ondanks de voortdurende type-contróle van smetstoffen, welke aanleiding
hadden gegeven tot immuniteitsdoorbraken na vaccinatie en ondanks de opname
van nieuwe varianten in het vaccin zijn in den zomer in de uitgesproken weidegebieden
van Friesland, Wesermarsch en Oost-Pruisen de entingen op talrijke bedrijven
(900)
mislukt. Hier bleek het oorzakelijke type af te wijken van de A, B en C typen. Na ver-
werking van deze smetstof in het vaccin was de ziekte ook in de genoemde streken te
bedwingen. Een klein percentage van immuniteitsdoorbraken is te wijten aan te lage
doseering en ondoelmatig verzenden en bewaren der entstof (bevriezing, hitte).

Toepassing van het Riemsf.r vaccin in Joego-Si.avië. Het in het experimenteerstation
te Zagreb en in de practijk ( ? v. W.) bereide aluminiumvaccin is met succes toegepast
bij ringenting om aangetaste bedrijven 1) (totaal bij
20.000 runderen). Eenige mate
van onvatbaarheid kon reeds 8 dagen na vaccinatie opgemerkt worden ; na 14 dagen
was deze op haar hoogtepunt ; zij bleek gedurende ca. 6 maanden in voldoende mate
aanwezig te blijven.

Toepassing van het Deensche vaccin in Italië. Aan het Inst. voor experimenteele
dierprophylaxis te Torino hebben onderzoekers 2) geprobeerd de Deensche entstof
tegen het mond- en klauwzeer (procédé
Schmidt-Hansen, modificatie Fogedby-Harbo)
te verbeteren. Tongblaarwand wordt met zeer weinig aqua dest. verwreven, de gecentri-
fugeerde en kiemvrij gefiltreerde smetstofsuspensie, in afwijking van andere procédé\'s,
zonder geadsorbeerd te zijn aan de Al
(OH)s oppervlakte, geïnactiveerd door toevoeging
van O,i°/oo formaline en
4 dagen bewaren bij 37°. Eerst hierna volgt adsorbtie aan alu- ,
miniumhydroxyde (verhouding virussuspensie: hydroxyde — \' \'■ 7)- Om het adsor-
beerend vermogen van het Al
(OH)3 te verhoogen wordt het colloid van te voren 30
dagen bij 20 bewaard. Met een aldus bereide entstof zijn 20.000 runderen met goed
gevolg behandeld. De vaccindosis voor koeien bedroeg
5- 6 cc (bevattende 0,6—0,7 gram
blaarepitheel ; door
Waldmann wordt de immunisatie uitgevoerd met 0,15 gram
blaarwand ; v.
W.).

Anisol vaccin. In 1939 is door Vianello mededeeling gedaan van inactivatieproeven
van mond- en klauwzeervirus met een reeks plantaardige olies. Een van deze, anisol,
werd bevonden sterk bactericiede te zijn, maar tevens geschikt om het virus te inacti-
veeren met behoud van antigene werking. Door de smetstof aan aluininiumhydroxyde
te adsorbeeren werd de entstof houdbaarder. Vergelijkende proeven met anisol-adsor-
baatvirus en formol-adsorbaatvirus (Riemser vaccin) bij runderen vielen ten gunste
van de eerstgenoemde uit.

In een recentere publicatie 3) beschrijft Vianello de bereidingswijze van het Italiaan-
sche vaccin. Deze stemt voor een belangrijk deel met het voorschrift van
Waldmann
en Köbe overeen (virussuspensie wordt gereinigd door centrifugeeren, niet gevolgd
door Seitz filtratie, buffering met glycocol ; de adsorbtie aan Al (OH), vindt bij iets lagere
pH, n.1. pH
8,2, plaats ; inactivatie door toevoeging van anisol en door bebroeding

1 \') J- JE^lC> Katalanic, H. Rucevic en M. RuCevic: Bericht over de eerste Immunisatie-
proeven met het Adsorbaat-vaccin tegen het Mond- en klauwzeer in Joego-Slavie.
(Jugoslov. Vet.
Glasnic.
1940, blz. 3. (Ref. Jahresber. f. Ved. Med. 1941, 68 B.S. 375).

2 a) Altara, Iginio ed Antonio Serra : Richerche suil\'immunizzazione dei bovini contro
Vafta col vaccino L. T. Modifiche al metodo danese.
(Az. vet. 1940, p. 410. (Ref. Jahresber.
d. Vet. Med.
1941, 68 B.S. 437).

3 ) G. Vianello: La Vaccinazione antiaftosa col vaccino all\'anisolo (Vaccino Italiano) 500.000
vaccinazioni eseguito nei bovini. (Clin. Vet. 1941, p. 165).

-ocr page 124-

gedurende 4 dagen bij 33,5° C.). De vaccindosis voor een rund bevat 1/3 gram smetstof.
Bij de practische toepassing van de enting bij 500.000 runderen is komen vast te staan,
dat het vaccin onschadelijk is en reeds 5—6 dagen na toediening immuniteit verleent,
welke na 12—14 dagen maximaal ontwikkeld is en de dieren beschermt tegen contact-
en kunstmatige infectie. De onvatbaarheid tegenover de besmettingskans in de practijk
reikt tot ongeveer 6 maanden, dat is beter, dan de ervaring verkregen met alle andere
mond- en klauwzeervaccins, ook het Riemser vaccin.
Vianello schrijft dit toe aan het
feit, dat hij de virussuspensie niet filtreert door bacteriefilters, waardoor belangrijk
minder smetstofverlies plaats heeft. Verder zou anisol de antigene werking van het virus
zeer sparen. Ook schaden temperaturen tot 250
C. het vaccin vrijwel niet, zoodat be-
waren en verzending niet de voorzorgen vereischt van het Riemser vaccin.

