Dr. J. GOUDSWAARD, Voorzitter,
Drs. M. J. G. SCHOENIMAKERS, Penningmeester,
Prof. dr. A. BRAND, Prof. dr. W. MISDORP, Dr. A. DE KRUIE,
Drs. M. A. MOONS, Drs. M. BOSMAN, Leden.

Elsinghorst, H. A. M., 83, 766
Elsinghorst, Th. A. M., 14
Engel, H. W. B., 115
Eys, M. van, 365
Eysker, M., 1099
Feenstra, T., 417

De informatie is in onderwerpen opgesplitst. Naslag van de index geschiedt hoofdzakelijk langs twee
hoofdgangen:

2. de onderwerpen, gebaseerd op trefwoorden afgeleid uit de titels van de publikaties, zoveel mogelijk
per hoofdonderwerp gegroepeerd;

S: verwijzing naarsuppicment (Proceedings\'Voorjaarsdagen 1986\'en Proceedings European Society

Haagsma, J., 592vq, 1104
Halliwell. R. E. W., 73S, 76S, 84S, 89S
Happc, R. P., I95vq, I98vq
Hardeman-Kommer, G. M., 1017
Hartman, E. G., 533
Hasselaar, J. C., 203vq
Hatzmann, H., 1017
Havelaar, A. H., 634

.laggar, D. H., 698
Jansen, J., 1099, 1118
Janssen, R., 1262
Janssen, W. M. M. A., 973
.lorna, 1. P., 471
Junti, N., 13S
Kamp, J. S. van der, 109
Kampelmacher, E. H., 247, 275
Kampen, F. van, 275
Kirpestein, J., 170
Klarenbeek. S. R., 769, 835
Klein, W. R., 1225
Klingeren, B. van, 9
Klooster, A. Th. van \'t, 1000
Knipschild, P. G., 229
Koch, H. J.,92S
Koeman,.]. P., 173
Kommerij, R., 911
König, C. D. W., 119, 554
Kraayenhagen, P., 1260
Kreek, F. W. van der, 911
Kriele, C., 744
Krikke, P. C., 1025, 1215
Kronleld, D. S., 37S, 42S
Krooshof, Y., 1167
Kruif, A. de, 1097
Kruip, Th. A. M., 1133, 23S
Kuiper, J. D., 793, 1004
Kuiper, R., 1204

Laak, E. A. ter, 483vq
Lambers, G. M., 1104
Lambooy, E., 1121vq
Lammers, G.J., 985, 987
Lavoir, M. C., 820vq

Nabuurs, M. J. A., 1002
Nap, R. C., 1249
Netten, P. van, 1271
Nie, G. J. van, 45, 216
Nijhof, W. J., 222

Noordhuizen, J. P. T. M., 76, 714, 1072
Notermans, S., 529, 634
Nouws, J. F. M., 334vq, 930vq
Oirschot, J. T. van, 988
Okkens, A.C.,813vq,21S
Oldc Riekerink, H. G. A., 568
Oord, R. van, 813vq, 820vq, 6S, 8S
Oosten de Boer, P. F. van, 1288
Oosterom, J., 467, 529,728
Oosterom, R. A. A. van, 193vq
Osinga, A., 412

Osterhaus, A. D. M. E., 847, 1280, lOS, 1 IS, 13S
Ottenschot, Th. R. F., 1229
Oving, L., 880vq

Termond. E., 334vq
Terpstra, C„ 254, 389
Teske, E., 453
Tholhuysen, L.J.Th., 1288
Thrusfield, M. V., 371, 379, 384
Tiddens, G. W., 618

Toledo, M. van, 905
Tongeren, H. A. E. van, 143, 396
Tromp, A. M., 363
Troost, J., 987

Vaarkamp, H,, 83, 952
Vaarten, J., 13S
Vaessen, H. A. M. G., 671
Valk, P. C. van der, 690vq
Vandenbooren, J. C. M. A., 690vq
Vandermeersch, R., 639
Vecht, U., I32vq
Veen, H. M. van, 462
Veer, J. J. de, 417

Aankoopkeuringen van paarden, 168
Aansprakelijkheid, 1266
Abortus Bang, 561
Acupuncture analgesia, 698
Adalat® (Nifedipine), dog, 6S
Adjuvansgebruik, biggen, 793, 1001, 1002
Afrikaanse varkenspest, 115, 389 (zie ook VD)
Agammaglobulinaemie, 584
ALGEMEEN

Referaten, 139, 1208, 1276
Alternatieve geneeswijzen, 725, 741, 904, 1032, 1033
Anaemie, slachtkuikens, 639
ANTIBIOTICA

Antibioticumresistentie, Salmonella, 9
ehlooramfenieol, vleeskalveren, 471
Eurazolidon-vraagstuk, 1134

Oxytetracycline, pharmacokinetics/renal clearance, dairy cows, 334vq
Oxytetracycline-10%, bioavailability/pharmacokinetics, dairy cows, 930vq
Oxytetracyclinevoetbaden, rund, 28
Antibodies, monoclonal, mouse, 13S
Aquacultuur, 1106
Aquarium-fish disease, 50S
Arseen in slachtdieren, 671
Arthrogryposis multiplex congenita, kalL 860
Asiel, 414, 458
Asieldierenartsen, 458, 461
Aspergillusfumigatus, placentitis, rund, 14
Aujeszky, ziekte van, 689, 988
Auto-immuunziekte, zeugen, 86
Automatisering, 63, 76

Clostridium botulinum. 634
Clostridium botulinum type-C, 1104
Corynebacterium pseudotuberculosis. 483vq
Haemophilus pleuropneumoniae. 543vq
Leptospira hardjo. 533
Mycobacterium paratuberculosis. 592vq
Referaten, 294, 756, 997
Staphylococcal antigens, skin, dog, 14S
Staphylococcus aureus. 639
Streptococcus suis, 132vq
Bedrijfsbegeleiding, 63
BERICHTEN EN VERSLAGEN
Gelezen 39, 99, 118, 215, 350, 398, 400, 515, 538, 557, 617, 703, 901, 945, 963, 1008, 1018, 1025, 1078, 1155
Mammatumoren bij de kat, 38

European veterinary products market to show 23% increase thanks mainly to new techniques such as
biotechnology, 40
Marktonderzoek Duphar, 41

Toekenning \'Schornagel legpenning\' en \'Schimmel-Viruly prijs\', 92
\'ProL de Bois, dat is toch een formidabele man\', 941
Laudatio dr. A. D. M. E. Osterhaus, 95

Staatssecretaris Ploeg onderstreept de betekenis van het diergeneeskundig onderzoek, 96

Biotechnologisch project gericht op verbetering van natuurlijke weerstand bij kippen, 300
Sociale gevolgen van het landbouwbeleid van de Europese Gemeenschap, 301
Detailhandel uitgezonderd van vergunningsplicht diergeneesmiddelen, 302

Sectie Toxicologische Pathologie binnen de Nederlandse Vereniging voor Toxicologie (NVT), 302
FlDIN-waarschuwingsenveloppe, 397

Uitvoeringsmaatregelen gezondheid en welzijn dieren voor advies naar organisatie, 397
Veterinaire ondersteuningsgroep (FAVAM) voor Mozambique, 399, 652, 653

Belangstelling bij industrie cn onderzoek voor alternatieve vormen van plaagbestrijding dreigt af te nemen,
hoewel nieuwe biologische methoden succes hebben, 401
Nieuwzeelandse onderzoeker krijgt Vlaamse wetenschappelijke prijs, 402

In- en uitvoerwaarde agrarische en visprodukten in 1985 ruim 3% hoger dan voorgaand jaar, 402

Officieel tuberculosevrij rundveebeslag, 536
Bescherming van in het wild levende vogelsoorten, 555
Standards for battery hens adopted, 555, 859
Israeli vets now x-ray down on the farm, 556
Frankrijk: 8,8 miljoen honden; 5,8 miljoen katten, 557
Aantal huisdieren in de Bondsrepubliek, 557
A Medicines Act for Europe, 603

Nota Dierenbescherming na Kamerreacties over nieuwe wetgeving voor dieren, 603
Gedenkboek 75 jaar geneeskunde van gezelschapsdieren, 652
Onderzoek tekenziekten in Nigeria, 653

Algemeen Financieel Schema universiteiten en hogescholen 1986-1990, 699
Internationale herbevestiging kwaliteit Nederlandse dierenartsopleiding, 702
Role of veterinarian \'critical\' in residue control, 703
Agritech \'86, 743

Het neurofysiologisch prakticum: proefdiervriendclijk onderwijs met meervallen, 759

Vooruitgang in landbouwcontacten Ncdcrland-China, 945
Graduate training Position Washington State University, 950

Instelling van Begeleidingscommissie door de Raad van Beheer op Kynologisch Gebied, 1005
Submission to the UGC on Veterinary education, 1005
Geslaagde open dag Diergeneeskunde, 1066

Beurzen voor wetenschappelijk onderwijs en onderzoek in de Verenigde Staten 1987-1988, 1066
Beurzen voor voortgezette studie in de Verenigde Staten 1987-1988, 1066
VAMPP-gebruiker,sgroep, 1072
Oude gegevens, 1085

Het Voortplantingsonderzoek bij landbouwhuisdieren in de periode 1987-1991, 1128
Zuivelvoorradcn, 1275

Schapcnhandel lijdt onder Franse acties, 1275
Bcrigheidstester, zeugen, 430
Beroepsuitoefening, diergeneeskundige, 20
Beroepsuitoefening, kennismakingstages, 610
Besmettelijke veeziektes, EEG-regelingen, varkenshouderijen, 351

Besmetting, preventie, pluimveeslachtingen, 529
Besmettingswegen, pluimveeslachtingen, 529
B1.IZONDERE DIEREN
Aquarium-fish disease, 50S
Caiman (Caiman crocodilus crocodilus). 198vq
Diagnosis, birds, 46S
Egels, medische verzorging, 989
Fret,211,215
Klinische aspecten, 325
Loopsheidpcrikelen, fret, 215
Pathologie, 325

Zebra, geboren na embryotransplantatie, 344
Zeehond, 696
Ziektekunde, 325
Bioavailability, Oxytetracycline-10%, dairy cows, 930vq
Biologische plaagbestrijding, 679

The Anatomy of the Domestic Animals. Volume: I: The Locomotor System of the Domestic Mammals, 999

Kompendium der algemeinen Virologie, 349
Kompendium der veterinärmedizische Bakteriologie, 142

Lehrbuch der Veterinär-Anatomie, Band III; Die grosse Versorgungs- und Steuerungssysteme, 91

Monographs on Pathology of Laboratory Animals, Digestive system, 1097
Nahtverfahren bei tierärtzlichcn Operationen, 1097
Precis de Pathologie des Poissons, 425
Rendabele rundveevoeding, 1000
Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 482, 503
Vogelkrankheiten, 45
Een wet voor het welzijn van dieren, 552
Ziekten van siervogels en duiven, 297
Zoo & Wild Animal Medicine, 831
BOEKENNIEUWS

De avonturen van Paultje Piggelmee, 1096
Veewet, 185, 297, 1149
Boerenmetworst, Salmonellose, 1271
BcMulisme, 634, 832
Botulismus type-C, hond, 1104
Bronchoscopy, small animals, I86vq
BVD, serologische screening, 1205

Caiman {Caiman crocoditus crocodilus). removal of gastric foreign body, 198vq
Caseous lymphadenitis, dairy cows, 483vq, bestrijdingsadvies VD 489
CENTRAAL DIERGENEESKUNDIG INSTITUUT

!n memoriam proL dr. A. A. Ressang, 1127
Chemische plaagbestrijding, 679
ehlooramfenieol, vleeskalveren, 471

Congenital anomalies, right aortic arch, lamb and pig, 539vq
Congenitale anomalie, diprosopus, kat, 588
CONGRESSEN

42, 102, 103, 177,214,216,228,246,254,261,269,304,319,334,353,405,441,528,551,587 604 633 704
795,869,895,947,989,1010,1063,1103,1 105,1114,1133,1184 . . . , , J,/U4,

Corynebacterium pseudotoberculosis, dairy goats, 483vq
CRD-vrije broedeieren, 948
Cystourethroscopy, dogs, I93vq

Dapsonresiduen, melkrunderen, 911
Databanken, 379, 623
Databestanden, 371, 379, 384
Decontamination, 29vq
Dermatitis, slachtkuikens, 639
Dermatosparaxis, schaap, 173
Destructie, 728
Dictyocaulus viviparus, 990vq
Dieet, bestraald, varken, 240
Dierenambulances, richtlijnen, 263
Dierenarts, relatie, boer-, 772
Dierenarts, Veehouder en, 511, 570, 779, 1217
Dierenarts, vrouwelijke, 364, 462, 616, 843
Dierenartsen, grens-, 502

Dierexperimenteel onderzoek, \'Guiding Principles\' 969
DIERGENEESKUNDE
Aansprakelijkheid, 1266
Beroepsuitoefening, 20
Beroepsuitoefening, kennismakingstages, 610
Bevoegdheid tot uitoefening, 514
Ontwikkelingen, 20
Onderwijs, 235, 405, 759
Opleiding, 20, 99, 144, 702
Specialisatie, 1266
Veterinaire aangelegenheden, 350
Veterinaire arbeidsmarkt, 222
Veterinaire databanken, 379
Veterinaire praktijk, 229, 282
Veterinaire tandheelkunde, 347, 348
Veterinair observerend onderzoek, 371
Veterinary activities, in Europe, 51
Wanprestatie, 1266
Diergeneeskundig Jaarboek 1987, 1079, 1222

Diergeneesmiddelengebruik, pluimveesector, 503
Diergeneesmiddelenwet, 606, 762, 796, 1072, 1136
Diergeneesmiddelenwet, kanalisatieregime, 104
Diergeneesmiddelenwet, positie dierenarts, 260

Diergeneesmiddelenwet, uitzondering vergunningsplicht diergeneesmiddelen, 302
Dierproefvraagstukken, hoogleraar, 259
Dierproeven, 121

Dierproeven, ethische beoordeling, 946
Dierproeven, Wet op de, 44
Dierwelzijn, 152, 308, 397, 433, 520, 555
Diets, therapeutic, dogs and cats, 37S
Diploma, Nederlands in Noord-Amerika, 965
Diseases, notifiable, 1121vq
Doorlopende Agenda

46, 105, 155,218,264,305,357,409,447,504,562,607,656,709,763,832,897,949, 1011, 1074, 1137, 1223,
1284

Bloedonderzoek, 286
Paramyxovirus-hervaccinatie, 286
Referaten, 439, 495
Zie ook PLUIMVEE en VOGELS

Echography, dog, 813vq
Egels, medische verzorging, 989
Electrocution, pigs, 1121vq
Elfstedentocht 1986, 566,618
Embryotransfer, small animals, 23S
Epidemiologie, 229, 371, 379, 384, 623
Ethiek, 946, 1080
Erfelijkheid, cutane asthenia, 244
Ethologie, 864

European Society of Veterinary Dermatology (ESVD), proceedings, contents, 4S
Euthanasie gezelschapsdieren, 840
External fixator, 1189

FACULTEIT
De gangen van het paard, videoprogramma, 41
Congenitale Nephropathie, Engelse Cocker Spaniel, oproep, 501
Gedenkboek 75 jaar geneeskunde van gezelschapsdieren, 652
Open dag Faculteit der Diergeneeskunde, 863
Vacatures, 653, 1222

Loopsheidperikelen, 215
Referaten, 211
Furazolidon-vraagstuk, 1134
Fysiotherapie, 840

Caseous lymphadenitis, 483vq
Caseous lymphadenitis, bestrijdingsadvies VD, 489
Chorioples bovis, 287vq
Corynebacterium pseudotuberculosis, 483vq
Mange, 287vq
Referaten, 255
Swayback, goat kids, 745vq
zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
GEZELSCHAPSDIEREN
Aquarium-fish disease, 50S
Autoimmune skin diseases, small animals, 89S
Bescherming gezelschapsdieren, ontwerp-verdrag, 707
Bronchoscopy, I86vq

Ototoxicity, chlorhexidine/cetrimide (Savlon®), 643vq
Otoscopy,I86vq
Referaten, 1124

Respiratory system, surgery, 60S
Rhinoscopy, I86vq
Röntgenologisch onderzoek, 1175
Savlon® (chlorhexidine/cetrimide), ototoxicity, 643vq
Stifle injuries, traumatic, 7IS
Surgery, respiratory system, 60S
Topical dermatologie therapy, 76S
Veterinaire tandheelkunde, 347, 348
Vlooienbanden, 845
Wervelkolom, 1175
Wound management, 58S
Zie ook HOND en KAT
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren (ontwerp), 152
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren, uitvoeringsmaatregelen, 397
Goede Laboratoriumpraktijk (GLP), 1071
Grensdierenartsen, 502

Haemophilus pleuropneumoniae, 543vq
Homeopathie, 725, 741, 904, 1032, 1033
HOND
Aanschaf, 956

Abdominal palpation, 8l3vq
Acidosis, neonatal, dog. 8S
Adalat® (Nifedipine), 6S

Canine parvovirusinfectie, 847, 1279, 13S
Canine parvo vaccine (Nobi®-vac Parvo-c), 15S
Canine Wobbler syndroom, 1197
Cervicale spondylopathie, Dobermann Pinscher, 1262
Clostridium botulinum type-C, 1104

Congenitale Nephropathie, Engelse Cocker Spaniel, oproep, 501
Compressiefractuur, 1197
Couperen van oren en staarten, 461

Craniomandibulaire osteopathie (CMO), West Highland White Terrier, 1246
Cystourethroscopy, I93vq
Demodicosis, 93S

Osteochodritis dissecans (OCD), 1234
Osteochondrose, 1 197
Parathormoon (PTH), 1197
Paramunity, 13S
Parturition, 6S
Permetrin (Stomosan®), 93S
Pyodermas, 73S

Ras en geslacht/degeneratieve hartklepafwijkingen, 384
Pregnancy diagnosis, 813vq

Referaten, 35, 87, 548,600, 649, 941,997, 1064, 1208
Röntgenologie, elleboog, 1234
Sesambeenfracturen, ondervoet, 1167
Skin, 14S

Staartverwondingen/gecoupeerde staarten, 384
Staphylococcal antigens, skin, 14S
Stomosan® (permetrin), 93S

Storage mites, hypersensitivity, 95S
Therapeutic diets, 37S
Toggle-methode, heupluxatie, 1229
Tuberositas tibiae, 1257
Uterine contractility, 6S
Vitamine D, 1197

Werkgroep Veterinaire Kynologie, 296
West Highland White Terrier, 1246
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Hormonale stoffen onderzoek, 263
Hypergammaglobulinaemie, 584
Hypogammaglobulinaemie, 584

IBR, serologische screening, 1205
IMMUNOLOGIE
Atopic disease, canine and feline, 88S
Autoimmune skin diseases, small animals, 89S
Auto-immuunziekte, zeugen, 86
Contact dermatoses, small animals, 88S
Flea bite hypersensibility, dogs and cats, 84S
Hypersensitivity, storage mites, dogs, 95S
Immuunglobulinen, colostrale, absorptie, 576
Incontinentie/sterilisatie, teef, 384
Index, cycle, sows, 690vq
Index, farrowing, sows, 690vq
Industrie, nieuw(s) van de, 654, 664, 760, 1009, 1248
Infectie, -voedsel, 800
Informatica, 3
INGEZONDEN
Acupuncture analgesia, 698
Afscheid collega Meutstege, 1209

Begeleiding van rundveebedrijven met behulp van computer-management-programma\'s, 417

Het gebruik van een adjuvans ter preventie van oedeemziekte/speendiarree bij biggen onder praktijkomstan-
digheden, 1001 -H Naschrift, 1002
Het Nederlandse diploma in Noord-Amerika, 965
Praktici, 1288
Sluikreclame, 554
Staartbijten bij vleeskalveren, 349
Taalgebruik, 142 -F Naschrift, 143
Taalgebruik (5), 213 Naschrift, 213
Vrije vestiging, 905
With confidence in the future, 1033
INTOXICATIE
Monensin/sulfachloorpyrazine, kalkoenen, 676
Voedselintoxicatie, 800
Isopathie, 741

Anti-coronavirus antibodies, lOS
Atherosclerosis, 92S
Atopic disease, 88S
Avulsiefractuur, 1225
Birmees, 244
Capillaria plica, 638
Cutane asthenia, 244
Cystitis, persisterende, kater, 638
Diets, therapeutic, 37S
Diprosopus, 588

Erfelijkheid, cutane asthenia, 244
Feline leukemie, 178
Feline urologisch syndroom (FUS), 476
Felinfo, glossarium, 481
Felinfo, overzichtsartikelen, 178, 476
Felinfo, vraag en antwoord, 184
FeLV, removal programma, IIS
Flea bite hypersensibility, 84S
Hernia diafragmatica traumatica, 62S
Heupluxatie, operatieve behandeling, 1229
Hyperlipoproteinemia, 92S
Kniestabilisatie, 1160
Kruisbandlaesies, 1160
Liver diseases, 54S
Mammatumoren, oproep, 38
Musculus extensor digitorum longus, 1225
Nutrients, 42S
Profylaxe, FeLV, 178
Referaten 600, 650, 828, 886
Therapeutic diets, 37S
Toggle-methode, heupluxatie, 1229
Vaccinatie, FeLV, 178
Voeding, 476
Xanthomatosis, 92S
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Keukenafvallen, varkenspest, 254
Kip, zie PLUIMVEE
KNMvD-Afdelingen

Afdeling Friesland, 315, 366, 417, 514, 667, 771, 1151
Afdeling Gelderland, 1214, 1217
Afdeling Noord-Brabant, 766
Afdeling Utrecht, 414, 658
Afdeling Zuid-Holland, 415
Afdeling Zeeland, 668
KNMvD-Algemeen

Actualiteiten, 172, 224, 267, 315, 360, 512, 565, 614, 662, 663, 714, 843, 1018, 1215

Proefschrift \'Veterinaire en zoötechnische aspecten van de kalvermesterij\', 58
Resolutions of the 4th European Veterinary Congress, 162
\'Competition policy and the professions\' -the OECD Report, 163
Aankoopkeuringen van paarden, 168

Jonge dierenartsen met toegevoegde waarde hebben meer kans op de veterinaire arbeidsmarkt, 222

\'Voorjaarsdagen 1987\', 1261
\'Maatschappij\' cursussen, 359, 457, 618
Puppy-centrale, 366

Opname en afgifte van dieren in een asiel in relatie tot het euthanasiebeleid, 414
Tariefoverleg vleeskalveren, 450
Wrakke dieren, 452

Nota van de KNMvD met betrekking tot de paarden-KI, 453
Asieldierenartsen, 458, 461
Oproep, 466

Veehouder en dierenarts, 511, 570, 779, 1217
Eerbewijzen prof. Kampelmacher, 513

Bevoegdheid tot uitoefening van de diergeneeskunde, 514, 1216
Bacteriegroeiremmende stoffen in boerderijmelk, 515
Dierenartsen op de schaats, 566, 618

Stages kennismaking met de diverse sectoren van de beroepsuitoefening, 610
Kort evaluatieverslag van de stages, 610

Mededelingen betreffende de VAMPP-Gebruikers Groep, 714, 1072
Wat is er over van de relatie boer-dierenarts in het jaar 2000?, 772

Indrukwekkend afscheid van prof. dr. E. H. Kampelmacher als plaatsvervangend Directeur-Generaal van het

IVth International Symposium of Veterinary Laboratory Diagnosticians (verslag), 777

Notitie ten aanzien van ontwikkelingen met betrekking tot de specialisatie landbouwhuisdieren, 953

Aanbod advies en hulp bij eventuele praktijkuitoefening in de USA, 1290
KNMvD-AIgemeen Bestuur 107, 506, 767, 1077
KNMvD-Bindende Besluiten

Verlenging geldigheidsduur Bindende Besluiten no. 1,2 en 5, 956
KNMvD-Commissies
Adviescommissie KW, 221
Commissie BDVZO, 225

Commissie Begeleiding Vleeskalverbedrijven, 360
Commissie Ethiek, 1080
Commissie VDA, 223, 364, 462, 616, 716, 843
KNMvD-Ereraad 839, 1266

Verslag v/erkzaamheden 1984 en 1985, 957
KNMvD-Groepen
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, 228, 510, 565, 659, 771
Groep Geneeskunde van het Rund, 963
Groep Geneeskunde van het Varken, 668
Groep Gezondheids- en Kwaliteitszorg, 845, 1217
Groep Kl en Zootechniek, 565, 963
Groep Paardenpraktici, 619, 786
Groep Pluimveewetenschappen, 614, 1076
Groep Praktici Grote Huisdieren, 952, 1217
Groep Veterinaire Homoeopathie, 113, 315, 366, 717, 836, 1145
Groep Veterinaire Specialisten, 453, 955, 1079
KNMvD-Hoofdbestuur

157,220, 307,358,411,449,453,507,610,713,770, 839, 1018, 1077, 1149, 1286
KNMvD-In Memoriatn
Bosch, B., 769
Commandeur, N. A., 834
Gorter, M.J., 451
Hogenelst, A., 169
Jong, J. J. de, 712
Koens, P., 412
Kooke, J., 1016
Loo, P. van, 109
Omloo, P. A. A., 768

— Automatisering: schrikbeeld of droombeeld voor de grote huisdierenprakticus, 76

— Computer ondersteund onderwijs ten behoeve van onderwijs en nascholing in de diergeneeskunde, 235
Jaarcongres 1986, 356,463, 512, 569, 619, 667, 716, 782, 844, 903, 962

— Openingstoespraak van de Commissaris der Koningin in de provincie Zeeland, 1039

61, 111, 171,225,271,316, 367,418,464,517,569, 620, 668,722, 787,906, 1034, 1094, 1157, 1219, 1289
KNMvD-Post-Acadeniisch Onderwijs

Cursus Praktische Pathologie Varken najaar 1986, 721
PAO-Diergeneeskunde, 770, 1029
Vooraankondiging, 964

Vaste commissies PAO-Diergeneeskunde, 1077, 1150
Cursus Praktische Algemene Chirurgie Gezelschapsdieren, 1218
KNMvD-Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen

Ontwikkelingen met betrekking tot de Stichting V-data, 1019
KNMvD-Studentenverenigingen
Cerberus, 58,965, 1220
DSK, 170,366,905, 1218, 1220
IVSA-oproep, 172
Veterinair Dispuut Unitas, 1289
Veterinair Dispuut Veritas, 1220

Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t Gat\', 226, 1028
Veterinaire Studenten Rijvereniging \'de Soüeysel\', 1220
Veterinaire Studenten Zangvereniging \'De Gouden Trachea\', 226
Vrouwelijk Veterinair Dispuut \'Mastitis\', 787, 1220

KNMvD-Vereniging van Dierenartsassistenten
Vedias-dag 1985, groot succes, 270
Computer cursus, 270

Cursus routine laboratoriumverrichtingen voor dierenarts-assistenten, 270
VEDIAS-Grote Huisdierendag, 1031
KNMvD-Veterinair Advies Centrum Ontwikkelingssamenwerking (VACO)
50, 113, 225, 273, 319, 444, 569, 621, 669, 678, 764, 905, 1031, 1222, 1282
KNMvD-Voorzitterscolumn

519, 564, 658, 766, 837, 952, 1074, 1214
Koninklijke Onderscheiding, 512, 1219
Koperdeficiëntie, zoogkalveren, 928
Kopergehalte, mestvarkensvoeders, 648
Kopergehalte, gemedicineerde voeders, 648
Koperstatus, rundvee, 321
Kringlopen, 467, 728
Kwik in slachtdieren, 671

Laboratorium, veterinaire praktijk, 282
Laboratoriumpraktijk, Goede (GLP), 1071
Lactid acid, 29vq
LANDBOUWHUISDIEREN
Automatisering, 63, 76
Bedrijfsbegeleiding, 63
Computer, 3

Intensieve veehouderij, ruimtelijke gevolgen, 99
Kopergehalte, gemedicineerde voeders, 648
Landbouwbeleid EEG, 301
Relatie boer-dierenarts, 772
Slachtdieren, 671
Specialisatie, 953

Stichting Gezondheidszorg voor Dieren, Jaarverslag, 298
Veehouderijproblemen, 38, 308vr
Veevoeding, 973

Zie ook GEIT, NERTS, PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAP, VARKEN cn VLEESKALVEREN
Landbouwpoederkalkgebruik, varkensstallen, 870
Leptospira hardjo, 533
Listeriosis, 498
Lood in slachtdieren, 671
Loopsheidperikelen, fret, 215

Mange, 287vq
Melk, boerderij (tank), 920
Melkerskoorts, 533
Milieuproblematiek, 247, 321

Monensin/sulfachloorpyrazine-intoxicatie, kalkoenen, 676
Monoclonal antibodies, mouse, I3S
Mortellaro, ziekte van, rund, 28
Mycobacterium paratuberculosis. 592vq
Myelografie, kleine huisdieren, 1175

Narcolepsie, hond, 985, 987
Navicular disease, heridity, 490vq
NERTS
\'Drie dagen ziekte\', 537
Zie ook LANDBOU-WHUISDIEREN
Niertest, 115

Nieuw(s) van de industrie, 654, 664, 760, 1009, 1248
Nifedipine (Adalat®), dog, 6S

Chondroom, schaap, 119
Mammatumoren, kat, oproep, 38
Referaten, 997, 1064
Onderwijs, computer ondersteund, 235
Onderwijs, klinisch, 235
Onderwijs proefdierkunde, 870
Onderwijs, proefdiervriendelijk, 759
Onderwijs, software, 235

Ototoxicity, chlorhexidine/cetrimide (Savlon R), small animals, 643vq
Oxytetracycline, pharmacokinetics/renal clearance, dairy cows, 334vq
Oxytetracycline-10%, bioavailability/pharmacokinetics, dairy cows, 930vq
Oxytetracyclinevoetbaden, rund, 28

Musculus extensor digitorum longus, 1225
Navicular disease, heridity, 490vq
Nota paarden-KI, 453
Pigmentation, gray horses, 92S
Progesteron, 739
Referaten, 496

Videoprogramma: De gangen van het paard, 41
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Paramunity, 13S

Paramyxovirus-hervaccinatie, duif, 286
Parasiet-gastheer relatie, 275
Parasitologisch onderzoek, 275
Parathormoon (PTH), hond, 1197

Paratuberculosebestrijding, 426
Paratuberculosis, 592vq
Pathologie, veterinaire praktijk, 282

Pensioenfonds voor Dierenartsen, Stichting, 771, 1155, 1288
Peri-parturient rise, 1099
Permetrin (Stomosan®), dog, 93S
Personeelsbeleid, universitair, 434
Pharmacokinetics, oxytetracycline, dairy cows, 334vq
Pharmacokinetics, oxytetracycline-10%, dairy cows, 930vq
Physical performance parameters, sows, 690vq
Pigmentation, gray horses, 92S
Plaagbestrijding, alternatieve vormen, 401
Plaagbestrijding, chemische t,o. biologische, 679
Placentitis, rund, 14
PLUIMVEE
Anaemie, 639
Coccidiose, kalkoenen, 676
CRD-vrije broedeieren, 948
Dermatitis, 639

Monensin/sulfachloorpyrazine-intoxicatie, kalkoenen, 676
Natuurlijke weerstand kippen, 300
Pluimveevoeding, 979
Produktiecapaciteit, 400

Referaten, 87, 255, 256, 294, 345, 394, 439, 495, 548, 549, 649, 695, 886, 941, 1064, 1 124
Slachthygiëne, 529
Slachtkuiken-kwaliteit, 979
Staphylococcus aureus, 639
Standards for battery hens, 555, 859
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
PorkCHOP, 1055
Pregnancy diagnosis, cows, 873vq
Pregnancy diagnosis, dog, 813vq
Pregnancy diagnosis, pigs, 880vq
Pregnancy diagnosis, sheep, 820vq

Proceedings, European Society of Veterinary Dermatology (ESVD), contents, 4S
Proceedings Voorjaarsdagen 1986, contents, 3S
PROEFDIEREN
Dierexperimenteel onderzoek, \'Guiding Principles\', 969
Hoogleraar dierproefvraagstukken, 259
Misstanden, 945
Onderwijs proefdierkunde, 870
Proefdieren en dierproeven, 212
Proefdierpathologie, 770
Proefdiervriendelijk onderwijs, 759
Wet op de dierproeven, 44
Zwartboek REP-Instituten, 558, 605
\'Zo doende\', 1135
Zie ook Dierproeven
Progesteron, merrie, 739

Rattenslang (Elaphe obsoleta rossaleni). corpus alienum operatie, 925
RECTIFICATIES 101, 108,273,896
Referentie-monster, 419
Relatie boer-dierenarts, 772

Arseen in slaehtdieren, 671
Cadmium in slaehtdieren, 671
Chlooramfenicol, 471
Dapsonrcsiduen, melkrunderen, 911
Ivermectine (Ivomec®), calves, 990vq
Kwik in slaehtdieren, 671
Lood in slaehtdieren, 671
Niertest, 115

Onderzoek hormonale stoffen, 263
Seleen in slaehtdieren, 671
Sulfa-residuen, boerderij(tank)melk, 920
Visconsumptie uit de Rijn, 689
Zie ook ANTIBIOTICA
Retieulitis traumatica epidemica, 744
Röntgenologie, elleboog, hond, 1234
Röntgenologisch onderzoek, kleine huisdieren, 1175
RUND

Abortus Bang, 561
Agammaglobulinaemie, 584
Arthrogryposis multiplex congenita, kalf, 860
Aspergillus fumigalus. 14

Bioavailability, oxytetracycline-10%, dairy cows, 930vq
Biopsy, mesenteric lymph node, 592vq
BVD, 1205

Colostrale immuunglobulincn, absorptie, 576
Colostrum, 571,576, 584
Colostrumkwaliteit, 571
Colostrumproduktie, 571
Cooperia oncophera. 990vq
Dapsonresiduen, melkrunderen, 911
Diclyocaulus viviparus. 990vq
Groeischijf-fractuur, kalf, 1249
Hypergammaglobulinaemie, 584
Hypogammaglobulinaemie, 584
IBR, 1205

Oxytetracycline, pharmacokinetics/renal clearance, dairy cows, 334vq
Oxytetracycline-10%, bioavailability/pharmacokinetics, dairy cows, 9.30vq
Oxytetracyclinevoetbaden, 28
Paratubcrculo,sebestrijding, 426
Paratuberculosis, 592vq

Pharmacokinetics, oxytetracycline, dairy cows, 334vq
Pharmacokinetics, oxytetracycline-10%, dairy cows, 930vq
Placentitis, 14
Pregnancy diagnosis, 873vq

Referaten, 35, 36, 88, 140, 21 1, 295, 345, 440, 496, 549, 601, 650, 695, 886, 942, 998, 1065, 1125, 1276, 1277

Sulfa-residuen, boerderij(tank)melk, 920
Ultrasound scanning, 873vq
Urachus, persisterende, kalf, 811
Ziekte van Mortellaro, 28
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN

Salmonella, antibioticumresistentie, 9
Salmonella-isolatie, 419
Salmonella-kringloop, 467
Salmonellose, boerenmetworst, 1271

Savlon®, (chlorhexidine/cetrimide), ototoxicity, small animals, 643vn
SCHAAP
Chondroom, 119
Chorioptes bovis, 287vq, 554
Collageen dysplasie, 173
Dermatosparaxis, Texelaar, 173
Mange, 287vq
Peri-parturient rise, 1099
Prediction of foetal numbers, 820vq
Pregnancy diagnosis, 820vq
Referaten, 36, 140, 141, 393
Right aortic arch, lamb, 539vq
Texelaar, dermatosparaxis, 173
Ultrasound scanning, 820vq
Wormbehandeling, 1099
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Seleen in slachtdieren, 671
Serologische screening, BVD en IBR, 1205
Slachtafvallen, 728
Slachtdieren, 671
Slachtkuiken-kwaliteit, 979
Slaughter, 29vq
Specialisatie, 953, 1266
Standaardisatie, 419
Staphylococcal antigens, skin, dog, 14S
Staphylococcus aureus, slachtkuikens, 639
Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen, 771, 1155, 1288
Stomosan® (permetrin), dog, 93S
Storage mites, hypersensitivity, dogs, 95S
Streptococcus suis, pigs, 132vq

Sulfachloorpyrazine/monensin-intoxicatie, kalkoenen, 676
Sulfa-residuen, boerderij(tank)melk, 920
Swayback, goat kids, 745vq

Tandheelkunde, 347, 348
Texelaar, dermatosparaxis, 173
TIJDSCHRIFT VOOR DIERGENEESKUNDE

Ingezonden, 91, 142,213,214,349,417,554,612,698,904,905,965, 1001, 1032 1033 1209 1279 1288
Nieuw(s) van de Industrie, 654, 664, 760, 1009, 1248 . \' \' \'

Noot van de redaktie, 1005
Rectificatie, 101, 273
Redaktie Advies Raad (RAR), 664, 715
Redaktionele kolom, I, 519, 725, 969

Supplement: Proceedings Voorjaarsdagen 1986 en Proceedings ESVD
Ten Geleide, 1159

Van de Hoofdredaktie, 266, 414, 615, 715, 1145
Toggle-methode, heupluxatie, hond en kat, 1229
Toxicity, oto-, chlorhexidine/cetrimide (Savlon®), small animals, 643vq
Trichine infectie, experimentele, paard, 709
Trichinella spiralis, 275
Trichinella spiralis, paard, 303

Ultrasound scanning, cows, 873vq
Ultrasound scanning, pigs, 880vq
Ultrasound scanning, sheep, 820vq
Universitaire organisatie, 434
Urachus, persisterende, kalf, 811

Vaccinatie, EeLV, 178
Vaccinatie (her-), paramyxovirus, duif, 286
Vaccinatie, rabies-, vossen, 355
VAMPP-gebruikersgroep, 714, 1072
VARKEN

Adjuvansgebruik, biggen, 793, 1001, 1002
Afrikaanse varkenspest, 389 (zie ook VD)
Afrikaanse varkenspest, sectiemateriaal, 115
Amplitude depth analysis, 880vq
Aujeszky, ziekte van, 689, 988
Auto-immuunziekte, zeugen, 86
Berigheidstester, 430

Besmettelijke veeziektes, EEG-regelingen, 351
Bestraald dieet, 240
Cycle index, 690vq
Databanken, slachtvarkens, 623
Electrocution, 1121vq
Farrowing index, 690vq
Gedrag, 352, 520

Haemophilus pleuropneumoniae, 543vq
Fluisvestingssystemen, 520
Keukenafvallen, varkenspest, 254
Kopergehalte, mestvarkensvoeders, 648
Landbouwpoederkalkgebruik, varkensstallen, 870
Notifiable diseases, Il21vq

Oedeemziekte/speendiarree, biggen, 793, 1001, 1002
Physical performance parameters, 690vq
PorkCHOP, 1055
Pregnancy diagnosis, 880vq
Produktiecapaciteit, 400
Produktiekenmerken, 520

Referaten 37, 89, 141, 212, 257, 295, 346, 440, 497, 550, 602, 651, 695, 757, 828, 887, 943, 998, 1126, 1278
Right aortic arch, pig, 539vq
Sow productivity, 690vq
Streptococcus suis, 132vq
Uitval, 520

Ziekte van Aujeszky, 689
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Varkenspest, Afrikaanse, 389 (zie ook VD)
Varkenspest t.g.v. keukenafvallen, 254
Varkenspest, Afrikaanse, sectiemateriaal, 115
VD-Afrikaanse Varkenspest
45, 264, 355, 444, 561, 763, 832, 948, 1011, 1074, 1137, 1210, 1284
Afrikaanse varkenspest geconstateerd in Zuid-Holland, 407
Afrikaanse varkenspest in Nederland; geen nieuwe gevallen, 443
Afrikaanse varkenspest in Nederland, 502, 561
Maatregelen Afrikaanse varkenspest opgeheven, 655
Maatregelen Afrikaanse varkenspest, 762
Nederland vrij van Afrikaanse varkenspest, 1073

Welzijnsaspecten van de ontwerp-Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren, 152
EEG-verbod tot gebruik van stoffen met hormonale werking in de veehouderij, 217
Folder richtlijnen dierenambulances, 263

Afdeling Dierlijke Produktie, Gezondheid en Welzijn, NRLO, 263
Onderzoek op hormonale stoffen, 263
Vaccinatie van vossen tegen rabies, 355
Grensdierenartsen, 502

Importverboden ten aanzien van Oost-Europa, 561
Diergeneesmiddelenwet, 606, 762, 1072, 1136
Office International des Epizoöties, 655
Ontwerp-verdrag ter bescherming van gezelschapsdieren, 707
Dopingonderzoek bij het Rikilt, 707
Onderzoek van watervogels op botulisme, 832
CRD-vrije broedeieren, 948

Regionale Commissie voor Europa van het OIE, 1073
Amerikaanse vuilbroed in Nederland, 1073
Uitbreiding varkensstapel belast perspectief sector, 1283
VD-Aviaire Influenza
264, 305

VD-Besmettelijke Dierziekten
46, 104, 154,217,263,304,355,408,444,502,561,655,707,762,832,896,948, 1011, 1073, II37, 1210 1283
Totale Besmettelijke Dierziekten in Nederland over 1985, 217
VD-Besmettelijke Longziekte bij Runderen

763, 832, 896, 948, 1011, 1074, 1137, 1210, 1284
VD-Contagieuze Equine Metritis 264
VD-Mond- en Klauwzeer
45, 155,218,264,305,355,408,444,503,655,708,763,896,948, 1011, 1073, 1137, 1210, 1284
MKZ in Italië en de Engelse importbepcrkende maatregelen, 832
Beperkingen ten aanzien van import uit Italië, 948
Preventieve MKZ-enting IJsselmeerpolders, 896
VD-Pseudo-Vogelpest

45, 154,217, 263,304, 355,408,444, 502, 561,655,707, 762,832,896, 948, 1011, 1073, 1137, 1210, 1283
Geval van varkenspest in Groningen, 217
Inentingen tegen varkenspest gestaakt, 707

Veevoeding, 973, 979
Vergiftigingen zie INTOXICATIES
Veterinair zie Diergeneeskunde
Veterinary activities, in Europe, 51

Overgenomenartikelen,29, 132, 186, 189, 193, 195. 198,201,203,207,287,334,483 490 539 543 592 643
690,745,813,820,873,880,930,990,1121

Nederlandse samenvattingen, 13,138,210, 306,334,489,494,542, 598,647,690, 756,812,879,922,996, 1123
VHI-Algemeen
Wet op de dierproeven volledig in werking, 44
Indiensttreding van de heer drs. J. H. G. Goebbels, 103
Indiensttreding van de heer drs. R. Venker, 103
Het voorkomen van Trichinella spiralis bij het paard, 303
Eg-inspecties, 408

Besluit Bijzondere Slachtplaatsen, alsmede de consequenties daarvan voor de keuring van slachtdieren, 445

Drs. J. Minderhoud benoemd tot Veterinair Inspecteur van de Volksgezondheid, 1069

Wat is nu precies GLP, wat lioudt het in?, 1071
Indiensttreding mw. mr. Ingrid M. Zweep, 1071
Het vraagstuk Furazolidon, 1134
Vijf jaar \'Zo doende\', 1135
Verhuizing, 1210
Videoprogramma: De gangen van het paard, 41
VIRUSSEN

Anti-coronavirussen antibodies, cat, lOS
Herpesvirusbestrijding, 689
Parvovirusinfectie, canine, 847, 1249, 13S
Ziekte van Aujeszky, 689, 988
VIS

Aquacultuur, 1106
Aquarium-fish disease, 50S
Visconcumptie uit de Rijn, 689
Vitamine D, hond, 1197
YLEESKALVEREN
BTW, 360

Intensive rearing, 1026
Staartbijten, 83, 349
Staartnecrose, 83
Tariefoverleg vleeskalveren, 450
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING

Bescherming van slachtdieren, 286
Besluit Bijzondere Slachtplaatsen, 445
Destructie, 728
Niertest, 115

Onderzoek hormonale stoffen, 263
Slachtdieren, onderzoek, 671
Vleeskeuring, onderdeel produktieketen, 131
Zie ook ANTIBIOTICA en RESIDUEN
Vlokkingsslib, 973, 979
Vlooienbanden, 845
Voeding, kat, 476

VOEDINGSMIDDELENHYGIËNE
Boerenmetworst, 1271
Decontamination, 29vq
Lactid acid, 29vq
Pluimveeslachthygiëne, 529

Referaten, 37, 90, 141, 212, 257, 296, 346, 395, 497, 551, 696, 757, 828, 888, 943, 999, 1065, 1126, 1278
Referentie-monster, 419
Salmonella-isolatie, 419
Salmonellose, 1271
Standaardisatie, 419
Viscomsumptie uit de Rijn, 689
Voedselinfectie, 800
Voedselintoxicatie, 800
VOGEL

Bescherming, wilde vogels, 555
Botulisme, watervogels, 832
Diagnosis, 46S
Endoscopy in birds, 203vq
Therapy, 46S
Vogelziekten, 500, 1281
Zie ook DUIF en PLUIMVEE
Volksgezondheid, 247, 800
VOORJAARSDAGEN

Proceedings Voorjaarsdagen 1986, contents, 3S
\'Voorjaarsdagen 1986\', 314, 365, 456
\'Voorjaarsdagen 1987\', 1261

Voortplantingsonderzoek landbouwhuisdieren 1987-1991, 1128
Vossen, rabiesvaccinatie, 355
Vrije vestiging, 905

Vrouwelijke dierenarts, 364, 462, 616, 843
Vuilbroed, Amerikaans, in Nederland, 1073

Wanprestatie, 1266
WETGEVING
Besluit Bijzondere Slachtplaatsen, 445
Diergeneesmiddelenwet, 606, 762, 796, 1072, 1136
Diergeneesmiddelenwet, kanalisatieregime, 104
Diergeneesmiddelenwet, positie dierenarts, 260

Diergeneesmiddelenwet, uitzondering vergunningsplicht diergeneesmiddelen, 302
Opiumwet, 708, 1135
Wet op de dierproeven, 44

Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren (ontwerp), 152
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren, uitvoeringsmaatregelen, 397
Wobblersyndroom, canine, 1197
Wormbehandeling, schaap, 1099
Wound management, small animals, 58S

Referaten, 696
Ziekte-oorzaken, 371
Ziekte van Aujeszky, 689, 988
Ziekte van Mortellaro, rund, 28
Zoogkalveren, koperdeficiëntie, 928
ZOÖNOSEN
Listeriosis, 498

Gedood adjuvansvaccin, gebaseerd
op parannyxovirus. Het adjuvans is
een Duphar-innovatie: het verhoogt
het imnnunogeen vernnogen, zonder
schadelijke entreacties te geven.

DUPHAR NEDERLAND BV VETERINAIRE AFDELING POSTBUS 7133. 1007 JC AMSTERDAM TEL. (020) 440340/4409 11

Reeds 29 jaar levert APHARMO B.V. betrouwbare produkten tegen
een redelijke prijs en dat wil APHARMO B.V. nog jaren blijven doen.

Apharmo heeft ook een aantal nieuwe produkten in haar pakket.
De produktnamen hiervan zijn:
AMPlCILLlN-10%,15% en 20% susp.
BRONCHI-EXPECT

Wilt U nneer weten over alle Apharmoprodukten, raadpleeg
onze produktinformatie. Bezit U die niet?
Vraag hem dan bij ons aan\'.

Lezers, auteurs, medewerkers en allen, die
zich betrokken voelen bij het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde cn The Vcterinary
Quarterly zij hierbij ecn goed en gelukkig
1986 toegewenst.

De gebruikelijke redaktionele kolom in de
eerste aflevering van het nieuwe jaar wijkt
ditmaal iets van dc traditie af. De terugblik
op het achter ons liggende jaar wordt be-
perkt tot enige hoofdpunten; bespiegelingen
en verwachtingen met betrekking tot de
toekomst zullen zich uitstrekken tot en met
1987, het jaar waarin dc Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskun-
de haar 125-jarig bestaan zal gedenken.
De terugblik kan minder diepgaand zijn
omdat de inforrnatic van de hoofdredak-
tionclc tafel gekanaliseerd werd naar de
lezer via dc ingestelde rubriek \'Van dc
Hoofdredaktie\'. Overwegingen, plannen,
nieuwe ideeën, overleg met Wetenschappe-
lijke Redaktie en Redaktie Advies Raad,
bereiken de lezer via deze kolom. Het lijkt
de Hoofdredaktie dat hiermee een vorm
van openheid kan worden bereikt, welke de
directe betrokkenheid van de lezers bij
onze tijdschriften positief kan beïnvloeden.
Het initiatief blijkt goed ontvangen te zijn.
Het gaat beide tijdschriften, The Vcterinary
Quarterly en Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, goed: de kopijpositie is zonder meer
voldoende, dc kwaliteit van dc artikelen
hoog en het internationaal aanzien groeien-
de. Een constante zorg (doch dit is geen
exclusief probleem van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde!) blijft de acquisitie van
klinische lessen en goede praktijkartikelen:
wij zijn daarin mede van uw inzet afhanke-
lijk! "

Na overleg met het Hoofdbestuur der
KNMvD is besloten, dat het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde en The Veierinary
Quarterly in dc viering van het lustrumjaar
1987 volledig — doch wel op eigen wijze! —
zullen participeren. Via de gebruikelijke
kolom van de Hoofdredaktie zal de lezer
regelmatig op de hoogte worden gebracht
van onze plannen ten aanzien van deze vie-
ring. Ideeen uwerzijds zijn uiteraard van
harte welkom.

De viering van genoemd jubileum zal in
onze tijdschriften pluriform van karakter
zijn. Dc voorbereidingen zijn nu reeds be-
gonnen. Een goed idee cn een uitdaging
voor onze auteurs leek de redaktie de in-
stelling van ccn prijsvraag toe. Deze prijs-
vraag voor een ingezonden artikel — of
enige artikelen — diende in relatie te staan
met dc onderwerpen en ziekten, welke onze
collegae in dc jaren 1862 tot bijv. 1900 be-
zig hielden. Na ampele overwegingen bin-
nen de Hoofdredaktie is gekozen voor het
onderwerp \'Infectieziekten\'.

Aan de prijsvraag l<an op twee manieren
worden deelgenomen: door het schrijven
van een praktijkartikel, bestemd voor het
Tijdschrifl voor Diergeneeskunde, waarbij
de redaktie nog heeft gemeend een splitsing
te moeten maken in artikelen betreffende
gezelschapsdieren en artikelen met betrek-
king tot landbouwhuis/nutsdieren; en door
inzending van een meer fundamcnteel-we-
tenschappelijk artikel voor The Veterinary
Quarterly (eerste inzending in het Neder-
lands wordt nict bij voorbaat uitgesloten).

Resumerend: vanaf 1 januari 1986 tot 1 juli
1987 kunnen artikelen in het kader van
\'Infectieziekten\' voor de prijsvraag worden
ingezonden. De auteur dient wel duidelijk
aan te geven, dat hij/zij met het artikel aan
de prijsvraag wil meedoen. Uit bovenstaan-
de blijkt, dat in principe drie gelijke prijzen
worden uitgeloofd, te weten één voor een
artikel in The Veterinary Quarterly, één
voor een praktijkartikel betreffende land-
bouwhuis/nutsdieren en één voor een prak-
tijkartikel betreffende gezelschapsdieren.
Iedere prijs bestaat uit een bedrag van
f 1.000,— en een kunstwerk, waarover na-
dere informatie volgt. In elke rubriek zal
voorts een tweede prijs worden uitgeloofd,
groot ƒ500,—.

Alle bekroonde inzendingen (ook de En-
gelstalige) zullen in een speciaal nummer
van het Tijdschrifl voor Diergeneeskunde
worden gepubliceerd. De beide Engelstalige
bekroonde artikelen verschijnen uiteraard
ook in The Veterinary Quarterly.
De Hoofdredaktie zal de ingezonden arti-
kelen jureren.

Inzenders dienen Nederlands staatsburger
te zijn dan wel dit staatsburgerschap gehad
te hebben; de prijsvraag is echter niet per
exclusionem bestemd voor dierenartsen.
Wél dienen de inzendingen (een) veterinair
relevante infcctieziekte(n) te betreffen.
Alle overige gegevens, de prijsvraag be\'tref-
fende, zullen in de rubriek \'Van de Hoofd-
redaktie\' worden opgenomen in het 1 maart
nummer van het Tijdschrifl voor Dierge-
neeskunde en in de 1 april Issue van The
Veterinary Quarterly.

De redaktie wilde u echter thans reeds, bij
het begin van 1986, op de hoogte stellen van
haar voornemen. Zij verwacht, dat de in-
stelling van de prijsvraag mede een stimu-
lans zal zijn vooralle potentiële auteurs om
onze tijdschriften als publikatiemedium te
kiezen.

De redaktie hoopt, dat ook in het komende
jaar gerekend mag worden op de inzet en
de persoonlijke betrokkenheid van u allen
bij onze tijdschriften.

Zij wenst hen, die de uitdaging van deel-
name aan de prijsvraag aannemen van
harte succes toe.

SAMENVATTING De laatste decennia zijn we getuige geweest van de stormachtige ontwd<kelingen
van de electronica. De gevolgen van deze zogenaamde micro-electronische revolutie zijn zo langzamer-
hand in het dagelijkse leven van een ieder waar ie nemen. In een versneld tempo zal dit deze eeuw verder
doordringen in ons ader leven.

De computer kan gebruikt worden als een automatisch stuk gereedschap of als een zelfstandig
opererend instrumenl.

In de eerste toepassingen, men denke aan tekst- en tekeningverwerking, moet de mens ervoor zorgen
zelf als creatief wezen het gereedschap te gebruiken.

Bij de tweede soort moet er gebruik worden gemaakt van de sterke kanten van de computer. Deze zijn:
Het geduldig en alert kunnen wachten, wat zeer te pas kan komen bij bewakings- en alarmeringsfunc-
ties.

Het snel en accuraat kunnen reageren, een goede eigenschap voor het regelen van allerlei, goed

Het kunnen ver- en bewerken van grote hoeveelheden gegevens, waarbij rekening moet worden

gehouden met de zwakke kant van de computer, namelijk het beoordelen en herkennen van situaties.

Een goede kant van de ontwikkelingen is dat de mens de beschikking kan krijgen over een bekwame

electronische slaaf De slechte kant is dat de mens een domme electronische dictator kan opgedrongen

SUMMARY Wewitnessed the stormy development of electronics during the last few years. The effects
of this so-called micro-electronic revolution have gradually become noticeable in anyone\'s everyday
life. This will penetrate into cdl our lives at an accelerated rate during the present century.
The computer may he used as an automatic too! or as an independently operating instrument. In the
former case (processing of texts and diagrams is an instance to bear in mind), man should see to it that
he uses the tool as a creative individual himself. In the latter case, the strong features of the computer
should he made use of These are:

Being able to wait patiently and attentively, which may stand in good stead in monitoring and alarming
functions.

Being able to react rapidly and accurately, a good quality in controlling a variety of well-dejined
processes in which the human ability to react fads.

The ability to cope with and treat large amounts of data, in which the weak side of the computer .should
be taken into account, namely the assessment and recognition of situations.

A good feature of these developments consists in the fact that man can dispose of a capable electronic
slave. The unsatisfactory aspect is that a stupid electronic dictator may be imposed on man.

\' Van dc op 4 oktober 1985 tijdens het Jaarcongres van de KNMvD te Valkenburg door prof. dr. J. Verhoelf
gehouden voordracht is geen tekst beschikbaar. Wel is door prol\'. Verhoeff een door hem geschreven essay
over hetzelfde onderwerp (uit de kwartaal reeks/n/i-jrmo/if en Informatiebeleid, no. 10, 1985), voor publikatie
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde ter beschikking gesteld, dat op de volgende pagina\'s staat afgedrukt.
\' Prof. dr. .1. Verhoeffis hoogleraar in de methodologie van de automatische informatieverwerking aan de
Erasmus Universiteit te Rotterdam.

Bij het ter perse gaan van deze allevering waren nog niet alle teksten van de tijdens het afgelopen
Jaarcongres te Valkenburg(oktobcr 1985) gehouden voordrachten beschikbaar; deze zullen nu
verdeeld over ecn aantal alleveringen van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde worden gepubli-
ceerd.

Geef een man een vis en hij zal één keer eten.
Leer hem vissen en hij zal eten keer op keer.
Leer heni leren en hij behoeft niet altijd vis
te eten. (Verbetering van een oud-Chitiees
spreekwoord. I

De begrippen informatie, gegevens en ken-
nis worden vaak op verwarrende wijze door
elkaar gehaald. Dit is vooral jammer nu men
zoveel spreekt over de komende informatie-
maatschappij. Computers en communicatie-
kanalen verwerken signalen, dic gegevens,
data, voorstellen en onder bepaalde omstan-
digheden informatie kunnen zijn voor de ge-
bruiker.

Men krijgt informatie als men het antwoord
krijgt op een vraag. Dit kan een expliciet ge-
stelde vraag zijn of een vraag die als het
ware sluimerend cn altijd aanwezig is. Als
iemand zegt: \'Je huis staat in brand\', dan
krijg ik informatie op een niet expliciet ge-
stelde vraag.

De hoeveelheid informatie die men ontvangt
hangt af van het verwachtingspatroon dat
men heeft opgebouwd van de mogelijke ant-
woorden. Hoe verrassender het antwoord,
des tc groter dc ontvangen informatie. Dc
hoeveelheid informatie is dan ook ccn sub-
jectieve aangelegenheid, immers wat voor dc
één ccn vraag is, is voor de ander ccn weet.
Het vragen naar de bekende weg verschaft
geen informatie, althans niet over de weg.

Het antwoord is een selectie uit dc mogelij-
ke antwoorden. Dc eenheid van informatie is
de bit, dat is de informatie dic men krijgt op
een ja-nee-vraag, waarbij de kans op beide
antwoorden even groot is. (2, 3).
Bij een open vraag zijn dc mogelijke ant-
woorden talrijk en onduidelijk af te bake-
nen.

Het registreren van dat antwoord, eventueel
in combinatie met de vraag, levert ccn gege-
ven op. Een gegeven zou men dode, of vast-
gelegde, informatie kunnen noemen. Infor-
matie is een ervaring, een gegeven,\'een her-
innering. Pas als men het antwoord vergeten
is, of er onzeker over is, kan hel gegeven
weer informatie verschaffen. Hoeveel infor-
matie dat is, hangt natuurlijk af van dc male
waarin het vergelen was. Het is een geheel
andere zaak of dc informatie nog juist is,
waarover later meer.

Informatie heft onzekerheid op cn daarom
noem ik dic onzekerheid bij gebrek aan
ccn beter woord - anti-informatie. Wanneer
men iemands nieuwsgierigheid prikkelt, le-
vert men anti-informatie. Wie een lol in de
loterij koopt, verschaft zich anti-informatie.
Hen detectiveroman bevat hoofdzakelijk
anti-informatie en een paar pagina\'s infor-
matie; de lezer moet eerst in onzekerheid
worden gebracht om de oplossing tc kunnen
waarderen. Een onderdeel van het op avon-
tuur, of op vakantie gaan is hel zoeken naar
anti-informatie. l;cn leven vol sleur is ccn le-
ven zonder anti-informatie.
Voor velen is dc grootste verschrikking van
dc werkloosheid dc verveling, dat is het ge-
brek aan anti-informatie.
f:cn vraag kan zijn als een loterij: inct ccn
kleine kans op veel informatie ccn verras-
send antwoord - cn ccn grote kans op een
\'niet\'. Vraagt men of ccn bruidegom \'ja\' zei
tegen de ambtenaar, dan heeft men een klei-
ne kans op een ontkenning - veel informatie -
cn ccn grote kans op ccn bevestiging (weinig

informatie). De verwachte opbrengst is in
dit geval gering. Om de verwachting te be-
palen moet men immers de som nemen van
alle opbrengsten, vermenigvuldigd met de
kans op die opbrengst. De antwoorden met
veel informatie hebben echter juist ecn klei-
ne kans. Dit is de bekende entropie-formule
van Shannon, zij geeft de hoeveelheid anti-
informatie van een vraag. (2, 3).

Iemand die weet dat twee maal twee vier is,
heeft kennis. Iemand die weet hoe je brand-
wonden het beste kan behandelen ook. Er is
een verschil in de beide soorten van kennis;
twee maal twee is altijd vier, ongeacht of het
over appels of peren gaat. De beste behande-
lingswijze van brandwonden hangt onder
meer af van de beschikbare middelen. Wat
vandaag het beste is, hoeft dit morgen niet
te zijn. Het beste zou ook vandaag niet be-
schikbaar kunnen zijn. Het weten van de da-
tum is iets anders dan het weten van het
soortelijk gewicht van lood. Het ene weetje
is beter houdbaar dan het andere. Men kan
dc minder houdbare gegevens wat eeuwig-
heidswaarde geven door behalve vraag en
antwoord de tijd waarop en de oinstandighc-
den waaronder de vraag werd beantwoord
erin op te nemen. Zo in de trant van: Op I
april 1983 had meneer Zoen zo koorts. Veel
ingewikkelder en minder interessant dan
twee maal twee is vier. Weetjes zijn pakket-
jes van vragen en antwoorden. De goed
houdbare vragen en antwoorden worden wel
feiten - gegevens - genoemd, dit wordt pas
informatie als iemand, die het antwoord niet
of niet meer weet, er behoefte aan heeft. Een
telefoonboek of ecn naslagwerk bevat geen
anti-informatie, maar wel een verzameling
gegevens, waaruit men informatie zou kun-
nen putten, mits men zelf voor de anti-infor-
matie zorgt. Ik stel dal dergelijke boeken po-
tentiële informatie bevatten. Het gaat hier,
net als bij dc potentiële energie, om de prak-
tische bruikbaarheid van de informatie. De
energie, opgeslagen in het mes van een guil-
lotine of in een accu, wordt praktisch bruik-
baar als men de energie transformeert, het
mes loslaat.

Evenals grote hoeveelheden potentiële ener-
gie, zoals stuwmeren en atoombommen,
vrees aanjagen, schijnen ook grote hoeveel-
heden potentiële informatie dit effect te
hebben. Men denke slechts aan de discussies
over de privacy en dc databanken. Mogelijk
speelt de omvang van de krachten, in combi-
natie met de beheersbaarheid, een rol.

Er zijn drie redenen te noemen waarom een
naslagwerk kan verouderen. In de eerste
plaats komt hel voor dat vragen niet langer
actueel zijn. In de tweede plaats kunnen be-
paalde antwoorden niet langer juist zijn. de
houdbaarheid bleek een fictie. Tenslotte zal
men op vele actuele vragen het antwoord
missen. Uitgave van een supplement kan
enige tijd soelaas bieden, maar op den duur
zal ecn nieuwe editie onvermijdelijk zijn.
ledereen kent wel een aantal veel gebruikte
telefoonnummers uit hel hoofd en ieder
heeft wel een privé-verzatneling van feilen,
dc zogenaamde parate kennis. Een - veelge-
prezen - aspect van scholing is dal de leerlin-
gen zich ecn hoeveelheid feitenkennis eigen
maken. Het is echter triest dal voor de aldus
aangelegde privé-vcrzamelingen potentiële
informatie hetzelfde geldt als voor de eerder
genoemde naslagwerken. Door de steeds
snellere technische ontwikkelingen verou-
dert, vooral technische, kennis veel sneller
dan in het verleden.

Wal cynisch gesteld: bij een vakopleiding
leert men, als voorbereiding op de uitoefe-
ning van een vak, antwoorden op vragen die
tegen de tijd dat men hel vak gaal uitoefe-
nen niet tneer worden gesteld. Bijscholing
wordl, bij wijze van supplement, aangepre-
zen als de oplossing voor die veroudering.
Helaas is er niel de mogelijkheid om lol een
nieuwe editie te komen. Ik denk dat men, bo-
ven de dertig, eerder aan afkickcursussen
zou moeten denken dan aan bijscholing.
Men vergeet wel eens dal vergelen moeilij-
ker is dan aanleren.

De mens heefl behoefte aan de consumptie
van informatie. Om informatie te kunnen
ontvangen heeft men een vraag in casu anti-
informatie nodig. Er zijn twee factoren die
een grote invloed hebben op de intensiteit
waarmee men de informatie beleeft. Ener-
zijds hangt het af van de tijd die er verloopt
tussen hel bewust worden van de vraag en de
beantwoording daarvan. Deze tijdsspanne

moet, om met Vader Cats te spreken, nict tc
lang cn niet tc kort zijn. In die periode
bouwt zich een spanning op, men speculeert
over het mogelijke antwoord en men vormt
zodoende een verwachtingspatroon. Als het
antwoord met dc verwachting overeenstemt
dan werkt dat z.clfbevestigcnd cn zo nict dan
is de verrassing en dus de hoeveelheid infor-
matie des te groter. Het is opmerkelijk dat
men in de journalistiek tuk is op onwaar-
schijnlijke gebeurtenissen, getuige de kreet:
\'Dog bites man, is no news, but man bites
dog is\'. Hoewel dergelijke zeldzame ge-
beurtenissen theoretisch veel informatie be-
vatten, zullen zij een geringe waarde hebben
als belevenis, indien men zich daar niet bij
betrokken voelt doordat het weinig invloed
heeft op het verdere bestaan. De bijbehoren-
de anti-informatie ontbreekt meestal ook.
Het wachtproces kan in tobben ontaarden
als het voor dc persoon in kwestie te lang
duurt. Niet opgeloste, folterende, onzeker-
heden werken frustrerend. Te snelle oplos-
sing van dc spanning kan een overrompelend
effect hebben. Dit geeft het onbevredigende
gevoel dat men krijgt als men de clou van
een opgegeven raadsel tc snel ontvangt. Men
heeft dan nog niet voldoende inzicht in de
mogelijke antwoorden, zodat men het ver-
rassende van dc oplossing ook niet kan ap-
preciëren.

Anderzijds speelt de waarde die aan de ver-
schillende uitkomsten wordt gehecht ccn vi-
tale rol. Hierbij behoeft waarde natuurlijk
niet uitsluitend in geld tc worden uitge-
drukt, maar veel meer in de mate waarin de
uitslag het toekomstig gedrag zal beïnvloe-
den. Ecn vraag moet iets betekenen voor de
toekomst. Het is weer een persoonlijke fac-
tor of dit iets is voor dc nabije of voor de ver-
dere toekomst en zelfs voor het voortbe-
staan. Kinderen leven bij de dag, terwijl
men van de gezagsdragers mag verwachten
dat zij zich zullen bekommeren om dc toe-
komst van het nageslacht.

De tragiek van onze welvaartsmaatschappij
is dat de anti-informatie schaarser wordt,
daar men zich steeds meer zekerheden heeft
verschaft. De beren cn de wolven zijn uitge-
roeid of opgesloten, dc huizen storten nict

Zie i&i nr. 6. 19X4. pag. 75 i
bij elke storm of regenbui in en zelfs dc
weersvoorspellingen worden steeds beter.
Het verschaffen van allerhande zekerheden
is juist het grote goed van de welvaartsmaat-
schappij. In zo\'n maatschappij is alles goed
geregeld en goed geordend. Ook dit is een
goede zaak, maar de medaille heeft ecn
schaduwzijde. Te veel ordening is onnatuur-
lijk. het inspireert niet tot het stellen van
vragen, het is te voorspelbaar.
Efficiënte communicatiemiddelen en de mo-
derne techniek in het algemeen zorgen er-
voor dat eventuele onzekerheden snel kun-
nen worden opgelost. Iemand die enkele da-
gen van huis is, hoeft nict in de zorgen te zit-
ten of zijn huis er nog staat als hij terug-
komt. Zo cr al iets gebeurd mocht zijn, dan
had hij dat immers al gehoord; een goede
zaak.

Bovendien maakt een uitgebreid systeem
van verzekeringen en sociale wetten de ge-
volgen van de schaarse risico\'s zoveel moge-
lijk minder ingrijpend. Alleen het eeuwige
leven is niet te garanderen, ondanks het gi-
gantische apparaat van medische voorzie-
ningen. Menselijke contacten vormen een
bron van anti-informatie en het is typerend
dat vele langer durende verhoudingen slijten
doordat men \'op elkaar uitgekeken raakt\',
het gedrag van de partner heeft weinig ver-
rassends meer. Door de automatisering wor-
den de menselijke contacten vaak vermin-
derd. Zelfs eenvoudige zaken als de vele
stadsplattegronden bij de invalswegen geven
informatie op ecn efficiënte, doch onper-
soonlijke wijze.

Er ontstaat ccn informatiehonger die slechts
pover wordt gestild door allerhande surro-
gaat avontuur dat wordt aangeboden.

Er is een levendige handel in anti-informatie
ontstaan. Loterijen en allerlei gokspelen
hebben een gigantische omzet. Een lot moet
men nict dc avond voor dc trekking kopen,
dan krijgt men geen waar voor zijn geld.
Men moet kunnen speculeren over wat men
zou doen met dc hoofdprijs. Voor sommige
mensen is echter ccn instant loterij aantrek-
kelijk. Ecn loterij die over twintig jaar trekt
is dat niet. Het is wel essentieel dat er ten
minste één grote prijs is om dc loterij - de
illusie van - waarde te geven.

Zoals reeds gezegd bestaat veel ontspan-
ningslectuur uit anti-informatie. Ook de
film en dc TV bewegen zich op dit terrein,
waarbij de TV met zijn quizzen meer gele-
genheid heeft om de waarde van de informa-
tie van belang tc maken door op de menselij-
ke hebzucht in te spelen. Hèt probleem is
om in een spelsituatie de informatie waarde
tc geven. Bij het spel Russisch Roulette is
men hierin (te) goed geslaagd. Vooral bij
sport is de nationale erkenning van de kam-
pioenen van waarde.

[:en grote toekomst op het gebied van de re-
creatie heeft de computer, het gokapparaat
bij uitstek. De computergestuurde avontu-
renspelen werken verslavend voor het nog
betrekkelijk kleine deel van de bevolking dat
er toegang toe heeft. In tegenstelling tot een
avonturenroman kan een computeravontuur,
iedere keer als het gespeeld wordt anders
verlopen. Het is geen kunst om met de com-
puter onzekerheid te creëren, maar - zoals
bij elk spel - is het grote probleem te zorgen
dat men aan de oplossing, dat wil zeggen aan
de te verkrijgen informatie, een waarde kan
hechten.

Er is thans een computerspel in de handel
waarbij de eerste vinder van de verborgen
\'schat\' twintigduizend dollar beloning mag
mcasseren. Bij een ander spel, waar behen-
digheid een rol speelt, worden wereldkam-
pioenschappen georganiseerd. Men heeft bij
dc computerrecreatie kennelijk ook door dat
de uitkomst de moeite waard moet zijn.
Tenslotte is de nieuwshandel voor een groot
deel handel in anti-informatie. De journalis-
ten weten allang wat de leuke dingen voor de
mensen zijn. Een kaping die in één dag is af-
gelopen geeft veel minder spanning dan één
die ecn week duurt. Veel nieuws bevat in het
geheel geen informatie als men niet over de
benodigde anti-informatie beschikt. Van-
daar de slogan van de Amerikaanse journa-
listiek: \'A dogfight on public square is more
news than a war in the Middle-east\'.

Hen belangrijk deel van de tijd die men op
school doorbrengt, wordt besteed aan het
vergaren van kennis, het opbouwen van een
feitenverzameling. Meestal heeft dat niets te
maken met het consumeren van informatie,
daar men vaak niet eerst voor de zo nodige
anti-informatie zorgt. Het antwoord op een
vraag die niet \'leeft\' bij de leerlingen wordt
door hen niet als informatie ervaren. Daar-
om is de school, in plaats van het grote avon-
tuur te zijn, voor zo vele leerlingen een bron
van verveling. In de huidige onderwijsfa-
brieken heeft men nauwelijks tijd om eerst
de nieuwsgierigheid te prikkelen, vervolgens
de leerlingen enige tijd met de vraag te laten
worstelen om pas daarna de bevrijdende in-
formatie te geven. (Helaas voor de intelli-
gentere leerlingen geen verrassing, zij balen
dan ook meer.) Had men die tijd wel, dan
nog zou de informatie in het algemeen van
weinig waarde zijn voor de leerling. De mo-
derne jeugd ziet de schoolkennis niet als een
toekomstbepalend goed en misschien heeft
zij nog gelijk ook.

De kennis opgeslagen in onze hersenen heeft
het voordeel van de grote beschikbaarheid
en de snelle toegankelijkheid. Een nadeel is
dat we die toegankelijkheid slccht onder
controle hebben en vooral dat we het ver-
gectproces niet beheersen. Het ligt voor de
hand dat een of ander elektronisch privé-
zakinformatiesystecm in een grote behoefte
zou kunnen voorzien, ook voor mensen met
goede geheugens. Over ccn in het lichaam
ingebouwde bio-chip spreek ik nog niet. Het
leeuwendeel van het leerwerk op school zou
overbodig kunnen worden. De systemen zou-
den bij aankoop reeds enige basisinformatie
kunnen bevatten en men zou ze via telefoon
of kabel-TV bij kunnen houden. De scholing
zou zich dan vooral moeten richten op de
methodes antwoorden op vragen te vinden.
Iets wat, overigens ook nu, met de traditione-
le naslagmedia is aan te bevelen. Het leren
vinden van antwoorden op vragen is belang-
rijker dan het paraat hebben van een be-
perkt aantal antwoorden.

In het rapport van de Adviesgroep voor Mi-
cro-elektronica (4) wordt ook al gewezen op
de invloed, die de veranderingen ten gevolge
van de micro-elektronica op de maatschap-
pij, op dc school zullen moeten hebben.
Velen, die het verontrustend vinden dat de
moderne jeugd niet meer kan hoofdrekenen
en straks ook weinig parate feitenkennis zal
hebben, vergeten dat er zoveel dingen zijn
die wij niet cn onze voorouders wel moesten

kunnen en welen. Hel i.s een goede zaak dal
jui.sl door de lechnische hulpmiddelen aller-
lei mogelijkheden voor een breder publiek
beschikbaar komen. Daarbij hoefl men be-
paald niet alleen aan de zakrekenmachien-
tjes le denken, maar ook aan de aansteker,
de klok, dc telefoon en. last bul nol least, het
boek. Behalve\'hel gevaar voor een energie-
ën materiaal-crisis dreigt cr in de toekomst
een anti-informaticcrisis. Daarom is het van
belang dat men bij dc scholing een stap ver-
der gaat cn het accent legt op het leren stel-
len van vragen. F.r zijn echter indicaties dat
men beter zou kunnen stellen dat men op
school moet ophouden met het afleren van
het stellen van vragen. Dc vaardigheid van
Prc-schoolkindcrcn in het ongeremd genere-
ren van vragen is immers spreekwoordelijk.
Of dic vragen belangrijk zijn in de ogen van
volwassenen is niet zo relevant, het gaat er
om of ze voor dc kinderen belangrijk zijn.
Wel zouden zc geholpen kunnen worden in
de moeilijke kunst van het goed formuleren
van vragen. Iemand die déze kunst beheerst
behoeft zich nooit tc vervelen, daar hij anti-
informatie kan opwekken.

L\'it het bovenstaande zal het duidelijk zijn
dat het niet duidelijk is wat men bedoelt met
dc komende informatiemaatschappij. Alles
wijst erop dat cr een maatschappij kan ont-
staan die gebrek zal hebben aan informa-
tic(consumptic). Hel gevaar bestaat dat het
ccn maatschappij wordt waarin dc burger
zich verloren zal voelen in een woestijn van
potentiële informatie, beheerst door een
klasse van professionals. Reeds in 1947 voor-
spelde Norbcrt Wiener, ccn voormalig won-
derkind dat de grondlegger van dc cvbcrnc-
tica werd. dal dc computers ccn revolutie
zouden teweegbrengen. Hij stelde dal na de
voltooiing van dc eerste industriële revolutie
dc mens met zijn spieren als energiebron
niets meer te bieden had op dc arbeidsmarkt
cn dal ditzelfde zou gelden voor dc mens
met zijn hersenen als gegcvensvcrwcrker.
■| lowcvcr. laken the sccond revolution as ac-
complished. the average human being of me-
diocre attainments, or less, has nothing to sell
that it is worth anyone\'s money to buy\' (5).
(jcgcvcnsvcrwcrking zal het domein zijn van
dc computers, die zich als hyena\'s volvreten
met de lijken van de ervaringen. Hel is zeer
de vraag of zc voor dc gewone man ook infor-
matie zullen leveren. Hel ligt voor de hand
dat deze toekomstmaatschappij met angst
tegemoet wordt gezien.
Dal de invoering van het vak burgerinforma-
tica die angst zal wegnemen is even waar-
schijnlijk als dat het invoeren van een vak
burgerkernfysica de mensen van de angst
voor dc atoombom zou kunnen bevrijden. De
angsten van de vakman, bekend met de ge-
varen, zouden best groter kunnen zijn dan
die van de leek.

Dit wil niet zeggen dal ik daarom zou menen
dat de kennismaking met de moderne tech-
niek onnuttig zou zijn. Integendeel geloof ik
dal het een eis van de democratie is onwe-
tendheid te bestrijden, op hel gevaar af dal
halfwijs erger is dan onwijs. Hel lijkt echter
belangrijker dat men de mensen kan opwek-
ken lol het stellen van vragen. Het is anders
onwaarschijnlijk dal de behoefte aan infor-
matie gelijke tred zal houden met de lechni-
sche mogelijkheden om gegevens te manipu-
leren.

1. Watts, Alan W. Lof der onzekerheid. 2de druk,
Meppel, Amsterdam. 1982, pag. 78.

2. Shannon. Claude E. and Weaver. Warren. The
Mathematical Theory of Communication. The
University of Illinois Press. 1949.

3. VcrhoelT, .1. 1 let meten van informatie cn anti-in-
formatie. Computers op School, jaargang 2, nr. 4,
1985.

4. Maatschappelijke gevolgen op de Micro-elektro-
nica. Rapport van de adviesgroep Rathenau
Staatsdrukkerij, \'s-Ciravenhage, 1980.

SAMENVATTING Sinds 1959 werden jaarlijks ca. 20.000 Salnwnella-isolaten gescreened op resi.s-
tentie tegen tetracycline, chlooramj\'enicol. kanamycine en ampicilline en sinds 1978 ook tegen trime-
thoprim.

Bijdc mens en het varken nam het percentage tetracycline-resistente stammen vanaf 1961 sterk toe. Na
het staken van het gebruik van tetracyclines als groeibcvorderend middel in diervoeders in 1974 is het
percentage tetracycline-resistente salmonellae bij varkens en de mens belangrijk afgenomen. Bij
mestkalveren nam het aantal multiresistente S. dublin- en S. typhimurium-i\'/amme« vanaf 1972 sterk
toe. Multiresistenie stammen bij de mens werden voornamelijk geïsoleerd bij adoptief kinderen
afkomstig uit Indonesië. Verdere verspreiding van deze stammen werd niet waargenomen. Multiresis-
tente kalverenslammen werden bij de mens slechts incidenteel geïsoleerd.

SUMMARY Approximately 20.000 strains of Salmonella were screened annually for resistance to
letracvcline. chloramphenicol, kanamycin and ampicillin since 1959. and also to trimethoprim since
1978.\'

Telracycline-resisiant strains increased in human subjects and pigs Jrom 1961. After the ban on
incorporation of tetracycline in animal feeds for nutritive purposes in 1974. the proportion ojtetracy-
cline-resisiant strains in pigs and human subjects decreased.

In veal calves, the number of strains ofS. typhimurium and S. dublin resistant to multiple drugs
increasedfrom 1972. Strains resistant to multiple antibiotics in man were mainly isolated from adoptive
children from Indonesia. No further spread of these strains was observed So Jar. strains similar to those
in calves resistant to multiple drugs were only incidentally isolated Jrom human patients.

Het gebruik van antimicrobiele middelen schieden. Zo werd een goed beeld van het

bij nutshuisdieren, zowel therapeutisch en resistcntieprobleem bij Salmonella in de

rend agens, bracht het risico met zich mee stammen behoorde tot het serotype S. ty-

van het ontstaan van resistente darinbacte- phimurium. Van het totale aantal bij de

ricn, zowel pathogene als niet-pathogene. mens geïsoleerde Salmonella-stammen be-

I n 1958 werd daarom gestart met de screen- hoorde 60% tot dit serotype, van de bij het

ing van Salmonclla-isolaten op resistentie, varken geïsoleerde stammen ongeveer 80%.

aanvankelijk tegen tetracycline (Tc) en Bij deze groepen is 5. ryp/ï/wwnww daarom

chlooramfcnicol (Cm), later ook tegen am- te beschouwen als indicator van antibio-

picillinc (Ap), kanamycine (Km) en tri- ticum-resistentie bij Salmonella. In figuur

Centrum, kon dit op nationaal niveau ge- slechts sporadisch voor. Na 1961 nam het

\' Ontleend aan; Tn opdracht van.....\' Een overzicht van onderzoekingen uitgevoerd in het Rijksinstituut voor

Volksgezondheid cn Milieuhygiëne in opdracht en ten laste van het Veterinaire Staatstoezicht.
^ Drs. W. J. van Leeuwen, dr. P. A. M. Guinée, drs. C. E. Voogd en dr. B. van Klingeren, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, ,\'!720 BA Bilthoven.

aantal sterk toe en bereikte een piek van
80% in 1973. Hierna nam het procentuele
aantal Tc-resistente stammen sterk af.
Figuur 2 geeft het verloop van Tc-rcsis-
tente stammen bij het (gezonde) varken
weer. Het beeld is vrijwel identiek aan dat
van de mens. In beide groepen schommelt
het percentage Tc-resistente stammen sinds
1978 rond de 30-35%.
Resistentie tegen Cm, Km en Ap speelt bij
mens en varken nauwelijks een rol. Vanaf
1971 werd systematisch van alle S- typhi-
OTur/Mw-stammeneen faagtyperinggedaan,
welke van zeer groot nut is gebleken voor
een betere interpretatie van het voorkomen
en het verspreiden van 5. typhimurium-
stammen. Uit figuur 1 en 2 blijkt dat de
daling van Tc-resistente stammen veroor-
zaakt werd door de afname in het voor-
komen van het Tc-resistente faagtype 505.
Deze daling trad ongeveer tegelijkertijd op
met het per 1 januari 1974 in Nederland
van kracht worden van de EEG-maatre-
gelen inzake het nutritief gebruik van an-
tibiotica. Dit hield onder meer in dat de
tetracyclines niet langer als groeibevorde-
rend middel mochten worden gebruikt.
Flct feit dat het verbod van Tc voor groei-
bevordcring gevolgd werd door een duide-
lijke vermindering van Tc-resistente Sal-
monella bij (gezonde) varkens (en daar-
door bij de mens), doet vermoeden van
welke betekenis het nutritieve gebruik van
Tc geweest is bij het ontstaan van Tc-resis-
tente Salmonella-stammen zowel bij het
varken als bij de mens.
Bij mestkalveren is de ontwikkeling der re-
sistentie geheel anders verlopen en is een
duidelijke teruggang niet opgetreden. Bij
deze dieren is sedert 1973 juist een toene-
mend aantal gevallen van ernstige, vaak
lethaal verlopende salmonellose geconsta-
teerd, veroorzaakt door multiresistente 5.
dublin en S. typhimurium. Bij geen andere
diersoort heeft de resistentietoename een
dergelijke omvang aangenomen.
In figuur 3 en 4 is het percentage resistente
S. dublin en S. typhimurium weergegeven. 5.
r/uft/m-stammen, resistent tegen Tc en Cm,
namen aanvankelijk toe in de periode tus-

sen 1973 en 1975, waarna ze sterk afnamen
en vervolgens na 1977 weer sterk in aantal
toenamen. In 1972 verschenen de eerste
stammen met multipele resistentie tegen Tc,
Cm, Km en Ap. Hun aantal nam na 1974
plotseling sterk toe, bereikte een maxitnum
van ca. 70% in 1977, waarna ze weer snel
afnamen. In 1983 was nog slechts ca. 11%
der S. c/wZ?//«-stammen resistent tegen bo-
vengenoemde antimicrobiële middelen.

Fig. 4 laat de ontwikkeling der resistentie
bij S. typhimurium-vtummcn zien. Tot 1970
ging het voornamelijk om Tc-resistente en
TcAp-resisteiite stammen. Nadat vanaf
1971 de faagtypering werd toegepast, werd
duidelijk dat bepaalde faagtypen een be-
langrijke rol hebben gespeeld, c.q. nog
spelen bij dc ontwikkeling der resistentie
bij deze diergroep. In dc periode 1972-1978
domineerde het faagtype 201. Stammen
van dit faagtype waren resistent tegen Tc,
Cm, Km, Ap, streptomycine (Sm) en sul-
fonamide (Su). In 1977 verschenen voor
het eerst stammen van het faagtype 193.

Deze stammen bleken bovendien resistent
tegen Tp. Hun aantal nam daarna snel toe.
Stammen van dit faagtype werden sinds
1977 ook in Engeland veelvuldig bij kalve-
ren geïsoleerd. Het is niet onmogelijk dat
dergelijke stammen met geïmporteerde kal-
veren uit Engeland in Nederland werden
ingevoerd. In Engeland werden faagtype
193-stammcn ook veelvuldig bij mensen
geïsoleerd. Dit is in Nederland tot op heden
(gelukkig) niet het geval! Het exhorbitantc
profylactische en therapeutische gebruik
van antibacteriëlc middelen bij kalveren
heeft duidelijk het rcsistcnticpatroon van
zowel S. duhiin- als S. typhimurium-siam-
men in ongunstige zin beïnvloed, waardoor
problemen met dc vlceskalveren zijn ont-
staan.

Bij de mens cn het varken werden tot op
heden slechts incidenteel van deze multi-
resistentc \'kalver\'-stammen geïsoleerd. Dc
toename van multiresistente stammen bij
de mens werd veroorzaakt door de sero-
typen 5. Oranienburg-, S. schwarzengrund-,
S. Icrefeld-en S. typhimurium-slamnienvan

een ander faagtype. Deze stammen werden
voornamelijk geïsoleerd bij adoptiefkinde-
ren an<omstig uit Indonesië. Verspreiding
van deze stammen binnen Nederland heeft
niet plaatsgevonden. Hieruit kan worden
afgeleid dat er bij de mens geen selectie-
voordeel voor deze multiresistente Salmo-
nella-stammen bestaat.
Samenvattend kan worden gezegd dat de
screening van de resistentie van Salmonel-
la-stammen sinds 1959 heeft duidelijk ge-
maakt dat:

1. Na het staken van het gebruik van Tc
als groeibevorderend agens de Tc-resis-
tentie bij (gezonde) varkens en mensen
sterk is gedaald.

2. Het therapeutisch en profylactisch ge-
bruik van antibiotica bij met name
vleeskalveren een enorm resistentiepro-
bleem met betrekking tot Salmonel-
lose veroorzaakt door S. dub/in en S.
typhimurium heeft opgeleverd.

3. De \'invoer\' van multiresistente stam-
men bij de mens afkomstig van adop-
tieflinderen cn voorzover van toepas-
sing afkomstig van kalveren, niet heeft
geleid tot een verdere verspreiding bin-
nen Nederland.

Door een systematische sero- en faagtype-
ringen bepaling van de resistentie van \'alle\'
Salmonella-stammen binnen Nederland is
een redelijk inzicht verkregen in de besmet-
ting met cn verspreiding van Salmonella.
Om dit inzicht te behouden is het niet
langer nodig\'alle\'stammen te onderzoeken
en zullen met ingang van januari 1985, via
een gericht surveillance-programma bij ver-
verschillende doeldieren en de mens, Sal-
monella-stammen worden onderzocht.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het Engels
vertaald — van het in deze atlevering (zie pag.
29) opgenomen artikel uit The Veterinary Quar-
terly deel 7, all. 4, 1985:

Snijders..!. M. A., Logtestijn..!. G. van, Mossel,D. A.
A., and Smulders, F. J. M.: The Veterinary Quarterly
1985: 7 (4): 277-82.

Samenvatting De vakgroep heeft de afgelopen jaren
veel onderzoek verricht op het gebied van decontami-
natie door middel van melkzuur in runder-, kalver- en
varkensslachtlijncn. Ook werd de invloed van melk-
zuur nagegaan op de bacteriologische en sensorische
gesteldheid van warm en koud ontbeend vlees en
slachtproduktcn zoals lever en hersenen. Vastgesteld
werd, dat door een goede hygienebeheersing in de
slacijtlijn, de microbiologische belasting op opper-
vlakken kon worden gereduceerd. Melkzuurdecon-
taminatie gaf nog een verdere reductie. Direct na het
slachten hebben de bactcricn zich nog niet volledig op
vleesoppcrvlakkcn gehecht. Daarom heeft de toepas-
sing van melkzuur het grootste effect op slachtwarmc
karkassen. De concentratie van het melkzuur mag,
enigszins afhankelijk van de wijze van aanbrengen, bij
runderen niet hoger zijn dan 1% v/v, bij kalveren en
varkens niet hoger dan 1,25 resp. 1,5% v/v. Hogere
concentraties geven niet aanvaardbare en blijvende
verkleuringen van zowel vlees als vet. Bloedresten
krijgen door de behandeling een donkere kleur en
moeten daarom voor de behandeling bijv. door
douchen, worden verwijderd. Een geringe verzuring
van het oppervlak van behandelde karkassen ver-
dwijnt binnen 72 uur na de behandeling. Een consu-
menten \'taste panel\' kon een behandeling tot 2% v/v
melkzuur niet vaststellen.

De werking van melkzuur berust op een \'direct\' (bac-
tericide) effect en een \'vertraagd\' (bacteriostatisch)
effect, ttet bactericide effect kan oplopen tot 1,5 logN
per cm^. Dit is alliankelijke van de aard van het op-
pervlak. de hoogte van de besmetting, de wijze en het
tijdstip van decontamineren. Gedurende het koelpro-
ccs wordt het verschil in dc bacteriologische gesteld-
heid tussen behandeldcen niet-behandelde karkassen
of delen groter. Dit bacteriostatisch effect op de be-
handelde oppervlakken is waarschijnlijk het gevolg
van een verlengde \'rustfase\' van door het melkzuur
beschadigde micro-organismen.
Door ecologisch onderzoek is aangetoond dat cr te-
vens een gewenste verschuiving van dc Gram-nega-
tieve naar dc Gram-positieve flora optreedt. Deze
Gram-positieve Hora reint de groei van de entero-
pathogene Ciram-negatieve flora. Door melkzuur toe
te voegen aan de desinfecticbakjes in dc slachtlijn kan
dc temperatuur van het water in deze bakjes, bij een
gelijkblijvend bactericide effect, worden verlaagd.

SAMENVATTING Twee gevallen van mycotische placentitis bij ket fund worden beschreven. De
moederdieren vertoonden geen l<linische symptomen voor of tijdens de partus. De ixaiveren l<wamen ."i.
respectievelijk 4 weken te vroeg ter wereld en vertoonden eveneens geen klinische symptomen. In beide
placenta\'s was een ernstige necrotiserende ontsteking aanwezig met vele schimmeldraden in het
necrotische piacentaweefsel. Uit één der placenta\'s werd Aspergillus fumigatus geïsoleerd. In de
discussie wordt tevens ingegaan op de literatuur betreffende mycotische placentitis bij het rund.

SUMMARY Two cases of bovine mycotic placentitis are reported. The two cows did not show any
clinical symptoms bej\'ore or during premature delivery of two clinically normal calves. In both
placentas a severe placentitis accompanied by extensive necrosis and a large number of hyphae was
present in two placentas. Aspergillus fumigatus was isolated in one case. The literature on bovine
mycotic placentitis is reviewed in tite discussion.

Een door schimmels veroorzaakte necroti-
serende placentitis bij het rund is voor het
eerst beschreven door Smith in 1920 (17) en
werd enkele jaren later onderkend als oor-
zaak van abortus (6). Sindsdien is een groot
aantal gevallen van mycotische abortus
beschreven, waarbij mycotische abortus
gedefinieerd kan worden als een schimmel-
infectie van de placenta gepaard gaande
met uitdrijving van de vrucht bij een gra-
viditeitsduur van 2 tot 8 maanden, maar
vooral in het laatste trimester van de dracht
(8, 18, 19, 20). Men dient daarbij te be-
denken dat abortus voor de 4e-5e maand
vaak niet als zodanig onderkend wordt (1).
De mycotische abortus kan gedurende het
gehele jaar optreden, maar het merendeel
der gevallen wordt waargenomen in de pe-
riode januari tot juni (8, 10, 18, 20). Het
ziektebeeld blijkt over de gehele wereld
voor te komen (18) en ook in ons land is bij
het rund het voorkomen van door schim-
mels geïnduceerde abortus beschreven (4,
5, 19).

Abortus bij het rund is een betrekkelijk
veel voorkomend verschijnsel, waarbij een
jaarlijks abortuspercentage tot 5% op een
bedrijf acceptabel is (12). Van alle abortus-
gevallen blijkt 20 tot 50% veroorzaakt te
worden door infectieuze agentia (I. 10, 12,
15), waarbij mogelijk een nog aanzienlijk
deel van de infectieuze oorzaken onder
routine laboratoriumomstandigheden niet
onderkend wordt (1, 15). In 1 tot 20% van
de door infectieuze agentia veroorzaakte
abortusgevallen blijkt er sprake te zijn van
mycotische abortus (II, 18), afhankelijk
van de aard van het ingezonden materiaal
cn de uitgebreidheid van het onderzoek.
Species van Aspergillus, Mucor, Absidia,
Rhizopus en Mortierella zijn in staat een
abortus te veroorzaken (13), waarbij soms
enkele pathogene schimmelsoorten tegelij-
kertijd in de placenta kunnen worden aan-
getroffen (16). Van deze species wordt
Aspergillus fumigatus het meest frequent
geïsoleerd (4, 8, 16, 18, 19, 20).
In dit artikel wordt een door schimmels
veroorzaakte necrotiserende placentitis be-

schreven bij twee gevallen van praemalure
geboorte van levende kalveren. Tevens
wordt in de discussie nader ingegaan op de
literatuur betreffende mycotische placenti-
tis bij het rund.

lien tweetal placenta\'s werd aangeboden voor patho-
loog-anatomisch onderzoek in verband met vroegge-
boorte cn macroscopisch zichtbare afwijkingen. Pla-
centa 1 was al"komstigvan een FH-rund, waarvan het
kalf ongeveer 5 weken te vroeg levend cn gezond ter
wereld kwam. Placenta 2 was afkomstig van een 3-
jarig MRY-rimd, waarvan het kalf circa 4 weken tc
vroeg werd geboren; het betrof ccn klein levend kalf
dat geen klinische afwijkingen vertoonde. Voorzover
bekend vertoonden beide moederdieren voor, noch
tijdens de partus klinische symptomen. Stukjes weef-
sel van beide nageboorten werden gefixeerd in 4%
gebufferde formaline. Na inbedding in paraffine
werden coupes gesneden van 5-6 /j dikte en gekleurd
met haemaluin-eosine(HE), PAS en volgens Gridley
en Cjrocott-Gomori. Van beide placenta\'s werd bac-
teriologisch onderzoek gedaan cn van placenta 2 te-
vens ecn mycologisch onderzoek.

Beide placenta\'s vertoonden zowel macros-
copisch als histologisch een identiek beeld.
Een groot gedeelte van de placentomen en
het tussenliggende allantochorion vertoon-
de een bruingrijze kleur ten gevolge van
necrosc. Tussen het normale en het afwij-
kende placcntaweefsel was een geleidelijke
overgang zichtbaar met hyperaemie (fig.
1).

Bij histologisch onderzoek bleek een uitge-
breide necrose aanwezig te zijn van de pla-
centomen en eveneens van het oppervlak-
kige gedeelte van het tussenliggende allan-
tochorion (fig. 2). Op de overgang naar het
aangrenzende vitale weefsel bevond zich
een duidelijke demarcatiezone. In het nog
vitale placentaweefsel werd een acute hae-
morrhagische ontstekingsreactie gevon-
den. Een aantal bloedvaten op de overgang
van necrotisch naar vitaal weefsel en som-
mige vaten in het nog vitale allantocho-
rionweefsel vertoonden thrombosering en
een necrotiserende ontsteking van de vaat-
wand (fig. 3), Zowel in de PAS als in de
Gridley en Grocot-Gomori bleken in het
necrotische weefsel en in de demarcatie-
zone grote aantallen schimmeldraden aan-
wezig te zijn (fig. 4). Het was niet mogelijk
hyphen in vaatstructuren aan te tonen. Bij
bacteriologisch onderzoek werd uit beide
placenta\'s een bacteriële inengflora geïso-

Fig. 2. Necrotiscrcnde placentitis met oppervlakkige necrose van het allantochorion (I )en demarcatiezone (2)
bij overgang naar vitaal placentaweefsel. H.E. x 100.

Fig. i. Bloedvat met een necrotiscrcnde ontsteking in de vaatwand. H.E. x 200.
16

F-\'ig. 4. Grote aantallen schimmeldraden in necrotisch placentaweefsel. Grocott-Gomori x 200.

leerd. Uit placenta 2 werd tevens Aspergil-
lus fumigatus geïsoleerd.
Op grond van de patholoog-anatomische
bevindingen werd de diagnose necrotise-
rende placentitis ten gevolge van een schim-
melinfectie gesteld.

De macroscopische en histologische be-
vindingen in beide placenta\'s kotnen over-
een met dc laesies bcschrcvcn in zowel
spontane als experimentele gevallen van
mycotische placentitis (7, 8, 9, II, 14, 18).
De necrotiserende ontsteking van de pla-
centa inct vasculitis en vaatthrombose
wordt wel beschouwd als karakteristiek
doch niet als pathognomonisch voor my-
cotische placentitis (8, 18); een necrotise-
rende placentitis kan bijvoorbeeld ook
voorkomen bij abortus ten gevolge van
IBR (14). Brucella abortus (8) of Corytie-
bacleriuiti pyogenes (II). De oorzaak van
dc vaak uitgebreide necrosc is niet bekend;
mogelijk dat bij de sporulatic van de schim-
tnelsporen in de placenta toxische stoffen
vrijkomen die aanleiding geven tot vaat-
thrombose en coagulatienccrose (7).

Mycotische placentitis leidt meestal tot het
verwerpen van de vrucht. Soms kan echter
ook bij ä terme geboren kalveren een door
schimmels veroorzaakte necrotiserende
placentitis worden gevonden (20). In de
hier beschreven gevallen kwamen dc kalve-
ren respectievelijk 5 en 4 weken te vroeg ter
wereld, zodat per definitie gesproken moet
worden van een premature geboorte in
plaats van abortus (12). Ook andere
auteurs vennelden de geboorte van levende
kalveren in gevallen van mycotische pla-
centitis (2, 8, 20). Dc dood dan wel levend
geboren kalveren vertonen evenals in onze
gevallen vaak geen afwijkingen (II), soms
echter zijn duidelijke huidafwijkingen aan-
wezig, wijzend op een schimmelinfectie (5,
8, 14, 19). Ook in de inwendige organen
kunnen soms afwijkingen worden gevon-
den, zoals bronchopneumonie (8), ence-
phalitis (2, 14), focale levernecrose (2, 8),
splenitis (2, 3) en granulomen in myocard
en mesenteriale lymfnoduli (2), waarbij
hyphen in het ontstckingsweefsel aanwezig
zijn.

Mycotische abortus wordt geassocieerd
met het voorkomen van schimmels in het
voer, waarbij vooral beschimmeld hooi een

belangrijke plaats inneemt (4,20). Besehim-
melde bieten (19)en beschimmeld kuilvoer
(2, 4, 16, 19) komen eveneens in aanmer-
king, hoewel het anaerobe karakter van
kuilvoer eventuele schimmelgroei nadelig
beïnvloedt (16). Drachtige dieren hebben
een verhoogd risico voor het aanslaan van
een schimmelinfectie, mogelijk doordat het
weerstandsvermogen tegen infecties nor-
maliter met het voortschrijden van de gra-
viditeit afneemt (1) en schimmelig voer
vooral opgevoerd zal worden aan nog
drachtige dieren binnen een populatie (4).
Tevens leidt schimmelig en dus inferieur
voer mogelijk eveneens tot een weerstands-
vermindering van het dier (4) en kan zo ten
gevolge van een eventuele vitamine A-de-
ficiëntie resulteren in een verminderde
slijmvliesbarrière (19).
Na orale opname vormen laesies in de
voormagen, vooral de boekmaag, een porte
d\'entrée, gevolgd door een haematogene
verspreiding naar de uterus (3, 9), waarbij
de placenta een goed milieu lijkt te vormen
voor schimmelgroei (9). Schimmels blijken
voorts te behoren tot de \'normale\' micro-
flora van long en bronchialc lymfnoduli
van drachtige koeien, die met hooi en
ander droogvoer gevoerd worden, zodat
schimmelsporen mogelijk dc bloedvaten in
de alveolaire septa kunnen bereiken en zo
in de systcmische circulatie terecht komen
(7). Ook infectie via conjunctiva cn huid-
wondjes is mogelijk (3); infectie per vagi-
nam bijv. via coïtus wordt daarentegen uit-
gesloten geacht (9). Infectie van de placenta
leidt tot ccn necrotiserende placentitis waar-
bij hyphen in het vruchtwater terecht kun-
nen komen en van daaruit de foetus be-
reiken, mogelijk resulterend in huidlaesies.
In geaborteerde foeten worden in de maag-
inhoud vaak hyphen aangetroffen, waar-
schijnlijk ten gevolge van aspiratie van
vruchtwater, hetgeen tijdens de aspbyxic
optredend bij het afsterven en/of uitdrij-
ven van de vrucht in versterkte mate op-
treedt.

De aanwezigheid van door schimmels geïn-
duceerde granulomen in diverse organen
bij een aantal kalveren zou kunnen wijzen
op een directe haematogene invasie van de
vena umbilicalis. Een haematogene ver-
spreiding vanuit de huidlaesies kan echter
niet worden uitgesloten, hoewel laesies in
inwendige organen vaak niet gepaard gaan
met zichtbare huidlaesies.
De beschreven vroeggeboorten bleven be-
perkt tot één dier per bedrijf, waarbij de
moederdieren voor en tijdens de partus
geen klinische symptomen vertoonden.
Mycotische abortus betreft eveneens vrij-
wel altijd incidentele gevallen (4, 8, 19).
Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn
dat voor het aanslaan van de schimmelin-
fectie het moederdier gepraedisponeerd
moet zijn (9), zoals bijvoorbeeld door een
verhoogd cortisolgehalte onder invloed van
stress en/of eventuele therapeutische be-
handeling (13). Soms kan echter ook een
aantal dieren op één bedrijf aborteren ten
gevolge van een schimmelinfectie (2). De
dieren zijn vooren tijdens de abortus mees-
tal niet ziek (4, 19). De abortus kan gevolgd
worden door een retentio secundinarum (4,
8). Vooral bij een A/o^z/ere/Za-infectie treedt
dit nogal eens op (2), en gaat vaak gepaard
met een metritis (2) en/of een fataal verlo-
pende pneumonie binnen 4 dagen p.p. (2,

De diagnose vroeggeboorte dan wel abor-
tus ten gevolge van schimmelinfectie kan
gesteld worden op grond van de macrosco-
pische en histologische placenta-verande-
ringen en het voorkomen van schimmel-
draden in de aangetaste placenta-gedeelten,
al dan niet gepaard gaande met door
schimmels veroorzaakte afwijkingen bij de
vrucht. Het isoleren van schimmels uit de
placenta zonder patholoog-anatomisch
onderzoek heeft geen diagnostische waarde
in verband met het ubiquitair voorkomen
van schimmels en schimmelsporen (4, 18,
19). Zo blijkt het mogelijk om uit met fae-
ces, gras en bodemvuil bezoedelde placen-
ta\'s na enige tijd schimmels te isoleren,
vooral Ahsidia en Mucor spp., waarbij dan
uiteraard de karakteristieke placenta-
veranderingen ontbreken (2). Indien geen
nageboorte voor onderzoek beschikbaar
is, kunnen aanwijzingen voor een mycoti-
sche placentitis gevonden worden in de
vorm van hyphen in de maaginhoud en/of
de aanwezigheid van laesies bij de vrucht;
hierbij zou histologi.sch onderzoek van het
ooglid van de foetus van diagnostische be-
tekenis kunnen zijn, daar ondanks de af-
wezigheid van macroscopische huidlaesies,
in het ooglid vaak een folliculitis met ge-

mengde ontstekingsreactie en liyplien in de
epidermis gevonden kunnen worden (14).
Niet in alle gevallen van inycotische pla-
centitis echter worden foetale laesies en/of
hyphen in de maaginhoud aangetroffen
(II, 14), zoclat placenta-onderzoek van es-
sentieel belang is bij het stellen van een
juiste diagnose (8, 10, 14, 16, 18). Dit on-
derstreept nogmaals het belang van placen-
ta-onderzoek in gevallen van abortus te-
neinde tot een mogelijke etiologische dia-
gnose te komen.

1. Barth. T. und Horsch. F.: Zum Vorkommen, zur
Diagnostik und den einzuleitenden Massnahmen
bei embryonalen und fetalen Fruchtverlusten
beim Rind. Mh. Vel. Med. 1982; .IV: 725-32.

2. Carter. M. E., Cordes, D. O., di Menna, M. E.,
and Hunter, R.: Fungi isolated from bovine my-
cotic abortion and pneumonia with special re-
ference to/Wr>/7/V/\'(\'//« n\'o//i7. Res. Vel. Sei. 1973;
14; 201-6.

3. Cordes, D. O., Carter, M. E., and di Menna, M.
E.; Mycotic pneumoniaand placentitis caused by
Moriierella wolfii. 11. Pathology of experimental
infection of cattle. Vei. Path. 1972; 9; 190-201.

4. Dijkstra, R, G,; Het aborteren ten gevolge van
AspergillusfumigaliishVj runderen. Tijdschr. Dier-
genee.skd 1963; 88; 563-7.

5. Engel, .1. A. en Maas, J. C. A. van der; Schimmel-
infectie bij een runderfoetus. Tijd.schr. Dierge-
neeskd 1955; 80; 404-5.

6. Gilman, H. L. and Birch, R. R.; A mould associa-
ted with abortion in cattle. Cornell Vel. 1925; 15;
81-9.

7. Hill, M. W. M., Whiteman, C. E., Benjamin, M.
M., and Ball, L.; Pathogenesis of experimental
bovine mycotic placentitis produced by Aspergil-
lus fumigalus. Vei. Path. 1971; 8; 175-92.

8. Hillman, R. B.; Bovine mycotic placentitis in
New York state. Cornell Vei. 1969; 59; 269-88.

9. Hillman, R. B. and McEntee, K.; Experimental
studies on bovine mycotic placentitis. Cornell
Vei. 1969; 59; 289-302.

10. Hubbert, W. T., Booth, G. D., Bolton, W. D..
Dunne. H. W., McEntee, K., Smith, R. E., and
Tourtellotte, M. E.; Bovine abortions in five
northeastern states, 1960-1970; Evaluation of
diagnostic laboratory data, Cornell Vel. 1973; 63;
291-316.

11. Jerrett. 1. V., McOrist, S., Waddington, J.,
Browning, ,1. W., Malecki, .1. C., and McCaus-
land, 1. P.; Diagnostic studies ofthe fetus, pla-
centa and maternal blood from 265 bovine abor-
tions. Cornell Vel. 1984; 74; 8-20.

12. Kruif, A. de; Abortus bij het rund. Tijd.schr.
Diergeneeskd 1984; 109; 117-24.

13. Matsui, Y.. Matsukawa, K., Chihaya, Y.. Koh-
saka. Y.. and Kikuchi, M.; Mycological and pa-
thological examinations on bovine abortion by
Mucoraceac in .lapan../«/)../. Zoolechn. Sei. 1979;
50; 35-43.

14. Miller. R. B. en Quinn, P. J.; Observations on
abortions in cattle; a comparison of patholo-
gical. microbiological and immunological find-
ings in aborted foetuses and foetuses collected at
abattoirs. Can. J. Comp. Med 1975; 39; 270-90.

15. Moojen. V., Roberts, A. W,, and Carter, G. R.;
Microbial causes of bovineabortion in Michigan.
Vei. Med Small An. din. 1983; 78; 102-6.

16. Sheridan, J. .1.; Bovine mycotic abortion, with
particular reference to the occurrence ofthe dis-
ease in Ireland. Irish Vei. ./. 1980; 34; 75-9.

17. Smith, T.; Mycosis of the bovine fetal membra-
nes due to a mould of the genus Mucor. J. Exp.
Med 1920; 31; 115-22.

18. Stuker, G., Ehrensperger, F., Pohlenz, J. und
Troll, C.; Zur Bedeutung und Diagnostik des
Pilzabortes des Rindes. ZhL Vei. Med. Reihe B.
1979; 26; 184-94.

19. Ulsen, F. W. van; Schimmelabortus bij runderen.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1955; 80; 1081-7.

20. Williams, B. M., Shreeve, B. .1., Hebert, C. N.,
and Swire, P. W.; Bovine mycotic abortion;
Some epidemiological aspects. Vet. Ree. 1977;
100; 382-5.

De ontwikkelingen in de diergeneeskunde en de
mogelijke gevolgen voor de beroepsuitoefening
en de opleiding

Developments in Veterinary Medicine and their Possible Effects on the
Veterinary Profession and Training

L. J. E. Rutgers\', J. C. Baars^, J. J. Geene\\ P. H. A. M. van
Maanen^ T. de Ruijter\\ K. Schipper^ J. Staman^ G. J. A. de
Wilde^ en L. H. Wouda\'^

SAMENVATTING lloe ontwikkelt zieh de beroepsuitoefening in de diverse deelgebieden van de
diergeneeskunde en welke aanpassingen zijn nodig om hel totale vakgebied tot optimale ontplooiing tc
brengen\'.\' Met deze vragen zijn de auteurs door Fakulteitsnicuws (informatieblad van de Faculteit der
Diergeneeskunde) benaderd om door middel van een redaktionele bijdrage een visie te geven op de
diergeneeskunde vanuil de deeltdiscipline waarin zij werkzaam zijn. Dit artikel is een samenvatting van
de discu.ssies die de auteurs over het onderwerp hebben gehad.

De diergeneeskundige praktijkuitoefening differentieert zich in twee richtingen: de op het individuele
dier gerichte geneeskunde in de gezelschap.sdierensector en de geneeskunde in de landbouwhuisdieren-
sector die behalve op het individuele dier tevens gericht is op dieren die in groepen worden gehouden.
Daarnaast vraagt hel bedrijfsleven voor meerdere functies dierenartsen voor wie een opleiding tot
veterinair pathobioloog een goede basis kan zijn.

Het is voor een optiniale veterinaire verzorging noodzakelijk dat dierenartsen zich steeds meer gaan
richten op één der deelgebieden. Het gevolg voor de opleiding tot dierenarts is dat studenten de
gelegenheid moet worden geboden zich te verdiepen in de door hen gewenste deelgebieden. Dil is
mogelijk door le zorgen voor een meer gedifferentieerd onderwijsaanbod in de opleiding en een goed
georgani.seerd post academisch onderwijs.

SUMMARY What are the recent developments in the various fields of the veterinary profession and
which adjustments in veterinary medicine are required for successful anticipation to these new
conditions\'.^ Efforts are made to answer these questions from the point of view of each of the authors\'
professional di:;ciplines. The authors all speciali.sed in different fields of veterinary mecUcine.
The present paper is a summary of each of the authors\' editorial contributions on this subject as
published in Fakiilteitsnleuws (magazine of the Utrecht Faculty of Veterinary Medicine) in 1984 und
1985. Veterinary practice is found io be developing into two main directions: (i) veterinary medicine of
pet animals which concentrates on the individual diseased animal and(ii) veterinary medicine ofj\'arm
animals in which herd health control and preventive medicine are increasingly emphasized.
In addition, industry has an increasing need for veterinarians having a .specific veterinary pathobiolo-
gical background. Optimum veterinary care requires veterinarians increasingly to concentrate on one
of the.se (sub)di.sciplines. This implies that, in veterinary training, students should be afforded ample
opportunity to achieve depth in the areas of personal interest. This is made possible by ensuring further
differentiation in the veterinary curriculum and by setting up an intensive system of post-graduate
education.

\' [)rs. I.. .1. E. Rutgers, dierenarts, l aeulteil der Diergeneeskunde, hooi\'dredakleur Fididlcit.snieiiw.s.
\' Drs. .1. C. Uaars. dierenarts. Intervet International li.V.
\' Dr. .1. .1. Geene, praktizerend dierenarts te Wanroy.

Drs. I\'. II. A. M. van Maanen. praktizerend dierenarts tc Cuyk.
\' Drs. r. dc Ruijtcr. praktizercnd-dierenarts tc Oss.
\' Drs. K. Schipper, praktizerend dierenarts tc Hoevelaken.

\' Drs. .1. Staman, dierenarts, adj. insp. Veterinaire Dienst. Afdeling Diergeneeskundige verzorgingsstructuur,
" Drs. Ci. .1. A. de Wilde, dierenarts, kringdirecteur Utrecht van de Rijksdienst voor de Keuring van Vee cn

\'Ik ben ervan overtuigd dat mits ieder voor
zich en wij met elkaar het clan weten op tc
brengen in te spelen op de ontwikkelingen
in ons beroep, er zich vele mogelijkheden
voor ccn veterinaire beroepsuitoefening
zullen blijven voordoen.\' en; \'Degenen
onder ons, die deze noodzakelijke aanpas-
sing niet willen, dan wel niet weten op te
brengen, zullen stil blijven staan cn geen
deel hebben aan de verdere ontwikkeling
en ontplooiing van ons vak.\' Met deze
woorden, ontleend aan de Jaarrede 1984
(14), sprak de voorzitter van de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde zijn leden toe. De uitspraken
houden een zekere waarschuwing in; wan-
neer de diergeneeskunde zich niet aanpast,
verliest ze werkterrein.

De positie van de dierenarts staat onder
druk omdat de samenleving steeds zwaar-
dere en andere eisen stelt aan dc deskun-
digheid van dc beroepsbeoefenaren. De
roep om gespecialiseerde dierenartsen
wordt in tal van deelgebieden en functies
steeds groter. Ook heeft de diergenees-
kunde een toenemende concurrentie te
duchten van deskundigen uit andere disci-
plines, zoals (bio)chemie, biologie en land-
bouwwetenschappen, met name voor labo-
ratoriumfuncties, bcleids-en management-
functies en functies in de preventieve ge-
zondheidszorg.

Hoe ontwikkelt zich dc beroepsuitoefening
in dc diverse deelgebieden en welke aan-
passingen zijn noodzakelijk om het vakge-
bied tol een optimale ontplooiing te bren-
gen? Met deze vragen zijn wij benaderd
door de redaktie van Fakuheitsnicuws, het
infortnatieblad van de Faculteit der Dier-
geneeskunde. Ons werd gevraagd om door
middel van een redaktionele bijdrage een
visie tc geven op ons vak vanuit de deeldis-
cipline waarin wij werkzaam zijn. Naast dc
artikelen die in de serie \'Diergeneeskunde
Nu en Straks\'in 1984 en 1985^in het facul-
teitsblad zijn gepubliceerd (1, 5, 9, 11, 12,
13, 15, 17), hebben wij tijdens twee infor-
mele bijeenkomsten uitvoerig van gedach-
ten gewisseld over de toekomst van ons
vak. De artikelen in het faculteitsblad
waren bedoeld om veterinaire studenten cn
faculteitsmedewerkers op de hoogte te stel-
len van de ontwikkelingen in de dierge-
neeskunde. De materie is echter zo belang-
rijk dat wij het zinvol vonden om in de
vorm van dit samenvattend artikel de be-
roepsbeoefenaren in het veld deelgenoot te
maken van onze ideeën. Veel over dit on-
derwerp is geschreven, maar vooral ge-
sproken. Wij zijn ons dan ook bewust dat
niet alles wat wij te berde brengen nieuw is.
Desondanks hopen wij dat onze penne-
vrucht aanleiding tot discussie zal zijn in
brede kringen van onze beroepsgroep.
In dit artikel zullen de ontwikkelingen in
diverse deelgebieden van de diergenees-
kunde worden belicht, zullen de mogelijke
gevolgen voor de beroepsuitoefening wor-
den geschetst, cn zal worden aangegeven
hoe de opleiding tot dierenarts op deze ont-
wikkelingen zou kunnen inspelen.

Er zijn vier ontwikkelingen die aanleiding
geven om de diergeneeskunde in ogen-
schouw te nemen;

— Dc voortschrijdende differentiatie in de
diergeneeskundige beroepsuitoefening,

— de verdieping in die deelgebieden van
het pathobiologisch onderzoek die cor-
responderen met dc diergeneeskundige
beroepsuitoefening,

— de veranderde inhoud en uitwerking
van de bewaking van de kwaliteit en de
veiligheid van voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong.

In dc diergeneeskundige praktijkuitoefe-
ning vindt in feite differentiatie plaats in
twee richtingen. Enerzijds zien we de ont-
wikkeling van de op het individuele dier
gerichte geneeskunde; dc geneeskunde van
het gezelschapsdier en van het recreatie-
dier, waaronder het paard. De tweede
differentiatie in de beroepsuitoefening is de
bedrijfsdiergeneeskunde in dc landbouw-
huisdierenscctor, waarbinnen weer opsplit-
sing plaatsvindt naar diersoort of bedrijfs-
type.

kunde een andere kijk gekregen op dieren
die in groepen worden geliouden. De be-
langrijkste redenen daartoe zijn steeds ge-
weest: (i) veranderde macro- en micro-eco-
nomische omstandigheden, die leiden tot
een kleiner wordende marge tussen kosten
en opbrengsten, (ii)de daaruit voortvloeien-
de aanpassingen in bedrijfsopzet en be-
drijfsstructuur en inpassingen van nieuwe
technologische ontwikkelingen, (iii) het uit
voorgaande aspecten voortvloeiende feit
dat de bedrijfsvoering in de knel komt, en
(iiii) het gevolg dat stoornissen in gezond-
heid en produktie eerder groepsgewijs dan
incidenteel optreden en chronisch kunnen
worden onder invloed van een suboptimale
bedrijfsvoering.

Dit betekent, dat het veehouderijbedrijf op
een andere wijze vanuit de diergeneeskunde
moet worden benaderd. Centraal komt
niet \'het ene zieke dier\' te staan, maar dc
interacties tussen gezondheid, produktie,
zoötechnische aspecten en bedrijfsvoering,
resulterend in het netto bedrijfsresultaat.
Hier heeft dan de bedrijfsdiergeneeskundc
zijn intrede gedaan. Aan de voornoemde
interacties en de veterinaire benadering
daarvan ontleent de bedrijfsdiergeneeskun-
dc zijn bestaansrecht. In de literatuur zijn
vele namen bedacht om de interactieve
hoofdgebieden in één titel tc vatten, zoals
\'Preventieve Diergeneeskunde\', \'Bedrijfs-
gezondheidszorg\',\'Planned Animal Health
and Production Service\' en \'Management
Medicinc\'. Men is het er steeds over eens
dat gezondheid en produktivitcit niel zijn
los te koppelen van elkaar cn evenmin van
de bedrijfsvoering. De dierhouder komt
nog meer centraal te staan; door hem/haar
worden de beleidsbeslissingen genomen.
Daartoe is informatie nodig die vanuil
meerdere disciplines kan worden aange-
dragen, onder andere vanuil dc veterinaire
kant. Daarmee wordt dc veterinair een
management-consultant, ecn bekende kreet
uil de bedrijfskunde. De bedrijfsdierge-
neeskundc kan dan ook hel kortst worden
omschreven als veterinaire bedrijfskunde,
met alle daarbij behorende facetten.
Dc gezondheidstoestand en daarmee de
produktivitcit van dieren die in groepen
worden gehouden wordt beïnvloed door
een complex van oorzakelijke factoren,
zoals de aanwezigheid van micro-organis-
men, zoötechnische factoren als huisves-
ting, voeding, klimaat cn het manage-
ment, en het afweermechanisme van dc
dieren. Dc verwekker van ziekten is niet
meer de enige oorzaak; het monocausale
dierziektemodel heeft plaats gemaakt voor
een multicausaal model.
De bedrijfsdiergeneeskundc zoekt naareen
optimaal evenwicht tussen dier, omgeving
en produktie. Met behulp van dc computer
kan op protocollaire wijze aandacht ge-
schonken worden aan gezondheids- en
produktie-kengetallen en omgevingsfacto-
ren als voeding, huisvesting, klimaatbe-
heersing en verzorgingsaspecten en mana-
gement. In de modellen die voor de compu-
tergestuurde bedrijfsdicrgeneeskunde zijn
ontwikkeld, zijn prestatie en omgevings-
factoren vatbaar gemaakt voor beheersing
door ze in getal en maat uit te drukken.
Hier is in de eerste plaats de veehouder mee
gebaat, omdat de bewerkte gegevens hem
snel en doclmatigin de gelegenheid kunnen
stellen het bedrijfsbeleid bij te stellen door
het nemen van passende maatregelen. Hier-
in moet de veehouder in vele gevallen
worden bijgestaan door externe adviseurs,
bijvoorbeeld zijn dierenarts, hetgeen sa-
menhangt met de specifieke veterinaire in-
breng op pathobiologisch terrein. De as
dierhouder-dierenarts wordt daarbij steeds
belangrijker. De dierenarts ftingeert als
raadsman/vrouw, analyticus, adviseur,
discussiepartner voor de dierhouder. Dc
contacten worden weer intensiever, de ver-
trouwensrelatie hechter.
Ondanks de toenemende behoefte van de
veehouder aan vetcrinair-zoötechnische
bedrijfsbegeleidingssystemcn, zal hij aan-
dacht blijven schenken aan het individuele
zieke dier, zij het in mindere mate, maar
ook anders dan in het verleden. Het kli-
nisch zieke dier is een indicator voor stoor-
nissen in de bedrijfsvoering cn is als zoda-
nig ecn startpunt voor een nadere bcdrijfs-
analyse. Voorts is dc diergeneeskundige
behandeling van het individuele zieke dier
slechts dan verantwoord wanneer een vrij-
wel volledig herstel van het tc behandelen
dier is te verwachten in samenhang met zijn
prestaties, het behandelde dier een grotere
nuts- en slachtwaarde heefl dan het onbe-
handelde, en dc behandeling een bepaalde
financiële begroting niel te boven gaal (16).

Parallel aan de toenemende aandacht voor
de bedrijfsdiergeneeskunde zal dc Integrale
Keten Bewaking (IKB) zich verder ont-
wikkelen (2, 7, 8, 10, 18). De integrale be-
waking van de vleesproduktieketen voor-
ziet in een mtegratie van de begeleiding van
veehouderijbedrijven en de keuring van
slachtdieren (7). Door de koppeling van dc
veterinaire bewaking op het veehouderij-
bedrijf met die op het slachthuis wordt het
mogelijk de veiligheid en kwaliteit van het
eindprodukt te garanderen (2). In deze ke-
tenbewaking zal de praktizerende dieren-
arts een geheel eigen taak krijgen: het bege-
leiden van de dieren vanaf de conceptie tot
het moment van transport naar het slacht-
huis (2). Daarnaast zal in dit systeem de
Rijksdienst voor de Keuring van Vee cn
Vlees (RVV) ccn belangrijke uitvoerende
rol gaan spelen.

Zal de veterinaire zorg in de landbouw-
huisdierensector zich voornamelijk richten
op de gezondheid van dieren die in groepen
worden gehouden, in de sector van het ge-
zelschaps- en recreatiedier is een ontwikke-
ling gaande die zich kenmerkt door een op
het individuele dier gerichte geneeskunde.
I3eze ontwikkeling volgt het voetspoor van
dc humane geneeskunde.
Dc vernieuwing van het diagnostisch cn
therapeutisch arsenaal in de geneeskunde
van het gezelschapsdier verloopt in zo\'n
hoog tempo dat het nict meer mogelijk is
dat alle praktizerende dierenartsen zich
deze vernieuwingen tot in details eigen
hebben kunnen maken. Het gevolg is ge-
weest dat vele collegae zich gingen richten
op cén van dc deelgebieden. Met het doel
in deze reeds in gang gezette ontwikkeling
ccn structuur aan te brengen is door dc
Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde in 1984 ccn discus-
sienota gepubliceerd betreffende dc struc-
turering van de veterinaire verzorging van
gezelschapsdieren (4). Deze nota gaat uit
van de gedachte dat de geneeskunde van
het gezelschapsdier in de toekomst steeds
meer zal worden uitgeoefend door praktici
die zich vrijwel uitsluitend bezighouden
met gezelschapsdieren en die daarvoor en
daardoor een grote kennis cn vaardigheid
hebben opgebouwd. Aan hun vooroplei-
ding cn het Post-Academisch Onderwijs
worden evenals aan hun kliniekinrichting
verstrekkende eisen gesteld. Voor de eige-
naar van het gezelschapsdier ontstaat daar-
door ecn helder en overzichtelijk verzor-
gingslandschap. De discussienota is in het
afgelopen jaar in alle geledingen van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde aan de orde ge-
weest. Gezien de kritische reacties op de
nota is het laatste woord hierover nog niet
gezegd.

Behalve de geneeskunde van het gezel-
schapsdier is ook de geneeskunde van het
paard voornamelijk gericht op het indi-
viduele dier. Bij dierenartsen, die zich veel
met het paard bezighouden, bestaat een
toenemende behoefte om de geneeskunde
van deze diersoort op een hoger peil te
brengen. Binnen de Groep Paardenprak-
tici van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde is een dis-
cussie gaande over de toekomstige struc-
tuur van de paardengezondheidszorg. Ook
met betrekking tot het paard neigt men
naar specialisatie. Daarbij is het voor de
kwaliteit van de paardengezondheidszorg
van belang niet alleen eisen tc stellen aan dc
inrichting van paardenkliniekcn, maarook
aan de deskundigheid van de paardenprak-
ticus.

Slechts 3,5% (n = 85) van het aantal actieve
dierenartsen is in volledig dienstverband ver-
bonden aan ecn particuliere instelling (3).
Dit betreft vooral functies in de veevoeder-
industrie, dicrvcrcdelingsindustrie en far-
maceutische industrie. Veel potentii;le va-
catures in deze sector van het bedrijfsleven
worden niet door dierenartsen bezet, maar
door deskundigen uit andere disciplines,
zoals biologen, chemici cn ingenieurs van
de Landbouwhogeschool. Dit wordt in be-
langrijke mate veroorzaakt doordat zeer
veel studenten diergeneeskunde zijn gaan
studeren met het oogmerk prakticus te
worden. Desondanks zal het bedrijfsleven
geïnteresseerd blijven in diergeneeskundi-
gen, vooral wanneer zij een nadere gerichte
opleiding hebben gevolgd in de veterinaire
Dathobiologic en andere deeldisciplines.

Dc hierboven geschetste ontwikkelingen
leiden ertoe dat de dierenarts zich in de
praktijkuitoefening zal moeten gaan toe-
leggen op één van de deelgebieden, hetzij in
de landbouwhuisdierensector, hetzij in de
gezelschapsdierensector. Een solo-gemeng-
de praktijk is niet langer een waarborg
voor een optimale veterinaire verzorging.
De praktijkvoering zal steeds meer plaats-
vinden in grotere verbanden van dierenart-
sen en onder hen vormt zich een gericht-
heid naar diersoort met hierin mogelijk
zelfs een subspecialisatie (binnen de dier-
soort of naar discipline).
Het aantal associaties is in de laatste twin-
tig jaar ongeveer verdrievoudigd en be-
draagt momenteel 333 (3). Hierin zijn 943
collegae werkzaam. In Nederland zijn 1648
dierenartsen werkzaam in de praktijk. Een
eenvoudig rekensommetje leert dat er in
ons land nog altijd (1648—943 =) 705
éénmanspraktijken zijn. De collegae die
een gemengde éénmanspraktijk voeren
staan voor een belangrijk dilemma!

De bedrijfsdiergeneeskunde zoals die in de
landbouwhuisdieren.sector op de verschil-
lende types bedrijven wordt uitgevoerd,
brengt een veelzijdigheid aan bedrijfspro-
blemen aan het licht die niet door één per-
soon gedocumenteerd en geanalyseerd kan
worden. Daarvoor is taakverdeling en sa-
menwerking nodig. I.)e vraag is of groeps-
praktijken van uitsluitend dierenartsen toe-
reikend zijn. Het laat zich aanzien dat vele
bedrijfsproblemen alleen dan pas kunnen
worden. Daarvoor is taakverdeling en sa-
deskundigen in deze eenheden worden op-
genomen.

Bij het oplossen van bedrijfsproblemen
spelen dc gezondheidsdiensten een belang-
rijke rol. Zij hebben vele deeldeskundigen
in dienst en zijn zodanig uitgerust en geor-
ganiseerd dat zij probleemgerichte onder-
steuning kunnen geven aan veehouder en
praktizerende dierenartsen.
Was de vleeskeuring in het verleden pri-
mair gericht op dc controle van het eind-
produkt, in dc Integrale Keten Bewaking
komt de procescontrole centraal te staan.
De Integrale Keten Bewaking voorziet daar-
door in een sterk veranderde inbreng van
zowel de praktizerend dierenarts als de die-
renarts in de Rijksdienst voor de Keuring
van Vee en Vlees. De instelling van deze
Rijksdienst heeft een ingrijpende reorgani-
satie van de gemeentelijke vleeskeurings-
diensten met zich meegebracht, hetgeen
heeft geresulteerd in een gewijzigde positie
van de dierenartsen die in de veterinaire
volksgezondheid werkzaam zijn. Tot op
heden was binnen dit werkgebied de positie
van de dierenarts min of meer beschermd
door allerlei nationaal-wettelijke en EG-
voorschriften. In het toekomstig multidis-
ciplinair academisch kader van de Rijks-
dienst voor de Keuring van Vee en Vlees zal
een dierenarts niet voornamelijk als keu-
ringsdierenarts optreden.
Van de veterinair wordt verwacht dat hij
beschikt over een gedegen kennis op het
gebied van de produktie van landbouw-
huisdieren, de technologie, microbiologie
en chemie van voedingsmiddelen van dier-
lijke oorsprong, en het organisatorisch en
wettelijk kader waarin deze produktie zich
afspeelt. Deze dierenarts moet ook meer
bestuurder en manager zijn. Hierbij zal
veeleer het persoonlijk functioneren en de
vakkennis dan de exclusiviteit van de op-
leiding de doorslag geven.

Ten aanzien van de structurering van de
veterinaire verzorging van gezelschapsdie-
ren worden in de discussienota drie gele-
dingen praktici onderscheiden: de algeme-
ne prakticus, de gezelschapsdierenprakti-
cus en de specialist (4). Het zal alliangen
van het uiteindelijk resultaat van de discus-
sie onder de berocpsgenoten hoe verstrek-
kend de gevolgen zullen zijn voor de prak-
tijkuitoefening in dc gezelschapsdieren-
sector.

De opleiding tot dierenarts zal op de
geschetste ontwikkelingen moeten inspe-
len. De vraag is alleen hoe?
Dc verantwoordelijkheid voor de opleiding
ligt bij dc Faculteit der Diergeneeskunde.
Behalve deze ondcrwijsverantwoordclijk-
heid heeft de Faculteit ook taken op het
gebied van het wetenschappelijk onder-
zoek en de maatschappelijke dienstverle-
ning. Het onderzoek en onderwijs in dc
faculteit richt zich naast fundamenteel on-

— de wering van dierziekten die voor de
mens schadelijk zijn en de wering van
contaminanten in voedingsmiddelen
van dierlijke oorsprong die de gezond-
heid van mens en dier bedreigen.

Doordat de faculteit haar problemen ont-
leent aan deze gebieden, vormt de patho-
biologie — de leer van de niet-optimaal
verlopende levensverrichtingen — hoofd
en hart van de diergeneeskunde. De patho-
biologie heeft een veel ruimere betekenis
dan het begrip diergeneeskunde. Wanneer
de pathobiologie optimaal benut wordt,
zijn er behalve de klinische diergenees-
kunde vele andere toepassingsgebieden uit
af te leiden, zoals de infectieziekten, be-
drijfsdiergeneeskunde, epidemiologie, voe-
dingsmiddelenhygiëne, proefdierkunde en
wetenschap en samenleving. In plaats van
de Faculteit der Diergeneeskunde zou de
naam Faculteit der Veterinaire Wetenschap-
pen de Utrechtse instelling meer recht aan-
doen.

De ontwikkelingen in de diergeneeskunde
en de daarmee samenhangende onderzoek-
en onderwijsvernieuwing hebben inmiddels
geleid tot een aanpassing van de opleiding.
Het in 1982 ingevoerde tweefasencurricu-
lum voorziet ter voorbereiding van de
praktische beroepsuitoefening in de tweede
fase van de opleiding in een uniform èn een
gedifferentieerd onderwijsaanbod. Deze
differentiatie, die in het laatste halfjaar van
de studie plaatsvindt, biedt dc studenten de
mogelijkheid tc kiezen voor een richting \'ge-
zelschapsdieren\' dan wel voor een richting
\'landbouwhuisdieren/dierlijke produktie\'.
Binnen de laatste richting wordt een ver-
dere differentiatie mogelijk gemaakt, waar-
bij studenten keuzes moeten maken voor
een bepaalde diersoort, voor de veterinaire
hygiëne (sector veterinaire volksgezond-
heid), dan wel voor een differentiatie ge-
richt op de tropen. In deze opzet blijft het
diploma met algemene bevoegdheid ge-
handhaafd.

De oorspronkelijk plannen van het twee-
fasencurriculum voorzien in de mogelijk-
heid voor de student om na het doorlopen
van de eerste (algemene) fase van de oplei-
ding in de tweede fase te kiezen voor dc
opleiding tot diergeneeskundig wetenschap-
pelijk onderzoeker. Deze opleiding ver-
leent geen bevoegdheid tot het uitoefenen
van de diergeneeskundige praktijk. In hoe-
verre deze opzet doorkruist zal worden
door recente plannen van de Minister van
Onderwijs en Wetenschappen met betrek-
king tot de inrichting van de tweede fase
opleidingen, is niet duidelijk.
Studenten die geïnteresseerd zijn in het
medisch-biologisch onderzoek kunnen ook
kiezen voor de studierichting Medische
Biologie, die met ingang van september
1984 aan de Rijksuniversiteit Utrecht van
start is gegaan. Deze studierichting is in-
gesteld binnen de Faculteit der Genees-
kunde en het onderwijs wordt in een sa-
menwerkingsverband verzorgd door de
(sub)faculteiten Geneeskunde, Biologie,
Diergeneeskunde en Farmacie, met onder-
steuning vanuit de scheikunde, natuurkun-
de en wiskunde. De studierichting Medi-
sche Biologie leidt op tot onderzoekfunc-
ties voornamelijk in de medische sector.

De vraag is of de zojuist geschetste diffe-
rentiatie in de diergeneeskundige opleiding
een waarborg is om de diergeneeskunde in
de ruimste zin van het woord optimaal tot
ontplooing te brengen. Sommigen vinden
van wel, mits de opleiding gevolgd wordt
door regelmatige (eventueel verplichte) na-
scholing, het Post-Aeademisch Onderwijs
Diergeneeskunde, Anderen staan een ver-
dergaande differentiatie voor. Een aantal
ontwikkelingen rechtvaardigt deze laatste
zienswijze.

Ten eerste verloopt de toename van de ve-
terinaire kennis in zo\'n hoog tempo dat het
voor de student onmogelijk is geworden de
benodigde kennis en vaardigheid op alle
deelgebieden voldoende te beheersen.
Ten tweede blijkt dat er in de faculteit een
grote hoeveelheid kennis en vaardigheid
wordt ontwikkeld die door gebrek aan
ruimte in het curriculum niet kan worden
overgedragen aan degenen die de beroeps-
opleiding volgen.

In de derde plaats worden nieuwe deelge-
bieden ontgonnen en ontstaan er in de fa-
culteit unieke kenniscentra die echter in het

huidige onderwijssysteem in beperl<te mate
in de gelegenheid zijn hun kennis over te
dragen en mensen op te leiden voor maat-
schappelijke functies waarin van deze ver-
worvenheden gebruik gemaakt kan wor-
den.

Tenslotte dringt de Minister van Onderwijs
en Wetenschappen aan op een verdergaan-
de differentiatie. Dit verlangen wekt echter
de indruk eerder ingegeven te zijn door
bezuinigingsmotieven dan door vernieu-
\' wingsdrang.
De faculteit zou aan al deze ontwikke-
lingen tegemoet kunnen komen door: (i)
een verdergaande differentiatie aan te
brengen in de beroepsopleiding tot dieren-
arts, (ii) een nieuwe studierichting veteri-
naire pathobiologie in te stellen, en (iii) in
beide studierichtingen een maximale keu-
zevrijheid en flexibiliteit te realiseren. De in
het verleden gesuggereerde aparte studie-
richting veterinaire volksgezondheid is
thans niet opportuun gezien dc samenhang
tussen de bedrijfsdiergeneeskundc en de
Integrale Keten Bewaking.
Een grote keuzevrijheid in de beroeps-
opleiding biedt studenten een ruime gele-
genheid zich op deelgebieden te bekwamen.
Deze keuzevrijheid zou zijn te realiseren
door — na een algemene basisopleiding —
in het curriculum modules van keuzevak-
ken te creëren, die gerangschikt zijn rond
bepaalde thema\'s, zoals de klassieke gezel-
schapsdieren (hond en kat), de bijzondere
gezelschapsdieren, landbouwhuisdieren en
dierentuindieren. Ook in deze opzet blijft
het dicrcnartsdiploma met algemene be-
voegdheid gehandhaafd.
Het ligt in de lijn der verwachting dat die-
renartsen werk zullen zoeken op het deel-
gebied waarin zij zich tijdens hun studie
hebben verdiept. Problemen ontstaan ech-
ter wanneer dierenartsen werk zoeken op
andere deelgebieden. De oplossing voor dit
probleem ligt in een goed georganiseerd
Post Academisch Onderwijs. Dierenartsen
die de noodzakelijke bij- en nascholings-
cursussen niet volgen, lopen de kans gecon-
fronteerd te worden met het tuchtrecht, dat
in de nieuwe Wet op de Uitoefening van de
Diergeneeskunde zal worden opgenomen.
Het tuchtrecht zal toezien op dc handha-
ving en bevordering van de kwaliteit van de
diergeneeskunde en heeft een corrigerende
en ordenende functie doordat een tucht-
rechtelijk vonnis steeds aangepaste gren-
zen trekt in de veterinaire gezondheidszorg
cn (algemeen geldende) gedragsregels bij-
stelt en aanscherpt (6).
Meer keuzevrijheid in dc opicidmg zou
mogelijk in strijd zijn met de EG-richtlijnen
inzake het vrije verkeer van dierenartsen.
Deze richtlijnen stellen weliswaar eisen aan
de beroepsopleiding, maar lijken ecn ver-
dergaande differentiatie niet in de weg te
staan zolang de opleiding ook een brede
basis kent.

Ondanks de aanwezigheid van de studie-
richting Medische Biologie binnen de Rijks-
universiteit Utrecht, waarin de Faculteit
der Diergeneeskunde participeert, is het
wenselijk dat een specifieke studierichting
veterinaire pathobiologie wordt ingesteld.
De studierichting Medische Biologie is
vooral gericht op problemen in dc medi-
sche sector, terwijl aan de agrarische sector
nauwelijks aandacht wordt besteed. Het
zijn juist de knelpunten in dc veehouderij
en de daaraan gerelateerde levensmiddelen-
industrie die aandacht vragen. Ecn op el-
kaar afgestemde inbreng van dc veterinaire
en landbouwwetenschappen in deze is van
het grootste belang!

De in de Faculteit der Diergeneeskunde in
te stellen studierichting veterinaire patho-
biologie heeft tot doel wetenschappelijke
en beleidsmedewerkers op het gebied van
de toxicologie, farmacologie, pathologie,
immunologie, microbiologie, epidemiolo-
gie, voedingsmiddelenhygiëne, proefdier-
kunde en wetenschap cn samenleving op te
leiden. Een maximale llexibiliteit in de stu-
diestructuur bevordert dat nieuwe en maat-
schappelijk relevante functies in het leven
worden geroepen.

5. SLOTOPMF.RKINUEN
Aanpassen aan dc ontwikkelingen in de
diergeneeskunde vereist in de eerste plaats
duidelijkheid overdc gewenste structuur in
de veterinaire gezondheidszorg, die her-
kenbaar is voor zowel dc cliëntcle, het be-
drijfsleven als de beroepsgroep.
In de structurering zal het begrip deeldes-
kundigheid wellicht centraal staan, het-
geen dc roep om meer specialisaties doet
toenemen.

pas dan gerechtvaardigd wanneer het een
maatschappelijk draagvlak heeft. Een pe-
riodiek uitgevoerde marktverkenning kan
antwoord geven op de vraag in welke mate
en in welke sectoren de arbeidsmarkt plaats
biedt aan veterinair opgeleiden. De Facul-
teit en de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde zijn on-
langs overeengekomen een dergelijk markt-
onderzoek te laten verrichten door een
deskundig bureau.

De positie van de dierenarts is altijd door
wettelijke regelgevingen beschermd ge-
weest. Aan dit alleenvertoningsrecht zal
een einde komen.

De dierenarts van dc toekomst weet zich
alleen verzekerd van een plaats op dc ar-
beidsmarkt wanneer door hem of haar
kunde, kennis cn kwaliteit geleverd wordt.
Dat is ook hetgeen men in de structurering
van de veterinaire gezondheidszorg voor
ogen heeft; bevordering van de kwaliteit
van de diergeneeskunde.

12. Schipper, K. De dierenarts voor het gezelschaps-
dier. Fakulteitsnieuws 1985; 19, 10: 5-6.

13. Staman. .1. Geen eenheidsworst maar keuze-
vakken, Fakulteitsnieuws 1985; 20, 3: 14-18.

14. Watering, C. C. van de. Jaarrede 1984 van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde. Tijdschr. Diergeneeskd. 1984;
109; 852-64.

15. Wilde, C), J, A. de. De dierenarts en de veteri-
naire volksgezondheid. Fakulteitsnieuws 1984;
19, 3; 5-6.

18. Zegers, l,. De IKB en de overheid. Tijdschr.
Diergeneeskd. 1984; 109: 286-9.

1. Baars, J. C. De dierenarts en het bedrijfsleven.
Fakulteitsnieuws 1985; 19,8:6-8,

2. Brand, A., Wierda, A., Valk, P. C. van der en
Vandcrbooren, J. C. A. M. De rol van de prakti-
zcrcnd dierenarts in de integrale ketenbewaking
(IKB). Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109; 278-
82.

3. Diergeneeskundig Jaarboek 1985. Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskun-
de, Utrecht 1985.

4. Discussienota betreffende de structurering van
de veterinaire verzorging van gezelschapsdieren.
Publikatic periodiek 84-6, Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
Utrecht 1984.

5. Ciecne, J. J. De tl ierenarts in de rundveehouderij.
Fakulteitsnieuws 1985; 19. 7; 12-13.

6. Leellang, P. Diergeneeskundige verzorgingsstruc-
tuur en wetgeving. Voordracht lezingencyclus
Diergeneeskundige Studentenkring \'De veran-
deringen in de praktijk\'. Utrecht 1985.

7. Logtestijn, J. G. van. Integrale bewaking van de
vleesproduktieketen (IKB). Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1984; 109: 277-8.

8. Logtestijn. J. Ci. van. De I KB cn de keuring van
slachtdieren. Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109;
283-5.

9. Maanen, P. H. A. M. van. Dierenarts-specialist
pluimvee in de algemene praktijk? Fakulteits-
nieuws 1985; 19, 5; 4-6.

10. Meijer, G. A. Dc IKB en de belangen van de
veehouders. Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109;
290-1.

II. Ruijter, I , de. De dierenarts en de geneeskunde
van het varken. Fakulteitsnieuws 1985; 19.6; 5-6.

Dermatitis digitalis (ziekte van Mortellaro, \'Ita-
liaanse stinkpoot\') bij het rund wordt op steeds
meer bedrijven aangetroffen. De verwekker(s)
van deze aandoening is (zijn) niet bekend. Het
lijkt een contagieuze aandoening te betreffen.
Een goede preventie is niet aan te geven.
Vaak is op geïnfecteerde bedrijven deze aan-
doening door de veehouder nauwelijks in de
hand te houden door individuele behandeling
van de aangetaste dieren met een oxytetracy-
clinc- en gentiaanvioletoplossing. Bij een zorg-
vuldige inspectie blijkt het aantal aangetaste
dieren veel hoger te zijn dan men uit het aantal
kreupele dieren afleidt. Dit heeft tot gevolg dat
slechts de ernstig kreupele dieren worden be-
handeld, maar de infecticdruk in de koppel
wordt op peil gehouden door de (nog) niet
kreupele dieren.

Naar aanleiding van berichten uit de praktijk
over gebruik van oxytetracycline in voetbaden
is op een tiental melkveebedrijven met heftige
Mortellaro-infectie nagegaan of van deze voet-
baden resultaat mag worden verwacht. Het be-
trof hier intensieve bedrijven waar weidegang
niet of beperkt wordt toegepast.
Geadviseerd werd om een voetbad bij de uit-
gang van de melkstal te plaatsen en wel met een
dusdanige lengte dat iedere poot tweemaal werd
ondergedompeld. De concentratie bedroeg 1 g
oxytetracyclinc op 1 liter water. Bij de voorbe-
handeling in de melkstal kon het grofste vuil
van de poten worden gespoten, maar verdere
voorzorgen werden niet toegepast.
Gedurende drie achtereenvolgende dagen werd
het bad gebruikt; zonodig werd het aangevuld
met een nieuwe oplossing. De antibacteriële
werking van de gebruikte oxytetracycline-
oplossing in combinatie met urine en mest bleef,
gemeten aan een rcmzone, ten opzichte van een
Staphylococcus o(/rei/.s-cultuur bestaan. Met be-
hulp van een HPLC-analyse (high pressure li-
quid chromatography\') werd dit bevestigd en
kon na vijf dagen circa 85% van de begincon-
centratic worden aangetoond. Aangeraden werd
om na tien dagen weer met de gebruikelijke
formalinevoetbadcn door te gaan.
De veehouders toonden zich zeer tevreden met
deze koppelbehandcling. De koeien liepen di-
rect beter. Bij vergelijking van dezelfde dieren
voor en na behandeling met het oxytetracycli-
nevoetbad bleek dat de wonden niet meer pijn-
lijk waren en herstelden. Wel traden na enige
maanden weer nieuwe gevallen op, maar het
aantal bleef beperkt en deze dieren konden in-
dividueel worden behandeld.
De gevaren van het gebruik van antibiotica op
deze manier zijn onderkend en de veehouders
zijn erop gewezen. Het belangrijkste punt hier-
bij is het ontstaan van resistentie tegen tetracy-
clines bij een groot aantal bacteriesoorten. Ten
tweede is de kans op verontreiniging van de
melk aanwezig. Een derde punt betreft de ver-
storing van het bacterieel milieu in de mestkel-
ders. Dit gevaar vormde een reden voor overleg
tussen medewerkers van een aantal instellingen
(de Faculteit der Diergeneeskunde, het Rijksin-
stituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne
en de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Nederland). De voorlopige conclusie is dat —
hoewel de gekozen oplossing niet elegant is — de
veehouder kennelijk op dit moment geen andere
keus openstaat.

Hoewel een oxytetracycline-oplossing niet lang-
durig stabiel is, is het toch raadzaam een me-
thode te zoeken om de resten van het voetbad
onwerkzaam te maken. Het verdient aanbeve-
ling te onderzoeken of niet andere (desinfectie?)
middelen voor dit doel kunnen worden ge-
bruikt.

Het lijkt prematuur om over dit onderwerp te
publiceren, maar gezien de vragen uit de prak-
tijk is het beter het huidige advies en de overwe-
gingen daarbij bekend te maken.
Het advies is nu om een oxytetracyclinevoetbad
alleen te gebruiken in die situaties waarbij indi-
viduele behandeling onmogelijk is. Eenmalige
individuele behandeling met gentiaanviolet en
oxytetracycline is in 90% van de gevallen suc-
cesvol en het geneesmiddel komt daar waar het
hoort. Een oxytetracyclinevoetbad kan echter
niet als preventieve maatregel worden be-
schouwd.

I3rs. I). .1. Peterse, Gezondheidsdienst voor Dieren Noord-Nederland, Postbus 361. 9200 A.1 Drachten.

J. M. A. Snijders, J. G. van Logtestijn, D. A. A. Mossel, and
F. J. M. Smulders\'

SUMMARY An attempt was made to interrelate the data obtained in experiments conducted by our
Department along beef, veal and pig slaughter lines, using lactic acid (LA) for the decontamination of
carcasses, cold and hot boned primal cuts, slaughter byproducts, and butchers\' knives.
First and foremost it was observed, that provided Good Manufacturing Practices are strictly followed,
the microbial load of carcass .surfaces will be substantially reduced. LA-decontamination may result in
an additional reduction. Since in the early post-mortem period bacteria are not yet attached to the ttteat
.surface. LA-decontamination should preferably be applied to the hot carcass. It was demonstiated that,
dependent on mode and duration of application. LA sprays not exceeding 1% v/v (beej). 1.25% v/v
(veal) and 1.5% v/v (pork) resulted in acceptable carcass colour scores. Blood spots, which are
particularly prone to discolouration by lactic acid application, should he removed at an early post-
mortem stage e.g. by strong showering. The difference in surface pH between LA-treated and control
carcasses disappeared within 72 hours post-mortem. Veal longissimus chops treated with LA solutions
up to 2% v/v were not identified by a consumer taste panel as significantly different from controls.
The \'immediate\' bactericidal effect of LA-decontamination for beef veal and pig carcasses, as well as
for pig liver and veal brain, amounted to approximately 1.5 log cycles for the aerobic colony counts,
strongly dependent on substrate and conditions of decontamination. In addition, a \'delayed bacterio-
static effect was observed during storage, which is probably the result of a prolonged lag phase oj
acid-injured micro-organisms surviving lactic acid decontamination.

Ecological .surveys revealed that LA resulted in a shift towards a Gram positive bacteria! association
acting as an antagonist of enteropathogenic Gram negative bacteria. Electrostatic application of LA
solutions may contribute to limiting the amount of LA needed for effective decontamination.
Adding 2.7% v/v LA to the spray water of a specially designed disinfection unit for butchers\' knives
effected a reduction in aerobic colony counts at 45° C which exceeded that achieved by conventional
.sanitizers at 82° C.

Good manufacturing practices (GMP) are often severely recontaminated (3, 12).
during slaughter include all measures ne- If cleaning and disinfection are inadequate,
cessary to produce meat with the lowest considerable quantities ol dirt (hair, parts
possible microbial contamination. This is of the epidermis, etc.) remain in the machin-
attainable only if the whole process is ery. Consequently the blackscraping and
strictly controlled (16). polishing machinery acts as a continuous

Microbiological examination of carcass source ol bacterial contamination,
surfaces should be used to identify critical In cattle and veal slaughter lines the skm-
hazard points in slaughter lines (3), Data ning process entails .severe hygienic prob-
thus obtained may be used in steering the lems. Mechanical skinning is therefore
processs in order to attain a satisfactory preferable. Evisceration is another critical
final product. point. Carcasses should be opened care-

Usually, pig skin is heavily contaminated fully to prevent intestinal perforation. The
with bacteria. During scalding and dehair- rectum should be excised and tied ofl.
ing and particularly during singeing a sub- Furthermore, an integral part of GMP is
stantial reduction of the bacterial load is the training, instruction, and motivation ol
achieved (12). In the blackscraper and pol- personal working on slaughter lines (4).

\' l-acullyof Veterinary Medicine, Department of the Scicnce of Food of Animal Origin, Faculty of Veterinary
Medicine, State Univeisity of Utrecht, P.O. Box 80 175, .1.508 TD Utrecht. I he Netherland.s.

Decontamination is anothier possibility for
reducing the contamination of carcasses,
cuts, and byproducts. However, it has
often been questioned whether decontami-
nation procedures are really required when
advanced hygiene measures and adequate
refrigation are applied along slaughtering
and processing lines. Whenever and wher-
ever, in spite of hygienic practices, meat
surfaces orcutsdo become (cross)contami-
nated, such a terminal decontamination
may be useful (9).

Lactic acid (LA) is an acceptable decon-
taminant, because i) it is a natural product;
ii) it is physiological and not toxic; iii) it is
often used in the meat industry, and is also
produced fortuitously in meat products as
a result of fermentation (2).
This paper is an attempt to interrelate the
data obtained by our Department in sev-
eral experiments on lactic acid decontami-
nation.

Carcasses were sprayed with LA solutions at approxi-
mately 45 minutes post-mortem, and subsequently
chilled in conventional chill rooms ± TC). In one
experiment hot dcboncd pig bellies were sprayed with
5% v/v lactic acid, 3 hours post tnortem, and subse-
quently stored under refrigeration at 7° C for 8 days.
Porcine livers were dipped for 5 minutes in a 0.20%
v/v lactic acid solution, allowed to drain for 30 s, and
subsequently vacuum packaged and stored at 3 1°C,
Veal brains were sprayed with 1,25 LA after man-
ual extirpation. In a special cleaning and disinfection
unit (a perspex tube with a diameter of 6 cm and two
flat spray nozzles. Figure 1) tests with and without LA
were carried out on stainlessstcci plates. LA solutions
were prepared by diluting a 90%. L-lactic acid stock
solution {Chemie Combinatie Amstctxlani).
The surface pfl of carcas.ses was assessed with a pH
meter and combined electrodes (Russel pi I Ltd.
Auchtermuchty, Fife, Scotland). The colour score of
carcasses after LA treatment was assessed visually by
two trained graders. Veal longissitntis chops were
evaluated sensorically by a 15 member consumer
panel.

Sampling for bacteriological examination wascarricd
out using an excision technique (12, 13. 15). Tissue
discs were sampled by means of sterile cork borers,
scalpels, and tweezers, whereupon they were collected
in plastic bags.

After peptone-saline solution had been added, sam-
ples were inaccrated in a Stomacher for 2 minutes.
Colony counts were expressed in ctilony forming units
(c.f.u.) per cm- (except those from veal brains which
were expressed per gram)and then converted to loga-
rithms base 10. The following criteria for meat sam-
ples were determined: Mesophilic aerobic colony
counts (ACC) in plate count agar or Tryptone Glu-
cose Beef F\'xtract Agar (poured plate method, incuba-
tion at 30° C for 3 days); Enterobactcriaceae colony
count (ECC) in violet red bile glucose agar (poured
Plate method with overlayer, incubation at 37°C for 1
day).

Asa substitute for knifcblades, stainless steel plates(9
X 4.5 cm) were used. They were overlaycred with
buffered Fryptone Soya Broth Agar (l-)irect Surface
Agar Plate method (I )). For this examination colony
counts were expressed in c.Lu. per knife. t)iffcrenccs
between c.f.u. counts were assessed using a Student
t-test and a Wilcoxon test.

The importance of cleaning and disinfec-
tion as part of GMP is clearly shown in
Table 1. Aerobic colony counts of 4.2 log N
per cm^ were found on pork skins after they
had passed polishingmachinery which had
not been cleaned appropriately (12).
When cleaning was carried out more sys-
tematically but without daily disinfection,
the contamination of the carcasses was re-
duced to 3.3 log N per cm^ Mechanizing
the cleaning procedure by using rotating
spraying devices combined with a daily dis-
infection programme resulted in a further
reduction of contamination. When the car-
casses were sprayed after having passed the
polishing machinery with a 1% v/v lactic
acid solution (2 L of solution for 25 sec per
carcass), an additional reduction of 0.5 log
N per cin^ was obtained. The effect of LA
decontamination depends, among other
things, on concentration, application time,
temperature, the attachment of micro-or-
ganisms to surfaces, and the application
method e.g. sprayingor immersing (6, 8). A
5% LA spray results in a high reduction
viz. A = 0.9-3.4 (Table 2), but causes an
unacceptable discolouration ofthe treated
cuts.

The data in Table 2 show also very clearly
the delayed bactcriological cffccts of LA
decontamination on hot dcboncd pig bel-
lies under cxperitnentally inadequate stor-
age conditions (7° C). Especially Entero-
bactcriaceae were strongly inhibited in
their development. In further studies (7) it
was found that LA decontamination ef-
fects a shift on the microllora towards the
Gram positive population and provides a
greater protection against the possible en-
teropathogenic Gram negative association.

As shown by the data in Table 3, spraying
of hot carcasses at 45 minutes p.m. resulted
in a greater effect than spraying of chilled
carcasses. This is probably due to the fact
that on hot carcasses the bacteria are still in
the waterfiim and have not yet become at-
tached to the surface (8).
The breast of a cattle carcass is signifi-
cantly more contaminated than the shoul-
der (Table 3). Therefore lactic acid decon-
tamination is most effective at the former
site ( 13). After 3 days chilling some delayed
effect of lactic acid decontamination is still
noticeable, although not as clearly as in the
experiments on pigs, shown in Table 2.
This delayed effect, which is probably the
result of a prolonged lag phase of acid-in-
jured micro-organisms surviving LA de-
contamination, is also observed in veal
carcasses during prolonged storage time
(Table 4) (10).

Organoleptic acceptability and pH
Experiments have shown that the optimal
concentration for LA spraying which does
not cause permanent discolouration of the
meat amounts to 1% v/v for beef and
1.25% v/v for veal. However, immediately
after LA spraying a slight discolouration
occurs, which disappears after 1 day of
chilling. The acceptable LA concentration
is slightly higher for veal than for beef,
because veal is paler. Nevertheless, LA
concentrations exceeding 1.25% v/v will
produce undesirable discolouration of the
subcutaneous fat cover on the carcass. On
the other hand, after this fat has been
trimmed off primal cuts may be treated
with concentrations as high as 2% v/v
without causing discolouration (10).
High concentrations of LA caused blood
to coagulate, leaving rusty brown spots
which are commercially unacceptable. To
prevent this brown discolouration, carcas-
ses must be rinsed before treatment in order
to remove the blood spots.

fable 1. lhe effect of cleaning and disinfection ofthe polishing machinery with or without an additional 1%
v/v lactic acid spray on the carcasses (applied 45 min p.m.) on the aerobic colony counts (ACC) of pig carcasses.

Treatment

ACC in log N/cm^

			0.5	* a
1.	Irregular cleaning	4.2
2.	Systematic foam cleaning	3.3	0.3	b
3.	Mechanisation of foam cleaning	2.8	0.3	c
	and disinfection
4.	as 3, and subsequently LA spray	2.3	0.4	d

* Each mean value comprises 20 observations. From each carcass samples were pooled from the rind on the
check, the breast and the back. The values with different superscripts differ significantly (p < .01).

For pork the optimal LA concentration is
also 1% v/v. But if little liquid is used, for
instance as a result of applying electrostatic
spraying, concentrations of up to 1.5% v/v
can be used (5). The difference in LA con-
centrations resulting in minimal discoloura-
tion may be attributed to dilution of LA in
the waterfilm covering pig carcasses. A
2.4% v/v LA spray on pork carcasses pro-
duces clear discolourations, especially in the
thorax, cavities, and locations in which lac-
tic acid solutions are collected.

The pH of the surface of veal carcasses
treated with 1.25% LA decreased signifi-
cantly (p <.01 ) from 7.0 to 3.7. At 24 h post-
mortem the pH was back at 5.6, and after
72 h no significant difference in surface pH
could be observed between treated and un-
treated carcasses.

Experiments with consumer taste panels
have shown veal longissiinus chops treated
with 2% v/v LA spray during 30 s not to be
significantly different from the controls,
whereas a treatment with 4% v/v LA could
be identified (18).

Table 2. The effect of 5% v/v lactic acid (applied 3 h p.m.) on aerobic (ACC) and Lnterobacteriaceae colony
counts (ECC) (log N/cm^) of hot deboned pig bellies stored at T C.

Days of	storage 0	2	3	6	8
ACC controls	4.7 0.4	7.4 0.2	8.0 0.1	8.7 0.3	9.2 0.1
treated	3.8 0.4	4.0 0.7.	5.2 1.3	6.4 0.7	7.6 0.5
A	0.9	3.4	2.8	2.3	1 .6
ECC controls	2.7 0.5	3.1 1.5	4.6 0.6	6.0 0.5	5.5 0.4
treated	<1.3	<1.3	1.7 0.7	2.7 1.5	3.3 1.3
A	2 1.4	> 1.8	2.9	3.3	2.2

h significant reduction (p < .01) n = 8

Table 3. The effect of a I % v/v lactic acid spray (applied 45 min p.m.) on the bacteriological condition of cattle
carcasses.

« percentage of plates appropriate for enumeration from which means have been calculated (% • log N/cm \'
SI.3)

Table 4. The eflect of a 1.25% v/v lactic acid spray (applied 45 min p.m.) on the bacteriological condition
(log N/cm^) of veal carcasses.

« percentage of plates appropriate for enumeration from which means have been calculated (% : log N/cm^
s 1.3)

Besides spraying, cuts or organs can also be bacterial load was not significantly differ-

immediate effect (reduction of 0.3 log N ture of water used for cleaning and disin-

per g), but should be discouraged because fection of tools during slaughtering has to

■fable 5. Combined effect of decontamination by immersion in 0.20% v/v lactic acid for 5 min followed by
vacuum packing on the bacteriological condition at the surface of porcine liver (log N/cm^).

« percentage of plates appropriate for enumeration from which means have been calculated (% ; log N/cm^
a 1.3)

Table 6. The effect on the aerobic colony count of cleaning and disinfection of knives in a desinfection unit with
or without 2.7% v/v lactic acid and a pressure of 15 aim at different teinperatures and spraying times.

The values with different superscripts differ significantly (p < .01). The mean level of contamination on the
knives which were used as controls was 3.3 ± 0.2 log N.

Immersing a icnife for 15 sec in water of
82°C effects a reduction of 2.2 log N, which
is significantly lower than the reduction ob-
tained in the disinfection unit with LA
(Table 6). Disinfection of knives at 82° C is
far from optimal if it is not preceded by
mechanical cleaning. The latter is possible
if one uses a disinfection unit in which
water is sprayed onto the knife surface
through 2 nozzles (14). By adding LA to
water a lower temperature may be used,
and disinfection by spraying resulted in a
better effect than was obtained in standing
water.

The use of LA as a terminal decontaminant
linked to perfect slaughter line hygiene
could bring important advantages. LA
produces both an immediate (batericidal)
and a delayed (bacteriostatic) effect, which
results in an extended shelf life of meat.
The level of contamination with enteropa-
thogenic micro-organisms may be reduced
through an increased suppression of the
Gram negative bacteria. However, the use
of lactic acid as a decontaminant in the
meat industry must never result in neglect
of hygiene in slaughtering and processing
lines.

1. Baldock, J. D.: Microbiological monitoring of
the food plant: methods to assess bacterial con-
tamination of surfaces. J. Milk Fond Technol.
1974; 37: 361-8.

2. Barendsen, P., Smulders, F. .1. M., Woolthuis,C.
H.J. en Korteknic, F.: Enkele chemische en fysio-
logische aspecten van produktie en gebruik van
melkzuur. Een literatuuroverzicht 1984; VVDO-
rapport 8401.

3. Geräts, G. E., Snijders, J. M. A. en van Logte-
stijn, J. G.: Slaughter techniques and bacterial
contamination of pig carcasses. Proc. 27th Euro.
Meet. Meal. Res. Work. Vienna 1981; 1: 198-200.

4. Geräts, G. E., Steensma, FL O. en Tazelaar, F.:
Arbeidsomstandigheden en arbeidsvoldoening
in Nederlandse varkensslachterijen. Rijks Uni-
versiteit Utrecht, 1982.

5. Labots, H., Logtenberg, FL, Stekelenburg, 1\\ K.
en Snijders, J. M. A.: Onderzoek naar de moge-
lijkheid om onder bedrijfsomstandigheden het
aantal Salmonclla-bactcricn op het oppervlak
van varkenskarkassen te verminderen. CIVO-
rapport 1983; T83.183.

6. Netten, P. van and Mossel, D. A. A.: The ecolo-
gical conscquenccsofdecontaminating raw meal
surfaces with lactic acid. Arch. Lehensni. Hyi;.
1980;31:190-1.

7. Netten, P. van. Zee, H. van der, and Mossel, D.
A. A.: .A note on catalase exchanced recovery of
acid injured cells of gram negative bacteria and
its conscquences for the assessment of the lethal-
ity ol L-lactic acid decontamination of raw meat
surfaces. J. Appl Bacterioi. 19X4; 57: 169-73.

8. Notermans, S. und Kampelmachcr, E. 11.; Ilaften
von Bakterien bei der FIcischverarbeitung. Fieisch-
wirtsch. 1983; 63: 83-8.

9. Smulders, F. J. M. and Woolthuis, C. H. J.:
Influence of two levels of hygiene on the micro-
biological condition of veal as a product of two
slaughtering/processing sequences. / Food Prot.
1983; 46: 1032-5.

10. Smulders, F. J. M. and Woolthuis, C. FL J.: The
immediate and delayed microbiological effects of
lactic acid decontamination on calf carcasses.
The influence on conventionally boned versus
hot boned and vacuum packaged cuts. ./. Food
Prot. 1985 (in press).

11. Smulders, F. J. M.. Korteknie, F., Woolthuis, C.
H. J., and Snijders, J. M. A.: Theeffect of lactic
acid decontamination and frozen storage on the
keeping qualities of calf brain. Proc. iOth Eur.
Meet. Meat Res. Work Bristol 1984; 234-5.

12. Snijders, J. M. A.: Pig slaughtering hygiene. Vet.
Med. Diss. 1976, Utrecht.

13. Snijders, J. M. A., Schoenmakers, M. ,1. G., Cic-
rats, G. E. und Pijper, F. W. dc: Dekontamina-
tion schlachtwarmer Rinderkörper mit organi-
schen Säuren. Eleischwirtschaft 1979; 59: 656-63.

14. Snijders, J. M. A., Janssen^ M. H. W., Cors-
tiaensen, G. P. en Geräts. G. E.: Cleaning and
disinfection of knives in the meat industrv.ZW.
Bakt. //yg.. /. Ahl. Orig. 1985; 181: 121-31.

15. Snijders. J. M. A.. Janssen. M. 11. W.. Geräts. Cj.
E.,and Corstiaensen, Ci. P.: A comparitivestudy
ol sampling techniques for monitoring carcass
contamination. International J. of Food Micro-
biol. mA\\ 229-ib.

16. WHO 1983. C.uidelincs on prevention and con-
trol of salmonellosis. WHO Document VHP/
8.342.

17. Woolthuis, C. H. J., Mo.s.sel, D, A. A., Logte-
stijn, J. G. va n, K rinj f, .1. M. dc, a nd S m u I de rs, F.
J. M.: Microbial decontamination of porcine
liver with lactic acid and hot water../. Food Prot
1984; 47: 220-6.

18. Woolthuis, C. II. J. and Smulders, F\'. J. M.:
Microbial decontamination of calf carcasses bv
lactic acid sprays../. Food Prot. 1985 (in press)."

Hart. B. L.: Behavorial indications for pheno-
thiazinc and benzodiazepine tranquilizers in
dogs../. Am. Vet. Med. Assoc. 1985; 186: 1192-4.

Dc ontwikkeling van psychofarmaca, inclusief
tranquillizers, heeft een revolutie ontketend in
de psychotherapie bij mensen (die over zijn
hoogtepunt heen lijkt te zijn; Ref.). Binnen de
diergeneeskunde blijft het gebruik van genoem-
de farmaca vrijwel beperkt tot tranquillizers.
Uit de literatuur was gebleken dat phenothiazi-
ne-derivaten bruikbaar waren bij die agressie
waarvoor angst geen motivationele factor was.
Benzodiazepines daarentegen, bleken effectief
bij de behandeling van angst. Deze informatie
bracht de auteur tot het uitvoeren van een verge-
lijkend onderzoek naar de effectiviteit van 2
vertegenwoordigers van 2 groepen tranquilli-
zers: chlorpromazine (phenothiazines) en dia-
zepam (benzodiazepines). Gezien de sterk over-
eenkomstige chemische structuur van de farma-
ca binnen één groep, is aangenomen dat de
effectiviteit van de onderzochte vertegenwoor-
digers representatief was voor hun groep. De
proefopzet voorzag in tests waarbij aan groepen
normale honden respectievelijk geen farmacon,
een placebo, of één van beide genoemde stoffen
werden toegediend. Gedragskenmerken waarop
de invloed van de farmaca werd getest waren:
vriendelijkheid (friendliness), rusteloosheid (ex-
citability) en angst (fearfulness).
Vriendelijkheid bleek niet medicamenteus te
beïnvloeden. Rusteloosheid kwam significant
minder voor (p < (),() 1) bij dc chlorpromazinc-
groep dan bij de placebogroep, maar bij de dia-
zepinegrocp méér (niet significant). De resulta-
ten suggereren een angst-reducerend effect van
diazepam, maar significantie kon niet worden
vastgesteld.

Wat klinische toepassing betreft, zou diazepam
het meest geschikt zijn als farmacologische on-
dersteuning van angst-geïnduceerde problemen:
angstbijtcn, angstvoor onweer, voor vreemden,
voor alleen-zijn. (Laatstgenoemd syndroom om-
vat enkele gedragselementen die niet passen in
het gedragssysteem vlucht/angst; Ref). Phe-
nothiazine-derivaten zouden te prefereren zijn
bij de behandeling van (dominantie) agressie,
zowel tegen mens als soortgenoot, en rusteloos-
heid.

De auteur besluit met de opmerking dat, alvo-
rens psychofarmaca in de gedragstherapie effec-
tiever kunnen worden gebruikt, meer klinisch
relevante gegevens nodig zijn.
(Medicamenteuze gedragstherapie op basis van
tranquillizers blijft echter, per definitie, een
symptomatische; Ref.)

Enkele bacteriologische en endocrinologi-
sche aspecten van retentio secundinarum en
pyometra

Olseon, J. D., Ball, L., Mortimer, R. G., Parin,
P. W.. Adney, W. S., and Huffman, E. M.:
Aspect of bacteriology and endocrinology of
cows with pyometra and retained fetal mem-
branes. ./. Am. Vet. Med Assoc. 1984; 2251-5.

Doelstelling van het hier beschreven onderzoek
was uit tc zoeken in hoeverre obligaat anaerobe
bacteriën een rol spelen bij het ontstaan van
pyometra\'s. (Waarom de ene koe na verloop
van tijd wel ccn pyometra krijgt en de andere
koe \'zich na verloop van tijd zelf schoonmaakt\'
is namelijk nog grotendeels onbekend; Ref.)
Schrijvers gebruikten 20 koeien die aan de na-
geboorte waren blijven staan en 20 \'normale\'
koeien. De dieren werden 2 keer per week rec-
taal geëxploreerd, werden 2 keer per week intra-
uterien bemonsterd voor bacteriologisch on-
derzoek cn werden dagelijks bloed afgenomen
voor onderzoek naar progesterongehalte.
De retentio secundinarum (ret. sec.) koeien
werden iedere .3 dagen intra-uterien behandeld
met een hoge dosering oxytetracychne. Het
laatste onderzoek vond plaats 30 dagen post-
partum.

Bij 3 koeien in de controlegroep en bij 4 koeien
in de ret. sec.-groep ontwikkelde zich een py-
ometra. De dieren werden ingedeeld in een
controlegroep, een ret. sec.-groep cn een py-
ometra-groep. Het bacteriologisch onderzoek
van de controlegroep verliep vaker negatief dan
dan van de pyometra- en ret. sec.-groep.
Aan het einde van de 3e week verdwenen de
coliformc bacteriën uit de uterus van de py-
ometra-patiènten, terwijl in dezelfde tijd Coryne-
bacterium pyogenes en gram-negatieve anae-
robe bacteriën (Fusobacterium necrophorum en
Bacterioides mekminogenicus) zeer frequent wer-
den geïsoleerd. Bij de pyometra-patiënten vond
ovulatie (de eerste post-partum) plaats tussen
de 15 en 20 dagen post-partum; dus op het
moment dat zeer veel Cbt. pyogenes en gram-ne-
gatieve anaerobe bacteriën werden gevonden.

Schrijvers poneren de volgende ontstaanswijze
van een pyometra: vooral bij ret. sec.-patiënten
komen post-partum veel bacteriën in de uterus
voor. Bij die dieren waarbij zich later een py-
ometra ontwikkelt, worden de coliforme bacte-
riën rond de 15 dagen post-partum verdrongen
door Chi. pyogenescn anaerobe bacteriën. Tus-
sen beide bacteriën is sprake van een synergis-
tisch effect, waardoor de uterus dermate wordt
beschadigd dat te weinig Prostaglandinen wor-
den gevormd. Het corpus luteum blijft daardoor
persisteren. De pus vloeit onvoldoende af en er
is een pyometra ontstaan.

Adams, G. D., Bush, L. J., Horner, J. L., and
Staley, T. E.: Two methods for administering
colostrum to new born calves. J. Dairy Sci.
1985; 68: 773-5.

De knopsonde kan een hulpmiddel zijn bij de
biestverstrekking aan kalveren die zwak gebo-
ren worden of door andere oorzaken niet of
onvoldoende drinken. De auteurs vergeleken
twee methoden orn de biest te verstrekken: met
behulp van een knopsonde en met de \'lies met
speen\'. Aan 52 kalveren werd binnen één uuren
12 en 24 uur na de geboorte biest verstrekt. De
hoeveelheid werd berekend op basis van het
lichaamsgewicht. Alleen de biest van de eerste
twee melkmalen werd gemengd en bewaard.
Tussen dc voorraden biest was er per jaar nogal
verschil in de IgG-concentraties (van 39,4 tot
104.2 mg/ml).

Tot 12 uur na de geboorte was crgeen verschil in
het serum-lgCi-gehalte bij de 2 methoden.
Na 12 uur neemt het serum-lgG-gchaltc meer
toe bij de \'fles met speen\'-mcthode.
Na 20 uur was bij beide methoden het serum-
IgG-gehalte maximaal en ruim boven de mini-
male grens 8 tot 10 mg/ml). Kennelijk wordt
bij het gebruik van de knopsonde het vloeibare
gedeelte van de biest,dat het IgG bevat, vrij snel
vanuit de pens naar het duodenum getranspor-
teerd, waar het geresorbeerd kan worden.
Het blijkt dat de knopsonde een effectieve me-
thode is om kalveren biest te geven. (Wel dient in
verband met horizontale besmetting de hygiëne
in acht te worden genomen; Ref)

Low,.l. C. and Renton.C. P.: Septicaemia,ence-
phalitis and abortions in a housed flockpf sheep
caused by Listeria monocytogenes lypt 1/2. The
Veterinary Record 1985; 116: 147-50.

Een Listeria monocytogenes-\'mÏQcüe kan zich bij
schapen voordoen als encephalitis, septicaemie
of abortus; zelden echter kan men deze ver-
schijningsvormen tijdens éénzelfde uitbraak
waarnemen, zoals in dit artikel wordt beschre-
ven.

Na een weideperiode werden 196 schapen met
nog 270 andere schapen op 7 januari 1984 ge-
huisvest in een gebouw met afdelingen voor 20
schapen in 4 rijen van 16. De dieren waren
hooguit 89 dagen drachtig. De voeding bestond
eerst uit hooi (ad lib.),op 17januari 1984(dag0)
en 18januari 1984 uit kuil, daarna weer uit hooi.
Het voorste deel van de kuilbult was slecht en
modderig, de rest iets beter (waarvan in 2 afde-
lingen gevoerd). De meeste kuil werd niet opge-
geten.

Dag 2: 20 ooien sufen lusteloos (behandeld met
vitaminen en propyleen-glycol).
Dag 3: bruine waterige diarree en meer zieken.
Dag 5: 40 zieke dieren en 5 gestorven (2 post-
mortem onderzoek).

Dag 6: 80 zieke dieren en 10 gestorven (5 post-
mortem onderzoek),enkele kreupel of slepende
achterpoten. Behandeling: parenteraal chloram-
fenicol of oxvtetracycline en Ca borogluconaat
20% (i.v.).

Dag 7: geen nieuwegevallen, nog 4 gestorven (2
post-mortem onderzoek). AUe aanwezige scha-
pen parenteraal terramycine LA -I- oraal 75 cc
Ca borogluconaat 20%.
Dag 8: nog enkele dieren diarree en 1 met uitge-
breid oedeem aan achterpoten en onderbuik.
Vaginale uitvloeiing bij een aantal herstellende
ooien en 2 duidelijke gevallen van abortus (on-
derzocht).

In dc volgende dagen werden in totaal 60 ooien
met vaginale uitvloeiing (waarvan 5 duidelijke
abortus-gevallen) apart opgehokt. Hiervan
bleek nog 1 drachtig te zijn.
Dag 30: 3 jaarlingen vertonen nerveuze symp-
tomen (rondjes draaien,facialis paralyse, blind-
heid, en dergelijke).

Dag 32: in totaal nu 6 gevallen, allen zonder
koorts. Eén dier stierf (post-mortem onderzoek:
karakteristieke laesies). Behandeling zieke die-
ren prompt met terramycine LA.
Dag 34: alle aanwezige ooien werden preventief
behandeld parenteraal met penicilline (Duplo-
cillinc).

Dag 42: na 10 dagen ziek zijn (kon onder andere
niet staan) stierf het tweede eneephalitis-geval.
Dag 47: een enter in hetzelfde gebouw ver-
toonde nerveuze symptomen. Het stierf op dag
64 (post-mortem onderzoek: karakteristieke lae-
sies van cerebrospinale necrose).
IDoordat direct werd behandeld, genazen 4 en-
cephalitis-gevallen,een ongebruikelijk hoog per-
centage. De incubatietijd van de nerveuze vorm
varieert in proeven van 14-28 dagen.
In de 2 afdelingen gevoerd met ogenschijnlijk
iets betere kuil werd geen diarree gezien en stier!
geen ooi, één aborteerde.

Van de 174 overlevende ooien bleken uiteinde-
lijk 94 gust te zijn, terwijl in de groep van 270
ooien (\'controlegroep\') 20 guste dieren bleken
te zijn.

Listeria monocytogenes werd geïsoleerd uit
de meeste van de onderzochte kadavers (or-
ganen), de kuil, bloedmonsters en de geabor-
teerde vruchten en placenta\'s. Uit de faeces en
ingewanden konden geen pathogene bacteriën
worden gekweekt. Uit de spieren van enkele
kadavers werden tevens Clostridium perfringens,
septicum en novyi geïsoleerd (de gevallen met
oedeem). In de bloedmonsters van dag 6 tevens
hypocalcaemie. De ernst van de uitbraak werd
veroorzaakt door ecn zeer zware besmetting
van de kuil met /.. monocytogenes. De economi-
sche schade was zeer groot en werd geschat op
ruun ƒ 20.000,—.

and porcine parvovirus in a swine herd. J. Am.
Vet. Med Assoc. 1985; 187: 481-3.

Op een fok- en mestbedrijf met ca 200 zeugen
bedroeg de sterfte tot het spenen gemiddeld
20,43% en werden 0,19 mummies per toom ge-
boren.

Na twee uitbraken van de Ziekte van Aujeszky
nam het sterftepercentage toe tot 82 cn 75% en
werden I maand later 1,25 respectievelijk 0,96
mummies per toom geboren.
Na een uitbraak van parvo nam de sterfte toe tot
50% cn werden in diezelfde periode 4,10 mum-
mies per toom geboren.

(Het bijzondere van bovenstaande cijfers is ge-
legen in het gegeven dat bij een Aujeszky-uit-
braak het aantal mummies later toenam en dat
bij een parvo-uitbraak ook een verhoging van
de biggensterfte in de zoogperiode werd gezien;
Ref.)

Voedingsmiddelenhygiëne
Selectief medium voor de bepaling van gram-
negatieve bacteriën

Petzei, J. P. and Hartman, P. A.: Monensin-ba-
sed medium for determination of total gram-
negative bacteria and Escherichia coli. Appl. and
Env. Microhiol. 1985; 49: 925-33.

Hct totaal aantal aëroob kweekbare gram-ne-
gatieve (waaronder de meeste psychrotrofen!)
flora heeft een duidelijke relatie met de houd-
baarheid en met de hygiëne bij de produktie.
Ook kan het een indicator zijn voor de controle
op het effect van hitte-processen aangezien zij
veelal temperatuurgevoeliger zijn dan gram-
positieve bacteriën. De tot nu toe gebruikelijke
media zijn meestal niet selectief genoeg of te
selectief en daardoor als indicator medium niet
altijd betrouwbaar.

Dc auteurs hebben een medium ontwikkeld uit-
gaande van het universele medium \'Plate Count
Agar\' waaraan per liter 35 mg Moncnsin en 7,5
g KCL als selectieve groeiremmers voor gram-
positieve bacteriën en 75 mg 4-mcthylumbellife-
ryl-B-D-glucoronide (MUC) als indicator van
glucuronidase activiteit wordt toegevoegd
(PMK-agar).

Zij vergeleken uitgebreid de groeiresultaten op
dit medium met die verkregen op Kristalviolet-
TTC-agar en Pepton, gal, Amphotericine Cy-
clohcximide agar en twee niet-selectieve media
na beënling met een groot aantal gram-nega-
tieve isolaten. Ook bleken 96% van 535 isolaten
met behulp van dit mediutn verkregen uit voed-
sel en milieumonsters gram-negatief tc zijn
tegen ca 68% van de isolaten verkregen met
behulp van niet-selectieve media.
Volgens de auteurs is \'PMK\' agar een goed me-
dium voor de telling van gram-negatieve bacte-
riën. Alléén voor dc analyse van water moet de
KCL-toevoeging worden weggelaten, daar dit
beschadigde gram-negatieven te veel zou rem-
men. Het is mogelijk om E. coli direct op de
plaat tc onderscheiden. Glucuronidase-activi-
tcit toont zich middels fluorescentie, zodat het
besmettingsniveau kan worden geschat.
(Voor het microbiologisch onderzoek van rauwe
vleeswaren zou dit medium een goede indicator
voor dc beoordeling van kwaliteit, houdbaar-
heid en hygiëne bij de bereiding kunnen zijn;
Ref.)

Hierbij wordt een dringend beroep gedaan op
de praktizerende dierenartsen om mee te werken
aan een tlierapeutiseli onderzoek betreffende
het mammacarcinoom van de kat.
Uit eerder onderzoek is gebleken dat katten met
een mammacarcinoom groter dan 1 cm, een
grote kans hebben op het optreden van metasta-
sen. Daarom is behalve chirurgie, een aanvul-
lende therapie nodig.

Gekozen is voor Adriamycine, omdat dit middel
op gekweekte tumorcellen meestal een sterke
remming uitoefent. We willen nu onderzoeken
of er overeenstemming bestaat tussen de resul-
taten in de weefselkweek en in de patiënt. Als dit
inderdaad het geval zou zijn, dan zou men in de
toekomst (bij kat en mens aan de hand van de
resultaten in weefselkweek) een optimale ge-
combineerde chemotherapie per patiënt kunnen
samenstellen, waarbij alleen de werkzame cy-
tostatica, en niet de onwerkzame maar niette-
min vaak toxische stoffen, worden toegediend.
Dit kan momenteel nog niet bij de mens, omdat
men gewend is aan een vaste combinatie van
chemotherapeutica (zonder de gevoeligheid van
de individuele tumor te kennen). Het mamma-
carcinoom van de kat lijkt een goed model te
zijn. Om echter de gevoeligheid in weefselkweek
te kunnen vergelijken met die van de tumor in
de kat, hebben we toegewijde praktici nodig.
Vandaar de volgende verzoeken:

1. Bij presentatie van een redelijk gezonde kat
met een mammatumor groter clan 2 cm
(primair of recidieO worden wij gfriag ge-
waarschuwd via onze secretaresse (020-
5122361). Zij stuurt een protocol met de
behandelingsvoorschriften en ccn buisje met
weefselkweek vloeistof.
Van de mammatumor wordt een stukje van
1 cm\' afgesneden voor diagnostiek en
weefselkweek. Dit materiaal wordt via een
bodedienst opgehaald en naar de Vakgroep
Pathologie te Utrecht gebracht voor kweek.
Als de tumor een carcinoom blijkt tc zijn,
wordt de kat met tussenpozen (i.v.) met
Adriamycine behandeld. Het effect van de
behandeling wordt afgemeten aan de grootte
van de tumor en gerelateerd aan de weefsel-
kweekresultaten.

Uit ons voorlopig onderzoek blijkt er een
tumorreductie tussen 50 en 80% op te
treden, waardoor de operabiliteit wordt
verhoogd. De toxiciteit valt mee.

2. Bij presentatie van een kat met een com-
pacte tumor, kleiner dan 2 cm of in geval
eigenaar en/of prakticus niet gemotiveerd is
om aan het onder 1. genoemde chemothera-
pie-onderzoek bij te dragen, kan men ons
helpen door onze secretaresse te bellen, die
dan een buis weefselkweekvloeistof toezendt
en via de bodedienst het tumorweefsel voor
kweek en diagnose naar Utrecht laat ver-
voeren.

3. Indien een kat met een mammatumor (al of
niet voorbehandeld)om wat voor reden dan
ook moet worden afgemaakt, willen we
graag op tijd worden gewaarschuwd om
levenswarm materiaal van primaire tumor
en eventuele metastasen te kweken. Ook
weer aanmelding via onze secretaresse (020-
5122361).

De produktie van vlees en melk in de Neder-
landse landbouw kan doelmatiger dan nu het
geval is. Opvoering van de efficiency zal het
mogelijk maken met tninder koeien, varkens en
pluimvee even veel te produceren. Het pro-
bleem van de mestoverschotten en dc overpro-
duktie kan zo mede tot een oplossing gebracht
worden. Het rcnderncnt van de veehouderij kan
met name verbeterd worden door ecn doclina-
tiger verwerking en benutting van het veevoer.
Dit zeggen de hoogleraren Tamtninga en Ver-
stegen in hun inaugurele rede die zij gctncen-
schappelijk uitspraken op 14 november bij de
officiële aanvaarding van hun ambt als deeltijds
hoogleraar aan de Landbouwhogeschool. Sinds
januari is prof. dr. ir. S. Tamminga verbonden
aan de hogeschool met de leeropdracht voeding
van herkauwers, terwijl prof. dr. ir M. W. A.
Verstegen zich met ingang van september 1984
richt op de voeding van de eenmagigen (onder
andere varkens en pluimvee).

Verbetering van het rendement in de dierlijke
produktie is in het algemeen mogelijk door ver-
hoging van de vruchtbaarheid (meer nageslacht
per dier), verlenging van de levensduur van het
dier, produktie-verhoging en kwaliteitsverbete-
ring van het voer. De hoogleraren Tamminga en
Verstegen zien daarbij een cruciale rol voor het
veevoedingsonderzoek: studie van de voeder-
waarde en de vertering kan verbeteringen moge-
lijk maken.

In ons land worden 2,5 miljoen koeien ge-
houden. Die wegen gemiddeld ruim 600 kg (in
1960 550 kg) en produceren gemiddeld 5400 kg
melk perjaar(in i960 ruim 4000 kg). Delevens-
duur van de koe is naar schatting toegenomen
van 5, 1 jaar in 1960 tot 5,7 jaar nu. Deze cijfers
illustreren een ingrijpende groei over een pe-
riode van 25 jaar. In totaal is het rendement in
de melkveehouderij in Nederland over dezelfde
periode met 9% toegenomen.
De melkproduktie heeft het plafond al over-
schreden, dus rendementsverbeteringen moeten
voortkomen uit een efficiëntere wijze van pro-
duceren, Een koe zet gedurende haar leven 17%
van het voer om in melk en 5% in vlees. In de
varkensproduktie wordt ca 20% van het daar
aangewende voer omgezet in vlees. Dat lijkt
heel inefficiënt, maar vrijwel al het materiaal
dat als veevoer gebruikt wordt is ongeschikt
voor menselijke consumptie.

Niettemin geven de\'verliesposten\' (in totaal 75-
80% van het voer) te denken. Als veevoedings-
deskundigen zien Tamminga en Verstegen mo-
gelijkheden om die posten kleiner te maken. De
kwaliteit van ruwvoeders voor herkauwers kan
opgevoerd worden wat betreft energie- en eiwit-
waarde en de verteerbaarheid van die voeders
kan omhoog. De verteringssnelheid in de pens
kan optimaler worden. Kwaliteitsverbetering
van het veevoer is mogelijk door specifieke
teelt-, oogst- en bewaringstcchnieken. De voe-
derwaarde van krachtvoeders voor koeien, var-
kens cn pluimvee kan verhoogd worden door ze
een gerichte voorbewerking te laten ondergaan.
Verder vereist selectie van de dieren op snellere
groei en langere levensduur een kwalitatief
hoogwaardiger voeding. Dit geldt met name in
de varkens- en pluimveehouderij. Al deze maat-
regelen leiden volgens de Wageningse hoogle-
raren tot een gelijke produktie met minder die-
ren en daarmee tot een verlichting van de
mestproblemen.

Prof. Tamminga en prof. Verstegen verwachten
dat het toetsen van produkten uit het biotechno-
logisch onderzoek ten behoeve van de veevoe-
ding de komende jaren aan belang zal winnen.

Voor de veevoeding zal dat echter voorlopig
geen ingrijpende gevolgen hebben.
Verwacht wordt dat toevoegingen (bijv. amino-
zuren) aan het veevoer geproduceerd zullen
worden door bacteriën of schimmels die een
genetische manipulatie hebben ondergaan. Ver-
der zouden genetisch veranderde micro-organis-
men gebruikt kunnen worden bij de conserve-
ring van ruwvoeders.

Aangezien de voorvertering in de pens een \'ver-
liespost\' is in de energiehuishouding van de her-
kauwer, bestaan er ook ideeën om de micro-or-
ganismen in die pens efficiënter te laten func-
tioneren, Op korte termijn zijn hiervan echter
nog geen resultaten te verwachten, aldus de
hoogleraren Tamminga en Verstegen in hun
dubbel-inauguratie.

\'Bontire night brought its usual crop of reports
of injuries to children and animals. Such in-
cidents are always distressing. They are, how-
ever, in the main accidental rather than the
result of deliberate cruelty. Unhappily, how-
ever, there seems to be an increase in the
number of instances of mistreatment of both
farm and companion animals.
In many cases neglect and ignorance, rather
than intentional cruelty, are responsible for
causing suffering. Starvation is one of the com-
monest causes of hardship. The serious short-
age of hay that the wet summer has caused in
parts of the country is likely to bringan increase
in such cases. Ponies are the most likely to be
affected; many are kept by owners who are both
inexperienced and impecunious.
Veterinarians will need to be particularly sharp
eyed to spot potential problems. Those owners
who regularly consult are not usually those who
neglect their charges. The main danger lies with
owners who do not consult their veterinarian
until the animal is far gone. By then, treatment
may not be effective. Such problems are part of
the recurrent cycle of practice experience.
So, too, is the case where an animal (often a
horse) is attacked and mutilated. The assump-
tion is that the perpetrator is mentally deran-
ged, although the distinction between mindless
vandalism and insanity is sometimes hard to
draw.

A new element has entered the scene recently,
however. Rather, old practices, long thought
dead, have been exhumed. Barbaric \'sports\'
banned because of theircruelty, have been reviv-
ed. Dog fighting and cock fighting matches
have both been the subject of recent court cases.
It seems unbelievable that such spectacles can
find an audience nowadays. But the light of
civilisation is only fitful and leaves many dark
corners.