Toepassing van het Riemser vaccin en Vianello-vaccin in Italië. In de provincie
Sondrio werden in het voorjaar van 1940 26.500 runderen tegen mond- en klauwzeer
geënt, te weten 22.500 stuks met Anisolentstof volgens
Vianello en 4.000 met Riemser
vaccin \'). Het resultaat was bevredigend. Gedurende den tijd, noodig voor ontwikkeling
der immuniteit (dus binnen 14 dagen na enting) werden van beide groepen runderen
in totaal 50 dieren in geringe mate ziek. Van het overige geënte vee, hetwelk naar hooge
Alpenweiden was gebracht, zijn 272 stuks 30—40 d. post vaccinationem in lichten graad
ziek geworden ; deze behoorden alle tot de groep, behandeld met
Waldmann\'s vaccin.

Toepassing Kristalvioletvaccin en Riemser vaccin in Zwitserland. Gedurende
de maanden Maart en April 1939 (dus bij afnemende epizoötie) zijn in Zwitserland 1)
ongeveer 60.000 runderen met kristalviolet-vaccin tegen mond- en klauwzeer geïmmu-
niseerd. Ter vergelijking zijn eveneens zeer talrijke entingen verricht met het formol-,
metakresol- en Riemser vaccin. Hierbij bleek dat de beschermende werking door formol-
en metakresolentstof slechts een geringe was. De immuniteitsdoorbraken na behandeling
met aluminiumhydroxyde-vaccin zullen voor Zwitserland, in overeenstemming met de
ervaring in andere landen, ongeveer 0,5 % der bewerkte veebeslagen betreffen. Dit
resultaat stemt vrijwel overeen met die, verkregen met kristalvioletvaccin, waarvan
de onderzoekers
Graub, Zschokke en Saxer een overzicht geven.

Aan twee instituten is kristalvioletvaccin in het groot bereid, en wel door Dr. Graub
te Bern (door wien de „versterkte" entstof is geproduceerd door toevoeging van virus-
blaarwand en --lymphe aan infectieus bloed) en door
Veterinaria te Zürich („eenvoudig
bloedvaccin"). Beide entstoffen hebben voldaan, het versterkte vaccin, zooals te ver-
wachten was, het meest (de concentratie van geïnactiveerd virus zal hierin ongeveer
tweemaal zoo hoog zijn als in bloedvaccin, ref.) ; ziekteuitbraken binnen 9 dagen post
vaccinationem waren vijfmaal minder in aantal dan met het Veterinaria (bloed-)vaccin ;
dus snellere immuniteitsontwikkeling en tot grootere hoogte door meerder antigeen-
gehalte.

Toepassing van het Kristalvioletvaccin in Zwitserland. Een bericht 2) over de
van Staatswege in het Kanton Bern in het voorjaar van 1939 uitgevoerde entingen
met kristalvioletvaccin is een officiëele bevestiging der door
Graub en Zschokke over
de resultaten van hun entmethode verstrekte mededeelingen. Het vaccin is toegepast
in streken, welke vrij van ziekte waren, maar van de omgeving uit bedreigd werden.
De conclusie is, dat door enting op ca. 1500 bedrijven het voortschrijden van het mond-
en klauwzeer gestopt kon worden en dus de behandeling aan de runderen voldoende
immuniteit verleent. Dit goede resultaat kan eenigermate bevorderd zijn, doordat de
infectiositeit der smetstof aan het einde van deze epizoötie had ingeboet; echter was dit
niet in alle bewerkte districten het geval, (in sommige gemeenten werd op niet behan-
delde bedrijven het vee ernstig ziek). Twee toegevoegde tabellen maken het mogelijk
zich te oriënteeren over de geënte bedrijven en het aantal immuniteitsdoorbraken
(ruim 0,1%).

1 ) Graub, Zschokke und Saxer: Zu den Impfungen mit Kristallviolett-Vakzine gegen die
Maul- und Klauenseuche.
(Schw. Archiv. f. Tierheilkunde 1940, S. 462).

2 *) Verwaltungsbericht der Direktion der Landwirtschaft des Kantons Bern 1939.

-ocr page 125-

Op verzoek van de Directie van Volkshuishouding van het Kanton Zürich is door
het Institut für interne Veterinar-medizin der Zürichsche Universiteit in het begin
van 1939 met een zeer klein getal (4) runderen een onderzoek ingesteld naar de werk-
zaamheid van het kristalvioletvaccin tegen mond- en klauwzeer \'). Met de entstof,
bereid door Dr.
Graub is een veekoppel ingespoten en hiervan zijn 2x2 runderen
gedurende meerdere dagen aan contactinfectie blootgesteld, resp. 19 en 30 dagen
na vaccinatie. Bij een dezer runderen is 23 dagen na de enting mond- en klauwzeer
opgetreden : blaarvorming op tong, aan harde verhemelte, onderlip en aan 4 pooten
(aan achterpooten loslating der balhoorn). Bij sectie trof men bovendien nog erupties
op penspijlers aan. Volgens schr. is deze aantasting licht te noemen en meenen zij aan
het kristalvioletvaccin een belangrijke immuniseerende werking te moeten toekennen.
Daar de bereiding van het vaccin vrij eenvoudig is (gedefibrineerd bloed, bereid door
ontbloeding van koortsend rund, wordt gemengd met blaarwandemulsie ; inactivatie
door kristalviolettoevoeging (0,3%) en bebroeding gedurende 10 dagen bij 38° C.),
behoeft deze niet centraal te worden uitgevoerd, maar kan dit volgens het oordeel der
schr. geschieden in de diverse aangetaste districten, waar het product moet worden
toegepast, zoodat de typekwestie buiten beschouwing kan blijven. (De mededeeling is
uitgebreid met het histologische onderzoek der blaarerupties van het aangetaste rund ;
bijzondere bevindingen zijn hierbij niet gedaan).