Cock fights usually end with the rather messy
death of one of the participants. After a dog
fight there is almost certain to be at least one
injured animal to be treated. A veterinary sur-
geon may be consulted in circumstances which
give rise to suspicion as to how the injuries were
caused. The prime responsibility is to treat the
animal. What then? Professional codes dictate
that, with certain exceptions \'a vetermanan
must consider as confidential to the owner any
information concerning an animal under his
care\'.

The dilemma is obvious. If the veterinarian does
not report a clear case of dog fighting he or she
is condoning a barbarously cruel practice. If the
owner believes he may be reported, he will not
bring his dog for treatment.
It is one thing to reveal information when requir-
ed to do so in a court of law; it is another to
report suspicious events which may lead to the
courts. The \'Guide to Professional Conduct\'
covers a number of circumstances in which con-
fidentiality should be broken, but by no means
every case. Where the police are involved, the
course of action is clear. Where they are not, it is
less obvious, particularly as dogs do get involv-
ed in fights, sometimes repeatedly, for a variety
of reasons.

The overriding concern of the veterinarian is the
welfare of animals being cared for. Thus his
duty is clear, in one sense. It is to ensure, by
whatever means are appropriate, that a fighting
dog is not sent back into the ring. What those
means are, m any particular case, may not be an
easy decision to make.\'

European veterinary products
market to show 23% increase
thanks mainly to new techniques
such as biotechnology

New products created with such new processes
as biotechnology will help push the European
market for veterinary products up 23% 1984-
1989, rising from a market with sales of $ 615.5
million to one worth $ 757.4 million.

According to a new Frost & Sullivan study,
\'Veterinary Products Market in Europe\', new
technologies will help to expand this mature
market, as products that enhance the efficiency
of livestock breeding and rearing, enable maxi-
mization of feed inputs, improve reproductive
capacity, or offer labor saving aspects, are intro-
duced. These new products will utilize such
technologies as bovine growth hormone, em-
bryo transfer, and rapid diagnostics.

Livestock production provides the basis of the
veterinary business in Europe, and as infectious
disease is the majorcause of livestock loss there,
products that attack these diseases consequently
create the major product sector. Anti-infectives,
including antibacterials and vaccines, account
for 56% of all sales in the market, roughly split
35% for chemotherapeutics and 21% for biolo-
gicals. In dollar terms, the 1984 market was
worth $ 329 million and is projected to grow to
$401.1 million in 1989.

The control of parasites, both endo and acto, is
the second most important product group,
worth $ 132.5 million in 1984 and expected to
reachS 177.7 millionin 1989 sales. This segment
will show the fastest growth in the market, ris-
ing 34% over the 1984-1989 period.
Frost & Sullivan sees new product opportuni-
ties falling into three groupings: new technolo-
gies such as biotechnology; new delivery sys-
tems, either by rument depot, implant or ear tag
release devices; and new product formulations,
such as new antibacterials, flukicides, and fly
control agents.

According to the study, the Western European
market isshowingsome overall trends. For one,
livestock production levels are in a self-suf-
ficient stale; combined with a complex subsidy
system and a wish to reform these, only minimal
growth in most animal and poultry production
sectors is expected. Increasing affluence, par-
ticularly in Northern Europe, is resulting in
more growth in small animal (and equine) vete-
rinary practice; specific opportunities are ex-
pected in products for the veterinarian only.
By country, France is the largest market and
will remain so over the forecast period. With a
22% share of the 1984 market, sales of products
in France stood at $ 136.3 million and are ex-
pected to grow to $ 172.3 million. The U.K.
takes the sccond position, with $ 130.9 million
in 1984sales risingtoS 157.8 million in 1989, for
a growth rate of 20%. Germany is third with
$ 113.4 million in 1984 sales, projected to rise to
$ 134.1 million in 1989, showing 18% growth.
Spain will show the highest rate of growth, 30%
rising from 1984\'s$ 63 million to $ 82 million in
1989.

The 296-page report forecasts the market
through 1989 for antibacterials, antiparasitics,
nutritional products, and \'other\' veterinarian-
only products in Belgium, Denmark, France,
Gennany, Ireland, Italy, the Netherlands,
Spain, Sweden, and the U.K.
■fhe price of the report is $ 2,300.
For more information, contact Customer Ser-
vice, Frost & Sullivan, Ltd., 104-112 Maryle-
bone Lane, London WIM 5FU. Phone 01-935-
3190.

In the U.S., contacl Customer Service, Frost &
Sullivan, Inc., 106 Fulton Street, New York, NY
10038. Phone 212-233-1080.

i:)c populariteit van het paard berust voor een
belangrijk deel op zijn gebruikswaarde voor de
mens. Het paard bewijst als werkdier ook heden
ten dage grote diensten. Daarnaast hebben atle-
tische vermogens dit dier een unieke rol in de
sport bezorgd.

Het behoeft daarom geen betoog, dat een goed
begrip van de wijze, waarop een paard zich
voortbeweegt, oninisbaar is voor iedereen die
zich met paarden bezighoudt, ook voor dieren-
artsen.

Hct gebruik van de film is eigenlijk de enige
goede tnanier om dit onderwerp te analyseren
en te onderwijzen.

ieder paard heeft voor zijn voortbeweging de be-
schikking over verschillende gangen. Elke gang is een
goed te omschrijven bewegingspatroon. Welke gang
op een gegeven moment gebruikt wordt, hangt af van
de snelheid, de terreinomstandigheden en datgene,
wat de rijder vraagt.

Deze film geeft een duidelijke analyse van alle symme-
trische gangen, die bij het paard voorkomen (stap,
draf, tölt en telgangjen van de linkeren rechter galop
en de sprong over een hindernis.
Elke gang wordt getoond (cn ten gehore gebracht) op
normale snelheid. Vervolgens worden de bewegingen
in slow-motion bestudeerd en in tekenfilm omgezet.
Aan de hand van tekenfilm wordt de gang gedetail-
leerd geanalyseerd. Hierbij wordt aandacht besteed
aan beenzetting, balansen bewegingen van rug, hoofd
en hals. De begrippen ondersteuningsfase, zweefmo-
ment, diagonaal en lateraal worden geïntroduceerd en
toegepast. Door de opbouw van de film is het goed
mogelijk om de vertoning op een aantal plaatsen te
onderbreken.

De wijze van lopen vaneen paard wordt in belangrijke
mate bepaald door lichaamsbouw, temperament en
mate van africhting. Deze verschillen komen in de
film ook tot uitdrukking. Gierbij wordt echter alleen
aandacht besteed aan de opbouw van de gangen zelf.
Op rijtechnische aspecten en kwaliteitsbeoordeling
van de gangen wordt niet ingegaan.
Deze film is uniek door de systematische en analyti-
sche wijze waarop de gangen worden behandeld en
door het benutten van de mogelijkheden die tekenfilm
biedt. Hij verschaft de informatie, die nodig is om met
meer achtergrondkennis te kijken naar de bewegingen
en om — als ruiter — de bewegingen aan te voelen.

Videosystemen en prijs: U-matic ƒ 192,—; VHS
f 149,—; Betamax ƒ 149,—; VCC 2000 ƒ 157,—.

Duphar Nederland B.V. laat een meting verrichten
naar het cffcct van een \'corporate image\' campagne.
Dc betreffende onderzoeken zullen worden uitge-
voerd tus.sen 1 dcccmbcr 1985 en 31 december 1986.
Om de resultaten van de in deze periode gevoerde
advertentiecampagne te meten zullen een aantal tele-
fonische interviews plaatsvinden door Ogilvie Markt-
onderzoek (Amsterdam). Hiertoe zullen een aantal,
door hct marktonderzoeksbureau random gekozen,
dierenartsen telefonisch worden benaderd.

The British Small Animal Veterinary Association is
holding it\'s Annual Congress at the Novotel, London
on 4th, 5th and 6th April, 1986.
Over 1500 delegates are expected to be attracted by
the scientific programme, covering a wide range of
topics of interest to Veterinarians involved in the care
of pet animals, presented by the very best speakers
from the U.K. and abroad. 1986 sees an expansion to
five tiers of scientific papers, offering two main ses-
sions, a refresher session, an in-depth seminar session
and a specialist session. The Commercial Exhibition
is patronised by over ninety companies, giving an
ideal opportunity to survey the best of what is avail-
able to Veterinarians in the U.K.
The Hotel is well situated, close to Central London
and the main shopping areas. A programme of inte-
resting events for delegates\' families is available and,
in the evening, a full social programme has been
arranged, culminating in the President\'s Evening at
the Intercontinental Hotel.

Overseas delegates will be welcomed to Congress with
a complimentary cocktail reception, and an Overseas
Desk will be manned throughout Congress to offer
assistance.

Please write for further details to the BSAVA Regi-
stration Office, 5 St. Georges Terrace, Cheltenham
Glos. GL50 3PT, England.

in 1980 more than 1000 experts from 62 countries as
well as representatives of numerous organizations
participated in the 1st World Congress Foodborne
Infections and Intoxications. At that time all angles of
the respective problems were discussed and analyzed
in 185 papers and dciTionstrations, and all partici-
pants felt that such a comprehensive exchange of
views was very useful and necessary. Therefore, the\\
passed a recommendation to maintain this multi-dis-
ciplinary international forum for discussion and in-
formation and to organize at regular intervals such
conferences.

Following this recommendation, the Federal Repu-
blic of Germany and the Senat have jointly issued
invitations to the 2nd World Congress Foodborne
Infections and Intoxications. The invitations have
been submitted to the Secretarv General\'s Office.

The Institute of Veterinary Medicinc — Robert von
Ostertag-Institute — in its capacity as FAO/Vv\'HO
Collaborating Centre for Re.search and Training in
Food Hygiene and Zoonoses has once again assumed
the responsibility for organizing the 2nd World Con-
gress.

Foodborne infections and intoxications remain a
worldwide public health problem which can only be
solved by close collaboration of all those responsible.
The Objeciives of the Congress to unite all disci-
plines involved in the solution ofthe problems with a
view to exchange their theoretical and experimental
findings. The results of the meeting should serve as a
basis for scientifically sound and critically evaluated
control measures.

Physicians, veterinarians, food hygicnists, microbio-
logists, toxicologists. food chemists and technolo-
gists; representatives ofthe public health and veterin-
ary public health sectors, of the food industry and
trade, of international organizations and of consumer
associations should join in this meeting to exchange
their information and experience.

The scientific programme consists of Plenary and Sec-
tional Sessions. 1 n addition, a Poster Session is plan-
ned.

During the Plenary Sessions, invited speakers will
take their stand on current topics or review present
and future problems.

During the Sectional Sessions, registered papers will
be presented and discussed under the following four
headings:

The Sectional sessions will be held simultaneously.
Sufficient time for intensive exchange of opinions will
be available.

During scientific visits, food control and public health
laboratories and food establishments will be demon-
strated.
Section I

3.2. The role of food technology in the prevention of
foodborne infections and intoxications.

Congress participants intending to present papers are
requested to submit abstracts until 31 January 1986
and the complete paper in a reproducible form until
28 February 1986.
Poster Session

Scientific contributions may also be presented during
the Poster Session on Wednesday afternoon (28 May
1986).

Abstracts and outline of posters have to reach the
Secretary General\'s Office by 31 January 1986, the
complete version of the presentation not laterthan 28
February 1986.

It is intended to publish all scientific contributions in
a volume of congress proceedings which will be dis-
tributed at the beginning of the congrcss. Therefore,
speakers are asked to adhere strictly to the deadlines
for abstracts and complete versions and to comply
with the instructions given. Papers which are not re-
ceived in time cannot be considered for publication.

For further information please contact: Generalse-
kretariat Weltkongreß, c/o Institut für Veterinärme-
di/in, Postfach 330013, D-IOOO Berlin 33. Telefon:
(0.30) 8.308-2757, 2447.
Telc.x: 184016.

I he 9th IPVS Congress is organised by the National
Scientific Pig-Rearing Association (ANAPORC).

At the congress, papers wil be read and from time to
time posters will be shown on the following topics:

The language of the congress will be English and
Spanish, for the purpose of publishing the scientific
papers.

The definite deadline for submission of papers and/or
posters will be 28th February, 1986.

Simultaneous translation during the congress
For the reading of the papers there will be simulta-
neous translation in English, Spanish and French.

Correspondence: All correspondence should be ad-
dressed to: 9th Congress IPVS - Barcelona 1986,
Avda. Reina Ma Cristina, 08004 Barcelona (Spain),
Telephone: (93) 2233101. Télex: 531 17/50458
FOIMB-E.

This will be a series of 6 sessions on current research of
the role of regulatory peptides in the pathophysiology
of some diseases of companion animals. As most of
these diseases are also known to occur in other spe-
cies, including man, there will be much emphasis on
comparative aspects.

2. On the third day of the meeting staff members of
the Utrecht University Small Animal Clinic will pre-
sent recent advances in companion animal medicine and
surgery. Whereas the first two days are confined to a
rather small field, this third day will cover a wide
variety of subjects of interest to the small animal
clinician.

Voor nadere inlichtingen wordt verwezen naar
de bij deze aflevering ingesloten losse folder.

Scientific Committee R.C.P.A.: Yalelaan 8, 3584 CM
Utrecht, the Netherlands. Phone (0)30-531697.
Regulatory Peptides Meeting Bureau: Stichting 350
jaar RUU, Heidelberglaan 8, kamer 138, 3584 CS
Utrecht. Phone (0)30-532840. Telex Vluut 40087 nl.

Op 1 januari 1986 zullen, met uitzondering van
artikel 19, de nog niet in werking getreden bepa-
lingen van de Wet op de dierproeven van kracht
worden. Per dezelfde datum zal tevens het
Dierproevenbesluit in werking treden.
Kort samengevat is het volgende van direct be-
lang voor degenen die een vergunning behoeven
in het kader van de Wet op de dierproeven:

1. Hij die dierproeven verricht, dient binnen 3
maanden na 1 januari 1986 schriftelijk een ver-
gunning aan te vragen voor het verrichten van
dierproeven. Meestal gaat het hier om een
rechtspersoon.

De beslissing omtrent het al dan niet afgeven
van een vergunning is aan de Minister van
WVC.

2. Voor de aanvraag dient gebruik te worden
gemaakt van het door de Veterinaire Hoofd-
inspectie te verstrekken Registratieboekje dier-
proeven en proefdieren.

3. De aanvraag dient vergezeld te gaan van een
lijst met namen van de personen, die overeen-
komstig artikel 9 van de wet de wijze van uitvoe-
ring van dierproeven bepalen (dierexperimen-
tele onderzoekers). Daarbij dient per persoon te
worden vermeld in welke van de studierich-
tingen, vermeld in artikel 2, eerste lid, van het
Dierproevenbesluit (te weten biologie, dierge-
neeskunde, farmacie, geneeskunde, tandheel-
kunde, zootechniek) hij/zij met goed gevolg het
doctoraal examen heeft afgelegd. Ten aanzien
van personen, die niet beschikken over een van
de hoedanigheden zoals hiervoor bedoeld, maar
wel de in artikel 9 van de Wet bedoelde taak
wensen uit te voeren, kan ingevolge artikel 16
van de Wet door de Minister van WVC onthef-
fing van het bepaalde in artikel, eerste lid,
worden verleend.

Een aanvrage daartoe dient (door de rechtsper-
soon) te worden gericht aan dc Veterinaire
Hoofdinspecteur van het Staatstoezicht op de
Volksgezondheid, Postbus 439, 2260 AK Leid-
schendam.

4. Ten aanzien van personen, die na de datum
van afkondiging van het Dierproevenbesluit (2
juli 1985) met de in artikel 9 bedoelde werk-
zaamheden zijn resp. worden belast, wordt ver-
wezen naar artikel 12 van het Dierproevenbe-
sluit en de toelichting daarop. Deze personen
zullen te zijner tijd een cursus proefdierkunde
als bedoeld in artikel 2, tweede lid, van het

L^icrproevcnbesluit gevolgd en met goed gevolg
moeten hebben afgesloten. Nadere medede-
lingen hierover zullen zo spoedig mogelijk wor-
den gedaan. Wel kan worden medegedeeld, dat
als zodanig reeds is aangewezen een cursus
proefdierkunde te geven door de Vakgroep
Proefdierkunde van dc Rijksuniversiteit te
Utrecht. Soortgelijke cursussen bij andere uni-
versiteiten zijn in voorbereiding.

5. Ten aanzien van analisten, biotechnische
laboranten cn dierverzorgers die overeenkom-
stig artikel 12 van de Wet bepaalde werkzaam-
heden verrichten, is een soortgelijke regeling in
voorbereiding. Het wachten is hier op een aan-
wijzing doorde Minister van de daartoe vereiste
diploma\'s. Hierover zal later mededeling wor-
den gedaan. Men kan er van uitgaan dat onder
meer het diploma Zoölogisch analist, het di-
ploma BiotechnicusMBO/MLOen hetdiploma
Proefdierverzorger voor erkenning in aanmer-
king zullen komen. Uit een oogpunt van ef-
ficiency verdient het aanbeveling thans reeds
een lijst bij te voegen van de hier bedoelde per-
sonen die in de instelling werken.

6. Alle bij de inspectie bekende adspirant ver-
gunninghouders zijn rechtstreeks door de In-
spectie benaderd over de wijze waarop een ver-
gunning dient te worden aangevraagd en welke
gegevens hij dient te verstrekken.

De adspirant vergunninghouder ontving een
lijst van de bij de Inspectie bekende Organisato-
rische Werkeenheden van zijn instelling. Hij
dient na te gaan of deze lijst compleet is en
eventueel wijzigingen en/of aanvullingen aan te
brengen. Organisatorische Werkeenheden die
dierproeven verrichten en niet in de eventueel te
verlenen vergunning zijn opgenomen worden
geacht in overtreding te zijn.

7. De adspirant vergunninghouder ontvangt
eveneens een notitie over het toezicht op het
welzijn van de proefdieren. Hij wordt verzocht
met de inhoud van deze notitie rekening te
houden en aan de inhoud ervan binnen zijn
instelling zoveel mogelijk bekendheid te geven.

8. Indien behoefte bestaat aan nadere informa-
tie, dan kan men zich wenden tot de Veterinaire
Hoofdinspectie, Sectic dierproeven. Postbus
439, 2260 AK Leidschendam, tel. 070-209260
toestel 3372.

Dc Veterinaire Hoofdinspectie is bereid om in
voorkomende gevallen ter plaatse nadere voor-
lichting tc geven aan groepen medewerkers.
Voor desbetreffende verzoeken kan men zich
eveneens tot de Veterinaire Hoofdinspectie
wenden.

9. De vergunningaanvraag dient vergezeld te
gaan van een bewijs van storting van ƒ200,—
op rekening 209445 t.n.v. \'Veterinaire Hoofd-
inspectie van de Volksgezondheid onder ver-

10. Inslellingen diena 1 januari 1986het voor-
nemen hebben dierproeven Ie verriehlen, kun-
nen deze werkzaamheden eersl aanvangen na-
dat, op een verzoek tol het verlenen van een
vergunning in het kader van de Wet op de dier-
proeven, door de Minister van WVC positief is
beschikt.

Zier- und Wildvogel - Behandlung. Haltung, Pflege.
Derde verbeterde druk.
Dr. med. vet. Uta Eberth

Zoals de schrijfster ook in deze derde druk weer ver-
meldt is haar opzet de prakticus, die zich (ook) met
vogels bezighoudt, behulpzaam zijn.
Haar benadering is dan ook praktisch; zij schrijft
duidelijk met een rijke ervaring als achtergrond. Die
ervaring kan op een zo omvangrijk terrein (zie de
ondertitel) onmogelijk compleet zijn.
Bij deze nieuwe druk is de oude indeling gevolgd.
Algemene beschouwingen over de gezonde en zieke
vogel (voeding, huisvesting, zootechniek) gaan vooraf
aan bespreking van ziekten per vogelgroep: papegaai-
achtigen, zaadeters, insecten-, vruchten-, nectar-eters
(\'Wcichfrcsser\'), roofvogels, uilen en \'andere uit het
wild of dierentuinen afkomstige\' vogels.
Per vogelgroep is dan een indeling per orgaansy,steem
gevolgd. Chirurgische behandelingsmethoden passe-
ren de revue, aangevuld met een hoofdstuk over spe-
cifieke operaties.

Suggesties voor het inrichten van een vogelpraktijk
ontbreken niet. tic verfoeilijke Duitse gewoonte om
bij een therapie uitsluitend merknamen te vermelden
(met doseringen in milliliters) werkt niet storend,
omdat een lijst is opgenomen met de sainenstelling
van de in de tekst genoemde geneesmiddelen.
Deze tekst is ten opzichte van vorige drukken 10%
uitgebreid, er zijn kleurenfoto\'s toegevoegd en de lite-
ratuurlijst is aanmerkelijk langer. Het hoofdstuk over
het grootbrengen van uit het wild afkomstige jongen
heeft een eigen literatuuropgave.
Valkeniers krijgen de eer die hun toekomt hij dc be-
spreking van voeding cn huisvesting van cn omgang
met roofvogels en uilen. Daarom is het verwonderlijk
dat bij behandeling van fixeringsmethoden de in de
valkerij al eeuwen gebruikte en in de roofvogelpraxis
zo handige huif onvermeld blijft.
Het boek lijkt door de gevolgde indeling niet altijd
even overzichtelijk. De auteur lost dit afdoende op
door per vogelgroep (en per orgaansysteem binnen
zo\'n groep) een tabel samen te stellen met symptomen
(diffcrentiaal-)diagnosc, aetiologie, therapie met do-
sis, toedieningsvorm en duur der behandeling.
En zo komt dan zowel de collega met behoefte aan een
praktisch naslagwerk, als de prakticus met een niet
alledaagse patiënt op tafel aan zijn trekken,

Het aantal gevallen van varkenspest in de Bondsre-
publiek per 4 december 1985 bedraagt 344. De laatste
13 gevallen deden zich voor in de deelstaat Neder-
Saksen.

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Sinds de uitbraak van varkenspest te Meulebeke
(W.Vl.) d.d. 28 oktober 1985, zijn 7 nieuwe gevallen
van varkenspest geconstateerd. Het betrof 3 bedrijven
in de provincie Antwerpen, 1 bedrijf in West-Vlaan-
deren en 3 bedrijven in Oost-Vlaanderen. Het totaal
aantal gevallen in België over 1985 is hiermee gestegen
tot 67.

Het totaal vervoerverbod dat op 22 oktober 1985 ten
gevolge van een nieuw entgebied in alle entgebieden
was ingesteld, is reeds gebleven.

Sinds het laatstgemelde geval van varkenspest in Italië
op 14 oktober 1985 inde provincie Eivorno, heeft zich
een drietal uitbraken voorgedaan in de provincie Sar-
dinië. Het totaal aantal gevallen van varkenspest is
hiermee gestegen tot 19.

Sinds het laatstgemelde geval van mond- en klauw-
zeer in Italië op 31 augustus 1984 zijn 2 gevallen van
MKZ geconstateerd van het type C op varkensbe-
drijven in resp. de provincies Modena en Reggio Emi-
lia; de gebruikelijke sanitair-politionele maatregelen
zijn genomen, zoals het afmaken en destrueren van het
vee op de bedrijven, het toepassen van desinfectie en
het instellen van een zóne de protection van 10 km. Op
alle varkensbedrijven gelegen in dc zgn. \'10 km-zone\'
is geënt met monovalentvaccin, type C.

Vanaf oktober 1985 hebben zich 2 nieuwe gevallen van
Afrikaanse varkenspest voorgedaan in de provincie
Nuoro (Sardinië). Het totaal aantal gevallen is hier-
mee gestegen tot 33.

Op 23 november 1985 heeft zich een geval van pseudo-
vogelpest voor gedaan in de provincie Savona. De
gebruikelijke maatregelen zijn genomen.

Het dierziektenbulletin nr. 22 van de Veterinaire
Dienst vermeldt de volgende aantallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

9 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering schapen; aanvang 20.00
uur.

16 Afscheidsrede proL dr. J. F. Frik (Veterinaire
Bacteriologie), RU Utrecht; aanvang 15.30 uur.

16 Oratie proL dr. B. A. M. van der Zcijst (Veteri-
naire Bacteriologie), RU Utrecht; aanvang 16.15
uur.

22—23 \'Gezondheid en vruchtbaarheid in relatie
tot produktie\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

23 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

28—29 \'Gezondheid en vruchtbaarheid in relatie
tot produktie\'PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

31—2 febr. Equine Med. & Surgery for Small Ani-
mall Practitioners, York (inl.: red. secretariaat).

13— 14 \'Verslag van onderzoek, in Engels en Neder-
lands\' PAO-LH Wageningen (ink: 08370-84094).

20 Ned. Ver. van Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Instituut voor Epilepsicbe-
strijding \'De Cruquiushoeve\' te Vijfliuizen.

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering kleine huisdieren; aanvang
20.00 uur.

2—5 Genetic research with non-human primates -
serving the needs of mankind. Symposium in
Texas, USA.

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering varkens; aanvang 20.00
uur.

5—7 Tagung der DVG-Fachgruppe \'Geflügel\'
1986 über \'Krankheiten der Vögel\', München
(pag. 1042).

6 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

13—14 \'Verslag van onderzoek, in Engelsen Neder-
lands\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094).

18—19 \'Structuur, fysische stabiliteit enreologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (inl.: 08370-84094).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. 1.5. Box-
tel. Werkvergadering vlceskalveren; aanvang
20.00 uur.

2—3 \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (inl.; 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive medicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering paarden; aanvang 20.00
uur.

10—11 3rd Congress European Society of Veterin-
ary Dermatology, Amsterdam (pag. 909).

17—20 Animex 86. International exhibition and
congrcss for veterinary medicine and animal
care, in Essen, West Germany,

18—20 Exotic ani mals in the eighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London.

22—24 \'Tcchnisch-wetcnschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

29 \'Technisch-wetenschappelijke computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094).

1—2 \'Technisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

5—6 Symposium Immunologic cn Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrescentrum (pag. 1069).

für Veterinärpathologie, zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22—23 Jahresmitgliedcrversammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AWT), Stuttgart.

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermcdizin
Jahresversammlung, Luzcrn.

1—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\', Trier.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

2—4 1st International Veterinary Immunology
Symposium, Guelph, Ontario, Canada (pag.
864).

15—18 International Pig Veterinary Society, 9th
Congress, Barcelona (Spain) (pag. 43).

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

26 Human/companion animal relationships. Inter-
national congress in Boston, USA,

26—30 XlVth World Congress on Diseases of
Cattle, Dublin, Ireland (pag. 535 en 801).

10—12 Regulatory Peptides and Diseases of Com-
panion Animals, Congress, Utrecht (pag. 43).

11 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

23—26 British Equine Veterinary Association.
Congress, at the University of Warwick.

23—25 32. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe
\'Kleintierkrankheitcn\', Oldenburg.

23 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

11 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

16—21 XXIIl World Veterinary Congress, Mon-
treal, Canada (pag. 986 en 1063 1984; 553 en
991).

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier. lid; Dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck. lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Op 10 oktober 1985 heeft de Minister van
Onderwijs en Wetenschappen zijn goedkeu-
ring gegeven aan de Gemeenschappelijke Re-
geling voor het Post-Academisch Onderwijs
Diergeneeskunde, waarmee de officiële op-
richting van het Orgaan PAO-Diergenees-
kunde een feit was. Op 27 november werd op
het bureau van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Dierg.eneeskunde de con-
stitutionerende vergadering gehouden, werden
de leden van de Voorbereidingscommissie
PAO-Diergeneeskunde gedéchargeerd en de
nieuwe leden en plaatsvervangende leden van
het Orgaan geïnstalleerd.
Met de oprichting van het Orgaan wordt het
post-academisch onderwijs in Nederland nieuw
leven ingeblazen.

De wettelijke regeling van het post-acade-
misch onderwijs (art. 143 van dc Wet op het
Wetenschappelijk Onderwijs en de Regeling
Post-Academisch Onderwijs) gaat uit van
samenwerkingsverbanden tussen diverse
belanghebbende instanties (universiteiten en
\'derden"). Het opzetten van een dergelijk
samenwerkingsverband geschiedt door middel
van een zogenaamde commissie van voorbe-
reiding, die tevens tot taak heeft het post-aca-
demisch onderwijs op het betreffende weten-
schapsgebied tc coördineren en te bevorderen.
Voor het diergeneeskundig post-academisch
onderwijs is overeenkomstig deze lijn gehan-
deld; in juni 1980 werd door de participerende
instanties een voorbereidingscommissie inge-
steld. De commissie is vanaf 1 april 1981 bij-
gestaan door een ambtelijke secretaris, het-
geen veel heeft bijgedragen tot een
voorspoedige ontwikkeling van het cursus-
aanbod.

Voor de vormgeving van de gemeenschappe-
lijke regeling, die de oprichting en de in-
richting van het samenwerkingsverband vast-
legt, konden als voorbeeld worden gebruikt de
Inmiddels voor enige andere PAO-sectoren
getroffen regelingen, onder meer tandheel-
kunde en geneeskunde. De gemeenschappe-
lijke regeling, die tot stand kwam in samen-
werking tussen de Faculteit der
Diergeneeskunde, de KNMvD, dc Veterinaire
Hoofdinspectie van het Ministerie van WVC,
de Rijksdienst voor de Keuring voor Vee en
Vlees en de Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren, werd op 10 oktober goedgekeurd door
de Minister van Onderwijs en Wetenschappen.
De regeling voorziet in de oprichting van een
Orgaan PAO-Diergeneeskunde met als taak
het bevorderen en organiseren van post-academisch
onderwijs met betrekking tot de diergenees-
kunde cn alle vraagstukken die met de dierge-
neeskunde samenhangen. De regeling voorziet
ook in een bestuur dat op 27 november werd
geïnstalleerd. Het bestuur telt 12 leden en 12
plaatsvervangende leden; 6 (-F 6) leden, aan-
gewezen door de onderwijsgever, i.c. de Facul-
teit, en 6 (-F 6) leden aangewezen door
\'derden\'. Derden vormen de KNMvD als
centrale beroepsorganisatie met 3 (-F 3) leden
en de Veterinaire Hoofdinspectie, de Rijks-
dienst voor Keuring van Vee en Vlees en de
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren met
elk één ( 1) lid.

Dc eerste daad van het verse bestuur was het
benoemen van een dagelijks bestuur, dat zal
gaan bestaan uit proL dr. .1. E. Gajentaan
(voorzitter), drs. J. C. M. van Dijck (vice-
voorzitter) en drs. E. H. Pluimers (financieel
aandachthouder).

Het Orgaan zal zich in de komende tijd eerst
bezighouden met het werven van een secreta-
ris en het instellen van Vaste Commissies. Per-
soneel, dat belast zal worden met organisato-
rische en administratieve werkzaamheden, zal
pas aangesteld worden wanneer een secretaris
is benoemd. De Vaste Commissies, die
worden ingesteld voor onderdelen van het
werkterrein, zullen zich gaan bezighouden met
vraag en aanbod van post-academisch onder-
wijs op het betreffende deelgebied.

Voorlopig zal het Orgaan gehuisvest worden
in het pand van de KNMvD. Waar het Or-
gaan in de verre toekomst onderdak zal
vinden is nog niet duidelijk. Zowel de Facul-
teit als de KNMvD hebben ruimte aange-
boden, zij het dat de Faculteit pas in 1987 een
geschikte behuizing kan bieden. Derhalve zal
in een later stadium besloten worden waar hct
Orgaan definitief gehuisvest zal worden.
Een onzekere factor in het nog prille bestaan
van het Orgaan vormt een nota van minister
Deetman van oktober 1985, die voorziet in
een samenstnelting van hct post-academisch
onderwijs en het post-hoger beroeps onder-
wijs. Dit zal tot gevolg hebben dat de struc-
tuur van hct Orgaan in de nabije toekomst
gewijzigd zal moeten worden. Maar dat is van
latere zorg. Voorlopig heeft het Orgaan werk
genoeg. Het is gebleken dat in Nederland veel
behoefte bestaan aan post-acadetnisch onder-
wijs voor diergeneeskunde. De Voorbe-
reidingscommissie heeft, in eerste instantie
onder voorzitterschap van prof dr. H. J.
Breukink en in het laatste jaar onder leiding
van prof dr. H. W. de Vries, in de afgelopen
jaren op gepaste wijze op deze groeiende be-
hoefte ingespeeld en het Orgaan zal op de in-
geslagen weg moeten voortgaan door vraag en
aanbod optimaal op elkaar af te stemmen.

Hoofdbestuur en secretariaat van de
Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
wensen alle leden een gelukkig en
voorspoedig nieuwjaar en hopen dat
de goede contacten die in 1985 met
de leden bestonden in 1986 zullen
worden voortgezet.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot hel
VACO-secretariaat. tel. 070-793137.

De \'Wooldridgc Memorial Lecture\' »crd tijdens
het afgelopen jaarcongres van de British Veterinary
As.S(K:iation en het 4e F\'uropcse Veterinaire Congres
te K.veter (11-15 september 1985) gehouden.
De voordracht bevat verschillende interessante
aspecten, die wij dc lezers van het rijdschrift niet
willen onthouden. Reden waanrom dc redaktie heeft
gemeend deze, met toestemming van The Veterin-
arv Record, onderstaand integraal weer te
moeten geven.

I would like to use the situation in the EEC as
a basis for evaluating in which direction the
development may go. There is a multitude of
different livestock production systems and a
vast number of products of animal origin, and
there is a fund of experience about the ways to
organise veterinary functions. Close
cooperation in the veterinary field should
contribute to finding the best common
solutions for the future.

\'1 believe that it was in the spirit of Dr Reg
Wooldridge that I chose to talk about the
tasks of the veterinary profession today and in
the coming years. I would like to include some
thoughts about the preparations for future
work as it should be integrated in the
curricula of veterinary students and in current
research programmes.

In analysing the situation 1 woukl like to add
to the subject the European dimension. Not
only becausc my daily work is to deal with the
common veterinary activities as they are
organised in the Commission of the EEC, but
also because I am convinced that the close
interrelationship between the European
countries, which exists now, will be further
developed during the coming years, and that
this will gradually be the common basis for
veterinary work in all the member states in
both the animal health and public health
sectors. Our work as advisers and as
sttpervisors to the livestock industry must be
adapted to new technological developments,
future production and trade systems. Only by
careful planning and preparation can the
veterinary profession maintain and develop in
the future its tasks to serve the public in
ensuring the maintenance of wholesome food
production and, above all, to assist the

\' Mct tocstemniing van de redaktie overgenomen uit: The Veterinary Record 1985: I 17: 297-302.
^ Dr. Hans Bendixen, Dr. med. vet., who gave the Wooldridge Memorial Lecture at the BVA Congress on
September 13, is currently head of the division responsible, within the European Commission, for veterin-
ary and zootechnical legislation.

When we talk about European livestock
production and food industry, we cannot
regard them as homogeneous and uniform.
There is a multiplicity of different systems
inside the area of the 10 — soon 12 —
member states. This may be both an
advantage and disadvantage, when we look
upon it with regard to the surveillance of
disease. From the animal health point of view
it may create many difficulties. There is a
great difference between the technically
advanced and often fully industrialised pig or
poultry production establishments, which may
sometimes be run under specific-pathogen-free
or minimum disease conditions, and other
holdings which function as small one-family
farms which, although they are modern and
well equipped, are still structured and
managed according to the principles
established about 200 years ago, and finally
the traditional and very old types of
production like seasonal grazing on mountain
pastures and mast feeding in oak forests or
the maquis.

It is quite evident that this variety of
production systems will still exist many years
from now. Changes may only be introduced
slowly, as production depends on climatic and
geographical conditions and tradition and
social structures do not change from year to
year. It must be recognised, however, that the
general trend will be towards large scale
production in establishments which are
constructed and run according to the technical
and economic principles of modern industry.

As long as there is such a multitude of
different agricultural production systems it is
necessary to maintain the structure of the
classical European veterinary services in the
different countries. Both in the animal health
and the public health sectors there is a need
for a well organised and modern State
veterinary service. This is also envisaged in the
EEC veterinary directives.
The structures have historically been adapted
to the needs in each country, to the particular
disease situation and the corresponding
eradication campaigns. At all levels, national,
regional and in the individual holding,
veterinarians have organised and executed
actions to eliminate the serious contagious
diseases. The success which has been achieved
by eliminating bovine tuberculosis and
brucellosis has given the single farmer and
those responsible in the farmer\'s organisations
confidence that veterinarians are able to
eradicate diseases on a large scalc basis. The
best results have been obtained when the
veterinary services and producers decided to
work closely together in an eradication
campaign. Although the diseases may in the
future be different from the classical diseases
and the strategies of control different, there is
still a need for close cooperation between the
producer and the veterinarian every time an
important disease has to be brought under
control.

There is a need for both advisory and
controlling functions carried out by
veterinarians at all levels and stages of food of
animal origin production. It is evident that the
task of veterinary public health control will
change as the classical zoonoses are eliminated
from Europe. We should not forget that
bovine tuberculosis is still prevalent in some
parts of the Community and that, although
bovine brucellosis is now rare in some
countries and totally eliminated in others, it
may still present problems. Malta fever is also
still a problem among small ruminants in
several member states in the Mediterranean
region.

The official veterinarian has an important
task in relation to the animal health
guarantees which are given when EEC
certificates are issued for live cattle and pigs,
as well as for fresh meat and meat products
for intra-Community trade. The principle
followed in the EEC is that these guarantees
must be given by the exporting meinber state
based upon control and inspection in the
place of primary production, i.e. the herd or
the slaughter house, etc. When these
guarantees are given there is no need for
additional control in the importing member
state.

Systematic veterinary control at frontier posts
is therefore no longer acceptable. Control and
inspection should be reduced to random
checks and cases of suspicion and must be
carried out in such a way that it causes a
tninimum of inconvenience to the trade. In the
future the inspection will, therefore, primarily
be made at the place of origin in the exporting
country, and additional checks only made in
the receiver country close to the destination of
the animals or meat.

Although the disease pattern in the member
states of the EEC varies considerably there is

a general agreement to regard eertain diseases
as exotic to Europe, i.e., rinderpest, foot-and-
mouth disease (non-European types), African
swine fever, contagious porcine paralysis,
bluetongue, contagious vesicular stomatitis
and contagious bovine pleuropneumonia. If
an outbreak of these diseases is discovered
very strict eradication measures are taken.
Special financial support from the EEC is
made available from the Veterinary
Emergency Disease Fund.
In the Third Country Directive concerning
imports of live cattle and swine and of fresh
meat of domestic animals it has been decided
that no imports can take place if there is a risk
of introducing these diseases through trade in
animals or meat.

fhe rules concerning the exotic diseases are
important as they determine the general
health level within the Community. The list
of exotic diseases was made in 1972 and it has
been hard to defend the Community against
them. Thus, African swine fever has invaded
member states on several occasions and,
although it was eliminated successfully in
most cases, it is now stationary on the island
of Sardinia, African swine fever was
eradicated from Malta by technical and
economic support from the Food and
Agriculture Organisation (FAO) and the
EEC. The EEC is also giving economic
support to the African swine fever eradication
schemes in Spain and Portugal. When these
countries become members of the EEC on
lanuary 1, 1986 we shall share with them the
problem of eradicating this disease which will
then become a Community disease problem.
I he Belgian outbreak of African swine fever is
a reminder to us all of the risk of being
invaded by this disease. The measures taken
to elitninate it from the intensive pig
production area in West Flanders were
extensive and very costly.
Another exotic disease which will become a
Community disease, when Spain and Portugal
enter, is contagious bovine pleuropneumonia
and special eradication measures will be
needed.

Preventive ttieasures have been taken by the
EEC to protect the Community against Asian
types of foot-and-mouth disease. For more
than 10 years a buffer zone vaccination has
been maintained in Turkish Thrace and the
neighbouring provinces in Bulgaria and
Greece. This is done in cooperation with the
FAO and the Office of International Epi-
zootics (PIE). Outbreaks ofthe type Asia,
were unfortunately diagnosed in the Greek
part ofthe buffer zone in 1984.
If we look on the future tasks of the
veterinarians in relation to the defence against
exotic diseases, it is evident that the
surveillance and warning systems must be
further developed and that control and
eradication measures must be well prepared.
It is important that all veterinarians are well
informed about the clinical picture of these
diseases and that training in diagnostic
methods is a part of the normal curriculum of
veterinary students, the continued education
courses of veterinary practitioners and of the
staff of the State veterinary service. The
diagnostic laboratories must be adequately
equipped to diagnose these diseases and
research on the aetiology and pathogenesis
should be continued. Improved or new
vaccines against some of the diseases would be
highly desirable. Within certain limits the
EEC supports this work on the exotic
diseases.

There is a need for continued planning of
protection against other exotic diseases, which
may easily spread worldwide. Examples are
the outbreaks of avian influenza in Ireland
and paramyxovirus infection in pigeons in the
UK. The general surveillance system as run by
OIE is therefore fully supported by the EEC
as a basis for early defence action in case of
emergency.

Large scale epizootics of foot-and-mouth
disease have become rare since the FAO and
OIF, introduced better systems of
international cooperation and coordination in
relation to prevention and eradication. For
the Ei;C it is still a problem that some of the
member states use a stamping out policy in
cases of new outbreaks, while others rely on
annual routine vaccination. There is now an
initiative to establish a common foot-and-
mouth disease policy for all EEC member
states in case of emergency.
The plan is to use stamping out for all animals
belonging to susceptible species during the
initial phase of the epizootic, i.e., in the first 20
infected herds ofthe same epizootic and those
found within 30 days after the first outbreak.
During the past 10 years foot-and-inouth
disease epizootics in the member states usually
have been controlled within these limits, when
stamping out was used from the beginning.

Following this strategy the member state will
have a chance to reduce the primary spread of
infection from the first herd, to identify the
exact type and subtype of the field virus and
to prepare and produce a vaccine, if this is
needed for an emergency ring vaccination.
In the research sector it would be important
to give high priority to the development of
new types of foot-and-mouth disease vaccine
based on genetic engineering.
Classical swine fever is another disease which
has caused and still causes many problems for
the producers of the EEC. For several decades
classical swine fever epizootics have developed
at regular intervals, often three to four years
apart. It is poor comfort that the total number
of herds involved in one earlier epizootic
amounted to 15,000 to 20,000, while it has
been kept down to the level of 2000 to 3000
during the latest epizootic. It must be
remembered that this is probably the best
which can be achieved under the
circumstances, when the veterinary services in
the affected member states do their utmost
and use all resources, including systematic
vaccination in high risk areas. Furthermore
the eradication measures are backed up by
legal and financial support from the EEC and
by limiting spread from country to country by
restrictions according to the EEC Directive.
It is apparently impossible under production
conditions which are used now in parts of
Belgium, the Netherlands and certain areas of
north western Germany, to stop the cla.ssical
swine fever epizootic in the first phase by
stamping out and to eliminate the infection
before it penetrates into wider parts of the pig
population. It is apparently also impossible to
avoid persistance of infection in healthy pigs
in the vaccinated pig population for several
months and even two years after the
systematic vaccination programme was
initiated.

In this relation it is interesting to study the
differences in the structure of pig production
in the member states. Where classical swine
fever was eradicated many years ago. i.e..
Denmark (1933), Ireland 0958), and Great
Britain (1966, apart from one outbreak in
1971), the density of the pig population is
lower than in the Benelux countries and north
western Germany. Of special interest is the
situation in France, where large epizootics
were seen earlier simultaneously with
epizootics in the Benelux countries and
Germany. This time France has managed to
avoid the epizootic, although it has been
invaded several times. It has been achieved by
an energetic stamping out policy, protective
measures around the infected holding and
detailed epidemiological investigations
combined with serological testing of all in-
contact and suspect herds.
Greece and Italy have defended themselves
against classical swine fever by systematic
vaccination. It can in general be concluded
that the time has not come yet for the final
elimination of infections from the European
pig population. Some member states, which
have already obtained freedom, can maintain
it, and others may gradually achieve it. For
the rest there is no possibility, unless the
producers accept changes in the pattern of
their pig production, both in the structure of
their herds and the systems of trade in live
pigs. This may, in the most favourable
conditions, take years.

It is, however, important to remember that
African swine fever infections spread along
the satne pathways as classical swine fever
through the pig populations. Although it is
hoped that the eradication measures, which
are now taken by Belgium, will be adequate, it
is important to remember that there exists no
vaccine against African swine fever. If the
epizootic spreads through the areas of West
Flanders the only eradication strategy would
be the drastic one of total stamping out. This
would be very costly and cause even heavier
losses through the influence which trade
restrictions may have on all markets.
The following measures have been taken to
eradicate the African swine fever in West
Flanders.

(1) liilllicdiatcly following the confirmation of
African swine fever, stamping out was carried
out in all infectcd pig herds and, after careful
epidemiological tracing, in all other pig herds
which had had contacts with infection.

(2) A large surveillance area was established in
the provinces concerned, where a standstill
was declared for all pigs and pig slaughter
stopped until the epidemiological situation
was clarified.

(3) The area in which the infected herds and
the majority of the in-contact herds were
situated was isolated as a special infectcd
zone. Herd investigations were carried out
and pigs for slaughter inside the zone were
examined and a permit issued before they
were sent to the abattoir.

(4) Pig meat from pigs siauglntered in the
surveillance area during the period, when the
risk of infection existed, was kept deep frozen
and marked in such a way that it could only
be used after heat treatment. The heat
treatment procedure was decided by the
scientific veterinary committee and adopted
by a Commission decision after advice given
by the standing veterinary committee.

(5) The pig meat produced durmg the
emergency period from pigs originating from
the herds in the infected zone was marked in
such a way that it could only be used inside
lielgium. Later it has becotne possible to use
it for intra-Community trade. All meat had to
be heat treated according to the rules as
mentioned before.

(6) The restrictions in the infected zone were
only lifted after systematic serological testing
of all herds in the zone and after confirmation
that no infection had been found. The
communes where the infected herds were
located were under restrictions for a much
longer period.

■fhis will give you an idea about the rigidity of
the measures, which are regarded as necessary
in order to eliminate this rather limited
epizootic. It may encourage the producers to
consider some changcs in their production
system which might facilitate prevention and
control of infectious diseases.

Many member states have been free from
bovine tuberculosis and brucellosis for years.
It was decided to start a five-year programme
m order to give EEC financial support to
eliminate the diseases in those countries which
were still affected. The results are
encouraging. Apart from Ireland, bovine
tuberculosis is now practically eliminated
from all member states. Greece has not
completed its plan yet. Bovine brucellosis is
also almost completely eliminated, except for
Italy and Greece, which have still not finished
their programmes. Wc are now preparing to
establish EEC supported programmes in
Spain and Portugal.

\'fhe national programmes for eradication of
enzootic bovine leukosis in Denmark and
Germany have been supported financially by
the Community and considerable progress has
been made; Denmark is now practically free
from the disease. In other member states,
control programmes have also been started,
and it is hoped that the breeding herds may

A number of other diseases have also been
included in EEC veterinary legislation but
only in the case of emergency actions will there
be Community initiatives. It is not likely that
there will be Community rules for a number
of diseases caused by specific agents such as
leptospirosis, Johne\'s disease, bovine virus
diarrhoea, listeriosis, Q fever, transmissible
gastroenteritis, Aujeszky\'s disease and swine
influenza. This is not to say that these diseases
are not important but the EEC legislation is
usually only brought into use when trade
problems appear. Until then national laws are
applied within the general terms of the Treaty
of Rome. Within the coming years it is quite
likely that priority will be given to some of the
diseases which are still a problem for
Mediterranean countries, e.g,. Brucella
melitensis in small ruminants and
echinococcosis. Both of which appear to be
active zoonoses at present.
It is only for certain contagious diseases that
the State veterinary service will function as
organiser of disease prevention and control.
The bulk of pathogens will have to be
mastered by voluntary disease control
programmes, where the initiative may be
taken by the single herd owner, who may get
advice from the local veterinary practitioner
and agricultural adviser, or the initiative may
come from an Animal Health Advisory
Service run by a farmer\'s cooperative or,
sometimes, by commercial organisations. In
such advisory work veterinarians may have
some of their most important functions in the
future. This work is a specialist job, where the
education and training systems are only in
their early phase and it will take some years
before this discipline is fully established and
has its theories tested under field conditions.

In the field of public health EEC veterinary
legislation was established in 1964, when
national laws were harmonised for fresh
meat of domestic animals. The Directive
64/433 was amended later but still covers
only the production of meat intended for
intra-Community trade. Later Directive
71/118 was established and later amended to
cover the trade in poultry meat. It covers both
the intra-Community trade and production
for the national market. In 1972 Directive
72/462 was adopted to cover import of fresh
meat from Third Countries and in Directive

77/99 the rules for intra-Community trade in
meat products have been adopted.
In this way it has been possible to develop
EEC legislation to provide veterinary control
of meat and meat products in a systematic
way, which will mean a considerable step
forward in veterinary certification in relation
to international trade in meat. It provides the
basis for simplification of veterinary control
procedures, i.e., that the control is made at the
primary place of production, the slaughter
house or cutting premises. Additional
veterinary inspections are not made later on,
except on a random basis or in the case of
suspicion. I am not going to give a detailed
survey of the rules contained in these
directives. They reflect pretty well the
European tradition in this area of veterinary
public health. They lay down the criteria for
the construction and function of the
establishments, they describe the acceptable
methods of processing meat and meat
products and they describe the procedures for
ante-mortem and post-mortem inspection of
animals and products. The object is to make
sure that good wholesome products are
manufactured; through the technique of meat
inspection, designed to find and remove the
public health hazards, mainly the classics of
tuberculosis, cysticcrco.sis and trichinosis.
Other pathogens may be found by
bacteriological examination, which is also
included.

It is well known to all of us that the risk of
tuberculosis is now considerably reduced in
most European countries. It is also well
known that there are several other human
pathogens which may present an increasing
hazard, e.g., salmonella, Campylobacter and
yersinia. These pathogens will be present in
and on apparently healthy animals and
carcases and they may be found only by
special investigations.
The same problem is true for residues of
medicines and additives of growth promoting
substances and pesticides and of all sorts of
foreign or toxic compounds, heavy metals,
etc. which originate from the contaminated
environment, fecdingstuffs, drinking water or
pastures.

The directives specify that none of these
substances must be present in the meat when
it is declared fit for human consumption. To
introduce rules for the control of all these
substances is a comprehensive programme for
the veterinary services but the Commission
has started it by forming working groups to

establish common reference methods and
techniques of sampling. It is the intention to
present a directive proposal for residue
control within the coming months.
A special problem is anabolic substances
which have been forbidden, especially
diethylstilboestrol and thyrostatics. It is still
an open question whether the famous five
substances of oestradiol, testosterone and
progesterone, zeranol and trenbolone will be
permitted or banned by the Council. It has
been decided that control systems for
hormone residues will be introduced. In
general it can be said that the EEC Directives
are now designed to reinforce the control
measures for residues and other toxic
substances which may be present in the meat.

With the increasing risk of human pathogens
like salmonella, Campylobacter and yersinia
contaminating the slaughterhouse, the cutting
rooms and the surfaces of the product there is
a need for better control of hygiene in the
meat establishments. If the methods of
dressing and handling the product are
organised to avoid surface contamination, if
the cleaning and disinfection of the rooms,
machines, equipment and instruments are
adequate, if the surface contamination of the
final product is low, then there is a good
chance that the number of specific pathogens
will also be low.

This is why the Commission has proposed the
introduction of microbiological methods for
the surveillance of the hygienic level of
production as an addition to the fresh meat
and poultry meat Directives. It is not meant
as a procedure to condemn meat; for this we
have the classical bacteriological meat control.
It is meant as a way of discovering the weak
points in the processing of meat. The
producer is responsible for this type of control
and a competent veterinarian will supervise. It
is my conviction that we are dealing with a
control system which is of interest to both the
producer and the official inspector; for the
producer it is a direct help to improve the
quality and the shelf life of the product, for
the veterinarian it is a criterion to evaluate
whether or not the product is wholesome.

The new digestion methods which are now
used to examine for trichinella have meant a
considerable step forward in simplifying the

control of thi.s parasite. It is now possible to
screen all slaughter pigs in a reasonably short
period. However the Commission is still
mterested in other methods for trichinella
screening. The enzymelinked immunosorbent
assay (ELISA) seems promising, because it is
possible to examine blood samples from live
animals and thus use it for epidemiological
screening.

It is our hope that it one day will be possible
to establish other surveillance systems for
trichinella so that the systematic examination
of individual pigs may not be needed. We are
aware of the interest there is in improving the
technique for control of cysticercosis and, in
some of the working groups, studies are being
carried out to develop a serological method.

Many of you may have heard about the plans
to change the strategy of slaughterhouse
inspection. More attention should be given to
the ante-mortem inspection, which should
eventually be made in the herd. This would be
practicable in broiler production and may also
be possible, some day, in fattening of calves
or pigs. There is no doubt that a closer
contact between the herd and the veterinary
meat inspector would be of great importance.
In some countries the reporting back to the
producer of observations concerning diseases
made at the post-mortem inspection has
already proven its value and helped in the
herd advisory service. This should be further
expanded so that pathogens like salmonella,
parasites like cystercercus and residues of
medicines, pesticides, etc, could more easily be
brought under control.

I believe that there is an urgent need to start
consultation between the producers and their
organisations and representatives ofthe
veterinary profession, working for both the
public and the private sectors, in order to deal
with the many problems, both animal health
and public health, which originate from the
expansion in the livestock industry over the
last 20 years in western Europe,
fhe difficulties in stopping severe epizootics
and the trouble in bringing the infectious
diseases under control, even by systematic and
large scale vaccination campaigns, clearly
illustrate that some safety regulations are
needed.

One of the most obvious problems to solve is
the high density ofthe pig population in some
areas. This is a rather new phenomenon; the
number of pigs per hectare has tripled during
the past 10 years in certain regions. The
producers are now encouraged to stop further
expansion and this initiative comes from the
environmental sector. Groundwater is being
contaminated by effluents from the
agricultural holdings and plant production is
made difficult because manure in the amounts
produced can no longer be spread on the land
immediately around the herds.
Veterinarians should also be involved in this
work, as it is obvious that recycling of
pathogens such as viruses, bacteria and
parasites may easily take place. Recycling of
chemical substances is another element which
is out of regular control. We are here dealing
with problems which have an influence
directly on the animal health situation among
food producing animals. We are also facing
problems which may mean increased risks of
zoonoses and other health hazards to the
consumer. Even the best veterinary control
systems, preventive as well as eradicative, are
not enough to master it in the present
situation. How will it then be if the
development continues in the coming years?

Introduction of maximum limits for livestock
population in each region. The density should
be limited to a certain number of animals per
hectare. The different animals species should
be evaluated and the influence on the
environment should be measured in relation
to the type of production and the use of the
agricultural land.

Introduction of a maximum size of holding. The
number of animals will be determined for
each type of production; dairy herds, cattle
fattening units, sow herds producing piglets,
pig fattening units, egg laying hens and broiler
production. An economic technical analysis
would help to determine the optimum size of
these units and veterinary experts could design
the disease control systems and installations
and also determine the size of the group of
animals, which would constitute the best
immunological unit from the point of view of
developing and maintaining a wide spectrum
of natural immunity.

The individual holding should be separated
from other holdings in order to avoid, as far
as possible, immediate and direct contact with

infection. Large holdings should be obliged to
subdivide their houses into separate units
which could be run independently in case of
emergency.

Movement of animals between herds should
be organised to avoid spread of disease, i.e.. by
direct transport from holding to holding and
not through markets, auctions and dealers\'
collection places.

There may still be other measures to protect
intensive production systems, e.g., where
animal disease protection is integrated in the
structure of management such as specific-
pathogen-free and minimum disease herds.

May I finish by expressing the hope that the
examples I have given from our European
work in the animal and public health fields
have contributed in a positive way to the
current debate about the future tasks ofthe
veterinary profession. You are aware of my
opinion that there is a common European
future in our work and 1 hope that the EEC
may continue to form a frame around this
work.

It is my hope that common European disease
controls and tasks related to food hygiene
may find their way into the training of
veterinary students of all member states so
that they, in the future, can function at all
levels to practise the rules of the EEC
veterinary legislation. There are fields where
veterinarians without any doubt are the best
qualified to master the job. But there are
other fields, e.g., identification and control of
new diseases, new food hygiene problems and
new areas of environmental pathology, where
it is my hope that veterinarians will
demonstrate that they are qualified to face the
future obligations.\'

Proefschrift: \'Veterinaire en zoötechnische aspecten
van de Icalvermesterij\' - 2e druk is te verkrijgen door
overmaking van ƒ35,— op bankrek. 69.90.62.284
t.n.v. dr. .1. H. Postema.

Het bestuur van het veterinair gezelschap van het
U.S.C. \'Cerberus\' onder de zinspreuk \'Cave Canem\'
heeft zich als volgt geconsitueerd:
P. M. Cornelissen Praesident
E. A. A. C. Gemmeke Ab-actis
P. F. A. van Gasselt Fiscus
J. Spaans Vice-Praesident

De Heeren R. W. Nawijn, P. R. van Hoeve en P. J.
S. M. Bollen zijn onder driekoppig gehuil in de \'Flel
der Honorairen\' opgenomen.

De banden voor het inbinden van dc
tijdschriften over 1985 zijn vanaf heden
verkrijgbaar op het secretariaat, tegen
betaling van ƒ 22,50 door overmaking
op girorekening nr. 51 1606, ten name
van Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde te
Utrecht, onder vermelding van \'Banden
1985\'.

204 Dijk. L. A. van: 1975; Middelburg; assoc. met L.
J. J. Schofaerts beëindigd.

205 Dijkstra. .1.: 1970; 9216 VH Oudega, Achterwei
7; tel. 05127-1550; k.d. R.V.V., kring 1.

211 Faassen. H. van: 1984; Utrecht; tel. 030-719071
(privé), 463720 (prakt.); wet. medew. mengv.
UT Delfia B.V.

21! Feenstra. T.: 1975; Markelo; ass. bij J. Beek-
man, D. J. A. de Groot en J. J. de Veer.

212 Floor. G.: 1974; 1222 HE Hilversum, Floris
Vosstraat 1 (hoek ,Ioh. Gerardtsweg); tel. 035-
831080; p.; H-D.

214 ¹Gent. Mevr. S. C. van: 1985; 2594 AP Den
Haag, Schenkkade Ic; tel. 070-470315 (privé),
476015 (prakt.); d. bij Haagse Dierencentrum.
214 Geurls. H../. P.: 1978; Horst (L.); geass. met J.
C. M. van Dijck, P. W. A. Seuren cn P. .1. A. B.
Verstraelen.

218 Haar. ,/. G. J. ter: 1951; Haaksbergen; tel.
05427-13766; assoc, met H. J. G. Baltink en J.
L. H. A. Wouters beëindigd; r.d.

224 *Herpen. H. van: 1984; 3572 HB Utrecht, Poort-
straat 17 bis; tel. 0,30-733899; wnd. d.
228 Hubert. Mevr. E. M.: 1983; 7625 PL Zenderen,
Lidwinaweg 17; tel. 074-668477; wnd. d.

228 Hulzen..! W.M. van: 1971; 9022 AL Mantgum,
Master Jansentrjitte 15; tel. 05104-261 (privé),
259 (prakt.).

229 *Hul. Mevr H. /.; 1984; Emmen; tel. 05910-
13789 (prakt.); ass. bij E. L. Vreugdenhil.

1 Anema. 7. .■ 1984; 1616 X E Hoogkarspel, Anjer-
straat 25; tel. 02286-3375; p.
Ballink. H. J. G.: 1981; Haaksbergen, geass. inet
J. L. H. A. Wouters; assoc. met J. G. .1. ter Haar
becindigd.

Bariel.K. J. W. A. M.: 1983; 7625 PL Zenderen,
Lidwinaweg 17; tel. 074-668477 (privé), 05408-
220 (prakt.); ass. bij J. J. M. EIberink, .1. H. A.
ter Keurs, A. M. .1. Rutten en G. H. Wessels.
*Berenils. A. P.: 1985; ass. bij H. J. Timniers.
Bil. A. P. .1.: 1975; assoc. met L. .1. .1. Schofaerts
beëindigd.

Borrias. Mevr. //. /...- 1984; 8102 CG Raalte,
Nieuwe Markt la; tel. 01720-51600; p. kl. hui.sd.
Bosch. J. C: 1980; 4240 Emmerich (DId.), Ber-
linerstr. 1; tel. ()9-49-2822-57(L3; p.
"Brinkhof/. M. G. W.,-1985; 7091 FZ Dinxperlo,
Wendelenkamp 50; ass. bij D. A. P. Aalten.
* Broekhuizen. H.: 1985; 4901 DD Oosterhout
(N-Br.), Bronkhorst 14; tel. 01620-32529; d.
Bulthuis. II. F. ./.; 1984; 7742 WE Coevorden,
Van Bothnialaan 61; tel. 05230-17331 (privé),
13694(prakt.);ass. bij M. Bethlehem, J. Braam.s-
kamp, H. Detmers, J. Elving, W. B. .1. Oosting
en H. Poortman.

Bussink. J. W.: 1941; Drempt; tel. 083.34-76239.
Dijck. J. C. M. van: 1967; Broekhuizervorst;
geass. met H. .J. P. Geurts.P, W. A, Seurenen P.
J, A. G. Verstraelen; Ir. M.A.S.

230 Jaspers-Focks, Mevr. J. M.: 1985; 7213 EA
Gorssel, Veerweg 13; tel. 05759-2106; wnd. d.

232 Jong. J. J. de: 1920; 8444 AC Heerenveen.
Marktweg,104 (Huize Anna Schotanus).

234 Kamps. E.: I971;9205 BG Drachten,Schuur65;
tel. 05120-22673 (privé), 13435 (bur.); d. G.v.D.,
N-Ned.

238 *Knops. Mevr. J. M. H.: 1985; 5283 HL Boxtel,
Hobbendonkseweg 86; tel. 04116-77611; wnd.
d.

242 *Lagerweij. Prof. dr. E.:le\\. 030-531337, 531323
(bur.); hir. R.U. (F.d.D.), werkgr. Vet. Anaesth.

243 Langen. H. A. van: 1984; 3222 BR Hellevoet-
sluis, Schudegge 16; tel. 01883-21435; ass. bij D.
de Vrijer.

242 Laar. L. G. van: 1984; 3771 PL Barneveld, Bin-
nenveld 17; tel. 03420-92172; d. in m. dnst.

242 Laibowuz. E. F.: 1983; 3445 EZ Woerden, Fa-
gcllaan 13; tel. 03480-22280 (privé), 12108
(prakt.); geass. met P. G. L. J. Boskamp.

245 Liewes. E. W.: 1980; 1791 EP Den Burg, Koger-
straat 31; tel. 02220-5412 (privé), 5054-4807
(bur.); dir. viskw. Texvis B.V.

256 O/denburger. W.: 1970; Helden; geass. met L. C.
M. Boonen, J. A. M. ten Dam en G. A. M.
Wieland.

259 Penninkhof Mevr. //.,• 1983; 7742 WE Coe-
vorden, van Bothnialaan 61; tel. 05240-17331;
wnd. d.

260 * Pijnappel. J. J. L: 1985; 6524 ED Nijmegen, St.
Annastraat 35; tel. 080-234741 (privé), 230320
tst. 4 (prakt.); proefassoc. met J. J. M. Pijnap-
pel.

260 "Plekkringa. R. A.: 1984; Utrecht, tel. 030-
317463 (privé), 078-318700 tst. 149 (prakt.);
Man. Vet. Serv.; Vet. adv. Quaker Oats B.V.

262 Putker.P.II.M.: 1982; 3141 ND Heino, Rozen-
daelseweg 2; tel. 05729-3709; geass. met H. F.
Matthijsen.

265 Rijnvis. H. J.: 1975; Lichtenvoorde; tel. 05443-
1670 (privé), 08340-24555 (bur.); h. kringlab.;
k.d. R.V.V.

266 Rothuizen. Dr. J.: 1974; 3971 M,l Driebergen,
Arnhemsebovenweg 291; tel, 03438-18333 (pri-
vé), 030-532006.

269 Schofaerts. !.. J. J.: 1970; 4382 LE Vlissingen,
Dr. Stavcrmanstraat 57; tel. 01185-2069 (pri-
vé), 01184-10910 (prakt.); p. K.H.; assoc. met
A. P. J. Bil, L. A. van Dijk, A. J. G. M. Ruys
beëindigd.

270 Schuil. J. K.: 1979; 9108 NA Broeksterwoude,
Ateweg l;tel.()5l I 1-4148(privé),2631 (prakt.).

271 Seuren. P. W. A.: 1969; Sevenum; Ir. M.A.S.;
geass. met J. C. M. van Dijck, H. ,1. P. Geurtsen
P. J. A. G. Verstraelen.

303 Smil.B.H. H^. G. A/.,-Gent-1983; ROM lYO,St.
Lazare, Manitoba (Canada), Box 88; tel. 204-
6832459; St. Lazare Vet. Clinic.

277 *Syatauw-van Oosterwijk Bruyn. Mevr. A. H. P..
1953; 2341 LS Oegstgeest, Laan van Arenstein
13; tel. 071-174482; d.

277 Talsma. Dr. D.: 1946; U-1952; 9255 KG Tiet-
jerk. Woelwijk 29; tel. 05118-2379; r.d.

279 Tigchelaar. J. F: 1984; 8915 GM Leeuwarden,
Gerben Colmjonwei 10; tel, 058-129259; p.

281 Vanderbooren. J. C. M. A.: 1979; Utrecht; tel.
030-895701 (privé), 463723, 463911 (prakt.);
medew. UT Delfia B.V.

282 "Velde. Mevr. Y. M. A. van der: 9163 GB Nes-
Ameland, Ballumerweg 22; wnd. d.

284 Verstraelen. P.J. A. G.: 1981; Horst;geass. met
J. C. M. van Dijck, H. J, P. Geurts, en P. W. A.
Seuren.

285 Verzijlenberg.F: 1979; 1273 CQ Huizen, Bies 5;
tel. 02152-67959 (privé), 50260 (prakt.); p.

284 Vervoorn. Prof D. J.: 1954; 2585 HL \'s-Graven-
hage, Prinsenvinkcnpark 24; tel. 070-547170;
secr. Sticht. Gczondheidsz. v. Dieren; buiten-
gew. hlr. R.U. (F.d.D.).

287 Vries. G. H. C.: 1984; 5221 BE Engelen, Dc
Woerd 2; tel. 04195-2268 (privé), 073-213579 of
416578 (prakt.); ass. bij J. M. .1. Engel en H. .1.
Wezclenburg.

288 Vrij. J. P: 1969; 7315 EL Apeldoorn, Gemzen-
straat II; tel. 055-213418 (privé), 215214
(prakt.); p.

289 "Walvoort. Dr. H. C.: 1977; 3584 GP Utrecht,
Magda.Ianssenstraat 17; tel. 030-516946(privé),
742086 (bur.); wet. medew. bij R.I.V.M.

290 Weikamp. G ./. B. J.: 1975; 6669 CM Dode-
waard. Kalkcstraat 59; tel. 08885-1966.

291 Werven. H. /.. !.. van: 1934; 8023 XT Zwolle,
Jac. van Neckstraat 146; tel. 038-546212; r.d.

293 Wieland. G. A. M.: geass. met H. .1. L. Boonen.
.1. A. M. ten Dam en W. Oldenburgcr.

294 Wouters. J. /.. H. A.: 1973; Beckum; niet meer
geass. met .1. G. J. ter Haar.

296 "Zweeden. P. H. E.: 1983; Zoetermeer; tel. 076-
4150.30 (prakt.); ass. bij .1. E. G. Lutz.

296 Zweeden-Uges. Mevr. M. E. C. C. van: 1984;
2726 KB Zoetermeer, Candidaschouw 58; tel.
076-415030; ass. bij J. E.G. Lutz.

Het eerste en enige vaccin dat kalveren
afdoende beschermt tegen neo-natale
diarree veroorzaakt door enteropathogene
E.coli en Rota-Corona virussen.

Wordt i.m. toegediend tijdens de laatste
3 maanden van de dracht. Het colostrum
met hoge concentraties E.coli K99 en
Rota-Corona antistoffen wordt
aan het kalf gegeven.

Ettcm is een onderdeel van het SLiccesvolle MARS concern. Mede dank zij een
protessioncle merkartikelen-filosofie met reklanie-inspanningen binnen de top-tien
\\\'an Nederland, :ijn op dc dier\\\'ocdingsmarkt toonaangevende posities veroverd met
produkten als: Whiskas, Kitekat, Brekkies, Pal en Frolic.

Wij zoeken ccn External Relations Manager/Veterinarian voor onze Nederlandse
Unit ter opvolging van onze huidige dierenarts die gepromoveerd is naar een
Eumpcse huictie.

Wij gaan er in onze profielschets van Lut dat u dierenarts bent, 25 tot
35 jaar oud en dat ii de Engelse en Nederlandse taal \\\'olledig beheerst.
U weet van aanpakken, bent dynamisch en kwaliteitsbewust en wilt graag in een jong
succesvol commercieel bcdiijt werken.

U hectt een aantoonbare affiniteit voor een of meerdere gebieden zoals
publiciteit, markering en external relations.

Binnen ons bedrijf heeft de E.R. manager ccn tweeledige functie. Enerzijds bent u het
gezicht \\\'an het bedrijf naar buiten toe, onderhoudt u de contacten met dierenartsen,
universiteit, branche-verenigingen, ondcrzoekcentni en de pers.

Anderzijds hectt u de verantvvot)rdelijkheid over het kwaliteitsbeheer
\\\'an onze produkten samen met de aan u rapporterende qualiry officen Daarnaast
onderhoudt u kontakten met onze Research and Development afdehngen in onze
tahrieken in Frankrijk, Engeland en Duitsland en met ons onderzoekcentann, het
"Walrham Centre tor Pet Nutrition" in Engeland.

in her "Waltham Centre for Pet Nutrition" verrichten 32 gespeciali-
seei\'de voedingsleerdeskundigen, biochemici, dierenart.sen en psychologen, funda-
menteel onderzoek op velerlei teiTcin, zoals de voedingswaarde van verschillende
grondstoffen, de voedingsbehoette van kleine huisdieren en hun stofwisselingsproces.

Her zal u duidelijk zijn dat u biniien de Effem organisarie een spil-
functie bekleedt. U rapporteert rechtstreeks aan de markering manager, lid van het
management team.

Wij bieden u een aantrekkelijk salans en giuistige secundaire arbeidsvoorwaarden
zoals premievrij pensioen, premievrije ziektekostenverzekering en een interessant
bonussysteeni.

Uw sollicitarie zal tijdens dc gehele procedure met strikte discretie
worden omgeven. Uw brief (met pasfoto en curriculum vitae) kunt u richten aan:
Eflem B.V., afd. Personeelszaken, Postbus 81, 5460 AB Veghel,
t.a.v. de heer J.D. Nijenhuis.

anthelminticum (levamisol) voortaan
onder eigen etiket op de markt.
Levacol® is een parenteraal
ontwormingsmiddel voor runderen,
schapen en varkens. liet is werkzaam
tegen vrijwel alle long- en
maagdarm wormen. Levacol® wordt
geleverd in flacons van 100 ml.

SAMENVATTING Binnen de huidige rundveehouderij worden door de veehouder bedrijfsgegevens
aangeleverd aan zijn veehouderij- en veeteeltorganisaties, die deze informatie geautomatiseerd ver-
werken. De meeste van deze gegevens zijn nu nog gebrekkig op elkaar afgestemd, komen te weinig op de
bedrijven terug en worden, hoewel vaak zeer nuttig voor de bedrijfsvoering, nog onvoldoende gebruikt.
Zodra door TA URUS voldoende structuur gebracht is in de definitie, het gebruik en de uitwisseling van
gegevens rond de Nederlandse rundveebedrijven en de daarop aanwezige runderen, zullen alleen
programma\'s en systemen welke daarop aangepast zijn een redelijke kans maken. Dit geldt zowel voor
geautomatiseerde hedrijfsbeheers-, bedrijfsbegeleidings- als probleemanalyseprogramma\'s.
Met het oog op de veranderingen in de werkzaamheden van dierenarts, te weten het geven van een
veterinaire interpretatie van geautomatiseerd aangeleverde bedrijfsgegevens is het noodzakelijk, dat
vooral aan kennisverbetering rond deze interpretatie aandacht besteed wordt door Faculteit, Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, Gezondheidsdienst en de praktizerende
dierenartsen zelf.

SUMMARY In current cattle farming, stock owners supply data on their herds to their stock-farming
and stock-rearing organizations which then subject these data to automatic processing. Most of these
data are still imperfectly attuned to each other, do not return to the farms with .sufficient frequency and,
though they are often found to he vc/t useful in management, are not utilized to a sufficient extent.
Once TAURUS has provided sufficient structure in the definition, use and exchange of information
regarding stock farms in the Netherlands and the cattle on these farms, only those programmes and
systems which are adequately adjusted, will stand a fair cltance. This applies to automated administra-
tion and herd management programmes as well as to problem analysis programmes.
In view ofciumges in the activities of the veterinary practitioner, viz. supplying a veterinary interpreta-
tion of automated data on the farms, which they receive, particular attention should be paid to the
improvement of knowledge relating to this interpretation.

\' Voordracht gehouden op 4 oktober 1985 ter gelegenheid van het Jaarcongres 1985, tevens 132c Algemene
Vergadering van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Valkenburg (Congres-
thema: \'Dierenartsen Informatica\').
^ Drs. J. II. H. van Lipzig, directeur Gezondheidsdienst voor Dieren in Limburg.

De plaats van de dierenarts in het geautoma-
tiseerde veehouderijbedrijf
Alvorens met mijn inleiding te beginnen,
wil ik enkele beperkingen naar voren bren-
gen:

Het probleem dat ik zal behandelen bleek
bij de voorbereiding zeer complex te zijn.
Ter vereenvoudiging richt ik mij vooral tot
de praktici in de zaal, en dus niet tot func-
tionarissen van organisaties en instellingen.
Ik zal in hoofdzaak over rundvccbedrijvcn
spreken, daar is de externe gegevensuitwis-
seling het beste geregeld; de interne pro-
gramma\'s zijn in de varkenshouderij beter
opgezet.

Er is thans nog nauwelijks sprake van ecn
geautomatiseerd veehouderijbedrijf. De
boer heeft nauwelijks de beschikking over
automatiseringshulpmiddelen.
De boer is nog in het stadium van aanleve-
ren van gegevens die op zijn bedrijf ont-
staan. Deze worden elders ingebracht, weer
op een andere plaats verwerkt middels
doelgerichte programma\'s in min of meer
centraal opgestelde computers door doel-
gerichte organisaties of instellingen, bijv.
boekhoudbureaus, fok- en controlevereni-
gingen, Kl-organisaties en veehouderij in-
tegraties of voerleveranciers, om maar eens
een vrij willekeurige greep te doen in auto-
matiseringsland. De Gezondheidsdienst,
de vooruitstrevende, moderne praktizeren-
de dierenarts en de Rijksvoorlichtings-
dienst zijn hier nog gemakkelijk aan toe te
voegen.

Het resultaat is, dat van de veehouder ver-
wacht wordt dat hij veel tijd en aandacht
besteedt aan alle voornoemde en tal van
nog niet genoemde organisaties en instel-
lingen. De boer zit in een afhankelijk-
heidstoestand ten opzichte van deze dienst-
verleningen. De situatie is weergegeven op
overzicht 1.

De dienstverleners zien in de aanbieding
van geautomatiseerd verwerkte, op het be-
drijf gerichte, gegevens een mogelijkheid
hun greep op dc veehouder te versterken.
De primaire doelstelling zal echter het be-
lang van de veehouder moeten zijn. Dit zal
verderop duidelijker worden.
De dienstverlening met behulp van geauto-
matiseerd verwerkte gegevens blijkt voor
de veehouder sterk in belang toe te nemen,
wanneer tevens gebruik gemaakt kan wor-
den van gegevens, welke ontstaan zijn door
verwerking bij andere dienstverlenende in-,
stellingen. De dekinformatie opgeslagen
bij de Kl-vercniging, de tochtigheidswaar-
neming opgeslagen in het zakboekje van de
veehouder en de afkalfdatum opgeslagen

bij dc fol< registratie, het al of niet gestoorde
Puerperium in het autoboek van de prak-
ticus cn de hoogte van ISK (Individuele
Standaardkoc). Dit zijn allemaal gegevens,
welke bij geautomatiseerde verwerkingen
goede rangschikking belangrijke informa-
tie verschaffen voor de veehouder en voor
de dienstverleners. Beide hebben deze ge-
gevens nodig.

DE DIENSTVERLENERS
Iedere dienstverlener zal proberen een zo
groot mogelijk deel van dit pakket in zijn
presentatie te krijgen, waardoor zijn posi-
tie ten opzichte van de veehouder als
dienstverlener zo sterk mogelijk is. De die-
renarts zal in dit proces ook een actieve rol
moeten spelen. Het belang van de gezond-
heid van het dier voor de veehoudereist dit.

Het zal er concreet om gaan, of bij de die-
renarts het accent komt te liggen op ge-
zondheidsbewaking, als de beste garantie
voor produkticverhoging en onkostenbe-
waking. Komt het preventieve onderhoud
van de bedrijfsmiddelen \'dieren\' ten aan-
zien van gezondheid bij hem te liggen? Dan
moeten haperingen in deze produktiemid-
delen tijdig gesignaleerd worden. Dus bij
de eerste produktiedalingen of knikken in
de produktiegrafieken.
Nu wordt pas dikwijls hulp ingeroepen
nadat de storingen in gezondheid duidelijk
en dikwijls onherstelbaar zijn, wanneer de
schade reeds ontstaan is. Dus zal de die-
renarts eerder over betere informatie be-
treffende zijn clientèle moeten beschikken.

Deze is thans chaotisch en onvoldoende
afgestemd op de informatiebehoefte van de
veehouder.

De programma\'s en apparatuur welke
thans gebruikt worden hebben allen een
historie. Enkele hoofdkenmerken in deze
historie zijn:

— Programmatuur is meestal ontwikkeld
vanuit een \'interne\' organisatie- of instel-
lingsbehoefte cn door aanbouw, uitbouw
|of verbouw tot stand gekomen zonder dat
daar een totaal goed doordacht informa-
itieplan aan ten grondslag lag.

— De gegevensdefinities voldoen niet meer
aan de doelstellingen bij het ontstaan,
omdat dc doelstellingen van \'intern\' ver-
legd zijn naar \'extern\'.

Steeds meer organisaties willen dezelfde
gegevens gebruiken voor een ander doel.

— De apparatuur voldoet niet meer aan
de doelstelling \'extern\', omdat de toegang,
beschikbaarheid en uitwisselbaarheid van
de gegevens met andere organisaties niet
mogelijk is omdat de gebruikte apparatuur
of programmatuur dat niet toestaat.

— De organisaties of instellingen willen
onder het motto \'privacy\' de gegevens
waarover ze beschikken niet uit handen
geven.

— De apparatuur wordt steeds goedkoper
en komt daardoor ter beschikking van veel
kleinere organisaties, instellingen en be-
drijven.

— Datacommunicatie over de PTT-lijnen
zal steeds duurder worden. Dit werkt het
inbrengen en de verwerking op het bedrijf
zelf in de hand.

— Naast de grote organisaties en instel-
lingen zullen ook allerlei commerciële be-
drijven deze apparatuur met meer of min-
der passende, maar toevallig wel in de
aanbieding zittende, programma\'s probe-
ren te slijten.

— i:>e voorlichting over kosten cn vooral
arbeid voor de gebruiker is vaak te roos-
kleurig.

— Dc afnemer van nu is ondeskundig, en
angstig om achter te raken op de markt.

— Maar deze afnemer is ook angstig in-
vesteringen te doen op automatiseringsge-
bied, die achteraf blijken niet goed te zijn
geweest.

— De leverancier of aanbieder zal probe-
ren thans zoveel mogelijk af te zetten voor-
dat zal blijken, dat zijn programma\'s of
apparatuur door de ontwikkelingen als
\'verouderd\' of \'niet meer functioneel\' ge-
kwalificeerd zijn.

— De leverancier of aanbieder zal probe-
ren een zo groot mogelijk deel van de
markt te krijgen, om daardoor zijn greep
op de toekomstige ontwikkelingen en het
toekomstige aandeel in de markt te verste-
vigen.

Instellingen voor landbouwkundig onder-
zoek, maar ook de Faculteit der Dierge-
neeskunde en Landbouw Hogeschool on-
derscheiden zich thans niet wezenlijk van
de reeds eerder genoemde organisaties, in-
stellingen, hardware en software-leveran-
ciers.

Om u enige indruk te geven van wat thans
voorhanden is aan bedrijfsbegeleidingspro-
gramma\'s voor rundvee- en varkenshoude-
rijbcdrijven, verwijs ik u naar overzicht 2.
De commerciële programma\'s zijn nog niet
geïnventariseerd.

De volgende knelpunten worden onder-
kend in het NRLO-rapport, waaraan over-
zicht 2 ontleend werd.

— Veel programma\'s op dezelfde functies
of processen in het veehouderijbedrijf zijn
gericht.

Deze programma\'s vullen slechts een heel
klein stukje in van de legpuzzle waaruit de
totale informatiebehoefte van de veehou-
der bestaat.

Om dit duidelijk te maken nemen we het
eerste systeem op de lijst \'KOEBIS\'. Dit
;ysteem heeft volgens de ontwerper koppe-
ingsbehoeften naar de NRS-gegevens, KI-
gegcvens, Gezondheidsdienst-gegevens, bo-
dem- en gewasonderzoek, procesbesturing,
t\'olgboekhouding, diverse commerciële
systecmlcveranciers. Deze knelpunten zul-
en wel niet alleen in groen Nederland
/oorkomen. Iedere kleur zal wel analoge
Droblemen kennen.

3p grond van dit soort knelpunten en de
nlernationalc achterstand heeft de over-
leid, over de ministeries heen, een stuur-
groep opgericht. Het Stimulerings Project-
eam Informatica (SPI) met als opdracht:
beleidsontwikkeling ten behoeve van de
geautomatiseerde informatica. Hiervoor
ijn per ministerie grote budgetten vrijge-
maakt voor een periode van 5 jaar. Zie
overzicht 3. Bedragen welke, zoals u 24
september 1985 in de pers hebt kunnen
lezen, zeer ondoelmatig zijn besteed!

Op overzicht 4 ziet u dit nader uitgewerkt
voor het Ministerie van Landbouw en
Visserij. De afdeling O en E is voor de
coördinatie en stimulering verantwoorde-
lijk. Dit heeft geleid tot studies van het
Landbouwschap (I januari 1984 en 27 juni
1984), waarin dit beleidsvoornemen ge-
stalte krijgt om de ontwikkelingen op het
gebied van de automatisering te structu-
reren en te komen tot een coördinatie-
orgaan voor de automatisering in de land-
bouw \'COAL\' geheten (november 1984).
Verder tot het oprichten van een takorga-
nisatie voor de rundveehouderij (TAU-
RUS). In \'TAURUS\' hebben de 3 CLO\'s,
het NRS, de Stichting Gezondheidsdienst
voor Dieren, en de afdeling Melkveehou-
derij van het Landbouwschapchap zitting.
Dit college wordt bijgestaan door advi-
seurs uit het coöperatieve en particuliere
agrarische bedrijfsleven en het Consulent-
schap in algemene dienst, (Discussienota
Landbouwschap 7,5,1985 19/3727c,)

Samenvattend heeft dit geleid — wat de
organisatorische kant betreft — tot de
structuur, zoals aangegeven op overzicht 5.

■ Lündbouwschop
• linistene van Londbouu/
sektoren rundvee varkens pluimvee tuinbouw

Inhoudelijk heeft men de volgende essen-
tiële criteria, welke de beheersinstanties, de
zogenaamde Takorganisaties, zullen han-
teren voor goedgekeurde programmatuur:

Dc basisgegevens moeten dus goed gedefi-
nieerd en omschreven zijn en de uitwisse-
lingsprotocollen en data-communicatie-
mogelijkheden goedgekeurd door de Tak-
organisatie.

Het doel van de Takorganisatie is te komen
tot een situatie, waarin gegevens van het
rundveebedrijf zelf en vanuit de omgeving
(de relaties) op een systematische, consis-
tente wijze verwerkt worden tot beschik-
bare informatie voor de veehouder in zijn
hoedanigheid van manager.
Aan de hand van het volgende voorbeeld is
goed te illustreren, dat gegevensdefinitie
hard nodig is:

zeug = vr. varken > 50 kg
zeug = vr. varken > 195 dagen
zeug = I X gedekt
zeug = vr. varken 1 x gebigd

Er is ook gezaghebbende sturing nodig.
Stel dat alle 1600 praktici uit hel jaarboekje
allemaal hun apparatuur en het daarbij
passend systeem zouden hebben. Het sys-
teem verandert. Welke organisatie keurt dc
verandering goed, wie organi.scert en wie
voert de verandering uit?
Op dc kruising van de horizontale balk met
de vertikalc balk moet de probleemoplos-
sing goedgekeurd worden. Mijns inziens
ligt hier de rol voor dc Gezondheidsdien-
sten als de natuurlijke intermediair tussen
bedrijfsleven cn dierenartsen.

Wat betreft dc ontwikkeling cn structure-
ring heeft het bovenstaande gevolgen voor
de geledingen:
research;
produktie;
verkoop;
gebruik;

Iedere fase bij het ontwikkelen en aan-
bieden van bedrijfsmanagementsystemen
wordt gekenmerkt door specifieke eisen.
Dit is weergegeven in overzicht 6.
Wat de research betreft is door NRLO na-
gegaan voor de sector Rundveehouderij
welke begeleidingsprogramma\'s door de
onderzoekinstituten ontwikkeld zijn (NRLO-
rapporten februari 1985).

1. De in opriehiing zijnde iakorganisaiies voor de
rundveehouderij dieni mei groie voortvarendheid
haar keuze hekend te maken omtrent de ie ge-
bruiken database en de protocollen om te komen tot
een voUedatatransmissie. Hierdoor wordt voorde
toeleverende handel en industrie de mogelijkheid
geboden een dusdanige hadrware-keuze te maken
dat een goede compatibiliteit mogelijk wordt.

2. Het is wenselijk dat de computerprogramma\'s sys-
tematisch beschreven en opgeslagen worden in een
programmaiuur-bank. Ook de officiele rekenre-
gels/algorithmen voor de verschillende kenge-
tallen dienen ecnduidigen openbaar te zijn (onder
meer een vervolg op dc 1MAG-publikatie 160).

Uit een oogpunt van capaciteit is dc inventarisatie
beperkt gebleven tot in hoofdzaak externe bege-
leidingssystemen en hetgeen organisaties op dit
terrein doen. Het is echter voor de praktijk van
groot belang dat de ontwikkelingen bij de handel
en industrie, die zich bezig houden met integrale
interne systemen, goed in kaart worden gebracht,
opdat de Landbouwvoorlichting de veehouder
van objectieve informatie kan voorzien.
Het agrarisch onderwijs zal in versterkte mate
aandacht moeten besteden aan de begeleidings-
systemen. Naast het dagonderwijs (MAS) zullen
ook de Praktijkscholen moeten worden ingescha-
keld. Het curorisch avondonderwijs (MAS -l-
voorlichting) zal op gang gebracht moeten wor-
den. flierbij zullen onder andere de regionale
Technische Info-ccntra ondersteunend kunnen
werken.

Bij de ontwikkeling van interne begeleidingssys-
temen moet rekening worden gehouden met de
mogelijkheid dat een groep bedrijven gezamenlijk
een dergelijk systeem wenst te gebruiken. Hierbij
kan gedacht worden aan verschillende samenwer-
kingsvormen in de rundvccbedrijven (bijv. vee-
houderijstudieduhsj.

Ofschoon de studiegroep zich vooral heeft be-
perkt tot de begeleidingssystemen wordt er met
nadruk op gewezen dat het vanuit het oogpunt
van gebruikersvriendelijkheid en doelmatigheid
van uiterst groot belang is dat gegevens slechts
éénmaal ingevoerd worden in een integraal systeem
en geheel zonder of met eenvoudige handelingen
door de gebruiker verder kunnen worden doorgege-
ven naar grotere data-base systemen. Aan onder-
zoek naar ccn automatische inbreng van gege-
vens (procesbesturing) moet grote aandacht be-
steed worden.

Er dient meer fundamenteel onderzoek te gebeuren
aan de verdere uitbouw en structurering van ma-

nagement-, gezondheids- en produktiegegevens
verwerkende programma\'s voor het verkrijgen
van relevante kengetallen en referentiewaarden.
Ter ondersteuning hiervan is de ontwikkeling van
analyse- en simulatieprogramma\'s noodzakelijk.
opdat het mogelijk wordt een goede diagnose te
stellen en doelgerichte alternatieven tc formuleren
en economisch te evalueren.

8. Bij de procesbesturing zal in de toekomst ook de
individuele ruwvoerdosering worden betrokken. Om
te komen tot een inkomensmaximalisering zal de
interne geldswaardebepaling van het zelf gewon-
nen ruwvoer ten opzichte van aan te kopen voe-
ders moeten worden afgewogen. Aan dit vraag-
stuk zal vooral bij de ontwikkeling van de 2e
generatie programinatuur aandacht moeten wor-
den besteed.

9. De IMAG-dataservice kan als instrument voor
voorlichting en onderwijs worden overgedragen.
De tijd dringt om een standpunt te bepalen over
kanalen waarlangs deze service zo breed mogelijk
kan worden bereikt.

Een analoog rapport is aan de NRLO uit-
gebracht over bedrijfsbegeleidingssys-
temen in de varkenshouderij. (Eveneens
februari 1985).

Gelijktijdig heeft een werkgroep van het
Ministerie van Landbouw het informatie-
model opgesteld aan de hand van het be-
drijfsmodel voor het rundveehouderijbe-
drijL Dit rapport is in juni 1985 uitgebracht
aan de stuurgroep Informatica Onderzoek
van het Ministerie van Landbouw en Visse-
rij.

Dit rapport gaat voor de vaststelling van de
automatisering rundveehouderij uitdrukke-
lijk uit van de behoefte aan informatie door
de boer. Dus welke informatie moet de
boer hebben om verantwoord te kunnen
beslissen.

In dit rapport is duidelijk aangegeven dat
er een enorme onderzoekbehoefte bestaat,
ook voor de processen gericht op de ge-
zondheidszorg. De verschillende onder-
zoekinstellingen van het Ministerie van
Landbouw en Visserij, de Faculteit en de
Landbouwhogeschool kunnen dus voor-
uit. Uitvoering geven aan hun taak in de
fase, research ten behoeve van bedrijfsma-
nagementsystemen, zoals aangegeven in
overzicht 6.

Dat er een \'infoplan\' operationele gezond-
heidszorg ontwikkeld moet worden waarin
de research, het marktonderzoek, het func-
tioneel onderzoek, de prototypering, de
fabricage, maar ook de verkoop en het on-
derhoud van de systemen en de begeleiding
bij het operationeel gebruik goed gestruc-
tureerd en georganiseerd worden zal duide-
lijk zijn. Ook de eisen aan de apparatuur
gesteld, zodat goede gegevensoverdracht
mogelijk is, moeten geformuleerd worden.
Dit eist organisatie. \'TAURUS\' moet dit
stimuleren.

Dit informatiemodel werd eveneens door
een werkgroep van NRLO juni 1985 ont-
wikkeld. Op overzicht 8 kunt u zien dat de
bedrijfsprocessen ingedeeld kunnen wor-
den in planningsprocessen, uitvoerings-
processen en evaluatieprocessen.
U ziet op dit overzicht bovendien welke
systemen reeds ontwikkeld zijn ten be-
hoeve van deze processen en dat de proces-
sen waarmee u als dierenarts te maken
hebt, redelijk goed gecoverd zijn, zeker in
vergelijking met de overige processen.
Op overzicht 9 ziet u welke instanties uit-
voerend (x) dan wel ondersteunend (o) be-
trokken zijn bij deze bedrijfsprocessen. U
als dierenarts komt in dit overzicht 10 x als
de ondersteunende en 6 x als uitvoerende
instantie voor. Aandacht voor bedrijfsma-
nagementsystemen vanuit de diergenees-
kundige hoek is dus hoogst noodzakelijk.
Het zal ook wel duidelijk zijn dat gezond-
heidszorg één proces is van de vele proces-
sen op het bedrijL

Op overzicht 8 ziet u tevens welke proces-
sen gegevens aanleveren en ontvangen uit
VAMPP, maar ook uit andere systemen.
Het zal u duidelijk zijn dat veel instanties
via de aanbieding van systemen op eikaars
terrein zitten. Veel dubbel werk en veel
witte vlekken.

Het landbouwkundig onderzoek heeft nu
globaal in kaart gebracht welk onderzoek |
nog moet gebeuren, welke prioriteit het
moet hebben, en welke instituten daarvoor
opdracht krijgen.

Binnen het landbouwcircuit liggen de on-
derzoekinstellingen van het Ministerie van
Landbouw en de Landbouw Hogeschool
voor in de mond. De positie van de Facul-
teit voor Diergeneeskunde zal steeds weer
opnieuw bevochten moeten worden. Viel
de Faculteit voor Diergeneeskunde ook
maar onder Landbouw.

\' Operationeel op bedrijfsniveati.
^ Operationeel bij dienstverlenende instantie.

Door de persoonlijke contacten op direc-
tie-niveau van de diverse onderzoekinstel-
lingen binnen het Ministerie van Land-
bouw wordt dit probleem nog vergroot.
Van dierenartsenkant zal dit aspect veel
zorg vragen, maar ook positief cn realis-
tisch benaderd dienen te worden. De prak-
tizerende dierenarts, de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde, de Gezondheidsdienst en de Facul-
teit zijn in deze natuurlijk bondgenoten. Zij
zullen elkaar moeten ondersteunen, vooral
in de contacten met organisaties die minder
oog hebben voor gezondheidszorg.
De Gezondheidsdiensten beschouwen zich-
zelf als de instellingen, welke uitstekende
contacten hebben met andere landbouw-
organisaties en ze willen zich daar dan ook
volledig voor inzetten. De Gezondheids-
diensten rekenen het tot hun taak te zorgen,
dat soepele gegevensuitwisseling tussen
dienstverlenende organisaties rond het vee-
houderijbedrijf en de prakticus mogelijk is.

Bedrijfsbegeleiding is het coördineren en
verwerken van externe (algemene) en in-
terne diergegevens en bedrijfsgegevens tot
informatie ter ondersteuning van de on-
dernemer bij de bedrijfsvoeringen bedrijfs-
ontwikkeling. Preventieve gezondheidsbe-
waking, curatieve gezondheidsverbetering,
maar vooral ook inschatting van gezond-
heidsrisico\'s zal de hoofdtaak van dc prak-
ticus zijn in de Veterinaire Bedrijfsbege-
leiding. ProL Brand zal hier uitvoerig op
ingaan.

WA l MOET IN HEI INEOPLAN
OPERATIONELE G EZON D H E I DSZO RCi
CiEREGELD WORDEN?

1. Vastleggen wat de doelstelling van ie-
dere deelnemer in het geheel is, is nood-
zaak.

2. Vaststellen welke gegevens nodig zijn,
zodat iedere deelnemer zijn doelstelling
kan bereiken, in harmonie als natuur-
lijke bondgenoten.

Duidelijk maken dat in concreto iedere
deelnemer zijn eigen infoplan heeft voor
eigen interne doelstelling.

4. Vaststellen hoe de gegevensstroom
dient tc lopen, zodat 1 gegeven 1 x inge-
bracht door anderen zo efficiënt moge-
lijk wordt toegeleverd.

De prakticus op het geautomatiseerde vee-
houderijbedrijf zal, wanneer hij als vol-
doende deskundig beschouwd wordt, door
de veehouder gevraagd worden, de knikken
in de lijn van de technische cijfers te ver-
klaren voor wat betreft de gezondheids-
c.q. ziektekundige aspecten. Deze bege-
leiding kan van zeer intensief tot zeer
extensief variëren.

De dierenarts/prakticus zal moeten opte-
ren voor een intensief systeem. De enkelen
die thans vragen zijn op lange termijn be-
zien belangrijker dan de velen die thans
nog niet vragen.

In het Post Academisch Onderwijs (PAO)
zal aan dit soort aspecten veel aandacht
geschonken dienen te worden. Door auto-
matisering zullen steeds gegevens vrijko-
men welke betrekking hebben op bijv.
groei, uitval, produktie, reproduktic per
groep, per dier, per bedrijf, per leeftijds-
groep, etc. f3it eist een diepgaande kennis
van kengetallen en houdt dus een nieuwe
studie-opdracht in voor iedere toekomstige
prakticus. Dit is een totaal nieuw \'symp-
tomen complex\' dat veterinair geanalyseerd
zal moeten worden, om vervolgens doel-
treffende adviezen te kunnen geven over de
te nemen maatregelen.
Het belang kennis te hebben van de zoö-
technische kanten van gezondheid zal van
nu af aan toenemen.

Bij de invoering zal men er van uit dienen
te gaan, dat op bedrijfsniveau ten aanzien
van informatievoorziening drie soorten vee-
houders bestaan.

Groep I: de afwachtenden: deze besteden
gegevensverzameling en -verwerking uit.
Groep II: deze verrichten de verzameling
zelf, maar besteden de verwerking uit.
Groep III: deze verrichten de gegevensver-
zameling, verwerking en info-verstrekking
zelf.

De prakticus zal zich in moeten stellen op
groep III, want dit zijn de voorlopers, maar
intussen Groep I en Groep II goed moeten
bedienen. Helaas stoot de nu reeds op
geautomatiseerde bedrijfsbegeleiding inge-
stelde prakticus nog steeds op de traagheid
in de vooruitgang bij de geautomatiseerde
toelevering van de veeverbcteringsgege-
vens. Dit zal beter worden.
Door de geautomatiseerde data-transmis-
sie zal het mogelijk worden, dat de gege-
vens op een bedrijf van toepassing op lan-
gere duur, via geautomatiseerde data-trans-
missie, rechtstreeks bij de \'geautomatiseer-
de\' veehouder zullen komen.
In de overgangsperiode zal een gegevensuit-
wisseling tussen de systemen van organisa-
ties, bedrijven, instanties of personen, wel-
ke met deze gegevens moeten werken ten
behoeve en ten nutte van de veehouder
noodzakelijk zijn. Zie overzicht 11. Dc Ge-
zondheidsdienst zal ten behoeve van de Ve-

terinaire Bedrijfsbegeleiding zich inzetten
de noodzakelijke gegevensoverdracht naar
de prakticus te ondersteunen.
Hoe de data-transmissie van Kl, MPC,
Fokkerij, Exterieur zal plaatsvinden is nog
niet exact vastgelegd.
Dc Gezondheidsdienst stelt zich voor, via
haar infosysteem een bijdrage te kunnen
leveren aan de data-transmissie vanuit di-
verse dienstverlenende veehouderij-organi-
saties naar het veterinair bedrijfsbegelei-
dingssysteem bij de praktici of veehouderij-
bedrijven. Dat wil voor de naaste toekomst
zeggen dat de Gezondheidsdienst zich voor-
stelt gegevens van dienstverlenende orga-
nisaties via haar kanalen van geautomati-
seerde gegevensverwerking door te sluizen
naar het infosysteem van de prakticus, c.q.
naar het infosysteem van de veehouder. Dit
is aangegeven in overzicht 12.

uit een operationeel \'VAMPP-systeem\'.
Hierbij wordt gedacht aan het operationeel
VAMPP-systeem bij veehouder of prac-
ticus, aangepast aan de eisen, gesteld door
de Takorganisatie TAURUS.

Op langere termijn bezien zal de veehouder
alle gegevens welke op zijn bedrijf ontstaan
zelf op eigen apparatuur verwerken. Dienst-
verlenende instanties, zoals de Gezond-
heidsdienst, maarook V-Data komen dan
in ecn afhankelijke positie ten opzichte van
de veehouder. De rollen zijn dan omge-
keerd. Toelevering zal plaatsvinden voor-
zover daar \'nut\' voor de geautomatiseerde
veehouders uit voortvloeit.
De kwaliteit van de veterinaire analyse-
programma\'s zal een groot deel van dit nut
bepalen, de deskundigheid van de prak-
ticus eveneens.

Dat de Gebruikersgroep (moderne, jonge
veehouders) welke de Takorganisatie
TAIJRUS adviseert, er een belangrijke
stem in zal hebben is wel zeker. Hopelijk
zullen deze gekozen worden uit veehou-
ders, welke nu reeds ervaring hebben met
VAMPP.

Indien de Stichting V-Data van de KNMvD
mee wil doen aan deze geautomatiseerde
datatransmissie, zal zij mijns inziens snel
een \'info-plan\' voor de \'prakticus\', die be-
drijfsbegeleiding wil doen, op tafel moeten
leggen bij de \'Tak-organisatie\'.
De ervaring heeft geleerd, dat de SIVA
(takorganisatie voor de varkenshouderij)
met bepaalde definities en eisen bepaalt,
welke systemen bruikbaar zijn. De leve-
ranciers passen zich razendsnel aan. Ook
de invloed doorTAURUS zal enorm zijn in
het data-verkeer zonder daar daadwerke-
lijk aan mee tc doen.

Binnen het Ministerie van Landbouw
wordt \'het probleem bij de boer\' buiten de
regelingen om aangepakt door het drieluik
\'onderzoek - onderwijs - voorlichting\'. Ve-
terinaire problemen, onderkend op be-
drijfs- of bedrijfstak-niveau, passen hier
amper in. De relatie prakticus - Gezond-
heidsdienst - CDl - Faculteit, staat te los
van het grote georganiseerde agrarische
gebeuren. De Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde is
voor veehouders een gesloten club. Gege-
vens-integratie op het bedrijf is noodzaak
en het organisatorisch geaccepteerde uit-
gangspunt. Alle dienstverleners dienen zich
daarin te voegen.

Overkoepelende sturing is thans algemeen
geaccepteerd. Gegevensverzameling, gege-
vensdefinitie en -overdracht ten behoeve
van de Veterinaire Bedrijfsbegeleiding is
een onderdeel van het geheel. Integrale Ke-
tenbewaking eveneens. Integrale Kwaliteits-
bewaking ook.

Wat is nu de positie van de Gezondheids-
dienst? Wat is nu de positie van de dieren-
arts-prakticus?

De Gezondheidsdiensten worden door de
organisaties van de veehouders gezien als
hun instelling voor beleidsstimulerend, be-
leidsondersteunend en uitvoeringsonder-
steunend werk in veterinaire aangelegen-
heden. Zij hebben een in de schoot gevallen
positie ten aanzien van de individuele rund-
vee-identificatie, de bedrijfsregistratie, het
beheer van het dierenartsenbestand, het
bedrijvenbestand, enz. Daarom hebben de
Gezondheidsdiensten een bijzondere posi-
tie in het agrarisch automatiseringsland.
Bij het vooroverleg over \'RIS\' is integraal
gegevensgebruik dan ook als noodzaak
opgevoerd.

De Gezondheidsdienst wil eraan bijdragen
dat in ieder geval de veterinaire bedrijfsbe-
geleiding een zodanige gestalte krijgt, dat
de kwaliteit van de veterinaire verzorging op
de primaire produktiebedrijven de \'toets
der kritiek\' kan doorstaan. Onder \'de toets
der kritiek\' wordt verstaan: de kritiek van-
uit organisaties van veehouders maar ook
vanuit organisaties van afnemers van vee-
houderijprodukten. Gezondheidsdienst-
activiteiten zullen dus ondersteunend, twee-
de-lijns zijn maarook bemoeiziek.
Over invoering en acceptatie van de veteri-
naire begeleidingssystemen door de vee-
houder op het bedrijf zal de veehouder zelf
het beslissende woord spreken.
Voor het overleg met de takorganisatie
over de concrete invulling van de horizon-
tale balk van gezondheid (zie overzicht 5)
zal de Gezondheidsdienst zich als gespreks-
partner opwerpen. De Gezondheidsdienst
zal bovendien aandacht schenken aan en
zich betrokken voelen bij de researchfase
cn gebruiksfase, hoewel dat duidelijk eerste
verantwoordelijkheid is voor de Faculteit,
respectievelijk de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde of
Stichting V-Data.

Automation: Bogey or Vision of the Large Animal Practitioner
A. Brand en J. P. T. M. Noordhuizen^

SAMENVATTING De geautomatiseerde verwerliing van gegevens binnen de diergeneesl<undige pral<-
tijl< komt snel op gang De automatisering van de praktijkadministratie heeft hierin een voortrekkers-
rol vervuld, terwijl momenteel de electronische verwerking van gezondheids- en produktiegegevens in
het kader van de bedrijfshegeleiding vee! belangstelling ondervindt.

Door landbouwkundige takorganisaties. de Stichting Gezondheidszorg voor Dieren, de Stichting
V-Data en commerciële organisaties, zullen informatie-netwerken worden opgebouwd. Deze zullen de
informatievoorziening voor dierhouders. praktici. voorlichters en andere disciplines en de communicatie
daartussen, op grote .schaal operationeel maken. De via informatie-netwerken gevormde databanken
kunnen onder andere worden benut voor het verrichten van epidemiologisch onderzoek en voor het
nemen van gefundeerde beleidsbeslissingen.

De snelle opmars van de informatie-technologie in de dierlijke produktiesector, zal grote invloed
hebben op de veterinaire praktijkuitoefening. De prakticus zal in staat moeten zijn computergegevens
te interpreteren en te vertalen naar de dierhouder in de vorm van adviezen en maatregelen. Men zal zich
in dit kader ook epidemiologisch moeten trainen om in slaat te zijn interacties tussen bedrijj\'somstan-
digheden en bedrijfsvoering enerzijds en gezondheids- en produktiestatus anderzijds, te interpreteren.
Het stellen van een louter klinische diagnose, waarbij de interactie tussen gastheer en pathogeen agens
centraal staat, is niet meer voldoende. Veeleer is een epidemiologische diagnose vereist, waarin ook het
milieu met zijn vele vectoren is betrokken. Afgezien van het scala aan nieuwe mogelijkheden, waartoe
toegang verworven wordt, zal de centrale coördinerende positie die men kan innemen in de dierlijke
produktiesector hierdoor aanzienlijk worden versterkt.

SUMMARY Automatic data processing tn veterinary practices is rapidly progressing. Automation of
the administration of practices was an important factor in starting the.se developments, and electronic
processing of health and production data within the framework of a herd health and production service
programme is enjoving considerable current interest.

Information networks wil be set up by agricultural branch organizations, the national and regional
centres, the Stichting V-Data and commercial organizations. The.se will make the supply of information
to and communication among animal owners, practitioners, advisers and other disciplines operational
on a large .scale. The data banks developed from information networks may be utilized, among other
things, in epidemiological investigations and in taking well-founded decisions regarding management.
The rapid advance of the technology of information in the animal production section will considerably
affect the management of veterinary practices. The practitioner will have to be able to interpret his
computer data and translate them into advice and measures to be adopted by animal owners. Epidemio-
logical training will have to be an essential part of the activities of the veterinarian to enable him to
interpret interactions of conditions and management on the one hand and the health status and state oj
production on the other. E.stahli.shing a merely clinical diagnosis in which interaction of host and
pathogenic agent is central, will no longer sujftce. Rather, an epidemiological diagnosis is required, in
which the environment and its many vectors are also included. Apart from the variety of new
possibilities to which entry is gained, the central co-ordinating position which can be occupied in the
animal production section, will be considerably strengthened.

\' Voordracht op 4 oktober 1985 gehouden ter gelegenheid van het Jaarcongres 1985, tevens 132e Algemene
Vergadering van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Valkenburg (Congres-
thema:\'Dierenartsen Informatica\').
^ Prof. dr. A. Brand en dr. J. P. T. M. Noordhuizen, Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitcnpraktijk te

Wie de ontwiki<elingen op het gebied van
de informatica met betrokkenheid volgt,
weet dat deze van buitengewone omvang,
reikwijdte en betekenis gaan worden voor
de landbouwkundige en de diergeneeskun-
dige samenleving in zijn totaliteit. De steeds
verder voortschrijdende integratie van au-
tomatisering cn telecommunicatie (telema-
tica) opent de mogelijkheid de infrastruc-
tuur rondom de nutsdierhouderij nog ver-
der te verbeteren.

Computerondersteunde managementsys-
temen vormen het instrument bij uitstek
om de bedrijfseconomische resultaten van
individuele bedrijven te helpen optimalise-
ren (1) en dc concurrentiepositie van de
afzonderlijke bedrijfstakken in internatio-
naal opzicht te consolideren en/ofte verbe-
teren. Door werkgroepen dic ingesteld zijn
door het Ministerie van Landbouw, worden
momentcel informatiemodellen ontwik-
keld voor de melkvee-, varkens- en pluim-
veehouderij. Het is de bedoeling om de
daaruit resulterende geautomatiseerde da-
taverwerkingssystemen aan de dierhouders
ter beschikking te stellen, ter ondersteu-
ning van hun bedrijfsvoering. Alle dienst-
verlenende instanties zullen daarmee in de
nabije toekomst worden geconfronteerd.

Inmiddels is ook de veterinaire stichting
V-I3ata opgericht die het automatiserings-
gebcuren, binnen de eerste-lijns-dierge-
neeskunde, zal coördineren cn stimuleren.

In deze voordracht zal nader worden inge-
gaan op de ontwikkelingen die zich op
automatiseringsgebied in de veterinair-land-
bouwkundige sector voordoen en op de
consequenties daarvan voor de uitoefening
van de eerste-lijns-diergeneeskunde en de
veterinaire serviceverlening aan de nuts-
dierhouder.

In het afgelopen decennium zijn de nuts-
dierhouders om economische redenen ge-
dwongen geweest en door toepassing van
(bio)technologische ontwikkelingen in
staat gesteld, om meer dieren per arbeids-
kracht en per m^ te houden en om een
hogere produktie per tijdseenheid te be-
halen (2). Deze ontwikkelingen stelden
hoge eisen aan het vakmanschap van de
agrarische ondernemer. Dit heeft enerzijds
geleid tot de vraag naar ondersteuning (be-
geleiding) van de zijde van de dierhouder
en anderzijds tot het aanbieden van bege-
leidingsprogramma\'s door de overheid
(consulentschappen), de industrie en de
diergeneeskundige discipline. Met name bij
de industrie vormt de bedrijfsbegeleiding
een instrument om de positie (afzet) op de
bedrijven te verbeteren ofte consolideren.
De veterinaire prakticus is daarbij gewild
of ongewild betrokken.
De basis van elk begeleidingssysteem wordt
gevormd door een up-to-date bijgehouden
administratie van relevante dier- en be-
drijfsgegevens (3). Het functioneren van dc
begeleiding op het bedrijf is weer in belang-
rijke mate alliankelijk van, onder andere,
de actualiteit van bewerking (retrospectief,
actueel of prospectief) van de verzamelde
dier- en bedrijfsgegevens tot voor de dier-
houder bruikbare informatie. Door de
komst van de computer is het mogelijk ge-
worden van de manuele op de geautoma-
tiseerde gegevensverwerking over te gaan.
Dit heeft de ontwikkeling van talrijke
computerprogramma\'s in de hand gewerkt
voor zowel procesbesturing (bijv. kracht-
voerdosering) als management-ondersteu-

ning. De diversiteit aan programma\'s is
ontstaan doordat de verschillende institu-
ten en organisaties die zich met de pro-
gramma-ontwikkeling bezighouden, pri-
mair vanuit hun eigen doelstellingen ope-
reerden, onderling onvoldoende overleg
hebben gevoerd en vaak alleen deelaspec-
ten van het bedrijfsgebeuren hebben ge-
programmeerd.

Om deze wildgroei tot staan te brengen en
de uniformiteit van door de nutsdierhouder
toe te passen programma\'s te verhogen is
door het Ministerie van Landbouw in 1984
het initiatief genomen om voor de bedrijfs-
takken melkveehouderij, varkenshouderij
en de pluimveehouderij, informatiemodel-
len te ontwikkelen. Op basis van deze mo-
dellen zullen automatiseringssystemen wor-
den ontwikkeld die door alle nutsdierhou-
ders en serviceverlenende instanties, binnen
de daartoe opgerichte takorganisaties, zo-
als: TAURUS, SIVA en SIPLU, kunnen
worden gebruikt. Deze systemen zullen
vervolgens via telecommunicatienetwerken

op landelijk niveau gaan functioneren.
De door de overheid gestimuleerde ont-
wikkelingen vinden mede hun basis in het
geheel van de bezuinigingsmaatregelen van
de regering. Door de bezuinigingen zien de
consulentschappen zich genoodzaakt de
voorlichting meer te richten op groepen
dierhouders en minder op de individuele
dierhouder. De daaruit voortvloeiende ver-
mindering in fysieke contacten kan in de
toekomst ten dele worden opgevangen door
het ter beschikking komen van telecom-
municatie-faciliteiten. Verwacht wordt dat
dit een aanzienlijke besparing in bijvoor-
beeld reiskosten met zich mee zal brengen.
Bovengeschetste ontwikkelingen passen
ook in het streven van de overheid naar
privatisering van de dienstverlening. De
voorlichting zal daardoor naar verwach-
ting meer door het bedrijfsleven zelf wor-
den gefinancierd, hetgeen uiteraard kos-
tenverhogend zal werken voor de nutsdier-
houder.

De uit de informatiemodcllcn resulterende
informatiesystemen van dc takorganisaties:
TAURUS, SIVA en SIPLU zijn gericht op
het dierhouderijbedrijf in relatie met zijn
omgeving. Onder omgeving dient men on-
der andere de toeleverende en de afne-
mende industrie en de dienstverlenende
instanties te verstaan.

In het informatiesysteem staat het bedrijf
en dus de dierhouder centraal. Het gaat om
het automatiseringsgebeuren op eerstc-lijns
(bedrijfs)-niveau. Op tweede-lijnsniveau
functioneren — althans binnen de melk-
veehouderij — reeds geautomatiseerde in-
formatie-verstrekkende systemen ten be-
hoeve van de veeverbeteringsorganisaties
zoals: de Centrale Melkcontrole Dienst,
het Nederlandse Rundvee Syndicaat en het
Stieren Advies Programma. Binnen het
automatiseringssysteem voor de melkvee-
houderij zal de koppeling tussen eerste- en
tweede-lijnsniveau via het centrale Runder
Informatie Systeem (RIS) tot stand worden
gebracht.

De dier- en bedrijfsgegevens die door der-
den (veeverbeteringsorganisaties) en door
de dierhouder zelf worden verzameld, zul-
len geheel of gedeeltelijk centraal, via tele-
communicatienetwerken, kunnen worden
verwerkt. Externe serviceverlenende orga-
nisaties zullen aan het systeem van een tak-
organisatie kunnen worden gekoppeld voor
gegevensinvoer, respectievelijk gegevensver-
werking en verstrekking (zie figuur I). Het
recruteren van gegevens uit het systeem zal
uiteraard alleen mogelijk zijn met toe-
stemming van dc dierhouder.

Op 26 september 1985 is de Stichting V-
Dcita opgericht. De Stichting is een sa-
menweri<ingsvcrband tussen dc Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde en de Faculteit der Dierge-
neeskunde.

1. hct gebruik van automatiseringssyste-
men in de diergeneeskundige praktijk
te bevorderen, ondermeer ter onder-
steuning van:

— de veterinaire bedrijfsbegeleiding en
de bedrijfsvoering op het dierhou-
derijbedrijf;

2. praktiserende dierenartsen te mobilise-
ren, te motiveren en te begeleiden in het
automatiseringsproces, alsmede hen te
ondersteunen bij hct mobiliseren, mo-
tiveren en begeleiden van dicrhouders
in hct gebruik van computeronder-
steunde managementsystemen;

3. binnen de diergeneeskunde, tot con-
centratie van specifieke kennis op het
gebied van de informatica te komen;

4. een basis te creëren voor de veterinaire
belangenbehartiging op lange termijn.

In bovengeschetste doelstellingen treedt
het dienstverlenende karakter van de stich-
ting sterk naar voren. Hct bevorderen van
de tot standkoming en het gebruik van een
uniform systeem voor dc geautomatiseerde
praktijkadministratie staat daarin centraal.
Van hieruit of onalfiankclijk daarvan
kan aangevangen worden met computer-
ondersteunde begeleidingsprogramma\'s
(VAMPP) voor melkvee- en varkensbe-
drijven (4, 5). 1 let ligt in de bedoeling in dc
(nabije) toekomst hct dienstenpakket uit
de breiden met:

— expertsystemen ter ondersteuning van
het stellen van diagnoses in de consulta-
tieve praktijk en het oplossen van be-
drijfsproblemen en het signaleren van
problemen in het kader van de bedrijfs-
begeleiding;

Zoals in de doelstellingen reeds is ver-
woord, richt de Stichting V-Data haar
dienstverlening niet alleen op praktici,
maar ook op dicrhouders. Deze dienstver-
lening dient het bestaansrecht van de stich-
ting in zeer belangrijke mate te bepalen. De
Stichting ziet voor haar ook een belang-
rijke taak weggelegd in de dienstverlening
aan derden, zowel binnen de veterinaire
sector (Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren, Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut, Veterinaire Dienst en de Veterinaire
Inspectie van de Volksgezondheid (peilsta-
tionfunctie en beleidsondersteuning) als
daarbuiten zoals: de Overheid en land-
bouwkundige (onderzoek) instellingen.
Naast dit alles kan worden gesteld, dat ver-
zameling van veterinair-zoötechnische ge-
gevens, mits gekoppeld aan concrete vraag-
stellingen, tot de vorming van een epide-
miologische databank zal leiden die uniek
epidemiologisch onderzoek mogelijk zal
maken. De resultaten daarvan dienen naar
de ecrste-lijns-dicrgeneeskunde te worden
teruggekoppeld.

De microcomputer zal in de komende
jaren, hetzij zelfstandig opererend (stand
alone), hetzij opgenomen in een lokaal
(praktijkgebicd) of landelijk communica-
tienetwerk, in versterkte mate zijn intrede
gaan doen op het dierhouderijbcdrijf (zie
figuur 2). in ecn groot aantal (grocps)
praktijken is reeds een computer voor de
praktijkadministratie functioneel. Inmid-
dels worden daarop ook veterinaire bege-
leidingspakketten (VAMPP) geïmplemen-
teerd. Een klein aantal praktici verwerkt
nu reeds voor hun dicrhouders, dier- en
bedrijfsgegevens op hun praktijkcomputer
tot werklijstcn, rapporten, kengetallen en
periode-ovcrzichten, etc. in het kader van
de door hen uitgevoerde bedrijfsbegelei-
ding op melkvee-en varkensbedrijven. Het
inbrengen van de gegevens vindt op de
praktijk plaats. De bewerkte gegevens kun-
nen via dc post worden verstuurd. Deze
post-in - post-out service op lokaal niveau

is voor de prakticus een eerste en leerzame
kennismaking met de pro\'s en con\'s van
deze vorm van serviceverlening. Na een ini-
tiële fase waarin de dierhouder de voor-
delen van geautomatiseerde gegevensverwer-
king ten behoeve van zijn bedrijfsvoering is
getoond, dient het streven er op gericht te
zijn de dierhouder zelf zijn gegevens in zijn
eigen microcomputer of terminal te laten
invoeren. Men dient te bedenken dat de
computerondersteunde bedrijfsbegeleiding
pas dan optimaal functioneert, wanneer
men op elk gewenst moment inzicht
kan hebben in een zo uitgebreid mogelijk
en up-to-date bijgehouden gegevensbe-
stand van het bedrijf. Indien men ais prak-
ticus bemoeienis gehad heeft met dc ver-
werking en interpretatie van gegevens blijkt
dat zeer waardevol te zijn voor het bege-
leiden van dierhouders in deze. Dit geldt
ook wanneer de dierhouder gebruik maakt
van computerprogramma\'s van derden.
Dc microcomputers of terminals op de
dierhouderijbedrijven kunnen zowel met
de praktijkcomputer als met de computer
van de takorganisatie of met beide en zelfs
met derden aangesloten zijn. De verbin-
ding met de computer van de takorganisa-
ties is van belang voor het verkrijgen van
veeverbeteringsgegevens, zoals KI- cn pro-
duktiegegevens en met die van de gezond-
heidsdiensten voor het verkrijgen van on-
derzoekgegevens etc.

De Stichting V-Data wil actief vanuit de
eerste-lijns-dicrgeneeskunde participeren
in de informaticasystemen en -structuren
binnen het landbouwkundig gebeuren (zie
figuur 1). Dit houdt in, dat zij de dier-
houder via specifiek diergeneeskundige
kennis en vaardigheden een computeron-
dersteunde bedn|fsbegelcidingsservice wil
bieden. Het gaat daarbij behalve om het
veiligstellen van de positie van de dieren-
arts ook en vooral om het optimaliseren
van de gezondheid en de produktiviteit van
de dierstapel van de dierhouder binnen de
diverse bedrijfstakken. Zodra de Stichting
over de mogelijkheid tot centrale verwer-
king van gegevens via telecoiTimunicatienet-
werken beschikt, zal zij bereid moeten zijn
om met instemming van die dierhouders
waarvoor zij geautomatiseerde gegevensver-
werking verricht, de voor de Regionale Ge-
zondheidsdiensten en takorganisaties rele-
vante (gezondheids)gegevens ter beschik-
king te stellen. Omgekeerd wordt er vanuit
gegaan dat deze organisaties hun (veever-
beteringsjgegevens, op het gebied van ge-
zondheid, produktie, KI en overige fokke-
rijgegevens, ten behoeve van de veterinaire
bedrijfshegeleiding ter beschikking stellen,
al of niet via een centrale input via de
Stichting V-Data. Een goed gecoördineerde
gegevensuitwisseling met dc Regionale Ge-
zondheidsdiensten is hierin van essentieel
belang. Bovendien dient te worden voor-
komen dat gegevens meer dan één keer in
de computer moeten worden ingevoerd.

7. CONSEQUENTIES VAN INVOERING VAN
AUTOMA FISERINGSFACILITEITEN VOOR DF.
PRAK l I.IKORGANISATIE

Computers, met name dc daarin opge-
noiTicn programma\'s, eisen een ijzerstcrke
discipline met betrekking tot de wijze van
aanbieden van in te voeren gegevens. De
gegevensinvoer dient volledig, correct en
zo actueel mogelijk plaats te vinden. Deze
discipline wordt van alle participanten van
de groepspraktijk vereist en geldt zowel de
praktijk-, als de bedrijfsbegeleidingsadmi-
nistratie.

Zodra ecn dierhouder binnen het kader
van de bedrijfshegeleiding besluit, via een
terminal of ccn microcomputer, tc partici-

peren in geautomatiseerde gegevensverwer-
l<ing dient deze door de betreffende pral<ti-
eus te worden begeleid in:

Computcrbcwerkingen behoeven op zich
nog geen informatie te vormen die door de
dierhouder direct kan worden aangewend.
De bewerking van gegevens tot kengetallen
cn de analyses daarvan vormen in vele ge-
vallen pas dan informatie wanneer deze
door de begeleider naar de bedrijfsvoering
en de bedrijfsomstandigheden van de dier-
houders worden vertaald.
De prakticus dient zich in de toekomst in
toenemende mate in bovengenoemde aspec-
ten te bekwamen en een intensieve samen-
werking met bedrijfsvoorlichters na te
streven. Deze samenwerking zou kunnen
worden geoptimaliseerd door het opnemen
van een HLS-er in de groepspraktijk.
Binnen de groepspraktijk dienen meerdere
participanten zich te trainen in de toekom-
stige rol van de informatiedistributeur.
Hiervoor zijn investeringen vereist in de
vorm van:

— meelopen in andere groepspraktijken
waar de automatisering reeds goed func-
tioneert;

— studieverlof in binnen- of buitenland
om zich verder te bekwamen in de be-
drijfsdicrgeneesktinde als geheel,

In vele werkorganisaties moeten werkne-
mers heden ten dage niet alleen van functie
veranderen, maar worden c5ok andere eisen
gesteld aan hun functie waardoor voortdu-
rende, om niet te zeggen altijddurende her-
en bijscholingen noodzakelijk zijn. Vast-
gesteld moet worden dat tengevolge van
een zich nog steeds dynamisch ontwikke-
lende dierhoudcrij ook veterinaire functies
voortdurend van inhoud wisselen. Doet
men niet mee aan deze ontwikkelingen,
dan zal men de consequenties daarvan
moeten aanvaarden. Dit houdt in dat der-
den via de telecommunicatie-faciliteiten de
bedrijfsvoering van de dierhouder op af-
stand zullen analyseren cn hem van advie-
zen zullen voorzien. Men dient zich ook te
realiseren dat dierhouders, over de schou-
ders van hun dienstverleners heen, de ca-
paciteiten van hun dienstverleners kunnen
beoordelen. De veterinaire praktijken wor-
den door dc automatisering ontsloten, f^it
dient een positieve uitdaging te zijn om de
beroepsuitoefening te optimaliseren.

— zoötechnisch geschoold zijn.
Zonder een grote differentiatie en verster-
kingvan het klinisch epidemiologisch denk-
patroon vanaf het begin van de studie, is
niet goed aan het bovenstaand verlangen te
voldoen.

De computerondersteunde veterinaire be-
drijfsbegeleiding vereist een veterinair-zoö-
technisch en een daaraan gekoppeld kli-
nisch-epidemiologisch denkpatroon. Pro-
blemen van de respiratietractus bij in kop-
pels gehouden dieren dienen diagnostisch
een epidemiologisch verlengstuk te krijgen
naar onder andere huisvestingsomstandig-
heden en het daarin heersende klimaat.
Melkproduktieproblemcn in de stalperiode
die hun oorsprong vinden in de kwaliteit
van kuilgras, dienen evenzo te worden ver-
lengd naar de graslandverzorging en wijze
van ruwvoerwinning in de toekomstige
weideperiode. Maar zelfs met een gezonde
veestapel zal een dierhouder niet altijd op-
timaal produceren. De serviceverlening aan
dc dierhouder houdt daarom bij een ge-
zonde veestapel niet op, maar dient een
verlengstuk tc krijgen naar een optimale
produktie. Daarvoor is vereist dat men in-
zicht heeft in de wijze waarop men voor het
optimaliseren van de produktie de instru-
menten bedrijfsvoeringen bedrijfsomstan-
digheden kan manipuleren. In vele gevallen
blijkt dc dierenarts dan (nog) niet de meest
geschikte gesprekspartner voor de dier-
houder tc zijn die daarom andere, meestal
landbouwkundige disciplines inschakelt.
De veterinaire opleiding dient deze lacune
in dc toekomst vanuit het curriculum op te
vullen.

De schaalvergroting en intensivering in de
nutsdierhouderij stelt zware eisen aan het
vakmanschap van de dierhouders. Deze
zoeken voor de bewaking van de produktie
en de gezondheid van hun dierstapel on-
dersteuning bij derden, met name bij voor-
lichters van de consulentschappen, de in-
dustrie en bij praktizerende dierenartsen.
Vanwege het feit dat de produktie een afge-
leide is van gezondheid en gezondheids-
stoornissen in belangrijke mate de produk-
tie beperken, is de dierenarts een zeer
belangrijke schakel in de bewaking van
zowel gezondheid als produktie (5). Daar-
bij komt dat de prakticus de bedrijven re-
gelmatig bezoekt en de structurele moge-
lijkheden en beperkingen ervan kent. De
veterinaire dienstverlening op nutsdierhou-
derijbedrijven zal in de toekomst meer en
meer ingekaderd gaan worden in de proto-
collair opgezette bedrijfsbegeleiding. Een
efficiënte bedrijfsbegeleiding vereist geau-
tomatiseerde gegevensverwerking met daar-
aan gekoppelde analysemogelijkheden. Aan
de hand van geavanceerde programma\'s die
werklijsten, rapporten en kengetallen pro-
duceren en analyses mogelijk maken, wordt
de begeleider gedwongen epidemiologisch
te denken. Het stellen van een klinische
diagnose is geen eindpunt, maar een ver-
trekpunt naar een verkenning van het
\'zieke milieu\'. Immers de bedrijfsomstan-
digheden en dc bedrijfsvoering zijn nauw
verbonden met het gezondheids-, welzijns-
en produktieniveau van de veestapel/het
bedrijf. Zij vorinen in vele gevallen de oor-
zaak van het ontstaan en de ingang lot dc
oplossing van problemen.
De mogelijkheid van geautomatiseerde gege-
vensverwerking, hetzij intern, hetzij extern,
vereist een zorgvuldige begeleiding van dc
nutsdierhouder. Dit betreft zowel de ver-
zameling van vetcrinair-zoötechnische ge-
gevens die door de dierhouder zelf moet
worden verricht, als de interpretatie van
kengetallen die daaruit voortkomen. De
begeleiding geldt ook de interpretatie van
kengetallen waarvoor de gegevens door
derden (veeverbeteringsorganisaties) wor-
den verzameld en bewerkt. Dc veterinair-
zoötechnische gegevens zoals: gezond-
heids- en behandclingsgegcvcns, alsmede
relevante bedrijfsgegevens dienen in com-
binatie met veeverbeteringsgegevens te wor-
den geïnterpreteerd. Deze interpretatie
moet zo actueel mogelijk plaats vinden wil
men in staat zijn in een zo vroeg mogelijk
stadium in te kunnen grijpen. Voorts moet
deze interpretatie niet alleen kwalitatief
(het hoe en waarom) maar ook kwantita-
tief (hoe groot is een risico cn bestaat er een
sterk of zwak verband met het milieu) van
aard zijn.

De vraag of automatisering een schrik-
beeld of droombeeld is dient met betrek-
king tot beide opties ontkennend te worden
beantwoord. Automatisering is werkelijk-
heid. De computerondersteunde bedrijfs-
begeleiding is een uitdaging voor de veteri-
naire professie. De dierenarts-prakticus
dient zich meer en meer in computeronder-
steunde bedrijfsbegeleiding te bekwamen.
Dit vereist investering in tijd en geld en in
het ontwikkelen van een klinisch-epide-
miologische attitude. De interpretatie van
vetcrinair-zoötechnische kengetallen en de
vertaling daarvan naar de bedrijfsomstan-
digheden en de bedrijfsvoering van de
dierhouder staan in de epidemiologische
attitude centraal. Computerondersteunde
bedrijfsbegeleiding opent de weg naar een
geheel nieuwe wijze van beroepsuitoefe-
ning en serviceverlening aan de dierhouder.

1. Noordluiizen, .1. P. \'V. M., Wilbrink, H. .L,and
Buurman, .1. Index lists provided by the VAMPP
computer programme for dairy herd health and
production control. The Veterinary Quarterly
1985; 7(1): 3-30.

2. Noordhuizen,,1. P. T. M., Brand, A., and Dobbe-
laar, P. Veterinary herd health and production
control on dairy farms. 1. Introduction to a com-
pled basic system and llexiblc system. Preventive
Vet. Medicine 1982/1983: 1: 189-99.

3. Brand, A., Noordhuizen. .1. P. T, M., Dorresteyn
.1. en Meurs, CL K. van. Veterinaire begeleiding
van hct melkveebedriiL Vlaams Diergeneeskd.
Tijdschr. 1984; 53 (5): 358-65.

4. Noordhuizen. J. P. T. M. and Buurman, .1.
Vampp: a veterinary automated management and
production control programma for dairy farms.
The Veterinary Quarterly 1984; 6 (2): 66-72.

5. Buurman, J., Leengoed, L. A. M. G. van, Ver-
nooy, J. C. M., Wierda, A., and Valk. P. C. van
der. VAMPP: a veterinary automated manage-
ment and production control programme for
swine breeding farms (in press).

Necrosis of the Tail following Tail-Biting in Veal Calves Kept in a Loose
Housing System

SAM EN VAT Tl NG Staartbeschadigingen door staartbijten bij vleeskalveren in een groepshuisvesting
op een tweetal bedrijven worden beschreven. Op één van de bedrijven ontstond uit de beschadiging het
staartnecrosebeeld met abcesvorming. Dit beeld kan ook bij vleesstieren ontstaan na staartbetrap-
pingen. maar over depathogenese is weinig bekend. Hoe het staartbijten ontslaat is eveneens onduide-
lijk. zodat alleen algemene preventieve en therapeutische maatregelen aangegeven kunnen worden.

SUMMARY Two cases of lesions of the tail due to tail-biting in veai calves kept in a loose housing
system are reported. On one farm, necrosis of the tail accompanied by abscess j\'ormation occurred. In
fattening bulls necrosis ofthe tail may appear after traumatic lesions due lo treading the tails, hut the
exact pathogenesis is obscure. The reason for tail-hiling in veai calves is also not known. The
therapeutic and preventive measures described therefore are rather non-specific.

Groepshuisvesting voor vleeskalveren is
een alternatieve huisvestingsvorm die de
traditionele boxen mogelijk geheel of ge-
deeltelijk gaat vervangen. Bij kalveren in
dit nieuwe huisvesting.ssysteem blijkt zich
staartnecrose te kunnen ontwikkelen, waar-
bij de primaire beschadigingen veroorzaakt
worden door staartbijten. In de vleeskal-
verhouderij is dit beeld, voorzover ons be-
kend, niet eerder beschreven, dit in tegen-
stelling tot de situatie in de vlcesstieren-
houderij. Enkele veterinaire aspecten van
het staartnecrosebeeld worden beschreven;
er wordt kort ingegaan op de situatie in de
vleesstierhouderij. De mogelijke oorzaken
van staartbijten worden besproken en en-
kele therapeutische en preventieve maatre-
gelen worden aangegeven.

In het voorjaar en de zomer van 1985
werden wij op twee bedrijven geconfron-
teerd met vrij ernstigestaartbeschadigingen
bij vleeskalvercn. De kalveren werden ge-
houden in groepshokken, uitgevoerd met
een houten roostervloer. Dc eerste 6-8
weken staan ze vast aan een halskettinkje.
Enkele weken na het loslaten werden de
beschadigingen door de veehouder opge-
merkt na het zien van bebloede staarten en
ruggen. Soms waren de muren met bloed
besmeurd.

Na nadere inspectie van de staarten bleek
dat er een grote variatie bestond in de aard
en de omvang van de beschadigingen. Op
het eerste bedrijf varieerde het beeld van
acute laesies met bloedverlies tot lokale
ontstckingsbeelden aan de staartpunt, met

necrotisch en purulent materiaal. Ook wer-
den volkomen genezen, maar verkorte staar-
ten waargenomen. Bij 30% van de 111 kal-
veren werd één van deze beelden gezien. Op
het tweede bedrijf lag dit percentage veel
lager (enkele procenten), maar hier ver-
toonden enkele kalveren het beeld van
staartnecrose. Naast een veel ernstiger ont-
stoken staart trad bij deze kalveren abces-
vorming naast de staartbasis op (zie fig. 1).
Met behulp van video-opnames kon aange-
toond worden dat de beschadigingen ont-
staan door staartbijten door hokgenoten.

Met name in Denemarken en West-Duits-
land leidt staartnecrose bij vleesstieren
soms tot ernstige verliezen door sterfte,
groeivertraging, vroegtijdig afleveren en
negatieve keuringsbeslissingen (1,2, 3).

Staartnecrose bij vleesstieren is gekenmerkt
door een voortschrijdende uitgebreide ont-
steking van de staart. De ontsteking heeft
een flegmoneus of abcederend karakter en
er kan metastatische abcesvorming in an-
dere organen optreden (1,2, 3). De initië-
rende laesies lijken vooral door betrap-
pingen te worden veroorzaakt. Staartnecro-
se treedt voornamelijk op bij zwaardere
dieren (meer dan 200 kg) die bij een hoge
bezettingsdichtheid op betonnen rooster-
vloeren gehouden worden (1, 2, 4, 5). On-
voldoende structuur in het voer zou de in-
cidentie verhogen (4). Daarnaast bleek in
Denemarken staartnecrose veel vaker in de
zomermaanden voor te komen dan in dc
rest van het jaar (2). Gedeeltelijk zullen
deze predisponerende factoren bijdragen
aan meer staartbetrappingen en bescha-
digingen, maar welke rol ze spelen bij de
pathogenese van het necrosebeeld is niet
bekend.

De oorzaak van staartbijten bij vlceskalve-
ren kan gezocht worden in twee richtingen.
Ten eerste kan het abnormaal gedrag zijn
dat, vergelijkbaar met het staartbijten bij
varkens (6), om onduidelijke redenen ont-
staat om daarna te blijven bestaan. Ten
tweede wordt ecn tekort aan fosfor(7 en 8)
of ruwvoer (9) genoemd als oorzaak van
staartbijten. Deze uitspraken zijn echter

niet gebaseerd op waarnemingen bij vlees-
tcalveren, maar bij fol<l<alveren en vlees-
stieren. Nader onderzoek is nodig om de
oorzaak van staartbijten bij vleeskalveren
vast tc stellen.

De toe te passen therapie bij vleeskalveren
met staartnecrose moet gericht zijn op het
stopzetten van de voortschrijdende ontste-
king en het voorkomen van nieuwe be-
schadigingen. Door ons werd gebruik ge-
maakt van een langwerkend breed spec-
trum antibioticumpreparaat, na opening
van de abcessen, waarna een stabilisering
van de staartontsteking optrad. Een opera-
tief ingrijpen (staartamputatie) kan even-
eens toegepast worden (2). Om nieuwe be-
schadigingen te voorkomen, kunnen de
betreffende kalveren afgezonderd of ge-
muilkorfd worden. Ook het insmeren van
de staarten met een afstotend middel be-
hoort tot de mogelijkheden. Wij hadden de
indruk dat het door ons voorgeschreven
preparaat\' het bijten althans tijdelijk kon
stopzetten.

Staartbijten bij vleeskalveren kan uiteraard
alleen in groepshuisvesting optreden. Daar
welzijnsvcrbetering een belangrijke drijf-
veer is voor de invoering van groepshuis-
vesting, dienen preventieve maatregelen
tegen staartbijten eleganter te zijn dan de
soms in het buitenland bij vleesstieren ge-
bruikte staartamputatie (3). Bij het ont-
wikkelen van andere preventieve maatre-
gelen zal meer inzicht in de wijze waarop
het staartbijten ontstaat, noodzakelijk zijn.

staartnecrose is nog onvoldoende bekend
om andere dan algemene preventieve en
therapeutische maatregelen aan te geven.

1. Kunz, W. und Vogel, O. Schwanzspitzenentzün-
dung - ein neues Gesundheitsproblem in der Rin-
dermast. Tieränzl. Umschau 1978; 33: 344-53.

2. Bi.sgaard-Madsen, E. Sygdommc i slagtekalver-
produktionen. Epidemiologische undersögelser og
sygdomskontrol i specialiserede slagtekalvebesart-
ninger. Kobenhavn. Thesis, 1984.

3. Lenk, T. Zum Wundinfektionsgeschehen in Bul-
lenmastanlagen mit Laufstallhaltung unter Be-
rücksichtigung prophylaktischer Schwanzampu-
tationen. Mh. Vet. Med. 1981; 36: 699-702.

4. Hünermund, G., Romer, H., Wagenseil, F. und
Albrecht, E. Schwanzspitzennekro.se. Erfahrungs-
bericht des Rindergesundheitsdienstes Südwürttem-
berg. Tierartzl. Umschau 1980; 35; 238-45.

5. Martig, J. und Leuenberger, W. Schwanzspitzen-
nekrose in einem Stierenmastbetrieb der Schweiz.
Schweiz. Arch. Tierheild 1978; 120: 447-53.

6. Putten, G. van. Een onderzoek naar staartbijten
bij mestvarkens. Wageningen, Centrum voor
Landbouwpublikaties cn Landbouwdocumcnta-
tic. Thesis, 1968.

7. Maynard, L. A. and Loosli, B. S. Animal Nutri-
tion. 6e ed. New York etc., McGraw-Hill Book
Comp., 1969.

8. Snoep, J. J. Persoonlijke tncdedeling. Gezond-
heidsdienst voor Dieren te Zwolle, 1985.

9. Schräg, L. (ed.). Gezonde kalveren - gezonde run-
deren. Hengersberg etc., L. Schrobcr, 1981.

Op een vermcerderingsbedrijf met 80 zeugen
(annex een opstartende mesterij) tc S. deden
zich in de periode begin juH-cind augustus 1985
de volgende problemen voor;

— Hoogdrachtige zeugen werden ziek en ver-
toonden anorexie. Ook dieren die minder lang
drachtig waren, werden later ziek.

— De rectaal gemeten temperaturen van zieke
zeugen varieerden van 40- °C-41- °C.

— Zieke dieren vertoonden meestal een rode
rughuid en soms ook donkerrode oren.

— Bij enkele zieke zeugen werden duidelijke
hersenvcrschijnsclcn zoals dwangbcwegingen en
algehele verkramping waargenomen.

— Ongeveer 15 zeugen met anorexie en koorts
verwierpen. Uit deze groep herstelde een enkele
zeug.

— De zieke meestal drachtige zeugen met ge-
noemde verschijnselen stierven binnen 12-24
uur na de eerste ziekteverschijnselen of werden
in een later stadium voor noodslachting afge-
voerd.

— Twee lacterende zeugen werden eveneens
ziek en stierven binnen 24 uur na de eerste ziek-
teverschijnselen. Een aangekochte beer werd
ook ziek maar herstelde.

De plaatselijke dierenartsen, de Gezondheids-
dienst voor Dieren en het CDI stonden vooreen
raadsel.

Een noodenting tegen de ziekte van Aujeszky
was reeds uitgevoerd, maar bleef zondersucces.
Ook een antibioticathcrapie had geen effect.
Histologisch werden door de Gezondheids-
dienst talrijke capillaire bloedingen in vooral
het schorsgcdecltc der hersenen vastgesteld.
Een hartspierbloeding,ccn cystitis cn een darm-
ontsteking werden in dit kader als toevalsbc-
vindingcn beschouwd.

In coupes van dc milt werd door het CDI cry-
throfagic (\'opeten\' van rode bloedcellen) door
macrofagen gezien.

Genoemde histologische beelden zouden op een
auto-immuunziekte kunnen wijzen, waarbij de
immunologische reactiviteit gericht is op an-
tigenen van hct individu zelf. Als oorzaak zou
een combinatie van een genetische predispositie
en een directe oorzaak een rol spelen.

Bij varkens zou de \'trigger\' een influenza- of ccn
mycoplasma-infectie kunnen zijn. Bepaaldean-
tigenen van deze infectieuze agentia zouden op
de oppervlakten van de erythrocyten kunnen
vastkleven, waardoor de erythrofagic door ma-
crofagen verklaard wordt. In wat slepende ge-
vallen zou de milt van zieke zeugen kleiner
worden of zelfs geheel kunnen verdwijnen (milt-
necrose)!

Het desastreuze verloop van de ziekte op voor-
noemd bedrijf bracht de zeugenstapel binnen
twee tnaanden van 80 op 20 zeugen.
Tot begin 1985 werd nooit vreemd, vrouwelijk
fokmateriaal aangekocht. Geitjes werden zelf
gefokt. Beren werden aangekocht.

Een eerder, ander geval speelde in 1982/83 op
een fok-mestbedrijf met 120 zeugen te H.
Nagenoeg alle zeugen waren grauw van kleur en
zieke zeugen vertoonden reumatoïde gewrichts-
aandoeningen o.a. in het tarsaalgewricht, waar-
door het staan zichtbaar pijnlijk was.
Sommige zeugen verwierpen in een later sta-
dium en enkele zeugen stierven. Op sectic werd
o.a. miltnecrose vastgesteld, terwijl in sommige
zeugen kadavers geen milt meer werd terugge-
vonden. Voor het overige werd er op de Ge-
zondheidsdienst geen duidelijk sectiebeeld vast-
gesteld.

De morbiditeit was echter veel lager dan in het
eerste geval, terwijl het ziekteverloop een meer
chronisch karakter had. Sommige dieren wer-
den tweemaal ziek binnen enkele weken.
Na ongeveer 1 jaar was de ziekte klinisch ver-
dwenen zonder ombouw van de zeugenstapel.
In beide beschreven gevallen werden serolo-
gisch alleen hoge gricptiters gevonden. Tegen
influenza werd niet gevaccineerd.
Auto-immuunziekte bij varkens roept nog veel
vragen op.

De grenzen, waartussen het klinisch ziektebeeld
zich kennelijk bewegen kan, zijn nog zeer ruim.
Vooralsnog zijn de morbiditeit, mortaliteit en
duur van dc ziekte op een bedrijf, moeilijk te
voorspellen.

GrilTilhs, 1. R.: Progressive axoiiopathy: an in-
herited netiropathy of Boxer dogs. 1. Further
studies of the chnieal and electrophysiological
features. J. Small Anim Pract. I985;26: 381-92.

Een nieuwe neurologische aandoening bij de
boxer werd in 1980 door dezelfde auteur be-
schreven \'. Deze progressieve axonopathie wordt
verondersteld autosomaal recessief te vererven.
In samenwerking met de Britse rasverenigingen
zijn 15 lijders aan de ziekte onderzocht. Hier-
onder bevonden zich 2 honden uit een nest van
11, voortkomende uit een proefkruising van
twee bekende dragers. Deze twee honden zijn
gedurende 4 jaar vervolgd. De resultaten van
het herhaald uitgevoerde electrofysiologisch
onderzoek werden vergeleken met de bevin-
dingen van normale nestgenoten.
De verschijnselen bestaan aanvankelijk uit een
geringe ataxie van de achterpoten. Deze afwij-
kende locomotie wordt door de eigenaren op-
gemerkt op een leeftijd van 1 tot 7 maanden. De
ataxie neemt in ernst toe in verloop van enkele
maanden. Ataxie van de voorpoten ontstaat bij
patiënten ouder dan 1 jaar. Bij 2 honden die
ouder zijn geworden dan 2 jaar is geen progres-
sie van de verschijnselen gezien tot 4-jarige leef-
tijd (moment van publikatie).
Reeds in een vroeg stadium van de verschijn-
selen zijn bij alle honden, bij het lichamelijk
onderzoek, afwijkingen gevonden van het ze-
nuwstelsel. De kniepeesreflex was beiderzijds
afwezig vanaf de tijd dat de ataxie aanwezig is.
Tevens bleek ccn opvallende hypotonic aanwe-
zig tc zijn in beide achterpoten. De houdings-
reacties waren niet afwijkend lot een leeftijd van
3 a 4 maanden, maar waren afwezig vanaf dc
leeftijd van I jaar. Routine-bepalingen van het
bloed cn het ondezoek van dc cerebrospinale
vloeistof waren niet afwijkend.
Het electroneurografisch onderzoek is afwij-
kend in vergelijking met leeftijdsgenoten van
hetzelfde ras:

1. de motorische zenuwgeleiding is gering ver-
traagd en de amplitude van de geprovoceerde
spieractie potentiaal aanzienlijk verlaagd,

2. de sensibele zenuwgeleidingssncihcid is even-
eens vertraagd met een afname van de am-
plitude van de zenuwactie potentiaal.

Geconcludeerd wordt dat deze electrofysiologi-
sche veranderingen waarschijnlijk veroorzaakt
worden door een onvoldoende uitgroei van de
gemyeliniscerde zenuwvezels met de grootste
diameter - de snelst geleidende vezels. Het elec-
tromyografisch onderzoek is niet afwijkend bij
de honden.

Hoewel op basis van de pathomorfologische
afwijkingen verondersteld wordt dat er primair
sprake is van een axonale aandoening, wordt in
de discussie aangegeven dat de veranderingen
van de myeline schede verantwoordelijk zijn
voor de functionele stoornissen.

Een contaet-dermatitis bij slachtkuikens,
klinische en pathologische verschijnselen.

Green, J, A,, Cracken, R. M., and Evans, R. T.
A contact dermatitis of broilers, clinical and
pathological findings. Avian Pathology 1985;
14: 23-38.

Voor de eerste maal wordt een beschrijving ge-
geven van een contact-dermatitis bij slachtkui-
kens, zoals die sinds 1978 algemeen voorkomt
in Noord-Ierland. Het betreft voornamelijk
Ross en Cobb-dieren. In het begin waren slechts
enkele koppels aangetast. Van deze kuikens was
90% aangetast en werd 50% gedeclasseerd.
Lichte gevallen hadden bruin gekleurde erosies
van de borsthuid, maximaal 2 x 5 cm groot.
Doorgaans waren ook voetzolen en hakken
aangetast. In ernstiger gevallen trad ulceratie
op. De plekken op de borst worden door de
auteur aangeduid als brandblaren (\'breast-
burns\').

De laatste twee jaar zijn vrijwel alle koppels
aangetast ensteeds vaker wordt ulceratie van de
borsthuid waargenomen. De eerste verschijn-
selen worden rond 19 dagen waargenomen en
gaan altijd samen met nat strooisel.
De verschijnselen wijken duidelijk af van de
normale borstblaren, zoals in eerdere publika-
ties beschreven. Histopathologisch wordt een
acute ontsteking van de huid waargenomen met
erosie of ulceratie. Microbiologisch onderzoek
levert een verscheidenheid aan facultatief-pa-
thogene bacteriën en schimmels op, zonder di-
recte relatie met de problemen. Auteur sugge-
reert een complexe ethiologie waarbij strooisel-
kwaliteit, voersamenstelling en bacteriële- of
schimmelinfectics als factoren aangegeven wor-
den.

Jacobs, D. E., Fox, M. T., and Koyo, F. A.
Field evaluations of a method for the chemo-
prophylaxis of parasitic bronchitis in calves.
The Veterinary Record 1985; 116; 492-6.

Deense onderzoekingen hebben aannemelijk
gemaakt dat de volwassen longwormen die in
jonge kalveren aanwezig zijn ongeveer 6 weken
na het uitbrengen een belangrijke rol spelen in
het daaropvolgende patroon van de ziekte. Jör-
gensen stelde op basis van dit gegeven voor om
kalveren \'profylactisch\' te behandelen op 6 en 8
weken na het uitbrengen om daarmede een
tweede generatie longwormen te elimineren.
Om de waarde van een dergelijk systeem te tes-
ten onder Engelse omstandigheden, werd een
proef opgezet met 30 onbesmette kalveren die
gezamenlijk werden geweid op met longworm-
larven besmet weiland gedurende 6 weken.
Daarna werden de dieren verdeeld in twee ge-
lijke groepen waarvan één groep tweemaal werd
ingespoten met Icvamisol (7,5 mg/kg lich. ge-
wicht) met een interval van 2 weken, terwijl de
tweede groep als onbehandelde controlegroep
diende. Beide groepen werden gescheiden door
een strook land van 7 m breed.

Na de eerste maand werden dc kalveren iedere
2-3 weken gewogen en werden faecesmonsters
verzameld. Tevens werden bloedmonsters ge-
nomen voor serum-pepsinogeen-bepaling, ter-
wijl wekelijks grasmonsters werden verzameld
zowel vlakbij de mestflatten als verder daarvan
verwijderd. Wat de klinische verschijnselen be-
treft trad een verschil tussen beide groepen op
tussen de Ilde en 14de week met een hogere
ademhalingsfrequentie in de controlegroep.
Bovendien ging hier de algemene conditie der-
mate achteruit dat tot therapeutische behande-
ling werd besloten na ongeveer 13 weken. Toen
vertoonden de dieren uit de andere groep nog
geen afwijkingen maar dc ademhalingsfrequen-
tie steeg toch in dc 15c week. Uit het onderzoek
van de monsters bleek dat de toegepaste behan-
delingen de uitscheiding van larven niet volledig
heeft onderbonden en hoewel hct duidelijk is
dat de ingreep van de beide behandelingen het
normale verloop van dc infectie heeft verscho-
ven en dat ook de ernst van de verschijnselen
veel milder was, kon het optreden van de ziekte
niet geheel worden voorkomen.
Het gesuggereerde profylactische programma
kan derhalve in de huidige vorm met het ge-
bruikte anthelminticum onder Engelse omstan-
digheden niet worden aanbevolen voor alge-
mene toepassing.

Taylor, S. M., Mallon, T., Elliot, C. I\'., and
Blanchflower. J.; Effect of llucythrinate im-
pregnated ear tags on fly attack in cattle. The
Veterinary Record 1985; I 16; 566-7.

Gebleken is dat de toepassing van oormerken
geïmpregneerd met synthetische pyrethroïden
het aantal vliegen op rundvee kan reduceren.
Afhankelijk van de ernst van de vliegen-overlast
moeten één of twee oormerken worden ge-
bruikt.

In het beschreven onderzoek werd de variatie
van de werkzame stof(nucythrinaat) in het haar
en de daarmede samenhangende invloed op de
Hyclrolhea irritans populaües gemeten. Daartoe
werden drie groepen van 8 kalveren gebruikt
met één of twee oormerken en een controle-
groep zonder oormerken. De vliegen werden
geteld op de kop, dellank en dc poten indien dc
weersomstandigheden dat toelieten en iedere 14
dagen werden vliegen gevangen en gedetermi-
neerd.

Het blijkt dat er een duidelijk verschil is tussen
de concentratie in haarmonsters bij één of twee
oormerken waarbij twee oormerken een meer
evenredige verdeling van de werkzame stof ver-
oorzaakten waarbij de werking ook langduriger
was.

Hoewel ook in deze proef het aantal vliegen zeer
duidelijk werd gereduceerd door de toepassing
van de oormerken bleek tevens dat het effect
veel meer uitgesproken was op het aantal vliegen
op de kop dan op de andere delen van het
lichaam.

In dit verband moet het beschermende effect op
het optreden van zomermastitis met enige re-
serve worden bezien en kan meer effect worden
verwacht van het toepassen van geïmpregneerde
banden om dc staart of de poten.

Richards, D. H.. Hewett, G. R.. Parry, J. M..
and Yeoman, G. H.; Bovine copper-deficiency;
use of copper oxide needles. The Veterinary
Record 1985; 166; 618-9.

Het oraal toedienen van extra koper aan dieren
met kopergebrek of in preventieve zin is niel

altijd succesvol in verband met snelle uitschei-
ding en onvoorspelbare opname. Er zijn ook
milieubezwaren aan te voeren. Vooral dieren in
hun eerste weideperiode en met name zoogkal-
veren groeien onvoldoende indien hun koper-
status onvoldoende of\' marginaal is. Door di-
verse auteurs is het effect van de toediening van
koperoxyde-naalden beschreven. In het onder-
havige onderzoek werd aan 202 in de herfst
geboren vlees/melk-kruislingen voor het in de
weide brengen 24 gram koperoxyde-naalden
toegediend, 132 kregen een injectie met 100 mg
calcium-koper edetaat (Coprin) en 168 dieren
werden niet behandeld. De bloedkopergehalten
van de onderscheiden groepen waren bij de
start: 15,45 mMo1/1, 14,44 /jMol/l en 15,85
/xMol/1. Aan het eind van het weideseizoen, te
weten na 133tot 194dagen weidegang waren de
bloedkopergehalten is in de groep, die koper-
oxyde-naalden kreegtoegediend, op het uitgangs-
niveau gehandhaafd, in de groep die Coprin per
injectie kreeg toegediend en in de controlegroep
gedaald tot onder de normale waarden. Hal-
verwege het weideseizoen was het bloedkoper-
gehalte in de Coprin-groep nog op het uit-
gangsniveau, terwijl het in de controlegroep
reeds een daling van 1,5 juMol/1 vertoonde.
Aan het eind van het weideseizoen werden een
aantal dieren geslacht.

Dc gemiddelde leverkopergehaltes van 19 die-
ren uit de koperoxyde-naaldengroep was 178
ppm, van 14 dieren uit de Copringroep 45 ppm
en van 15 onbehandelde controledieren 42 ppm
(P< 0.005).

De gemiddelde groei van de dieren uit de drie
groepen gedurende de weideperiode was: 102,9
± 1,9 kg, 99,3 ± 3,2 respectievelijk 95,1 ± 2,9
kg. f:>e groei in de groep die koperoxyde-
naalden kreeg toegediend was dus 7,8 kg hoger
dan in de controlegroep (P < 0.05).

Haesebrouck, F., Biront, P.. Pensaert, M. B.,
and Leunen, .1.: Epizootics of respiratory tract
disease in swine in Belgium due to H3N2 in-
lluenza virus and experimental reproduction
of disease. Am. J. Vet. Res. 1985:46: 1926-8.

In België werden in 1984 in 22 epizoötieën van
ademhalingsziekten bij varkens een influenza-
virus geïsoleerd. In 8 gevallen betrof dit het
HjNj-virus.

De klinische verschijnselen kwamen in grote
lijnen overeen: plotseling begin van de ziekte
waarbij een belangrijk deel van de zeugen
koorts vertoonde met meer of minder hoesten,
pompende ademhaling en verminderde eetlust.
De biggen m de zoogperiode bleven vaak kli-
nisch normaal. Abortus werd gezien in de eerste
helft van de dracht en er werden minder vitale
biggen geboren. De ziekte duurde enkele weken.
Sterfte bleef beperkt tot enkele dieren. Dit beeld
komt overeen met dat wat eerder bij H|N| (=
HsW|N|) werd gezien.

Het HjNj-virus vertoont veel overeenkomst
met eerder ge\'isoleerde humane stammen. Met
infectieproeven kon worden aangetoond dat de
gevonden stammen het ziektebeeld konden op-
roepen. Hiermee is dan ook aangetoond dat
H3N2 zich niet minder pathogeen gedraagt dan
de klassieke H,N,.

Geringe wijzigingen in het antigene patroon die
hier zijn gevonden, maken het noodzakelijk
hiermee rekening te houden bij toepassing van
vaccinatie.

Stirnimann J. und Tschudi, P. R.: Beurteilung
der Nierenfunktion bei Muttersauen mit akuter
Harnwegsentzündung. Schw. Arch. Thk. 1985;
127: 575-82.

Ontsteking van de urinewegen is een belangrijke
reden van afvoer van zeugen.
Voor de prognose van deze aandoening is het
belangrijk om de klinische diagnostiek te kun-
nen onderbouwen met laboratoriumgegevens.
Het sediment geeft wel aanwijzingen omtrent
het vóórkomen van genoemde aandoeningen,
maar informeert ons niet over de nierfunctie.
Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van be-
paling van ureum en kreatinine in bloedplasma.
Ook dc clearance heeft veel zeggingskracht
maar kost teveel aan moeite voor onderzoeker
en dier bij een praktijkonderzoek. Bij varkens
treedt uraemie al op bij geringgradige nierinsuf-
ficicntie, daarom voldoet bepaling van ureum
bij deze diersoort dan ook heel goed.
De normaalwaarde ligt rond 6 mmol/1. Bij
waarden van 8-10 trad bij 87% van de dieren
klinisch herstel op. Bij 10-14 was dit 54% en bij
waarden boven 14% herstelde slechts 14%.

Arneth, W. Untersuchungen zur Verteilung von
Azaperon- und Azaperolrückständen im
Schwein. Fleisch Wirtschaft 1985; 65; 950-4.

Het toedienen van geneesmiddelen aan dieren
direct voor het slachten is in Duitsland niet
toegestaan, tenzij er een wachttijd van 5 dagen
in acht wordt genomen. Ondanks deze bepaling
wordt er illegaal Azaperon (Stressnil) toege-
diend aan varkens kort voor het slachten.
Arneth behandelde 2 groepen van ieder 5 var-
kens met 0,4 mg/kg Azaperon en liet de dieren 2
en 4 uur na de behandeling slachten. Met behulp
van gaschromatografie werden in diverse vlees-
monsters (spuitplek, rib, bovenschenkel, dia-
fragma, buik, rugspek en nekspek) en in nier,
lever, bloed en urine het gehalte aan Azaperon
en de metaboliet Azaperol bepaald.
In alle onderzochte weefsels werden residuen
gevonden. Afgezien van de injectieplaats werden
in de nieren de hoogste concentraties gevonden.
Deze bevinding stemt redelijk overeen met de
onderzoekresultaten van het RIVM uit 1978. In
de nieren van de varkens die 2 uur na het injice-
ren geslacht werden, werd 50 ppb Azaperon en
200 ppb Azaperol gevonden. Na 4 uur waren
deze getallen 30 ppb respectievelijk 130 ppb.
Ook in de andere weefsels bleek de residucon-
centratie na 4 uur ca de helft van die na 2 uur.
Hieruit en uit het onderzoek van de urine valt te
concluderen dat Azaperon, respectievelijk Aza-
perol, tamelijk snel uitgescheiden wordt. Niet-
temin bleef Azaperon/Azaperol tot 3 dagen na
injectie aantoonbaar.

(Helaas gaat Arneth niet op de volksgezond-
heidsaspecten van Azaperon in; Ref.)

Voor de mechanische zuivering in de vleessector
waren de volgende systemen aanwezig; vervan-
gers, bezinktanks en zeven. Deze systemen
dienen om drijvende vaste stoffen, zwevende
vaste stoffen, bezinkende vaste stoffen en opge-
loste stoffen te verwijderen. Een bezinktank kan
tot een reductie van 20 ä 30% reductie van de
vervuilingsgraad leiden. Om verschillende re-
denen is de bezinktank economisch gezien on-
aantrekkelijk.

De in de jaren 1970 geïntroduceerde zeefvet-
vangmethode geeft een reductie van de vervui-
ling van gemiddeld 15%. De zeefrest van deze
methode is veel goedkoper af te zetten dan het
residu van de bezinktank.
Tegenwoordig wordt een combinatie van zeven,
zandvang en llotatietechniek als een optimaal
mechanisch zuiveringsproces gezien. De voor
de flotatie benodigde lucht kan op diverse wij-
zen in de vloeistof gebracht worden. Een met
succes in onder andere slachthuisafvalwater
toegepaste methode is \'dissolved air\' flotatie.
Bij deze methode wordt onder hoge druk lucht
in de vloeistof opgelost die dan onder atmosfe-
rische omstandigheden vrij snel vrijkomt.
Flotatie geeft een aanzienlijke reductie van het
aantal i.e. namelijk 40, 30, 29 en 28% voor
respectievelijk varkens-, runder- en pluimvee-
slachterijen en vleeswarenbedrijven. De reduc-
tie van het Chemisch Zuurstof Verbruik (CZV)
is navenant. Bij deze resultaten moet vermeld
worden dat de darmwasserijen meevervuilden
met uitzondering van het darmslijm. De kos-
tenbesparing van de huidige methode is aan-
zienlijk. Voor een bedrijf met ca 300.000 var-
kensslachtingen per jaar is er een besparing van
de milieubelasting van ca 175.000 gulden moge-
lijk.

Rispens, A. Nieuwe aanpak mechanische voor-
zuivering van slachthuis en aanverwant afval-
water. HjO, 1985; 18 (24): 514-8.

Lehrbuch der Veterinär-Anatomie, Band III
Die grosse Versorgungs- und Steuerungs-
systeme

( VUB („isla Y nsc her Verlag. Jena 19Hß. Vierie A iiflage.
604 p. cn 226 Hg.)

In dit deel wordt in 300 pagina\'s een zeer traditionele
en gedetailleerde beschrijving gegeven van het circula-
tiesysteem. Opvallend is dat zeer veel zaken die nau-
welijks praktische relevantie hebben, zeer uitvoerig
worden beschreven; de behandeling van de coronair-
circulatic is hiervan een sprekend voorbeeld.
Dc volgorde en de benadrukking waarin de diverse
diersoorten worden besproken, is eveneens traditio-
neel eerst paard - rund(en kleine herkauwers)- varken
- hond - konijn. De kat krijgt in dit deel nauwelijks
aandacht. De toevoeging konijn doet wat kunstmatig
aan. Met name de illustratie in dc paragrafen over het
konijn zijn qua stijlen kwaliteit minder dan de andere
illustraties.

De behandeling van de venen is nodeloos gedetail-
leerd. Opvallend is dat functionele aspecten van mor-
fologische structuren niet of nauwelijks aan bod
komen. Zo ontbreekt een behandeling van de circula-
tie op orgaan niveau, een gebied waarop de laatste
jaren veel ontwikkelingen hebben plaatsgevonden.
Ook de explosieve ontwikkeling op het gebied van de
functionele morfologie van de lymfoïde organen
krijgt nauwelijks aandacht, terwijl wel gedetailleerde
beschrijvingen worden gegeven van de thymus en de
diverse lymfeknopen van de behandelde huisdieren.
Het tweede grote hoofdstuk (160 pagina\'s) handelt
over het zenuwstelsel. Na een korte inleiding en een
bespreking van de omhullende structuren worden eerst
het ruggemerg en de ruggemcrgszenuwen behandeld.
Vervolgens komt het autonome zenuwstelsel aan bod,
waarna ccn behandeling volgt van de hersenen van
rostraal naar caudaal. Tot slot worden de kopzenu-
wen van caudaal naar rostraal besproken.
Over het algemeen valt in dit hoofdstuk dc gedetail-
leerde beschrijving op, die weliswaar accuraat is,
maar die qua didacti.sche opzet onvoldoende is.
In de drie kleinere hoofdstukken over hormonale
klieren, zintuigen en intcgumentum wordt de benade-
ring die in de eerste twee hoofdstukken is gevolgd,
doorgezet. Alleen is er nu ook enige aandacht voor de
kat. De functionele aspecten komen ook niet of nau-
welijks aan bod.

Samenvattend, een zeer traditioneel anatomieboek,
dat voorstudenten onnodig veel detail bevat en in een
moeilijk verteerbare stijl is geschreven. 1 let enige po-
sitieve dat over dit bock kan worden gezegd is dat het
zeer redelijk van prijs is. Als studieboek kan ik het niet
aanbevelen.

Een duidelijk doseringsschema bij elk voor-
geschreven medicijn is een eis, die aan de afleve-
rende dierenarts gesteld mag worden.
Echter, gemakkelijk is dat niet. Wij hebben im-
mers altijd haast en \'ajiouwen\' snapt iedereen
toch, die weleens een krant leest!
Hebt u ook van die patiiïntenkaarten, waarop
heel ongemerkt een rijtje ontstaat met als enige
verschil de data van allevering van hetzelfde
medicijn (of ben ik dan tóch de enige)?
Gebruik bekend zal de assistente op het pille-
zakje gezet hebben.....

Enfin, omdat wij haast hebben, werken wij
graag met afkortingen. Dat Amerikanen daarin
ver gaan, wisten we wel. Daar nu heb ik grote
problemen mee.

Voor het opzoeken van minder bekende dose-
ringen kom ik vaak in de Amerikaanse litera-
tuur terecht en vind dan bijvoorbeeld (stof-
naam) 2-3 mg/kg bid, sid, tid of qid PO. Ook
kan men vinden: 2 mg/kg q8h PO (of q3d of
qöwk).

Ettinger noch Kirk geven ergens aan, van welke
woorden dit alles afkortingen zijn en laten al-
thans mij zitten met de betekenis ervan, al heb ik
mijn vermoedens. Ik ben bang, dat het bij velen
van ons niet anders is.

Als we dan al voor onszèlf duidelijkheid heb-
ben, dan is dat nog niet bij voorbaat het geval bij
dc gebruiker van het medicijn, want men ver-
staat onder afbouwen niet allemaal hetzelfde en
om de dag is niet hetzelfde als om de andere dag
als men A. Sassen\'s artikel leest in Onze Taal
1985:54 (12): 157.

Hier gaat het om: \'Hoe vaak is om het uur\'?
Men verstaat daaronder lx per uur of lx per 2
uur, waarbij sommigen nog onderscheid maken
tussen om het uur en om het andere uur. Het
eerste betekent dan lx per uur en het tweede lx
per 2 uur. Sassen vindt, dat om het uur betekent:
lx per uur en constateert, dat dc duidelijkheid
voor het publiek niet bepaald ondubbelzinnig
is.

Wie weet, heeft qidmci dit laatste veel te maken
en is dat voor Amerikanen wel een duidelijke
wijze van noteren.

De stichting.lubileumfonds der Veeartsenijkun-
dige Hogeschool 1921 kent met tussentijden van
ongeveer vijfjaar prijzen toe aan dierenartsen
die zich in de achterliggende Jaren op bijzondere
wijze verdienstelijk hebben gemaakt voor de
diergeneeskunde. Hct Jubileumfonds wordt be-
heerd door de gezamenlijke hoogleraren in de
Diergeneeskunde.

Dit College besloot in 1985 de "Schornagel
Legpenning\' (voor een dierenarts, die een belang-
rijke staat van dienst achter de rug heeft) toe te
kennen aan prof. dr. dr. h.c. C. H. W. de Bois,
inmiddels oud-hoogleraar in de Veterinaire Ver-
loskunde, Gynaecologie en KI van de Faculteit
der Diergeneeskunde.

De \'Schimmel-Viruly prijs\', zijnde ccn bedrag
van ƒ 10.000.— (bestemd voor een veelbelo-
vende jonge onderzoeker) werd toegekend aan
dr. A. D. IVI. E. Osterhaus, wetenschappelijk
medewerker bij het Rijksinstituut voor de Volks-
gezondheid en Milieuhygiëne en belast met de
leiding van hct virologisch onderzoek.
De uitreiking van de prijzen geschiedde door de
Staatssecretaris voor Landbouv\\ en Visserij,
Zijne Excellentie de heer A. Ploeg en vond
plaats op 20 november 1985. Prof. dr..). Bouw
schetste in een inleidend betoog de achter-
gronden van beide prijzen. De argumenten die
hebben geleid lot het toekennen van de prijzen
werden toegelicht door de op de betreffende
vakgebieden deskundige leden van hel .lubi-
leumfonds, prof. dr. A.H. Willemse cn prof. dr.
M.C. Horzinek. Het doet de redaktie genoegen
de teksten van de verschillende toespraken on-
derstaand integraal weer te kunnen geven.

Het bestuur van de Stichting Jubileumfonds is
verheugd u in deze bijeenkomst in zo groten
getale welkom te mogen heten. Een bijeenkomst
die is belegd ter gelegenheid van dc erkenning
van de wetenschappelijke verdiensten van een
tweetal dierenartsen, prof De Bois cn dr. Os-
terhaus.

Zeer in hct bijzonder heten wij dc heer Ploeg
als Staatssecretaris van Landbouw en Visserij in
ons tnidden welkom. Uw belangstelling voor
ons vakgebied is ons bekend. Deze belangstel-
ling wordt door ons in hoge mate gewaardeerd.
Bovendien vinden wij het prettig u in ons
midden te hebben.

Ook de prijswinnaars prof De Bois en dr. Os-
terhaus met hun echtgenotes en familieleden
heten wij gaarne in het bijzonder welkom. Aan
deze prijswinnaars zal deze middag verder nog
voldoende aandacht worden besteed.
Wij verheugen ons ook prof Van Ginkel als lid
van het College van Bestuur van onze Universi-
teit welkom te mogen heten. De leden van het
College van Bestuur geven regelmatig blijk van
hun belangstelling voor activiteiten op het ge-
bied van de Diergeneeskunde. Wij stellen dat op
hoge prijs maar wij hebben ook het gevoel dat
deze College van Bestuur-leden graag bij ons
zijn. U bent kortgeleden als CvB-lid in functie
getreden en wij hopen ook dat u zich binnen
afzienbare tijd onder ons op uw gemak zult
voelen.

Prof Van den Bergh kan ik niet bijzonder wel-
kom heten. Hij is lid van het Jubileumfonds.
Weliswaar een illuster lid maar niettemin een
gewoon lid. Ik volsta daarom met dc dekaan
van de Faculteit der Diergeneeskunde hier wel-
kom te heten.

Er freut uns sehr auch Gäste vom Ausland zu
sehen. Wir sind sehr glücklich Herrn Prof Gru-
ncrt der I\'ierärztlichc Hochschule aus Hanno-
ver als Freund und Kollege des Herrn Prof De
Bois begrüssen zu können.
Also Prof Arthur from Bristol is welcomed
here. We highly appreciate your participation in
this honoration of your friend and colleague
Prof Dc Bois.

Ook uit België hebben wij berichten ontvangen.
Ter gelegenheid van deze dag is een uitvoerige
briefwisseling gevoerd met prof Vandeplasschc
uit Gent. Prof Vandeplasschc is eredoctor van
onze Faculteit in het vakgebied van prof Dc
Bois. Zeer lot zijn spijt was prof Vandeplasschc
verhinderd deze middag bij ons te zijn wegens
een verblijf in hct Verre Oosten. In één zijner
brieven schrijft hij o.m.: \'Prof. Dc Bois is ccn
zeergroot professorgewecst. Dc onderscheiding
die hem vandaag, 20 november 1985, te beurt
valt heeft hij werkelijk meer dan verdiend cn we
juichen die uitverkiezing van prof De Bois door
hel College van dc Facultcilsprofcssorcn vol-
mondig toe en sluiten ons daarbij met hart ecn
geest aan.\'

Ook de leermeester en voorganger van prof Dc
Bois, de oud-hoogleraar Van der Kaay, zou

graag deze gebeurtenis hebben meegemaakt. Er
is veel gewikt en gewogen maar tenslotte is toch
gemeend dat het deelnemen aan deze bijeen-
komst teveel zou worden voor prof. Van der
Kaay.

Natuurlijk zijn er veel meer mensen die bij deze
gelegenheid in het bijzonder of zelfs zeer in het
bijzonder welkom geheten behoren te worden.
Ik hoop evenwel dat u het mij niet euvel duidt
dat ik nu volsta met de uitspraak dat allen die
door hun aanwezigheid hier blijk geven van hun
instemming met de erkenning van de verdien-
sten van deze prijswinnaars hartelijk welkom
zijn.

De Universiteiten beleven een periode van be-
zuiniging en versobering. Wij allen weten dat.
Het Bestuur van het Jubileumfonds is evenwel
in de afgelopen dagen op bijzondere wijze op
deze feiten gedrukt. Voor het vervaardigen van
de uitnodigingskaarten die u voor deze gelegen-
heid hebt ontvangen dienden wij ons te wenden
tot de instanties die met de voorlichting van de
universiteit zijn belast. Op overtuigende wijze
hebben zij uitdrukking gegeven aan dc versobe-
ring die over ons gekomen is. De kwaliteit van
het gebruikte papier en van de soort van de
letters geven reeds duidelijk uitdrukking aan
deze versobering. Maar de bezuiniging is verder
gegaan. Ook het aantal letters van de door ons
aangeboden tekst is ingekrompen. Uit de titula-
tuur die wij meenden nodig te hebben om uit-
drukking te geven aan de wetenschappelijke
kwaliteiten van prof. De Bois is een tweetal
letters weggelaten. Wij betreuren dat tnaar wij
hopen in het verdere verloop van deze middag
duidelijk te maken dat wij niettemin in staat zijn
onze feesten op correcte wijze te vieren.
Mij is dc taak opgedragen de achtergronden te
schetsen die hebben geleid tot het besluit de
prijzen aan de heren De Bois en Osterhaus toe tc
kennen. Voor dat doel moeten wij terug naar dc
geschiedenis. Er is een uitspraak die zegt dat een
volk pas een volk is als het ecn geschiedenis
heeft. Als deze uitspraak waar is dan vormen zij
die zich met de Diergeneeskunde bezighouden
tnet elkaar een volk want wij hebben met elkaar
een geschiedenis. Die geschiedenis voert ons
terug tot dc Veeartsenijschool, later Veeartsenij-
kundige Hogeschool. Reeds aan de Veeartsenij-
school is de mogelijkheid geopend legaten na te
laten voor dierenartsen die zich op bijzondere
wijze voor hun vakgebied verdienstelijk hebben
gemaakt. Prof. Schornagel, oud-hoogleraar in
de ziektekunde heeft een legaat nagelaten dat de
mogelijkheid bood om éénmaal per vijfjaareen
legpenning in edelmetaal te laten smeden voor
een dierenarts die zich in bijzondere mate ver-
dienstelijk heeft getnaakt voor de Diergenees-
kunde.

Door mevrouw Schimmel-Viruly, de weduwe
van dr. Schimmel is een legaat nagelaten waar-
mee dc mogelijkheid is geboden om, eveneens
periodiek, een bedrag van ƒ 10.000,— ter be-
schikking te stellen van een jonge en veelbelo-
vende onderzoeker. De toekenning van de prij-
zen is opgedragen aan de Leraren, later Hoog-
leraren in de Veeartsenijkunde.

Sindsdien is er veel veranderd. Ook de verant-
woordelijkheden voorde Hoogleraren zijn ver-
anderd. Wij hebben evenwel gemeend dat de
geschiedenis der diergeneeskunde niet verkracht
behoorde te worden en dat voortgegaan diende
te worden op de opgebouwde tradities. Er is
daarom een Stichting Jubileumfonds in het
leven geroepen waarvan de Hoogleraren in de
Diergeneeskunde lid zijn. Dit College van Hoog-
leraren komt eenmaal per maand bijeen. Meest-
al om wetenschappelijke informatie uit te wis-
selen, maar eenmaal in de 4 a 5 jaar bezinnen wij
ons op de vraag óf en aan wie prijzen voor
wetenschappelijke verdiensten op diergenees-
kundig gebied toegekend kunnen worden. Dat
is ook in de achterliggende maanden gebeurd.
Wij zijn daarvoor driemaal bijeengekomen en
hebben ons cr uitvoerig en democratisch mee
bezig gehouden. Wij zijn daarbij zelfs zover ge-
gaan dat op ecn bepaald moincnt werd voorzien
dat ruitn 1800 vellen papier bedrukt moesten
worden om tot een verantwoorde besluitvor-
ming tc komen. Dat leek te ver te gaan. Ten-
slotte zijn ook wij ons bewust van de noodzaak
tot bezuiniging. Die bezuiniging gaat bij ons
zelfs zo ver dat ze niet beperkt blijtt tot zaken
van onderwijs en onderzoek. Wij bezuinigen
zelfs op onze democratische principes. Ik hoop,
mijnheer Ploeg, dat u ter gelegener tijd in staat
zult zijn deze boodschap nog eens een keer aan
de heer Deetman over te brengen. Met elkaar
hebben wij tenslotte een weg gevonden die het
mogelijk maakte met aanzienlijk minder blad-
zijden papier toch een 45-tal hoogleraren in
staat tc stellen een 40-tal bladzijden tekst te
bestuderen. De tekst bestond hoofdzakelijk uit
literatuurlijsten en hoewel wij op een bepaald
moment hebben vastgesteld dat er feitelijk een
handleiding geschreven behoorde te worden
voor het lezen van deze lijsten hebben wij ge-
meend daarvan af te moeten zien. Wij zijn gaan
besluiten. Op democratische wijze. Het is een
ongewoon besluit geworden.
Wij nemen vaker besluiten aan de Faculteit der
Diergeneeskunde en wij doen dat altijd demo-
cratisch. Dat wil zeggen dat wij cr veel belang-
hebbenden en betrokkenen bij betrekken. Dat
betekent dat het besluit een steeds grotere om-
vang krijgt; dat er bijstellingen worden gemaakt
en voorwaarden worden gesteld, dat het geheel
tenslotte zeer complex en ondoorzichtig wordt.

dat wij er ons geweldig over gaan opwinden en
er door in verwarring geraken. Als het zover is
gekomen nemen wij dan dat besluit. Daarna
volgt dan de periode die er ligt tussen het nemen
van het besluit en de uitvoering ervan. In die
periode gebeurt er dan een en ander. Steeds
meer mensen beginnen zich in die periode af te
vragen of het wel een goed besluit was. Of we het
er niet eerder beroerder dan beter mee hebben
gemaakt. De kreet \'waren wij er maar nooit aan
begonnen\' wordt steeds vaker gehoord. Het be-
sluit is evenwel niet meer te keren. Het is groot
en log geworden en het komt over ons heen. De
meesten laten zich door de gevolgen daarvan
overspoelen of meespoelen. Een enkele verzet
zich er nog wel eens tegen en meent te moeten
opkomen voor het behoud van de kwaliteit van
onderwijs en onderzoek of kliniekbeheer. De
praktijk heeft uitgewezen dat zij die menen zich
te moeten verzetten er wellicht het beste aan
doen een goed heenkomen te zoeken.
Met het door het Jubileumfonds genomen be-
sluit is iets bijzonders gaande. Het is anders dan
wij gewoon zijn, want bij dit besluit dat toch
ook op democratische wijze is genomen, is het
anders gegaan dan gebruikelijk is. Steeds meer
mensen zijn vroeger of later tot de conclusie
gekomen dat er ditmaal een werkelijk goed be-
sluit genomen was. Op dit moment kan ik u,
mijne heren prijswinnaars, mededelen dat deze
besluiten door een grote meerderheid van de
facultaire gemeenschap worden gedragen. De
achtergronden die tot deze besluiten hebben ge-
leid zullen achtereenvolgens door prof Wil-
lemse en prof Horzinek worden toegelicht.

Op 29 november 1965 aanvaardde professor De
Bois het ambt van hoogleraar in de Veterinaire
Verloskunde, Gynaecologie en Kl.
Hedenmiddag, bijna exact 20 jaar later, zijn wij
bijeen om onze erkentelijkheid te betuigen voor
de grote verdiensten die hij heeft gehad voor de
ontwikkeling van zijn vakgebied, zowel op na-
tionaal als internationaal niveau. Ik heb het
voorrecht gehad om een groot deel van zijn
carrière van nabij te mogen meemaken en ik zal
trachten, in de korte spanne tijds mij gegund, u
te schilderen welke ontwikkelingen binnen het
vakgebied onder zijn bezielende leiding tot
stand zijn gekomen; ontwikkelingen die hebben
geleid tot een erkenning van de \'Utrechtse
School\' tot ver over onze grenzen.
Op het terrein van de obstetric had de kliniek
onder leiding van zijn voorganger, professor
Van der Kaay, reeds een grote reputatie opge-
bouwd. Het obstetrisch onderwijs, zoals dat in
Utrecht werd gegeven, stond zeer hoog aange-
schreven. Het was de taak van De Bois de kwali-
teit van dit onderwijs te handhaven en waar
mogelijk te verbeteren.

Hij heeft ingezien dat het beschikken over een
gedegen handvaardigheid een essentiele voor-
waarde is om de jong afgestudeerde voldoende
zelfvertrouwen te bieden om een moeilijke ob-
stetrische handeling als de foetotomie lege artis
uit te voeren.

Door de aankoop van onderwijsrunderen wordt
de student de gelegenheid geboden om, na een
degelijke theoretische achtergrond aangevuld
met het verloskundeprakticum, deze obstetri-
sche behandeling met een grote mate van zelf-
standigheid te verrichten. Dankzij dit onderwijs
staat de Nederlandse dierenarts als obstetricus
hoog aangeschreven.

Het moet ongetwijfeld grote voldoening geven
dat een samen met zijn Amerikaanse collega en
vriend, professor Bierschwal, geschreven boek
over de indicaties en de techniek van de foeto-
tomie reeds jaren in het onderwijsprogramma
van verschillende \'veterinary schools\' in de Ver-
enigde Staten is opgenomen.
Maar l^e Bois is niet alleen een obstetricus in
hart en nieren, hij is tevens een wetenschapper
met grote belangstelling voor en een uitgebreide
kennis op het totale gebied van de dierlijke
voortplanting. Reeds in zijn inaugurele rede
wees hij er op dat de veterinaire verloskunde en
gynaecologie meer omvat dan die naamgeving
doet vermoeden. Hij gaf de voorkeur aan de
benaming \'Verloskunde en Biologie cn Patho-
logie van de Voortplanting\' en gaf daarmee te-
gelijkertijd de richting aan die het onderwijs en
het onderzoek binnen de kliniek onder zijn
leiding zou gaan doormaken. Overtuigd van de
onschatbare bijdrage die, voor hct uitvoeren
van deze taak, geleverd zou kunnen worden
vanuit andere wetenschappelijke disciplines,
nam hij in zijn staf biologen en biochemici op.
Hij koos bewust voor een organisatie binnen
zijn kliniek waarin een aantal van zijn tnede-
werkers een belangrijk deel van hun tijd konden
besteden aan het verrichten van wetenschappe-
lijk onderzoek. Een keuze dic niet altijd door
een ieder werd begrepen, maar die noodzakelijk
bleek om binnen een kliniek, die mede tot taak
heeft op de meest ontnogelijke tijden verlos-
kundige patiënten te behandelen, ccn degelijke
wetenschappelijke basis te fortneren, waarvan
later menig onderzoek heeft kunnen profiteren.
Het tot stand brengen van de in veterinaire ver-
loskundige klinieken vrij unieke situatie van een
uitgebalanceerd samengaan van vaak vrij fun-

damenteel onderzoek en een degelijke klinische
vorming, is mijns inziens één van de grootste
verdiensten van De Bois.

Ook in het buitenland is dit niet onopgemerkt
gebleven. De waardering die men daar toonde
voor deze door De Bois opgezette organisatie-
vorm was, naast zijn andere activiteiten op zijn
vakgebied, één van de belangrijkste redenen op
grond waarvan hem in 1978 door de \'Tierärzt-
liche Hochschule\' te Hannover, een eredocto-
raat werd verleend. Wij zijn daarom des te meer
verheugd dat zijn collega en tevens dekaan van
de \'Tierärztliche Hochschule\' in ons midden is.
Maar ook in andere delen van de wereld bleken
vele vakgenoten nieuwsgierig naar het functio-
neren en naar de mogelijkheden die een derge-
lijke opzet biedt, getuige het grote aantal be-
zoeken dat aan de kliniek werd gebracht, veelal
in de vorm van \'sabbatical leaves\'.
Dat in de VS zijn verdiensten voor het onderwijs
en het onderzoek op het gebied van de dierlijke
voortplanting hoog staan aangeschreven, moge
tevens blijken uitzijn benoeming tot \'Honorary
Diplomate\' of\'the American Society for \'f hereo-
genologists\'.

Zijn grote belangstelling voor het wetenschap-
pelijk onderzoek, cn zijn stimulerende activitei-
ten op dit terrein, blijken niet alleen uit het feit
dat hij, in tegenstelling tot wat de tekst op deze
uitnodiging voor deze middag doet vermoeden,
zelf in 1961 promoveerde op een onderzoek
over de endometritis bij het rund, maar vooral
later door de begeleiding van een groot aantal
promovendi. In de 19 jaren van zijn actieve
carrière als hoogleraar trad hij 17 maal als pro-
motor op en daarvan liefst 12 maal voor mede-
werkers van zijn eigen kliniek. Recentelijk ver-
vulde hij een gast-promotorschap aan de Uni-
versiteit van Uppsala.

Reeds 20 jaar geleden pleitte Dc Bois voor meer
aandacht voor de preventie van ziekteproble-
men in het algemeen en voor voortplantings-
; problemen in het bijzonder. In zijn inaugurele
j rede wijst hij er al op dat de preventieve controle
van het geslachtsapparaat van dieren die voor
de fokkerij zijn bestemd een steeds belangrijker
plaats zal gaan innemen.
Niets is minder waar gebleken: het op zijn initia-
tief en onder zijn leiding door dr. Dc Kruif
ontwikkelde programma voor de begeleiding
van de voortplanting op melkveebedrijven
wordt heden ten dagen alom in de praktijk toe-
gepast en vormde dc basis voor het ontstaan van
een totaal bedrijfsbegeleidingsprogramma,
waarin ook andere disciplines zijn opgenomen.
Dames en heren, we hebben reeds geconstateerd
dat De Bois veel buitenlandse contacten had,
5 maar het meest intensief zijn uiteraard die con-
f tacten geweest die hij het minst ver hoefde te

zoeken. Ik doel hierbij op de vriendschap die er
bestaat, en niet alleen tussen de hoogleraren,
maar tussen een ieder verbonden aan de Kliniek
voor Verloskunde, Gynaecologie en Kl te
Utrecht en de Kliniek voor Voortplanting en
Verloskunde van de Rijksuniversiteit te Gent.
Het zal u duidelijk zijn dat het prof. Vandeplas-
sche en ons uitermate spijt, dat hij wegens ver-
blijf in een ander werelddeel, hier niet aanwezig
kon zijn. Ik wil besluiten met het, uiteraard met
zijn toestemming, citeren van een alinea uit de
brief die prof. Vandeplassche richtte aan de se-
cretaris van de Stichting .lubileumfonds. Hij
schrijft daarin: \'Naast de geest van de Stichting
mag gezegd worden dat prof. De Bois zich op
gans bijzondere wijze heeft verdienstelijk ge-
maakt voorde Diergeneeskunde in al haar gele-
dingen, inclusief in het versterken van de grote
faam die de Faculteit der Diergeneeskunde te
Utrecht overal in de veterinaire wereld geniet.
Wanneer onze Gentse groep van een bezoek of
studiedag in Utrecht naar Gent terugreisde,
werd meer dan eens onze appreciatie voor zijn
werk samengevat in het korte zinnetje: prof. De
Bois, dat is toch een formidabele man\'.
En dat zijn wij volledig met hem eens.

Dr. Osterhaus begon zijn studie diergenee,s-
kunde in 1967 aan de Faculteit der Diergenees-
kunde in Utrecht. Als men zijn wetenschappe-
lijke ontwikkeling retrospectief bekijkt waren er
al vroeg aanwijzingen voor zijn prestatiegericht-
heid: in 1969 haalde hij het kandidaatsexamen
en in 197,^ het doctoraal examen cum laude.
Ook voor het dierenartsexamen in 1974 slaagde
hij met genoegen. Hij was daarna verbonden
aan de Vakgroep Virologie waar hij een onder-
werp uit de Kleine Huisdierenvirologie bewerk-
te: de identificering, vermeerdering en epide-
miologie van het feline infectieuze peritonitis
virus. In de loop van dit onderzoek dat in 1978
tot zijn promotie tot doctor in de diergenees-
kunde leidde, stortte hij zich met hetzelfde en-
thousiasme ook op onderwerpen die links en
rechts van zijn weg lagen. Dit leidde tot de eerste
karakterisering van een papilloomvirus bij vo-
gels, tot de bestudering van neutralisatie en
versterking van infcctiositeit bij het roodziekte-
virus van snoekbroed, de bepaling van antivi-
rale antilichamen in paardesera en onderzoek
over het hondeparvovirus.

Sinds 1978 is dr. Osterhaus verbonden aan het
Rijksinstituut voor de Volksgezondheid en Mi-
lieuhygiëne waar hij verschillende functies uit-
oefent. Als hoofd van de sectie dierlijke virus-
sen, bewerkt hij de klinische virologie van
labarotoriumproefdieren waar de ontdekking
van het Hantaanvirus in ratten, dat ook bij de
mens levensbedreigende infecties kan veroor-
zaken, een bijzondere betekenis heeft. De isola-
tie en gedeeltelijke karakterisering van een her-
pesvirus van zeehonden kan nauwelijks als een
bijdrage op dit gebied worden aangemerkt, zij
toont echter de onverminderde interesse van de
laureaat in de virologische bloemetjes die links
en rechts van de hoofdweg staan.
Als vervangend hoofd van de afdeling controle
virusvaccins heeft dr. Osterhaus in de afgelopen
jaren onder meer de humorale en celgebonden
immuniteit tegen hondsdolheid virus (na enting
met geïnactiveerd vaccin) bestudeerd, de regu-
latie van antilichaamproduktie tegen poliovirus
door perifere bloedlymfocyten (een proefdier-
vervangende methode) en de ontwikkeling van
subunit vaccin (ISCOM technologie).
Zijn derde taak als hoofd van de afdeling mono-
clonale antilichamen is de produktie van hy-
bridoma\'a ten behoeve van andere werkgroe-
pen, het ontwikkelen van humane monoclonale
antilichamen, de toepassing van monoclonale
preparaten voor epidemiologische, diagnosti-
sche, virologische, therapeutische en vaccinatie-
doeleinden alsmede de bestudering van anti-
idiotypische antilichamen voor immunisatie.
I3e plannen voor dc nabije toekomst van dr.
Osterhaus behelsen het oprichten van een labo-
ratorium voor immuunbiologie waar hij, in sa-
menwerking met dr. Uytdenhaag, problemen
van antigeenpresentatie — ook voor recombi-
nant DNA produkten — zou willen bewerken.
Ook ten opzichte van de commercialisering van
experimenteel onderzoek staat dr. Osterhaus
niet afwijzend. Hij vindt dat de door kennis
exploitatie verworven fondsen terug naar het
onderzoek moeten stromen.