Immunisatie van caviae met Kristalvioletvaccin. De Blieck en Jansen 1) hebben
in vergelijkende proeven bij caviae nagegaan, welke waarde aan het kristalviolet toe-
gekend moet worden bij de bereiding van het mond- en klauwzeervaccin van
Graub.
Daarbij bleek, dat ook zonder toevoeging van kristalviolet, door bebroeding gedurende
10 dagen bij 38° C. van infectieus bloed, blaarwandextract of een mengsel van beide
een vaccin verkregen werd, hetwelk geen mond- en klauwzecr-entreacties (bij subcutane
toepassing) verwekte; slechts trad eenige zwelling (geen necrose) op de injectieplaats op.
De toevoeging van kristalviolet schijnt dus alleen eenig bactericied effect te hebben.
Bij alle vaccinaties trad vrijwel steeds een volledige bescherming op tegen gegenerali-
seerd ziek worden na locale infectie. De immuniteit tengevolge van enting met blaar -
wand-vaccin was het grootst en trad reeds op binnen 3 dagen post vaccinationem om
minstens 52 dagen te duren.

B. Passieve Immunisatie.

Serumenting in Hannover. In 1938 zijn in het district Hannover in 72 buurtschappen
met ruim duizend bedrijven immuunsera (Riemser serum en reconvalescenten serum)
op groote schaal toegepast. De resultaten hiervan zijn door
Mellwic. 2) bewerkt. De
passieve immunisatie heeft op 92% der behandelde bedrijven gedurende de eerste 14
dagen na enting ziekte-uitbraak volledig kunnen voorkomen. Gunstig was ook het
effect van seruminspuiting bij dieren bestemd voor tentoonstellingen en markten.
Op 22 bedrijven is simultaan geënt : Riemser hoogimmuunserum en scarificatie-enting ;
op 12 bedrijven was het ziekteverloop zeer licht tot licht, op 10 bedrijven middelzwaar
tot zwaar.

Winning van reconvalescentensf.rum. Naar de ervaring van Holbach •) mag de
aderlating nooit later dan 3 maanden na slotdesinfectie plaats hebben. Aanvankelijk
was het bereide serum alleen werkzaam t.o.v. het A (O Vallée) type, later eveneens t. o. v.
B (A) type. De runderen leden niet door de aderlating. Serum opbrengst was 50—55%
van het verzamelde bloed. Direct na aderlatingen werd bij 20 1 bloed 33 cc 10% formaline
gevoegd. Na separatie van het serum volgt uiteindelijke conserveering door bij 1 dl.

1 a) L. de Blieck en Jac. Jansen: Enting tegen het Mond- en Klauwzeer met Crystalvioletvaccin,
alsmede met bij
37° C. gedood virus bij de caviae. (T. v. Diergen. 1940, blz. 47).

2 ) H. Mellwig: Untersuchungen über die Schutz- und Simultanimpfung bei der Maul- und
Klauenzeuche im Kreise Hannover.
(Diss. Hannover 1941).

*) P. Holbach: Praktische Erfahrungen bei der Herstellung des Maul-und Klauenseticherekon-
valeszentenserums.
(Diss. Berlin 1939).

-ocr page 126-

te voegen i/io deel van een oplossing bestaande uit 75 dln. aqua dest.. 20 dln. glycerine
en 5 dln. phenol crist. liq. In 2 maanden tijd werd in het Veterinaruntersuchungsambt
te Potsdam 100.000 liter reconvalescentenserum bereid.

V. Bestrijding.

Mond- en klauwzeerbestrijding in Zwitserland. In een boekwerkje \') heeft de
Directie van Volkshuishouding van het Kanton Zürich de ervaringen, verkregen bij de
epizoötie van 1937—\'40 uitgegeven.

Als bestrijdingsmiddel is aanvankelijk de afslachting van aangetaste veekoppels
uitgevoerd. In de kantons Genève en Wallis moesten zij echter in 1938 wegens de talrijk-
heid der ziekte-uitbraken opgegeven worden. Enkele andere kantons besloten een maand
later tot doorzieken, waardoor de ziekte in geheel midden Zwitserland tot uitbreiding
kwam. Toch spreekt het verslag zich gunstig uit over de afslachting ; smetstof verspreiding
van ziektehaarden uit was gemiddeld 5
X zoo gering als bij doorzieken, terwijl de
spermaatregelen ongeveer 30 dagen duren in sterke afwijking van hun tijdsduur bij door-
zieken (104 dagen, waarbij nog komt een vervoerverbod van doorgeziekte dieren
gedurende 8 maanden). Het slachten der zieke en verdachte dieren vond voor een twaalf-
tal kantons aan het slachthuis te Zürich plaats ; het transport geschiedde in enkele
speciaal gebouwde vrachtauto\'s. Het vleesch werd zonder speciale bewerking in con-
sumptie gebracht. Ringentingen met reconvalescentenserum zijn in beperkte mate uit-
gevoerd ter indamming van gelocaliseerde mond- en klauwzeergevallen ; zij zijn niet
geheel zonder waarde gebleken. Op verzoek van landbouwkringen zijn in 1939 proeven
genomen met in Zwitserland bereide vaccins, hoewel de werkzaamheid en gevaarloosheid
van deze entstoffen nog niet voldoende onderzocht was. Op 4% der bedrijven, waar
kristalvioletvaccin was toegepast, traden binnen 8 weken immuniteitsdoorbraken op ;
voor het formolvaccin bedroeg dit percentage 1.5%. Over de waarde van deze entingen
is weinig te zeggen, daar geen vergelijkingen worden getroffen met onbehandelde
bedrijven. De entingen met Riemser vaccin (sinds den zomer van 1939 toegepast)
ondervonden een gunstiger beoordeeling.