Een laudatio van een wetenschapper zou niet
volledig zijn als men niet probeerde om ook
persoonlijke en typologische kenmerken aan te
dragen. In zijn boek \'The art of the Soluble\'
heeft de Nobelprijswinnaar Peter Medawar de
wetenschapper als volgt gekarakteriseerd: \'Scien-
tists are people of very dissimilar temperaments
doing different things in very different ways.
Among scientists are collectors, classifyers and
compulsive tidiers-up. Many are detectives by
temperament and many are explorers. Some are
artists and other artisans. Thcc are poet scien-
tists and philosopher scientists and even a few
mystics\'. Ab Osterhaus heeft iets van een \'collec-
tor\' en \'classifyer" maar hij etaleert zijn vin-
dingen op een actieve en extrovertc manier.
Sinds 1974 staat hij op ongeveer 80 publikaties,
niet gerekend de voordrachten die hij op een
levendige en aanschouwelijke manier presen-
teert. Hij is geen werkpaard dat met gelijkma-
tige snelheid de ploeg trekt; hij houdt eerder van
korte snelle spurts. Als men zijn werkstijl, zijn
veelvuldige samenwerkingsverbanden binnen
en buiten Nederland en zijn interesse voor de
bonte wereld van de meer exotische virologie
beschouwd wordt men eerder tot de vergelijking
met een jongleur, een goochelaar genoopt die
vele bonte balletjes tegelijkertijd in de lucht wil
houden. Laten we maar zeggen, hij is een jong-
leur in een Romeinse strijdwagen.
Met deze hopelijk voldoende vleiende opmer-
kingen wil ik mijn laudatio sluiten.

Staatssecretaris Ploeg onderstreept
de betekenis van het diergeneeskun-
dige onderzoek

Geacht bestuur van de Stichting Jubileunifonds,
geachte prof. dr. C. H. W. de Bois en dr. A. D. M.
E. Osterhaus, Dames en Eieren,

De uitreiking van de \'Prof. dr. H. J. Schornagel-
prijs\' en de \'Schimmel-Viruly prijs\' is altijd een
gebeurtenis van betekenis in de wereld van dc
diergeneeskunde.

Dat komt niet alleen door de frequentie waar-
mee het gebeurt, namelijk slechts éénmaal in de
vijf jaar. Maar ook omdat daardoor bepaalde
verdienstelijke ontwikkelingen in het dierge-
neeskundig onderzoek nadrukkelijk voor hel
voetlicht worden gehaald.

Daarmee komt het diergeneeskundige onder-
zoek als geheel ook in het volle licht van dc
schijnwerper te staan. Dit onderzoek levert een
belangrijke bijdrage aan vooral de kwaliteit van
de dierlijke produktie in de Nederlandse land-
bouw. Ik heb dan ook met genoegen de uitno-
diging aanvaard om de prijzen aan de gelau-
werde onderzoekers uit te reiken.

Ik behoef in dit gezelschap niet uitputtend in te
gaan op de omvang, de reikwijdte en de beteke-
nis van het diergeneeskundige onderzoek. Ook
ben ik ontslagen van de plicht de verdiensten
van beide prijswinnaars breed uit te meten. De
twee voorafgaande sprekers hebben dat op zeer
deskundige wijze gedaan.

Ik zou du-S kunnen volstaan met het uitreiken
van de erepenning en hel overhandigen van de
geldprijs. Aan mijn waardering voor de presta-
ties van beide onderzoekers wil ik echter nog
iets toevoegen.

Ik wil namelijk van dc gelegenheid gebruik
maken om de betekenis van het diergeneeskun-
dige onderzoek in het algemeen te onderstrepen.
Een betekenis waarvan ik doordrongen ben ge-
raakt door gesprekken tijdens werkbezoeken
aan uw Faculteit en door contacten met andere
instellingen op hct gebied van hct diergenees-
kundige onderzoek.

Enige aspecten van die betekenis van het dier-
geneeskundige onderzoek laat ik in het navol-
gende de revue passeren. Daarin komt onder
meer dc bijdrage van de diergeneeskunde aan de
kwaliteit van dc dierlijke produktie tot uiting.
Dat is daarom zo\'n belangrijke bijdrage omdat
hct handhaven en zo mogelijk verbeteren van de
kwaliteit van groot belang is voor de concurren-
tiepositie van dit deel van de agrarische sector.
Allereerst is het diergetieeskundige onderzoek
van betekenis voor de handhaving en bevorde-
ring van de gezondheid en het welzijn van onze
dieren.

Nict alleen van de landbouwhuisdieren. Maar
ook van gezelschapsdieren, dierentuindicren en
procldiercn. Tijdens eerdere bezoeken aan deze
Faculteit heb ik van de gelegenheid gebruik ge-
maakt om juist dit welzijnsaspect te belichten.

In de tweede plaats wil ik de betekenis van het
diergeneeskundige onderzoek voor de kwali-
teitszorg in dc sector dierlijke produktie bena-
drukken. Integrale kwaliteitszorg is uitgangs-
punt van het beleid op dit gebied.
Aandacht voor de kwaliteit in alle schakels van
de produktieketen biedt de consument de beste
garantie voor een goede kwaliteit. Ik meen zelfs
dat de term \'integrale ketenbewaking\' zijn oor-
sprong vindt in deze Faculteit. In dit verband
moet ook het bclangvan het diergeneeskundige
onderzoek voor de volksgezondheid worden
genoemd.

Dr. Osterhaus, met het uitreiken van de prijs
aan u wil ik ook de vele dierenartsen die op het
gebied van de volksgezondheid werkzaam zijn
en vooral uw collega\'s op het RIVM een veer op
de hoed steken.

Het diergeneeskundigeonderzoek heeft ook be-
tekenis als het gaat om het ontwikkelen en toe-
passen van nieuwe methoden en technieken om
besmettelijke ziekten te voorkomen en te be-
strijden. U weet in welke mate deze ziekten de
gezondheidstoestand van onze veestapel be-
dreigen. En daarmee de positie van vele bedrij-
ven en de exportpositie van ons land.
Op dit terrein, maar niet uitsluitend daarop,
bieden innovatieve ontwikkelingen in het on-
derzoek perspectieven. Ik denk dan vooral aan
de ontwikkelingen op het terrein van de infor-
matica, de biotechnologie, de immunologie en
de epidemiologie.

Ik zou tot slot vandaag de betekenis van het
diergeneeskundige onderzoek voor de indivi-
duele veehouder én de sector dierlijke produktie
niet onvermeld willen laten.

Vele resultaten van dat onderzoek hebben recht-
streeks tot gevolg, dat het ondernemersrisico in
die sector wordt verkleind en het bedrijfsren-
dement toeneemt.

Ik heb dat met genoegen kunnen constateren.
En ik denk, dat ik niet teveel zeg, wanneer ik in
dit verband de verdiensten van de vakgroep van
prof. De Bois memoreer.

Prof. De Bois. dr. Osterhaus,
U staat vandaag in het brandpunt van de be-
langstelling. En met u het diergeneeskundige
onderzoek. U vertegenwoordigt beiden zeer uit-
eenlopende richtingen binnen dat onderzoek.
Daarmee illustreert u als het ware de omvang en
reikwijdte ervan.

U heeft, prof. De Bois, met uw belangrijke staat
van dienst een grote bijdrage geleverd aan het
diergeneeskundige onderzoek. Het is me dan
ook een groot genoegen u de \'Prof. dr. H. J.
Schornagelprijs\', een legpenning in eremetaal,
te mogen overhandigen. U moet deze prijs, denk
ik, ook zien als een bewijs van dankbaarheid
voor uw grote verdiensten op dit onderzoek-
terrein.

U, dr. Osterhaus, bent bezig het diergeneeskun-
dige onderzoek te verrijken met de resultaten
van uw wetenschappelijke arbeid. Het verheugt
me u als jonge, veelbelovende onderzoeker de
\'Schimmel-Viruly prijs\', een niet onaanzienlijk
bedrag in bankpapier, te mogen overhandigen.
U moet deze prijs beschouwen als een aanspo-
ring om ook in de toekomst het diergeneeskun-
dige onderzoek op aansprekende onderzoeksre-
sultaten te vergasten.

In zijn slotwoord werd door prof. De Bois niet
alleen uitdrukking gegeven aan zijn dank voor
de erkenning van zijn werk, maar vooral ook
van zijn appreciatie voorde bij deze gelegenheid
betoonde vriendschap. Bijzonder verheugd
toonde prof. Dc Bois zich over het feit dat hij
deze prijs mocht ontvangen uit handen van zijn
oud-makker van hct voetbalveld, thans Staats-
secretaris voor Landbouw en Visserij.
De bijeenkomst werd afgesloten door dr. Os-
terhaus die voor deze gelegehcid zijn twaalfja-
rige zoon Joris citeerde die niet had begrepen
dat zijn vader jong genoemd werd maar waarbij
het \'veel belovend\' kennelijk uit het hart was
gegrepen!

In onderlinge overeenstemming hebben drie
wetenschappelijke instellingen onlangs het
Utrechts Toxicologisch Centrum opgericht:
de Nederlandse Centrale organisatie voor Toe-
gepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek
(TNO), het Rijksinstituut voor Volksgezond-
heid en Milieuhygiëne (RIVM) en de Rijksuni-
versiteit te Utrecht (RUU).
Het doel van de overeenkomst is de coördinatie
van en de intensieve samenwerking bij het to-
xicologisch onderzoek en het onderwijs van de
verschillende bij de overeenkomst betrokken
onderzoeksgroepen.
Deze bewegen zich op het gebied van:

— multi-disciplinair onderzoek naar de scha-
delijke invloed van ozon en andere oxiderende
verbindingen op de ademhalingsweg;

— onderzoekprogramma immunotoxicologie
(aantasting van het immuunsysteem door che-
mische verbindingen);

— nieuwe nog tc initiëren programa\'s, onder
meer analytisch humaan-toxicologisch onder-
zoek.

Naast het RIVM zijn de volgende onderdelen
van de twee andere deelnemende organisaties in
het bijzonder bij de uitvoering van de overeen-
komst betrokken;

— Van de zijde van TNO de I loofdgroep Voe-
ding en voedingsmiddelen (in het bijzonder CI-
VO/TNO te Zeist).

— Van de zijde van de RUU de Faculteiten
Diergeneeskunde en Geneeskunde en de subfa-
culteiten Biologie en Farmacie.

Gedacht wordt aan samenwerking met de Land-
bouwhogeschool te Wageningen en met het
Academisch Ziekenhuis Utrecht (in het bij-
zonder tnet betrekking tot de klinische toxico-
logie), terwijl ook binnen de RUU verdere sa-
menwerking voor de hand ligt met bijv. hct
zwaartepunt \'luchtwegen\'.
Een beleidsorgaan bestaande uit: prof. dr. J. M.
M. van den Bereken (RUU), prof. dr. ir. R. J. .1.
Hermus (TNO) en dr. R. Kroes (RIVM) geeft
vorm en uitvoering aan de overeenkomst, die
binnen een straal van enkele kilometers het
grootste toxicologische potentieel van Europa
in zich verenigt.

Informatie is te verkrijgen bij: prof. dr. J. M. M.
van Bereken, Vakgroep Veterinaire Farmaco-
logie, Farmacie cn Toxicologie, tel. 030-733614.

Van 5 tot 8 november 1985 heeft de Faculteit
der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te
Utrecht zich voor de derde maal vrijwillig aan
een onderzoek van een Amerikaans-Canadese
visitatie-commissie onderworpen. Het doel van
de visitatie was het voor de derde maal ver-
krijgen van een internationale erkenning van de
kwaliteit van de Nederlandse dierenartsoplei-
ding.

Dc vraag of dc erkenning voor de komende
zeven jaar wordt verlengd, zal pas in het voor-
jaar van 1986 kunnen worden beantwoord. Dan
verschijnt het evaluatie-rapport van de visita-
tiecommissie.

Reeds in 1973 en in 1978 lichtte een dergelijke
com missie gedurende een hele week de Faculteit
door en gaf de gevraagde erkenning. Hierdoor
issinds 1973het Nederlandse dierenartsdiploma
m Noord-Amerika officieel erkend en gelijk-
waardig gesteld aan dat van de Amerikaanse
en Canadese universitaire dicrenartsopleidin-
gcn. De Utrechtse Faculteit der Diergenees-
kunde, die in Nederland de dierenartsen opleidt,
is tot nu toe dc enige instelling buiten het Noord-
amerikaanse continent, die op deze internatio-
nale erkenning kan bogen.
De reden waarom deze externe evaluatie werd
aangevraagd, was en is nog steeds dat de Facul-
teit ecn deskundig oordeel over haar doelstel-
lingen en kwaliteit op prijs stelt. Otndat zij de
enige veterinaire opleidingsinstelling in Neder-
land is, dient zij zich voor ecn vergelijkende
kwaliteitsbeoordeling tot het buitenland wen-
den. I^e American Veterinarv Medical Associa-
tion en de Canadian Veterinary Medical Asso-
ciation hebben de vereiste deskundigheid en
ervaring voor dit soort visitaties in huis.

Europese visilaliecommissies op komst
Opmerkelijk is dat er thans in wijdere kring
aandacht is voor toetsing van opleidingskwali-
teit.

Allereerst heeft Minister Deetman van Onder-
wijs en Wetenschappen een halfjaar geleden de
gedachte gelanceerd om de visitatiecommissie
als instrument voorde periodieke bewaking van
dc kwaliteit van alle universitaire opleidingen in
te voeren.

In de tweede plaats tracht men ook op Europees
niveau tc komen tot een systematisch en verge-
lijkend onderzoek naar de kwaliteit van univer-
sitaire opleidingen.

De Commissie van de Europese Gemeenschap-
pen heeft het medio 1981 ingestelde Raadge-
vend Comité voor de Veterinaire Opleidingen
belast met de zorg voor het niveau van de dieren-
artsopleidingen in de Gemeenschap. Dit comité
heeft kortgeleden besloten tot het instellen van
visitatiecommissies. In 1986 zullen reeds enkele
veterinaire faculteiten binnen de EG een derge-
lijke commissie op bezoek krijgen. Ter voor-
bereiding hiervan heeft het Raadgevend Comité
als waarnemer in het Noordamerikaanse eva-
luatiebezoek aan de Faculteit der Diergenees-
kunde geparticipeerd.

Meer nieuws hierover staat vermeld in een uit-
voerig verslag en aanbevelingen van het Raad-
gevend Comité voor de Opleiding van Dieren-
artsen, dat in een van de komende afleveringen
van het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde zal
worden gepubliceerd.

Dc ruimtelijke gevolgen van de intensieve vee-
houderij blijken aanzienlijk te zijn. De klein-
schaligheid van het landschap wordt aangetast
door dc bouw van bijna fabrieksmatige com-
plexen en de overmatige bemesting heeft hoge
concentraties van verschillende stoffen tot ge-
volg, die een bedreiging vormen voor vegetatie,
bodem cn grondwater. Dat is vooral duidelijk in
de gebieden met zandgrond waar sprake is van
een sterke verweving van landbouw, natuur en
andere functies (zoals recreatie) in kleinere een-
heden. Het gaat daarbij vooral om gebieden in
het oosten, midden en zuiden van Nederland,
die in dc Nota Landelijke Gebieden aangegeven
zijn als zone-C. Dat blijkt uit het intcrimrapport
\'Ruimtelijke visie op intensieve veehouderij in
zone-C\', dat door minister Winsemius aan de
■fweede Kamer is aangeboden.
In deze interimrapportage kan nog slechts in
beperkte mate rekening worden gehouden met
de besluiten (a.m.v.b.\'s) op grond van de Wet
Bodembeschermingen Meststoffenwet,die door
minister Braks (Landbouw cn Visserij) en mi-

nister Winscmius aan dc I weede Kamer zijn
aangeboden. Deze besluiten bevatten instru-
menten om tc komen tot de oplossing van de
mestproblematiek en daarmee tot een oplossing
voor een van de belangrijke gevolgen van de
intensieve veehouderij, zoals die in dit interim-
rapport zijn beschreven.

In de nota van toelichting bij de a.m.v.b. \'ge-
bruik dierlijke meststoffen\' wordl de aanpak
van de mestoverschottenproblcmatiek beargu-
menteerd.

Hoewel de aanpak, die het interimrapport sug-
gereert, anders is dan die van de a.m.v.b.\'s is er

— vooral op langere termijn — voor wat de
beoogde effecten betreft geen strijdigheid.

Uit de studie van de Rijksplanologische Dienst
blijkt dat de ruimtelijke effecten van dc inten-
sieve veehouderij juist in genoemde gebieden
aanzienlijk zijn; ook deze invalshoek onder-
streept de noodzaak tot het treffen van maatre-
gelen. In het interinrapport ligt het accent op
ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden, wordt
verkend welke instrumenten voorhanden zijn
om de ontwikkelde visie gestalte te kunnen
geven, maar is geen verdere uitwerking gegeven
aan de toepassing van instrumenten.
Het intcrimrapport loopt vooruit op een begin
1986 te publiceren studicrapport van de Rijks-
planologische Dienst. De gesignaleerde ruimte-
lijke problemen zijn terug te voeren op drie
punten;

— Aantasting van de kleinschaligheid van het
landschap door bouw van bijna fabrieksmatige
complexen (stallen en mcstopslag) in hoge dicht-
heden, waardoor ondermeer verdergaande ver-
snippering van cultuurgronden optreedt.

— Overtnatigc beinesting met als gevolg te
hoge concentratie fosfaat en nitraat in de bo-
dem. Nitraat komt al in hoge concentraties iii
het grondwater voor. terwijl fosfaat in de nabije
toekomst ook op steeds grotere schaal naar het
grondwater dreigt door tc slaan.

— Hoge concentraties van ammotiiak. waar-
door vegetatie en bodern kwetsbaar zijn. Boveti-
dicn veroorzaakt ammoniak, naast andercstof-
fen uit de mest, stankhinder.

Deze factoren hebben een negatieve invloed op
de sterk verweven functies in zone-C gebieden.
Zo zorgen de stofïcti nitraat, fosfaat en ammo-
niak voor een sterke voedselvcrrijking van ka-
rakteristieke voedselarme natuurgebieden in
deze delen van ons land.

Recrcaticplasseii verliezen hun waarde zodra
fosfaat via het grondwater in die plassen terecht
komt en voor sterke algengroci zorgt. Vervui-
ling van het grondwater heeft hier cn daar al
geleid tot normovcrschrijding van nitraat in wa-
terwingebieden.

Ook de landbouw zelf begint de negatieve in-
vloeden van intensieve veehouderij te tncrkcn.
Verzuring van de bodetn door overmatige bemes-
ting leidt tot afname van de oogsten; hoge dicht-
heden en tamelijk willekeurige situering van ge-
bouwen leiden tot versnippering van cultuur-
gronden waardoor optimaal gebruik daarvan
beletnmerd wordt.

Kortotn, dc sterke verwevenheid van functies in
deze kleinschalige gebieden dreigt teloor tc
gaan. Dit terwijl in de Nota Landelijke Ge-
bieden en dc zogenoemde \'groene\' structuur-
schema\'s het beleid juist is gericht op behoud en
waar mogelijk versterking van die verweving.

De gehanteerde uitgangspunten leiden tot ecn
gebiedsspecifieke aanpak. Vier catcgoriciin kun-
nen worden onderscheiden;

— Herstructureringsgebieden. Dit zijn gebie-
den tnet een relatief sterke milieubelasting die
geen functies van nationale betekenis hebben
vanuit de groene structuurschema\'s. Verplaat-
sing cn afzet van mestoverschotten uit deze ge-
bieden naar kwetsbare gebieden (natuur en
landschap) worden voorkomen. Herinrichting
en ruilverkaveling bieden uitstekende moge-
lijkheden voor verdere landbouwkundige ont-
wikkeling cn landschapsbouw.

— Aanpassingsgebieden. Dit zijn gebieden met
een relatief sterke belasting én functies van na-
tionale betekenis voor natuur, landschap én re-
creatie. Mestgilïen in deze gebieden mogen
gemiddeld niet hoger worden. Verspreiding van
overschotten binnen dc gebieden is nog moge-
lijk. Natuur en landschap zouden extra be-
schermd moeten worden met behulp van dc
daarvoor beschikbare wetten en regelingen.
Voor nieuwe vestiging en/of uitbreiding van
tliet-grondgebondcn bedrijven zoti ccn \'nec-
tenzij-benadering" moeten worden gevolgd.

— Consolidaticgebicdcn. In deze gebieden is
de milieubelasting door intensieve veehouderij
nog relatief laag. Accent ligt op preventie voor
de aanwezige agrarische- en tiatuur- cn land-
schapswaarden van nationale betekenis.

— Overige gebieden. De belasting is laag én er
komen weinig kwestbarc natuur- cn landschaps-
waarden van nationale betekenis voor. Plaatse-
lijk kan nog ruimte worden gevonden voor ver-
hoogde tncstafzct uit bijvoorbeeld aanpassings-
gebieden.

Aan mogelijkheden voor verdere ontwikkeling
van de landbouw moet aandacht worden ge-
schonken. Dat zal tot uiting moeten komen in
de provinciale voorstellen voor landinrichting.

Dc liri.sie minister van Landbouw Jopling dreigt het
Europese Hof van Justitie in te schakelen ais de EG een
Europees hormonenverbod aanneemt. Dit verbod zou in
1988 het gebruik van alle hormonen bij de vleesproduk-
tie gaan verbieden. Het verbod zou ook gaan geiden
voorde invoer van vlees dat met hormonen is behandeld.

Dc EG zou voor 1988 met landen als Amerika moeten
onderhandelen over de gevolgen van een Europees
hormonenverbod. De Amerikanen uitten al de nodige
kritiek daarop.

Tijdens ecn vergadering van de EG-landbouwminis-
ters in Brussel waren negen landen voor uitstel van dit
hormonenverbod. Aanvankelijk wilde de Europese
Commissie het al per 1 januari 1986 invoeren. Alleen
■lopling verzette zich tegen elk verbod. Hij voorziet
niet alleen problemen met de Amerikanen, maar ver-
wacht ook dat een waterdichte controle op het ge-
bruik van hormonen onuitvoerbaar is.

Jopling meent dat met de invoering van het Europese
hormoncnvcrbod alle ministers akkoord moeten
gaan. Buiten dc vergaderzaal zei hij desnoods naar de
rechter te willen stappen als de EG-ministers hem
zouden overstemmen.

De dikbdhouderij werkt momenteel hard aan het
terugdringen van excessen. Het is de vraag of een
verbod op het houden van dikbiUen op zijn plaats
is. Dit meent het Tweede Kamerlid P. Blauw
(VVD).

Blauw lijkt met\' liet verkondigen van deze stel-
ling op een andere lijn te zitten dan zijn partij-
genoot staatssecretaris A. Ploeg, die onlangs in
de Tweede Kamer liet weten dat de dikbilfokke-
rij uit oogpunt van welzijn \'uiterinate onge-
wenst is\'. \'Er wordt doorgefokt op erfelijke af-
wijkingen die alleen maar zielige schep.sels voort-
brengen\', liet hij weten.

Ploeg stelde dat het van kracht worden van de
nieuwe Gezondheids- en welzijnswet voor die-
ren ecn wettelijke basis verschaft om een ont-
moedigingsbeleid voor de dikbilhouderij te on-
dersteunen.

\'Dit kan inhouden dat er regels worden gesteld
omtrent het fokken. Daarnaast kunnen houders
van dikbillen een verbod opgelegd krijgen om
met hun dieren deel te nemen aan tentoonstel-
lingen en keuringen,\' aldus de staatssecretaris.
Een woordvoerster van het ministerie van Land-
bouw verklaarde dat Ploeg zijn voornemens tot
uitdrukking brengt in concept-uitvoeringsrege-
lingen van dc Gezondheids- en welzijnswet voor
dieren die binnenkort voor advies naar betrok-
ken instanties worden verstuurd.

De uitlatingen van Ploeg leidden tot ongerust-
heid bij dikbilhouders. Op uitnodiging van het
bestuur van de Paasveetentoonstelling Schagen
bezocht kamerlid Blauw onlangs het bedrijf van
dikbilhouder J. W. Hulschebosch in Juliana-
dorp. De politicus toonde zich zeer ingenomen
met de opzet van dit bedrijf, dat 200 dieren
houdt. \'Als dit dieronvriendelijk is, verander ik
ter plekke in een konijn,\' verklaarde Blauw.

Met de j^rootste moeite zijn de Ed-iandbouwmi-
nisters op 19 december 1985 tot een politiek ak-
koord gekomen over het verbod van groeihor-
monen in de veehouderij vanaf I januari 1986.
Voor I januari 1986 moesten zij het notf .schrifte-
lijk besluiten.

Dc Britse veehouders, grote afnemers van hor-
moonpreparaten bij de Britse chemische gigant
ICI, mogen de prodtikten nog een jaar lang
gebruiken.

De Brilsc iniiiistcr Jopling en dc Deen Kofoed
waren kwaad dat zij werden overstemd. Vol-
gens hen was dat in strijd met hct ECi-vcrdrag.

In de aflevering van I december 1985 (Tijdschr.
Diergeneeskd. 1985; I 10: 1034) zijn in hct bo-
vengenoemde bericht enkele onjuistheden ge-
slopen.

Zowel in de titel, als in de tekst (linkerkolom 9c
en 27e regel van boven) is de aanduiding proef-
diergeneeskundige i.p.v. proefdierdeskundige
gezet.

Het correcte woord Proefdierdeskundige, is nl.
als zodanig binnen die groep geaccepteerd cn
omvat veel meer aspecten dan het geneeskun-
dige/therapeutische aspect.

De Dr. Saal van Zwanenbergstichting brengt
ter kennis van belanghebbenden dat tot 25 fe-
bruari 1986 gelegenheid bestaat aanvragen in te
dienen voor subsidies ten behoeve van activitei-
ten die op enigerlei wijze bijdragen tot de ont-
wikkeling van nieuwe geneesmiddelen of nieu-
we vormen van farmacotherapie. De aanvragen
kunnen betreffen:

— een eenmalige bijdrage in de kosten van on-
derzoekingen die van waarde zijn voor de far-
macotherapie bij mens of dier; de voorkeur gaat
hierbij uit naar klinische of veterinair-klinische
onderzoekingen, maar ook aan andere projec-
ten zal door de jury aandacht worden besteed;

— het verlenen van \'bench-fees\' voor kort du-
rende projecten, uit te voeren door jonge onder-
zoekers (ook student-assistenten en hiermee op
één lijn te stellen stagiaires komen in aanmer-
king);

— het subsidiëren van jonge onderzoekers (tot
35 jaar) ten behoeve van een verblijf in een
ander instituut;

— het subsidiëren van omschreven kosten (bijv.
reis- en verblijfkosten van prominente sprekers)
ten behoeve van hier te lande te houden con-
gressen, conferenties en workshops.
Financiering van personeel en van congresbe-
zoek komt in het algemeen niet voor subsidië-
ring in aanmerking. Aanvragen voor appara-
tuur zullen niet in behandeling worden ge-
nomen, tenzij de voorgenomen toepassing dui-
delijk binnen de doelstellingen van de Stichting
valt.

Voor het verkrijgen van een subsidie dient men
een schriftelijk verzoek, mede ondertekend door
het hoofd van de afdeling waar gegadigde werk-
zaam is, te richten aan de voorzitter van dcjury,
prof dr. J. Th. F. Bodes, Fysiologisch Labora-
torium, Academisch Medisch Centrum, Mei-
bergdreef 15, 1105 AZ Amsterdam, onder ver-
meldingvan voorde beoordeling noodzakelijke
gegevens, zoals:

b. een omschrijving van het te subsidiëren on-
derzoek en de daarbij toe te passen metho-
den, alsmede de benodigde financiële mid-
delen;

d. het programma van de wetenschappelijke
bijeenkomst waarvoor een bijdrage wordt
gevraagd;

e. argumenten op grond waarvan wordt ver-
wacht dat de subsidie zal kunnen bijdragen
tot de ontwikkeling van nieuwe geneesmid-
delen of nieuwe vormen van fartnacothcra-
pie.

\'Living Together: People, Animals,
and the Environment\'
An international Conference

\'Living Togetlicr: People, Animals, and the Environ-
ment\' will be the most comprehensive interdisciplin-
ary conference to date in the field of human-animal
interaction. Scientists,academicians, and community
program leaders from around the world will be shar-
ing research, practical how-to workshops, and scho-
larly papers.

The broad range of topics to be presented include:
animals and the elderly/children, animal-facilitated
therapy, human/animal ecology, animals in research,
animal abuse, animals in literature, and many more.
\'Living Together: People, Animals, and the Environ-
ment\' is sponsored by The Delta Society, an interna- I
tional, non-profit organization dedicated to improv- ]
ing the quality of life for people and animals through
research, education and public service activities. !
The conference is co-sponsored by: American Animal j
Hospital Association; American Veterinary Medical
Association; French Association for Information and
Research on Companion Animals; Institute for Inter-
disciplinary Research on the Human-Pet Relation-
ship (Austria); .loint Advisory Committee on Pets in
Society (Australia); Massachusetts SPCA; New Eng-
land Aquarium; Society for Companion Animal Stu-
dies (LInited Kingdom); Tufts University, School of
Veterinary Medicine.

Historical Animal-Human Bonds
Ethical Issues Involving Animals
Animals as Symbols.

For information and/or a complete list of topics,
instructions for abstracts, or a registration packet,
write: Lynn Grotsky, The Delta Society, 212 Wells
Ave., South, Suite C., Renton, Washington 9X055;
(206)226-7.\'i57. Abslmcts due Fehruary J. 1986.
Inlichtingen zijn evencens op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar.

Met ingang van 1 september 1985 is de heer drs.
.). H. G. Goebbels, dierenarts, in dienst ge-
treden bij de Veterinaire Hoofdinspectie in dc
functie van Toegevoegd Veterinaire Inspecteur
van de Volksgezondheid bij de sectie Informa-
tica en Coördinatie Vleeskeuring.
De heer Goebbels werd in 1955 geboren te
Bochoitz, een plaatsje onder Heerlen in de pro-
vincie Limburg. Hij behaalde in 1981 zijndieren-
artsdiploma en is gehuwd.
Sinds zijn afstuderen is hij werkzaam geweest in
de Vleeskeuringsdienst Friesland Noord,geves-
tigd te Leeuwarden. Zijn werkterrein lag echter
vooral in Dokkum. Na het formeren per 1 ja-
nuari 1985 van de Rijksdienst voorde keuring
van Vee en Vlees (RVV) werd zijn keurings-
dienst opgenomen in Kring 1 van de RVV waar-
van het bureau eveneens in Leeuwarden is ge-
vestigd. Zijn voorliefde voor pathologie deed de
heer Goebbels, omdat zich op dat moment niet
iets in die richting voordeed, in 1981 besluiten in
dienst van de vleeskeuring te treden.
Naast deze werkzaamheden, maakte hij als se-
cretaris deel uit van het Bestuur van het Ge-
zondheidscentrum Camminghaburen te Leeu-
warden. Deze functie vervulde hij vanaf 1981
tot aan zijn vertrek naar Leidschendam.
Zijn werkzaamheden binnen de sectie zullen
vooral gericht zijn op evaluatie van gegevens af-
komstig van o.a. vleeskeuringsdiensten, regio-
nale inspecties en andere diensten ten behoeve
van beleidsadvisering, waarbij uniformering
van de rapportages een belangrijk onderdeel zal
zijn.

Met ingang van 1 september 1985 isde heerdrs.
R. Venker, dierenarts, in dienst getreden bij de
Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid
en wel in het ambtsgebied Groningen, Friesland
en Drenthe in de functie van \'I\'oegevoegd Vete-
rinaire Inspecteur van de Volksgezondheid.
Geboren te \'s-Gravenhage in 1940, behaalde de
heer Venker in 1971 zijn dierenartsdiploma. Hij
is gehuwd en heeft twee kinderen.
Na zijn afstuderen was hij werkzaam bij de
Vleeskeuringsdienst te Oss tot 1974. Daarna
was hij adjunct-directeur bij de Vleeskeurings-
dienst te Meppel. Na de reorganisatie van de
totale vleeskeuring werd dit per 1 februari 1985
gewijzigd in locatiehoofd Meppel-Hoogeveen
in Kring 2 van de Rijkskeuringsdienst voor Vee
en Vlees.

Als nevenwerkzaamheden gaf de heer Venker
nog enig onderwijs. Hij was namelijk \'ver-
bonden\' als leraar wetskennis aan de opleiding
van keurmeester van vee en vlees, standplaats
Emmen.

Van 1976-1985 was hij secretaris van de Vereni-
ging van Keuringsdierenartsen in Groningen en
Drenthe. Deze vereniging had ten doel de be-
vordering van de vleeskeuring in de meest uit-
gebreide zin.

Zijn huidige taak zal vooral zijn het daadwerke-
lijk toezicht houden op de naleving van het
bepaalde in de wetten, die de Veterinaire In-
spectie regarderen met name de Vleeskeurings-
wet en de Destructiewet, maar zijn aandacht zal
zich ook moeten richten op alle zich in zijn
ambtsgebied voordoende facetten van het brede
terrein van de Veterinaire Volksgezondheid.

The 5th Symposinm on Diseases of the Ruminant
Digit will be held in Dublin, Ireland on August 25,
1986, immediately preceeding the XIV World Con-
gress on Diseases of Cattle in Dublin. Interested par-
ticipants and speakers should contact Dr. A. David
Weaver, l.)epartment of Veterinary Mcdicine and
Surgery, College of Veterinary Medicine, Columbia,
Missouri 65211, US A (tel. 314-882-6877) for details of
the program and proposed topics.

Ten vervolge op eerdere mededelingen over de
diergeneesmiddelenwet volgt hier ccn overzicht
van het kanalisatieregime voor diergeneesmid-
delen zoals dal in ontwikkeling is. Met nadruk
zij gesteld dat hct hierna geschrcvcnc géén eind-
situatie is.

Verwacht kan worden dat in 1986 het kanalisa-
tieregimc in zijn eindversie van kracht zal
worden.

De diergeneesmiddelenwet geeft aan dat dier-
geneesmiddelen die zonder tussenkotnst van dc
dierenarts gevaar kunnen opleveren voor dc ge-
zondheid van mens en dier, worden gekanalis-
eerd. Er zijn twee gradaties van kanalisatie
voorzien. Bepaalde diergeneesmiddelen mogen
via de dierenarts aan de houder van dieren
worden verstrekt en bepaalde diergeneesmid-
delen mogen überhaupt nict uit handen gegeven
worden en moeten dus door de dierenarts zelf
worden toegepast.

In principe wordt per diergeneesmiddel bepaald
of het wordt gekanaliseerd en in welke klasse
van kanalisatie hct zal vallen. Hierop vooruit-
lopend is aan belanghebbenden een regeling ter
becommentariëring voorgelegd waarin groepen
worden aangegeven die voor kanalisatie in aan-
tnerking komen. Hierin komen onder meer
voor:

A. Gekanaliseerd via dc dierenarts (dus even-
tueel wel uit handen: het zgn. \'IJDA\' regime):

— hormoonpreparaten behalve dc hormonen
die niet uil handen gegeven mogen worden
(zie B):

— middclcti bestemd voor curatief gebruik bij
ziekten van zenuwstelsel, cardiovasculair
systeem, itnuunsyslcem;

— diergeneesmiddelen in een humaan toepas-
bare toedieningsvorm waarin substanties
voorkotiien die bij de humane geneesmidde-
len voorziening receptplichlig zijn (DR sys-
teem).

B. Gekanaliseerd uitsluitend voor toepassing
door dierenarts (dus niel uit handen, hel zgn.
\'UDD\' regime):

— diergcncestiiiddelen voor injectie anders dan
subcutaan. intramusculair of intramam-
mair;

Zoals bij elke goede regeling zijn cr mogelijk-
heden om op bovenstaande groepen uitzonde-
ringen tc maken en andere groepen loe te
voegen. Zo mogen bijvoorbeeld de anticoncep-
tiva wel uil handen gegeven worden en worden
antimicrobiéle tniddelen voor aquariumdieren
buiten de kanalisatie gebracht. De allcvering
van gemedicineerde voeders zal gekanaliseerd
worden. Voor dierverloskundigen en caslreurs
zullen aparte tnogelijkheden in de regeling
worden gecrcécrd, zodat zij hun beroep ade-
quaat uit kunnen oefenen. Bij sommigen (pluim)-
vee-entingen mag het vaccin uil handen gegeven
worden door de dierenarts.
Het kanalisalieregime is geen siali.sch geheel. Te
allen tijde kunnen middelen worden toegevoegd
of afgevoerd. Hel criterium hiervoor blijft on-
veranderd, namelijk dat er gevaar voor de ge-
zondheid van mens of dier optreedt als de die-
renarts nict wordt tussengeschakcld. Dit be-
tekent dat dc verantwoordelijkheid voor de
toepassing van gekanaliseerde middelen bij de
dierenarts wordt gelegd.

I n de toekomst zijn er dus drie categoriccn dier-
geneesmiddelen: vrije middelen, UDA middelen
en UDD middelen, waarbij dc vrije middelen
zonder tussenkomst van de dierenarts aan de
houder van dieren mogen worden geleverd, de
UDA middelen via de dierenarts aan de houder
van dieren mogen worden verstrekt en de UDD
middelen die door de dierenarts zelf moeten
worden locgcpasl.

Het dicr/icktcnbtillctin nr. 23 van dc Veterinaire
l.)ienst vermeldt het volgende aantal van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

16 Afsclicidsrcdc prof. dr. J. T. 1-ril. {Veterinaire
Bacteriologie), RU Utrecht; aanvang uur,

16 Oratie prof. dr, B. A. M. van der Zcijst (Veteri-
naire Bacteriologie). RU Utrecht; aanvang 16.15
uur.

22—2.1 \'Gezondheid en vruchtbaarheid in relatie
tot produktie\' 1\'AO-l.l 1 Wageningen (inl.: 08370-
84094).

23 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD, Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20,00
uur.

25 Samstag,sscminarderTierarztlichen Klinik Wahl-
stedt \'Aktuelle Probleme aus der Pfcrdefüttc-
rung\' (A). Wahlstedt.

28—29 \'Gezondheid en vruchtbaarheid in relatie
tot produktie\' PAO-1.11 Wageningen (inl.: 08370-
84094).

31—2 febr. Equine Med. & Surgery for Small Ani-
mall Practitioners, York (ink: red. secretariaat).

5 Presentatie van de 8e Altiianak van de Dierge-
neeskundige Studenten Kring (DSK), Utrecht.

13—14 \'Verslag van onderzoek, in Engelsen Neder-
lands\' PAO-LH Wageningen (ink: ("\')8370-84094),

18 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering, on-
derwerp; \'Partus problematiek bij het schaap\',
Socicteit \'Standvastigheid\', Delft; aanvang 20.30
uur.

20 Ned. Ver. van Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Flolland. Excursie Instituut voor Epilcpsiebe-
strijding \'f)e Cruquiushoeve\' te Vijlliuizcn.

20—21 Tagung über \'Physiologic und Pathologie
der Fortpllanzung\'(A), Gießen.

21 14. Seminar Umwclthygiene\'HygienedesTränk-
und Brauchwassers in derTierhaltung\'(A), Han-
nover.

22—2 maart 5. Fortbildungskurs \'Kleintierkrank-
heiten\' (A), Elims (Schweiz).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering kleine huisdieren; aanvang
20.00 uur.

2—5 Gcnetic research with non-human primates -
serving the needs of mankind. Symposium in
Texas, USA.

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering varkens; aanvang 20.00
uur.

5—7 Tagung der DVG-Fachgruppe \'Gellügel\'
1986 über \'Krankheiten der Vögel\', München
(pag. 1042).

6 Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, hotel-rest. \'Hoog-
Brabant\', Utrecht; aanvang 20.00 uur.

6 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond. Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

11 Ned. Vereniging van Dierenartsvrouwen. Jaar-
vergadering, Utrecht; aanvang 10.30 uur.

13—14 \'Verslag van onderzoek, in Engelsen Neder-
lands\' PAO-LI 1 Wageningen (inl.: 08370-84094).

14—15 Röntgenlachtagungder 1 nternationalcn Ge-
.sellschaft iur Vetcrinar-Radiologie (1 VR A). Bad
Pyrmont.

18—19 \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (inl.: 08370-84094).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez,d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering vlceskalveren; aanvang
20.00 uur.

2—3 \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (inl.: 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive medicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering paarden; aanvang 20.00
uur.

11 —12 3rd Congress European Society of Veterin-
ary Dermatology, Amsterdam (pag. 909).

17—20 Animex 86. International exhibition and
congress for veterinary medicine and animal
care, in Essen. West Germany.

18—20 Exotic animalsin the eighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London.

22—24 \'Technisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

29 \'Technisch-wetenschappelijke computertoepas-
singen\'PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094).

1—2 \'Technisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrescentrum (pag. 1069).

19—20 35. Tagung der Europäischen Gesellschaft
für Vetcrinärpathologie,zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\'der DVG, Heidelberg.

22 \'VerzaiTielen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-Ll 1 Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22—23 Jahrcsmitgliederversammlung der Arbeits-
gemeinschalt für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AW 1), Stuttgart.

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and intoxications. Berlin (West) (pag. 42).

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

.30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern.

1—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690).

8—11 Intern, \'l agung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\'. Halmstad (Schweden).

12 \'Verzamelen van literatuur cn informatie op het
gebied van dc landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\', Trier.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
hct veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

2—4 1st International Veterinary Immunology
Symposium, Guelph, Ontario, Canada (pag.
864).

15—18 International Pig Veterinary Society, 9th
Congress, Barcelona (Spain) (pag. 43).

24—29 Kongreß der Europäischen Vereinigung der
Veterinär-anatomen, Budapest.

24—29 XXXll. Internat. Kongreß \'Fleischfor-
schung und Technologie\', Gent (Belgien).
29—Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

26 Human/companion animal relationships. Inter-
national congress in Boston, USA.

26—30 XI Vth World Congress on Diseases of
Cattle, Dublin, Ireland (pag. 535 en 801).

1—4 37. Jahrestagung der Europ. Vereinigung für
Tierproduktion — EVL, Budapest.

10—12 Regulatory Peptides and Diseases of Com-
panion Animals, Congress, Utrecht (pag. 43).

11 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

17—20 Herbsttagungder Europäischen Gesellschaft
für Vetcrinärpathologie. Cordoba.

23—26 British Equine Veterinary Association.
Congress, at the University of Warwick.

23—25 32. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe
\'Kleintierkrankheiten\'. Oldenburg.

23 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond. Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

KONÏNKI.I.IKE NEDF:RI.\\M)S1-: \\1\\\\ISC I1\\1\'1M.I \\()()R 1)I1;R(;KNKESKUNDE

.lulianaiaan 10. Ulrccht. Postbus 140.11. .I.SOH SB Ulrccht. Telefoon 030 - 51 01 II

C. C. van de Watering, voorzitter; W. II. Kapsenberg, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. .1. Nijhof. lid; A. .1. Plaisier. lid; dr. W. F. Ó. A. Immink, lid;
.1. C. M. \\an Dijck. lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Dc collegae A. G. .1. Ruijs (Aid. Overijssel),
V. H. B()ysen (Afd. Zuid-Holland), M. P.
Schaub (Afd. Zeeland), R. J. S. Takkenbcrg
(Groep Geneeskunde van het Kleine fktisdier)
cn R. van de Hoven (Groep Paardenpraktici)
zijn herkozen als lid van hel Algemeen Be-
stuur.

De collegae .1. Reinders (Afd. Groningen/
Drenthe). A. Kamphuis (Groep DIB). R.
Back (Ciroep Geneeskunde van het Rund) en
G. Th. A. Menges (Groep Veterinaire Homeo-
pathie) zijn gekozen als lid van het Algemeen
Bestuur.

Het Algemeen Bestuur heeft mr. .1. Bijkerk uit
Utrecht benoemd tot plaatsvervangend voor-
zitter van dc Ereraad.

Het Algemeen Bestuur neemt kennis van de
stand van zaken met betrekking tot de nieuwe
Diergeneesmiddelenwet. De verwachting is
dat de registratie van diergeneesmiddelen per
I januari 1986 een aanvang zal nemen.

Tussen Overheid en KNMvD is overeenge-
komen dat zodra de kanalisatieregeling voor
diergeneesmiddelen geheel duidelijk is, hier-
aan in het Tijdsehrifl voor Diergeneeskunde
uitgebreid aandacht besteed zal worden. Spe-
ciaal aandacht zal hierbij besteed dienen tc
worden aan de regeling met betrekking tot
gemedicineerd voer.

Het Algemeen Bestuur onderschrijft het
standpunt van het Hoofdbestuur dat het
geven van raad door de prakticus aan de
veehouder in principe tot de uitoefening van
de diergeneeskunde behoort.
Een probleem is echter om dit goed in de wet
te omschrijven. Wat betreft de problematiek
van dc vecvcrioskundigen zitten de Overheid
en dc KNMvD op één lijn zoals verwoord in
het wetsontwerp.

Het Algemeen Bestuur heeft kennis genomen
van zowel het Wetsontwerp van de Overheid,
alsmede de Memorie van Antwoord, als het
ontwerp van de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren.

Waar het welzijn van met name landbouw-
huisdieren betreft, zit de KNMvD in het
spanningsveld tussen enerzijds de veehouderij
en anderzijds de dierenbescherming, waarbij
er voor de diergeneeskunde weinig ruimte is
om een keuze te maken. Dit laat uiteraard on-
verlet de keuze die iedere dierenarts indi-
vidueel kan maken.

Het Algemeen Bestuur keurt een nieuwe de-
claratieregeling goed waarbij leden van het
Algemeen Bestuur en Commissieleden be-
noemd door het Hoofdbestuur hun reiskosten
kunnen declareren. Het gaat hierbij om reis-
kosten openbaar vervoer c.q. km-vergoeding;
waarbij de gemiddelde overheidsregeling ge-
hanteerd zal worden.

Leden van het Algemeen Bestuur en Commis-
sieleden dienen zelf hun declaratie in te
dienen.

Wat betreft de situatie met betrekking tot het
Post-Academisch Onderwijs Diergeneeskunde
neemt het Algemeen Bestuur er kennis van dat
het Ministerie van Onderwijs en Weten-
schappen de Gemeenschappelijke Regeling
heeft goedgekeurd, zodat tot het instellen van
het Orgaan PAO-Diergeneeskunde kan
worden overgegaan. (Het Orgaan PAO-IDier-
geneeskunde is opgericht op 27 november
1985; een verslag hiervan is opgenomen in het
Tijdschrifl voor Diergeneeskunde d.d. I januari
1986).

De arbeidsovereenkomst met Mevr. Van Lan-
gelaan, secretaris van de Voorbereidingscom-
missie PAO-Diergeneeskunde is op haar ver-
zoek per I januari 1986 beëindigd.

Het Algemeen Bestuur stemt in met de voor-
lopige plannen van de Voorbereidingscommis-
sie voor dc viering van het 125-jarig bestaan in
1987.

Via het Tijdschriji voor Diergeneeskunde zullen
de leden regelmatig op de hoogte gehouden
worden betreffende de stand van zaken.

Op verzoek van de Vakgroep Pathologie heeft
overleg plaatsgevonden tussen het Hoofdbe-
stuur en eerdergenoemde vakgroep over de
wenselijkheid aandacht te besteden aan het
specialisme dierpathologie.

Naar aanleiding hiervan heeft dc Raad voor
Specialisatie besloten hieraan gevolg te geven.
In de Raad voor Specialisatie is daartoe na-
mens de Faculteit opgenomen prof dr. E.
Gruijs met als plaatsvervanger H. Kuil en in de
Registratiecommissie namens de Vakgroep
prof dr. J. M. V. M. Mouwen met als plaats-
vervanger prof dr. P. Zwart.
Wat de vertegenwoordiging in de Raad voor
Specialisatie en in de Registratiecotnmissie
namens de KNMvD betreft heeft het Alge-
meen Bestuur het Hoofdbestuur gemanda-
teerd vertegenwoordigers aan te wijzen.

Het Algemeen Bestuur heeft de vergaderdata
voor het jaar 1986 als volgt vastgesteld:
5 februari 1986;
28 mei 1986;
20 augustus 1986;
12 november 1986.

Het onderwerp voor de cursus Gezelschaps-
dieren Praktici II is gewijzigd in: \'Aandoe-
ningen van de voorste luchtwegen\'.
De cursusdata zijn ongewijzigd:

— donderdag 22 mei 1986: herhaling II.
Voor de patiëntenpresentatic geldt een be-
perkte deelname van 150 deelnemers, voor de
klinische lessen is de deelname beperkt tot 100
deelnemers.

Alle cursussen worden gegeven in de kliniek
voor Kleine Huisdieren, Yalelaan 8 te Utrecht.
Opgave en aanmelding dient door overmaking
van het cursusgeld ad ƒ35,— per middag vóór
I mei 1986 op postgironummer 1412 van de
ABN te Utrecht ten gunste van bankrekening-
nummer 55.56.71.100 ten name van PAO-
Diergeneeskunde.

Overmaking dient te geschieden onder duide-
lijke vermelding van de naam van de deel-
nemer en datum van deelname.
Deelname is uitsluitend mogelijk als aan
inschrijving op bovenstaande wijze is voldaan.

PieU-r van Loa wert! op 6 december W()5 geboren als
zoon van de hoofdonderwijzer in Zweeloo.
AI in zijn vroege jeugd ging zijn belangstelling uit
naar de natuur en alles wat daarin leeft. Zijn vrije tijd
bracht hij door op de boerderijen in zijn geboortedorp
en hij werkte mee op hei land en in de stallen, zodat
hij ai vroeg leerde omgaan met paarden, koeien en
varkens. Het Drent.se boerenleven werd hem zeer dier-
baar.

Na de lagere school ging Piet naar de IIHS in Coe-
vorden. Aangezien zijn hartewens \'boer worden in
Drenthe\' door de tijds- en gezinsomstandigheden niet
in vervidling kon gaan. ging Piet van l.oo in 1925 naar
de Faculteit der Diergeneeskunde in Utrecht. De stu-
die ging vlot. want op 19 december 1930 studeerde hij
af

Na een aantal waarnemingen in hel land werd hij als
aspirant reserve paardenarts opgeroepen om zijn
dienstplicht ie vervullen aan de Mililaire Rijschool en
hei Veierinair Hospiiaal in Amersfoori.
In het najaar van 1931 begon hij een praktijk in
Rolde, die in 1933 zoveel opbracht, dat hij het huwe-
lijk met Gé Rozeman aanduifde. Uit deze zeer hechte
verbintenis zijn drie dochters geboren, waarvan tot
hun grote verdriet de oudste twee jaar geleden is over-
leden.

De mens Piel van l.oo. was altijd opgewekt en vrolijk
en slerk sociaal voetend: hij zei allijd precies en rechi
op de man af. hoe hij over iels dachl. maar hij bleef
correci.

De dierenarts Piet van Loo was een uitstekend prak-
ticus. waardoor hij bij de boeren een groot vertrouwen
kreeg. De praktijk in Rolde was niet groot, maar zeer
intensiej. Eveneens bleek dit uit het feit. dat hij werd
gekozen tot voorziner van de Boerenleenbank, welke

functie hij tot 1957 heeft vervuld. Dat hij, groot paar-
denliejhebber als hij was, ie Rolde de landelijke rij-
vereniging oprichtte sprak welhaast vanzelf.
De collega Piet van Loos was zo collegiaal als maar
mogelijk is. Oncollegiaal zijn kon hij zich eenvoudig
niet voorstellen. Op vrijwel geen afdelingsvergadering
ontbrak hij. terwijl het echtpaar Van l.oo altijd in was
voor een feestje.

Een gevolg van deze karaktereigenschappen was. dal hij
al in 1940 zo duidelijk gezegd had hoe hij over de
Duitse bezetters dacht, dat hij in het concenlralie-
kamp \'Buchenwald\' terecht kwam. Maar door die-
zelfde karaktereigenschappen was hij zo geliefd bij en
onmisbaar voor zijn boeren, dat zij hem door een
handtekeningenactie in 1941 weer vrij kregen.
Deze karaktereigenschappen ook maakten hem in
1957 zo geschikt om in dienst te treden bij de CLM in
Meppel als hoofd van de afdeling Veevoeding.svoor-
lichting. waar later de Slaltenbouw nog bij kwam. In
deze junctie heefl Piel van Loo zeer veel betekend
voor alle Drentse veehouders in een tijd, waarin de in-
tensieve veehouderij in opkomst was. Deze karakter-
eigenschappen. sociaal voelend en collegiaal, maak-
ten het voor Piet van Loo vanzelfsprekend dal toen
van collega Thijn de ogen slechter werden, hij elke
veertien dagen naar hem toeging om hel Tijdschrift
voor te lezen.

Helaas is in de eerste uren van de 16de november
1985 Piel er van Loo overleden.
De enorme belangslelling van zijn oude cliënien en
zijn vele vrienden en zijn collega\'s bij zijn crematie op
20 november 1985 moge Gé lol steun en troost zijn.

Verslag van de vergadering van de Euro-
pean Association of State Veterinary Of-
ficers (EASVO) op 10 september 1985 te
Exeter (GB)

Aanwezig waren: vertegenwoordigers van En-
geland, Denemarken, Ierland, Nederland en
Zweden.

De contributie is tot nu toe per land vastge-
steld naar aanleiding van het aantal stemmen
in het Europese Parlement.
De Engelse delegatie heeft voorgesteld de
contributie vast te stellen naar het aantal die-
renartsen in overheidsdienst (leden van de Na-
tionale Maatschappij voor Diergeneeskunde).
Het voorstel zal nader uitgewerkt worden
vóór de volgende vergadering.

Iedere delegatie heeft informatie gezonden
omtrent de organisatie van overheidsdiensten,
waarin dierenartsen werkzaam zijn. De secre-
taresse zal deze informatie bewerken voor de
volgende vergadering. Daarna kan eventueel
plaatsing in \'Eurovet\' volgen.

De delegatie is verzocht ideeën hierover tc
formuleren en naar de secretaresse te sturen
ter behandeling op de volgende vergadering.

In de EEG dient op korte termijn een ver-
plicht systeem ingevoerd te worden voor een
sluitende identificatie van gezelschapsdieren
en landbouwhuisdieren. Dit onder andere in
verband met handel in en grensverkeer van
dieren, alsmede nieuwe ontwikkelingen in de
vleeskeuring.

5. Paspoorten van honden, katten en paarden
Door de EVE zijn modellen voor mogelijke
Europese paspoorten voor honden, katten en
paarden naarde EEG-landbouwcommissaris
mr. F. Andriessen gezonden met het verzoek
eraan te willen medewerken, dat binnen de
EEG voor deze dieren uniforme paspoorten
zullen worden ingevoerd. De landbouwcom-
missaris heeft gereageerd met de mededeling
dat, ondanks zijn waardering voor het werk in
dezen, deze zaak binnen de EEG geen priori-
teit zal krijgen. Tijdens het KNMvD Jaarcon-
gres zal drs. H. A. van Riessen deze kwestie
met mr. Andriessen bespreken.

6. Veterinaire Vertegenwoordiging in het
Bestuur van de World Health Organisation

Volgens de Zweedse waarnemer dr. Linden-
holm, zal de plaats van de afgetreden Tsjechi-
sche dierenarts prof. Matthias worden inge-
nomen door de Russische dierenarts
Kulikowsky.

1. Ante-mortem keuring. Deze dient uitge-
breid te worden tot op de boerderij en is
een zaak voor de dierenarts. EASVO is
hiermede volledig accoord.

2. Post-mortem keuring. De dierenarts kan
zich hierbij laten bijstaan door hulpkrach-
ten maar hij is verantwoordelijk. In het
slachthuis dient de dierenarts op ieder
moment de beslissing over een karkas zelf
te kunnen nemen. Teneinde dit te kunnen
bewerkstelligen is een aantal van drie
hulpkrachten per dierenarts aan te be-
velen.

EASVO is hiermede acoord, met de aan-
tekening, dat drie hulpkrachten per die-
renarts in het slachthuis onder bepaalde
omstandigheden niet altijd reëel te noemen
is en dus de mogelijkheid moet blijven be-
staan, dat cr meer hulpkrachten per die-
renarts werkzaam kunnen zijn. Het betreft
hier alléén werkzaamheden met betrekking
tot de keuring van slachtdieren.

3. Opleiding hulpkrachten. In de werkgroep
is tussen twee extreme standpunten ge-
tracht een oplossing te vinden. Het Duitse
voorstel was om de keurmeester gedurende
minimaal zes weken op te leiden, terwijl de
Franse vertegenwoordiger anderhalfjaar
voorstelde. Het Duitse argument was, dat
een te goed opgeleide hulpkracht een be-
dreiging voor de positie van de keurings-
dierenarts zou kunnen gaan betekenen.
Het voorstel van de werkgroep luidde ten-
slotte:

— ccn opleiding alléén voor de vleeskeu-
ring aan het slachtdier van onge-
veer drie maanden met zonodig aanvul-
lende cursussen voor hygiëne,
bacteriologie, pathologie, welzijn die-
ren, etc.

De EASVO acht het Duitse standpunt on-
juist en beschouwt het gevonden compro-
mis als het uiterste minimum.

Voor hct Hdmaatschap van de Koninkhjke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bracelly, M. R.; 1977; Willemstad, Curagao (Ned. Antillen), Ronde Klip Kavel 5H4.

Pijnappel-Wäckers, Mevr. R. M. F.; 1985; 6524 ED Nijmegen, St. Annastraat 35.
Ykema, R.; 1985; 3781 PL Voorthuizen, Lange Zuiderweg 120.
Zee, J. van der; 1985; 8723 AV Koudum, Beukenlaan 13.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Allaart. Mevr. A. J.; 1985; 3981 ZP Bunnik, Vletweide 168,
Donk-Frijlink, Mevr. E. H. van; 1974; 3971 GK Driebergen, Traay 237.
Pons, J.; 1984; 2641 XZ Pijnacker, Grevelingen 6.

C. J. Cysouw te Moordrecht
J. J. de Groot te Zoetermeer
H. J. Nip te Nistelrode
Cj. Blok te Emmeloord
ProL dr. J. G. van Bekkum te Lelystad
Prof. dr. E. H. Kampelmacher te Bilthoven
M. Lourens te Apeldoorn

G. J. Stegehuis te Neede
A. A. Abrahamse te Amersfoort
L. C. Baas te Dinxperio
J. A. van der Grift te Bergen op Zoom

P. Bastiaanscn
J. W. de Boer
Mevr. A. M. J. J. Claessens
F. L. P. C. Donders
L. P. van Gorkoin
W. C. de Leeuw
Mevr. 1. L. J. A. Peutz
Mevr. P. J. Roosje
M. 11. H. Timmermans
H. J. Heutink
J. van der Zee

190 Bakx. ,/. A. P. M.: 1973; 5052 TP Goirle, De
Dieze 14; tel, 013-342437 (privé).

191 Bax. H. A. D.; 1983; 2922 VR Krimpen a/d
IJssel, Schepenstraat 21B; tel. 01807-12640 (pri-
vé), 22336 (prakt.); p., ass. bij H. v. d. Knoop.

192 Bekkers. H. M. J.: 1976; Ledeacker; p., geass.
met I. Th. J. A. Bertels en A. J. Derks. K. K.
Kadijk en M. H. J. M. Rutten.

193 Bertels. I. Th. J. A.: 1961; Opioo; p., geass. met
H. M. J. Bekkers, A. J. Derks, K. K. Kadijk en
M. H. J. M. Rutten.

195 *Boer. J. W. de: 1985; 3571 AC Utrecht, Van
Lienandlaan 32; tel. 030-732727; d.

198 Brakman. Mevr. E. C.; 1984; 8161 BT Epe, Chris
Lanooyweg 1; tel. 05780-21687; p., ass. bij H.
van Ark, P. G. de Lint en A. J. Plaisier.

200 * Bussel. Mevr. A. L. J. E. van: 1984; 5491 GH St.
Oedenrode, Laan ten Rode 32; tel. 04138-
74074; wnd. d.

201 *Claessens. Mevr. A. M. J. .!.: 1985; 3571 AH
Utrecht, Van LieHandlaan 122; tel. 030-719178
(privé), 085-629304 (bur.); d. G.v.D. Gelder-
land, afd. Pluimvee.

202 Cremers. F. X. M. M.: 1963; Voorschoten; tel.
01717-3021 (privé), 071-175354 (bur.); h. vet.
keuring R.V.V., kring 10.

203 Daniels, U. P.: 1956; Tienhoven (Z.H.); tel.
01836-1560 (privé), 03404-67911 (bur. ); project-
leider 1KB slachtkuikens centr. dir. R.V.V.

203 Derks. A. J.: 1963; Overloon; p., geass. inet H.
M. J. Bekkers, 1. Th. J. A. Bertels, K. K. Kadijk
en M. H. J. M. Rutten.

205 *Donders. E. L. P. C.: 1985; 6942 BJ Didam,
Wilhelminastraat 35; tel. 08.W-3367; p.,ass. bij
G. C. M. Jansen en J. J. M. Voermans.

206 Donk-Erijlirik. Mevr. E. U. van: 1974; 3971 GK
Driebergen, Traay 237; tel. 03438-15179 (privé),
030-786091 (prakt.); p. (toevoegen als lid).

207 *Egbennk. //. F.: 1983; 3431 EH Nieuwegein,
Prof. dr. Bakkerlaan 55; tel. 0.3402-32482; p., kl.
huisd.

210 Emmerzaal. A.: 1979; Heesch; p., geass. met R.
Kuiper, H. W. Martinen P. C. Nelis (assoc. met
T. de Ruijtcr beëindigd).

300/211 Feddema. Dr. R. J.: 1959; U-1967; 9166 PK
Schiermonnikoog, Gr. Suzannastraat 2; tel.
05195-1710; d.

300 *Gee. Dr. A. L. W. de: 1974; U-1980; Chispite,
Harae (Zimbabwe), 16 Ridgeway North; tel.
705885; assoc. research scientist; univ. of Elo-
rida, dep. of infectious diseases.

215 *Gorkom. L P. van: 1985; 1217GM Hilversum,
Lage Naardcrweg IA; tel. 035-13065 (privé),
030-783810 (prakt.); p., ass. bij A. J. J. Hulshof,
E. Offereins en E. K. Welling.

219 Hamhui.s. l).: 1985; 7131 WR Lichtenvoorde,
Jacob Catsstraat 48; tel. 05443-6669; p., ass. bij
G. T. ter Heijden, W. Schuurman en A. J. W.
G. Vos.

221 *Heijmans. J. W. P.: Gent-1985; 5527 CK Ha-
pert, Jupiter 21; tel. 04977-6103 (privé), 2534

(prakt.); p.. ass. bij J. M. H. G. Dorschcidt, P.
B. M. Leijdekkers en Th. M. H. van Wocn.scl.

224 *lleutink. U.J.: 1985;3514 VL Utrecht, Joh. de
Bekastraat 65; tel. 0.30-730600; d.

225 Hoenderken. Dr. R.: 1974; U-1978; 6862 BV
Oosterbeek, Pietcrsbcrgscwcg 40; tel. 085-
332719 (privé), 528323 (bur.); i. V.G.

229 *Jacohs.ll..l.A.: 1985;\'s-Gravenhage; tel. 070-
477363 (privé), 015-138777 (bur.); d. TNO.

233 Kadijk. K. K.: 1969; St. Anthonis; p.,geass. met
H. M. J. Bekkers, 1. Th. J. A. Bertels, A. J.
Derks en M. H. J. M. Rutten.

235 Kettelerij. B. W.: 1980; 7241 HK Lochcm,
Johan dc Wittlaan 2; tel. 05730-6468 (privé),
1597 (prakt.); p., ass. bij R. Backen S. Dooper.

238 Kolen. .1. A. M.: 1974; 4861 RR Chaam, Illico-
tenseweg 19B; tel. 076-613120 (privé), 01619-
1664 (prakt.); p. (assoc. met A. P, Wouters
beëindigd).

239 Kooper-Nelemans. Mevr. A. W.: 1974; 3958 BP
Amerongen, Utrechtsestraatweg 18; tel. 03434-
53734; p., H-D., ass. bij S. Bakker.

241 Krooshof. Mevr. Y.: 1979; 1215 RN Hilversum,
Van Kinsbergenlaan 17; tel. 035-234043 (privé),
14147, 10187 (prakt.); p., geass. met J. D.
Römer.

24! *Kuijk. H. A.: 1985; 7251 LM Vörden, Ruurlo-
sewcg 50; tel. 05752-1492; wnd. d.

242 Kuiper. R.: 1982; Megen; p., geass. met A. Em-
merzaal, H. W. Martin en P. C. Nelis (assoc.
met T. de Ruijter beëindigd).

244 *Leeuw. W. C. de: 1985; 3542 AR Utrecht, Te.xel
37; tel. 030-888665; wnd. d.

249 Martin. 11. iV.: 1980; Oss; p., geass. met A.
Emmerzaal, R. Kuiper cn P. C. Nclis (assoc.
met T. dc Ruijter beëindigd).

249 Matthijsen. II. E: 1959; Heino; tel. 05729-2399
(privé), 1249 (prakt.); p., geass. met P. 11. M.
Putker.

254 Nelis. P. C.: 1983; Oss; tel. 04120-42826 (privé),
41755 (prakt.); p., geass. met A. Emmerzaal, R.
Kuiper cn 11. W. Martin.

257 Oosterveen. II.: 1984; Oss; tel. (14120-39966; p.,
ass. bij A. Emmcrzaal. R. Kuiper, 11. W. Martin
en P. C. Nclis.

259 Penders. I.lzeitnan. Mevr. M. T: 1969; 8338 KC
Willcm.soord, Amsterdamselaan 2; tel. 05210-
77260 (privé), 058-443313 (bur.); k.d. R.V.V.,
kring 1.

260 * Peutz. Mevr. I. L../. A.: 1985; 3572 II1 Utrecht,
Oude Kerkstraat 13 bis, tel. 030-717890; wnd. d.

260 *Pijiwppel-mickers. Mevr. R. M. E.: 1985; 6524
ED Nijmegen. St. Annastraat 35; tel. 080-
2.34742 (privé), 2.W320 (prakt.); p., ass. bij J. J.
L,. Pijnappel en J. J. M. Pijnappel.

261 Pons..!.: 1984; 2641 XZ Pijnacker, Grevelingen
6; tel. 01736-6698; p.. ass. bij J. 11. Kers (toe-
voegen als lid).

265 Römer. .1. D.: 1983; 1216 RN Hilversum, Kcrkc-
landenlaan I; tel. 035-14648 (privé), 10187,
14147 (prakt.); p., geass. met mevr. Y. Kroos-
hof.

Roorda. J. H.: 1984; 7731 ZS Ommen. Reiger-
straat 32; tel. 05291-4614; wnd. d.
*RoosJe. Mevr. P. J.: 1985; 3572 TH Utrecht,
Oude Kerkstraat 19; tel. 030-714747; wnd. d.
Ruijter. T. de: 1971; Oss; tel. 04120-24484
(privé), 04116-73951 (bur.); dir. G.v.D. prov.
N.-Brabant (assoc. met A. Emmerzaal. R. Kui-
per en H. W. Martin beëindigd).
Rutgers. H. J.: 1984; 9934 AN Delfzijl, Sta-
tionsweg 24; tel. 05960-12912 (privé), 14445
(prakt.); p., ass. bij J. C. Bottelier en dr. H. H.
W. Dallenga.

Rutten. M. H. J. M.: 1982; 5821 EG Vierlings-
beek, Maasven 12; tel. 04788-2250 (privé), 1300
(prakt.); p., geass. met H. M. J. Bekkers, 1. Th.
J. A. Bertels, A. J. Derks en K. K. Kadijk.
Sanders. R. H. J. M.: 1984; 4872 PN Etten-Lcur.
Roerdomp 84; tel. 01608-35023 (privé). 13645
(prakt.); p., ass. bij J. H. M. Buiteman, K. H. J.
Lambeek, J. F. G. Maathuis en M. A. B. van
Oosterhout.

Smit. Mevr. C. P. J.: 1977; 3068 GK Rotterdam,
Ketelmeer 15; tel. 010-550013 (privé), 206666
(prakt.); p., kl. huisd., ass. bij K. Crama en A. S.
Spruit.

"Timmermans. M. H. H.: 1985; 5914 SX Venlo.
Veldenseweg 196; tel. 077-42822; d. in m. dnst.
Togtema../.; 1976; 3851 XX Ermelo, Koningin-
nelaan 6; tel. 0,3417-52769 (privé).
Vaarten. J. L. M.: 1984; Utrecht; tel. 0,30-317463
(privé), 02940-79335 (bur,); vet, field res,, Du-
phar B,V,

Vahl. Dr. H. A.: 1977; U-1985; Dronten,
*Velde. M. van der: 1985; 9163 GB Nes (Ame-
land), Ballumerweg22; tel, 05191-2785; p., ass,
bij H. Schols.

*Velde-Hoekstra. Mevr. Y. M. A. van der: 1985;
Nes (Ameland), tel. 05191-2785; wnd. d.
Velttneijer, S. C. H.: 1984; Utrecht; p., geass.
met R. Ykema.

Vestjens. J. H. A. M.: 1977; 5768 AV Meyel,
Steegstraat 26; tel. 04766-3716; p.
Vestjens. Raadsveki Mevr. M.: 1977; 5768 AV
Meyel, Steegstraat 26; tel. 04766-3716; d.
Vrijer. H. de: 1978; 3222 XE Hcllcvoetsiuis,
Duindoornstraat 2A; tel. 01883-12575; p., kl.
huisd.

*mcker.s. Mevr. R. M. F..: 1985; zic; Pijnappel-
Wàckers, Mevr. R. M. E.
*Wagenaar-Schaafsma. Mevr. A. F.: 1963; 7314
AR Apeldoorn, Kiming Lodewijklaan 45; tel.
055-552883 (privé), 05206-79146 (prakt.).
■"We.uerhof. M. H. .1. ./.; 1985; 5343 GA Oss,
Staringstraat 35; tel. 04120-40297; p., ass. bij
A. Emmcrzaal, R. Kuiper, H. W. Martin en P.
C. Nelis.

Wijngaard, J. C. van den: 1976; De Bilt; tel.
030-765746(privé), 764189 (bur.); d. lab. Dr. de
Zeeuw B.V.

"Wouters. A. P.: 1956; Chaam; p. (assoc. met .1.
A. M. Kolen beëindigd).
* Ykema. R.: 1985; 3781 Pl. Voorthuizen, Lange
Zuiderweg 120; tel. 03429-3730 (privé). 1316

(prakt.); p., ass. bij W. M. Blok, A. E. E. Bunte,
H. W. Hamster en W. Kamphuis; geass. met S.
C. H. Veltmeijer.
295 Zee. ./. van der: 1985; 8723 AV koudum. Beu-
kenlaan 13; tel. 05142-1338 (privé), 1888
(prakt.); p., ass. bij P. A. Glastra van Loon en S.
Piersma.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secrctariaat, tel. 070 - 793137.

De Groep Veterinaire Homoeopathie is van
zins om op 23 en 24 mei a.s. wederom een A-
en B-cursus te organiseren.
De A-cursus is bedoeld voor beginners, de B-
cursus voor wat meer gevorderden in de ho-
moeopathische geneeswijzen.
In dc cursus is een overnachting inbegrepen.
De kosten zullen ± ƒ 350,— bedragen, voor
studenten wordt een reductie gegeven.
Teneinde in staat te zijn om bij voldoende
deelname definitieve afspraken te kunnen
maken, worden belangstellenden verzocht zich
voor 1 februari 1986 op te geven bij W. G.
Roelofsen, 2e secretaris, Groenhovenweg 501,
2803 DL Gouda, telefoon 01820-34466. Na 1
februari 1986 volgt dan een definitieve mede-
deling.

In de afgelopen jaren namen veel collegae-dierenartsen deel aan een Farmall-studie-
reis naar Amerika. Vanwege de vele positieve reacties, hebben wij ook voor dit najaar
weer een Amerika-rels samengesteld. Daarnaast bieden wij nu voor het eerst een
dierenartsen-studiereis naar Israël.

Een fantastische studiereis naar zowel de Amerikaanse oostkust (New York, Washing-
ton en Pennsylvania) als naar het prachtige California aan de westkust. Daarnaast een
uitgebreid bezoek aan de staat Kentucky, de \'hemel op aarde\' voor paardeliefhebbers.
Veel zorgvuldig voorbereide studie-bezoeken, maar ook aandacht voor stad en land-
schap.

Israël staat op veehouderij-gebied in hoog aanzien. Ook veterinair hebben de afge-
lopen jaren ingrijpende ontwikkelingen plaatsgevonden. Aan het één en ander wordt
tijdens deze studiereis ruim aandacht besteed. Daarnaast vanzelfsprekend bezoeken
aan de vele historische plaatsen.

Hebt u belangstelling voor één van deze reizen, reserveer dan spoedig een plaats. Het
aantal deelnemers Is beperkt.

Wilt u meer Informatie, stuur dan onderstaande bon retour
of bel met ons kantoor: 08348 - 1084.

Adres ............................................................................................................................................Postcode..............................................

Woonplaats....................................................................................................................Telefoon ...............................................

Discussie over milieuvraagstukken
vinden we gezonder dan de doofpot.
Of liet eerder genoemde zwart/wdt
denken dat ook is betwijfelen we echter.

Een genuanceerder kijk is dan
wel complexer, maar tevens reëler en
daarmee verstandiger, lijkt ons.

Duphar wil zo\'n genuanceerde
discussie graag gaande houden en heeft
daarvoor de brochure "Duphar Open

SAMENVATTING Er wordt een historisch overzicht gegeven van het onderzoek naar residuen van
antihacteriële middelen in slachtdieren in het kader van de Vleeskeuringswet. Bij de ontwikkeling van
methodiek is tot op heden vee! aandacht besteed aan microbiologische methoden. Door gewijzigde
inzichten en nieuwe mogelijkheden valt er een verschuiving van de aandacht te constateren naar
chemische methoden.

Zolang er nog geen chemische multi-methoden zijn, blijft er echter een plaats voor microbiologische
technieken. Er wordt gewaarschuwd tegen de misvatting dat het onderzoek naar residuen van antibac-
teriële middelen in slachtdieren een substantiële bijdrage zal leveren aan het terugdringen van de
resistentie-problematiek.

SUMMARY A historical review of testing for antibacterial residues in slaughtered animals is presen-
ted. In recent developments, much attention was paid to microbiological methods. Because of changing
views and new possibilities increasing attention is being paid to purely chemical methods of detection.
However, so long as chemical multi-purpose methods are not available, there will be a need for
microbiological methods. The common misunderstanding that prevention of residues of antibacterial
compounds in slaughter animals will contribute to reduction of the problem of bacterial resistance to
antibacterial agents, is warned against.

Antihacteriële middelen (kortheidshalve aan opname van antibiotica (onder andere
antibiotica hebben hun bestaansrecht be- via levensmiddelen) en bovendien omdat
wezen bij de bestrijding van infectieziekten de aanwezigheid van antibiotica bij slacht-
zowel bij de mens als bij het dier. Boven- dieren met een bacteriële infectieziekte het
dien is gebleken dat bij slachtdieren dage- bacteriologisch onderzoek tijdens de vlees-
lijkse toediening van lage doses antibiotica keuring negatief kan beïnvloeden ten na-
via het voer (nutritief gebruik) leidt tot dele van de consument werd zo\'n dertig
groeibevordcring. Bij de produktie van jaar geleden de noodzaak gevoeld slacht-
slachtdieren worden antibiotica derhalve dieren met antibiotica-residuen op te kun-
voor drie doeleinden toegepast: therapie, nen sporen. Daarom werd en wordt nog in
profylaxe en groeibevordcring. Elk van de opdracht en ten laste van de Veterinair
drie toepassingen bij slachtdieren kan. Hoofdinspecteur in het RIVM in dit kader
zeker bij onoordeelkundig gebruik, leiden onderzoek gedaan. Bij de ontwikkeling van
tot residuen van deze middelen in het te technieken om residuen van antibiotica op
consumeren vlees. In de humaan medische te sporen werd de nadruk gelegd op micro-
praktijk is gebleken dat opname van an- biologische methoden. De redenen voor
tibiotica ook een aantal ongunstige bijwer- deze keuze zijn duidelijk: men ging er van
kingen kan hebben, zoals toxische en aller- uit dat men door bepaling van het bacterie-
gische reacties, en het oproepen van bacte- remmend effect, dat per definitie kenmer-
riële resistentie tegen deze middelen. Van- kend is voor de hele groep van antibiotica
wege deze potentiële risico\'s verbonden op eenvoudige wijze een zogenaamde\'mul-

\' Ontleend aan: Tn opdracht van.....\'. Een overzicht van onderzoekingen uitgevoerd in het Rijksinstituut voor

Volksgezondheid cn Milieuhygiëne en ten laste van het Veterinaire Staatstoezicht.
^ Drs. H. W. B. Engel en de heer F. M. van Leusden. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
Postbus I. 3720 BA Bilthoven.

timethode\' in handen zou hebben. Boven-
dien had men in de praktijk van de vlees-
keuring reeds enige ervaring met bacterio-
logische technieken. Tenslotte achtte men
het probleem van de bacteriële resistentie
de belangrijkste van de drie genoemde on-
gewenste bijwerkingen. Tijdens de metho-
diek-ontwikkeling werden verschillende
onderzoek-substraten geprobeerd. Hoewel
urine als een zeer gevoelige verklikker gold
(8) werd uiteindelijk gekozen voor nier-
schorssap, omdat in het algemeen (uitzon-
dering onder andere streptomycine) een
goede correlatie bestaat tussen antibiotica-
spiegels in de nierenen in het vlees (13). De
spiegels in de nieren zijn gewoonlijk een
factor 5 tot 10 hoger, zodat aangenomen
mag worden dat geen microbiologisch aan-
toonbare residuen meer in het spiervlees
aanwezig zijn, indien in het nierschorssap
niets meer kan worden aangetoond.
Het onderzoek culmineerde in een proef-
schrift (13) en resulteerde in 1973 in de
opname van de door Van Schothorst aan-
bevolen Sarcina lutea- of Nederlandse Nier-
Test (NNT) in het keuringsregulatief van
de Vleeskeuringswet. De test berust op
bacterie-remming na agar-diffusie met nier-
schorssap als onderzoekssubstraat en Micro-
coccus luteus (= Sarcina lutea) als indicator-
organisme. Door aanpassing van het
medium werd de streptomycine problema-
tiek omzeild (14). Bij slachtdieren, ook
gezonde, kunnen bacterie-groeiremmende
stoffen, zogenaamde remstoffen, voorko-
men, die een microbiologische antibioti-
cumbepaling kunnen verstoren. Men den-
ke bijvoorbeeld aan melkzuur uit spieren
en lysozymen uit nieren (16). Om die reden
werd een aanvullend identificatie-onder-
zoek noodzakelijk geacht (14). Aanvanke-
lijk werd gedacht aan het parallel gebruik
van gevoelige en resistente bacteriën voor
dit doel, maar er waren nog te weinig bac-
terie-stammen met bruikbare specifieke re-
sistentie-patronen beschikbaar. Ook speci-
fieke inactivering van residuen met che-
mische stoffen bleek te beperkt. Tenslotte
werd wederom gekozen voor een systeem,
berustend op bacterieremming na agar-
diffusie, het zogenaamde Hoogspannings
Electroforcse systeem (6). Hierbij wordt in
de agar, beent met een indicator-bacterie
een electrisch veld aangebracht gedurende
een bepaalde tijd, waardoor de in de agar
gediffundeerde antibiotica, afhankelijk van
hun lading, over een bepaalde afstand naar
één van beide polen migreren. Door bij
verschillende pH-waarden en met verschil-
lende indicator-bacteriën te werken, kun-
nen rempatronen verkregen worden, die
specifiek zijn voor bepaalde (groepen van)
antibiotica (2). Het systeem heeft tot op
heden getoond in de praktijk te werken,
ondanks het feit dat geen verdergaande uit-
spraken gedaan konden worden dan: \'Een
op een met name genoemd antibioticum
gelijkende stof gevonden\'. Omdat het sys-
teem verre van volmaakt is en bovendien
speciale apparatuur vergt en zeer arbeids-
intensief is, is het nooit officieel in de
Vleeskeuringswet opgenomen. Andere sys-
temen, die in de toekomst ontwikkeld
zouden kunnen worden, zullen waarschijn-
lijk toch weer berusten op het gebruik van
verscheidene, maar nu mono-resistente bac-
teriën, of misschien zelfs antibioticum af- ,
hankelijk gemaakte stammen. Ook in an-
dere landen werd uiteraard aandacht be-
steed aan de ontwikkeling van detectie-
methoden voorantibiotica-residuen. Voor-
al de in Duitsland ontwikkelde zogenaam-;
de \'Algemeine Hemmstoff Test\' (AHT) i
kreeg veel bekendheid (4). Het systeem be-
rust op remming van een Bacillussuhtilis na
agar-diffusie op twee platen met verschil-
lende pH\'s. Nadeel van het systeein is de
grote gevoeligheid voor lysozymen uit de
nieren, waarmee aspecifieke remmingen
kunnen worden verkregen. De naam
spreekt voor zich. Binnen de EG werd het
eveneens noodzakelijk gevonden een sys-
teem te aanvaarden in de eerste plaats voor
onderzoek van vlees, geïmporteerd uit der-
de landen (1). Gekozen werd voor een
combinatie van de uit twee platen bestaan-
de AHT, een aangepaste NNT en een
vierde plaat, waaraan Trimethoprim is
toegevoegd om de gevoeligheid voor spe-
ciaal sulfonamiden tc verhogen (3). Hoe-
wel het systeem zeer gevoelig genoemd kan
worden, is het uiterst arbeidsintensief. Bo-
vendien kunnen problemen voorzien wor-
den ten aanzien van aspecifieke remmin-
gen, indien het systeem ook voor het
intracommunautaire handelsverkeer ge-
bruikt zal gaan worden en daarbij ook nie-
ren onderzocht zullen gaan worden. Er zal

dan naast dit reeds arbeidsintensieve sys-
teem behoefte bestaan aan een extra beves-
tigings- of identificatie-systeem.
Ondertussen is er echter reeds gezocht naar
eenvoudiger screenings-methodcn, die
vooralsnog aan het EG-systeem getoetst
worden. Genoemd moeten worden twee
systemen, die bij de Vleeskeuringsdienst te
Nijmegen zijn ontwikkeld (9). Het ene is
een I-plaat systeem, het andere een 2-pla-
tensysteem. Beide berusten op het vast-
stellen van groeiremming na agar-diffusie
met nierbekken-vloeistof (pre-uriné) als
onderzoeksubstraat. Daarnaast werd in
nauwe samenwerking met de Vleeskeurings-
dienst te Amsterdam een geautomatiseerde
screeningsmethode ontwikkeld met behulp
van de Bactometer (12). Het systeem berust
op bepaling van groeiremming middels
impedantiemeting. Het veroorlooft vele
(urine-)monsters tegelijk te onderzoeken
en er wordt reeds binnen enkele uren een
objectieve uitslag verkregen. Toepassing
van deze methoden geeft de mogelijkheid
grote aantallen dieren te screenen en nega-
tieve snel vrij te geven. Van positieve dieren
zal ecn nader onderzoek moeten plaats-
vinden. De aard van het nader onderzoek
zal alltangen van de beleidsbeslissing of een
onderzoek met hel EG-systeem het laatste
woord moet hebben of dat bewezen moet
worden dat er inderdaad toegediende (met
name genoemde) antibiotica in het spel
zijn.

Om tot een standpuntbepaling hierover tc
komen kunnen de volgende overwegingen
van belang zijn: vanuit volksgezondheids-
oogpunt zijn allereerst van belang residuen
van die antibiotica die niet acceptabele ri-
sico\'s met betrekking tot toxische en/of
allergische reacties bij de consument met
zich meebrengen (bijvoorbeeld ehlooram-
fenieol). Voor vele reeds in gebruik zijnde
antibiotica is zo\'n beoordeling nog niet of
onvoldoende geschied en zal dus alsnog
moeten plaatsvinden. Zeker indien van be-
paalde antibiotica toxische metabolieten,
die microbiologisch niet actief zijn, in ster-
kere mate blijken voor te komen dan de
oorspronkelijke stof zullen chemische de-
tectie-methoden ontwikkeld moeten wor-
den, omdat microbiologische methoden te
kort schieten. Indien er antibiotica zijn, die
zo toxisch zijn dat zogenaamde \'nultole-
ranties\' worden gesteld, dan moet over-
wogen worden het gebruik van deze stoffen
in het geheel niet bij consumptie-dieren toe
te laten. Controle kan dan reeds bij het
levende dier plaatsvinden, hetgeen de de-
tectie zal vereenvoudigen, omdat niet op
residu-niveau gezocht behoeft te worden.
Vanuit volksgezondheidsoogpunt is uiter-
aard de resistentie-problematiek van groot
belang. Men dient zich echter te realiseren
dat het creëren en/of selecteren van resis-
tente bacteriën tijdens het gebruik van an-
tibiotica, dus tijdens het leven van de
slachtdieren, plaatsvindt. Bij de mens geldt
hetzelfde tijdens de preventieve en thera-
peutische toepassing van antibiotica in zie-
kenhuizen en de normale huisartsenprak-
tijk (11). Residuen van antibiotica in vlees
zullen een te verwaarlozen rol spelen bij het
veroorzaken van het resistentie-probleem.
Wel kunnen uiteraard resistent geworden
bacteriën, vooral die in de mest voor-
komen, via het milieu (zie o.a. (15)) en via
het voedsel (zie o.a. (7)) van het dier de
mens bereiken (5). Dit wordt echter geen
halt toegeroepen door onderzoek naar an-
tibiotica-residuen. Het ziet er dus naar uit
dat onderzoek naar residuen van antibio-
tica, die geen toxische of allergische pro-
blemen geven, meereen kwaliteitscontrole
dan een bewaking van de gezondheid van
de consument betreft. Het zou evenwel on-
juist zijn te concluderen dat controle over-
bodig is. Men zou echter een minder strin-
gente kcuringsbeslissing dan \'afkeuren\'
kunnen overwegen. Het vinden van rem-
stoffen moet leiden tot een nader chemisch
onderzoek. Indien geen residuen worden
aangetroffen van stoffen die bekend toxi-
cologisch of allergologisch belangrijk zijn,
zou verder onderzoek op het bedrijf van
herkomst naar de identiteit van de stof en
de reden voor de aanwezigheid in het vlees
moeten plaatsvinden, opdat maatregelen
getroffen worden die herhaling in de toe-
komst voorkomen. Door de te gebruiken
indicator-bacterie zo nu cn dan te wisselen
en zodoende het spectrum van detecteer-
bare antibiotica te wisselen, voorkomt men
bovendien een aan het testsysteem aange-
past, maar toch ongewenst antibioticum-
gebruik. Het \'Advies inzake antibiotica in
levensmiddelen, 1980\' van de Gezondheids-
raad zou in deze nog eens kritisch bezien

moeten worden, zodat vernieuwde gezichts-
punten tot ontwikkeling van aangepaste
onderzoek-methoden voor slachtdieren
kunnen leiden in opdracht en ten laste van
de Veterinaire Hoofdinspectie.

1. Bogaerts, R. and Wolf, F. A.. A standardized
method for the detection of residues of anti-bac-
terial substances in fresh meat. Die Fleischwirt-
schaft 1980; 60: 667.

2. Engel, H. W. B., Leusden, F. M. van, and
Nouws, J. F. M. Evaluation of the European
Community\'s Fourplate Method for the detec-
tion of residues of antimicrobial drugs in slaugh-
tered animals. In: Antimicrobials and Agricul-
ture, Proc. 4th Int. Symp. Antibiot. in Agri-
culture. Eds: Woodbine, M., Butterworths,
London, 1984.

3. Gudding, R. An improved bacteriological method
for the detection of sulfonamide residues in food.
Acta Vet. Scand. 1976; 17: 458.

4. Levetzow, R. und Weise, E. Zur Rückstandun-
tersuchung in Rahmen der amtlichen Fleischun-
tersuchung. Schlacht- und Viehof Z. 1974; 74:
329.

5. Levy, S. B. Playing antibiotic pool: Time to tel-
ling the score. The N. Engl. J. Medicine 1984;
311; 663.

6. Lightbown, J. W. and Rossi, P. de. The iden-
tification and assay of mixtures of antibiotics by
electrophoresis in agargel. The Analyst 1965; 90;
89.

7. Linton, A. H., Howe, K., Bennett, P. N., Rich-
mond, M. 11., and Whiteside, E. J. The coloniza-
tion of the human gut by resistant Escherichia
coli from chickens. J. Appl. Bact. 1977; 43: 465.

8. Kampelmachcr, E. H., Guinee, P. A. M. en
Noorle Jansen, L. M. van. Een eenvoudige on-
derzoekmethode ter vaststelling van antibiotica
bij slachtdieren, die tijdens het leven therapeu-
tisch met antibiotica werden behandeld. Tijdschr.
Diergeneeskd. 1962:87; 16.

9. Nouws. J. F. M. Tolcranccs and detection of
antimicrobial residues in slaughtered animals.
Arch, für Lebensmittelhygiene 1981; 32: 103.

10. Rapport Gezondheidsraad. Advies inzake an-
tibiotica in levensmiddelen. VAR 1980; 22.

11. Rapport Gezondheidsraad. Rccomtncndations
concerning the use of antibiotics VAR. 1981;
IIE.

12. Schoenmakers, M. J. G., Blaauw, L. H. de.
Engel, H. W. B. cn Lcusden, F. M. van. Het
aantonen van antibiotica en/of chcmotherapeu-
tica in slachtvarkens door middel van capacitieve
impedantiemeting met een Bactometcr® M120.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109: 693.

13. Schothorst, M. van. Residuen van antibiotica in
slachtdieren. Thesis, Utrecht, 1969.

14. Schothorst, M. van en Peelen-Knol, G. Detectie
en identificatie van enkele antibiotica in slacht-
dieren. Tijdschr. Diergeneeskd. 1970; 95: 438.

15. Sturtevant. A. B. and Feary, T. W. Incidence of
infections resistance among lactose-fermenting
bacteria isolated from raw and treated sewage.
Appl. Microb. 1969; 18: 918.

16. Terplan, G., Barthel, G. und Zaadhof, K. Zum
Nachweis von Hemmstoffen in Harn. Arch. Le-
bensmittelhyg. 1974; 25; 261.

Schriftelijke vraag van Sir Jack Stewart-Clark
(ED — GB) aan de Commissie van Europese
Gemeenschappen (4 juni 1985)

Kan de Commissie, gezien het lofwaardige feit
dat zij in haar programma voor 1985, zowel in
het hoofdstuk landbouwbeleid (par. 4.1.6) als
onder milieu (par. 4.9.1), als haar doelstellingen
aangeeft dat zij intensiever wil bespreken op
welke manier proefdieren beschermd kunnen
worden en alle mogelijke stappen wil nemen om
het gebruik van dieren voor dergelijke doel-
einden te doen beëindigen, ook de verzekering
geven dat de diverse directoraten-generaal op
dit terrein nauw samenwerken?
Kan de nieuwe Commissie ook aantonen dat zij
doeltreffend cn eensgezind tc werk gaat om in
het kader van haar huidige programtna EG-
maatregclcn ovcrhet gebruik van proefdieren te
nemen\'\'

Zoals vermeld in dc brief van 4 april 1985 van de
Voorzitter van de Commissie aan mevrouw
Seibel-Emmerling, voorzitter van de Intergroep
Dierenwelzijn van het Europese Parlement, is
de Commissie nu bezig met het opstellen van
een ontwerp-richtlijn over dierproeven. Zij
hoopt deze binnenkort, in ieder geval spoedig
na het zomerreces, bij de Raad en het Parlement
te kunnen indienen. De Commissie kan het
geachte Parlementslid de verzekering geven dat
zij voornemens is de beloften die zij in het kader
van het programma 1985 heeft gedaan, volledig
na te komen.

SAMENVATTlNCi Er wordt een beschrijving gegeven van een chondroom van de laatste 2 ribben, op
1/3 van de afstand tussen spittaal-uitsteeksels en sternum. De diameter was circa 35 cm. De ooi was 4 a
5 jaar oud en in redelijk goede conditie. Een dergelijke aandoening was in Nederland ons inziens niet
eerder beschreven. In het Verenigd Koninkrijk worden alleen 2 gevallen van een chrondrosarcoom (ook
van de ribboog) vermeld op een totaal van 129.981 secties (l).

SUMMARY A chondroma localized in the last two ribs at one-third oj\'the distance from the spinous
process to the sternum, and approximately 35 cm in diameter, is reported. The ewe was about four to
five years of age atu! in fairly good condition. Apparently it was a rare case: a condition of this type was
not previously reported in the Netherlands. Only two cases of chondrosarcoma (also in the costal arch)
out of 129,981 autopsies are reported (I)-

Eén onzer werd in de zomer van 1984 ge-
raadpleegd door een hobby-veehouder
voor een dikte aan de romp van een ooi van
circa 4 jaar oud. Dc dikte was opgevallen
bij het scheren cn enkele centimeters in
doorsnede. Het proces voelde hard aan en
leek vast tc zitten aan de ribwand. Veron-
dersteld werd dat het een kneuzing of hae-
matoom betrof. Aangezien het schaap in
goede conditie was cn er geen hinder van
ondervond, werd besloten af te wachten.
Toen dc wol weer aangegroeid was, ver-
dween de dikte uit hct gezicht cn daarmee
aan de aandacht. Toen de ooi in het voor-
jaar aflamde was de dikte inmiddels aan-
zienlijk toegenomen. De ooi bracht twee
lammeren groot en was daarna nog in een
redelijke conditie. De dikte was inmiddels
voetbalgroot cn werd op een gegeven mo-
ment door eksters stuk gepikt op ccn plaats
waar zich locaal verval openbaarde. Ove-
rigens ondervond de ooi gccn bezwaren
van deze toch extreem grote tumor. Hct
dier werd in narcose gebracht om tc zien of
de tumor mogelijk slechts over een beperkt
gebied vast zou zitten aan dc ribwand. Dit
bleek nict het geval tc zijn, waarop het dier
werd geëuthanaseerd. Sectie op de Ge-
zondheidsdienst voor Dieren in Rozendaal
(Gld.) leverde het beeld op van een chon-
droom van dc laatste 1 ä 2 ribben, op 1/3
van de afstand lussen doornuitsteeksels en
borstbeen. Ook vanuit de buikholte was dc
tumor zichtbaar. Het histologisch beeld
was dat van ccn zuiver chondroom, een
zeldzame bevinding.

Voor zover ons bekend is deze tumor niet
eerder in Nederland beschreven of in jaar-
verslagen van Gezondheidsdiensten ver-
meld. Daarbij moet echter opgemerkt wor-
den dat dc registratie van secticbevindingen
van dc diensten onvolledig is en door veel
diensten zelf niet openbaar gemaakt wordt.
Dit is in het Verenigd Koninkrijk wel het
geval. Sinds 1975 worden de bevindingen
van de Veterinary Investigation Centra
systematisch gerangschikt gepubliceerd.
Voor de jaren 1975 t/m 1982 worden er 21
neoplasmata vermeld (exclusief 65 gevallen
van lymphosarcoom en 485 van jaagziekte

^ i:)r, C. D. W. Königen drs. P. 1\'. M. Bccrsma. Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland, Roz.endaalse-
laan 30. Rozendaal (G.).

op i 29.981 secties van schapen (1). Daarbij
waren er 2 gevallen van een chondrosar-
coom van de ribboog.
(Het Laboratorium Informatie \'vstccm
van de Gezondheidsdiensten gat innen-
kort werken; dat zal de mogelijkhi Dieden
om op vergelijkbare wijze inzicht rijgen
in het optreden van ziektes er ndoc-
ningcn.)

SAMliN VA r riNG De historische onin ikl<ehng van het proefdiergebruik loopi in grote lijnen parallel
met de ontwikkeling van de westerse geneeskunde. Voorat vanaf de tweede helft van de vorige eeuw. na
de ontdekking van de eerste anesthetica. neemt hel aantal dierproeven sterk toe. Op enkele oorzaken
hiervan wordt kon ingegaan. Vanaf de tweede helft van deze eeuw wordt het proefdier zelf onderwerp
van studie. Het vakgebied van de proefdierkunde komt dan tot ontwikkeling. Door de bijdrage van de
proefdierkunde neemt de reproduceerbaarheid van de resultaten van dierexperimenten toe en wordt een
bijdrage geleverd aan het welzijn van het proefdier. Voor het proejdierkundig onderwijs wordt een
belangrijke nieuwe ontwikkeling ingezet met de inwerkingtreding van het op 31 mei 1985 afgekondigde
Dierproevenbesluit. Hierin worden opleidingseisen geformuleerd voor degenen die betrokken zijn bij de
uitvoering van dierproeven (onderzoekers, dierverzorgers en hiotechnici. proefdeskundigen). Voor eik
van deze categorieën wordl een bepaalde opleiding in de proefdierkunde verplicht gesteld. Voor het
universitair onderwijs op dit gebied heeft de vakgroep Proefdierkunde te Utrecht een landelijke
taakstelling. De inhoud van het onderwijs wordl kort besproken.

Tot slot wordt ingegaan op enkele problemen die .samenhangen met de toetsing van de ethi.sche
toelaatbaarheid van dierproeven.

SUMMARY The historical development ofthe use of laboratory animals runs broadly parallel with the
development of western human medicine. From the latter half of the nineteenth century, after the first
anaesthetics were discovered, the number of animals used j\'or experiments showed a particularly
marked increase. A number of causes of these developments are discu.ssed. f-yoni the latter half of the
twentieth century, experimental animals themselves have become a subject of investigation. The
discipline of laboratory animal science is then developed. Laboratory animal science increases the
reproducibility of experimental studies ami contributes to the welfare of laboratory animals. An
important recent development was started in leaching laboratory animal science when the Laboratory
Animal Order promulgated on .May 31. 1985. became operative. In this Order, the training require-
ments are stated, which have to be tnet by those taking part in animal experiments (investigators,
animal technicians, experts in laboratory animal .science). A particular training in laboratory animal
science is made compulsory on each ofthe.se categories. The Department of Laboratory Animal Science
in Utrecht has national terms of reference for university education in this field. The contents of this
education is briefly discussed. Finally, a number of problems are reviewed, which are a.ssociated with
testing the ethical aspects of animal experiments.

\'The wcllare ot animals must depend on an understanding of
animals, and one does not come by this understanding intuiti-
vely; it must be learned\'

\'We must grapple with the paradox that nothing but research
on animals will provide us with the knowledge that will make
it possible for us, one day, to dispense with the use of them
altogether\'

\' Rcdc uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht on 13
november 1985.

Prof. dr. L. F. M. van Zutphen. Vakgroep Proefdierkunde. Faculteit der Diergenceskutide. Rijksuniversiteit
te Utrecht, Postbus 80.1 1. 3508 TD Utrecht.

Op 14 februari 1985 bracht de minister van
Onderwijs en Wetenschappen een officieel
bezoek aan onze universiteit teneinde het
startsein te geven voor de bouw van het
Gemeenschappelijk Dierenlaboratorium.
Voor het Utrechts Universiteitsblad was
dit aanleiding om de prent van Bartje uit de
archiefkast op le diepen. Bartje is de perso-
nificatie van een laboratorium-rat, die,
staande op de achterpoten, blijmoedig de
wereld inkijkt. Voor deze gelegenheid werd
de atT^celding voorzien van het onder-
schrift: ik ben Bartje. Ik heb kanker. En
binnenkort ook een nieuw huis. U gaf 70
miljoen om mij en mijn vierhonderddui-
zend kameraadjes nog efficienter ziek te
maken. Plus ƒ 450.000,— om dat tc filmen.
Dankuwel, meneer Deetman\'.
Deze wrange tekst is één van de vele ui-
tingen van maatschappelijke kritiek op het
gebruik van proefdieren voor dierproeven
(1). Deze kritiek neemt de laatste jaren toe,
zowel in omvangals in heftigheid. Een niet
onbelangrijke impuls hiertoe werd gegeven
door het in 1975 verschenen boek Animal
Liberation van de Australische filosoof
Peter Singer (2).

In het in 1984 verschenen boek Man &
Mouse geeft Sir William Paton, hoogleraar
in de farmacologie aan de University of
Oxford cn actief lid van de Research De-
fense Society een duidelijk antwoord op de
groeiende kritiek (3). Hij laat zien dat
dierproeven ten grondslag hebben gelegen
aan een groot deel van de successen op
medisch en biologisch gebied. Bovendien
wordt de betekenis van dierproeven voor
de kwaliteit van onze huidige gezondheids-
zorg hierin op onmiskenbare wijze duide-
lijk gemaakt.

Tegenstanders van dierproeven verwijten
Paton dat hij slechts de opgepoetste kant
van de medaille laat zien. Zij verwijzen
onder meer naar de genoemde publicatie
van Singer waarin een beschrijving wordt
gegeven van een groot aantal dierexperi-
menten met het doel de zinloosheid en het
immorele karakter van dierproeven aan te
tonen.

De auteurs Paton en Singer hebben met
elkaar gemeen dat ze op heldere wijze en
goed gedocumenteerd een standpunt met
betrekking tot het dierexperimenteel on-
derzoek verdedigen. Uit deze bloeiende tak
van de biomedische wetenschappen werd
door beiden echter uitsluitend datgene ge-
plukt, wat het beste past bij de bevestiging
van de eigen stelling. Waar Paton ons wijst
op de rijke oogst is Singer er op uit om ons
slechts rotte vruchten te laten zien.

Eenzijdige benaderingen vormen meestal
geen goede basis voor een constructieve
dialoog. Het zich ingraven in de stelling
van het eigen gelijk betekent dat de loop-
gravenoorlog tussen hen dic streven naar
een lotsverbetering voor het proefdier en
zij die met behulp van dierproeven streven
naar een kwaliteitsverbetering van de ge-
zondheidszorg, voort duurt. Aan beide
zijden worden verliezen geleden en de posi-
tie van het dier wordt er niet beter van.
De wetenschappelijke, ethische en maat-
schappelijke aspecten van dierproeven zijn
van dien aard dat het oordeel hierover niet
een alleenrecht is van onderzoeker, dieren-
beschermer of politicus. Het zoeken naar
aanvaardbare oplossingen vereist een open
dialoog, gebaseerd op feitelijke informatie.
In ons land lijkt het klimaat voor een open
dialoog gunstiger dan in de meeste ons om-
ringende landen, mede dankzij een genuan-
ceerd dierproevenbeleid van de overheid.

De proefdierkunde die gericht is op een
zorgvuldig en ethisch verantwoord gebruik
van proefdieren, kan mogelijk een bijdrage
leveren aan het overbruggen van bestaande
tegenstellingen. De basisfilosofie voor dit
vakgebied is het beste verwoord door Rus-
sell & Burch in het in 1959 verschenen boek
The Principles of Humane Experimental
Technique (4). Hierin werd voor het eerst
inhoud gegeven aan de begrippen Repla-
cement, Reduction en Refinement: Ver-
vanging, vermindering en verfijning van
het proefdiergebruik. Een alliteratie die
wellicht klinkt als een cliché, doch, zoals
zal blijken, deze kwalificatie allerminst
verdient.

Alvorens in te gaan op de inhoud van het
vakgebied proefdierkunde wil ik kort de
historische ontwikkeling van het gebruik
van proefdieren schetsen. Van daaruit zal
ik trachten om plaats en betekenis van de
proefdierkunde aan te geven om vervol-
gens nader in te gaan op enkele aspecten
die van belang zijn bij het beoordelen van
de ethische toelaatbaarheid van dierproe-
ven.

Dieren worden al sinds eeuwen door de
mens gebruikt als voedingsbron, als trek-
of lastdier of als gezelschapsdier. Het ge-
bruik van dieren voor wetenschappelijk
onderzoek loopt ongeveer parallel met dc
ontwikkeling van de geneeskunde als zelf-
standige wetenschap (5, 6).
De basis van de westerse medische weten-
schap ligt bij de Griekse natuurfilosofen,
die enkele eeuwen voor het begin van onze
jaartelling een eerste aanzet hebben gege-
ven om de geneeskunde los te maken van
de mythologie. Bijgeloof en mythe moesten
plaats maken voor een rationele aanpak.
Deze benadering noopte tot doelgericht
medisch-biologisch onderzoek. Structuren
en functies van het menselijk lichaam wer-
den mede op grond van onderzoek bij die-
ren vastgelegd in tekeningen en geschrif-
ten. De auteurs van het eerste medische
standaardwerk, het Corpus Hippocraticum
(± 400 V. Chr.) zijn waarschijnlijk de eer-
sten geweest die voor onderzoeksdoelein-
den vivisectie, in de meest letterlijke bete-
kenis van het woord, toepasten.

Van Aristoteles (384-322 v. Chr,) mag even-
eens worden aangenomen dat zijn kennis
van het dierenrijk, zoals opgetekend in
Historia Animalium en in De Partibus Ani-
tnalium voor een belangrijk deel verkregen
werd door sectie op dieren.
Het onderzoek had voornamelijk een be-
schrijvend karakter. Het accent lag op de
anatomie. Experimenten werden slechts
sporadisch uitgevoerd. Hierin kwam ech-
ter verandering door het werk van Galenus
(130-201). Opgeleid in Pergamon trok Ga-
lenus in 162 na Chr. naar Rome waar hij
lijfarts werd van Marcus Aurelius. Ten-
einde meer inzicht te krijgen in anatomie en
fysiologie van de mens heeft hij tijdens zijn
verblijf in Rome een groot aantal goed
doordachte experimenten uitgevoerd met
varkens, apen, honden en zelfs beren. Het
dier, in het bijzonder het varken, werd
hierbij als model voor de mens volledig
geaccepteerd. De resultaten van zijn on-
derzoek zijn gedurende vele eeuwen de be-
langrijkste basis geweest voor het genees-
kundig handelen.

Met Galenus werd een belangrijk tijdperk
van geneeskundig onderzoek afgesloten.
De Romeinse cultuur bleek geen geschikte
voedingsbodem voor een verdere ontwik-
keling van geneeskunde en biologie. Na de
opkomst van het Christendom kwam het
medisch en biologisch onderzoek in Eu-
ropa nagenoeg geheel tot stilstand. Gedu-
rende vele eeuwen werd er geen noemens-
waardig onderzoek verricht. Er werd waar-
schijnlijk slechts zelden een proefdier ge-
bruikt. Ook wanneer vanaf de 1 Ie eeuw het
accent van dc wetenschap komt te liggen
bij dc scholastische wijsbegeerte worden
slechts sporadisch dierproeven uitgevoerd.
Deze periode van betrekkelijke rust duurde
tot aan de 15e eeuw, het begin van de Re-
naissance. Geleidelijk ontstond de drang
tot een verdere ontwikkeling van de weten-
schap, gevoed door het inzicht dat theore-
tisch verworven kennis aangevuld dient te
worden met eigen waarnemingen.
Theophrastus Bombastus von Hohenheim,
beter bekend als Paracelsus, was wellicht
de meest markante persoonlijkheid uit deze
periode. Hij kwam in verzet tegen de scho-
lastieke wijze van kennisoverdracht. Na
zijn benoeming tot hoogleraar in de me-
dicijnen in 1527 te Basel werden tijdens het

eerste college de boekwerken van Galenus
en Avicenna demonstratief verbrand: \'Het
enige boek van betekenis is het boek van dc
natuur\'. Zijn ijver om de theoretisch ge-
oriënteerde wetenschapsbeoefening van de
Middeleeuwen te vervangen door een em-
pirische benadering werd niet door ieder-
een gewaardeerd. Twee jaar na zijn be-
noeming werd hij gedwongen weer op te
stappen.

Ondanks de tegenstand won de empirische
benadering echter snel terrein. In biologie
en geneeskunde werd aanvankelijk weer
vooral anatomisch onderzoek verricht.
Maar vanaf de 17e eeuw worden ook fysio-
logische processen onderwerp van studie.
Het is waarschijnlijk geen toeval dat de
ontwikkeling van het fysiologisch onder-
zoek samenvalt met de opkomst van het
cartesianisme. Voor het bestuderen van fy-
siologische processen is het noodzakelijk
om ingrepen uit te voeren bij levende die-
ren, destijds uiteraard zonder anesthesie.
De morele bezwaren hiertegen kunnen
worden afgedekt met de cartesiaanse visie
op het leven. Immers, Descartes (1596-
1650) beschouwde een organisme als een
mechanisch object waarvan het leven zich
laat verklaren met behulp van fysische en
chemische wetmatigheden. De mens is ech-
ter een organisme dat denkt en naast ecn
mechanisch, stoffelijk lichaam ook nog be-
schikt over een geest. Deze geest is voor-
waarde voor het bewustzijn en tevens een
voorwaarde om pijn te kunnen lijden. Het
dier is uitsluitend ecn mechanisch object
dat volgens bepaalde patronen op prikkels
reageert. In de visie van Descartes heeft hct
dier geen bewustzijn en mist daardoor ook
het vermogen om pijn tc lijden. Hiermee
waren de morele drempels voor pijnlijke
dierexperimenten geslecht.
De ontdekking van de bloedsomloop en
werking van hct hart door William Harvey
in het begin van de 17e eeuw wordt terecht
beschouwd als ccn startpunt in dc geschie-
denis van de moderne fysiologie. Het vorm-
de de aanleiding voor een algehele her-
oriëntatie op vele fysiologische processen.
In 1628, ruim 200 jaar vóór de eerste toe-
passing van anesthesie, deed Harvey ver-
slag van deze ontdekking. \\nl)e Motu Cor-
dis (7) wordt nauwkeurig beschreven hoe
bij verschillende diersoorten de borstkas
van het nog levende dier wordt geopend en
het pericard wordt verwijderd teneinde de
bewegingen en functies van het hart tc
kunnen bestuderen. De wijze van verslag-
legging duidt op een cartesiaanse visie op
het dier: het dier als substituut voor het
mechanisch deel van de mens, zonder ver-
mogen tot pijnperceptie.
Ondanks het feit dat de visie van Descartes
veel kritiek ondervond (8), heeft deze grote
invloed gehad op de latere ontwikkeling
van het biologisch en medisch onderzoek.
De kennis van deanatomie en het inzicht in
de fysiologie namen in korte tijd sterk toe.
Het dier was als bron van informatie her-
ontdekt en onmisbaar bevonden.
Vanaf de 18e eeuw won geleidelijk de over-
tuiging veld dat de empirische wetenschap
in staat is om dc levensomstandigheden
van de mens tc verbeteren. Het werd ook
duidelijk dat dc verdere ontwikkeling van
de geneeskunde mede afhankelijk is van de
resultaten van dierproeven.
In de 19e eeuw kwam er echter ook een
tegenbeweging op gang, eerst in Engeland,
later ook in Frankrijk, waar Francois Ma-
gendie en Claude Bernard zich grote roem
verwierven door dc resultaten van hun fy-
siologisch onderzoek. Antivivisectionistcn
kwamen in verzet tegen proeven met niet
genarcotiseerde dieren. De eerste antivivi-
sectie vereniging, de \'Victoria Street So-
ciety\', werd opgericht in 1875, nadat in
1824 de eerste algemene dierenbescher-
mingsorganisatie was ontstaan (9). In En-
geland werd, mede onder druk van de anti-
vivisccticbewcging, in 1876 dc \'Cruelty to
Animals Act\' aangenomen. Voor het eerst
in de geschiedenis is er dan een wet die
gericht is op het beschermen van dieren die
gebruikt worden voor onderzoek.
Extreme standpunten, die pleitten voor de
totale afschaffing van dierproeven, onder-
vonden in de publieke opinie weinig steun,
zeker nadat vanaf de tweede helft van de
19e eeuw verschillendeanesthetica beschik-
baar kwamen en in het dierexperiment dus
narcose kon worden toegepast.
Vanaf deze periode vond er ecn sterke toe-
name van het proefdiergebruik plaats. In
1878, twee jaar na de inwerkingtreding van
de Cruelty to Animals Act waren er in En-
geland 23 \'licensees\', geregistreerde onder-
zoekers, die in totaal 270 gewervelde dieren

per jaargebruikten. In 1920 gebruikten 700
onderzoekers 70.000 dieren per jaar. Van
het gebruik in andere landen, waar nog
geen wettelijke regeling en registratie be-
stonden zijn geen betrouwbare gegevens
bekend. Volgens een schatting van de Vic-
toria Street Society waren er op het mo-
ment van de inwerkingtreding van de Cruel-
ty to Animals Act in Frankrijk 85, in
Duitsland 29 en in Nederland 8 onderzoe-
kers die dierproeven verrichtten. Aange-
nomen wordt dat de toename van het
proefdiergebruik in deze landen ongeveer
parallel liep met die in Engeland.
Er zijn, behalve de ontdekking en toepas-
sing van anesthetica, nog enkele andere ont-
wikkelingen aan te wijzen die de toename
sterk beïnvloed hebben:

— Charles Darwin publiceerde in 1859
zijn Origin of Species, waarin op weten-
schappelijke gronden de biologische over-
eenkomsten tussen mens en dier worden
verdedigd. Het gebruik van dieren als
model voor de mens verkreeg hierdoor een
rationele basis.

— Zes jaar later, in 1865, verscheen het
standaardwerk van Claude Bernard, In-
troduction ä l\'étude de la medicine experi-
mentale{\\0). Hierin wordt een basis gelegd
voor de wetenschappelijke benadering van
de fysiologie. Bernard bepleit het gebruik
van dieren voor de ontwikkeling van de
experimentele geneeskunde. Hij schrijft
hierover het volgende: \'Heeft men het recht
om bij dieren experimenten uit te voeren en
vivisectie toe te pas.scn? Wat mij betreft, ik
denk dal men dat recht heeft, volledig en
onbeperkt. Hel zou vreemd zijn de mens
het recht toe te kennen om het dier voor
allerlei doeleinden te gebruiken, als huis-
dier of als voedselbron, maar hem te ver-
bieden het dier tc benutten om zich verder
te ontwikkelen in een wetenschap dic voor
de mens van het grootste belang is. Er is
geen ruimte voor twijfel; dc fysiologie is
afhankelijk van het experiment en men kan
dc dood niet bestrijden zonder eerst ande-
ren daarvoor opgeofferd te hebben\' (einde
citaat).

Het gezag van Bernard, als grondlegger
van de moderne fysiologie, is zeer groot.
Zijn woorden zullen nog lange tijd blijven
naklinken.

— De ontwikkeling van de microbiologie
is eveneens van grote invloed geweest op de
toename van het proefdiergebruik. In 1884
verschenen de postulaten van Koch (II),
waarin onder meer is opgenomen dat het
bewijs voor de pathogeniteit van een, bij
een patiënt geïsoleerd micro-organisme,
pas is geleverd na een geslaagde besmet-
tingsproef bij gezonde, gevoelige proefdie-
ren. Hiermee werd het proefdier ook in de
microbiologie als een onmisbaar substituut
voor de mens geïntroduceerd. Deze on-
misbaarheid werd nog versterkt nadat de
produktie van vaccins en antisera op gang
kwam en de werkzaamheid en veiligheid
hiervan werden getest bij dieren.

— Toen na de eerste wereldoorlog de pro-
duktie van farmaca zich op industriële
wijze ging ontwikkelen, en later ook andere
terreinen van het medisch-biologisch on-
derzoek, zoals b.v. de immunologie, viro-
logie en toxicologie sterk werden uitge-
breid, begon dc toename van het proef-
diergebruik exponentiële vormen aan te
nemen.

Met deze toename ging ook een uitbreiding
van het aantal gebruikte diersoorten ge-
paard. Waren dil tot aan hel einde van de
vorige eeuw nog voornamelijk huisdieren
zoals honden, katten, konijnen en varkens,
vanaf het begin van deze eeuw werden
steeds meer knaagdieren gebruikt. In 1940
werden in Engeland I miljoen proefdieren
per jaar gebruikt, in 1960 3,5 miljoen en in
1970 5,5 miljoen. Ruim 90% hiervan zijn
muizen cn ratten. Er zijn ook over deze
periode geen betrouwbare gegevens be-
schikbaar over het proefdiergebruik in an-
dere landen (12). Volgens een schatting van
hct International Committee on Labora-
tory Animals (ICLA) was het totale proef-
diergebruik over de gehele wereld in I960
30 miljoen en in 1970 tussen de 100 en 200
miljoen per jaar. Ik geef deze cijfers om
daarmee te accentueren dat de sterke toe-
name van hel proefdiergebruik zich in rela-
tief korte tijd heefl voltrokken.
Na 1970 komt er ook in verschillende an-
dere landen een systematische registratie
van dierproeven tol stand. Hel proefdier-
gebruik blijkt nu te stabiliseren. De laatste
jaren kan zelfs een zekere daling worden
waargenomen, in ons land van 1,5 miljoen
in 1978 naar 1.2 miljoen in 1984.

Door de sterke toename van het proefdier-
gebruik, vooral na de tweede wereldoor-
log, ontstond er behoefte aan gespeciali-
seerde deskundigen die de verantwoorde-
lijkheid op zich kunnen nemen voor de
proefdiervoorziening en proefdierverzor-
ging. Het accent van de hiervoor beno-
digde kennis lag vooral op het gebied van
de zootechniek en de gezondheidsbewa-
king.

Wanneer echter op grond van doelma-
tigheidsoverwegingen vanaf de vijftiger
jaren bij veel instellingen waar biomedisch
onderzoek plaats vindt de proefdiervoor-
zieningen gecentraliseerd worden, en het
dierexperimenteel onderzoek zich voor een
deel verplaatst naar centrale dierenlabora-
toria, worden deze deskundigen ook be-
trokken bij de opzet en uitvoering van het
dierexperiment. Zij fungeren dan tevens als
adviseur bij de keuze van het proefdier, bij
de uitvoering van experimentele technieken
en bij het toepassen van anesthesie. Hier-
voor is een bredere kennis noodzakelijk.
Dit vereist, naast een gerichte bestudering
van de literatuur, ook onderzoek waarbij
het proefdier zelf het onderwerp van studie
is. Hiermee komt het vakgebied proefdier-
kunde tot ontwikkeling. Het onderzoek
binnen dit vakgebied richt zich o.a. op het
optimaliseren van de huisvesting en ver-
zorging van proefdieren, het verzamelen
van normaalwaarden, het ontwikkelen van
methoden voor de genetische en microbio-
logische kwaliteitsbewaking en het bestu-
deren van oorzaak cn preventie van ziek-
ten.

De kennis op deze gebieden breidt snel uit.
De proefdierkunde ontwikkelt zich tot een
hulpwetenschap van het biomedisch on-
derzoek. Betrouwbaarheid en reproduceer-
baarheid van de resultaten van het dierex-
periment nemen hierdoor toe. Bovendien
blijkt de bijdrage van de proefdierkunde
een duidelijk positieve invloed tc hebben
op het welzijn van het proefdier.
De laatste jaren treedt de proefdierkunde
steeds meer in het voetspoor van Russell &
Burch (4). Centraal staat hierbij het streven
naar Vervanging door gebruik van andere
testsystemen, naar Vermindering door si&n-
daardisatie van proefdier en proefopzet en
naar Verfijning door het voorkómen van
onnodig ongerief.

Voorde in 1983 ingestelde vakgroep Proef-
dierkunde vormen deze doelstellingen de
belangrijkste leidraad bij de invulling van
het onderzoek- en onderwijsprogramma.
Een kort overzicht van de activiteiten van
de vakgroep moge verduidelijken hoe ge-
tracht wordt hieraan nader gestalte te
geven.

Het onderzoek van de vakgroep is gericht
op de thema\'s standaardisatie; welzijn en
diermodellen.

Het gebruik van genetisch gestandaardi-
seerde dieren, b.v. uit een inteeltstam of F,
hybride, betekent minder spreiding in de
resultaten en dus minder dieren per expe-
riment. Gebleken is echter dat 10-20% van
de geregistreerde inteeltstammen, en daar-
mee ook de daarvan afgeleide congene en
transgene lijnen, genetisch gecontamineerd
is. Regelmatige controle op uniformiteit en
autenticiteit van deze stammen is dus nood-
zakelijk. Ten behoeve van deze genetische
kwaliteitsbewaking wordt gezocht naar
genetische markers die gc.schikt zijn voor
dc karakterisering van inteeltstammen.
Deze markers worden gelocaliseerd op het
chromosoom.

In het onderzoek dat gericht is op het wel-
zijn van proefdieren worden verschillende
huisvestingssystemen en milieufactoren
geëvalueerd. Hierbij wordt uitgegaan van
de fysiologische en ethologische behoeften
van het dier. Getracht wordt om uit de
keuzen die het dier maakt in een preferen-
tietest informatie te verkrijgen voor het
vaststellen van diersoortspecifieke en stam-
spccifieke huisvestingsnormen.
In het kader van het welzijnsonderzoek
wordt ook aandacht besteed aan de pre-
ventie van ziekten. Hierbij wordt de in-
vloed bestudeerd van voeding en darm-
Hora op het optreden van gezondheids-
problemen.

Binnen het thema diermodellen ligt het ac-
cent op het verzamelen van gegevens die
van belang zijn voor een juiste proefdier-
keuze, in het bijzonder voor de bestudering
van het cholesterolmetabolisme.
Naast dit proefdierkundig gericht onder
zoek wordt er in samenwerking met de af-
deling Biomedische Informatie van de
Universiteitsbibliotheek ecn geautomati-

seerd documentatie-systeem opgebouwd.
Literatuur, geselecteerd uit enkele duizen-
den tijdschriften, wordt gerubriceerd en
systematisch opgeslagen in een gecompu-
teriseerd literatuurbestand. Dit bestand,
dat ook de literatuur omvat die betrekking
heeft op proefdiervervangende testsyste-
men, dient als bron van informatie bij de
beantwoording van specifiek proefdier-
kundige vragen van onderzoekers, zowel
van binnen als buiten de Utrechtse univer-
siteit. Een literatuurattenderings-bulletin
wordt verspreid onder proefdierkundigen
werkzaam bij universiteiten, onderzoekin-
stellingen en bedrijven.
Onderzoek en documentatie dienen tevens
ter ondersteuning van het onderwijs. Ook
in het onderwijs vormen de door Russell &
Burch geformuleerde uitgangspunten de
basis voor het programma. Dit betekent
dat niet alleen aandacht wordt geschonken
aan vakinhoudelijke aspecten als zootech-
niek, microbiologie, pathologie of anesthe-
siologie van proefdieren, maar ook aan een
verantwoorde proefopzet en aan de moge-
lijkheden van het toepassen van alternatie-
ven. Onder alternatieven wordt in dit ver-
band verstaan elke procedure die bijdraagt
tot een vermindering van het benodigde
aantal dieren (13). Hiertoe behoren dus
niet alleen proefdiervervangende testsys-
temen zoals weefselkweek of celcultures,
maar bijvoorbeeld ook het optimaal toe-
passen van de mogelijkheden van dc statis-
tiek of het gebruik van genetisch gedefi-
nieerde dieren.

Bovendien wordt in het onderwijs ruim
aandacht geschonken aan dc ethische en
maatschappelijke aspecten van het proef-
diergebruik. Studenten worden niet alleen
geconfronteerd met meningen van onder-
zoekers en ethici, maar ook met de visie
van dierenbeschermers. In de toekomst zal
voor dit onderdeel van het onderwijspro-
gramma ook samenwerking worden ge-
zocht met de in Leiden te benoemen hoog-
leraar Dierproefvraagstukken.
Het proefdierkundig onderwijs krijgt een
belangrijke stimulans door de afkondiging
van het Dierproevenbesluit op 31 mei 1985.
Hierin wordt de uitvoering van een aantal
artikelen van de Wet op de Dierproeven
(1977) nader geregeld. Er worden eisen van
deskundigheid gesteld aan degenen die be-
trokken zijn bij de uitvoering van dier-
proeven. Hel betreft hier onderzoekers
(art. 9), dierverzorgers en biotechnici (art.
12) en proefdierdeskundigen die belast zijn
met het toezicht op het welzijn van proef-
dieren (art. 14).

Van de onderzoeker die verantwoordelijk
is voor de uitvoering van dierproeven (art.
9 onderzoeker) wordt in de toekomst geëist
dat deze het doctoraal examen biologie,
diergeneeskunde, farmacie, geneeskunde,
tandheelkunde of landbouwkunde (studie-
richting zootechniek) met goed gevolg heeft
afgelegd en bovendien een door de minister
van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur
(WVC) aan te wijzen cursus Proefdier-
kunde met goed gevolg heeft afgesloten
(15).

Voor dierverzorgers en biotechnici wordt
een 2- respectievelijk 4-jarigc beroeps-
opleiding verplicht gesteld.
Van de proefdierdeskundige die belast is
met het toezicht op het welzijn van proef-
dieren (de proefdierdeskundige ex art. 14)
wordt geëist dat deze het doctoraal examen
diergeneeskunde, geneeskunde of medische
biologie heeft afgelegd en bovendien een
door de minister van WVC aan te wijzen
cursus Welzijn proefdieren met goed ge-
volg heeft afgesloten.
Begin 1985 heeft de minister van O&W de
vakgroep Proefdierkunde aangewezen als
zwaartepunt voor de ontwikkeling van het
universitaire onderwijs op het gebied van
de proefdierkunde. Voor de opzet en coör-
dinatie van dit onderwijs heeft dc vakgroep
ecn landelijke taakstelling. Vanaf 1986 zal
zowel voor Utrecht als voor andere belang-
hebbende universiteiten een cursus Proef-
dierkunde voor toekomstig art. 9 onder-
zoekers worden georganiseerd. Deze cursus
dient bij voorkeur gevolgd te worden tij-
dens de doctorale fase van de opleiding.
De cursus Welzijn proefdieren wordt geïn-
tegreerd in een 1-jarige postdoctorale be-
roepsopleiding proefdierkunde die met in-
gang van 1987 van start gaat.

Nederland is het eerste land dat voor de
uitvoering van dierproeven proefdierkun-
dig onderwijs wettelijk verplicht stelt. Op
grond van recente besluiten in de Raad van

Europa is liet echter te verwachten dat an-
dere landen spoedig zullen volgen.
De verplichtstelling van dit onderwijs on-
derstreept dat ook de overheid belang
hecht aan de inbreng van proefdierkundige
kennis in het dierexperiment. Deze inbreng
bevordert het zorgvuldig gebruik van proef-
dieren en kan ertoe bijdragen dat het aantal
benodigde dieren verder afneemt.
De daling van het proefdiergebruik die en-
kele jaren geleden is ingezet zal zich ook in
de toekomst voortzetten, al zal voor som-
mige terreinen van onderzoek (b.v. toxici-
teitsonderzoek) tijdelijk een grotere behoef-
te aan proefdieren kunnen bestaan. Deze
verwachting is niet alleen gebaseerd op de
bijdrage vanuit de proefdierkunde. Ook de
accentverschuivingdie optreedt binnen het
biomedisch onderzoek in de richting van
de moleculaire biologie speelt hierbij een
rol. In dit verband zijn vooral van belang
de toepassingen van nieuwe technologieën
zoals de hybridomatechniek voor vaccin-
produktie en de recombinant DNA-tech-
niek voor het ontrafelen van fysiologische
en pathologische processen op DNA ni-
veau. Daarnaast zal de toenemende aan-
dacht voor de ethische aspecten van dier-
proeven leiden tot ecn verdere daling van
het proefdiergebruik.

De belangstelling voor het vraagstuk van
de ethische toelaatbaarheid van dierproe-
ven bestaat niet alleen bij een beperkte
groep van dierenbeschermers maar ook
wetenschappelijk onderzoekers verdiepen
zich meer en meer in dit probleem (16-18).
Op congressen en symposia wordt in toe-
nemende mate tijd ingeruimd voor het be-
spreken van de ethische aspecten van dier-
proeven. Uit redactionele artikelen in toon-
aangevende wetenschappelijke tijdschriften
als The Lancet, Nature en Science blijkt
eveneens de groeiende belangstelling voor
dit onderwerp.

De stelligheid waarmee Bernard 120 jaar
geleden zonder enige restrictie aan de mens
het recht toekende om dieren te gebruiken
voor onderzoek zal momenteel nog slechts
door weinigen in algemene zin worden on-
derschreven.

Echter, ook al wordt erkend dat dierproe-
ven een ethisch probleem kunnen vormen,
de meningen over de wijze waarop de ethi-
sche toelaatbaarheid in concrete situaties
beoordeeld moet worden lopen nogal uit-
een.

Sommigen zijn van mening dat met het
aannemen van een Wet op de Dierproeven
tevens de morele en ethische aspecten van
het proefdiergebruik afdoende zijn gere-
geld. Wanneer voldaan wordt aan de in de
wet gestelde eisen dan is het dierexperiment
per definitie ethisch verantwoord.
Anderen, waartoe ik ook mijzelf reken, zijn
echter van mening dat deze benadering on-
voldoende recht doet aan de positie van het
dier. Wetgeving loopt vaak achter bij maat-
schappelijke ontwikkelingen. Bovendien is
de wet een te rigide instrument voor het
vastleggen van ethische normen, omdat
deze mede worden bepaald door de waarde
die de mens aan het dier toekent. Deze
waarde is aan verandering onderhevig.
Met betrekking tot de mens-dier relatie
kunnen enkele stromingen worden onder-
scheiden (16, 19,20).

In de door Regan (19) gepropageerde visie
wordt ervan uitgegaan dat hct dier een in-
trinsieke waarde heeft die niet wezenlijk
verschilt van de intrinsieke waarde van de
mens. Op grond daarvan hebben dieren
ook dezelfde rechten op bescherming van
leven en welzijn als de mens. Dit uitgangs-
punt leidt tot de conclusie dat ook de
normen die gehanteerd moeten worden bij
de beoordeling van dc toelaatbaarheid van
dierproeven, niet wezenlijk anders zijn dan
de normen die gelden voor de beoordeling
van de toelaatbaarheid van onderzoek met
de mens als proefobject.
In het merendeel van de publikaties over
mens-dier relaties wordt er echter nog
steeds van uitgegaan dat de natuur hiër-
archisch gerangschikt is, met de mens op de
bovenste trede van de ladder. Het proefdier
kan als plaatsvervanger van de mens fun-
geren omdat voor het dier andere normen
gelden. Binnen deze stroming kunnen nog
verschillende benaderingen worden onder-
scheiden. Zo is de sterke toename van het
proefdiergebruik vooral in de eerste helft
van deze eeuw goed te verklaren vanuit de
eenzijdig antropocentrisch gerichte bena-
dering waarbij het dier uitsluitend instru-

mentele waarde heeft en de mens, op grond
van zijn plaats in de rangorde, gerechtigd is
het dier te benutten, ter bevordering van de
kwaliteit van zijn bestaan (10).
In een meer genuanceerde benadering
wordt ervan uitgegaan dat het dier zowel
intrinsieke als instrumentele waarde heeft.
Deze visie laat ruimte voor de individuele
verantwoordelijkheid van de mens voor
het welzijn van mens cn dier. Hierbij
worden aan het dier geen rechten toege-
kend. Wel heeft de mens plichten ten op-
zichte van het dier; in dit verband de plicht
om zich grondig te bezinnen op de vraag
onder welke omstandigheden benadeling
van het welzijn van het dier gerechtvaar-
digd is.

Op verzoek van de staatssecretaris van
WVC heeft de Commissie van advies op de
dierproeven in april 1985 een advies uitge-
bracht met betrekking tot de ethische be-
ginselen die gehanteerd kunnen worden bij
het verrichten van dierproeven (21). Hierin
wordt de intrinsieke waarde van het dier
erkend en wordt, uitgaande van de verant-
woordelijkheidsethiek, aanbevolen om bij
de ethische toetsing van dierproeven een
zorgvuldige afweging te maken tussen de
instrumentele en de intrinsieke waarden
van het dier: ofwel een afweging tussen de
belangen van de mens en de belangen van
het dier. Deze afweging zal, naar het oor-
dcel van de commissie, in eerste instantie
door de verantwoordelijke onderzoeker
zelf moeten geschieden. Het resultaat van
deze afweging dient vervolgens ter toetsing
aan een hiertoe ingestelde dierexperimen-
tcncommissie te worden voorgelegd.
Het staat op dit moment nog niet vast of,
cn zo ja wanneer dit advies een bindend
karakter krijgt. Hel verdient uitdrukkelijk
aanbeveling om, voorafgaande aan dc in-
voering van een verplichte ethische toet-
sing, tijdens een overgangsfase enige erva-
ring op te doen.

De overgangsfase is nodig omdat het niet
ondenkbaar is dat zich bij de nadere uit-
werking van het advies nog een aantal pro-
blemen voordoen. Ik wil er hiervan een
tweetal noemen.

Het eerste, en wellicht ook het kernpro-
bleem ligt bij de uitvoering van het afwe-
\' gingsproces. Dit vergt een utilitaristische
benadering, waarbij het nadeel voor het

dier bij uitvoering van het onderzoek wordt
afgewogen tegen het nadeel voor de mens
bij het niet uitvoeren van het onderzoek
(22-24).

Echter, het vaststellen van het ongerief dat
dieren in een gegeven experiment zullen
ondervinden is niet eenvoudig. Over het
lijden van dieren, in het bijzonder de per-
ceptie van pijn, is sinds Descartes veel
geschreven, doch zoals ik met verwijzing
naar de recente oratie van collega Lager-
weij meen te mogen concluderen, zijn de
mogelijkheden voor het objectief vaststel-
len van pijn nog uiterst beperkt. De sugges-
tie van Morton & Griffiths (25) om ervan
uit te gaan dat een ingreep die voor de mens
pijnlijk is, door het dier niet in mindere
mate als pijnlijk wordt ervaren, is weten-
schappelijk weliswaar niet geheel bevre-
digend, desalniettemin als benadering
bruikbaar totdat het tegendeel bewezen is.
Anderzijds is ook de taxatie van het (we-
tenschappelijk) belang van een onderzoek-
voorstel vaak subjectief. Het grootste pro-
bleem hierbij vormt het fundamenteel ge-
richt, exploratief onderzoek. Het belang
daarvan is vooraf meestal niet goed aan te
geven. Toch zijn veel belangrijke ontdek-
kingen op biomedisch gebied, zo hebben
Comroe en Dripps aangetoond, juist het
gevolg van fundamenteel onderzoek (26).
Volgens Medawar in T/ie Limits of Science
zijn wetenschappelijke doorbraken nóóit
vooraf te beramen (27).
De moeilijkheid van ecn afwegingsproces
is dus niet alleen dat belangen van mens en
dier met elkaar vergeleken moeten worden
maar bovendien dat voor het vaststellen
van het gewicht dat aan elk van deze be-
langen moet worden toegekend geen geijkte
weegschaal beschikbaar is.
Ecn tweede probleem ligt bij de acceptatie
van dc toetsingsprocedure door de onder-
zoekers. Ook wanneer de normen objectief
zouden zijn vast te stellen kan een toetsing
frustrerend werken. Elke vertraging in het
voorbcreidingsproces van een onderzoek
staat haaks op de publicatiedruk die we-
tenschappers heden ten dage ondervinden.
Het \'publish or perish\' principe is, zeker na
de invoering van de voorwaardelijke finan-
ciering, ook voor onderzoekers bij de Ne-
derlandse universiteiten, een harde realiteit
geworden. Het is alleszins begrijpelijk dat

indieners van onderzoekvoorsteilen niet op
extra toetsingscriteria zitten te wachten.
De procedures die in ons huidige onder-
zoekbestel afgewerkt moeten worden alvo-
rens een onderzoek van start kan, werken
voor sommigen nu al verlammend op in-
ventiviteit en creativiteit.
Ongetwijfeld kunnen zich bij de verdere
uitwerking van de procedures nog allerlei
andere praktische problemen voordoen.
Waar, bijvoorbeeld, vindt men voldoende
onafhankelijke en competente mensen die
deze extra werkbelasting op zich kunnen
nemen, welke dierexperimenten moeten
getoetst worden, hoe komt de besluitvor-
ming tot stand, welke beroepsmogelijk-
heden zijn er, etc.

Het is verleidelijk om nu te concluderen dat
het voorstel om dierproeven aan een ethi-
sche toetsingsprocedure te onderwerpen
berust op gebrek aan realiteitszin. Daar-
mee zou echter voorbij gegaan worden aan
de gerechtvaardigde vraag vanuit de maat-
schappij om zichtbaar te maken dat de
onderzoeker de belangen van het dier zeer
ernstig neemt.

Er dient mijns inziens dan ook met voortva-
rendheid gestreefd te worden naar een
oplossing van de genoemde problemen,
zodat op korte termijn de ethische toetsing
als standaardprocedure betrokken kan
worden bij de voorbereiding van dierproe-
ven. Dit is in het belang van zowel de on-
derzoeker als van het proefdier.
Hierbij moet opgemerkt worden dat ons
land in dit opzicht niet voorop loopt. We
kunnen lering trekken uit de ervaringen in
Zweden en Canada waar al enkele jaren
dierexperimentencommissies met een ver-
gelijkbare taakstelling functioneren (28).
Op\'l mei 1985 heeft ook de Public Health
Service, de belangrijkste financier van hct
biomedisch onderzoek in de Verenigde
Staten, haar nieuwe richtlijnen met betrek-
king tot het gebruik van proefdieren be-
kend gemaakt. In het kort komen deze
hierop neer dat, om in aanmerking te
komen voor subsidie, het instituut waar
dierproeven plaatsvinden een \'Animal Care
and Use Committee\' moet hebben inge-
steld. In deze commissies hebben naast
deskundigen ook leken zitting hebben.
Wanneer geen commissie is ingesteld vindt
ook geen financiering van het onderzoek
plaats.

I. De begrippen \'proefdier\' en \'dierproef behoeven
nadere precisering. In de meest ruime betekenis
van het woord wordt onder proefdier verstaan
elk dier dat door de mens gebruikt wordt voor de
beantwoording vaneen wetenschappelijke vraag.
Onder dierproef wordt dan verstaan het geheel
van handelingen dat hiermee gepaard gaat, on-
geacht de vraag of het dier hierbij ongerief on-
dervindt. In de Wet op de Dierproeven (1977)
wordt het begrip proefdier beperkt tot de levende
gewervelde dieren en wordt alleen dan van een
dierproef gesproken wanneer \'redelijkerwijs moet
worden aangenomen dat de gezondheid van het
dier kan worden benadeeld, danwel noemens-
waardige pijn, letsel of ernstig ander ongemak
aan het dier kan worden berokkend\'. Tenzij uit
de context anders blijkt worden de begrippen
proefdier en dierproef hier alleen in de laatstver-
melde, beperkte betekenis gebruikt.

3. Paton, W. Man and Mouse. Animals in medical
Research. Oxford University Press, Oxford, 1984.

4. Russell, W.M.S. and Burch, R.L. The Principles
of Humane Experimental Technique. Methuen,
London, 1959.

8. De visie van Descartes werd fel bestreden door
Voetius (Gijsbert Voet), reformatorisch theo-
loog en eerste rector in Utrecht na de verheffing
van de Illustre School tot Universiteit, 1636.

9. French, R.D. Antivivisection and Medical Science
in Victorian Society. Princeton University Press,
London, 1975.

10. Bernard, C. Introduction ä l\'ètude de la Medicine
cxperimentale. J.B. Baillièreet Fils, Paris, 1865.

II. Lechevalier, H.A. and Solotorovsky, M. three
Centuries of Microbiology. Mc Graw-Hill Inc.,
New York, 1965.

12. In Nederland werd in 1978 door de Veterinaire
Hoofdinspectie gestart met de registratie van
dierproeven. In dat jaarwerden in ons land ± 1.5 |
miljoen proefdieren gebruikt. Een in 1964 door |
het ministerie van Sociale Zaken en Volksge- I
zondheid uitgevoerde enquête gaf een proefdier- ]
gebruik voor dat jaar van ±1.1 miljoen te zien.

13. Smyth, D.H. Alternatives to Animal Experi-
ments. Seolar Press, London, 1978.

14. In ons land zijn ± 2100 personen als onderzoeker
en ± 1700 personen als dierverzorger/bioteeh-
nisch laborant betrokken bij dc uitvoering van
dierproeven. Hct aantal proefdierdeskundigen,
belast met hct toezicht op het welzijn van dieren,
bedraagt 50 (Bron: Zo doende 1984, VHI).

15. De verplichting tot het volgen van een cursus
Proefdierkunde geldt niet voor degenen die op
het tijdstip van dc afkondiging van het Dierproe-
venbesluit (31 mei 1985) reeds als zodanig werk-
zaam zijn. Voor degenen die na deze datum met
deze werkzaamheden beginnen geldt een over-
gangstermijn van 4jaar.

16. Scchzer, J. A. The role of animals in biomedical
research. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1985; 406; 1-229.

17. Rowan, A. N. Of Mice, Models and Men: A
critical Evaluation of Animal Research. State
University of New York, Albany, 1984.

18. Uvarov, O. Research with animals: requirements,
responsibility, welfare. Lab. Anim. 1984; 19: 51-
75.

19. Regan, T. The Case for Animal Rights. Rout-
ledge & Kegan Paul, London, 1984.

20. Verhoog, fl. Experimenteren met dieren als
ethisch probleem. Biotech. 1983; 22: 17-20.

21. Commissie van Advies voor de Dierproeven.
Advies. 1. Dierproeven in het wetcn.schappelijk
onderwijs. 2. Ethische beginselen en dierproeven.
Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cul-
tuur, Leidschendam, 1985.

22. Grommcrs, f-. ,1. Toctsingsmodel voor dierproe-
ven. In; Denken over grenzen der toelaatbaar-
heid van dierproeven. AVS-NVP Symposium,
Utrecht, 1979.

23. Heeger, F. Normen en goede redenen. Tijdschr.
Diergeneeskd. 1980; 105: 147-53.

24. Stafleu, F". Flet dier van de rekening. Werkgroep
Diergeneeskunde cn Samenleving, Utrecht, 1982.

25. Morton, D. B. and Griffiths, P. H. M. Guidelines
on the recognition of pain, distress and discom-
fort in experimental animals and an hypothesis
for assessment. Vet. Rec. 1985; 116; 431-6.

26. Comroe, J. II. and Dripps, R. D. The top ten
clinical advances in cardiovascularpulmonary
medicine and durgery. DFIEW Publication No
(NIH) 78-1521, 1977.

28. Britt, D. Ethics, ethical committees and animal
experimentation. Nature 1985; 311; 503-6.

\'De vleeskeuring zal zich breder over dc pro-
duktieketen moeten gaan uitstrekken. Boven-
dien moet zij niet meer hoofdzakelijk voorbe-
houden zijn aan dierenartsen, ook deskundigen
van verwante terreinen zullen bij de keuring
moeten worden betrokken\'.
Deze suggestie deed staatssecretaris A. Ploeg
(Landbouw en Visserij) tijdens zijn toespraak
ter gelegenheid van de opening van het sympo-
sium \'Meat and poultry inspection in a dynamic
world\', dat van 28 t/m 31 mei 1985 in Lage
Vuursche werd gehouden. Dit symposium werd
door het Ministerie van Landbouw en Visserij
georganiseerd in het kader van een samenwer-
kingsoverecnkotnst tussen de Verenigde Staten
en Nederland en was gewijd aan de betekenis die
moderne veehouderij-systemen, technologie en
wetenschap voor de vlees- en pluimvcekeuring
kunnen hebben. Naast deelnemers uit dc Ver-
enigde Staten en ons land, namen afgevaar-
digden uit onder andere Canada, Australië,
Nieuw-Zeeland, EG-lidstaten, Argentinië en
Brazilië aan de discussie deel.
De vleeskeuring staat niet alleen in ons land,
maar ook in verschillende andere landen in toe-
nemende belangstelling van overheid, produ-
cent en consument. In die belangstelling delen
ook ontwikkelingen die raakvlakken hebben
met de vleeskeuring, zoals de gezondheidszorg
en de toegepaste dierkunde.
Op economisch gebied spelen waarborgen voor
een ongestoorde afzet in het handelsverkeer een
rol van grote betekenis. Samen met de wensen
van de kwaliteitsbewustere consument zorgen
deze aspecten ervoor dat de vleeskeuring ook
politiek sterk in de aandacht is gekotnen.
De staatssecretaris noemde in dit verband de
rijksdienst voor de keuring van vee cn vlees die
dusdanig is opgezet, dat toereikend op deze ont-
wikkeling kan worden ingespeeld.
Dc heer Ploeg zei de indruk te hebben dat de
vleeskettring enigszins bij de ontwikkeling van
een geïntegreerde aanpak is achtergebleven. De
vleeskeuring richt zich, aldus de heer Ploeg, nog
voornamelijk op het eindprodukt, waardoor de
vleeskeuring tot nu toe nagenoeg uitsluitend een
overheidstaak met inschakeling van veterinai-
ren is geweest. \'In toenemende mate echter,
moeten wc rekening gaan houden met andere
gegevens dan de bestrijding cn preventie van
dierziekten, zoals dc kwaliteit van bodctn en
veevoeders en het gebruik van diergeneesmidde-
len\', zo zei hij.

De staatssecretaris zei verheugd te zijn, dat tij-
dens het symposium onder andere via de aan-
dacht voor residuen die integrale benadering
vrijwel automatisch aan de orde komt.
\'Tezamen met de aandacht voor onderzoekre-
sultaten, die met behulp van voorlichting en
onderwijs mede het bedrijfsleven ten goede
koinen, schept de overheid voorwaarden om tot
een op de huidige eisen afgestemde geïnte-
greerde kwaliteitsbewaking bij de keuring van
vee en pluimvee te komen\', aldus de heer Ploeg.

SUMMARY Data are presented on the incidence of various streptococcal infections in pigs in the
Netherlands. 314 Strains isolated in the course of routine post-mortem diagnosis were e.xamined. The
most frequently occurring streptococcus iraiS. subacidus ^i/oj type II which was isolated in 31.2% of
the cases.

S. suis type 2 (Serogroup R) andS. equisimilis (Serogroup C) constituted 16.2% and 13.7% of the
isolates respectively. Besides meningitis, endocarditis and polyserositis S. suis type 2 infections may
frequently be associated with pneumonia (42%).

The biochemical profiles of the variousS. sukaiulS. subacidus r/"\'«; types are presented. The profile of
both species is almost identical. It seems justified to use the name S. suis for strains with this
characteristic profile and to abandon the name S. subacidus. Haemolysis does not appear to be a
suitable characteristic to screen for S. subacidus/S.suis types. In comparing three serological methods
for typing S. suis type 2, gel precipitation using Fuller\'s extract and slide agglutination give an almost
100% correlation. The.se two methods are recommended for serotyping.

As early as 1951 streptococcal infections in
pigs were reported in the Netherlands:
Janssen and Van Dorssen described cases
of meningo-encephalitis in pigs of up to 6
months of age (7). They isolated haemo-
lytic streptococci from the brain and inter-
nal organs. In 1956 DeMoorproposed that
three strains isolated from pigs with pneu-
monia, which did not fall into any of the
known Lancefield groups A-Q, should be-
long to a new serological group R (11). In
1957 and 1958 he classified further strains
cultured at autopsy from pleuro-pneumo-
nia, peritonitis, pericarditis, endocarditis,
enteritis, arthritis and periorchitis into a
new serological group designated S (11).
An important development in the history
of the.se streptococci was the demonstra-
tion by Elliot in 1966 that live suspensions
of strains of group S, which this author had
classified as a subgroup of D, produced a
specific capsular swelling reaction with an-
tiserum (5). The name Streptococcus suis
capsular type 1 was suggested.

In 1975 in East Anglia it was found that
streptococcal meningitis in 10-14 week old
pigs was caused by haemolytic streptococci
serologically distinct from capsular type 1,
but also showing a specific capsular-wcl-
ling reaction (22). This type was named
Streptococcus suis type 2, and proved to be
identical with De Moor\'s group R. Accord-
ing to Elliot both Streptococcus suis type 1
and 2 (group S and R) arc subgroups of
Lancefield group D. Strains of streptococci
reacting with both sera were designated RS
streptococci. The name subacidus is in
the older literature a provisional name for
biochemically well defined bacteria with
the same biochemical characteristics as
group R, S and T streptococci, but serolo-
gically different.

Surveys carried out between I973and 1978
showed that in the United Kingdom over
5% of herds were affected witd S. suis type
2.

Recently Clifton Hadlcy reported that the
disease is now seen in almost every county
in the U.K. and has become a persistent

cause of worry and loss in a high propor-
tion of herds (4). Data on the situation in
the Netheriands are hmited. In 1968 Ak-
kermans reported isolations of strepto-
cocci from pigs: group R from pigs older
than 8 weeks and group S from younger
piglets. In both age-groups isolations were
from brain tissue and cases of septicaemia
(1). Annual reports from the Central Vet-
erinary Institute (Rotterdam) mentioned
isolations of .S\'. suhacidus, group R, S, and
RS streptococci from pig tissues, only in-
frequently.

S. suis type 2 is also known to cause disease
in man (9, 16, 23). Over 50 cases have been
reported in Europe and of these 26 are
from the Netherlands (24). Of the 26
Dutch isolates, 25 were from humans with
symptoms of meningitis who had handled
pigs or pork. Because of the warning re-
ports from the U.K. and the human health
hazard concern about this infection is justi-
fied.

A survey was carried out to obtain infor-
mation on the present incidence of i)\'. suis
type 2 among the other streptococcal infec-
tions in pigs in the Netherlands.

Source: Streptococcal strain.s were obtained in .lune-
Deccmber 198."! from four Animal Health Service la-
boratories in the provinces of Noord-Brabant, Gel-
derland, Overijssel and West-Nederland. All strains
had been recovered from organs and tissues of dis-
eased pigs in the course of routine diagnostic proce-
dures. Data concerning post-mortem findings, and
the organs and tissues of isolation were collected. A
total of3l4slramswereexamined. Identification was
carried out using biochemical and serological proce-
du res.

.M\'ter arrival in the laboratory on blood agar, each
strain was inoculated into 10% horse serum broth and
incubated for 18-24 hrs at 37° C.
I he biochemical reactions listed in Table 3 were then
carried out. Trypticase Yeast Cystine (TYC)was used
as basic medium. 5% Sheep blood agar, 6% horse
blood agar, and HET media (Hauge Edwards Tryp-
tone) were used to check purity and to examine prop-
erties such as haemolysis, colony morphology and
C.AMI\' phenomena (the complete lysis of erythrocytes
sensitized by staphylococcal /J-haemolysin). Catalase
production was tested: no positive organisms were
found.

Streptococci were examined with a coagglutination
test (Streptex®)\'. This test can identify groups A, B,
C, D, E, and G. Aspecific, negative and group D
strains were furthertested with polysaccharide extrac-
tion procedures: a Euller extract was prepared (6)
from an overnight growth in Todd Hewith broth,
incubated aerobically for 24 hours at 37° C, and used
in an Ouchterlony double diffusion gel precipitation
test to determine the grouping within the Lancefield
system. Commercial\' sera of groups A-S were used.
In order to confirm the diagnosis R streptococci and
to compare the various procedures, a limited number
of strains R positive as well as R negative were tested
with a slide agglutination test using our own hyper-
immune serum raised in rabbits, and a coagglutina-
tion test using a suspension of staphylococci coated
with a different group R antiserum.

Table 1 shows the classification of 314 iso-
lates based on biochemical and serological
data.

Table 1. Identificationand frequency of isolation of
314 strains of streptococci isolated at four Animal
Health Centres in the Netherlands.

The most frequently isolated streptococci
were S. suhacidus (bio)type II which was
isolated in 31.2% of the cases, S. suis type 2
(Serogroup R) and 5. equisimilis porcine
(Serogroup C), which constituted 16.2%
and 13.7% respectively.
Faecal streptococci {S.faecalis and S.fae-
were found in 13.1%. Occasionally 5".
suis lype 1 (Serogroup S), 5. suhacidus (hio)-
type 1, Serogroup L and G, and Aerococcus
spp. were isolated. 10.5% of the strains
were non-typable.

Tabic 2 shows the association of the vari-
ous types of streptococci with lesions and
organs of isolation. Several strains were
found to be associated with more than one
abnormality at necropsy, and percentages
were thus calculated from a different total
than in Table 1.

S. su/s type 2 was associated with pneumo-
nia in 42% of the cases followed by menin-
gitis, endocarditis and polyserositis in 18%,
18% and 10% respectively. Also isolates of
5. subacidus (bio)type II and S. equisimilis
were often recovered from pigs with pneu-
monic signs; 40% and 28% respectively.
Biochemical reactivity of 5. ^M/.?type 1 and
2 and 6". subacidus (bio)typc I and II is
listed in Table 3. It appears that the bio-
chemical profiles of 5. suis type 2 and S.
subacidus (bio)type II are identical, as are
those of S. suis type 1 and S. subacidus
(bio)type I. Acid production from raffi-
nose is the criterium used to differentiate
between (bio)type I and 2. Also the various
forms of haemolysis are similar for these
streptococci: using Columbia Agar Base
with 6% horse blood most 5. suis strains
show alpha (a) haemolysis. Frequently no
haemolysis at all is observed with both spe-
cies. Bèta (/3) haemolysis is rare (Table 4).
Three serological methods were compared
in order to test their value in the identifica-
tion of 5". suis type 2 against serologically
negative S. .vw/^wr/r/u.vstrains. Table 5 shows
an almost 100% correlation between the
slide agglutination test and the Ouchter-
lony gel precipitation using Fuller\'s ex-
tract. Table 6 shows that the coagglutina-
tion test was less reliable: 14 strains (15%)
were false negative and 3 (3%) false posi-
tive.

i\'. subacidus (bio)typc II was frequently iso-
lated from pathological processes in pigs
(31.2%) in our material. Biochemical pro-
files of .S\'. subacidus (b\\o)lypt II and S. suis
capsular type 2 arc identical. The only bio-
chemical reaction which differentiates these
streptococci from S. subacidus (bio)typc I
and S. suis type 1 is the fermentation of
raffinose (11, 12).

De Moor\'s Group R streptococcus is now
regarded as S. suis type 2 (22), his Group S
as S. suis type I (5).

Table 3. Biochemical profiles of S. xiiis type I and 2 and S. subacidus biotype 1 and II in percentages.

Table 4. Haemolysis by S. suis and .S\'. subacidus strains on Columbia Agar base with 6% horse blood, under
aerobic conditions.

Table 5. Serology S. suis type 2 and 5. subacidus strains using slide agglutination and precipitation with
Fuller\'s extract.

Other authors have reported isolating strep-
tococci from pig and human material which
failed to react with anti-R serum but had
the colonial morphology and biochemical
characteristics of group R streptococci (10,
15, 17, 23). It is remarkable that in 1963
only one isolate from Dutch material could
not be identified serologically (11), where-
as in the present survey the inajority ofthe

strains could not be typed serologically and
hence are referred to as S. subacidus (bio)-
type II and I (31.2% and 1.6% respect-
ively). In 1961 De Moor (12 stated that
differentiation of 5. subacidus into serolo-
gical types was of clinical-epidemiological
significance, but did not suspect that apart
from his R, S and T serotypes more types
would be found.

Table 6. Serology of S. suis type 2 and .S\'. subacidus strains using slide agglutination, gel precipitation with
Fuller\'s extract and coagglutination.

1 The strain showing different reactions in slide agglutination and gel
precipitation is not Included in this table.

At present Perch et al. regard these bio-
chemically very similar streptococci as one
specics, namely S. .suis. which have a com-
mon cell wall antigen closely related to
streptococcal group D, but which can
differ in capsular polysacharide type anti-
gen. They intend to formally propose the
name 5. suis (17). So far nine different cap-
sular serotypes, three of which are R, S and
RS streptococci, have been recognized (17).
We are also further typing our S. subacidus
strains serologically. It seems justified to
abandon the old name S. subacidus in fa-
vour of 5. suis.

The results show that apart from S. suis
several Lancefield groups are associated
with a variety of diseases in pigs in The
Netherlands. 5. equisimilis (Lancefield
group C) is frequently isolated. In our
material S. suis isolations are associated
with a variety of pathological disorders
and are not restricted to the syndrome of
septicaemia, arthritis, meningitis as report-
ed from the U.K. (3,5,8,21, 22). Especially
S. suis type 2 appears to be associated with
pneumonia, polyserositis and endocardi-
tis. These findings are in agreement with
reports from the USA, Australia and Scan-
dinavia (2, 10, 17, 20). Especially the high
percentage of association with broncho-
pneumonia (42%) deserves attention. Ad-
ditional data obtained from the Animal
Health Services in Noord-Brabant and in
Gelderland, which supplied most of our
material, showed in 9 of 26 Itmgs mixed
bacterial infections, namely combinations
of .V. suis type 2 with Pasteurella multocida
(4-26) and Haemophilus pleuropneumo-
nia (3/26). In two lungs a combination
of these three agents was found. In two
cases that were positive for S. suis type 2
the diagnosis Aujeszky\'s disease was also
made. From the remaining fifteen lungs S.
suis type 2 was isolated in monoculture.
These findings correspond with those of
Sanford et al. (20), who also found S. suis
type 2 together with P. multocida and H.
pleuropneumoniae in lung tissue.

In mixed bacterial and viral infections it is
difficult to determine which organisms are
to be regarded as the primary pathogens.
However if only S. suis type 2 is isolated
(15/26) its role as a cause of primary bron-
chogenic infection becomes more appar-
ent.

These data and data from other surveys (8,
13, 14, 18, 19) show that pathological le-
sions caused by streptococci cover a wide
range of conditions, none of which are pa-
thognomonic for a particular group or spe-
cies/type of streptococcus.

Frequently in diagnosing streptococcal dis-
eases only haemolytic isolates are regarded
as pathogens. However it is well known
that haemolysis depends largely on me-
dium (horse-, ox- or sheepblood) and on
the degree of (an)-aerobiosis. Hence it is
quite understandable that the literature
describes S. suis as either a or y6 haemolytic
(8, 10, II, 15, 17,22). Our experience is that
the majority of S. suis strains shows a-hae-
molysis on 6% horse blood agar (93.3% and
61.7%) under aerobic conditions, but quite
often when S. subacidus {bio)type I is isola-
ted no haemolysis is observed (58%). Ha-
emolysis is not a suitable characteristic to
screen for S. subacidus/S. suis or for pa-
thogenicity.

In comparing three serological methods of
typing 5. suis type 2 it appears that gel
precipitation with Fuller\'s extract and the
slide agglutination test with anti R homo-
logous serum give an almost 100% correla-
tion. For serotyping these methods are re-
commended. Coagglutination proves less
reliable as 15% of the strains scored false
negative and 3% false positive results.
However, different sera were used and it
cannot be excluded that this caused the
different results.

The incidence of 5. .suis type 2 in pathologi-
cal processes is relatively high (16.2%).
This is in accordance with experiences from
the United Kingdom where an increase in
outbreaks has been recorded since 1973 (3,
4,21, 22). This is a source for concern since
we know this infection is a zoonosis. Nearly
all human infections described in the litera-
ture concerned people who handled pigs or
pork (9, 16, 23). Since 1968 26 cases of
illness due to S. suis type 2 have been re-
ported in The Netherlands, 25 of these pa-
tients had meningitis, with the organism
present in the cerebrospinal fluid (24).

We gratefully acknowledge the contributions of our
colleagues in the Animal Health Service, I5r. ,1. P. W.
M. Akkermans, G. H. A. Borst, Dr. E. M. J. Jaarts-
veld and G. H. A. Overgoor, who supplied the cul-
tures of streptococci and data on pathology. We
thank Dr. D. G. Groothuis (RIVM, Bilthoven) for
supplying us with group R and S reference strains.

1. Akkermans, J. P. W. M.: Jaarverslag Stichting
voor Diergeneeskundig Onderzoek 1968; 43-4.

2. Buddle, J. R.. Jones, J. E. T., Pass, D. A., and
Robertson, J.: The isolation of type 2 from
a pig with meningitis. Austr. Vel. J. 1981; 57:
437-8.

3. Clifton Fladley, F. A.: S. suis type 2 infections.
Br. Vei. J. 1983; 139: 1-5.

4. Clifton Hadley, F. A.: Epidemiology of S/re/j/o-
coccus suis type 2 infections. Agriculture. Some
diseases of emerging importance to Community
trade published by Commission of European
Communities. Report EUR 8515 EN 1983; 33-9.

5. Elliot, S. D.: Streptococcal infections in young
pigs. 1. An immunochemical study of the causa-
tive agent (PM Streptococcus). J. Hyg. Camb.
1966; 64: 205-12.

6. Fuller, A. T.; The formamide method for the
extraction of polysacharides from haemolytic
streptococci. 5/-. 7. of Exp. Path. 1938; 19: 1.30-8.

7. Janssen, J. en Van Dorssen, C. A.: Meningo-
encephalitis bij varkens door Streptococcen. Tijd-
schr. Dicrgeneesl<d 1951; 16: 815-32.

8. Jones, J. E. T.: The .serological classification of
streptococci isolated from diseased pigs. Br. Vei.
J. 1976; 132; 163-71.

9. Joynson, D. H. M.; Infections of Man with
Group R Streptococci.of Clinical Prac-
iici 1980; 34: 147-54.

10. Koehne, G., Maddux, R. L., and Cornell, W. D.:
l.anccField Group R Streptococci Associated with
Pneumonia in Swine. Am. ,/. Vei. Res. 1979; 40:
1640-1.

11. Moor, C. E. de: Scpticaemic infections in pigs
caused by haemolytic streptococci of new Lance-
field groups designated R, S and T. Antonie van
Leeuwenhoek 1963; 29; 272-80.

12. Moor, C. E. dc: Systematiek van Streptococcen
van de Lancefield groepen R, S en \'1\'. Verslagen
en mededelingen betreffende de Volksgezond-
heid 1962; 12: 1938-42.

13. Nielsen, N. C., Bille, N., Larsen, J, L., and
Svendscn,J.: Preweaning mortality in pigs. Poly-
artritis. Nord Vel. Med 1975; 27; 529-43.

14. Nielsen, N. C., Riising, H. J., Larsen, J. L., Bille,
N., and Svendsen, J.: Preweaning mortality in
pigs. Acute Septicaemias. Nord. Vel. Med. 1975;
27: 129-.39.

15. Perch, B.. Kjcms, E., Slot, P., and Pedersen, K.
B.: Biochemical and serological properties of R,
S and RS Streptococci. Acta Path. Microbiol.
Scand Sect. B. 1981; 89: 167-71.

16. Perch, B., Kristjanssen, B., and Skadhauge, Kn.:
Group R Streptococci pathogenic for man. Acta
Path. Microbiol. Scand. 1968; 74: 69-76.

17. Perch, B., Pedersen, K. B., and Flenrichsen, J.:
Serology of Capsulated Streptococci Pathogenic
forpigs: Six mvi Streptococcussuis.
J. Clin. Microb. 1983; 17: 993-6.

18. Riising, H. J.; Streptococcal infections in pigs.
Serological and biochemical examinations. Nord.
Vei. Med 1976; 28: 80-7.

19. Riising, H. J., Nielsen, N. C., Bille, N., and
Svendsen, J.: Streptococcal infections in sucking
pigs. Epidemiological investigations. Nord. Vet.
Med. 1976;28:65-79.

20. Sanford, S. E. and Tilker, M. E.: Streptococcus
suis type 11-associatcd diseases in swine: Obser-
vations of a one-year study. ./. Am. Vet. Med.
Assoc. 1982; 181: 673-6.

21. Windsor, R. S.; Meningitis in pigs caused by .S\'.
™/.s Typc 11. Vet. Rec. 1977; 378-8.

22. Windsor, R. S. and Elliot, S. D.: Streptococcal
infections in young pigs. IV An outbreak of
streptococcal meningitis in weaned pigs../. Hyt;.
Camb. 1975; 75; 69-78.

23. Zanen H. C. and Engel, H. W. B.: Porcine strep-
tococci causing meningitis and septicaemia in
man. The Lancet 1975; 7: 1286-88.

24. Zanen H. C.: Incidence of complications of
group R streptococcal infections in man in The
Netherlands. Agriculture. Some diseases of emer-
ging importance to Community trade. Published
by Commission of European Communities Re-
port EUR 8515 EN 1983; 46-9.

Vecht, U, Van Leengoed, L. A. M. G., Verheijen, E.
R. M.: The Veterinary Quarterly 1985; 7; 315-21.

Samenvatting in het kader van een epidemiologisch
onderzoek naar het voorkomen van Streptococcus
.vuM type2 bij varkensin Nederland, werden 314strep-
tococcenstammen, geïsoleerd bij het routinematig
diagnostisch onderzoek door diverse Ciezondhcids-
diensten voor Dieren, nader getypeerd. Ruim 3l9f
van dc positieve isolaties bleek S. subacidus biotype 11
te zijn, de percentages voor S. suis type 2 en S. equisi-
milis waren respectievelijk 16,2% en 13,7%. Naast
meningitis, endocarditis en polyserositis kon S. suis
type 2 ook vaak geassocieerd worden met pneumonie
(42%).

Het biochemische reactiepatroon van S. suis en .S\'.
subacidus komt nauw overeen. Argumenten bestaan
om de naam S. suis te gebruiken voor alle Strepto-
kokken met dit karakteristieke biochemische patroon
in plaats van een typering als S. subacidus. De aard
van de hemolysis bli jkt ongeschikt om Streptokokken
op te screenen als zijnde suis/S. .subacidus.
Verschillende serologische technieken werden tegen
elkaar getest op hun betrouwbaarheid om S. suis type 2
te kunnen typeren. Het blijkt dat gelprecipitatie met
Pollers extract en kapsclagglutinatie bijna volkomen
corresponderen. Deze twee methodieken worden aan-
bevolen voor serologische typering.

Op dit onderwerp promoveerde de arts .1. H.
Riehardusop 17 december 1985 tot doctor in de
Technische Wetenschappen. Promotor was pro-
fessor dr. .1. Huisman, die als epidemioloog ver-
bonden is aan de G.G. & G.D. te Rotterdam.

Q-koorts veroorzaakt door Coxiella hurnelii
blijkt de laatste jaren meer als ziekte-oorzaak te
worden onderkend dan voorheen, vooral in de
regio Rotterdatn. Vermoedelijk wordt dit mede
veroorzaakt door betere diagnostische moge-
lijkheden dan enkele jaren geleden. Zo werden
in 1982, 1983 en 1984 respectievelijk 24,29 en 23
gevallen vastgesteld.

Opvallend was het frequent voorkomen van
deze ziekte bij kinderen van \'/2-3 jaar.
De ziekte kan verlopen onder een gevarieerd
klinisch beeld. Genoemd worden hoge lichaams-
temperaturen die vaak retnitterend cn langdu-
rig aanhouden, aandoeningen van de lucht-
wegen, van de lever, lymfklierzwellingen, huid-
aandoeningen, etc. Ook heeft men endocardi-
tiden vastgesteld.

Bij de serologische detectie van antilichamcn bij
patiënten wordt gebruik gemaakt van de com-
plementbindingsreactie, de indirecte immuno-
lluoresccntic op IgM-antilichamen (na verwij-
dering van IgG) en de eiwitblotting. Bij de
eiwitblotting worden dc afzonderlijke eiwitten
van Coxiella hurnetii gescheiden op basis van
moleculair gewicht met behulp van polyacryl-
amide-gels. De gescheiden eiwitten worden met
behulp van een transfermedium overgebracht
op nitrocellulosefilters, waarna ieder eiwit af-
zonderlijk kan reageren met dc te onderzoeken
sera.

Bij epidemiologisch onderzoek van bepaalde
bevolkingsgroepen heeft men alleen gebruik
gemaakt van immunolluorescentie op IgG-anti-
lichatnen.

1. Wat is de omvang van de verspreiding van
infecties met C hurnelii onder de Neder-
landse bevolking.

2. Hebben personen met intensief contact met
vee een verhoogde kans op infecties met C.
hurnelii.

3. Wat is de specificiteit van de indirecte im-
munolluorescentie op IgG-antistoffen tegen
C. burnetii.

4. Kunnen vrouwen met antistoffen tegen C.
hurneliigeval van zwangerschap hun kind
intra-uterien, tijdens de geboorte of in de
lactaticperiode besmetten.

Ad I: Het bleek dat 38 van de 51 onderzochte
patiënten hoogstwaarschijnlijk in Nederland
besmet waren. Deze personen waren vermoede-
lijk geïnfecteerd óf rechtstreeks door contacten
met runderen en schapen óf indirect via produk-
ten van deze dieren (melk, kaas, wol).
Bij serologisch onderzoek van gezinsleden en
van bloeddonoren werd vastgesteld dat C. bur-
«e/zV-infecties frequent voorkwamen. In som-
mige streken in Nederland was van de personen
boven 20 jaar 60% positief.
Het blijkt dat mannen vaker geïnfecteerd wor-
den dan vrouwen.

Bij een vergelijkend onderzoek van sera verza-
meld in 1968 en 1983 bleek dat er geen ver-
schillen waren wat betreft het percentrage posi-
tieve uitslagen (respectievelijk 41% en 45%).

Ad 2: Het lijkt erop dat personen die frequent
met dieren in contact komen vaker antilichamen
hebben ten opzichte van C. burnetii dan ande-
ren.

Zo had van de 221 dierenartsen 84% afweer-
stoffen; van de 94 boerderijbewoners 64% en
van een controlegroep in Rotterdam slechts
24%.

Toch werden ook bij bloeddonoren in Gro-
ningen en Maastricht, verzameld \'at random
sample\', hoge percentages gevonden, respectie-
velijk van 60 en 62. Enige voorzichtigheid wat
betreft het trekken van conclusies lijkt dus ge-
boden.

AdHij vergelijking van de indirecte immuno-
fluorescentie met de eitwitblotting blijkt dat dc
uitslagen als zeer specifiek moeten worden be-
schouwd.

I let is niet gebleken dat er kruisreacties bestaan
met andere antigenen (S. typhimurium). Ook
werd geen relatie gevonden tussen het voor-
komen van antilichamen ten opzichte van C.
hurnetii en het voorkomen van afweerstoffen
ten opzichte van Mycoplasma pneumonia, Chla-
mydia psittaci of virussen (Hepatitis A).

In de lichaamscellen kunnen deze micro-orga-
nismen zich onttrekken aan afweerstoffen.
Gezien het relatief hoge percentage Q-koorts-
patiënten bij jonge kinderen werd nagegaan of
seropositieve moeders vóór, tijdens of na de
geboorte (lactatieperiode) hun nakomelingen
kunnen besmetten.

Bij 22 seropositieve gravidae werd bij 14 C.
burnelii uit de placenta geïsoleerd van deze 14
tevens uit de moedermelk.
Kinderen zouden dus via de moeder Q-koorts
kunnen krijgen na het verdwijnen van de passief
verkregen antilichamen.

Op grond van de resultaten van dit onderzoek
kan worden geconcludeerd dat Q-koorts beslist
geen infectie is die beperkt is tot bepaalde be-
volkingsgroepen, die veelvuldig met dieren in
contact komen. Het aantal besmettingen is
voorts veel groter dan het aantal bekende ziek-
tegevallen.

White, I. R., Russel, A.J. F., Wright. I. A., and
Whyte, T. K. Real-time ultrasonic scanning in
the diagnosis of pregnancy and the estimation
of gestational age in cattle. The Vet. Rcc. 198.5;
117: 5-8.

Schrijvers onderzochten 179 heef-koeien met
behulp van een echoscopie-apparaat op drach-
tigheid. Dc dieren waren 3-7 maanden drachtig.
Eén dier werd niet drachtig verklaard, terwijl
het wel drachtig was. Vijf dieren werden niet
drachtig verklaard, terwijl er toch tweedrachtig
bleken tc zijn. Het percentage foute diagnoses
bedroeg dus 3%.

Naast het vaststellen van graviditcit werd de
methode ook gebruikt voor het bepalen van dc
duur van dc graviditcit. Hiertoe werden 32
koeien verscheidene keren tijdens dc graviditcit
onderzocht en wel tussen dc 20 cn 140 dagen.
Goede resultaten werden verkregen vanaf 30
dagen. Daarvoor was hct percentage foute
diagnoses erg hoog. De drachtigheidsduur kan
het beste worden bepaald aan de hand van dc
doorsnede van dc romp. Dit is alleen van belang
indien dc inscminatiedatum onbekend is.
Volgens de schrijvers is de bovenbeschreven
inethode zeer geschikt om bij het rund te ge-
bruiken. Vergeleken tiiet dc rectale palpatie-
methode biedt echoscopie echter geen voor-
delen. (Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het
paard, waarbij het vaststellen van graviditcit
met behulp van echoscopie reeds in een zeer
vroeg stadium mogelijk is; Ref.)

Cutlip, R. C., Lehmkuhl, H. D., Wood. R. F.,
and Brogden, K. A. Arthritis associated with
ovine progressive pneumonia. Am. J. Vet. Res.
1985; 46: 65-8.

Auteurs onderzochten gewrichten van experi-
mented en natuurlijk geïnfecteerde schapen.
Ovine Progressive Pneumonia-virus (OPP) is
(nagenoeg) identiek aan zwoegerziekte-virus.
Eén tot 5,7 jaar na de infectie werden langzaam
toenemende arthritiden waargenomen.
De dieren stierven of werden afgemaakt. In de
gewrichten trof men oedeem aan en voorts hy-
peraemie, hyperplasie, necrose van de synoviale
membranen, necrose en erosie van het bot in de
omgeving van de gewrichten. Voorts was er een
ernstige periarticulaire fibrose. Uit 6 van de 7
aangetaste gewrichten kon het virus geïsoleerd
worden. Uit 4 normale gewrichten van geïnfec-
teerde schapen werd geen virus geïsoleerd. Ook
bij de controlegroep (zwoegerziekte-vrije scha-
pen) was het onderzoek negatief (5 gewrichten
onderzocht). Bij 7 van de 14 dieren met een
arthritis was er een relatie met aan OPP-virus
toe te schrijven longveranderingen.
Geconcludeerd wordt dat de (pcri)arthritiden
werden veroorzaakt door OPP. (Er zijn geen
vergelijkbare publikaties bekend uit het Neder-
landse taalgebied; Ref) C. D. W. König.

Cutlip, R. C., Lehmkuhl. H. D., Brogden, K.
A.,and Mc Clurkin, A. W. Vasculitis associated
with ovine progressive pneumonia virus infec-
tion in shcep. Am. .1. Vet. Res. 1985; 47: 61-4.

De auteurs infecteerden 11 schapen experimen-
teel met Ovine Progressive Pneumonia-virus
(OPP), ecn virus (nagenoeg) identiek aan hct
zwoegcrzicktcvirus. Ook van 18 natuurlijk geïn-
fecteerde schapen werd onderzoek gedaan. Bij 5
van dc 1 I experimenteel geïnfecteerde schapen
cn bij 5 van de 18 natuurlijk geïnfecteerde werd
een vasculitis gevonden van de kleine arteriën in
de spieren en de arteriolae. In volgorde van
frequentie betrof het vaten in carpaal-gewrich-
ten, nieren, tncningcn, hersenweefsel, longen cn
tracheae. Vaak bestond er een verband met het
optreden van een interstitiélc pneumonie, een
arthritis cn/of een encephalitis die veroorzaakt
werden door OPP-virus.

Cutlip, R. C., Lehmkuhl, H. D., Brogden, K.
A., and Bolin, S. R. Mastitis associated with
ovine progressive pneumonia virus infection in
sheep. Am. ,1. Vet. Res. 1985; 46; 326-8.
Vrijwel gelijktijdig met de publikatie van Van
der Molen, Vecht en Houwers (The Veterinary
Quarterly 1985; 7; 112-9) verscheen het boven-
vermelde Amerikaanse artikel over de relatie
tussen zwoegerziekte en mastitis. De Neder-
landse onderzoekers zagen in 4 koppels met veel
zwoegerziekte bij 63% van de schapen een indu-
ratieve mastitis, en op 4 zwoegerziekte-vrije be-
drijven geen enkel dier met een induratieve ver-
andering. De Amerikaanse auteurs vervolgden
18 experimenteel met OPF-virus geïnfecteerde
schapen tot 10 jaar toe. Ovine Progressive

Pneumonia (OPP-virus) is fysisch en immunolo-
gisch (vrijwel) identiek aan zwoegerziektevi-
rus. Bij 14 van de 18 schapen werden laesies,
identiek aan die van zwoegerziekte in de longen,
gevonden. Uit 4 van de 8 onderzochte uiers
werd het virus gekweekt. (Een deel van het grote
aantal \'onverklaarbare\' chronische mastitisge-
vallen in Nederland zal berusten op een zwoe-
gerziekte-infectie; Ref.)

Veranderingen in zuur-base eigenschappen
en haemoglobine-en melkzuurconcentraties
in het bloed tengevolge van toenemende
middelmatige stress bij varkens.

Wal, P. G. van der. Engel, B., Essen, G. van,
and Hulshof, H. G. Changes in blood acid-base
characteristics, haemoglobin and lactate con-
centrations due to increasing moderate stress in
pigs. Research Institute for Animal Production
\'Schoonoord\', oktober 1985; IVO-Report B-
271.

Zuur-base-waardenen haemoglobine-en melk-
zuurconcentraties werden bepaald in varkens-
bloed. De monsters werden verkregen via een
permanente catheter in de oorvene die was
doorgeschoven tot in de vena cava cranialis. De
eerste monsters werden afgenomen van varkens
(n = 10) in rust; de volgende monsters werden
verkregen na een vijftal opeenvolgende stadia
van toenemende middelmatige stress. De stress
bestond uit het fixeren van de dieren met een
neusklem in combinatie met een electrische
prikkelaar als ernstigste vorm van belasting.

De achtereenvolgendestress-stadia veroorzaak-
ten een significante daling van de bloed-pH, de
base excess en, iets minder uitgesproken, een
daling van de standaard bicarbonaatconcentra-
tie. De pCOj en de melkzuurconcentratie stegen
significant. Veranderingen in de ademhaling
werden niet waargenomen.
Geconcludeerd werd dat stress een gecombi-
neerde respiratoire en metabole acidosis ver-
oorzaakt, alhoewel beide componenten van de
acidosis berusten op veranderingen in het spier-
metabolisme.

Honikel, K. O. und Kim, Ch. J. Üeber die Ur-
sachen der Entscheidung von PSE-Schweine-
Oeisch. Fleischwirtschaft 1985; 65 (9); 1125-31.

PSE-vlees ontstaat bij stressgevoelige varkens
mede door de inspanningen die ze kort voor het
slachten moeten leveren. Adrenaline veroor-
zaakt een snelle ATP- en glycogeenafbraak. Bij
de glycogeenafbraak vindt een snelle pH-daling
plaats door de vorming van melkzuur.
Mogelijk is de snelle ATP-afbraak een gevolg
van het vrijkomen van Ca ^ uit het endoplas-
matisch reticulum. Het vrijkomen van Ca^
heeft spiercontracties tot gevolg waardoor de
ATP-voorraad snel opraakt en uit glycogeen-
omzettingtot melkzuurenergie moet vrijkomen.
Deze omzetting wordt mogelijk eveneens door
Ca^\' versneld, doordat de omzetting van fosfo-
rylase b in fosforylase a sneller gaat.
De spiercontracties moeten volgens de onder-
zoekers een korte sarcomeerlengte tot gevolg
hebben. Deze werd bij PSE-vlees niet vastge-
steld. Daarmee is bovenstaande hypothese niet
juist bevonden.

Vastgesteld werd dat de contractiliteit ten ge-
volge van eiwitveranderingen verloren gegaan
is. Deze eiwitveranderingen zijn ook verant-
woordelijk voor de bleke kleur en het waterige
aspect.

Metingen in PSE-vlees van de ATP-ase-activiteit
(lager in de myofibrillen), de denaturatie van de
spiereiwitten en de oplosbaarheid van de sarco-
plasma-eiwitten tonen aan dat ca 20% van het
spiereiwit veranderd is.

(Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg. 1985. 280
p.p. ISBN 3-489-69416-3. Prijs: DM 38.-.)

Nicolet, de auteur van dit boek uit\' Pareys Studenten-
texte\', is hoogleraar aan het veterinair-bacteriolo-
gisch Instituut van de Universiteit te Bern. Hij werkt
daar nog steeds samen met zijn voorgangeren collega
professor Fey, die in een eerder stadium een \'Kom-
pendium für allgemeine Bakteriologie\' schreef. De
auteur ziet zijn boek dan ook als een logische opvolger
van het boek van Fey.

Het boek is ingedeeld in 17 hoofdstukken, waarbij
opvalt, dat de schrijver nu eens heeft gebroken met de
gewoonte om een eerste hoofdstuk te schrijven over
de geschiedenis van de Infectieziekten. Hij begint di-
rect met de Enterobacteriaccae en gaat daarna door
met de Vibrio-Plesiomonas-Aeromonas-grotp, Pasleu-
rella-Haemophilus. Campylobacter. Pseudomonas, etc.
Zoals bijna alle boekjes uit Pareys Studententexte is
de indeling zeer overzichtelijk: voor ieder Genus
komen dezelfde onderwerpen systematisch aan de
orde: morfologie en karakterisering, virulentiefacto-
ren, epidemiologie, pathogenese, immunologie, ziekte
bij verschillende diersoorten en de mens, diagnostiek,
antibioticum-gevoeligheid, therapie, profylaxe en tel-
kens, tot slot; betekenis van het agens in de genees-
kunde.

Door deze uitermate schematische indeling voelt men
zich, al lezend, al snel in het bock thuis. Dit geldt
zowel voor de student, die het gehele boek zal door
(moeten) werken als voor dc dierenarts, die iets wil
nazoeken.

Zoals in ieder studieboek zal een referent bij nauw-
keurige doorlezing altijd wel gedeelten vinden, waar
hij het niet geheel mee eens is of waarin, volgens hem,
bepaalde feiten ontbreken. Geen boek is immers vol-
maakt! ffet is jammer, dat het omgekeerde CAMP-
fenomeen wel genoemd wordt bij C\'. pseudotuberculo-
sis. doch niet bij C haemolyticum. Deze laatste
bacterie wordt overigens door Nicolet wel erg nauw
verwant geacht aan C. pyogenes, terwijl men in de
meer recente literatuur juist die verwantschap wat
minder nauw acht; tuen stelt voor C. haemolyticum
immers ook een andere naam voor; Arcanobacterium
haemolyticum.

Paratuberculose — toch nog steeds een erg groot
probleem — krijgt volgens referent wat onvoldoende
aandacht. Zo komende pitfalls in de diagnostiek toch
onvoldoende tot uiting.

Het betreft hier echterslechts wat ondergeschikte kriti-
sche opmerkingen. Over het geheel genomen is het
boek een aanwinst voor de veterinaire literatuur. Re-
ferent zou het niet alleen voor studenten, doch zeker
ook voor die praktizerende collegae willen aanraden,
die zo af en toe de gewoonte hebben nog eens be-
paalde zaken na te slaan. In dit beknopte maar toch
volledige naslagwerk zullen ze het zeker vinden!

Bovengenoemd onderwerp is reeds enkele keren
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde ter
sprake gekomen als ingezonden mededeling.
Collega Brouwer opende met zijn visie en uw
redaktie onderschreef mijns inziens terecht in
grote lijnen de inhoud van dit schrijven.
Daarop volgde een stukje van G. J. Ordelman,
dat misschien wel vriendelijk en bemoedigend
was bedoeld voor de redaktie; echter ik hoop
dat de redaktie zich daardoor niet laat beïn-
vloeden, want in datzelfde tijdschrift — atlevc-
ring 20 — vliegen de woorden \'antistoffen\' en
\'antilichamen\' de lezer letterlijk om dc oren.
De meest essentiële woorden waarom het gaat
betreffen antilicha(a)m(en) en antistof(fen), die
ongelimiteerd dooreen worden gebruikt.
Wat zijn antistoffen? Het zijn complexe eiwit-
moleculen — immuunglobulinen. Dus zuiver
chemische verbindingen — sloffen — en geen
lichamen. Dat onze buurlanden spreken (schrij-
ven) over \'-Körper\', \'bodies\', \'-corps\', pleit niet
vóór dat de Nederlanders dit nu ook moeten
doen. Chetnisch zijn het dus \'slojfen\'. bijgevolg
\'antistoffen\'. Mijns inziens dient uw redaktie het
woord \'antilichamen\' in dc Tijdschrift-\'ban\' te
plaatsen.

Het slechtste \'Nederlands\', of is het woordelijk-
letterlijk vertaald Engels, met voor hem onver-
taalbare woorden bijv. markers (geen urkers of
schokkers of Texelaars?), test, assay en vele
anderen is van dc heer P. Booman.
Ik ben mij bewust dat \'antistoffen\' tiog geen
echt \'goed\' Nederlands is, het zijn afweerstoffen
of verweerstoffen, het lichaam als geheel ver-
weert zich tegen soort-vreemde stoffen, ook
\'smetstoffen\' en niet \'agens\' of\'agentia\', woor-
den welke ook nog al eens abusievelijk worden
gebruikt in het Tijdschrift.
Nu het immuunsysteem toch ter sprake is, dacht
ik dat de Immunologen onder de redaktieleden
binnenkort eens in conclaaf moesten otti over-
leg te plegen over het gebruik van de volgende
woorden;

immuunsysteem - afweersysteem; immuuntole-
rant - immunotolerant; immuunglobuline - im-
munoglobuline; immuunchcmic - immunoche-
mie; immuunsuppressie(ve) - iintnunosuppres-
sie(ve); immuuncompctent - immunocompe-
tent; immuun\'rcsponse\'; itnmuunzieklen;
immutinproccs; immunoassay; immuundefi-
cicntieziekten - immunodeficientieziekten -

alles in relatie lol immunogeen - immunologie
cn andere combinaties met immuun.
Verantwoorde eenheid hierin brengen en een
uitspraak doen in dezx met ccn neerlandicus en
bijv. medische immunologen, zou in ecn breder
verband in deze warwinkel van met of zonder
O verhelderend kunnen werken. Er zal toch wel
ccn uitspraak mogelijk moeten zijn! Men weel
dan waar de auteurs aan toe zijn. wal ook zijn
opvoedkundige waarde heeft. Hel ligt geheel
niet in mijn bedoeling een \'literair vakblad\' van
ons tijdschrift te maken, echter dat heel voor-
zichtig dient te worden omgesprongen met de
woorden: terwijl, vertonen, meert/m\', verloop
(bij ziekte een beloop) en nog talrijke andere,
zoals Brouwer al heeft gesteld, zou het ABN
(nict Algemene Bank Nederland) - Algemeen
Beschaafd Nederlands zeer ten goede komen.
Anderzijds tnoel het niel afglijden tot \'Boule-
vard-blad\' Nederlands. Acronymen vormen te-
genwoordig voor wat de leesbaarheid betreft
een apart hoofdstuk, waar ecn redaktie zich tot
op niel te lange termijn wèl over dienl te be-
raden (PC= Personal Computer, vroeger Pour
condoléance of Pour connaissance e.a.) en
richtlijnen geven.

Onlangs een stelling gelezen: \'Het gebruik van
afkortingen in de nomenclatuur van pathologi-
sche toestanden of in klinische klassificaties is
weinig inzichtelijk en weerspiegelt taalkundige
gemakzucht\', die mij bijzonder aansprak. Ge-
makzucht is één van de grote euvels van deze
tijd, bijv. als een dermatoloog SLE ziet staan,
denkt hü aan \'Syslemic Lupus Eryihetnadoi-
des\', ccn viroloog daareniegcti aan St. Louis
Encephalitis. Waar blijft men dan\'? In Babel?
Het is niet alleen Past op uw Saeck, tnaar ook
Past op uw Taal tot heil van mens en dier(en-
arts). Evenals collega Brouwer gaat ook mij hel
fijdschrift ter harte. Gcnoetnde collega ver-
meldt dal in hel Tijdschrifl voor Diergenees-
Iximde vroeger een taalkundig consulent en advi-
seur de redaktie terzijde stond. Nu blijkbaar
nict meer. Als \'pikant\' en recent voorbeeld
daarvan moge het volgende te uwer kennis
worden gebracht: In hel Nederiands Tijdschrift
voor Geneesixunde 1985, 42; 2044 staat een ver-
slag van een vergadering. In deze vcrenigings-
verslagen. slaat duidelijk vermeld, \'De redac-
tionele verantwoordelijkheid van vorm en in-
houd berust bij de secretaris van dc desbetref-
fende vereniging\'. Op genoemde pagina staal
een verslag van ccn voordracht over \'darmpara-
sieten bij \'asymplomatisch\'? homosexuele man-
nen\'. Dit is onjuist taalgebruik, maar als klap op
vuurpijl staat nog vermeld: \'Wel bestond een
positieve correlatie met bezoek aan homosexue-
le sauna\'s, hoge frequentie van\' etc. Ik weetniet
of een sauna mannelijk, vrouwelijk of onzijdig
is, maar homosexueel? De toevoeging van een
\'n\' ware voldoende geweest, alhoewel geen fraai
Nederlands. Wie zich aan een ander spiegelt,
spiegelt zich zacht.

(Dier)Geneeskundeiseen kunst, maarook Taal
is een kunst. Laat ons allen proberen en bij-
dragen deze beide kunsten hoog te houden, te
veredelen.

1. Het is geenzins mijn bedoeling dat bovenge-
noemd schrijven als \'Ingezonden\' in het Tijd-
schrifl wordt opgenomen. Wal ik heb beoogd is,
dat de redaktie (de leden) maatregelen gaat
nemen het Tijdschrifl zo veel mogelijk te kuisen
van onjuist taalgebruik. Niemand van ons
schrijft feilloos Nederlands, echter laten wij el-
kaar bijslaan en helpen hel zo goed mogelijk te
doen. Kritisch zijn is altijd goed, echter laat het
opbouwende kritiek zijn, naar de regels van
goed intermenselijk verkeer, onder beroepsge-
noien in het bijzonder, daar is ieder mee gediend
(of ieder er van gediend is staat te bezien.

2. \'Men\' beroept zich vaak op \'Van Dale\'. Daar
moet u zich niel tot wenden. Als voorbeeld
moge het woord \'naslawerk\' worden genoemd,
dal tegenwoordig abusievelijk \'naslagwerk\'
wordt genoemd. Men slaat \'iets\' na in een boek.
Daar komt geen \'klap\' of\'slag\' bij te pas (wel bij
hel dichtklappen), evenmin komt \'slagwerk\' in
aanmerking. Als men hierover de Van Dale-
medewerkers schrijft, krijgt men ten antwoord
dat zij er niet zijn om het Nederlands zuiver te
houden. Zij verzamelen slechts woorden — fout
of goed — cn als hct \'gangbaar\' geworden is om
\'naslagwerk\' Ie gebruiken, vullen ze dat woord
klakkeloos in. Te vergelijken meteen postzegel-
verzamelaar die niel alleen postzegels, maar
alles wat geland is — sluilzegels, rentezegels —
spaarzegels etc. — in zijn postzegelalbum plakt.
Kritiekloos.

Ik realiseer mij dal u hel allen erg druk heeft in
uw beroep — uw functie, doch het is ook van
algemeen belang, dat aandacht wordt besteed
aan juist taalgebruik met het oog op deze \'Van-
Dalisten\'.