Mond- en Klauwzeerbestrijding in Finland. In een overzichtsartikel bespreekt
Stenius 1) de bereidingswijzen der verschillende mond- en klauwzeersera (hoogimmuun-,
polyvalent- en reconvalescentenserum) en van adsorbaat-vaccins (Deensch en Duitsch
procédé). Na beschrijving der in het groot uitgevoerde immunisaties van runderen in
Duitschland, Denemarken en Zweden, meent schr. dat wij in deze vaccins een bruikbaar,
echter geen volmaakt bestrijdingsmiddel hebben (de bescherming is niet voor 100% ;
het vaccin is slechts ca. 5 maanden en dan nog bij 3 tot 7° C. houdbaar). De
toepassing van deze actieve immunisatie komt echter eerst in aanmerking, wanneer
het afmaaksysteem niet uitgevoerd kan worden, daar het intact laten van ziektehaarden
zeer omvangrijke vaccinatie noodzakelijk maakt, hetwelk voor Finland onuitvoerbaar is.

Gedurende den Finsch-Russischen oorlog (1939—1940) brak mond- en klauwzeer uit
op de Karelische landengte 2). Tengevolge van de evacuatie van dit gebied werd de
ziekte over heel Finland verspreid. Aanvankelijk bestond de bestrijding der ziekte
evenals in vredestijd in afmaken der aangetaste koppels, maar al spoedig moest men
zich beperken tot het isolatiesysteem. Door vrijwel volledig ontbreken van veterinaire
hulp werden allerlei personen, werkzaam in den landbouw, na een korte opleiding
gebruikt bij de uitvoering van maatregelen op aangetaste bedrijven. Veemarkten,
-tentoonstellingen en -verkoopingen werden verboden en aan contrölevcreenigingen
opdrachten gegeven. Het aantal ziektegevallen bleef echter hoog, totdat in het voorjaar
van 1940 de dierenartsen hun werkzaamheden konden hervatten; in Juli werden geen
nieuwe gevallen meer gemeld. Behalve in enkele streken, waar talrijke gevallen met

1 ) R. Stenius: Ueber die Impfungen gegen die Maul- und Klauenseuche. (Finsk. Vet. tskr.
1940, blz. 158. (Ref. Jahresber. D. Med. 1941, 68 B
.S. 464).

2 ) R. Stenius: De Mond- en klauwzeerepizoötie in den winter 1939—1940. (Finsk. Vet.
tskr. 1940, blz. 98).

-ocr page 127-

doodelijken afloop en naziekten voorkwamen, was deze epizoötie zeer goedaardig.
Het oorzakelijke smetstoftype was type O (Vallée).

Mond- en klauwzeerbestrijding in Noorwegen. x) In Noorwegen wordt het
afmaaksysteem met succes toegepast, dank zij gunstige geografische omstandigheden
en zorgvuldige maatregelen. Bij vaststelling van mond- en klauwzeer door den dierenarts,
waarschuwt deze direct telefonisch de Veeartsenijkundige afdeeling van het Dep. van
Binnenlandsche zaken ; tevens schrijft hij volledige sperring van het veebedrijf voor
(slechts kerk- en schoolbezoek toegestaan) en blijft aanwezig. Bij bevestiging der diagnose
door den veterinair inspecteur, beveelt deze afmaken van alle tweehoevigen, soms ook van
andere dieren. De cadavers worden begraven, eveneens hooi en stroo, wat besmet kan
zijn. Na desinfectie van stal, hof en woonhuis (vertrekken, personen, kleeren) met natron-
loog en formaline is het bewoners en dierenartsen toegestaan het bedrijf te verlaten.
De bewoners mogen de eerste 2 maanden geen andere veebedrijven bezoeken ; uitvoer
van landbouwproducten is gedurende dien tijd ook verboden. Na dezen termijn worden
enkele dieren als proef op het ontsmette bedrijf gebracht en gevoerd met de aanwezige
fourage. Drie weken later is volledige bezetting weer toegestaan ; veevoeder mag slechts
worden uitgevoerd, wanneer het bestemd is voor paarden in streken zonder rundvee.
Spergebieden worden ingesteld met straal van enkele kilometers om ziektehaard. Be-
perkende bepalingen, welke 14 dagen duren, bestaan uit : geen uitvoer van vee ; honden
vastleggen ; alle melk verhitten tot 85" C. ; fouragehandel verboden ; melkcontróle
wordt gestaakt; alle etensresten voor het voederen koken. Schadevergoeding voor ge-
doode dieren : volledige waarde. In sommige gevallen worden helpers beschikbaar
gesteld.

Ontsmetting aan slachthuizen. 1) Wat betreft het voorkomen van verspreiding
van mond- en klauwzeersmetstof is de volgende reiniging en desinfectie voor keurders
van vleesch aan slachthuizen aangewezen: kleeren, schoenen, armen, handen reinigen
met zeepwater ; ontsmetten met 1% natronloog ; armen en handen naspoelen met 3- -5%
azijnzuur.

Schadevergoeding bij mond- en klauwzeer. 2) Voor het geheele Duitsche Rijk geldt:
schadeloosstelling bij afmaken op veeartsenijkundig politievoorschrift en schaden bij
evenzoo opgelegde entingen. Rijksotiderdrelen
(landen, provincies) bepalen zelf de
schadeloosstelling voor dieren, gestorven bij het (spontane) ziekteverloop ; dit heeft
de grootst mogelijke difformiteit tengevolge gehad. De meer of mindere omvang der
schadeloosstelling zal de noodzakelijke medewerking der vcchoudeis meer of minder
stimuleeren. In een aantal districten wordt 60 -85% van de waarde der dieren (kalveren,
runderen soms ook varkens en geiten) vergoed, wanneer zij aan mond- en klauwzeer
zijn gestorven (soms slechts, wanneer veeartsenijkundige hulp is verleend, deswege in
nood zijn gedood of (met zekere restricties) aan naziekten zijn gestorven. Gewenscht
is een uniforme schadeloosstelling van 80% der waarde, geldend voor runderen, varkens
en geiten ouder dan 3 maanden, gestorven, aan mond- en klauwzeer of hiervoor in nood
gedood (diergeneeskundige verklaring omtrent de urgentie der noodslachting zal niet
overal uitvoerbaar zijn). De veterinaire hulpverleening meent schr. te kunnen bevorderen,
door de bepaling, dat schadeloosstelling niet gegeven wordt, indien de veeartsenijkundige
inspectie verklaart, dat de ziekte door onvoldoende of ondeskundige verzorging ontstaan
of het verloop ernstiger geworden is. De schadevergoeding bij slachting tengevolge
van naziekten biedt de grootste moeilijkheden. Zij is het belangrijkst voor de veehouders
en vraagt het meeste geld. Slechts in enkele districten wordt zij en onder bepaalde
beperkingen verleend. De Duitsche Veewet beoogt echter een bestrijding van den
ziekteverwekker, ook met haar schadeloosstelling. Dus zal uniform moeten gelden :
geen schadevergoeding voor naziekten. Bij mond- en klauwzeer zou dus d&n vergoeding

1 ) F. Kolbe: Pflichten des Fleischbeschauers fdr die Reinigung und Entseuchung. (Rdsch.
Fleischbeschau usw. 1941, S. 91. (Ref. Jahresber. Vet. Med. B. 69, S. 50).

2 ) K. Wagener: Das Entschadigungsproblem beider Maul- und Klauenseuche. (B.M.T.W.
1941, S. 1).

-ocr page 128-

gegeven moeten worden, wanneer het verlies alleen door het virus veroorzaakt is en niet
door de secundaire infecties. De beoordeeling hiervan zal bij den veterinairen deskundige
berusten. Dit is lang niet altijd een gemakkelijke opgave. In het algemeen zullen ziekte-
toestanden, welke 14 dagen na stukgaan der blaren optreden, niet meer uitsluitend
op aantasting door het virus berusten (uitzonderingen bij hart- en klauwaandoeningen).

Virusreacties kan men aantreffen op mondslijmvlies, keelgang, penspijlers, speenen,
hoornmatrix der klauwen, in hart- en sceletspieren (onder de schadevergoeding vallen
stellig de streepvormige of vlekvormige vischvleeschachtige reacties in spieren ; voor-
loopig zijn uit te sluiten de etterig-phlegmoneuze, abscedeerende of ichoreuze spier-
veranderingen, daar hun aetiologie nog niet vast staat). Andere orgaanreacties, darm-
en uieraandoeningen zijn niet op het virus terug te voeren. De blaarerupties zullen
vrijwel nooit aanleiding zijn tot den dood der aangetaste dieren. Een uitzondering
vormt blaarvorming in keelgang, in de nabijheid der stembanden, waardoor glottis-
oedeem kan optreden, wat den dood tengevolge heeft. Bij in nood gedoode dieren komen
die gevallen in aanmerking voor vergoeding, waarbij virusspecifieke aandoeningen
der klauwen en van het spijsverteeringskanaal gevonden worden (uitgebreide podo-
dermatitis superficialis aan meerdere beenen, ontschoening, blaar- en erosievorming
in pens, uitgebreide, oppervlakkige zweeren in lebmaag ; onspecifiek zijn de diffuze,
haemorrhagische darmontstekingen).

Warringhoi.tz *) Inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst in Sleeswijk-Hol-
stein is het met
Wagener eens, dat de schadevergoeding bij mond- en klauwzeer door
haar beteekenis voor de ziektebestrijding niet gemist kan worden (prikkel tot aangifte).
Met het uitsluiten der verliezen door naziekten is hij het evenzeer eens. In Sleeswijk-
Holstein worden bij tijdige ziektemelding alle binnen 8 weken optredende schaden
tengevolge van sterven der dieren of van naziekten vergoed, onverschillig of de dieren
goed of slecht verzorgd zijn. Verregaande verwaarloozing der zieke dieren en groot
sterftepercentage is het gevolg. Verbetering zou te bereiken zijn door bij schaden
bij opgestalde dieren het schadevergoedingsbedrag te verhoogen en tevens bij opstalling
gratis simultaanenting uit te voeren. De schadevergoeding bij noodslachting wenscht
schr. gehandhaafd, als zijnde belangrijk voor de instandhouding der bedrijven en voor
dierenbescherming. Verlangd moet worden het advies tot slachting van den veeartsenij-
kundigen inspecteur. Wanneer binnen afzienbaren tijd de schaden door naziekten
niet meer vergoed worden, zal dit overgenomen moeten worden door de veeverzekeringen
(geschiedt reeds in Baden). In ieder dorp zijn vertrouwenstnenschen aan te wijzen,
die de verzekerde dieren en hun verzorging controleeren.

Verpleging van zieke dieren. Een Duitsch collega a) geeft de volgende voorschriften
voor de behandeling van zieke dieren. Behandeling eerst aan te vangen, wanneer het
meerendeel der runderen ziek is.

1. Mondspoelingen met kamillenthee (irrigator) ; in laten slikken, na 6—8 dagen pen-
seelen der mondholten met 2—5
100 pyoctannine.

2. Klauw behandeling: allereerst afspuiten der tusschenklauwspleet met verdunde
brandspiritus (3—4 d. na begin der ziekte hiermee staken). Dan penseelen met 2% pyoc-
tannine ofjoodtinctuur. Ook zalven zijn te gebruiken ; bij ettering warme zeep, kamillen-
baden. Mest voortdurend verwijderen, reeds in stal ontsmetten.