LI. Het Raadgevend Comité voor de Oplei-
ding van Dierenartsen werd in het kader van de
Commissie opgericht krachtens het Raadsbe-
sluit 78/1028/EEG van 18 december 1978 ten
einde een bijdrage te leveren tot het garanderen
van een vergelijkbaar hoog niveau van dierge-
neeskundige opleiding in de Gemeenschap^.
Het Comité bestaat uit drie deskundigen van elk
van de Lid-Staten, waarin begrepen een des-
kundige uit het beroep, een deskundige van de
wetenschappelijke instellingen voor diergenees-
kunde en een deskundige van de bevoegde in-
stanties van de Lid-Staten.

1.2. Het Raadgevend Comité voor de Oplei-
ding van Dierenartsen heeft zich in overeen-
stemming met artikel 2 van Besluit 78/1028/
EEG van de Raad, beraden over het formuleren
van aanbevelingen inzake de basisopleiding op
een vergelijkbaar hoog niveau in de Lid-Staten.
Bij het opmaken van het hierna volgende ver-
slag en aanbevelingen heeft het Raadgevend
Comité rekening gehouden met het verslag en
aanbevelingen betreffende de problemen in ver-
band met het evenwicht tussen het aantal medi-
sche studenten en voor hun opleiding nodige
middelen, die door het Raadgevend Comité
voor de Opleiding van Artsen werden goedge-
keurd op zijn vergadering van 10 maart 1981
(doe. IlI/D/230/4/80).

1.3. Liet Raadgevend Comité stelde een werk-
groep in die een gedetailleerde vragenlijst op-
stelde aan de hand waarvan informatie kon
worden verzameld over het aantal uren prak-
tisch en theoretisch onderricht, het aantal stu-
denten, onderwijzend en assisterend personeel,
alsmede informatie over de bestaande voorzie-
ningen. Door elke veterinaire faculteit in elk
van de Lid-Staten werd de vragenlijst ingevuld.
Verder onderzoek, waaronder een vergelijken-
de studie van de kosten van dc diergeneeskun-
dige opleiding in twee faculteiten, leverde in-
formatie op over financiële aangelegenheden en
over de spreiding van het personeel.
De aandacht ging daarnaast ook uit naar de
methoden voor het beoordelen van de kwaliteit
van de diergeneeskundige opleiding in de Lid-
Staten en in andere delen van de wereld.
1.4. Het Raadgevend Comité is bijzonder er-
kentelijk jegens al degenen die de informatie
hebben verstrekt waarop dit verslag is geba-
seerd cn jegens onze collega\'s in onze instel-
lingen in de Lid-Staten die hebben meegeholpen
bij de analyse en de presentatie van de gegevens.

Ten behoeve van dit verslag werd gebruik ge-
maakt van de onderstaande definities:
Student: Iemand die op de peildatum\'daadwer-
kelijk deelneemt aan een diergeneeskundige
opleiding in een diergeneeskundige faculteit of
school voor diergeneeskunde in aansluiting op
de studie van de basisvakken zoals omschreven
onder afdeling A van de bijlage bij artikel 1 van
Richtlijn 78/1027/ EEG van de Raad van 18
december 1978.

Afgestudeerde (Graduaat): Iemand die de op-
leiding in de diergeneeskunde in de sub A cn B
van de bijlage bij artikel 1 van Richtlijn 78/
1027/EEG van de Raad van 18 december 1978
genoemde basis- en specifieke vakken heeft vol-
tooid.

Post-universitair Studerende (Postgraduaat):
Iemand die na het verkrijgen van het diploma
van dierenarts voortgezette studies volgt die
normaliter leiden tot een verdere kwalificatie.
In tern( Dierenartsassisten 11) (Na vorser): Recent
afgestudeerde dierenarts die verdere studie volgt
op algemeen klinisch gebied gedurende een pe-

riode die normaliter niet meer dan één jaar en
zeker niet meer dan twee jaar bedraagt\'.
Resident f Dierenartsassistent H): Iemand die een
assistentschap 1 of het equivalent daarvan heeft
afgesloten en thans doende is een specialistische
klinische opleiding te volgen voor de duur van
twee a drie jaar, die normaliter leidt tot een
specialistische kwalificatie.
Docentencorps: Alle docenten met uitzondering
van een dierenartsassistenten (1 en 11)^\'.
Postuniversitair onderwijs: Voortgezette studies
na het behalen van het algemene diploma van
dierenarts die normaliter leiden tot een hogere
kwalificatie (titel).

Voortgezette opleiding (PAO): Voortgezette
studies die erop gericht zijn de kennis van de
dierenarts op peil te houden en die normaliter
niet leiden tot een titel.

Pull-time equivalenten: Het docentencorps dient
te W-orden uitgedrukt in termen van \'full-time
equivalenten\' (FTE).
Een FTE wordt als volgt berekend:
Een docent wiens voornaamste taak het is stu-
denten in dc diergeneeskunde te onderwijzen
geldt als 1 FTE. Er wordt daarbij aangenomen,
dat elke docent enig onderzoekwerk verricht of
onderwijs geeft aan postuniversitairen. Het
hoofd van een vakgroep en het hoofd van een
vetcrmaire faculteit gelden eveneens als 1 FTE.
Voor een docent die part-time onderwijs geeft
aan studenten in de diergeneeskunde dient voor
de berekening te worden uitgegaan van de tijd
die de docent daaraan besteedt (met inbegrip
van de voorbereidingstijd) vergeleken met de
tijd die een voltijds aangestelde leerkracht ge-
middeld aan onderwijs besteed; bijvoorbeeld
indien een part-time docent gedurende 20 uur
les geeft en het gemiddeld aantal uren dat door
een full-time docent wordt vervuld is 200, dan
geldt voor de part-time leerkracht dc verhou-
ding 20/200 = 0,10 FTE.

Wetenschappelijke onderzoekers die zich hoofd-
zakelijk bezighouden met onderzoekwerk, maar
die daarnaast ook enig onderwijs geven aan
studenten in de diergeneeskunde worden ten
aanzien van de FTE beschouwd als part-time
docenten.

Assisterend personeel: Assisterend personeel
wordt ten aanzien van FTE op één lijn gesteld
met de docenten.

De verhouding studenten : docenten vertoont in
België (Gent 13,8 : 1, Luik 20,1 : 1) en in Italië
(10 faculteiten van 7,8 : 1 in Rome tot 31,8 : 1
in Milaan) een abnormaal grote kloof en ook in
Frankrijk (4 faculteiten, gemiddeld 8,8 : 1) is
het aantal docenten in verhouding tot het
aantal studenten relatief gering. Afgezien van
Bristol en Edinburgh (UK), is er geen enkele
faculteit die voor de gehele duur van de oplei-
dingsperiode tegemoet komt aan de aanbeveling
van de American Veterinary Medical Associa-
tion of van het Swan Committee in het Verenigd
Koninkrijk die zich uitspreken voor de verhou-
ding 4:1.

Wat betreft de verhouding assisterend perso-
neel : onderwijzend personeel, zijn de verschillen
heel wat minder opvallend. Wel is de verhou-
ding betrekkelijk ongunstig in Italië, Grieken-
land en Denemarken (van 0,8-1,5). Zelfs indien
men hiermee rekening houdt, komt bij slechts
twee faculteiten de verhouding beter uit dan 2 :
1. Deze verhouding wordt gezien als degene
waarbij het meest doeltreffend gebruik wordt
gemaakt van vakkundig geschoold personeel.

3.3. Met het oog op de aanbevehngen werd
overeengekomen om een globaal cijfer aan te
houden en de verhoudingscijfers niet op te split-
sen naar pre-klinische, klinische en para-klini-
sche vakken.

Ten aanzien van de verhouding studenten : do-
centen beveelt het Raadgevend Comité de ver-
houding 5 : 1 aan. Dit cijfer werd verkregen;

— door ervan uit te gaan dat de verhouding
voor de pre-klinische studies en de klinische en
para-klinische studies niet hoger zou mogen zijn
dan respectievelijk 8 : ! en 4 ; 1;

— door het gemiddelde van het aantal uren
voor specifieke vakken en veeteelt op te tellen en
ze vervolgens te delen door het totale gemiddel-
de;

— gegeven het feit dat 40% van het totaal aan-
tal uren wordt besteed aan pre-klinische studies
en 60% aan klinische en para-klinische studies,
door deze percentages te delen door 8 voor pre-
klinische studies en door 4 voor klinische en
para-klinische studies;

— door de uitkomst van deze deling op te tellen
(20) en 100 door dat cijfer te delen.
Daarnaast is men het er algemeen over eens dat
aan elke faculteit voordiergeneeskundeeen mi-
nimum aantal docenten (of hun full-time equi-
valenten) verbonden dient te zijn om al de
vakken die in de Bijlage bij Richtlijn 78/1027/
EEG worden genoemd op adequate wijze aan
bod te laten komen. Het Comité is van oordeel
dat er op korte termijn beraad dient plaats te
vinden om vast te stellen welke dit aantal in het
kader van de Europese instellingen voor dierge-
neeskunde en gelet op hun verplichtingen op
grond van de richtlijn dient te zijn en zou er op
willen wijzen dat studies die in de Verenigde
Staten werden uitgevoerd lijken uit te wijzen dat
een cijfer van circa 80 voor Noord-Amerika
passend zou kunnen zijn.

Bij het vaststellen van het minimum aantal moet
rekening worden gehouden met de implicaties
van de hierboven vermelde verhoudingscijfers,
de steeds grotere omvang van de vakken die
onderwezen moeten worden, de behoefte aan
meer gespecialiseerde opleidingen op specifieke
terreinen en het minimaal aantal docenten dat
nodig is om onderzoek te verrichten ten aanzien
van tal van aspecten op het terrein van de dier-
geneeskundige wetenschap.
Gezien het ontbreken van gedetailleerde studies
en zich uitsluitend baserend op persoonlijke er-
varing beveelt het Raadgevend Comité voor wat
betreft de verhouding assisterend personeel :
docenten verhoudingscijfers aan gaande van 2 ;
1 tot 2.5 : 1.

3.4. Benadrukt moet worden dat de verhou-
dingen studenten : docenten en assistenten :
docenten slechts richtsnoeren zijn, er kunnen
uit deze verhoudingscijfers geen gevolgtrekkin-
gen worden gemaakt ten aanzien van de kwali-
teit van de diergeneeskundige opleiding aan een
faculteit voor diergeneeskunde. Bij het formule-
ren van deze aanbevelingen is er eveneens van
uitgegaan dat een docent gemiddeld een derde
van zijn/haar tijd aan onderzoek zal besteden.
De verhouding studenten ; docenten wordt
beïnvloed door het aantal studenten dat de fa-
culteit telt. Men dient te bedenken dat een mi-
nimum aantal docenten nodig is om alle aspec-
ten van de opleiding te kunnen bestrijken, ook
bij een gering aantal studenten. Bijgevolg kan
voor een kleine faculteit een lager verhoudings-
cijfer nodig zijn. Omgekeerd kan voor een gro-
tere faculteit een groter verhoudingscijfer dan
hetgeen is aanbevolen dienstig zijn. Hoe groter
echter de faculteit hoe groter de waarschijnlijk-
heid dat er organisatorisch problemen zullen
rijzen en hoe minder waarschijnlijk het is dat de
hoeveelheden klinisch materiaal waarmee stu-
denten te maken krijgen, toereikend zullen zijn
en hoe groter ook weer de waarschijnlijkheid
dat er onvoldoende contacten zullen zijn tussen
docenten en studenten.

Al deze factoren zijn van belang bij het beoor-
delen van de kwaliteit van een diergeneeskun-
dige opleiding.

De verhouding studenten : docenten kan even-
min los worden gezien van de verhouding assis-
tenten ; docenten en van de mate waarin een
faculteit gebruik maakt van de nieuwe commu-
nicatietechnologieën, met inbegrip van het
computergestuurd onderricht. Evenzo is voor
het antwoord op de vraag welke verhouding
assistenten : docenten vanuit ecn kostenoog-
punt het meest effectief is tot op zekere hoogte
bepalend welke de graad van investeringen is in
moderne geautomatiseerde apparatuur.

4. AANTAL UREN OPLEIDING
4.1. Gezien de aanmerkelijke verschillen tus-
sen de systemen van hoger onderwijs in de Lid-
Staten, is dc vergelijking van het aantal uren dat
aan de basisvakken\' wordt besteed weinig signi-
ficant. Zelfs wat dc specifieke vakken betreft
kunnen cr alleen globale vergelijkingen tussen
de faculteiten worden gemaakt aangezien de
wijze waarop de vakken zijn ingedeeld verschil-
lend is. Niettemin is het Raadgevend Comité
van oordeel, dat ten aanzien van specifieke
groepen van onderwerpen, zoals de basisweten-
schappen, klinische wetenschappen, veeteelt en
levensmiddelenhygiëne, zulke globale vergelij-
kingen bruikbaarzijn, maaralleen indien opge-
vat als ccn totaliteit. Een zich manifesterend
tekort met betrekking tot een bepaald vak

binnen dc groep kan dan worden gecompen-
seerd door ecn zicli manifesterend surplus in een
verwant vak. Is er ten aanzien van een reeks van
vakken sprake van een aanzienlijke afwijking
van het gemiddelde, dan kan dit van betekenis
zijn. Evenzo kan het waardevol zijn om indien
er in tal van vakken sprake is van grote afwij-
kingen van hct gemiddelde voor wat betreft de
verhouding theoretisch cn praktisch onderricht,
daaraan speciale aandacht te besteden.

Aan het onderwijs in de klinische wetenschap-
pen worden in Dublin weinig en in Glasgow en
Utrecht veel uren besteed.

Voor hct vak veeteelt worden in Kopenhagen en
Dublin betrekkelijk weinig uren uitgetrokken.
In Thessaloniki en Utrecht worden daarentegen
aan dit vak veel uren besteed.

4.3. Levensmiddelenhygiëne
Op de Duitse faculteiten staan voor dit vak veel
uren op het programma. Op heel wat andere
faculteiten (Nantes. Dublin, Cambridge, Gent
en Liverpool) wordt aan dit vak weinig aan-
dacht besteed.

Messina en Torino buiten beschouwing gelaten,
wordt op dc Italiaanse faculteiten en in Gent en
Thessaloniki aan dit onderdeel in verhouding
tot het totaal aantal uren onderricht weinig
aandacht besteed. In sotiimigc gevallen ligt hct
aantal uren praktisch onderricht zelfs bedui-
dend laag. Wel veel aandacht wordt aan dit
onderdeel besteed in Glasgow cn Utrecht.

4.7. Het Raadgevend Comité was niet van
oordeel dat uit de voorgaande cijfers op zichzelf
definitieve conclusies kunnen worden getrok-
ken. Indien we ze echtercombincren met andere
verhoudingscijfcrs zoals dc verhouding studen-
ten : docenten, dan beginnen er zich bepaalde
ontwikkelingen af te tekenen waaruit gebieden
naar voren kunnen treden waarop de voorge-
stelde adviesgroep van deskundigen haar aan-
dacht zou moeten richten (zie 6). Hct mag waar-
schijnlijk worden geacht dat het praktisch on-
derricht ontoereikend is in faculteiten waar dit
onderricht duidelijk ten achter blijft bij het
theoretisch onderricht. De kans bestaat dat stu-
denten die in een bepaald vakgebied bijzonder
weinig uren onderricht krijgen in dat vakgebied
ontoereikend worden opgeleid. Naar het oor-
deel van het Raadgevend Comité is het evenwel
van belang dat studenten voldoende tijd hebben
om zich de habitus van nieuwsgierigheid en zelf-
studie eigen tc maken die zo wezenlijk zijn voor
zowel mannen als vrouwen wanneer zij eenmaal
in het beroepsleven staan. Dit zou kunnen
worden gerealiseerd door in het leerplan een
periode op tc nemen waarin de student zelfstan-
dig wetenschappelijk werk verricht.

5.1. Dr. A. O. Betts en de heer D. W. Gordon-
Brown (econoom) van het Royal Veterinary
College (Universiteit van Londen) bezochten op
15 en 16 maart 1983 de Faculteit Diergenees-
kunde van de Universiteit van Luik (België) om
er met hun Belgische collega\'s, professor A.
Lousse en de heer Deisser (econoom), van ge-
dachten te wisselen over de grondslag van de
vergelijkingen.

In grote lijnen stelde men vast dat de volgende
posten, uitgedrukt in Ecu en voor zover moge-
lijk gecorrigeerd voor wat betreft verschillen in
levensstandaard, zich goed leenden voor een
vergelijking tussen de twee faculteiten; te be-
debken valt daarbij dat de uitgaven voor deze
posten 60 tot 70% uitmaken van de totale kos-
ten voor de opleiding diergeneeskunde:

Onderhoudsuitgaven voor de faculteit (gebruiks-
artikelen. onderhoud van gebouwen, onder-
houd van voertuigen, enz.).
De kosten per student voor de berekening
waarvan wordt uitgegaan van de voorgaande
cijfers.

Tussen de twee faculteiten konden grote ver-
schillen worden vastgesteld die nauw corre-
leerden met de onder de paragrafen 3 en 4
beschreven indices. Gezien echter de moeilijk-
heden in sotnmige Lid-Staten otn de nodige ge-
gevens te verkrijgen cn gezien ook dc moeilijk-
heid otn dc verschillen in kosten van levens-
onderhoud tussen de Lid-Staten te neutrali-
seren, werd overeengekomen om van het maken
van rechtstreekse kostenvergelijkingen af te
zien.

5.2. Bijgevolg ging het Raadgevend Comité na
welk financieel gewicht moet worden toegekend
aan de diergeneeskundige wetenschappen ver-
geleken met onderwijs waarbij gccn gebruik
wordt gemaakt van laboratoria zoals letteren en
wiskunde.

Hierbij kwam vast te staan dat voor drie Lid-
Staten waarvoor cijfers beschikbaar zijn de kos-
ten per student voor de opleiding in de dierge-
neeskunde vergeleken met de opleiding op het
gebied van de letteren 3,7 tot 6,6 hoger lagen.

In de cijfers icomt tot uitdrui<i<ing het extra
aantal docenten, het onderhoudspersoneel en
de gebruiksartikelen die nodig zijn voor de dier-
geneeskundige opleiding. Het Raadgevend Co-
mité is van oordeel dat verdere onderzoeken
noodzakelijk zijn alvorens een weging kan
worden vastgesteld die voor de diergeneeskun-
dige wetenschappen in alle Lid-Staten passend
is.

Ook stelde het Raadgevend Comité vast dat in
de Verenigde Staten voor opleiding in de dier-
geneeskunde vergeleken met de opleiding op het
gebied van de letteren over het algemeen een
wegingscijfer van 5 wordt toegepast.

6.1. Conform zijn doelstelling, te weten het
realiseren van een vergelijkbaar hoog niveau
voor de opleiding van dierenartsen aan alle
opleidingsinstellingen voor dierenartsen van de
Europese Gemeenschappen, heeft het Raadge-
vend Comité de methoden onderzocht voor het
beoordelen van de kwaliteit van de diergenees-
kundige opleiding in zowel de Lid-Staten als in
andere delen van de wereld. Het Raadgevend
Comité oordeelde dat statistische informatie al-
leen ontoereikend is voor het bepalen van de
kwaliteit van de diergeneeskundige opleiding.
Daarnaast wordt de toepassing van een bijko-
mende evaluatiemethode onontbeerlijk geacht;
gedacht moet daarbij worden aan een bezoek
van een raadgevend team van deskundigen aan
de faculteit die aan een evaluatie wordt onder-
worpen.

Het Raadgevend Comité bestudeerde het sys-
teem van bezoeken ter plaatse dat in het Ver-
enigd Koninkrijk en Ierland wordt toegepast cn
de ervaring verkregen aan de Faculteit der
Diergeneeskunde te Utrecht, die officieel wordt
erkend door de American Veterinary Medical
Association cn derhalve volgens het Ameri-
kaanse systeem in aanmerking komt voor een
evaluatie en een bezoek ter plaatse. Het comité
oordeelde dat geen van beide systemen ten volle
tegemoet komt aan de behoeften van de Euro-
pese Gemeenschappen en beveelt een systeem
aan waarin een aantal kenmerken van beide
systemen zijn verwerkt.

Kenmerkend voor de voorgestelde methode is
dat de faculeit haar eigen beoordeling verricht
en dat daarnaast een bezoek plaatsvindt van een
raadgevend team van deskundigen die door het
Raadgevend Comité worden aangesteld.
Het Raadgevend Comité beveelt aan dat de
voorgestelde methode eerst gedurende een ze-
kere tijd bij wijze van proef wordt toegepast en
dat zij daarna, alvorens een permanent systeem
wordt gecreëerd, op zijn waarde wordt beoor-
deeld.

2. in ontvangst nemen en beoordelen van de
door de faculteit overgelegde evaluatiever-
slagen;

4. voorbereiding van een evaluatieverslag door
het visitatieteam en de reactie hierop van de
bezochte faculteit;

Voor het evaluatieverslag dat door de faculteit
zelf wordt opgemaakt, het bezoek ter plaatse en
het evaluatieverslag van het Raadgevend Co-
mité, wordt uitgegaan van de onder punt 6.4
geschetste richtsnoeren. Aandacht moet niet al-
leen besteed worden aan de situatie ter plaatse
op het moment dat het bezoek wordt afgelegd,
maar ook aan de plannen van de faculteit met
betrekking tot haar toekomstige ontwikkelin-
gen.

In overleg met de faculteiten bepaalt het Raad-
gevend Comité ten minste één jaar op voorhand
welke faculteiten worden bezocht cn wanneer;
dit bezoek dient plaats te vinden tijdens de nor-
male periode van werkzaamheid van de facul-
teit. Diverse maanden voordat tot een bezoek
ter plaatse wordt overgegaan wordt het hoofd
van de opleidingsinstelling geïnformeerd over
hetgeen nodig is met het oog op het samen-
stellen van inleidende verslagen en verdere rege-
lingen.

Uiterlijk 17 weken voordat het bezoek aan dc
faculteit plaatsvindt begint de faculteit met het
satnenstellen van haar eigen beoordclingsver-
slag, dat uiterlijk zes weken voor dc dag waarop
het bezoek plaatsvindt in het bezit moet zijn van
de secretaris van het Raadgevend Comité en dat
in twee taalversies moet worden opgemaakt,
één in de nationale taal cn één in het Frans of het
Engels. Vier weken voor het bezoek plaatsvindt
stuurt de secretaris van het Raadgevend Comité
het verslag toe aan de leden van het team.

Algetneen mag ervan worden uitgegaan dat elke
faculteit voor diergeneeskunde voortdurend
bezig is met het evalueren van haar eigen leer-
plan, onderwijsmethoden en uitrusting, kwali-
teit van de onderwijskrachten en van haar afge-
studeerden. Verwacht wordt dat het gevraagde
verslag van zellbeoordelitigeen momentopname

biedt van de actuele stand van zaken in het
normale proces van zelfbeoordeling.
De administratieve medewerkers, docenten, stu-
denten, assistenten (laboratoriumpersoneel en
dergelijke) en afgestudeerden worden geacht
het best in staat te zijn om vast te stellen waar de
sterke en zwakke kanten van hun faculteit
liggen.

Een raadgevend team kan zich dan ook het best
een beeld vormen van de kwaliteit van een
school door te kijkendoor de ogen van degenen
die er het nauwste bij zijn betrokken.
In haar eigen beoordelingsverslag zet de facul-
teit uiteen welke haar doelstellingen zijn, vindt
men een beschrijving van alle doör haar ver-
richte activiteiten en bereikte resultaten, wordt
aangegeven welke de plus- en minpunten zijn
van de faculteit en in hoeverre zij erin slaagt
haar doelstellingen te verwezenlijken. Het ver-
slag vormt de neerslag van een detailstudie van
de faculteit, haar afdelingen en activiteiten door
een aantal comité\'s die zijn samengesteld uit
vertegenwoordigers van het bestuur, de docen-
ten, studenten, assistenten en andere betrokken
groeperingen. Afgestudeerden en diverse an-
dere groepen zoals de werkgevers van de afge-
studeerden van de faculteit en bevoegde instan-
ties zouden ook enige inbreng moeten hebben
bij de samenstelling van het eindverslag van de
faculteit. Naar het oordeel van het comité zou
elke faculteit de nodige regelingen moeten tref-
fen ten einde een beeld te kunnen krijgen van de
manier waarop zij haar doelstellingen verwe-
zenlijkt. In plaats van een speciaal verslag mag
ook gebruik worden gemaakt van een eigen ver-
slag of een gedeelte daarvan dat in het afgelopen
jaar ten behoeve van de universiteit werd sa-
mengesteld voor zover in zulk een verslag het
materiaal waarom hierna wordt verzocht aan
bod komt.

Bij het samenstellen van verslagen op alle ni-
veaus dienen de volgende aspecten te worden
behandeld:

klinische voorzieningen;
materiele voorzieningen en uitrusting;
voorzieningen op bibliotheekgebied en leermid-
delen;

academisch- en researchpersoneel (co-assisten-
ten en assistenten hierin niet begrepen);
leerplan;

voortgezet en post-universitair onderwijs;
co-assistentschap en programma voor de klini-
sche opleidingsperiode.

Het faculteitsverslag dient volledig in beschrij-
vende vorm te zijn met in bijlagen de nodige
tabellen en grafieken. Op alle niveaus kan me-
dedeling worden gedaan van de meningen van
minderheden. Verder dienen er ten aanzien van
elk aspect aanbevelingen te worden gedaan met
het oog op verbeteringen. Speciale aandacht zal
uitgaan naar verslagen waarin mededeling
wordt gedaan van tekortkomingen of van ge-
bieden die voor verbetering in aanmerking
kotnen.

6.5. Benoeming van de destiundigen voor de sa-
menstelling van het bezoekende team

Het Raadgevend Comité zal voor elk bezoek
een team van vier leden benoemen, waaronder
een voorzitter, na dienaangaande een advies te
hebben verkregen van de Werkgroep voor de
Algemene Diergeneeskundige Opleiding. Tij-
dens de proefperiode dienen de leden van het
team, voor zover mogelijk, te worden gerecru-
teerd uit het Raadgevend Comité.
Bij de samenstelling van het team voor het be-
zoek ter plaatse dient er allereerst voor te
worden gezorgd dat de vier leden als totaliteit
vertrouwd zijn met de leervakken op pre-kli-
nisch, para-klinisch en klinisch gebied, alsmede
met betrekking tot de diergeneeskundige aspec-
ten van de volksgezondheid. Ook moet eraan
worden gedacht dat het wenselijk is dat de des-
kundigen die van het team deel uit zullen maken
een juiste weerspiegeling vormen van de diverse
Lid-Staten, alsmede van degenen die op het ter-
rein van de diergeneeskunde docerend of prak-
tiserend werkzaam zijn en van de bevoegde in-
stanties.

Het team dient te worden bijgestaan door de
Secretaris van het Raadgevend Comité en door
een plaatselijk adviseur, die een dierenarts dient
te zijn die is benoemd door de bevoegde instan-
ties van het land waar de faculteit is gevestigd.
De plaatselijke adviseur heeft geen stemrecht,
maar van hem wordt verwacht dat hij het team
algemene informatie verstrekt over de faculteit
en het land dat door het team wordt bezocht. De
secretaris van het Raadgevend Comité dient te-
vens als secretaris op te treden van het bezoe-
kende team.

Elk lid van het team dient uiterlijk één maand
voor een bezoek plaatsvindt in het bezit te
worden gesteld van afschriften van alle door de
instelling voor diergeneeskunde verschaft mate-
riaal. Het lid dient na te gaan in hoeverre aan
elk van de punten waarover informatie werd
verzocht door de instellingen is voldaan en
eventuele onderdelen die niet in het door de
faculteit zelf opgemaakte evaluatieverslag aan

bod zijn gekomen te vermelden. Worden in het
door de faculteit voorgelegde materiaal belang-
rijke tekortkomingen vastgesteld dan wordt het
team verzocht de faculteit om bijkomend mate-
riaal te vragen.

Voor het bezoek aan de faculteit plaatsvindt, zal
de voorzitter van het team bepaalde teamleden
belasten met het opstellen van bepaalde onder-
delen van het evaluatieverslag. Het behoort tot
de taak van het team te adviseren en toe-
lichtingen te verstrekken. Het bezoek ter plaatse
mag in geen geval worden beschouwd als een
inspectie door een supra-nationaal orgaan dat
over wettelijke bevoegdheden beschikt. Indien
mogelijk mag door het team, alvorens het be-
zoek ter plaatse wordt afgelegd, een eerste ont-
werp-verslag worden opgemaakt aan de hand
van door de faculteit verstrekt materiaal, welk
verslag dan tijdens het bezoek nader kan worden
aangevuld en gecorrigeerd.

Doel van het bezoek ter plaatse is de in het
evaluatieverslag van de faculteit neergelegde in-
formatie op haar waarheidsgehalte te toetsen en
eventueel aan te vullen. De duur van het bezoek
en de tijdens het bezoek te behandelen onder-
werpen worden vastgesteld door de voorzitter
van het team in overleg met het faculteitsbe-
stuur en het Raadgevend Comité. Het bezoek
mag niet meer dan drie dagen in beslag nemen.
Het team komt de avond voordat het eigenlijke
bezoek plaatsvindt bijeen om van gedachten te
wisselen over dc punten die moeten worden on-
derzocht en de eerder opgelegde taken opnieuw
in ogenschouw te nemen. Tijdens het bezoek
buigt het team zich over het onderwijspro-
gramma van dc faculteit en raadpleegt daarover
het hoofd van de faculteit en diens personeel, de
hoofden van dc afdeling, vertegenwoordigers
van het onderwijzend en assisterend personeel,
vertegenwoordigers van de studenten (met in-
begrip van degenen die reeds een graad hebben
behaald en van de stagiaires en de co-assisten-
tcn), oud-studenten en andere groeperingen die
door dc faculteit om advies worden gevraagd.
Daarnaast besteedt het team aandacht aan de
gebouwen, voorzieningen, uitrusting en over-
zichten van behandelde gevallen.

Indien nodig wordt het team opgedeeld in
groepen om de gelijktijdige onderzoeken van
meer dan één afdeling of van andere aspecten in
verband met de faculteit te vergemakkelijken.
Het bezoekende team houdt een reeks besloten
bijeenkomsten waarop de aantekeningen over
hetgeen werd vastgesteld inet elkaar worden
vergeleken, een begin wordt gemaakt met de
formulering van het verslag en dc voorzitter
wordt geïnstrueerd over de punten die moeten
worden voorgelegd en de aanbevelingen die
moeten worden gedaan bij het opstellen van het
teamverslag. Elk lid formuleert aanbevelingen
met betrekking tot problemen op terreinen die
hij als werkdomein kreeg toegewezen. Voor het
formuleren van elk van de aanbevelingen wordt
geput uit besprekingen die in het centrale deel
van het verslag worden weergegeven. De aan-
bevelingen zullen zo nauwkeurig mogelijk wor-
den geformuleerd ten einde een duidelijk beeld
te geven van het probleem dat aan de orde is en
een mogelijke oplossing voor te stellen, ove-
rigens zonder dat een bepaalde methode wordt
opgelegd voor de oplossing van het probleem.
Door het volledige team wordt vervolgens van
gedachten gewisseld over elk van de aanbeve-
lingen waaruit moet komen vast te staan welke
van de aanbevelingen in het verslag worden op-
genomen. Is er binnen een team onenigheid
over een aanbeveling, dan wordt de aanbeveling
niettemin in het verslag vermeld en wordt de
aandacht van het Raadgevend Comité erop ge-
vestigd éénmaal dat het verslag wordt inge-
diend.

Ter afsluiting van het bezoek worden door het
team slotbijeenkomsten georganiseerd waaraan
wordt deelgenomen door het hoofd van de fa-
culteit, de financieel controleur en, indien nodig,
het hoofd van de universiteit of iemand die door
hem wordt voorgedragen, ten einde van gedach-
ten te wisselen over hetgeen door het team is
vastgesteld.

Het hoofd van het team heeft de eindverant-
woordelijkheid voor het slotverslag dat door
het team wordt opgemaakt. Alvorens het team
de plaats van onderzoek verlaat, worden ont-
werpen van onderdelen van het verslag die
aan individuele leden van het team werden toe-
vertrouwd, aan de voorzitter voorgelegd.
Bij de indeling van het verslag dient de volgorde
te worden gevolgd die door dc faculteit bij dc
informatieverstrekking werd aangehouden; daar-
naast dient cr een inleiding en een lijst van aan-
bevelingen aan te worden toegevoegd. In het
verslag moet worden vermeld in hoeverre de
faculteit zich heeft gehouden aan de door haar-
zelf vastgestelde doeleinden cn de in het over-
zicht vermelde mededelingen. De plus- cn min-
punten worden genoteerd. Aanbevelingen wor-
den voldoende gedetailleerd geformuleerd om
de leden van het team behulpzaam te zijn met
het oog op verdere bezoeken ter plaatse en ook
om het faculteitsbestuur een handreiking tc
bieden.

De voorzitter van het team zal de secretaris van
het Raadgevend Comité binnen twee weken na
het bezoek een ontwerp-exemplaar van het ver-
slag bezorgen met het oog op de vermenigvul-

diging en dc verspreiding ervan onder de leden.
Elk van de leden zal het ontwerp kritisch be-
kijken, eventuele veranderingen voorstellen en
correcties aanbrengen. De secretaris van het
Raadgevend Comité zal van deze voorgestelde
wijzigingen en correcties in kennis worden ge-
steld; hij zal uiterlijk vijf weken na beëindiging
van het bezoek een definitief ontwerp van het
verslag samenstellen en aan het hoofd van de
faculteit voor nadere toelichting en correcties
op feitelijke onnauwkeurigheden doen toeko-
men. Binnen de twintig weken na de afsluiting
van het bezoek zullen het definitieve ontwerp
van het verslag, zoals overeengekomen met de
voorzitter, en afschriften van eventuele binnen-
gekomen commentaren door de secretaris van
het Raadgevend Comité aan elk van de leden
van het Raadgevend Comité, alsmede aan het
hoofd van de faculteit en, indien wenselijk, aan
het hoofd van de universiteit, worden toege-
zonden.

Het Raadgevend Comité is van oordeel dat,
zoals opgemerkt in de paragrafen 4, 5, en 6,
vervolgstudies, waarbij de voorgestelde werk-
wijze nader wordt uitgetest, noodzakelijk zijn.
Wel is het zich bewust van de beperkte finan-
ciële armslag van de Commissie en van het feit
dat het secretariaats- en assisterend personeel
onderbezet is. Dc problematiek van de dierge-
neeskundige opleidingen in de Lid-Staten ont-
loopt elkaar niet veel. Het Raadgevend Cornité
beveelt derhalve aan dat een proefoperatie ge-
heel uit de EG-bcgroting wt)rdt gefinancierd en
wel door het aantal bijeenkotnsten van het
Raadgevend Comité en van de werkgroep in de
periode 1985-1989 elk met één te verminderen.
Doel van de proefoperatie is verder na te gaan
welke de bruikbaarheid is van ccn methode van
zclfbeoordeling met begeleidende adviezen door
ccn ter plaatse bezoekend team als een middel
om dc kwaliteit van de diergeneeskundige oplei-
ding te beoordelen.

Daarnaasi wordt gehoopt dat men het systeem
voor het vergelijken van parameters, waaronder
de kwaliteit en de omvang van dc diergenees-
kundige opleiding in de Lid-Staten verder zal
kunnen uitwerken.

1. Een gezamenlijk bezoek door leden van de
werkgroep en hel comité voor de evaluatie van
de Onderwijsraad van de American Velerinary
Medical Association om uit de eerste hand bij-
zonderheden te vernemen over de in Amerika
gevolgde procedure wanneer hel comité zijn be-

zoek ter plaatse brengt aan Utrecht, welke be-
zoek inmiddels heeft plaats gehad op 4 no-
vember 1985\'.

2. Voorgesteld wordt verder dat in aansluiting
op hel bezoek aan Utrecht er in 1986 twee be-
zoeken worden afgelegd aan faculteiten in de
Lid-Staten, gevolgd door bezoeken aan twee
faculteiten in 1987, drie faculteiten in 1988 en
één faculteit in 1989, Aldus zou legen medio
1989 in elke Lid-Staat, met uitzondering van
Luxemburg, waar geen diergeneeskundige oplei-
ding is gevestigd, één faculteit zijn bezocht;
wanneer dit stadium eenmaal is bereikt zou dan
hel gehele evaluatiesysteem aan een nieuw on-
derzoek worden onderworpen.

— overwegende dat de verhoudingen studen-
ten : docenten en assistenten : docenten bruik-
bare indices zijn voor het beoordelen van de
kwaliteit van de diergeneeskundige opleiding;

— overwegende dat het wenselijk is een mini-
mum vast te stellen voor wat betreft het aantal
docenten die in elk van de instellingen voor
diergeneeskundige opleiding in de Gemeen-
schap zijn belast met hel onderwijs in de diverse
opleidingsvakken, dal de A VM A dit cijfer heeft
vastgesteld op 80, dat er geen enkele reden is om
het met dit cijfer oneens te zijn of het voor een
instelling voor diergeneeskunde in de Gemeen-
schap als onjuist te beschouwen;

— overwegende dal het aanbeveling verdient
na te gaan welk financieel beslag is gemoeid met
de diergeneeskundige opleiding vergeleken met
niet aan laboratoria gelieerde opleidingen, zoals
letteren cn wiskunde, waarvoor geen hoge per-
soneelsbezetting vereist is;

— overwegende dat hel dienstig is dat voor de
beoordeling van de norm die moet gelden bij de
diergeneeskundige opleiding in de Gemeen-
schap wordt uitgegaan van een evaluatieme-
thode en dal bij de tenuitvoerlegging ervan re-
kening wordt gehouden tncl ecn aantal statisti-
sche indices;

— overwegende dat om de bruikbaarheid van
dil systeem te beoordelen het noodzakelijk is
om een proefoperatie uil te voeren

1. voor de opleidingsinstellingen voor dierge-
neeskunde als globaal verhoudingscijfer met
betrekking tot studenten : docenten 5 : 1 als
streefcijfer aan te nemen. De verhoudings-
cijfers voor dc para-klinische en klinische
opleidingen zouden dichter bij elkaar liggen;
voor de pre-klinische opleidingen zouden de
verschillen lussen de verhoudingscijfers gro-
ter zijn;

2. voor de verhouding assistenten : docenten
verhoudingscijfcrs aan te nemen die hggen
tussen 2 : 1 en 2,5 : 1;

3. het minimum aantai docenten (of hun full-
time equivalenten) dat noodzakelijk is om
alle in de bijlage bij richtlijn 78/1027/EEG
genoemde vakken te kunnen bestrijken vast
te stellen op 80;

4. waar mogelijk een financiële weging goed te
keuren voor de vaststelling van de jaarlijkse
kosten die zijn gemoeid met de diergenees-
kundige opleiding vergeleken met niet aan
laboratoria gelieerde opleidingen;

5. een evaluatiemethode goed te keuren die
erop neerkomt dat elk van de faculteiten
haar eigen evaluatie verricht daarbij ge-
steund door een adviserend bezoek over-
eenkomstig de richtlijnen die in het verslag
nader worden aangegeven;

6. deze methode nader uit te testen, welke ope-
ratie zou moeten worden gefinancierd door
de Gemeenschap.

Dit verslagen deze aanbevelingen werden op 13
februari 1985 met 26 stemmen voor door het
comité goedgekeurd; 4 leden waren verhinderd
en niet vervangen.

Dit verslag en deze aanbevelingen zijn gericht
tot de Commissieen de Lid-Staten en zullen hen
worden toegezonden na bekrachtiging ervan
door het comité via de schriftelijke procedure in
alle taalversies van de Geineenschap.

In 1985 is bij de Tweede Kamer een uitgebreid
pakket wettelijke maatregelen ingediend met als
voornaamste doel de verouderde wetgeving met
betrekking tot dieren aan te passen aan de mo-
derne tijd. De ontwerp-Gezondheids- en Wel-
zijnswet voor Dieren maakt deel uit van dat
pakket. Verder hoort er ook een voorstel tot
herziening van de uit 1964 daterende Wet op de
Uitoefening van de Diergeneeskunst bij; de al
eerder ingediende ontwerp-Dicrgencesmidde-
lenwet is inmiddels door zowel de Eerste als de
Tweede Kamer aangenomen en zal waarschijn-
lijk medio 1986 in werking treden.

Een belangrijk terrein dat door dc ontwerp-wet
wordt bestreken, het welzijn van dieren, staat de
laatste tijd sterk in dc belangstelling. Bij velen
heerst onbehagen over de wijze waarop met
dieren wordt omgegaan. In aansluiting op de
veranderde opvattingen is het uitgangspunt van
de nieuwe wet de gedachte dat hct dier een eigen
te beschermen waarde heeft. Verbeteren van het
welzijn van dieren betekent meer dan alleen
tegengaan dat er pijn of letsel wordt toege-
bracht, en meer dan alleen hct garanderen van
verzorging. Bij de tc nemen maatregelen staal
voorop dat dc huisvesting, voeding en verzor-
ging van ccn dier in overeenstemming dienen tc
zijn tnet de specifieke behoeften van het betrok-
ken dier. Daarbij moet bovendien nict alleen
worden gedacht aan dc eisen die het dier fysio-
logisch stelt maarook aan hct gedrag dat bij die
diersoort hoort. Bij één en ander moet natuur-
lijk wel ecn afweging plaatsvinden lussen de
belangen van hel dieren andere belangen, zoals
in dat geval van landbouwhuisdieren economi-
sche.

Veel bepalingen zijn in dc nieuwe ontwerp-wet
aanzienlijk aangescherpt. De strafbepalingen in
bijvoorbeeld dc nu beslaande Wel op de Dieren-
bescherming zijn zo vaag dal het moeilijk is om
daar ecn sluitende bewijsvoering op te baseren.
Op grond van de nieuwe wel kunnen concrete
normen gesteld worden die de uitvoering aan-

zienlijk effectiever kunnen maken dan met de
oude regels het geval was.
De ontwerp-Gezondheids- en Welzijnswet voor
Dieren is een kaderwet. Dat betekent dat in de
wetstekst mogelijkheden aanwezig zijn om over
tal van onderwerpen nadere bepalingen uit te
vaardigen. De concrete verbeteringen van ge-
zondheid cn welzijn zullen daardor in de uitvoe-
ringsbesluiten tot uiting moeten komen.
Naast de evengenoemde grotere effectiviteit
waarborgt de keuze voor een kaderwet eveneens
een grotere flexibiliteit. Aldus kan immers mak-
kelijker worden ingespeeld op zich voortdurend
wijzigende omstandigheden, zowel van econo-
mische, als sociale aard, terwijl ook de uitkom-
sten van wetenschappelijk onderzoek sneller in
de wetgeving kunnen worden opgenomen.
Onderstaand volgt een aantal belangrijke aspec-
ten omtrent het welzijn voor dieren. Daarnaast
verkeert een aantal uitvoeringsbesluiten al in
een zodanig stadium van voorbereiding dat ze
op korte termijn aan de betrokken organisaties
en groeperingen om advies kunnen worden toe-
gezonden. Ook deze regelingen zijn daarom
weergegeven.

Allereerst schept het wetsvoorstel een kader
voor bepalingen inzake de huisvesting van die-
ren. Hierbij kan worden gedacht aan de ruimte
waarover dieren kunnen beschikken en aan de
uitvoering van kooien, hokken en stallen.
De bepalingen die hier worden bedoeld be-
perken zich niet lot de htiisvesting van land-
bouwhuisdieren, maar hebben ook betrekking
op bijvoorbeeld circussen, asiels en dierenpcn-
sions.

■fcn aanzien van het welzijn van varkens wordt
in de Raad Veterinaire Aangelegenheden over-
leg gevoerd om te komen lot verbeterde leef-
omstandigheden voor varkens. Het Ministerie
van Landbouw cn Visserij is er voorstander van
om een Besluit Huisvesting Zeugen prioriteit te
geven.

Ook aan een Besluit met betrekking tot de huis-
vesting van vleeskalveren wordt gewerkt. Het
overleg tussen de betrokken organisaties en
groeperingen heeft geleid tot concrete resulta-
ten. Hct betreft hier een regeling waarbij op
korte termijn normen zijn gesteld aan de box-
huisvesting in relatie tot hct gewicht van de
vlccskalvercn. Op lange termijn (na 1 juli 1994)
zal een vorm van huisvesting worden gestimu-
leerd door middel van voorlichting en wetge-
vuig die gebaseerd is op nader te verrichten
onderzoek.

Verder biedt het wetsvoorstel mogelijkheden
voor bepalingen over hct verkopen en verhuren
van dieren.

In het wetsvoorstel worden voorts het couperen
van oren en het doorsnijden van stembanden
verboden. Daarnaast kunnen nog andere licha-
melijke ingrepen worden verboden of onder
voorwaarden worden toegestaan. Een Besluit
Ingrepen bij dieren is voorbereid.
In dit besluit wordt een aantal ingrepen ver-
boden (amputeren van tongpunten bij runde-
ren, verkorten van de staartwervelkolom bij
sommige diersoorten, bijklauwamputatie bij
runderen), en worden voorwaarden besteld aan
de uitvoering van een aantal ingrepen (embryo-
transplantatie, onthoornen van runderen). Om
dergelijke regels kracht bij te zetten maakt het
wetsontwerp het tevens mogelijk om te ver-
bieden dat dieren waaraan een verboden in-
greep is uitgevoerd aan tentoonstellingen, keu-
ringen of wedstrijden deelnemen. Ook is voor-
zien in de mogelijkheid voor een verbod om
dergelijke dieren te verhandelen.

Ook worden regels gesteld aan het doden van
dieren. Op grond van het wetsontwerp mogen
dieren alleen worden gedood in daartoe ex-
pliciet aangewezen gevallen.
Vervolgens zullen regels worden gesteld voor de
wijze waarop dieren tiiogen worden gedood. In
het ontwerp-besluit zijn daarom voorwaarden
gesteld aan het doden van slachtdieren (inclu-
sief konijnen), pelsdieren, eendagskuikens en
gezelschapshuisdicren (honden, katten). De
voorwaarden hebben meestal betrekking op de
wijze waarop de dieren worden gedood.

Het wetsontwerp voorziet verder in mogelijk-
heden om het houden van bepaalde dieren te
verbieden. Er zijn diersoorten die naar hun aard
minder geschikt of zelfs ongeschikt zijn om te
worden gehouden. In gevangenschap wordt het
welzijn van deze dieren geweld aangedaan; in de
eerste plaats doordat zij niet in staat zijn hun
natuurlijke gedrag ten toon te spreiden, in de
tweede plaats doordat zij zodanige eisen aan
hun leefmilieu stellen dat daaraan in gevangen-
schap doorgaans onvoldoende kan worden vol-
daan.

In het ontwerp-Besluit Verboden 1 louden Aan-
gewezen Dieren wordt een aantal diersoorten
genoemd die men niet mag houden. Uitzonde-
ringen zijn mogelijk voor bijvoorbeeld dieren-
tuinen en wetenschappelijke instellingen.

Regels ten aanzien van het fokken van dieren
passen ook in het kader van het wetsontwerp.
Uitgangspunt is dat de overheid moet kunnen
optreden waar excessen ontstaan die ten koste

gaan van het welzijn van dieren. Een bekend
voorbeeld i.s het fokken met honden die aan
heupdysplasie (een erfelijke vergroeiing van de
heup) lijden.

Regels ter aanzien van het gebruik van dieren
bij wedstrijden kunnen ook op grond van de
ontwerp-wet gesteld worden. Er zijn onder meer
bepalingen opgenomen die doping bij wed-
strijddieren strafbaarstellen.

Ook bepalingen inzake vervoer van dieren zijn
mogelijk. De bestaande Wet Dierenvervoer is
geïntegreerd in de ontwerp Gezondheidswet
voor dieren. Er is een ontwerp-besluit voorbe-
reid over de gevallen waarin en de wijze waarop
wrakke dieren mogen worden vervoerd en af-
gemaakt (Besluit Wrakke Dieren). De basisge-
dachte hierbij is dat wrakke dieren in beginsel
niet behoren te worden vervoerd. Als vervoer
toch moet plaatsvinden, is dat uitsluitend toe-
gestaan ten behoeve van diergeneeskundige
verzorging of met het oog op zo spoedig moge-
lijke slacht. Het vervoer van wrakke dieren mag
uitsluitend worden onderbroken om andere
dieren bij te laden op de bedrijven waar zij
worden gehouden. Het bijladen is daardoor zo-
danig aan voorwaarden gebonden dat het nu
nog voorkomende lange oponthoud op vee-
markten wordt verboden.
In het slachthuis dient het wrakke dier binnen
twee uur te worden geslacht; gebeurt dat niet,
dan is de keuringsarts verplicht het dier te
doden. Door deze regeling zullen incidenten
waarbij zieke en stervende dieren een nacht lang
in het slachthuis aan hun lot worden overgela-
ten tot het verleden behoren.

Het Ministerie van Landbouw en Visserij vindt
het van groot belangom betrokken organisaties
en groeperingen niet alleen te horen over voor-
liggende ontwerp-maatregelen. Het Ministerie
wil met hen regelmatig overleg voeren over
vraagstukken op het gebied van welzijn en ge-
zondheid van dieren, over het op dat terrein
gevoerde beleid en de daarbij te stellen prioritei-
ten en over het functioneren van reeds tot stand
gebrachte regelingen.

Dierziektenbulleting nr. 24 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/ni 31 december 1985 ver-
iTieldt het volgende aantal gevallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

Het aantal uitbraken van varkenspest in de Duitse
Bondsrepubliek was per ultimo 1985 gestegen tot 350.
De laatste 6 gevallen deden zich voor in de deelstaten
Neder-Saksen en Noord Rijnland-Westfalen. Alle
varkens op de besmette bedrijven zijn afgeinaakt. De
noodzakelijke veterinair politionele maatregelen zijn
genomen.

Volgens een telex d.d. 30 december 1985 was drie
dagen tevoren een uitbraak van varkenspest gesigna-
leerd op de landbouwcoöperatie te Löbnitz en op het
aangrenzende mestbedrijf van de coöperatie te De-
litzsch, district Leipzig, f^e daarbij betrokken 6500
varkens zijn afgemaakt en gedestrueerd. De noodza-
kelijke en reglementaire maatregelen zijn genomen.

Op 19 december 1985 en 8 en 10 januari 1986 maakte
de Veterinaire Dienst te Wenen melding van een zestal
gevallen van varkenspest:

— op 18 december op een bedrijf in de gemeente
Salzburg, provincie Salzburg. De oorsprong van de
besmetting was nog niet achterhaald.

— op 3 januari op een bedrijf in de geineente Puc-
king, district Linz-Land, provincie Boven Oostenrijk.
De herkomst van de ziekte was nog niet achterhaald.

— dezelfde dag op een contactbedrijf in de gemeente
Wals-Sitzenheim, district \'Omgeving Salzburg\', pro-
vincie Salzburg.

— op 8 januari op een bedrijf in dc gemeente Eber-
schwang, district Ried im Innkreis, provincie Boven
Oostenrijk.

— op 8 januari op een bedrijf in de gemeente St.
Marien, district Linz-Land, provincie Boven Oosten-
rijk.

— op 9 januari op ccn bedrijf in dezelfde geineente.
Alle op de bedrijven aanwezige varkens zijn afge-
inaakt en gedestrueerd.

Sinds de laatstgemelde uitbraak van varkenspest in
Italië op 21 november 1985 werden in Italië 8 nieuwe
gevallen gemeld, en wel twee op 4 december in de
gemeenten Orani en Urzuici (beide provincie Nuoro,
Sardicnië), één bij een wild zwijn op het gebied van de
gemeente Talana (eveneens in dc provincie Nuoro),
twee op 12 december in de getneente Urzulei, ccn bij
een dood gevonden wild zwijn op het terrein van dc
gemeente Cittanova, provincie Reggio Calabria cn
tenslotte eind december nog twee in de provincie
Nuoro.

Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen over-
eenkomstig EG-richtlijn 80/217.

Per 31 december 1985 was het aantal mond-en klauw-
zeeruitbraken in Italië gestegen tot 174, waarvan 130
in 1985. De 14 nieuwe gevallen hebben zich voorge-
daan in de provincies Modena, Reggio Emilia cn Ve-
rona. Op één uitbraak van het type A (Veneto, pro-
vincie Verona; 25 december) na bleken alle meldingen
type C te betreffen.

5 Presentatie van de 8e Almanak van de Dierge-
neeskundige Studenten Kring (DSK), Utrecht.

6 Groep Pluimvccwetenschappen. Vergadering.
Ook werkzoekende dierenartsen zijn welkom.
lAC Wageningen; aanvang 13.30 uur.

12 DSK Symposium \'Diergeneesmiddelen, hoc
hoort het eigenlijk?\', Utrecht (pag. 170).

13—14 \'Verslag van onderzoek, in Engelsen Neder-
lands\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094),

18 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering, on-
derwerp; \'Partus problematiek bij het schaap\'.
Sociëteit \'Standvastigheid\', Delft; aanvang 20,30
uur.

20 Ned. Ver. van Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Instituut voor Epilepsiebe-
strijding \'De Cruquiushoeve\' tc Vijfhuizen.

20—21 Tagung über \'Physiologie und Pathologie
der Fortpflanzung\' (A), Gießen.

21 14. Seminar Umwelthygiene\'Hygiene desTränk-
und Brauchwassers in der Tierhaltung\'(A), Han-
nover.

22—2 maart 5. Fortbildungskurs \'Kleintierkrank-
heiten\' (A), Flims (Schwciz).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering kleine huisdieren; aanvang
20.00 uur.

1 Fortbildungsveranstaltung der Firma Biologi-
sche Heilmittel Heel; \' Biotherapeutische Mög-
lichkeiten in der Praxis\' (A), Bocholt.

2—5 Genetic research with non-human primates -
serving the needs of mankind. Symposium in
Texas, USA.

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering varkens; aanvang 20.00
uur.

5—7 Tagung der DVG-Fachgruppe \'Geflügel\'
1986 über \'Krankheiten der Vögel\', München
(pag. 1042).

6 Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, voordracht door dr.
J. Frens; \'De geneeskunde van het kleine huisdier
en de diergeneesmiddelenwet\', hotel-rest. \'Hoog-
Brabant\', Utrecht; aanvang 20.00 uur.

6 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20,00
uur.

11 Ned. Vereniging van Dierenartsvrouwen. Jaar-
vergadering, Utrecht; aanvang 10.30 uur.

13—14 \'Verslag van onderzoek, in Engelsen Neder-
lands\' PAO-LH Wageningen (inl.; 08370-84094).

14— 15 Röntgenfachtagung der Internationalen Ge-
sellschaft für Veterinär-Radiologie (I VRA), Bad
Pyrmont.

18—19 \'Structuur, fysischestabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (inl.; 08370-84094).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d, v, D, Box-
tel. Werkvergadering vleeskalvercn; aanvang
20.00 uur.

2—3 \'Structuur, fy.si.schc stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (inl.: 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive mcdicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering paarden; aanvang 20.00
uur.

11 — 12 3rd Congress European Society of Veterin-
ary Dermatology, Amsterdam (pag. 909).

12 Fortbildungsveranstaltung der Firma Biologi-
sche Heilmittel Heel; \'Biotherapeutische Mög-
lichkeiten in der Praxis\', Linz.

17—20 Animex 86. International exhibition and
congress for veterinary medicinc and animal
care, in Essen, West Germany.

18—20 Exoticanimalsintheeighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London.

22—24 \'Technisch-wctenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

29 \'Technisch-wetenschappelijke computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (inl.; 08370-84094).

I—2 \'Technisch-wetcnschappelijkc computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrescentrum (pag. 1069).

für Veterinärpathologic, zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.; 08370-84094).

22—23 Jahresmitgliederversammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AWT), Stuttgart.

26—30 2nd World Congrcss Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermcdizin
Jahresversammlung, Luzcrn.

1—6 IVth International Symposium of Veterinarv
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690).

8—1 1 Intern. Tagung\'Progress in Food Prepara-
tion Processes\', Halmstad (Schweden).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van dc landbouw\' PAO-Ll I Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheitcn\', Trier.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

2—4 1st International Veterinary Immunology
Symposium, Guelph, Ontario. Canada (pag.
864).

15—18 International Pig Veterinary Society, 9lh
Congress, Barcelona (Spain) (pag. 43).

24—29 Kongreß der Europäischen Vereinigung der
Veterinär-anatomen, Budapest.

24—29 XXXII. Internat. Kongreß \'Tlcischfor-
schung und Technologie\', Gent (Belgien).

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

26 Human/companion animal relationships. Inter-
national congress in Boston, USA.

26—30 XlVth World Congress on Diseases of
Cattlc, Dublin. Ireland (pag. 535 cn 801).

1—4 37. Jahrestagung der Europ. Vereinigung für
Tierproduktion — EVT, Budapest.

10—12 Regulatory Peptides and Diseases of Com-
panion Animals, Congrcss, Utrecht (pag. 43).

11 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studic-
avond. Jaarbeursgebouw, LItrecht; aanvang 20.00
uur.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. J. Nijhof, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Hct Hoofdbestuur heeft in een brief aan dc
Commissie Ontwikkelingen Coörtlinatie van
hct Diergeneeskundig Onderzoek gereageerd
op het meerjarenplan (1987-1991) iliergenees-
kundig onderzoek. Deze reactie is gebaseerd
op dc opvattingen van dc Gtocpeli van dc
KNMvD.

Het Hoofdbestuur heeft in een nota aan de
Commissie Paarden Kl van het Landbouw-
schap het KNMvD standpunt weergegeven.
Deze nota is opgesteld met medewerking van
ccn aantal dierenartsen die betrokken zijn bij
de Paarden Kl. In een later stadium zal zowel
het nieuwe reglement Paarden Kl alsmede de
KNMvD nota integraal worden opgenomen in
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde.

Hct Hoofdbestuur neemt kennis van de dis-
cussie die gestart is over de organisatie van de
pluimveegezondhcidszorg bij de gezondheids-
diensten. Een aspect van het werk van de ge-
zondheidsdiensten zal de ondersteuning van
de praktici bij het eerste-lijnswerk zijn. Ook
binnen de pluimvee-adviescommissie van de
KNMvD is dit onderwerp ter sprake ge-
komen. Ook de vraag of er zoals bij rundvee
en varkens behoefte bestaat aan een commis-
sie begeleiding pluimveebedrijven zal beant-
woord dienen te worden.

Op verzoek van de toenmalige werkgroep
automatisering besluit hct Hoofdbestuur fi-
iiancielc ondersteuning te verlenen voor het
inwinnen van adviezen inzake organisatieop-
zet en kostenraming van de tc ontwikkelen ac-
tiviteiten van dc Stichting V-f:)ata. Ook hct
Algemeen Bestuur van de Ciroep Praktici
Cirotc Huisdieren heeft voor dit doel finan-
ciële ondersteuning toegezegd.

Het Hoofdbestuur heeft, na overleg met de
betrokken Groepen, de collegae mevr. J. A.
Beusink-Heldcr en D. van der Meij voorge-
dragen voor herbenoeming als bestuurslid van
het Pensioenfonds. Inmiddels zijn beiden door
de vergadering van deelnemers herbenoemd.

Het Hoofdbestuur en de Raad voor Specia-
lisatie voeren overleg over een nader onder-
zoek inzake de financiële haalbaarheid van
een aantal specialismen.

Een delegatie van het Hoofdbestuur zal met
de betrokken Directeuren van de RVV en de
Gezondheidsdienst overleg voeren over deze
problematiek.

Het Hoofdbestuur stemt in met de benoeming
van collega G. B. de Voogd als KNMvD-ver-
tegenwoordiger in de examencommissie van
genoemde Stichting.

Het Hoofdbestuur gaat accoord met de wij-
zigingen van het Huishoudelijk Reglement van
de Groep Veterinaire Homeopathie en stelt
het nieuwe Huishoudelijk Reglement vast.
Deze wijziging heeft met name betrekking op
de bestuurssamenstelling.

Op advies van de Commissie Dierenartsen in
Dienstverband, besluit het Hoofdbestuur met
de NCHP (Ned. Centrale voor Hoger Perso-
neel) in overleg te treden over de mogelijkheid
een collectief lidmaatschap te sluiten voor die-
renartsen die, in loondienst, werkzaam zijn in
de praktijk.

Het Hoofdbestuur reageert in principe positief
op het verzoek van de Commissie van advies
voor de beroepsuitoefening van de vrouwe-
lijke dierenartsen een onderzoek in te stellen
inzake de problematiek met betrekking tot het
vinden van een arbeidsplaats en de verschillen
in positie en mogelijkheden tot beroepsuit-
oefening tussen vrouwelijke en mannelijke
dierenartsen.

Het Hoofdbestuur gaat accoord met ecn pre-
mieverhoging voor dc gemeenschappelijke be-
roepsaansprakelijkhcidsverzekering KNMvD/
VVAA per 1 januari 1986 voor de categorie I,
praktici landbouwhuisdieren (veredelingsland-
bouw). De verzekerden zullen in een gezamen-
lijke brief hiervan op de hoogte gesteld
worden.

Inzake de 18e BTW-richtlijn en het mogelijk
in de toekomst vervallen van de BTW-vrijstel-
ling voor door de dierenartsen verrichte han-
delingen besluit het Hoofdbestuur met des-
kundigen overleg te plegen inzake de
standpuntbepaling van de KNMvD.

Gedurende het verenigingsjaar 1985/1986 zal
collega W. H. Kapsenberg de functie van vice-
voorzitter en collega L. Nauta die van pen-
ningmeester van het Hoofdbestuur vervullen.

De door het secretariaat opgestelde nota over
het in dienst nemen van personeel zal op korte
termijn aan alle leden worden gestuurd. Te-
vens gaat het Hoofdbestuur accoord met het
creercn van de mogelijkheid voor leden sala-
risbcrckening tegen vergoeding van kostprijs
door het secretariaat te laten verzorgen.

Het Hoofdbestuur zal, wijzigingen voorbe-
houden, in 1986 op onderstaande data verga-
deren:

Ter gelegenheid van deze speciale vergader ing
worden we welkom geheten door Blackburn
(UK), die vervolgens het woord geeft aan Ha-
genlochcr (BRD) - voorzitter I\'VE.

In Griekenland bestaat nu een beperkte orga-
nisatie (200 leden) waarvan de dierenartsen in
alle geledingen van het beroep zitten. Het is
geen grote organisatie, maar misschien wel ac-
ceptabel voor de FVE. De \'food-hygiénists\'
worden niet genoemd, maar Hagenlocher
neemt aan dat ze wel lid zullen zijn. Het pro-

blccm is dat dc bijdrage van dc Grieken dan
gebaseerd zou worden op deze 200 leden, ter-
wijl bekend is dat ze veel meer dierenartsen
hebben. Hagenlocher is het hier mee eens en
zal aangeven dat de contributie op het totale
aantal van 1500 a 2000 gebaseerd zal moeten
zi)n. Carter (UK) vraagt wie de contributie
dan betaald heeft in 1982 - 1983 - 1984. Dit is
de groep van praktici geweest welke niet lid
van de FVE kan worden omdat ze maar een
deel van het beroep vertegenwoordigt. Hagen-
locher zoekt dit verder uit en komt hier in de
volgende vergadering op terug.

— Meat monitoring directive: hier bestaat
behoefte aan. De controle wordt nu in de ver-
schillende landen verschillend uitgevoerd. Dit
geeft concurrcntie-vcrvalsing.

— Hormone directive: Bendixen (Tijdschr.
Diergeneesiid. 1985; 111:51-8) heeft het gevoel
dat alle vijf hormonen welke ter discussie
staan, toegelaten zullen worden. Zodra de we-
tenschappelijke bewijzen geleverd zijn, zal dit
de koers zijn. De controle blijft wel in handen
van dierenartsen. Hagenlocher zelf vindt het
onwaarschijnlijk dat ze toegelaten zullen
worden gezien het hormoonschandaal in
Duitsland waar het alleen nog maar om na-
tuurlijke hormonen ging. In Frankrijk zouden
deze hormonen al toegelaten zijn.

— Ante-mortem exatnination: het accent
komt op de keuring voor het slachten te
liggen. De keuring na het slachten kan dan
eenvoudiger worden. Dit laatste gaat ten koste
van arbeidsplaatsen van dierenartsen.

2. om concurentie-vervalsing tc voorkomen
zal een basistarief ingesteld worden waar
niet onder, maar wel boven gegaan mag
worden.

— Feed additives directive: wordt aan het
eind van 1985 uitgegeven cn omvat onder
meer een lijst van produkten welke toegepast
mogen worden. Er zal scherp op moeten
worden toegezien dat de verantwoordelijkheid
van de dierenarts met betrekking tot de volks-
gezondheid niet afneemt.

— Overproduktic van dierenartsen in dc EG:
er is een brief binnengekomen van Bienfet
(België) waarin dit aan de orde wordt gesteld.
Bienfet zal een lezing geven waarin hij zal
aangeven wat al dan niet gedaan kan worden.

Hij is van mening dat een teveel aan dieren-
artsen risico\'s met zich meebrengt, maar een
tekort ook. Hagenlocher stelt dat de enige
mogelijkheid is het aantal studenten te be-
perken. In Duitsland denkt men er nu aan het
aantal medische studenten te beperken.

— Legale en illegale activiteiten met betrek-
king tot de uitoefening van de diergenees-
kunde. Hagenlocher is van mening dat dit een
puur academische discussie is. Stelt voor dit te
laten rusten. Als we niet goed zijn zullen
steeds meer terreinen worden afgenomen. Hij
doet een beroep op de Nederlandse collegae
om contact te leggen met Andriessen.

— Op 7 en 8 november a.s. vindt in Brussel
de Third European Conference on the Protec-
tion of Farm Animals\' plaats. Het lijkt zinvol
voor dit Europese gehoor een FVE-resolutie
aangenomen te krijgen.

— Met betrekking tot Portugal kan worden
opgemerkt dat er grote problemen bestaan
met de wijze waarop de overheid de uitoefe-
ning van het beroep regelt. Hoewel Portugal
geen lid is van de FVE noch van de UEVP
verdient het overweging onze hulp aan te
bieden.

— Greene (UK) doet het voorstel het boek
\'Eurovet 1973\' in een nieuwe editie uit te
brengen. De vraag is wie het uitbrengt, be-
taalt, enz.

— Hormone directive: in Oostenrijk is het
therapeutisch gebruik van hormonen en an-
tibiotica voor dc voedselproduktie alleen toe-
gestaan aan dierenartsen, die een nauwkeurig
omschreven wachttijd in aanmerking moeten
nemen. Als groeibevorderaar zijn deze stoffen
niel toegestaan.

— Third European Conference: Van Riessen
(Nederland) neemt aan dal veel mensen van
de FVE naar deze conferentie zullen komen.
Het voorstel voor een concept resolutie zal
vanmiddag worden gemaakt.

— Free movement of veterinarians: Porter
(UK) geeft aan dat alleen de informatie van de
Italianen nog ontbreekt. De volgende verga-
dering zal dc eindversie worden uitgereikt.

— Eurovet 1, Eurovet 2: deze boekjes zijn be-
taald door de farmaceutische industrie. Om
financiële redenen zijn geen verdere boekjes
uitgebracht. Alleen als hiervoor de benodigde
financiën gevonden worden zal het boekje op-
nieuw worden uitgegeven.

Vandaele (België) stelt voor praktisch te blij-
ven en de Spaanse collegae te vragen te infor-
meren naar de situatie in Portugal.

De Cuenca (Spanje) stelt voor een brief\' te
schrijven naar de Spaanse Minister van Land-
bouw die dierenarts is, Hagenlocher be-
schouwt dit als een contradictie. De minister
moet de feitelijke situatie kennen, maar of hij
deze ook wil onderkennen?

5. Advisory Committee on \'Veterinary Trai-
ning\' Rossi (Europese Commissie) wordt uit-
genodigd aan te geven wat de betekenis is van
het rapport van de Commissie met betrekking
tot de veterinaire opleiding in de lidstaten van
de EG. De vraag is in hoeverre het rapport
valt in de strategie van de Europese Commis-
sie. Per slot van rekening is het rapport een
voorstel aan de Europese Commissie zelL ffet
moet in 1989 afgewerkt zijn.
Rossi stelt een \'plan of action\' voor:

— er moet zorg voor worden gedragen dat we
voor 1989 politieke steun verkrijgen, anders
blijft het bij een aardige vingeroefening, maar
wordt het niet gebruikt;

— het rapport op dit Europese Congres naar
voren brengen en zorgen dat het de steun van
het BVA-congres krijgt;

— de steun voor het rapport zien te ver-
krijgen van de heer Gawfield, dc Engelse EG-
vertegenwoordiger;

— duidelijk naar voren brengen dat de met-
hode die is ontwikkeld van toepassing is op
alle academische opleidingen. In deze staat de
diergeneeskunde vooraan in Europa;

— SEPLIS organiseert een \'year of the liberal
professions\'. Dit rapport zou daar centraal
moeten staan.

Minderhoud (Nederland) wijst op het pro-
bleem dat de sector Volksgezondheid in vele
studies onderbedeeld is.
Porter geeft aan dat de noodzakelijke
richtlijnen er al zijn. We moeten alleen kijken
of de lidstaten aan de richtlijnen voldoen en,
zo niet, dit melden aan de Europese Commis-
sie en deze verzoeken de noodzakelijke
slappen te ondernemen.
Hagenlocher is hel hier mee eens en is levens
van mening dat we zonder de politieke druk
van de Commissie ons doel nooit zullen be-
reiken.

Thomson (Noorwegen) doet een beroep op dc
vergadering om er voor te pleiten dat tenmin-
ste één van de leden van het visilalieteam (zie
rapport Raadgevend Comité voor de veteri-
naire opleiding\' ecn prakticus is. Hel visitatie-
team dat Cambridge bezoekt, beslaat uit lou-
ter professoren. Hij vindt dit geen goede zaak.

Porter geeft aan, dal als lid van hel team een
praktizerend dierenarts moet zijn, hij tegen is;
als dil ten sterkste wordt aanbevolen is hij een
voorstander. Er kunnen redenen zijn om in
een bepaalde situatie een prakticus weg te
laten. Afgesproken wordt dat de FVE er van-
uit gaal dat normaal gesproken een prakticus
in hel team wordt opgenomen.
Porter geeft aan, dat met betrekking lot de ve-
lerinaire opleiding de kans dat er nog aanvul-
lende richtlijnen komen die bepaalde zaken
nog duidelijker stellen, zeer klein is. We zullen
moeten roeien met de richtlijnen die wc
hebben. Hij leest vervolgens de volgende reso-
lutie voor:

\'The FVE welcomes and endores the report
and recommendations of the Advisory Com-
mittee on Veterinary Training, which are de-
signed to ensure a comparably high standard
of velerinary training in the Community,
pledges its willingness to assist in any way
possible in the achievement of the Commit-
tee\'s objective, and urges the Commission to
provide full support for their attainment.\'
De FVE gaat er verder vanuit dal de Europese
Commissie alles in het werk zal stellen om
uilvoering aan het rapport te geven.

6. Ad-hoe Woricing Group for Meat Inspeetion
De doelstelling van de vleeskeuring zowel
ante- als posi-mortem is als volgt weer te
geven;

— het ondersteunen van de economie door
het behouden van waardevolle dierlijke eiwit-
ten.

— het antc-tnortcm onderzoek moet uitge-
breid en verbeterd worden en ook op het be-
drijf plaatsvinden met als invalshoek de ri-
sico\'s voor mens en dier (salmonella,
toxoplasmosis);

— men moet op elk moment de verantwoor-
delijkheid voor elk individueel dier (karkas)
kunnen nemen;

— alle leke krachten moeten op elk moment
kunnen worden bijgestaan door een diere-
narts;

— dit l<an alleen gegarandeerd worden ais per
dierenarts niet meer dan drie leke krachten
werkzaam zijn;

— dc training van personeel dat alleen in de
vleeskeuring werkzaam is moet tenminste drie
maanden bedragen. Elke extra kwalificatie
kan dan middels een extra opleiding worden
toegevoegd.

7. Working Group on amihiotics
Geen bijzonderheden.
H. Suhcornmiltees of the FVE.
Geen bijzonderheden.

— Dc \'9 principles\'. Hier wordt niet altijd
aan voldaan. Verdere voorbeelden van cer-
tificaten welke niet aan de \'principles\' voldoen
zullen worden opgestuurd.

— Structuur van de VD in Europa. Dit zou
in de publikatie van Eurovet meegenomen
kunnen worden.

— Dc samenwerking van dierenartsen met
andere beroepsgroepen. t)it zal de volgende
keer op de agenda worden geplaatst.

— De identificatie. De EG moet gestimuleerd
worden dit verplicht voor tc schrijven voor
alle dieren in de landbouwhuisdierensector
(vlees).

— Als vlees wordt geïmporteerd uit een land
waar de eisen van de vleeskeuring lager liggen
dan worden indirekt de eisen van het importe-
rende land verlaagd.

b. FEVIR (Eédcration Européenne des Veteri-
naires de l\'lndustrie et de la Recherche)

De vergadering en de verkiezing van hct be-
stuur vindt morgen plaats.
e. UEHVA (Union Européenne des Veterinai-
res Hygienistes et Alimentation)
(Zie Tijdschr. Diergeneeskd. 1985; 110: 1103-
4).

— In het visitatieteam zou altijd een prak-
ticus opgenomen tnoeten zijn (dit is verder
behandeld bij punt 5).

— De data van de vergaderingen van de
EVE: er moet naar gestreeld worden deze niet
te laten botsen met de verschillende nationale
congressen.

— Het eventuele hernieuwde lidmaatschap
van SEPLIS (Secretariat Européen des Profes-
sions Liberales). Hierover bestaat geen con-
sensus.

— Computerprogramma\'s. Er zijn drie com-
puterprogramma\'s bekeken en wel van de ge-
zelschapsdieren, de landbouwhuisdieren en de
financiële administratie.

— De regering in Engeland heeft bepaald dat
een ethische toetsing van de reclame die ge-
maakt wordt door dierenartsen niet langer is
toegestaan. Deze maatregel heeft niet de in-
stemming van de praktici.

— De UEVP stelt zich voor een brief naar
Andriessen te sturen en daarin te verwoorden
dat hormonen niet als groeipromotor gebruikt
zouden moeten worden. In dezelfde brief zou
het standpunt van Andriessen hieromtrent
gevraagd worden.

— Johansen is van mening dat de FVE zich
zou moeten afvragen of het eerder ingenomen
standpunt ten aanzien van het gebruik van
hormonen als groeiprotiiotor niet gewijzigd
zou moeten worden. Steele Bodger merkt op
dat het beter is het rapport Lemming af te
wachten alvorens een dergelijke beslissing te
nemen. Neubrand (BRD) geeft aan dat hij van
Bendixcn heeft begrepen dat de politieke be-
slissing nog dit jaar genomen zal worden.

Carter verzoekt om commentaar op de laatste
aanbevelingen zoals deze in de Notulen ver-
woord zijn.

I^e resolutie op het terrein van de Dierenbe-
scherming wordt voorgelezen. Deze zal in
Brussel ten tijde van de \'Third European Con-
ference\' op 7 en 8 november 1985 worden aan-
geboden.

Er wordt gewerkt aan een richtlijn met be-
trekking tot de gezelschapsdieren. In deze
richtlijn is een aantal groepen van dieren bui-
tengesloten (o.a. dieren die gebruikt worden in
de sport). Hagenlocher vraagt zich af of hier
ook niet een richtlijn voor te ontwerpen zou
zijn.

Hier zal op teruggekomen worden. De vol-
gende richtlijn waarde CAHPA zich mee
bezig zal houden gaat over het transport van
dieren. Daisgaard (DK) voelt zich niet des-
kundig op dit terrein en verzoekt in deze ver-
vangen te worden. Vandaele geeft aan dat de
FEVIR bereid is per onderwerp, gezien het

feit dat deze binnen de CAHPA aan een
enorme variatie onderhevig zijn, een deskun-
dige naar voren te schuiven.
Door Steele Bodger wordt Lyons (Ierland)
genoemd als de man die voldoende deskun-
digheid op het terrein van het transport van
dieren heeft om de plaats van Dalsgaard over
te kunnen nemen. De voorzitter vraagt of
Lyons bereid is deze taak op zich te nemen.
Lyons geeft aan hiertoe bereid te zijn. De ver-
gadering gaat accoord met de benoeming van
Lyons in de CAHPA in de plaats van Dals-
gaard. Vervolgens geeft Lyons aan dat het
hier niet gaat om het ontwerpen van een
richtlijn voor het transport van dieren, er be-
staat al een dergelijke richtlijn, maar om het
verbeteren van de bestaande richtlijn.

De volgende FVE-vergaderingen vinden
plaats in Wenen op 14 en 15 maart 1986 en in
Madrid op 17 en 18 oktober 1986. De daarop
volgende FVE-vergadering zal worden ge-
houden in Nederland, de FVE is door de
KNMvD uitgenodigd deze vergadering in Ne-
derland te doen plaatsvinden ter gelegenheid
van het 125-jarig bestaan van de KNMvD in
1987 en wel op 27 en 28 maart 1987..

The following resolutions were adopted by the
4th European veterinary Congress on Septem-
ber 13 1985.

Ante-mortem examinations must be extend-
ed, improved and carried out on the farm.
Special attention should be paid to the detec-
tion of disea.ses dangerous to men and animals
and to the use of medicaments and feed addi-
tives.

For the protection of the consumer, it is es-
sential that these duties are carried out by a
veterinarian.

If lay assistants are employed, a veterinary
surgeon must supervise, advise and make the
necessary decisions at all times.
In general, no more than three lay assistants
should be under the supervision of one veterin-
arian.

The period of education for lay assistants
working exclusively in meat inspection should
be about three months.

The FVE notes that the requirements for the
protection of farm animals are often not yet
satisfactory. Therefore it is required that at
once generally valid standards are set which
take into consideration the limits ofthe ma-
ximum stress of the animal. This requirement
also includes the necessity for the improve-
ment of animal transports and the slaughter-
ing of animals.

The Federation of Veterinarians of the EEC
welcomes and endorses the report and recom-
mendations of the Advisory Committe on
Veterinary Training, which arc designed to
ensure a comparably high standard of veteri-
nary training in the Community, pledges its
willingness to assist in any way possible in the
achievement of the Committee\'s objectives,
and urges the Commission to provide full
support for their attainment.
The Federation of Veterinarians ofthe EEC
wishes strongly to recommend to the Advisory
Committee on Veterinary Training that a
practising veterinary surgeon should normally
be included in visiting teams of experts ap-
pointed under the provisions of article 6.5 of
the Coinmittee\'s report of 2 May
(lIl/D/1656/7/83).

Onderstaande voordraeht werd tijdens het van
11-15 september 1985 te Exeter, Engeland, ge-
houden jaareongres van de British Veterinarv
Association gehouden.

De voordraeht bevat verschillende interessante
aspecten, reden waarom deze met toestemming
van de redaktie van The Veterinary Record on-
derstaand integraal wordt weergegeven.

In the twentieth century, we appear to be liv-
ing in a bewildering world of acronyms, and it
may, therefore, not be out of place to explain
that the letters 0ECI3 stand for the Organisa-
tion for Economic Co-operation and Deve-
lopment, and to say just a little about what
the OECD is and does.
The OECD has its origins in a Convention
signed in Paris in December 1960, and coming
into force on 30 September 1961. According
to Article I of the Convention, the OECD is
designed to promote policies which will:

— achieve the highest sustainable economic
growth and employment and a rismg standard
of living in member countries, while maintai-
ning financial stability, and thus to contribute
to the development of the world economy;

— contribute to sound economic expansion
in member as well as non-member countries in
the process of economic development; and

— contribute to the expansion of world trade
on a multi-lateral, non-discriminatory basis in
accordance with international obligations.
Twenty countries were signatories to the Con-
vention, four have subsequently acceded the-
reto, and Yugoslavia takes part in certain
work only, of the Organisation. The countries
fully involved include all twelve member states
of the Community (as they will number with
the accession of Spain and Portugal), Canada,
the USA and Iceland; Australia, New Zealand
and Japan plus Australia, Norway, Sweden,
Finland, Switzerland and Turkey.
This is a very comprehensive list - and a desir-
ably large one when the aim is to tackle pro-
blems related to the world economy. It can,
however, pose difficulties for the Organisa-
tion if it begins to turn its attention to other
issues, which were probably not in contempla-
tion at the time of the signing of the Conven-
tion. Such problems are only too apparent in
the OECD\'s report on \'Competition Policy
and the Professions\' — and the first question
which requires to be answered is how on earth
the OECD, given the stated objectives which I
have just quoted, comes to be concerning it-
self with the detail of how professions are or-
ganised and run their affairs. The rationale
appears to be that world trade can be inhibi-
ted by restrictive business practices and the
OECD therefore has a Committee of Experts
on Restrictive Business Practices. If one had
not become cynical over the years in regard to
the way in which multi-national companies
are apparently able to manipulate the world
markets to their own advantage, when sanc-
tions taken against countries which have offen-
ed the international community appear capa-
ble of circumvention with considerable ease,
when developing countries find that their sta-
ple crops are no longer required because
cheaper substitutes are obtainable through
synthetic processes or automation, and when
the Brandt report is either totally ignored or
receives lip service only, from developing
countries. If one had not become cynical and
disillusioned by this story, one might have
thought that the OECD would have more im-
portant matters to which to turn its attention
than the question of whether restrictive prac-
tices within the professions can be justified or
whether action should be taken to outlaw
them.

However, one knows only too well that if
one wishes to carry out a study which will
make an Organisation appear active, and yet
will produce a report which will not upset any
of the members, one turns one\'s attention to
something being done by some third party.
Not only can that third party be criticised safe-
ly, but there should be the added bonus of di-
verting attention from the more important but
more intractable problems.
Whether for that reason or not, the Commit-
tee of Experts set up a Working Party with the
following mandate:

(a) to describe the special characteristics of
the liberal professions, and to make a
comparative study of the legal provisions
on competition applicable to them in
member countries in selected professions
inclusing doctors, lawyers and architects;

(b) to study, in the light of competition po-
licies, the mechanisms of self-regulation
by the liberal professions and to examine
to what extent certain practices of these
professions, in particular advertising and
entry restrictions, restrictions relating to
the exclusive exercise of certain functions
by accredited practioners and voluntary
or mandatory fee-fixing systems, are
compatible with the objectives ofthe
competition policies of member count-
ries.

In case your comprehension has drowned in
that sea of verbiage, let me state in siinpler
terms what 1 believe the Working Party was
being given authority to do:

2. make a comparative study of the competi-
tion law relating to certain (but not all)
professions which must include medicine,
the law and architecture

3. look into advertising, the fee-scales, entry
requirements and monopoly rights ofthe
liberal professions, and see if they arc in
conflict with the competition policies of
meinber states.

Now 1 hope that that is a fair interpretation of
the mandate given to the Working Party, be-
cause I am about to be critical of it, and
would not wish to proceed on a false basis.
The Working Party, as evidenced by the in-
troduction to the report found immediate
difficulty in defining \'the special characteris-
tics ofthe liberal professions\'. One wonders if
that catnc as a surprise to the Working Party,
but what one does discover is that thev did
not in fact attempt to define a libcrai profes-
sion, and the relevant part of the report is
headed instead: "Main characteristics of pro-
fession practice\', which is not quite the same
thing. Agreed, the task of the Working Party
was not made easier by the fact that it had to
obtain, and assess evidence from 24 member
countries, and also decided to involve the
Commission ofthe European Community.
The Commission and all the 24 countries ex-
cept Iceland, Turkey and New Zealand re-
sponded, so there was a substantial amount of
material to be considered. Given the different
cultures, systems of Government, legislative
provisions and profesional organisations in
these countries, it was hardly surprising that it
was recognised as being totally impossible to
agree upon a generally acceptable definition
of what a profession is, or even to draw up an
agreed list of professions.
It was good to note that the report comment-
ed that \'in addition to doctors, lawyers and
architects, occupations commonly characteris-
ed in most countries as professions include
dentists, veterinarians, engineers and accoun-
tants\'. So the status of the veterinary profes-
sion seems fairly clear. However, from that res-
tricted group, the various countries then go
their various ways. In Germany, we arc told,
the term professional also includes \'tnasscurs
and remedial gymnasts, public relations ex-
perts, advertising agents, shipping pilots.....

and performing artists\'. Japan \'includes pro-
fessional athletes within the fold\'. The Nether-
lands include landscape designers. In Spain,
you find customs officers and real estate
agents included.

No attempt was made, so far as one can see,
to decide upon the significance of the world
\'liberal\' when attached to the noun \'profes-
sion\' in the terms ofthe reference. Perhaps
that would have involved drawing distinctions
between one profession and another, which
would have been considered invidious. In the
old days, of course, the word \'liberal\' indicat-
ed the nature of the education which the pro-
fessional should enjoy before he could be con-
sidered properly fitted to offer his services to
the public, and the view that a classical educa-
tion was more important than training in the
science and techniques of the appropriate pro-
fession died hard. In present times, I believe
that the German phrase \'Die Frcic Berufe —
the free professions — is probably as good as
a definitive title as one could find, because the
word \'free\' in this context indicates what I be-
lieve to be the essential requirement for a true

profes.sion. It .should be left free, within rea-
sonable limits, to run its own affairs. It should
be self-regulatory.

This is something on which the professions in
the United Kingdom at least — and no doubt
in many other countries — have prided them-
selves. Their right (in co-operation with the
universities) to decide upon the standards for
admission to training, the content of the
course, and the objectives of the qualification,
rheir obligation to provide guidance as to the
norms and ethics of the profession. The right
and duty to disqualify anyone who disregards
the rules set by the profession.
Nowhere in the report is consideration given
to the possibility that the right of self-regula-
tion as it stands may be worthy of retention.
The whole emphasis is upon consideration of
ways in which the right might be curtailed,
and it is clear that in several countries, it is
being suggested that most professional prac-
tices have been developed in the interests of
the professions themselves, and with the pub-
lic interest as a very secondary consideration.
Of coursc, we know that that is not true, but
the protests of the professions are dismissed as
being a sitnple defensive reaction.
It might not be so unacceptable if the Work-
ing Party\'s tertns of reference had been to as-
certain to what extent the professions\' prac-
tices were contrary to the public interest.
After all, the professions have frequently gone
on rccord as saying that the rules which they
expect their members to obey do not consti-
tute the framework of professional monopo-
lies, designed for the financial advantage of
those members, but for the protection and
benefit of the public. So, if an objective survey
of those practices were to reveal that the pub-
lic were in fact being disadvantaged, the pro-
fessions would be obliged to take note,
flowever, the public interest is not what the
Working Party was asked to concern itself
with. It was asked to ascertain to what extent
the practices of the professions \'are compat-
ible with the objectives of the cotnpetition po-
licies of member countries\'. Since it is not al-
ways easy to obtain a statement of the
competition policy of an individual country,
and since the objectives of the OECD relate
principally to economic growth and expansion,
it is difficult to avoid the conclusion that any
rule of any profession which is based first, se-
cond and all the time on the interests of the
patient or client, is quite likely to be in con-
llict with national and international competi-
tion policies.

I recall seeing a cartoon depicting the boss of
an industrial concern talking to his sales direc-
tor and saying — \'The Bible assures us that
the meek shall inherit the earth — but until
they do, go out and trample all over them\'. A
satirical extreme, perhaps, but it serves to
make the point. Monopolies by the profes-
sions are supposed to be bad things, but even
in countries with legislation designed to pre-
vent cartels, it still remains the intention of
most businessmen to eliminate the opposition
as far as possible, corner the markets and
thereby be in a position to increase profits. I
suspect that they cannot appreciate that the
professions do not operate in terms of quite
the same philosophy.

The next anxiety which one must express, re-
lates to the fact that the study leading to the
report concerned only three professions —
medicine, the law and architecture — at least
in any depth. It is fully appreciated that this
was necessary to restrain the extent or the en-
quiry, and enable the production of a report
of manageable proportions. At the same time,
a close srcutiny of the second section of the
terms of reference will make clear that it is not
limited to selected professions, although the
first section is, and it therefore becomes poss-
ible in the course of the report to proceed
from the particular to the general - and the
part of the report entitled \'Suggestions for ac-
tion\' makes recommendations regarding all
professions as a group, without distinction be-
tween those which had been studies in particu-
lar and those which had not. Inadequate at-
tention appears to have been given, in the
preparation of the report, to the need to ac-
knowledge that doctors and accountants, vet-
erinary surgeons and architects, lawyers and
engineers all operate under different con-
straints and must bear different considerations
in mind.

However, having sought evidence by means of
a\'questionnaire and analysed the replies, the
Working Party drew certain conclusi(ms as
follows, in respect of the professions in gene-
ral -

1. \'In the tight of the changing nature of the
marliet for professional services, it would ap-
pear that the relationship between the profes-
sions and competition policy should be recon-
sidered and the historical Justification
underlying the special status of the profession
re-evaluated.\'

(I hope 1 may be forgivven for saying that that
was a conclusion which had already been
reached before the study was even under way.)

2. \'Application of competition policy to the
professions must be carefully balanced to ensure
that the benefits of regulation e.g. the quality
and integrity of the professions are preserved,
while the costs of excessive or ineffective re-
strictions are checked.\'

\'Given the fact that competition law generally
does not apply to regulatory activities of gov-
ernments, its principal focus should be on pri-
vate acts, such as rules promulgated by profes-
sional associations or on actions of chambers
exceeding their statutory authority. In particu-
lar, the grant of authority from governments to
chambers or private associations should be nar-
rowly-construed and carefully-framed, so that
the activities of these groups remain subject to
the competition laws in the absence of specific
government policies.\'

Even although lip-service is paid immediately
thereafter to the need to consider each profes-
sion individually, this still does not sound very
much like a charter for a reasonable degree of
self-regulation in the future.

of services by other professionals may, under
certain circumstances, be fruitful and cost-ef-
fective, as long as appropriate quality, safe-
guards are maintained.\'

That is not an unreasonable conclusion pro-
vided each part of that sentence is given equal
weight. There must be few professions which
have not, in recent years, given considerable
thought to the training and employment,
under professional control, of lay a.ssistants.
However, one aspect of the matter which is
seldom taken into account, is what effect such
a course of action may have upon the viability
of professional practices, if it is taken to the
length of allowing para-professionals to oper-
ate on their own account. •
One accepts that in almost every profession
there will be some aspect of the work which
could be entrusted to an unqualified person,
who has had soine training in the carrying out
of the particular task or procedure - and yet is
currently handled by tnembers of the pro-
fession as part ofthe overall service. However,
the loss of this very basic work to an indepen-
dent para-professional could very well (es-
pecially in the rural areas) render the profes-
sional practice non-viable and result in the
withdrawal of professional services altogether
from the area.

competition is most likely to occur where re-
forms are comprehensive i.e. removal of res-
trictions on advertising and business structure in
conjunction with the abolition of mandatory fee
schedules within a profession.\'
With all due respect, advertising has becotne
an obsession with Governtnents and govern-
mental agencies, without any real proof of gen-
eral advantage. Certainly in this country
where Government pressure has forced vari-
ous professions, including veterinary surgeons,
to permit advertising, subject to a few fairly
obvious restraints, we are not conscious of
any great sense of a new and worthwhile bene-
fit having been conferred on the public. And
this is not just the view of an insider. One may
have a very special view of the effect of adver-
tising veterinary services, but we are all on the
public or the consumer end of, let us say, the
advertising of the services of solicitors or ac-
countants. If there is any taking place, it is
very low key. I personally cannot rccall when
I last saw an advertisement in the press for a
firm of solicitors or accountants, and even if I
did 1 am quite sure that 1 would not be mak-
ing use of their services just because they had
an eye-catching advertisement.
As for fees, well that is a difficult one. If a
profession has a set scale of fees, in order that
clients may know what the going rate is, and
no one will be overcharged, the complaint is
made that there is no distinction between the
simple case and the difficult one, and more-
over set fees negate competition on price be-
tween practitioners. If, on the other hand, there
is no scalc of fees — even of an advisory na-
ture — the complaint is that the client has no
yardstick by which to judge whether he is
being overcharged or offered very good value
for money.

The one thing to keep firtnly in mind, 1 be-
lieve, is that the cheapest job is seldom likely
to be the best. As one of our famous writers,
John Ruskin, said: \'There is hardly anything
in the world that some man cannot make a
little worse and sell a little cheaper, and
people who consider prices only are that
man\'s lawful prey.\'

Curiously enough, in another paragraph of
the report, a point is made which one would
have liked to see repeated at this juncture, to
the effect that: \'In contrast to the purchase of
goods and products, consumers may be less
able to evaluate professional services, since
such services involve individual skills, are

often sophisticated and are personal to the
provider of such services.\' I wonder how one
conveys all that to the client in an advertise-
ment?

5. \'...unless they are carefully established and
administered, qualitative entry restrictions can
be abused to restrict excessively the .supply of
services and mav thereby protect the interests of
the profession at the expense of the public.\'
One cannot, of course, speak for other profes-
sions or for all countries, but 1 know of no
evidence to suggest that the qualifications for
entering upon veterinary training and ultimate-
ly for entry to the profession are such, in any
country within Europe, that an artificial short-
age of veterinary surgeons has been created,
with consequent disservice to the public and
the inflation of fees. In many countries, as we
will be hearing at this Congress, the converse
is true, with over-production of veterinarians,
and it is submitted that there is no value,
either to society or the professions, in the
over-production of professional men or
women who may unemployed.
The report also touches upon the freedom of
movement and the right of establishment of
professionals from other countries. The
member states of the EEC have their own
rules on such matters relating to veterinary
surgeons, by virtue of the relevant Directives;
but it must be recalled the OECD encompass-
es many more countries than the Community,
and it would be particularly unacceptable if
any country which had held an independent
review into the national manpower require-
ment for veterinary surgeons should, having
achieved the necessary balance, find it upset
by the movement of unemployed veterinarians
frotn other countries outside the Community
where no such planning has taken place.
So much for the conclusions of the report,
and certain comments thereon. We must now
turn, as we approach the last lap of this assess-
ment, to the \'Suggestions for Action\' put for-
ward in paragraphs 297 to .306.
Member countries of the OECD arc recom-
mended \'to undertake a re-examination of
present regulatory frameworks, including gov-
ernment statutes, laws and policies, and the
rules and activities of chambers or profession-
al associations, and the relation between the
profession and competition law\' with a view
to considering:

(a) whether initial reasons which gave rise to
general or specific exemptions for the
professions from competition law remain
valid under contemporary conditions;

(b) the extent to which present regulatory
frameworks have achieved their objec-
tives. and the social and economic costs
of exempting the profession from compe-
tition law;

(c) whether the same objectives could in fact
be achieved under comtemporary condi-
tions by the more vigorous application or
extension of competition law to the pro-
fessions so as to allow increased opera-
tion of free market forces, subject to ap-
propriate safeguards on the quality of
professional services.

I will not detail the ways in which the succeed-
ing paragraphs indicate the extent to which,
and the methods by which consideration
should be given to these matters, because it is
probably even more important to note that
there are also recommendations for action as
distinct from mere consideration. Thus it is
recommended that member countries should:

1. \'review their policies concerning the right
of foreign professionals to practise on a
permanent or a temporary basis\';

2. \'take action to ensure that consumers have
sufficient information to select among pro-
fessional services\';

3. \'review the inethods by which fees and
charges are set by the professions\'.