3. Uierzieke dieren het laatst melken. Melker moet zeer vaak handen wasschen met
warm water en zeep. Gebruik van melkvet aan te bevelen. Ernstig aangetaste uiers
\'s nachts in boorzalf, vaak drenken met kamillenthee. Schoon stroo.

4. Voeding. Bij koorts weinig, licht verteerbaar voedsel. Dieren zonder eetlust vroeg-
tijdig en vaak cardiatonica geven (J 1 koffie en 1 glas rum).

Hoofdvoedsel gedurende 2—4 weken „Trockenschnitzel" met lijnmeel. Groenvoeder
in kleine quantiteiten 8—12 dagen na ziek worden. Goed zijn rauwe aardappelen
(event. malen), eveneens gekookte voederbieten. Krachtvoeders als soja-, palmkern-,

-ocr page 129-

boomwolzaadmeel zijn af te raden, eveneens veel drinken (hart). Uitbreiding van
rantsoen na 4 weken. Kalveren krijgen rauwe biest uit emmers (niet laten zuigen) ;
op tweeden dag enting (voedsel dan : gekookte melk met rijstmeel of aardappelmeel,
2 X daags 1 eetlepel rhum). Lammeren en biggen kunnen reeds den eersten levensdag
geënt worden.

VI. Epizoötologie.

Invloed van klimatologische omstandigheden (temperatuur) op epizoötie. In
zijn proefschrift heeft
Wagener 1) vergeleken ziektecurve van 1937, 1938, 1939 met
temperatuurcurve en kan hij verband lusschen ziekteuitbreiding en temperatuur op-
nieuw bevestigen. Plotselinge temperatuurdalingen tot onder het vriespunt kunnen een
in opgang zijnde epizoötie remmen. Een langzaam dalende temperatuur is zonder
invloed. Plotselinge temperatuurstijgingen gingen gepaard met sterke ziekteuitbreiding.

Type-bepaling in Rusland. In Rusland 2) heeft men met zekerheid het voorkomen
van 2 verschillende virus-typen kunnen aantoonen.

Oorzakelijk type van epizoötie van 1937 in Duitschland. s) De epizoötie is in
1937 in Duitschland verwekt door A type (O Vallée) echter niet zuiver. Incubatietijd
bedroeg bij runderen 13---16 uur ; ziekte-verloop was mild tot middelzwaar met weinig
complicaties.

VII. Diversen.

Bloedbeeld bij Mond- en Klauwzeer. 3) Volledig bloedonderzoek is uitgevoerd
gedurende geheele mond- en klauwzetr-proces bij 19 runderen, welke echter ten deele
met immuunserum waren behandeld en waarvan sommige dieren tevens lijdende
waren aan andere aandoeningen. Sehr, meent de volgende afwijkingen aan de mond-
en klauwzeer infectie te mogen toeschrijven: verhooging van het aantal witte bloed-
lichaampjes één tot drie dagen voor optreden van klinische verschijnselen, om na de
eruptieve veranderingen weer tot normaal terug te keeren. Bij suppuratie aan kroon-
randen tweede leucocytentoename. Parallel met het totale leucocytengetal verliep de
schommeling der polymorphkernige leucocyten en der lymphocyten. De eosinophyle
cellen variëerden weinig in getal: bij den aanvang der koorts was er steeds eenige afname.
De overige bloedcellen en het haemoglobinegetal vertoonden geen bijzondere afwij-
kingen. Sehr, concludeert uit het morphologische bloedbeeld, dat het virus reeds voor
de koorts op de bloedvormende organen een prikkel uitoefent. De afwijking is echter
niet kenmerkend.

Abortus Bang en Mond- en Klauwzeer. Het na aantasting door mond- en klauw-
zeer frequenter voorkomen van abortus bij runderen meende
Karsten (D.T.W. 1939)
te moeten toeschrijven aan een gevoeliger worden voor Abortus Bang-infectie na mond-
en klauwzeer.

Seelemann en Pfeffer 4) (Preuszische Versuchs- und Forschungsanstalt für Milch-
wirtschaft in Kiel) waren door hun gedurende 1936 t.m. 1938 ingestelde onderzoekingen
omtrent het verloop en de bestrijding van abortus Bang-infecties op een zevental
boerderijen in de gelegenheid den invloed der mond- en klauwzeer-epizoötiën van 1937
en 1938 op den dracht der runderen na te gaan. De veekoppels leden alle reeds eenige
jaren aan besmettelijk verwerpen; een toename van deze ziekte ten gevolge van mond-
en klauwzeerinfectie (tamelijk zwaar verloopend, in enkele bedrijven zelfs A en O)

1 *) G. Wagener: Beitrag zur Epizoötologie der Maul- und Klauenseuche. (Diss. Hannover
\'94\')-

2 J) Ratner en SirotkiNa: Aantooning van twee verschillende virustypen van mond- en klauwzeer
in U.S.S.R.
(Sovjet. Vet. 1940, blz. 55).

3 *) P. Apinis (Riga): Das Blutbild bei der Maul- und Klauenseuche. (Tierärztl. Rdsch.

4 e) M. Seelemann und A. Pfeffer: Ueber den Einflusz der Maur- und Klauenseuche auf
den Verlauf der Abortus Bang-Infektion.
(Ztschr. f. Infkrkh. Haust. 1941, B. 57, S. 139).

-ocr page 130-

werd niet geconstateerd. Tijdens en eenige weken tot maanden na aantasting door de
virusziekte, verwierpen enkele dieren, ook Bang-negatieve runderen. Het waren meest
dieren, welke 4—8 maanden drachtig waren bij de mond- en klauwzeerinfectie. Het
aantal aborti was echter kleiner dan in voorafgaande mond- en klauwzeervrije jaren.
Het kwam bovendien voor, dat koeien, welke in voorafgaande jaren verworpen hadden
na het mond- en klauwzeer hun kalf normaal uitdroegen, waaruit dus blijkt, dat de
verworven immuniteit door mond- en klauwzeer niet doorbroken wordt. Bij de controle
kon niet worden waargenomen, dat de titer bij de positief reageerende dieren verhoogd
was, noch dat een opmerkelijke toename van het reactiepercentage of een toename
van het aantal Bang-bacillenuitscheiders opgetreden was. Steriliteit en opbreken kwam
niet voor. Schr. komen dus tot de conclusie, dat het mond- en klauwzeer geen bijzonderen
invloed uitoefent op het verloop van abortus Bang-infectie.

Miltvuurenting en mond- en klauwzeer. Panisset en Dauvoir \') geven een
epizoötologische beschouwing over het verloop van het mond- en klauwzeer in ver-
schillende deelen van Frankrijk, waaruit blijkt, dat in sommige districten het verloop
milder is geweest. Vier gevallen worden gemeld van ernstige aantasting door mond-
en klauwzeer ondanks enting tegen miltvuur. Eenige grond voor de veronderstelling,
dat vaccinatie tegen anthrax beschermt tegen mond- en klauwzeerinfectie, was voor
rund en schaap niet te ontdekken.

Kunstmatige bevruchting in spergebieden. In gemeente Schwarzach zijn tijdens
epizoötie van 1937—\'38 door
Wolfgang 1) 49 runderen kunstmatig bevrucht in ver-
band met het vervoerverbod van vee. Tenslotte werd 70% bevruchting bereikt. Aan-
beveling verdient: centrale plaats voor zaadw\'inning, waarvandaan dierenarts het
zaad betrekt.

VIII. Algemeen.

Virus-onderzoek. Zeer beknopt bespreekt Köbe 2) de verschillende hulpmiddelen bij
het virusonderzoek toegepast als filtratie, proefdierenting, kweeken in vitro (weefsel-
cultuur), serologisch onderzoek, zichtbaarmaking (electronenmicroscoop), adsorbtie.
Het probleem „levend of dood", van het virus, zal voor ieder dezer agentia apart
beschouwd moeten worden. Als alle vraagstukken betreffende een virussoort opgelost
zouden zijn, zou de vraag oprijzen: — wat is „leven" eigenlijk —. De techniek van
het virusonderzoek vereischt de hulp van den physicus en den chemicus voor den bioloog.
Het virus-probleem is voornamelijk een biologische opgave.

Beschouwing over wezen der filtreerbare smetstoffen. Iwanoff 3) meent op
grond van infectiewijze en snelheid van eruptie bij schaapspokken (besmetting aërogeen,
virustransport via bloedbaan, gevolgd door zeer snel optreden van sereuze doordrenking,
bloedingen, emigratie van leucocyten, zwelling van bindweefselccllcn, histiocyteninvasie
op eruptieplaats) te moeten aannemen, dat het oorzakelijke agens zich niet intracellulair
vestigt.

Na Flemmingfixatic kon hij in pokken bij schapen waarnemen 1,5—2 pi groote ring-
achtige vormsels (zijn eigenlijk kogeltjes), een 5—6 fj, groot stadium met korrels en 20—
30 fj. groote lichaampjes met membraan, opgebouwd uit de 1,5—2 /j. groote ringetjes,
welke vrij komen bij verval der lichaampjes en een nieuwe vermecrderingscyclus kunnen
aanvangen. Schr. neemt aan, dat dit is de ontwikkelingsgang tot micro-organisme;
den virus-elementen zou de rol van ontwikkelingselementen toekomen. Bij duiven-
pokken en vaccine (bij konijn) zijn dezelfde vormsels gevonden. Intra-epitheliale insluit-
sels, welke hierbij vaak voorkomen, ontstaan waarschijnlijk tengevolge van celafweer

1 ) R. Wolfgang: Die Bedeutung der künstlichen Besamung des Rindes bei Maul- und Klauen-
seuche.
(Diss. Gieszen, 1940).

2 ) K. Köbe: Uebfi Virusforschung. (B.M.T.W. 1941, S. 285).

3 ) C. Iwanoff: Ueber das Wesen der filtrierbaren Vira. (Tierärztl. Rdsch. 1941, S. 393).

-ocr page 131-

(dus immuunbiologisch proces). Bij andere virusziekten waren histologisch overeenkom-
stige vormsels te vinden (mond- en klauwzeer, varkenspest, hondsdolheid e.a.).

Mond- en klauwzeerreacties zijn bestudeerd bij caviae. In epidermis in omgeving
van primaire blaar waren te ontdekken 1,5—
2 fj, groote ringetjes in epitheelcellen
(in vacuole naast kern ; soms als blaasjes), in myocard eveneens talrijke blaasjes-,
kern- en buisvormige elementen tusschen uiteengedrukte spiervezels ; in maagwand
elementen met grove korreling. Schr. concludeert dat het virus niet de verwekker,
maar een ontwikkelingsstadium is van deze; het agens is geen obligate celparasiet,
maar heeft wel sterke neiging tot intracellulair parasitisme (vooral in epitheelcellen).
Het artikel is voorzien van een aantal microfoto\'s.

v. Waveren.

MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE.

De aanvrage voor attesten, sectieverslagen en keuringsformulieren, dient te geschieden
bij den wn. Penningmeester, den Heer H. J.
O, Heemsteedsche Dreef 78 te Heem-
stede (N.-H.).

De prijs bedraagt ƒ0.25 Pcr pakje van 10 stuks. Bedragen te storten op girorekening
iiooor van de N.V. Twentsche Bank te Heemstede, ten name van de Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Ook aesculaapteekens voor auto\'s moeten bij den Heer O worden besteld. De prijs
hiervan bedraagt ƒ
0.50 per stuk.

Daar de Maatschappij voor Diergeneeskunde zich niet meer met maatschappelijke
aangelegenheden bezighoudt, heeft zij de borgstelling van ƒ
500. , die zij ten behoeve
van hare leden bij het Rijksbureau voor geneesmiddelen en verbandstoffen te Amster-
dam had gestort, opgevraagd.

In het belang van de collegae heeft Dr. Grashuis zich op verzoek van de Maatschappij
bereid verklaard, ook in de toekomst zijn adviezen betreffende de verstrekking van
geneesmiddelen, vigantol, levertraan, dohyfralolie enz., te verleenen. Voor het aan-
vragen van genoemde artikelen richte men zich dus niet meer tot de Maatschappij, doch
tot Dr. J.
Grashuis, te Hoogland (U.), ,,De Schothorst".

Door het Algemeen Bestuur is in zijn vergadering van 18 December j.1. in de vacature
Van Heusden in de Redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde benoemd Dr.
J.
Grashuis te Hoogland.

De vond Secretaris, Dr. R. van Santen.

BOEKBESPREKING.

Die Geburtshilfe bei Rind und Pferd. (Entwicklungs- und Berichtigungs-
mechanik, einschiesslich der Embryotomie). Ein praktischer Leitfaden für
Tierärtze und Studierende,
von Dr. Franz Benesch. Dritte, wesentlich erwei-
terte und umgearbeitete Auflage ;
Urban und Schwarzenberg, Berlin und Wien,
1942.

De derde druk van dit verloskundig werk, dat in 1933 voor het eerst verscheen, omvat
295 bladzijden met 135 afbeeldingen.

Deze derde druk mag inderdaad herzien genoemd worden. Naast een meer algemeen
gedeelte neehit de repositie-leer een zeer groot gedeelte van het geheel in beslag, n.1.
150 pag.; daarnaast zijn aan de embryotomie 68 pag. gewijd.

De verschillende afwijkingen in ligging en de wijzen van correctie zijn duidelijk
beschreven en met zeer vele goede afbeeldingen toegelicht.

-ocr page 132-

Het verwondert mij in dezen druk weer, dat Benesch vele reposities beschrijft met de
hulp van de geboorte-kruk volgens
Kühn en de geboorte-vork volgens Caemmerer.
Persoonlijk heb ik nooit behoefte gevoeld aan deze instrumenten.

Bij de embryotomie bespreekt hij het instrumentarium, dat daarbij heden ten dage
wordt gebruikt. Verschillende instrumenten, welke hij nog wel noemde in den tweeden
druk, maar nu weinig of niet meer gebruikt worden, zijn weggelaten.

Over het algemeen kan ik mij hiermede vereenigen, maar het verwonderde mij dat
tot de meer of minder in onbruik geraakte instrumenten ook reeds de kettingzaag wordt
gerekend. Dit vind ik wel wat te ver gaan ; inderdaad heeft de draagzaag haar op vele
plaatsen verdrongen, maar om haar nu geheel weg te laten, vind ik niet juist.

De schrijver behandelt zoowel de subcutane als percutane embryotomie en heeft ook
de embryotomie met borende instrumenten (vacufact) niet vergeten. Terecht is hij van
meening, dat de subcutane embryotomie, hoewel ze op vele plaatsen door de percutane
is verdrongen, toch nog steeds van groot belang geacht moet worden. Hij had m.i. wel
wat meer den nadruk mogen leggen op de tekortkomingen van de vacufact. Uit zijn
beschrijving krijgt men een te gunstig beeld.

Het boekje is keurig uitgevoerd. Het bevat veel lezenswaardigs, zoowel voor practicus
als student.

De prijs bedraag ƒ 9.20. v. d. Kaay.

BERICHTEN.

Veeartsenijkundige Faculteit Rijks Universiteit Utrecht.

Geslaagd voor het Veeartsenijkundig examen op 8 December 1942 : Mej. H. A.
Hannema, Mej. C. W. A. N. Peperkamp, W. J. Roepke, R. ter Schure en op 17
December
H. Barrau.

Rijks Serum Inrichting.

Benoemd tot bacterioloog de HH. J. I. Terpstra te Rotterdam, J. Meertens te
Leeuwarden en
W. van Vfen te Ruinen.

PERSONALIA.

Verhuisd : Dr. C. Kunst, \'s Gravenhage, van Statenlaan 55 naar Juliana van Stol-
berglaan 54, telef. 722303, giro 335899.

H. Venema van Bergen. Randlaan 2 naar \'s Gravenhage, de Mildestraat 34,
telef. 774430, giro 90259.
Gevestigd : H.
Barrau, Utrecht, Mauritsstraat 92, telef. 10824.

ENCYCLOPEDIE

GEVRAAGD. SOORT, DELEN, JAAR EN UITERSTE PRIJS.
M. v. d. BROEK, ZUIDWOLDE (DR.) B 88.

36_

Verantwoordelijk voor redactie en advertenties: Dr. C. BUBBERMAN TE SCHIEDAM.

Uitgever: MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE, NIJMEGEN.

Drukker: J. VAN BOEKHOVEN, BEGIJNEHOF 7, UTRECHT.

Verschijnt eenmaal per maand. Abonnementsprijs f 15.— per jaar.

Prijs per nummer f 1.50. Studentenabonnementen f6.— per jaar.

-ocr page 133-

HET EEUWFEEST
VAN HET DIERGENEESKUNDIG VEREENIGINGSLEVEN.

20 DECEMBER 1842-20 DECEMBER 1942.