What this means is that all the representatives
of the member countries of the OECD are
being encouraged to go home, and put their
professions under a microscope, with some
pretty clear pointers as to what conclusions
they should reach if they look hard enough.
The OECD itself cannot legislate in the com-
pelling way that the European Community
can for its member states. It can only create a
climate of opinion, and provide mutual en-
couragement for those countries which may
be comtemplating an attempt to reduce the
self-regulatory role of its professions. I believe
that the professions which, since the war, have
become accustomed to more and more co-op-
eration, to the sharing of ideas at Congresses
such as this, to joint action through such
bodies as the Federation of Veterinarians of
the EEC; those same professions forget that
Government bodies, appropriate Ministers
and even Heads of State now also meet regu-
larly together to exchange ideas and to learn
of initiatives taken in one country, which may
be followed in others. The OECD study will
have had the effect of placing firmly in the
mind of every national government involved
in the Organisation, the need to monitor criti-
cally the performance and the privileges of the

professions, regardless of wlielher or not their
previous track record has been a good one.
In those circumstances, the OECD and natio-
nal governments must not be surprised — and
probably are nor surprised — if the profess-
ions react in a hostile manner. It is, in part,
the normal reaction of any individual or any
group which is told that it is to be scrutinised,
for, being only human, we are conscious of
the ways in which we fall short of the ideal.
But there is more to it than that. There is also
a feeling that the professions are being singled
out for special attention - and while there is a
move to emasculate their powers of self-regu-
lation, so that they may be brought down to the
level of a trade, they will still be expected to
be answerable for their professional actions
through appropriate tribunals other than (but
in addition to) the courts.
Accordingly, it shows a distinct lack of com-
monsense on the part of the OECD that it
made no attempt to have any dialogue, so far
as appears from the report, with representa-
tive bodies of the professions such as, in the
case of doctors, the World Medical Associ-
ation, the Standing Committee of Doctors of
the EEC or other such groups. Any evidence
obtained from the national professional bo-
dies was gained nationally and passed on se-
cond hand to the OECD through Government
officials - and, with the best will in the world,
this is not the best way to obtain a well-in-
formed picture ofthe professional scene.
That being so, it is suggested that greater care
should have been taken with the presentation
of the report. As it is, its wording, the ques-
tions it poses and the action it suggests, do
not convey a sense of even-handedness, a bal-
ancing of the rights and obligations of the
professional and the consumer of his services.
In this regard, the report is very contemporary
in its concern for the consumer. It would have
been good if there had been some recognition
of the fact that the consumer docs not only
have rights - but also has an obligation to
bear in mind the constraints to which the pro-
fessional is subject. The tnodern consutiicr can
be, and has been encouraged to be very de-
manding in his expectations of the services
which the professional should provide.
In veterinary terms, this might be expressed as
the best possible standard of service, at social
or unsocial hours, at the minimum cost; and
preferably free. There is often an additional
inference that no hutiian error should occur.
Even the OECD might realise that that philos-
ophy poses problems.

Bij aankoopkeuringen van paarden die ge-
schikt moeten zijn als draver of springer,
kunnen juridische aspecten spelen die de aan-
dacht verdienen.

Onlangs onderzocht één onzer leden ecn
paard dat voor dressuur zou worden gekocht.
Hij constateerde op röntgenfoto\'s aan beide
benen lichte afwijkingen, die zouden kunnen
wijzen op spat cn hoefkatrol. Gelet op de leef-
tijd van het dier — zo\'n tien jaar — geen ab-
normaal beeld. De dierenarts verrichtte nog
enige buigproeven die gunstig verliepen en gaf
vervolgens positief koopadvies.
Enige maanden later vertoonde het paard ern-
stige verschijnselen van kreupelheid. Het was
voor de dressuur volstrekt ongeschikt.
Naar later is gebleken, had de verkoper het
paard regchnatig butazolidone toegediend,
waardoor de dierenarts was misleid.
Misschien is dit een extreem geval, maar hier-
uit blijkt wel dat voorzichtigheid en terug-
houdendheid geboden is!
Wanneer ccn paard is gekeurd als bijvoor-
beeld draver of springer en na aankoop
komen gebreken aan het licht die hetn voor
dat doel ongeschikt maken, zal dc koper daar
bepaald niet blij mee zijn. Blijkt dan dat het
gebrek tevoren, bij zorgvuldig uitgevoerde
keuring al had kunnen worden geconstateerd,
dan zal de koper de mogelijke schade waar-
schijnlijk verhalen op dc dierenarts.
Daarom is hel belang schriftelijk vast te leggen
volgens welke procedure de keuring is verlopen.
Dus waarop het paard is gekeurd (draver of
springer), welke testen het heeft ondergaan en
wat daarvan dc resultaten waren. Hiermee
worden onnodige problemen achteraf— waar
soms aanzienlijke financiële gevolgen aan kle-
ven — voorkomen.

Dc door dc Groep Paardcnpraktici ontworpen
cn door dc KNMvD uitgegeven keuringsrap-
porten geven u de mogelijkheid om precies
aan te geven welke keuringsprocedurc u ge-
volgd hebt.

Overigens was het vroeger zo dat beroeps-
aansprakelijkheidsverzekeringen uitsluitend
schade aan personen en/of goederen ver-
goedden. zodat dit soort schade niet was ge-
dekt.

\'Ad wus voor ons aden een grote steun en voor ieder-
een een goede vriend. Altijd bezig, wist hij toch voor
iedereen tijd vrij te maken. Ondanks zijn optimisme
en grootse inzet op velerlei gebied mochten zijn ioe-
komstplannen toch niet uitkomen. Zelf zei hij abijd
dat het leven nooit zo bep als je dacht. Maar dit had
nietnand verwacht\'.

Bovenstaand de woorden op de rouwkaart van Ad. De
aankondiging die voor iedereen die het nog niet wist.
zo onvoorstelbaar was.

Wie was Ad\'? Geboren in 1960 te Waddinxveen Z-H.
Reeds vroeg uy/.v hij zeer geïnteresseerd in alles wat
met de landbouw te maken had. Na het behalen van
hel yWO-diploma was hel dan ook geen verrassing,
ilal Ad naar Uirechi ging.

Hoewel hij voor iedereen allijd klaar stond, had hij
maar één ideaal voor ogen. snel afstuderen en dieren-
arts zijn.

Van hei Jéii dal hij zijn co-schappen pas na een on-
derbreking van bijna een jaar kon beginnen, maakle
hij gebruik om hel praktisch onderzoek voor zijn refe-
raat op de Faculteil te verrichten, regelmatig mei a.s.
collega\'s de praktijk in te gaan en zich reeds met
meer dan gewone belangstelling te verdiepen in prak-
tijkuitoefening. geneesmiddelen en insirumenien. In
hel kader van dil laatste heeft hij iijdens zijn wachi-
lijd vele prakiici vooral in Wesi-Nederiand bezocht.
I ijdens de studietijd had Helène - zij kenden elkaar
reeds langer - een baan in de nabijheid van Utrecht
gevonden, zodat zij gezamenlijk uitkeken naar het
dierenartsdiploma, dat Ad in begin I9H6 hoopte te
halen.

Vrijdag I / oktober 198? werd de droom op de terug-
weg van een geslaagd tentamen door een tragisch on-
geval. geheel huiten zijn schuld, wreed versioord.

De R.K. Ontmoeting.skerk te Waddinxveen was tot de
laatste plaats gevuld met vele vrienden, studiegenoten
en a.s. collega\'s.

Wij mochten hij hem zijn en met hem praten,
\'t Was kort Heer. maar \'t werd ons ingebrand.

Op 12 oktober 1985 ontmoetten, zoals een
Limburgse krant het zo aardig uitdrukte, twee
\'stille\' verenigingen elkaar in Cadier en Keer.
De Nederlandse Vereniging van Dierenarts-
vrouwen bood op deze dag duizend gulden
aan aan de Vereniging tot Natuurbehoud in
Cadier en Keer. Deze duizend gulden vormen
de gift welke elk jaar wordt toegekend aan een
ongesubsidieerde vereniging die zich in ruime
zin bezighoudt met bescherming of opvang
van dieren, in de provincie waar in dat jaar
het Jaarcongres van de KNMvD wordt ge-
houden. Ging in 1983 in de provincie Fries-
land ƒ 500,— naar een vereniging die zich
inzet voor het paardrijden van gehandicapten
en in 1984/\'500,— naar het vogelopvang-
centrum in Bergen in Noord-Holland, nu was
Limburg aan de beurt en — dankzij een ver-
hoging van de afdracht van de ongeveer 400
leden aan de landelijke kas — kon nu
f 1000,— aan een \'goed dier-doel\' besteed
worden.

Dc Vereniging tot Natuurbehoud in Cadier en
Keer is een groep natuurliefhebbers die nu
zo\'n achttien jaar als zodanig functioneert en
ongeveer 250 leden telt. Zij leggen zich toe op
het schoonhouden van natuurgebieden, het
knotten van wilgen, onderhoud van kalkgras-
land en van waterpoelen, welke onontbeerlijk
zijn in de levenscyclus van de pad. Voor een
dergelijk \'paddenproject\' tracht men ook an-
dere regio\'s in de provincie te interesseren.
Namens dc afdeling Limburg bood mevrouw
Mariannc Litjens-Brüning, presidente van
onze zuidelijkste afdeling, tevens landelijk
presidente, tijdens een speciaal belegde, feeste-
lijke vergadering in Cadier en Keer de gift
1985 aan. Zij prees de Keerder natuurliefheb-
bers om hun gemeenschapszin cn zelfwerk-
zaamheid, hun educatieve kwaliteiten en de
manier waarop ze, door hun inzet voor de na-
tuur, blijk geven van waardering voor hun
eigen leefomgeving. De Vereniging tot Na-
tuurbehoud dankte hartelijk voor het hen toe-
gekende bedrag, dat beslist een stimulans zal
vormen voor verdere activiteiten.

Het symposium zal plaatsvinden in het
Hoofdgebouw van de Faculteit der Dierge-
neeskunde op woensdag 12 februari 1986.
Het symposium draagt de titel: \'Diergenees-
middelen, hoe hoort het eigenlijk?\' Eerste in-
spiratiebron vormde de nieuwe diergenees-
middelenwet.

Als gastsprekers zijn mensen uitgenodigd die
vanuit verschillende invalshoeken met dierge-
neesmiddelen in aanraking komen.
Het programma bestaat uit een viertal gedeel-
ten, te weten drie blokken van elk drie spre-
kers en een forumdiscussie.
De aanvangstijd van het symposium is 9.30
uur.

Tom de Graaf, praeses van de DSK, zal op dit
tijdstip de toehoorders verwelkomen, waarna
de staatssecretaris van Landbouw en Visserij,
de heer A. Ploeg, het symposium officieel zal
openen.

Hierna spreken in chronologische volgorde:
dr. J. Frens (Diergeneesmiddelenwet en uit-
voering), dr. M. B. H. Visser (ethiek), mr. J.
A. W. Leenen (positie van de FIDIN binnen
de nieuwe diergeneesmiddelenwet), een afge-
vaardigde van de Fagrovet (positie van de Fa-
grovet binnen de nieuwe diergeneesmiddelen-
wet), dr. P. J. M. M. van Gullek (produktie en
distributie vanuit de praktijk bezien), drs. H.
A. M. Elsinghorst (keuze en verantwoordelijk-
heden), G. W. Tijmensen (samenwerking
boer-dierenarts en wat mag een boer wel en
niet doen?).

Dc prijs van ecn toegangskaart zal ƒ 3,50 be-
dragen voor leden van de DSK en ƒ 10,—voor
niet-leden.

Kaarten kunnen telefonisch gereserveerd
worden op nummer 030 - 534678, tc weten dc
bestuurskamer van de DSK. Een toegangs-
kaart zal te zijner tijd worden toegezonden.

Ab-actis Symposiumcommissie \'85-\'86
Hoofdgebouw Diergeneeskunde
Yalelaan 1, 3584 CL Utrecht.

Voor het hdmaatschap van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae;

Noort. J. C. 11. van; 1985; 5751 HE Dcurnc, Stationsstraat 28.
Verboom. W. 1..; 1985; 4401 HB Yerseke. Dahlialaan 48.

Wagenaar-Schaal\'sma, Mevr. A. E.; 196.1; 7314 AR Apeldoorn, Koning Lodewijklaan 45.

(afwezig) 30 jaar op 2 februari 1986
(afwezig) 35 jaar op 13 februari 1986
(aanwezig) 35 jaar op 13 februari 1986
(afwezig) 40 jaar op 21 februari 1986

/y.i Bcnink../. G. II. ü.: 1984; 1784 LR Den Helder,
Boeierstraat II; tel. 02230-35888; p., geass. met
P. ,1. de t3reu, G. .1. van Essen en .A. H. T.
l-inkcnsieper.
194 Binnema. ./.; 1971; Nijverdal; p., geass. met S.

Volpen B. 11. J. Vulink.
19? Boersma. ./. M.: 1981; 1841 HH Stompetoren.
Menningweerweg 3; tel. 02204-494 (privé), 02204-
215 (bur.); p., ass. bij S. D. Blanksma, H. B.
Nienhuis cn !.. C. Pille.
196 Boonen. II. .1. /..; 1951 ; Echel; tel. 04760-1271 ; r.d.
(assoc. met .LA. M. ten i:)am, W. Oldenburgeren
G. A. M. Wieland beëindigd).
196 Boonen. L. C. M.: 1981; Helden; p., geass. met J.

Dam. J. A. M. ten: 1981; Meyel; p., geass. met L.
C. M. Boonen, W. Oldenburger en Ci. A. M.
Wieland (assoc. met H. ,1. L. Boonen beëindigd).
20} *Derksen. A. G. P.: 1985; Utrecht; tel.0,30-328713
(privé), 01619-2350 (prakt.); p., ass. bij .1. A. M.
Kolen.

205 "Doiulers. /•\'. L. P. C.: 1985; 6942 B,1 Didam, Wil-
helminastraat 35; tel. 08362-7111; p., a.ss. bij G.
C\'. M. .lansen en .1. .1, M. Voermans.

206 Dreu. P. ./. de: 1966; .lulianadorp (gem. Den
Helder); p., H-D., geass. met ,J. CL 11. D. Bettink.
Ci. J. van Essen en A. H. T. Einkensicper.

210 E.s.u-n. G. ./. van: 1975; Den Helder; p., H-D.,
geass. met .1. G. H. D. Bettink, P. .1. de Drcu cn
A. H. T. Einkensicper.

210 Ewijk van. R. /•. 1975; West-Knollendam; tel.
075-284744 (privé), 072-122.308 (bur.).

211 linkcn.iieper. A. H. T.: 1966; Den Helder; p.,
H-D.. gca.ss. met J. G. H. D. Bettmk, P. .1. de
Dreu en G. J. van Essen.

214 Gerritsen. B.: 1969; Steenwijk; p., geass. met R.
E. Eikelboom..!. Kiestra..!. P. v. d. Laan en .1. B.
C. Verhagen.

215 *Gommers. Mevr. E. ./. M.: 1984; 3731 Dc Bilt,
Hessenweg 222 A; tel. 0.30-761913; wnd. d.

215 Gorter. A.: 1980; 9675 NZ Win.schoten. Dieren-
laan 14; tel. 05970-24555 (privé), 14371 (prakt.);
p., geass. met H. E. Kruit en dr. H. A. Linnewiel.

215 Grètip. D. M. F.: 1947; \'s-Gravenhage; p.. Paar-
denarts Haagse ber. Politie; Ruiterconsul ANWB
(assoc. met .1. M. Thijsse beëindigd).

221 Heijden. G. T. ter: 1980; Bario (Aalten); tel.
05438-965 (privé), 0544.V71600 (prakt).

221 Heijman. Mevr. M. G. C. M.: 1983; 7261 KT
Ruurlo, Tolhutterweg 12; tel. 05735-3136; wnd.
d.

22! Heinrieh. II.: 1953; 2036 RK Haarlem, Engelen-
burg 319; tel. 02.3-336943 (privé), 023-319330
(bur.).

225 Hoff. ./. P. van ■j;1983; 3513 EM Utrecht, Oude-
noord 113; tel. 030-3.32320; p.

226 Hogendoorn. M. P.: 1982; 2665 XK BIciswijk,
Mesdagstraat 2; tel. 01892-18526; wnd. d.

226 Hommes. U. E.: 1959; 3881 AG Putten (Gld.),
Stationsstraat 94; tel. 03418-58213 (privé); p.

226 Homirte.s-Baarsehers. Mevr. ./. ./.; 1971; 3881 AG
Putten (Cjld.), Stationsstraat 94; tel. 0.3418-58213
(privé); p.

226 Honning. l..: 1971; 7602 ,1.1 Almelo, Vriez.elaan
12; tel. 05490-60160 (privé), 15661 (bur.).

2M) Janssen. R.: 1971; 1059 VV Amsterdam. Rietwij-
kerstraat 27; tel. 020-641948 (privé), 140.308
(prakt.).

2i4 Kartodirdjo. J. E: 1984; 2907 PL Capelle a/d
IJssel. Eloris Burgwal 204; tel. 010-587659; p.,
ass. bij W. .!. P. Coops.

235 Kiestra../.; 1965; Nijensteek; p.. geass. met R. E.
Eikelboom. B. Gerritsen,.!. P. v. d. Laan en J. B.
C. Verhagen.

235 Ki.yseh. W. P. M. E.: 1985; 6651 WL Druten.
Korte Akker 97; tel. 08870-6687 (privé), 2326
(prakt.); p., ass. bij 11. den Daas en J. den Daas.

240 Kriele. C. P. M. A.: 1970; Maastricht; tel. 043-
621898 (privé), 621970 (prakt.); p., H-D. (assoc.
met H. .1. Wctzcis beëindigd).

241 Kruit. H. E.: 1972; Winschoten; p., geass. met A.
Gorter en dr. H. A. Linnewiel; plv. i.

242 Eaan.J.P. vander: 1961 ; Steenwijk; p., geass. met
R. E. Eikelboom, B. Gerritsen,.!. Kiestra en J. B.
C. Verhagen.

gea.ss. met A. Gorteren H. E. Kruit.
247 Maesscn. M. H. G.: 1957; 6097 CT Heel, Sport-
parklaan 25; tel. 04747-2572 (privé), 045-317241
(bur.).

schaertplein 47; tel. 010-350024; wnd. d.
2.55 Nijhof. W. ./..- 1949; Lichtenvoorde; tel. 05443-
72577; r.d.

255 *Noori. ./. C. H. van: 1985; 5751 HE Deurne,
Stationsstraat 28; tel. 04930-14646 (privé). 12230
(prakt.); p., ass. bij G. J. de Groot en F. E. van
Tilburg.

256 0/denhurger. IV.: 1970; Helden; p., geass. met L.
C. M. Boonen, J, A. M. ten Dam en G. A. M.
Wieland (assoc. met H. J. L. Boonen beëindigd).

Goes); tel. 01 100-286.30 (privé), .30460 (bur.).
259 Pennekamp. B. W.: 1975; Groningen; tel. 050-
257848 (privé), 263255 en 120953 (prakt.).

265 Rijnvis. H. J.: 1975; Lichtenvoorde; tel. 05443-
71670 (privé), 08340-24555 (bur.).

266 Roos. S. R.: 1978; Goudswaard; tel. 01866-2743
(privé),01650-69233(bur.); Hoofd LokatieRoo-
sendaal RVV.

267 Ruiicnhcek. H. W. van: 1983; Lichtenvoorde; tel.
05443-76120 (privé), 71600 (prakt.).

270 "Schuif ./. K.: 1979; 9108 NA Broeksterwoude,
Ateweg 1; tel, 05111-4148 (privé). 2631 (prakt.);
p., geass. met G. Houwer.
270/303 Schuiicmaker. Mevr. E. A. J.: 1985; 2875
Ganderkesee 1 (Duitsland), Am Hackkamp 44;
p., ass. bij dr. G. Brinkman.
270 Schuurman. H\'..\'1971 ; Lichtenvoorde; tel. 05443-

71542 (privé), 71600 (prakt.).
275 Siellingwcrf D.: 1978; 3137 CH Vlaardingen.
Hazelaardreef .34; tel. 010-744863 (privé), 215122
(bur.); Technical Manager; d. bij Pfizer B.V.
279 Thijsse. ./. M.: 1978; \'s-Gravenhage; tel. 070-
603119 (privé), 46()040(prakt.); p. (assoc. met D.
M. I\'. Cireup beëindigd).
279 Tjahma. E J.: 1984; 6017 AV Thorn. Bogen-
straat 12; tel. 04756-.3047; p., ass, bij A. Th. E.
Kooien, M. 1. M. Linthorst, K. G. P. Pouwels, E.
,1. A. Scheijmans en ,1. W. H. Scheres.
298/2,W Tonk. H. J. M.: 1972; 5643 K H Eindhoven,
I leezerwcg 218; tel. 040-126126 (prakt.); praktijk
voor kl. huisdieren.
283 "Verboom. W.I..: 1985; Yerseke; tel. 01131-1208
(privé), 04936-4222 (prakt.); p., ass. bij H. A.
Goossens cn J. P. G. J. van Helmond.

283 Verhagen. ./. B. C.: 1955; Tuk (gem. Steenwijk);
p.. geass. met R. E. Eikelboom, B. Gerritsen, .1.
Kiestra cn .1. P. v. d. Laan.

284 Vervoorn-.Mabnosky Blom. Mevr. A. C. W.: 1952;
Bunnik; tel. 03405-64217 (privé); vet. adv. Gem.
Politie \'s-Gravenhage afd. bijz. wetten.

285 Vincenten. C. ./. C.: 1979; 5113 GG UIicoten.
Molenstraat 7; tel. 04249-350 (privé), 607 (prakt.);
P-

286 Volp. S.: 1984; Nijverdal; p., geass. met .1. Bin-
nema en B. H. ,1. Vulink.

286 Vos. A.J. G\'.,\'1972; Lichtenvoorde; tel. 05443-
72782 (privé), 71600 (prakt.).

291 "Wetzeh. H. J.: 1974; Maastricht; p, (assoc, met
C. P. A. M. Kriele beëindigd).

291 Wezelenburg. H. J.: 1972; Den Bosch; p., H-D..
geass. met J. M. J. Engel; Ir. M.A.S. Boxtel.

292 Wieland. G. A. M.: 1964; Helden; p., geass. met L.
C. M. Boonen, J. A. M. ten Dam en W. Olden-
burgcr (assoc. met H. .1. f.. Boonen beëindigd).

295 Zegwaard. A.: 1952; Lichtenvoorde; tel. 05443-
75251 (privé), 08340-24555 (bur.); k.d. RVV
kring 7.

Tijdens het 8e Internationale Congres van de
World Veterinary Poultry Association
(WVPA), dat van 26 tot en met 29 augustus
1985 te Jerusalem (Israël) plaatsvond, werd
drs. H. J. L. Maas tot eerste Erelid van de
Wereldorganisatie van Pluimveedierenartsen
benoemd, mede op grond van zijn grote ver-
diensten als stichter en beheerder van het dr.
Bart Rispensfonds.

IVSA (International Veterinary Students
Association) zoekt groot aantal dierenartsen
die geïnteresseerd zijn in hct tijdelijk opnemen
van buitenlandse diergenceskunde-studenten
om deze tc laten tneelopcn in hun praktijk.
Informatie en opgaven;
telefonisch: Nicole Reens, tel. 0.30-718993;
schriftelijk: IVSA p/a Faculteit der Dierge-
neeskunde, Yalelaan I, 3508 TD Utrecht.

Tegenwoordig is deze zogenaamde vermo-
gensschade in de meeste beroepsaansprakelijk-
heidsverzekeringen opgenomen. Bij de ge-
meenschappelijke

beroepsaansprakelijkheidsverzekering
KNMvD/VVAA is dit facet meeverzekerd tot
een bedrag van ƒ50.000,— per gebeurtenis. In
de praktijk is gebleken dat deze verzekerde
som in het algemeen voldoende is om dieren-
artsen voor dergelijke claims te behoeden.

snel herstel van de vochtbalans en vooreen juiste aanvulling van
alle essentiële electrolyten en glucose. Afhankelijk van de ernst
van de aandoening kan Electydral oraal, of Lodevil intra-veneus
worden toegediend. Beide produkten werden door Vétoquinol in
samenwerking met I.N.R.A., het laboratorium voor
stofwisselingsziekten te Theix, ontwikkeld.

Veterinaire Handelsmaatschappi] BV., Kerkstraat 7-9, 4286 BA Almkerk. Tel. 01834-1782.

De Landbouwhogeschool verzorgt universitair onderwijs
in tvïintig verschillende studierichtingen, verdeeld over
vier hoofdstromen, te vleten teeltl<unde & technologie,
landgebruik, maatschappijwetenschappen en biologie.
Er studeren ruim zesduizend studenten. Zeventig
vakgroepen, verspreid over Wageningen, verzorgen het
ondero/ijs en verrichten wetenschappelijk onderzoek.
Daarnaast is er een algemene dienst, bestaande uit het
bureau van de hogeschool, de bibliotheek en het reken-
centrum.

De werkzaamheden van de aan te stellen functionaris
zullen gericht zijn op het oplossen van knelpunten bij de
vakgroep Veevoeding. Dit betreft de volgende taken:

— deelnemen aan bestuurlijke activiteiten binnen en
buiten de Landbouwhogeschool.

Bovengenoemde punten zullen met name betrekking
hebben op het gebied van de pluimveevoeding.

— voltooide studie aan de Landbouwhogeschool
richting zootechniek, hoofdvak veevoeding of
gelijkwaardige opleiding

Salaris minimaal f 3.196.- en maximaal f 6,024,- bruto
per maand. Bij volledige en zelfstandige uitoefening van
de functie, promotie of vergelijkbare onderzoekspres-
tatie en ruime onderwijservaring, is een salans van
maximaal f 6.854,- mogelijk.

Informatie kan worden ingewonnen bij dr.ir.
M.W.A. Verstegen, telefoon 08370-82982 of dr.ir.
H. Boer, telefoon 08370-83283.
Vacaturenummer 85-163/1555.

Het personeelsbeleid van de Landbouwhoge-
school is gericht op een evenwichtige man/vrouw-
verhouding. Omdat het aantal vrouwen bij de
Landbouwhogeschool achterblijft bij het aantal
mannen, worden vooral vrouwen opgeroepen te
solliciteren.

Uw sollicitatie kunt u binnen 14 dagen richten aan
het hoofd van de afdeling Personeelszaken van de
Landbouwhogeschool, postbus 9101,6700 HB
Wageningen.

Vermeld in de linker bovenhoek van uw brief en
envelop het vacaturenummer. Op dit adres kunt u
tevens een functiebeschrijving aanvragen. De LH-
sollicitatie- en selectiecode is van toepassing.

Een welvaartsvast daggeld-Inkomen bij tijdelijke en blijvende
ARBEIDSONGESCHIKTHEID
met geheel — en onder alle omstandigheden — fiscaal aftrekbare premie biedt U de

met 11 jaar praktijkervaring waarvan 3 jaar binnen de Vakgroep Geneeskunde
van het Kleine Huisdier, zoekt medio 1986 in het westen of midden van het land
werk binnen een goed geoutilleerde kleine huisdierenpraktijk of een kleine
huisdierenpraktijk ter overname.

Ik nodig u uit onder absolute geheimhouding mijnerzijds te reageren onder
nummer 9/86 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Brieven onder nummer 10/86 aan de redaktie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Dc banden voor het inbinden van de
tijdschriften over 1985 zijn vanaf heden
verkrijgbaar op het secretariaat, tegen
betaling van ƒ22,50 door overmaking
op girorekening nr. 51 1606, ten name
van Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde te
Utrecht, onder vermelding van \'Banden
1985\'.

In tegenstelling tot het grootste aantal dierenartsen, dat op de dag van
hun/ haar jubileum afwezig is, feliciteert de reeds 21 jaar aanwezige

Dr. A. F. A. Brands
Prof. dr. II. .). Breukink
C. .). Cysouw
.1. van Dobbenburgh

A. .1. B. Hammink
Prof. dr. .1. Hcndriksc
D. J. W. ten Hoopen
R. J. Huizinga
D. Mulder jr.

De F.l.D.l.N. spreekt de wens uit, dat de achter de plaatsnaam vermelde
dag, zowel bij afwezigheid als bij aanwezigheid, een heel plezierige dag zal
worden!

Eli Lilly Nederland — Utrecht
Hoechst Holland N.V. Verkoop Agro Chemie — Amsterdam

anthelminticum (levamisol) voortaan
onder eigen etiket op de markt.
Levacoi® is een parenleraal
ontwormingsmiddel voor runderen,
schapen en varkens. Het is werkzaam
tegen vrijwel alle long- en
maagdarmwormen. Levacol® wordt
geleverd in flacons van 100 ml.

Delsuvac hp was een monovalent vaccin, op basis van de klassieke
Nederlandse 5K98-stam. Omdat in het laatste jaar duidelijk is geworden dat in
Nederland in toenemende mate sprake was van Haemophilus-infecties door het
serotype 2, werd wijziging van de samenstelling gewenst. Want juist de infecties,
veroorzaakt door serotypes 2 en 5K98, hebben een dodelijk domino-effect in de
varkensstal.

Dankzij de nu doorgevoerde wijziging in de samenstelling (antigene
componenten) immuniseert het nieuwe vaccin tegen Haemophilus pleuropneu-

Daarmee is Delsuvac hp momenteel in Nederland de entstof die het best
aansluit bij de hier bestaande situatie (ca. 60-70% van de infecties veroorzaakt door
serotype 5K98, ca. 30% van serotype 2).

DELSUVAC HP, NU MET SEROTYPE 2 BIJ ONVERANDERDE
DOSERINGEN, ENTSCHEAAA EN PRIJZEN.

Tot nu toe uitgevoerde besmettingsproeven tonen
aan dat varkens vanaf 3 weken na een éénmalige
vaccinatie uitstekend beschermd zijn tegen de op
dit ogenblik circulerende HiN-, en H3N2 virusstam-
men.

Gelijktijdige toediening (niet in EEN spuit) van GRIPORIFFA en
GESKALONE geeft geen problemen*. Integendeel, uitstekende
bescherming tegen zovje\\ griep als de ziekte van Aujeszky
wordt verkregen.

A Form of Dermatosparaxis in a Texel Latnh. Report of a Case.
A. van Weeren-Keverling Buisman\' en J. P. Koeman^

SAMENVATTING Een geval van Dermatosparaxis bij een Texels lam wordt be.sclireven. dat vooral
gekenmerkt werd door seroom vorming.

De klinische en pathologische bevindingen vertoonden veel overeenkomst met - tnaar waren niel
identiek aan - de symptomen die in de literatuur beschreven worden.

SUMMARY A case of dermatosparaxis in a Texel lamb is reported in the present paper. The most
striking clinical svmptotn consisted in the formation of multiple .seromas. The fituhngs and symptoms in
this case showed a marked similarity to those reported in the literature, though they were not identical.

Dermatosparaxis is een ziel<tebeeld, dat
onder andere lii j rund en schaap voorkomt
en gekenmerkt wordt door een verhoogde
fragiliteit van de huid, waardoor gemakke-
lijk verwondingen ontstaan bij een relatief
gering insult (3, 4). Soms gaat dit gepaard
met subcutane vochtophopingen, oede-
men, een hyperelasticiteit van de huid en
overstrekbaarheid van de gewrichten (3, 4,
6, 7, 8, 11, 12).

De wondgenczing is vaak gestoord. Er
treedt wel exsudatieen granulatie op, maar
dc epithelisatie is vertraagd en de wond-
randen kunnen worden ondermijnd door
zich ophopend wondvocht (8, 11, 12).
Bij sectie blijkt dat de huid te gemakkelijk
scheurbaar is (soms wordl de vergelijking
gemaakt met nat vloeipapier (4)) cn zonder
veel moeite van de onderliggende structu-
ren af te trekken is. Bij tractie heeft de huid
de neiging om zich tussen het stratum pa-
pilläre en het stratum recticulare te scheiden
cn op deze plaats worden vaak scromcn
aangetroffen (12).

Het bindweefsel in de rest van het lichaam,
zoals van gcwrichtskapsels, pezen en fas-
cics kan ook ecn verminderde sterkte heb-
ben (8).

Bij lichtmicroscopisch onderzoek blijken
in de dermis ongeorganiseerde smalle col-
lageenbundels voor te komen, die bestaan
uit los geweven dunne collageenvezels. De
hoeveelheid amorfe grondsubstantie is toe-
genomen (8). Soms worden ook verwijde
zweetklieren gevonden in palissade stelling
(6).

Op electroncnmicroscopische opnames
wordt op dwarsdoorsnede van dc collagene
fibrillcn, in plaats van de normale ronde
vorm, een onregelmatigheid gezien. Dit
kan zo uitgesproken zijn, dat van een hiëro-
glyfen patroon gesproken wordt (3, 8).
In een aantal gevallen bij dieren met de
zojuist beschreven afwijking is aangetoond
dat de storing bij de collagecnsynthese ver-
oorzaakt wordt door een deficiëntie van
ecn bepaald enzym, het procollageen pep-
tidase (1, 10). Doordc verhoogde hoeveel-
heid procollagcen wordt de normale fibril-
vorming belemmerd.

Bij het schaap werd de ziekte in 1972 voor
het eerst aangetoond bij het Noorse Dala
ras. Pasgeboren lammeren verloren grote
delen van de huid en stierven binnen enkele
dagen ten gevolge van ecn septichaemie (3).
Dc afwijking berustte op een enkelvoudig
reccssief gen (5).

In Australië werd een milde vorm van
dermatosparaxis gevonden bij het Merino-
schaap. Hierbij werd pas op een leeftijd van
10-12 maanden bij de eerste scheerbeurt
een verhoogde fragiliteit van de huid ont-
dekt (10). Deze vormen van dermatospa-
raxis lijken op type Vil van het Ehlers-
Danlos syndroom van de mens. Tot dit
syndroom behoren ook andere vormen van
collageendysplasie die gepaard kunnen
gaan met afwijkingen in verschillende or-
ganen zoals huid, gewrichten, bloedvaten
en oog (2).

Een andere vorm van collageendysplasie
werd bij kruisingen van Border Leicester
en Southdown aangetroffen. Deze lamme-
ren hadden een fragiele huid en hypermo-
biele gewrichten, maar er kon geen ver-
hoogde concentratie van procollageen
worden aangetoond (7).
De betekenis van de ziekte hangt samen
met de ernst van de symptomen. In alle
gevallen betekent het echter een verhoogde
gevoeligheid voor bacteriële infecties en
myiasis (10). Ook zijn de huiden minder
waard voor de leerindustrie (7).
In het voorjaar van 1985 werd aan de Kli-
niek voor Inwendige Ziekten een Texels
lammetje aangeboden met symptomen die
sterk geleken op dematosparaxis.
In het navolgende wordt ingegaan op de
klinische en pathologische bevindingen cn
worden deze getoetst aan de in de literatuur
beschreven symptomen.

De klacht waarmee het 8 dagen oude ram-
lammetje werd aangeboden was: \'vocht
onder de huid\'. Bij navraag bleek het lam al
bij de geboorte \'ruim in het vel\' tc hebben
gezeten cn waren de vochtophopingen na-
dien pas ontstaan. Van de andere twee
lammeren uit dezelfde worp was één kli-
nisch normaal en de ander was kort post
partum gestorven met verschijnselen van
een scheve kop en slappe poten.

Afgezien van de huid- en subcutisverande-
ringen, werden bij het klinisch onderzoek
geen afwijkingen geconstateerd.
Op verschillende plaatsen waren vochtop-
hopingen aanwezig, die subcutaan ver-

De huid ter plaatse lag los van de onder-
liggende structuren en had een cyanotisch
aspect. De rest van de huid leek wat verdikt
cn was niet hyperelastisch. De gewrichten
vertoonden geen abnormale beweeglijk-
heid.

Aanvullend onderzoek
Bij bloedonderzoek werd als enige afwij-
king een lichte anaemic geconstateerd (Hb

4.2 mmol/1; normaalwaarde voor een 10
dagen oud lam 5,0-8,0 mmol/1 (9)), De stol-
ling was niet afwijkend.

Punctie van de Huctuerendc dikte aan dc
rechter dij leverde ca, 50 cc hacmorrha-
gisch vocht op met 1,6 T/1 erythrocytcn en

2.3 G/l leucocyten. Bacteriologisch onder-
zoek van het punctaat verliep ncgatieL
Bij het nemen van ecn biopt van de op het
oog normale halshuid bleek de huid erg teer
te zijn. Microscopisch onderzoek van hel
biopt wees uit, dat niet dc gehele huid in het
biopt was opgenomen. Het stratum reticu-
lare van dc dermis was grotendeels afwezig,

THERAPIE EN VERLOOP
Teneinde verdere ondermijning van dc
huid tegen tc gaan werd zoveel mogelijk
vocht door middel van punctie uit de hol-
ten verwijderd, waarna grote plooien aan-
wezig bicven (foto 2),

De achterhand werd tot cn met de thorax
ingezwachteld met elastisch verband en hct
lam kreeg antibiotica toegediend; eerst 2
dd 10 mg/kg ampicilline\' gedurende 10
dagen, gevolgd doortrimetoprim/sulfadia-
zine^ (2dd 5, resp. 25 mg/kg).
Na verloop van enige dagen, waarbij hct
verband regelmatig werd gewisseld en de
punctie nog een keer herhaald moest wor-
den omdat zich opnieuw circa 100 cc vocht
had opgehoopt, bleek een deel van de losse
huid necrotisch en getnummificeerd te wor-
den. Alle necrotische huiddelen werden na
de dermarcatie verwijderd. Opvallend hier-
bij was dat aan de ene kant spierweefsel
tevoorschijn kwam en aan dc andere kant
de spieren nog bedekt waren met losmazig
bindweefsel. De wondvlaktcn werden ge-
spoeld met een0,l% Rivanol oplossing. De
genezing van deze vrij grote huiddefecten
verliep voorspoedig en hct lam bleef goed
drinken en groeien.

Circa een maand na aankomst in de kliniek
werd het lam \'s ochtend sterk tympanisch
aangetroffen. Na tevergeefs sonderen en
een penspunctie werd besloten tot een
procflaparatomie. Bij deze operatie bleken
zowel huid als spieren dikker en brosser
dan normaal te zijn; vooral bij het hechten
werd hiervan veel hinder ondervonden,
aangezien de hechtingen veelvuldig uit-
scheurden.

Er werd een ernstige tympanic en meteoris-
mus aangetroffen en zoveel mogelijk gas
werd door middel van enterotomie verwij-
derd. Ondanks deze maatregelen is het lam
\'s avonds gestorven.

PATHOLOGISCH ONDERZOEK
Bij liet verwijderen van de huid viel op dat
deze gemakkelijk inscheurde, vooral aan
de achterhand. De aorta scheurde vrij ge-
makkelijk doormidden.
Aan de linkerzijde van het diafragma was
een ruptuur aanwezig in het centrum ten-
dineum. De lebmaagmucosa en verspreide
delen van\'de dunne darm waren hyperae-
tnisch. De milt was iets gezwollen, de lever
was bleek, evenals de nieren die tevens een
zachte consistentie hadden.
Microscopisch werd in het diafragma ter
plaatse van de ruptuur een geringe acute
ontsteking aangetroffen. De tunica media
van de aorta vertoonde uitgebreide dege-
neratieve veranderingen.
In de huid bestond het grensgebied tussen
stratum papilläre en het stratum reticulare
uit zeer losmazig weefsel. De zweetklieren
hadden een zeer wijd lumen en laag epi-
theel. Bij een nonnaal lam van drie weken
oud waren deze zweetklieren minder wijd.
Het littekenweefsel op de dij was vaatrijk
en bevatte veel collageen. In I //m coupes
van in plastic ingebedde stukjes halshuid
bleken de collageenbundels duidelijk dun-
ner en meer gefragmenteerd te zijn dan die
van een controle lam (foto 3 cn 4).
Op electronenmicroscopisch niveau wer-
den aan de collageenfibrillen geen afwij-
kingen gevonden. Wel bleken de colla-
geenbundels minder compact te zijn en
kwam er veel tussenstof (matrix) voor.
Bacteriologisch onderzoek van organen en
darm leverde geen bijzonderheden op.

I oto 4. Dikke collagcenbundcis in de dermis van een 3 weken oud. normaal lam. Obj. 40 x. toluidine blauw.

De klinische symptomen cn het sectiebeeld
van het Texelse lam namen qua ernst een
intermediaire positie in tussen de beelden
bij het Dala ras en het Merinoschaap (3,
10). De seromen die hct meest opvallende
symptoom vormden, waren wel bij het kalf
beschreven maar niet zozeer bij het lam.
Wel spreken Fjolstad en Helle (3) over
subcutane bloedingen.
Het histologisch onderzoek van de intacte
huid en van het biopt duidde op een
zwakke verbinding tussen het stratum re-
ticulare en stratum papilläre. Hieruit en uit
de bevindingen bij het verwijderen van de
necrotische huiddelen is te concluderen dat
de seromen bij dit lam deels subcutaan en
deels intracutaan gelegen waren.
Ook Ramshaw et al. (10) vonden bij de
Merino hetzij een volledig gescheurde huid,
hetzij een intracutane splitsing.
De doodsoorzaak is vermoedelijk een be-
lemmerde circulatie en respiratie geweest
door de verhoogde intra-abdominale druk.
f)e ruptuur in het diafragma getuigt hier
mede van.

Het lichtmicroscopisch onderzoek duidde
op een afwijking in de collageenbundels.
Op electronenmicroscopisch niveau wer-
den op lengte- en dwarsdoorsnede geen af-
wijkende collageenfibrillen gevonden. Op
grond van deze laatste bevinding cn de
aangetroffen aortadegeneratie lijkt dit
ziektebeeld niet identiek met de in de litera-
tuur beschreven dermatosparaxis. Moge-
lijk vormt het een onderdeel van een om-
vangrijker syndroom van collageendyspla-
sie, zoals het Ehlers-Danlos syndroom bij
de mens. Nader onderzoek is gewenst.
Het is niet uitgesloten dat het afwijkende
gestorven lam uit dezelfde worp lijdende is
geweest aan een ernstiger vorm van deze
collageen dysplasie. Helaas kon geen sectie
worden verricht. Aangezien veel van deze
collageendysplasieën erfelijk zijn zou de
ziekte in de toekomst aan betekenis kun-
nen winnen.

I. Bailey. A. .1. and Lapicre, C. M. Elfect of an
additional peptide extension ol\' the N-terniinus
of collagen from dermatosparactic calves on the
cross-linking of the collagen fibres. Eur. .1. Bio-
chem. 197.1; 34: 91-6.

2. Black, C. M.. Gathercole, L. .1., Baily, A. J., and
Beighton, 1\'. The Ehlcrs-Danlos syndrome: an
analysis of the structure of the collagen fibres of
tlie skin. Br. J. Derm. 1980; 102: 85-96.

."i. Fj0lstad. M.andHclle.O. Ahereditarydysplasia
of collagen tissues in sheep. J. Rath. 1974; 112:
18.V8.

4. Hanset. R. et Ansay. M. Dermatosparaxie (peau
déchirée) chez le veau; un défaut general du tissu
conjoctif. de nature hereditaire. Ann. Med. Vet.
1967; I 11: 451-70.

5. Helle, O. and Nes, N. N. A hereditary skin defect
in sheep. Acta Vet. Scand. 1972; 13: 443-5.

6. .layasekara, M. U.. Leipold, H. W.,and Phillips,
R. Ehlers-Danlos syndrome in cattle. Z. Tier-
züchtg. Züchtgsbiol. 1979; 96; 100-7.

7. Mc. Orist. S.. Thomas, K. W.. Bateman, J. F.,
and Cole. W. G. Ovine skin collagen dysplasia.
Aust. Vet. .1. 1982; 59: 189-90.

8. O\'Hara, P. .1., Kay Read. W., Romane, W. M.,
and Bridges, C. H. A collagenous tissue dysplasia
of calves. Lab. Invest. 1970; 23; .307-14.

9. Pons. .1. en Holzhauer. M. Nader onderzoek naar
anaemie bij lammeren gevoerd met runderbiest.
Studentcnreferaat 1984.

10. Ramshaw, .1. A. M.. Peters, D. E., Jones, L. N..
Badman. R.T.,and Brodsky, B. B. Ovine derma-
tosparaxis. Aust. Vet. .1. 1983; 60: 149-51.

11. Stöber. M. und Scholz, H. Übermässige Dehn-
barkeit und Zerreisslichkeit der Haut (Dermato-
sparaxie, Dermatorrhexie) beim schwarzbunten
Niederungskalb. Dtsch. Tierarztl. Wschr. 1984;
91: 2.30-1.

12. Stöber. M., Trautwein, Ci., Scholz, 11. und Mün-
zenmayer. W. Übermässige Dehnbarkeit und
Verletzlichkeit der Haut beim schwarzbunten
Niederungsrind (Bindegewebsschwäche, Derma-
tosparaxie). Der praktische Tierarzt 1982; 2: 139-
48.

Van 10-12 juni 1986 zal in l-inland te Espoo (nabij
Helsinki) een mastitis symposium gehouden worden,
georganiseerd door het Internationaal Comité voor
mastitiscontrole en het hygiënisch produceren van
melk, onder voorzitterschap van prof. M. Sandholm.
Belangstellenden kunnen voor nadere inlichtingen te-
recht bij: drs. U. Vecht, Centraal Diergeneeskundig
Instituut. Postbus 65, 8200 AB Lelystad. Tel. 03200-
7.391 I,

Onze tweede FELINFO bijdrage behandelt de leukemie van de kat, die — om een moderne
terminologie te gebruiken — eerder FAIDS (feline acquired immuno deficiency syndrome)
genoemd zou kunnen worden. Feline leukosc wordt net als AIDS bij de mens door een
retrovirus veroorzaakt, waarvan de vernietigende werking op het immuunsysteem tot gevolg
heeft, dat er geen afweerreactie volgt op banale en ubiquitaire kiemen.
Prof dr. V. Moennig\'s artikel over de profylaxe van leukose behandelt een zeer actueel
thema. Hoe actueel blijkt hieruit, dat de Norden Laboratories in Lincoln, Nebraska (USA)
een FeLV-vaccin op de markt gebracht hebben en praktici hun dienten attent maken op de
mogelijkheid van een enting. Door Smith Kline Nederland is tnij verteld dat het vaccin\' vanaf
januari 1986 ook in Nederland verkrijgbaar is.

Op dit ogenblik wordt in Zweden cn Nederland ook onderzoek gedaan naar de ontwikkeling
van een ander vaccin. Deze in ontwikkeling zijnde vaccins zullen uit zogenaatnde ISCOMS
(immuunstimulerende complexen) bestaan, die ondereenheden van het FeLV bevatten. De
ontwikkeling van deze entstof bevindt zich nog in een onderzoekstadium; de voorlopige
resultaten zijn veelbelovend. FELINFO zal u ook op dit gebied op de hoogte houden.
In het vorige nummer (Tijdschr. Diergeneeskd. 1985; 110: 939-46) heb ik aangekondigd, de
redaktie van FELINFO voor te stellen:

Dr. Hans Lutz, Zürich, Zwitserland, is u reeds bekend van het vorige artikel over FIP. Hij is
een expert op het gebied van laboratorium-diagnostische methoden (vooral met betrekking
tot de immunologische technieken) en zal de FELINFO vraag- en antwoordrubriek voor u
verzorgen. Dr. Lutz heeft zelf in de Verenigde Staten experimenteel werk gedaan over feline
leukemie en de Feline Infectieuze Peritonitis in het laboratoriutn van dr. Gordon Thielen.
Als contactman in Nederland zal drs. Herman Egberink van het Instituut voor Virologic in
Utrecht fungeren, waar u in eerste instantie altijd terecht kunl. Verdere redaklieleden zullen
in FELINFO nr. 3 voorgesteld worden.

SAMLNVA I FINC} Door zijn langzame verloop en de onopgemerkte verspreiding is katteleukemie
vooral vanwege een toenemende populariteit van de kat ais huisdier een niet controleerbaar risico
geweest voor de kattepopulatie.

De invoering van lahoratoriumdiagnostische tests heeft de laatste K) jaar geleid tot de eerste vorde-
ringen op het gebied van bestrijding. De uitbreiding van het virus kon daarmee in zekere mate worden
ingedamd. Een profylaxe door middel van vaccinatie leek jarenlang onmogelijk te zijn. Dank zij de
vooruitgang in biotechnologische ontwikkelingen en de eiwaringen met andere retrovirussystemen zijn
kortgeleden veelbelovende ontwikkelingen bekend geworden. Op dit moment wordt in de VS een vaccin
voor gebruik in de praktijk op de nunkt gebracht. We moeten afwachten of dit (kostbare) vaccin voldoet
en oj er binnen afzienbare tijd nieuwe ontwikkelingen volgen, (iewenste verbeteringen betreffen de
bescherming en de vermindering van de produktiekosten.

^ Prof. dr. M. C. Horzinek. Rijksuniversiteit Utrecht, Instituut voor Virologie, Yalelaan I, ,3508 TI) Utrecht.
N.B. Het copyright van de artikelen gepubliceerd in deze serie blijft bij FFLINFO.

Dit artikel verscheen in het kader van FEI.INFO eveneens in KIcinticr Praxis 1985; .lO: 26.V8. cn andere
Europese vetcrinair-wetcnschappclijkc tijdschriften; het werd in het Nederlands vertaald door drs. H. F.
Egberink, Vakgroep Virologic.

SUMMARY J\'arliciilaiiy as a result of the increasing popularity of keeping cats as pets, feline
leukaemia constituted a risk to the cat population for many years; it was uncontrollable because of its
insidious course and the spread ofthe virus, which passed unnoticed. During the past decade, diagnostic
laboratory tests resulted in progress in the control ofthe infection for the first time. Dissemination ofthe
virus could then al least he checked to some extent. Prevention by vaccination did not appear to be
possible for many years. Promising developments thanks to biotechnical progress and experiments with
other retrovirus svstems were only recently reported. A vaccine for use in practice is currently being
launched in ihe Uiuled Slates and different countries in Europe. It remains to be seen whether this
vaccine, the manu facture of which is quite expensive, will prove successful and whether new develop-
ments will occur in the near future, which will bring further improvements concerning protection and
reduction of the cost of production.

De fcline leukemie is tegenwoordig nog een
wijdverbreide en gevreesde infectieziekte
van de kat. Het verantwoordelijke agens
(\'fcline leukemia virus\' - FeLV) behoort tot
de familie der Retroviridae waartoe onder
andere ook de verwekker van runder- en
aviaire Icukose, infectieuze anaemie van
het paard en het \'Acquired Immunode-
ficiency Syndrome\' (AIDS) van de mens
behoort.

E;TI0L0GIE en l\'axhcxienese
In 1964 werd katteleukemie door Jarrett en
medewerkers als infectieziekte geïdentifi-
ceerd (1). Bij klinisch zieke dieren worden
meestal de subgroepen A en B van het
FeLV aangetroffen, terwijl virussen van de
subgroep C blijkbaar door recombinatie
van de beide eerste virussen met zoge-
naamde endogene, apathogene retrovirus-
sen van dc kat ontstaan. Liet FeLV kan een
breed scala van ziektebeelden veroorzaken.
Daartoe behoren proliferatieve verande-
ringen, zoals leukemieën en lymfosarco-
men maar ook degencraticvc ziektesyn-
dromen, zoals anaemiecn cn immuunsup-
pressic. 13cz.e laatste lijken in hun verschij-
ningsvorm zeer veel op hel AIDS bij dc
mens. Voor dc veelheid aan symptomen
gebruikt men vaak de uitdrukking katte-
leukemiecomplex. floewel sinds 1974 ver-
schillende diagnostische methoden voor de
onderkenning van viraemischc dieren zijn
ontwikkeld en uitgevoerd, is de infectie in
de kaltepopulatie nog wijd verbreid. Een
voortdurende bron voor nieuwe infecties
vormen de viremische. doch klinisch ge-
zonde katten.

Deze dieren kunnen jarenlang grote hoe-
veelheden virus met het speeksel of via de
urine uitscheiden. Vooral als dc virusuil-
scheider met andere katten tezamen wordt
gehuisvest, is de efficiëntie van de virus-
overdracht zeer groot.
De infectie vindt namelijk bijna uitsluitend
plaats door direct contact tussen katten on-
derling. Het virusdringt het lichaam binnen
via de slijmvliezen van de mond- en neus-
holte. Na een lokale vermeerdering vindt
een hematogene verspreiding plaats, resul-
terend in een infectie van hel beenmerg. De
infectie van de cellen van het beenmerg
leidt vervolgens tot een viraemie en tot vi-
rusuitscheiding. Jonge dieren (onder de zes
weken) en oude dieren zijn vooral gevoelig
met name als zij regelmatig in contact
komen met virusuitscheiders. Een infectie
kan op verschillende manieren verlopen:

1. Als voorbijgaande viraemie met aan-
sluitend een beschermende humorale
imniunileil.

2. Met de vorming van hoge antilichaam-
titcrs zonder dal er een aanwijsbare vi-
raemie heefl plaatsgevonden.

In dc meeste gevallen wordl na dc infectie
een beschermende immuniteit opgebouwd.
Door onderzoekingen in katlepopulalies is
aangetoond, dat lot 90% van de dieren an-
tilichamen tegen hel virus kunnen hebben.

Om de humorale iinmuunrespons tegen
FeLV beter te kunnen begrijpen is het
nodig eerst enige aandacht te besteden aan
de virusstructuur (fig. 1.). De genetische
informatie van hel virus — een enkel-
strengs RNA — evenals het virale enzym
\'reverse transcriptase\' worden door een

proteïnekapsel beschermd, dat uit het p27
eiwit (mol. gewicht 27.000) bestaat. Deze
binnenstructuur van het virus, ook nu-
cleoide (core) genoemd, wordt omgeven
door een lipidemembraan. De membraan
is bezet met knopvormige projecties, die uit
het glycoprotcïne gp70 (mol. gewicht
70.000) bestaan. Het gp70 is door middel
van zwavelbruggen in dc membraan
verankerd met het membraaneiwit pl5E
(mol. gewicht 15.000). Het intacte
gp70/pl5E-complex wordt aangeduid als
gp85. Hct humorale immuunantwoord
tegen hct FeLV is voornamelijk gericht
tegen de virale oppervlaktestructuur
gp70/85 en tegen het zogenaamd \'Feline
oncornavirus-associated meinbrane anti-
gen\' (FOCMA). Dc antilichamen tegen hct
gp70/85 zijn virus neutraliserend, dat wil
zeggen zij beschermen hct dier tegen een
viracmie en tegen de daaruit voortkomende
gevolgen. Deze immuniteit kan echter af-
nemen en onvoldoende worden wanneer
immune dieren door voortdurend contact
met virusuitscheiders, met grote hoeveel-
heden virus worden geconfronteerd. Dc
vorming van beschermende antilichamen
tegen het virus wordt bemoeilijkt door de
nauwe structurele en serologische verwant-
schap van het FeLV met de bovengenoem-
de endogene apathogene retrovirussen van
de kat (4). Alleen die antigenen van het
FeLV, welke verschillen van die van het
endogene virus, worden door de kat als
vreemd herkend en wekken ecn immuun-
antwoord op.

Het FOCMA is ecn FcLV-geïnduceerd
celmembraan antigeen, met gelijke bio-
chemische en serologische eigenschappen
als het membraan glycoprotcïne van viru.s-
sen van de subgroep C.
Antilichamen tegen FOCMA beschermen
de kat tegen het ontstaan van FeLV-geïn-
duceerde tumoren. Ze beschermen echter
niet tegen een herinfectie met FeLV, vi-
raemie of de degeneratieve zicktevormen
van het katteleukemie complex.

Omdat na ecn natuurlijke infectie met
FeLV een solide immuniteit gevormd kan
worden, ligt de gedachte voor de hand, dat
deze vorming ook door een bepaalde vorm
van actieve immunisering mogelijk moet
zijn. Een werkzaam vaccin zou een toerei-
kende en langdurige titer van neutralise-
rende antilichamen tegen het FeLV moeten
opwekken. Bovendien zouden antilicha-
men tegen het FOCMA en het pl5E ccn
bijdrage aan de bescherming kunnen leve-
ren. De talrijke pogingen om een werk-
zame entstof tegen katteleukemie tc ont-
wikkelen, hebben kortgeleden tot succes
geleid: op dit moment wordt in de VS een
vaccin op de markt gebracht. Voordat ik
op dit produkt in ga, zou ik enige algemene
experimentele gegevens willen bespreken,
die werden gebruikt bij de ontwikkelingen
van een entstof of op dit moment worden
uitgeprobeerd.

Een entstof tegen FeLV moet als immuno-
gene substanties het virale gp70 en hct
FOCMA bevatten. Het membraan pro-
teïne pl5E mag slechts een gering deel van
de antigene massa uitmaken, omdat het in
hogere concentraties immuunsuppressief
werkt (5). Op grond van deze overwe-
gingen komen voordeentstofontwikkeling
dc volgende immunogene materialen in
aanmerking:

3. splitprodukten (virale en cellulaire op-
pervlaktestructuren; gp70/gp85,
FOCMA);

5. produi<ten verkregen door DN A-recom-
binant technieken (antigenen uit pro-
en eukaryoten, na klonering van de
juiste virale genen).

Elk van de bovengenoemde mogelijkheden
is tot nu toe met verschillend succes door
onderzoek gecontroleerd. In de toekomst
hoopt men vooral succes te hebben met de
ontwikkeling van synthetische en gentech-
nologisch vervaardigde vaccins.

De lymfoblastoïde cellijn FL74 produceert
FeLV van alle drie subgroepen en expo-
neert het FOCMA-antigeen aan de opper-
vlakte. Hierdoor is deze cellijn geschikt
voor vaccinatie-pogingen met intacte, le-
vende cellen. Jarret en medewerkers heb-
ben hiermee experimenten gedaan en be-
wezen, dat een bescherming door middel
van enting mogelijk is (6). Alle geënte
proefdieren hebben een infectie met hoge
doses van een FeLV-stam weerstaan. On-
danks deze successen zijn dit soort ent-
stoffen niet voorde praktijk beschikbaar.
Vanuit ecn technisch standpunt bezien is
het niet gemakkelijk om levende ccllen op
industriële schaal tc produceren en te ver-
zenden. Bovendien bestaan er uit princi-
piële veiligheidsoverwegingen bezwaren
tegen het gebruik van levende FL74 cellen.
Het FeLV behoort, zoals eerder vermeld,
tot de familie van de retroviridae. Virussen
van deze familie bezitten de mogelijkheid,
hun genetische informatie in het chromo-
somale DNA van dc gastheer te integreren.
Hierdoor onttrekken de virussen zich aan
de afweer van het immuunsysteem en kun-
nen zij een interactie aangaan met de gast-
heergenen. Het enten met levende virus-
producerende tumorcellen zou daarom een
oncontroleerbaar genetisch experiment
worden, dat op principiële gronden af te
raden is.

Vanwege deze zwaarwegende veiligheids-
overwegingen werden de FL74 cellen in
verdere experimenten ofwel geïnactiveerd
of gelyseerd (6, 7, 8), De cellen verloren
echter na een bepaalde inactiveringsproce-
dure voor een groot deel hun werkzaam-
heid als immunogeen. Het is in geen van de
gevallen gelukt een voldoende bescherming
door middel van vaccinatie te bereiken.

Jarret en medewerkers hebben naast hun
experimenten met een eelvaecin, levend,
gezuiverd virus uit FL74 cellen gebruikt
voor immunisatie (6). Het immuunant-
woord van de proefdieren was echter voor
een werkzame bescherming onvoldoende.
Hoewel experimenten van Pedersen en
medewerkers met levend virus gunstiger
resultaten opleverden, spelen ook hier de
voor de celvaccins geldende beperkingen
een rol (8),

Sommige retrovirussen, waartoe ook het
FeLV behoort, bezitten labiele oppervlakte
substructuren. Het glycoproteïne laat zeer
snel los van het viruspartikel, waardoor het
virus zijn immunogeniteit verliest (fig, 2).
Bij de bereiding van geïnactiveerde virus-
preparaten voor vaccindoeleinden speelt
dit een beslissende rol (9). Geïnactiveerd
virus kan met zeker succes voorde vaccina-
tie gebruikt worden, wanneer de opper-
vlakte-glycoproteïnen door middel van fi-
xatie met bijvoorbeeld formaldehyde duur-
zaam aan de oppervlakte membraan gebon-
den worden (8). Een commercieel vaccin,
gebaseerd op deze methodiek, is tot nu toe
nog niet op de markt gebracht.

Virale splitvaccins hebben onder de con-
ventionele vaccins de naam veilig en werk-
zaam te zijn. Door de verwijdering van het
virale nucleïnezuuren de beperking tot een
aantal relevante proteïnen, die voor het
succes van de enting maatgevend zijn, is
ecn goede verdraagzaamheid gewaarborgd.
Ongeveer 10 jaar geleden werden voor kat-
teleukemie de eerste pogingen ondernomen
tot de ontwikkeling van een splitvaccin.
Dat geïsoleerde virale glycoproteïnen ge-
schikt zijn voor de actieve immunisering,
werd voordien aangetoond door het muize-
Icukemie als model te gebruiken. Omdat
geïsoleerde glycoproteïnen voor de dieren
van de homologe species slechts van ge-
ringe immunogeniteit zijn — vanwege het
bestaan van een structurele overeenkomst
met de endogene retrovirussen —, was het
nodig voor het bereiken van een bevre-
digende bescherming zeer hoge doses an-
tigcen te gebruiken (10, 11). De toepassing
van dit model voor katteleukemie had ech-

ter geen positief\' resultaat, omdat dc pro-
duktie van voldoende hoeveelheden van
het gp70 van FeLV zeer duur was, en het
gebruik van geringere antigeendoses —
zoals ook bij de muis — niet tot succes
leidde (12). Hunsmann en medewerkers
waren in staat deze methodiek te verbete-
ren, door gebruik te maken van het gp7(),
covalcnt gebonden met pl5E (gp85). De
verbinding van het hydrofiele gp70 met het
hydrofobe pl5E (gp85) leidt tot de vor-
tiiing van complexe, rozetvormige structu-
ren, die — vergeleken met het monomeer
gp70 — sterk immunogccn zijn (13). De
resultaten met deze vorm van entstof zijn
cchter niet eensluidend: Pedersen en me-
dewerkers konden dc waarnemingen van
Munsmann niet bevestigen (14). Het ge-
bruik van te lage doses antigccn kon ook
hiervoor een mogelijke verklaring zijn.
Daarnaast zou ook de immuunsuppres-
sicve werking van het pl5E ecn rol kunnen
spelen.

Lewis en medewerkers hebben een andere
weg gevolgd (15). Zij maakten gebruik van
de eigenschap, dat FL74 cellen onder be-
paalde omstandigheden grote hoeveelhe-
den van het gp70/85 en FOCMA in het
cultuurmedium secerneren. Dc antigenen
geïsoleerd uit het celcultuur medium zijn
voor de toepassing als vaccin bruikbaar.

Dc antilichamen die na experimentele en-
ting worden gevormd zijn gericht tegen het
viralegp70, het plSEen tegen het FOCMA
antigeen. Ongeveer 80% van de geënte die-
ren waren beschermd tegen ecn challenge
infectie. Opmerkelijk is de bevindingdat in
tegenstelling tot voorgaande vaccinatiepo-
gingen, ook jongere dieren (ouder dan 4
weken) met succes geënt konden worden.
In de VS is kortgeleden een dergelijk vaccin
op de markt gekomen; dit vaccin is nu ook
in Nederland verkrijgbaar.

Ecn toekomstig vaccin tegen katteleuke-
mie zal misschien uit ecn synthetisch oligo-
peptide kunnen bestaan, dat identiek is aan
ccn immunogccn deel van het virale oppcr-
vlakte-glycoproteïne gp70. Nunberg en
medewerkers hebben kortgeleden een po-
ging beschreven (16). Met behulp van neu-
traliserende, monoclonale antilichamen heb-
ben de auteurs de van belang zijnde anti-
gene determinanten op het gp70 van het
FeLV aangetoond, alsook hun nucleotidc-
en aiTiinozuursequcntie bepaald (fig. 3).
Ecn synthetisch peptide, dat in samenstel-
ling overeenkomt met het geanalyseerde
peptide, wordt in verdere experimenten
beproefd op iinmunogenitcit en beschcr-

l ig. 3. De bovenste rij letters toont een deel van dc nucleotidc-sequentie uit het gen voor het oppervlakte-gly-
coproteïne van FcLV (alleen de hoofdletters - de kleine letters hebben betrekking op dc belendende nucleotiden
van de vector). Elke groep van drie nucleotiden codeert voor een aminozuur (onderste rij). De zo verkregen
aminozuurketen kon gesynthetiseerd worden; deze bindt neutraliserende monoclonale antilichamen.

mende werking in dieren. Experimenten
met andere viru.ssen liebben aangetoond,
dat de immunogeniteit van syntlietisclie
peptiden vaak sieciiter is dan die van de
natuurlijke antigenen.
De keuze van de juiste koppelingsreagentia
en adjuvantia is daarom van doorslagge-
vende betekenis. Of synthetische vaccins
in de toekomst een rol zullen spelen bij de
profylaxe van katteleukemie, moet nog
worden afgewacht.

RECOMBINANT DNA VACCINS
Verschillende groepen van onderzoekers
hebben dc genetische informatie van FcLV
zowel in bacteriën alsook in gist gedo-
neerd. Op dit moment wordt getracht, be-
paalde genen die coderen voor het gp70 tot
expressie te brengen. Deze expressiepro-
dukten worden dan getest op hun immu-
nogeniteit en be.schermende werking in
katten. Net zoals bij de synthetische pep-
tiden zou ook hier dc keuze van het adju-
vans van doorslaggevende betekenis kun-
nen zijn.

1. .larrett. W. F. }i.. Martin. W. B.. Crighton. Ci.
W.. Dalton. R. G..and Stewart. M. F. Leukae-
mia in the cat. Transmission experiments with
leukaemia (lymphosarcoma). Nature 1964; 202;
566.

2. Hardy, W. D. jr.. Hirshaut. Y., and Hess, I\'.
Detection of the feline leukemia virus and other
mammalian oncornaviruses by immunolluores-
cence. In; Unifying Concepts of Leukemia, eds.
R. M. Dutchcr. L. Chieco-Bianci. Karger. Basel/-
New York. 1973; 778.

3. Lutz. IL. Pedersen. N. C.. Durbin. R.. and
Theilcn, G. H. Monoclonal antibodies to three
epitopic regions of feline leukemia virus p27 and
their use in enzyme-linked immunosorbent assay
of p27. .1. Immunol. Meth. 1983; 56; 209.

Hokama Soe, L., Gayathri Devi. B.. Mullins, J.
L. and Roy-Burman. P. Molecular cloning and
characterization of endogenous feline leukemia
virus sequences from a cat genomic library. J.
Virol. 1984; 46; 829.

Snyderman, R. and Ciancliolo, O. J. Inmiuno-
suppressive activity of the retroviral envelope
proteins pl5E and its possible relationship to
neoplasia. Immunologv Today 1984; 5 (8); 240.

Hood, C.. and Hay, D. Vaccination against fe-
line leukaemia virus using a cell membrane an-
tigen svstem. Int. .1. Cancer 1975; 16; 134.
Olsen.\'R. G.. Schaller, .1. P., Hoover, E. A., and
Yohn. D. S. Experimental oncornavirus vaccines
in the cat. In; Comparative leukemia Research
1975 (eds. .1. Clemmesen and D. S. Yohn) Bibl.
Haemat., Karger, Basel 1976; 43; 515.
Pedersen, N. C., Thcilen, Cj. H.,and Werner, L.
L. Safety and efficacy studies of live- and killed-
feline leukaemia virus vaccines. Am. .1. Vet. Res.
1979; 40; 1120.

Olscn. R. G., Hoover. E. A., Schaller, .1. P..
Mathes, L. E., and Wolff. L. H. Abrogation of
resistance to feline oncornavirus disea.se by im-
munization with killed feline leukemia virus.
Cancer Re.search 1977; 37; 2082.
Moennig, V., Frank. IL, Hunsmann, G., Schnei-
der. L, and Schaefcr, W. Properties of mouse
leukemia viruses. VII. the major viral glycopro-
tein of Friend leukemia virus. Isolation and phy-
sicochcmical properties. Virology 1974; 61; 100.
Hunsmann, G.. Moennig. V.. and Schaefcr. W.
Properties of mouse leukemia viruses. IX. Active
and passive immunization of mice against Friend
leukemia with isolated viral gp71 glycoprotein
and its correspondingantiserum. Virology 1975;
66: 372.

Salerno. R. A., Lehman, E. t).. Larson. V. M.,
and Hilleman. M. R. Feline leukemia virusenve-
lope glycoprotein vaccine: preparation and evalu-
ation of immunizing potency in guinea pig and
cat. .1. Natl. Cancer Inst. 1978; 61: 1487.
Hunsmann. G.. Pedersen. N. C., Thcilen, G. H.,
and Bayer. H. Active immunization with feline
leukemia virus envelope glycoprotein suppresses
growth of virus-induced feline sarcoina. Med.
Microbiol. Immunol. 1983; 171; 233.
Pedersen, N. C., Birch, D. E., .lohnson, L.. Hill.
F., and Thcilen, Ci. 11. Immunization with pu-

rified FeLV gp70 and gp85 may enhance rather
than protect against FeLV infection. Forth In-
ternational Feline Leukemia Virus Meeting, St.
Thomas, Virgin Islands 1983, dec. 12-16.
Lewis, M. G., Mathes, L. E., and Olsen. R. G.
Protection against feline leukemia by vaccina-
tion with a subunit vaccine. Infect. Immun. 1981;
34: 888.

Nunberg, J. H., Rodgers, G., Gilbert, J. H., and
Snead, R. M. Method to map antigenic determi-
nants recognized by monoclonal antibodies: Lo-
calization of a determinant of virus neutraliza-
tion on the feline leukemia virus envelope pro-
tein gp70. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1984; 81:
3675-9.

Na het verschijneti van het FELINFO nr. I
artikel: \'FIP, de huidige stand van zaken\'
(Tijdschr. Diergeneeskd. 1985: 110: 939-46),
zijn enige vragen gesteld waarop wij hier nader
zullen ingaan:

In een huishouding met zeven volwassen 1\'ok-
dieren en enige jonge katten bevinden zich
onder de fokkatten drie dieren met een El P-titer
van 1600. Van deandere vier dieren heefteréén
een titer van 400, twee een titer van 100 en één
een titer van 25. De jonge dieren werden niet
getest. Lopen nu de dieren met een titer van
1600 eerder het gevaar FIP te krijgen dan de
andere dieren met een lage titer\'.\'

Deze vraag kan op dit moment niet met zeker-
heid worden beantwoord. Naar onze tnening
bestaat er geen enkele indicatie, om bij de ge-
zonde dieren een Fl P-titer te bepalen. Op dit
moment heeft de titerbepaling alleen betekenis
bij de diagnose van FIP bij een klinisch ver-
dachte kat.

Zoals in FELINFO nr. 1 werd aangekondigd
willen wij u door middel van een vraag- en
antwoordrubriek een speciale dienstverlening
aanbieden.

Het is ons doel, dierenartsen bij de oplossing
van verschillende vragen behulpzaam te zijn, en
vragen die voortkomen uit de dagelijkse prak-
tijk alsook vragen over zeldzame, op zichzelf
staande gevallen te beantwoorden. Zoals ver-
meld willen wij ons eerst tot de vragen be-
perken, die betrekking hebben op infectieziek-
ten. De rubriek is bedoeld voor alle collegae tnet
interesse voor de ziekten van de kat, dus niet
alleen voor dc gespecialiseerde kattenpraktici,
doch ook voor dierenartsen met een gemengde
praktijk. Wij zullen proberen, vragen die een
snel antwoord behoeven telefonisch, indien
noodzakelijk na consultering van de betref-
fende specialisten in Europa en de USA, te
beantwoorden.

Zendt u uw vragen, indien mogelijk in machi-
neschrift aan: FELINFO, drs. Herman Egbe-
rink. Instituut voor Virologie, Yalelaan 1, 3508
TD Utrecht. U kunt ook telefonisch contact
opnemen tussen I5.()()en 17.00 uur. tel. nr. 030-
532487/6.

In een cattery tnet ongeveer 35 katten waar nu
en dan nieuwe dieren binnenkomen, tnaar ook
andere weer weggaan, zijn in een tijd van vier
weken twee gevallen van FIP opgetreden, f^e
eigenaar vreest dat de ziekte verder om zich
heen zal grijpen cn het grootste deel van de
dieren aan FIP zal sterven. Welke maatregelen
kan men in dit geval aanbevelen?

Op dit moment zijn wij niet m staat dieren die
virus uitscheiden te onderkennen. Ook hier
dienl opgemerkt te worden, dal een titerbepa-
ling hiervoor niel geschikt is. De eigenaar kan
echter in zoverre gerustgesteld worden, zoals dc
ervaring heeft geleerd, dat de zicktefrequenlic
per jaar in de totale kattepopulatie zelden hoger
is dan 5%. Onder ook zeer ongunstige huisves-
tingsomstandigheden in een enkel groot kalten-
colleclicf zal per jaar zelden meer van 10% van
de dieren FIP krijgen.

Waarschijnlijk zijn de verstandigste inaatre-
gelen die genomen kunnen worden, een stress-
vrije huisvesting (zorg voor voldoende bewe-
gingsruimte), hygienische tnaatregelcn en het
geven van voer, dat dc katten graag opnemen.

De enige l<at van een eigenaar is omgel<omen bij
een auto-ongeiul<. Na een maand neemt liij een
17 welden oude rasl<at. Omdat de eigenaar
vreest, dat ook dit dier overreden zou kunnen
worden, houdt hij het katje vanaf het begin
binnenshuis. Vier weken na de aanschaf dia-
gnostiseert de dierenarts een exsudatieve vorm
van FIP.

Hoe kan dit jonge dier met het virus in contact
zijn gekomen? Is het mogelijk dat het veronge-
lukte dier uitscheider was en de woning heeft
gecontamineerd?

Het is zeer onwaarschijnlijk dat het Fl P-virus
na vier weken nog infectieus is. Het is veel waar-
schijnlijker dat het katje latent geïnfecteerd was
met het virus en dit heeft meegebracht. Door de
stress van de verandering van eigenaar kon de
ziekte manifest worden. De kattenfokker kan
tegen deze situatie niets ondernemen; waar-
schijnlijk zijn er tegenwoordig maar weinig cat-
teries, waar fclinc coronavirussen (het enterale
en het peritonitis virus) niet voorkomen.

Om de lezers een idee te geven van het terrein waarop
het tijdschrift zich beweegt, volgt hieronder de in-
houdsopgave van de eerste jaargang;

II. Human/animal relationships. The origins of em-
pathy and altruism; C. Zahn-Waxler. B. Hollenbcck.
and M. Radkc-Yarrow.

Human/animal communication; Cetacean roles in
human therapeutic situations; M. P. Uindley.
til. Animal rights.

Logic and limits of animal liberation; E. R. Bennett.
Whales arc not cetacean resources; O. .Jamicson and
T. Regan.

Animal boredom; Is a scientific study of the subjective
experiences of animals possible?; 1". Wctnelsfeldcr.
Evils of modern stables;.!. 1. Lupton.
Stereotype behaviour in sows and gilts housed in
stalls, tethers and groups; .1. K. Blackshaw and .1. E.
McVeigh.

In het Tijdschrift voor Oiergeneeskunde 1982; 107;
746. werd destijds de aandacht van dc lezers gevestigd
op het bestaan van The Inlernaiional .lournal fnr ihe
Snidv af Anima! I\'roblems. in aansluiting daarop
werden regeltiiatig publikaties uit dit blad besproken
in de referatenrubrick. Helaas bleek voortzetting van
the.lournal vooral technisch een te grote opgave voor
de initiatiefnemers, reden waarom de uitgave eind
198.3 werd gestaakt. In plaats daarvan verschijnt
thans het jaarboek \'Advances in Animal Welfare
Science\'. l.)e jaargang 1984 ts de eerste in de serie, die
evenals haar voorgangster is samengesteld uit bij-
dragen van academici — wetenschappers, philoso-
phen (sic: ref.). en anderen — en bestemd voor een
brede kring van lezers die uit hoofde van hun weten-
schappelijke opleiding of hun beroep belangstelling
hebben voor het welzijn van dieren.
De wetenschappelijke redaktieraad telt de namen
van 14 Amerikanen. 3 Canadezen, 1 Australii;r, 1
Nieuw-Zcclandcr cn 6 Etiropeanen (4 Britten. 1 Zwit-
ser cn 1 Nederlander (dr. Ci. van Putten)). Zij verte-
genwoordigen ecn keur van disciplines.

Zojuist is verschcnen de LSe druk van dc Veewet
c.a.-L deel 27-1 uit dc Etlitic Schuurman en Jordens
Ncderland.se Staatswetten.

In dit deel van de Veewet zijn opgenomen de van
belang zijnde wetten in formele zin: Veewet, Runder-
horz.elwet, Vogelziektenwet, Wet tot wering van be-
smettelijke ziekten bij knaagdieren. Nertsen-Ziek-
tenwet. Bijenwet 1947, Antibioticawet, Tuberculine-
wet. Wet op de Uitoefening van dc Diergenccskunst,
Wet dierenvervoer. LJaarnaast zijn opgenotiien de
uitvoeringsbepalingen van organieke aard van dc
Veewet en de uitvoeringsbepalingen van de overige in
dit deel opgenomen wetten met uitzondering van de
Vogelziektenwet. Tevens zijn in dit deel de verschil-
lende veterinaire verdragen ondergebracht.
De 15e druk is bijgewerkt tot I augustus 1985 en
bewerkt door MevrouwMr. E. C. Zonnevylle-Rcigers-
man. Lloofdambtenaar bij het Ministerie van Land-
bouw en Visserij.

SUMMARY Olflscopv. rhinoscopy, and bronchoscopy arc indispensable techniques in ear. nose, and
throat clinics and in di.seases of the trachea atul the bronchial tree.

The quality of the insti-uments used in these techniques is of primary importance. The endoscopic
procedures, the instruments used, and the indications for the examinations are discussed.

Otoscopy is a well-known aid for diagnosis
of diseases of the external ear canal, the
tympanic membrane, and the middle ear.
Less common is the use of a telescope in
otoscopy. Nevertheless, the use of a tele-
scope has advantages, especially in obtain-
ing pictures for teaching.
Rhinoscopy deserves more attention than
it now receives. The use of the otoscope in
rhinoscopy is simple and helpful in the
detection of pathological changes in the
nasal sinuses (Fig, 1, 2). In the long nasal
cavity of the dog, however, the otoscope
does not facilitate inspection of a large part
of the more caudal structures. A small tele-
scope can be used for deeper inspections,
but above all it is needed for the doctmien-
tation of nasal alterations.
The usefulness of bronchoscopy in the di-
agnosis of diseases of the bronchial tree in
small animals is well recognized (1,2, 3).
However, the cost of good quality equip-
ment is substantial. Yet, for the more spe-
cialized small animal practitioner having
an interest in diseases of the upper airways,
it is a worthwilc investment.

For otoscopy and rhinoscopy we prefer
Welch Allyn\' otoscopes (nos. 25,000 or
25.020), which have a fibreglass cone that
transmits light and thus obviates the need
for a light source in the path of vision. The
illumination is good even in larger breeds
of dogs. The range of the four sizes of the
additional propylene specula (nos, 24.302
to 24.305) is adequate for otoscopy and
rhinoscopy in dogs and cats. It is also pos-
sible to work through the cone of the oto-
scope under vision when the rectangular
lens is slid aside halfway.
For taking pictures of the tympanic mem-
brane, a 155°-vision phototeleseope (Lu-
mina)\' is used (Fig. 3). The same telescope
can be used in rhinoscopy, but a I80°-vi-
sion telescope with a 3 to 4 mm diameter
could be used to the same effect. A reflex ca-
mera (L:xacta, model RTF 1000)\'equipped
with a RiWo lens" is connected to the photo-
telescope. A light source with an elec-
tronic Hash generator (Wolf, Lype 5005)\'* is
used.

The equipment used for bronchoscopy in
our clinic consists of an electronic flash

generator (Wolf, Type 5005)\', four sizes of
bronchoscopes (Wolf, model Wolf)\', three
sizes of i80°-vision (Lumina)\' telescopes,
two sizes of 90°-vision telescopes (Lumi-
na)\', a rellex camera (Exacta, RTL 1000)^
equipped with a 95 mm RiWo lens\', several
sizes of aspirating tubes for use through the
bronchoscope, and several models and
sizes of biopsy forceps and forward grasp-
ing forceps for holding foreign bodies. The
best of these forceps have a hollow stem
through which one of the 180°-vision tele-
scope can be introduced (Wolf)\'. Photo-
graphic transparencies are made on Kodak
Ectachrome high speed (ASA 200, Din 23)
color film^

For otoscopic examination the dog or cat
must be held by an experienced assistant.
Most dogs and cats submit to the otoscopic
examination easily when it is accompanied
by petting and calming words. Taking pic-
tures, however, is performed under general
anesthesia.

Taking pictures of the tympanic membrane
is a time consuming process, because vapor
and earwax tend to coat the lens repeat-
edly. Also, the time available for taking a
good picture is limited. The halothane and,
even more, the nitrous oxide anaesthetic
gases diffuse out of the blood into the middle
ear cavity and cause a progressive bulg-
ing of the pars flaccida of the tympanic
membrane. Hence, pictures have to be
taken quickly. When the tympanic mem-
brane has been perforated, however, there
is more than adequate time to compo.se the
picture, because no bulging occurs.
Rhinoscopy is always performed under
general anesthesia. The otoscope or tele-
scope is carefully introduced into the dor-
somedial part of the orifice. Since rhinor-
rhoea almost always accompanies the patho-
logical alterations leading to the need for
rhinoscopy, a fine suction canula is often
used during rhinoscopy, being introduced
cither through the otoscope or alongside
the telescope.

For bronchoscopic examination the dog or
cat is anaesthetized and positioned in dorsal
recumbency. The head is placed on a head-
rest which is adjustable in both the vertical
and the horizontal plane. Ventilation and
administration of oxygen and anaesthetic
gases are accomplished through a side tube
leading into the lumen of the broncho-
scope.

The bronchoscopic examination begins
with inspection of the larynx and the vocal
folds. It then proceeds to the trachea, the
carina (Fig. 4), the right side of the bron-
chial tree, and finally the left side of the
bronchial tree. For better vision the bron-
choscope is always used together with a
I80°-vision telescope. For examination of
the right upper bronchus, the right middle
bronchus, and the left upper bronchus, the
90°-vision telescope is used.

Otoscopy is indicated in the diagnosis of
diseases of the external ear, the tympanic
membrane and the middle ear. There are
no contra-indications.
Rhinoscopy is indicated in diagnosis of
acute and chronic nasal diseases.
The most notable findings obtained by rhi-
noscopy are pathological alterations of the
mucous membranes, foreign bodies, pa-
pillomas, carcinomas, and the destructive
effects of an aspergillus infection, as well as
the fungus growth itself. The use of the
rigid telescope limits the inspection of the
nasal cavity to those parts which can be
reached. In the dog and the cat this limit is
as variable as the shape of dogs\' and cats\'
noses. It is usually not possible to examine
the caudodorsal part of the nasal cavity of
the nasopharynx. A very narrow flexible
telescope would be extremely useful, but
such telescopes are very expensive.
There are no contra-indications other than
the contra-indications for submitting anes-
thesia.

With the rigid bronchoscope system vis-
ualization of the bronchial tree is limited to
the second degree divisions of the main
bronchi. This is satisfactory for almost all

Richard Wolf GmbH. 71.34 Knittlingen, West Germany.
V.E.B. Pentacon. 8021 Dresden, East Germany.
Eastman Kodak Company. Rochester, N.V.

the pathological conditions of the bron-
chial tree in the dog and the cat. An ex-
tremely important additional technique for
diagnosis of diseases of the bronchial tree is
bronchial washing to obtain material for
microbiological and cytological examina-
tion.

Biopsies for histological examinations are
used less frequently but are useful for diag-
nosis when local alterations in the mucous
membranes are found. Contra-indications
are limited to conditions in which anesthe-
sia is dangerous to the life of the patient.

Endoscopic techniques are indispensable
in the diagnosis of diseases of the ear, nose,
throat, and upper airways.

1. O\'Brien, .1. A.: Bronchoscopy in the dog and cat.
J. Am. Vet. Med. /(Moe. 1970: 156: 213-7.

2. O\'Brien, .1. A. and Venker-van Haagen, A. .).:
Upper airway diseases in the dog. \\n-.Proc. Nether-
lands Small Anim. Vet. A.UOC. 1975:55-8.

3. Venker-van Haagen, A, J.: Bronchoscopy of the
normal and abnormal canine. J. Am. Anim. Assoc.
1979: 15: 397-410.

Laparoscopy is the endoscopic examina-
tion of the abdominal cavity. It is a well-
known procedure in human medicine. The
clinical application of laparoscopy in the
dog was first reported by Lettow (5). Only
recently, however, has laparoscopy been
generally introduced in small animal medi-
cine (4, 6, 7, 8,9).

It is now known to be a safe and accurate
diagnostic procedure in canine, and to a
lesser extent, in feline internal medicine.
Safety and accuracy in laparoscopy depend
entirely on a correct laparoscopic proce-
duie and on the use of adequate laparo-
scopic instruments. Initially a number of
different laparoscopic techniques were de-
scribed by several authors. An example is
the utilization of a proctoscope without
pneumoperitoneum (3). Nowadays, lapa-
roscopy is generally performed with human
laparoscopic instruments after the induc-
tion of pneumoperitoneum.
In this paper the laparoscopic instruments
and procedure will be described, as well as
possible complications, indications, and
contra-indications.

ENDOSCOPIC EQUIPMENT
/. Pneumoperitoneum Instruments
Pneumoperitoneum should always be es-
tablished before insertion of the laparo-
scope and accessory instruments. The in-
tra-abdominal gas space created between
the abdominal wall and the abdominal or-
gans prevents trauma to abdominal struc-
tures by the laparoscopic and accessory
instruments and permits intra-abdominal
manipulations.

via a Verres cannula. This is a cannula with
a hollow, spring loaded, blunt tipped trocar
that protrudes beyond the cannula when
the abdoiTiinal cavity is entered. The pro-
truding trocar tip reduces the risk of punc-
turing intra-abdominal structures. Both in
the dog and in the cat a Verres cannula 10
cm in length and with an on-off valve can
be used.

Gas can be insufflated by hand, but the use
of an automatic gas insufflator prevents
many possible complications. A gas insuf-
flator contains an internal gas chamber.
The volume of gas used, the intra-abdomi-
nal pressure, and the gas flow rate into the
abdomen are recorded. Losses of intra-ab-
dominal gas during the laparoscopic pro-
cedure are automatically replenished. If
gas is introduced by hand, a known volume
must be insufflated by a syringe via a three-
way valve. Llowever, the procedure is aimed
at assessing a desired pressure rather than
at introducing a certain gas volume. It
should be remembered that the intra-abdo-
minal pressure is not strictly related to the

instifflated volume per kg body weight, due
to differences in anatomy of different
breeds. Moreover, gas lost during laparo-
scopy is not recorded with manual insuf-
flation. Because of its relative insolubility,
the use of air is contra-indicated. Intra-
abdominal air under some pressure will
inevitably lead to air embolism and sudden
death in a number of cases. Both NjO and
CO2 can be safely used. NjO is preferred,
since it is required for inhalation anaesthe-
sia at the same time.

Laparoscopes ranging from 2.7 to 10 mm
in diameter are available. Ten-mm scopes
provide a superior field of view; the thin
scopes lead to minimum trauma. Laparo-
scopes 5 mm in diameter are suitable in
most circumstances. For cats and tiny
dogs, 2.7 mm scopes are recommended.
There are laparoscopes with an oblique
angle of view as well as scopes providing a
180° direction of view. Although an ob-
lique angle of vision can be initially confus-
ing, a 150° scope is preferred. A straight
forward laparoscope does not permit of
visualization of structures near the site of
insertion through the abdominal wall, and
its terminal lens is more easily contami-
nated.

The laparoscope is introduced into the ab-
domen via a cannula. The corresponding
trocar is provided with a conical or pyra-
midal tip. The latter is recommended, since
its cutting edges permit of easier perfora-
tion through the abdominal wall.

3. Accessory instruments
Intra-abdominal manipulations can be per-
formed via a second puncture. Biopsies can
be obtained with a 1.6-mm diameter Men-
ghini aspiration cannula. As in large dogs
the length of these cannulas is insufficient
to reach all structures, as grasping biopsy
forceps is recommended. It is of import-
ance to choose a forceps that permits in-
tra-abdominal electrocoagulation. For the
second puncture a corresponding trocar
and guiding cannula (preferably 3 mm in
diameter) are required. For special pur-
poses other devices permitting punctures
or minor surgery are available. Combined
visualization and instrumentation can be
achieved with operating laparoscopes, per-
mitting of the introduction of both the la-
paroscope and the biopsy instruments
through one cannula.

Laparoscopy is performed under general
anaesthesia. In contrast to human medi-
cine, the discomfort due to pneumoperito-
neum is not tolerated by canine or feline
patients. In patients with hepatic disease
the use of anaesthetics that are metabolized

in the liver is to be avoided if at all possible.
Sterile conditions are required. Laparo-
scopic instruments can be sterilized by gas
or chemically\'. Some modern laparoscopes
also can be autoclavcd. Suggestions that
laparoscopy could be performed in non-
sterile conditions (9) should be rejected on
principle.

The patient is positioned in dorsal recum-
bency. It is very important to catheterize
the urinary bladder prior to laparoscopy.
A full urinary bladder can easily be punc-
tured with the Verres cannula, after which
gas insufllation may produce fatal com-
plications.

Pneumoperitoneum should be established
before insertion of the laparoscope and ac-
cessory instruments. The Verres cannula is
introduced through a small cutaneous inci-
sion, paramedianly and caudally to the
umbilicus. Insufflated gas sometimes blows
up the fat-loaded falciform ligament,
which hinders intra-abdominal vision. Fur-
thermore, introduction ofthe Verres can-
nula caudally to the umbilicus in most
cases prevents puncture of the friable
spleen. The tip of the Verres cannula is
properly positioned if saline can easily be
Hushed through the cannula and no saline,
blood, gas, or urine can be aspirated after-
wards. In cases of ascites, fluid can always
be aspirated.

As in man (1), gas can safely be insufflated
up to an intra-abdominal pressure of 10
mm Hg. If no automatic gas insufflator is
available, a rough estimate of the insuffla-
tion volume required is 1 1/kg body weight
(8).

Laparoscope and accessory instruments
When pneumoperitoneum has been esta-
blished, the laparoscope and accessory in-
struments can be inserted. The insertion
site is paramedian between the umbilicus
and the xyphoid process. To prevent trauma
by the trocar to intra-abdominal struc-
tures, such as adhesions or tumours, there
must be an adequate gas-filled space be-
tween the abdominal wall and the under-
lying structures at the insertion site. This
can be verified by puncturing of the abdo-
minal cavity with an injection cannula con-
nected to a saline filled syringe.
One should be able to aspirate free gas
from the abdominal cavity at the insertion
site. The trocar-cannula unit is inserted via
a 1-cm incision. Upon piercing of the ab-
dominal wall, the trocar is immediately
withdrawn, and after further insertion of
the cannula the laparoscope is introduced.
For biopsies and other intra-abdominal
manipulations a second puncture is re-
quired at the contralateral site for the inser-
tion of an aspiration cannula or a grasping
biopsy forceps.

In some cases, dorsal recumbency is inade-
quate to obtain satisfactory results. In
cases of ascites a head-up position at a 30°
angle permits of visualization of the liver.
For examination of the pancreas and the
left kidney, including biopsies, left lateral
or right lateral recumbency, respectively, is
required (8, 9).

On completion of laparoscopy, the Verres
cannula ■ the sccond-puncture instruments,
and the laparoscope are removed. Intra-
abdominal gas is relieved via the cannula of
the scope, which is the last to be removed.
The abdominal wall is sutured only at the
insertion site of the laparoscope; the skin
incisions are closed with single sutures. In
cases of ascites the abdominal wall has to
be closed carefully at all puncture sites to
prevent subcutaneous accumulation of as-
citic fluid.

Laparoscopy is indicated in the diagnosis
of internal diseases requiring direct visuali-
zation and/or histological examination.
Attainable structures are the peritoneum,
diaphragm, liver, gall bladder, omentum,
spleen, kidneys, pancreas, ovaries, and
urinary bladder (7, 8, 9). In the author\'s
experience, laparoscopy is most helpful in
the diagnosis of hepatic and biliary dis-
eases. Nodular liver diseases, such as neo-
plastic tumors, macronodular cirrhosis, or
hepatic cysts, in which \'blind\' liver biopsies
provide unreliable information, are major

indications. If one of these conditions is
suspected, iaparoscopy is the diagnostic
approach of choice. In cases in which the re-
sults of a \'blind\' liver biopsy do not agree
with other clinicopathological findings, Ia-
paroscopy provides valuable additional
information. Extrahepatic cholestasis can
easily be diagnosed by Iaparoscopy. Lapa-
roscopy is often helpful in the diagnosis of
the cause of ascites.

In liver diseases associated with coagulo-
pathy, blind liver biopsies cannot be ob-
tained because of the high risk of unrecog-
nized intra-abdominal bleeding. In these
cases the diagnosis can only be obtained by
Iaparoscopy, which permits of biopsy under
visual control for hemorrhage and electro-
coagulation if necessary. Both in pancrea-
tic and renal disease, biopsies obtained via
Iaparoscopy may provide the best possible
diagnostic approach.

Laparoscopy can be performed repeatedly
at short intervals, which makes it a valuable
technique in certain investigations such
as uterine and ovarian observation during
the oestrous cycle (9).

Laparoscopy is contra-indicated in cases of
diaphragmatic hernia (pneumoperito-
neum), extensive intra-abdominal adhe-
sions, pyometra, and severe cardiac dys-
function. Laparoscopy must primarily be
considered as a diagnostic approach. It
should be avoided in cases in which all
differential diagnoses require surgical in-
tervention.

Laparoscopy is a technique permitting of
direct visualization of the abdominal cav-
ity and is minimally invasive to the patient.
For the indications given, its diagnostic
value is comparable to laparotomy. Dur-
ing laparoscopy, guided biopsies can be
obtained from nodular processes, which
considerably improves the value in com-
parison with \'blind\' biopsies (1, 2). From
many organs (kidney, pancreas), biopsies
can, without major surgery, be obtained
only via laparoscopy. Laparoscopy per-
mits of direct visual control of post-biopsy
complications, and intervention, if neces-
sary.

Unlike laparotomy, laparoscopy can be
repeated frequently (9), allowing of valu-
able follow-up studies in clinical or experi-
mental situations. Intolerance of anaesthe-
sia and prolonged recovery are frequently
seen in patients with liver dysfunction. La-
paroscopy can be performed very quickly,
which makes it the method of choice in
these cases.

A disadvantage of laparoscopy is that the
instruments required are expensive. How-
ever, the equipment can partly be used for
other types of endoscopy.

Laparoscopy is a simple and relatively
non-invasive technique. It permits of direct
visualization of abdominal structures. In
many cases it is the method of choice in the
diagnosis of internal diseases, specially of
hepatobiliary diseases. Guided biopsies ob-
tained under visual control during laparo-
scopy are considerably more accurate than
blind biopsies. Moreover, laparoscopy can
be used in research studies requiring fre-
quent intra-abdominal examination within
the same animal.

L Boyce, W.: Laparoscopy in; Diseases of the Liver.
4th Edition, p. 272, edited by Schiff, L. J. B.
Lippincott Company. Philadelphia, U.S.A.
2. Bruguera, M., Bordas,.!. M., Mas, P..and Rodes,
J.; A comparison of the accuracy of peritoneo-
scopy and liver biopsy in the diagnosis of cirrhosis.
Gut 1974; 15; 799-800.
-t. Dalton, .L R. F. and Hill. F. W. G.; A procedure
for the examination of the liver and pancreas in
dogs../. Small Anim. I\'ract. 1972; 13: 527-30.

4. Johnson. Ci. F.and Twedt, D. C.: Endoscopy and
laparoscopy in the diagnosis and management of
neoplasia in small animals. Vet. Clin. North. Am.
1977; 7: 77-92.

5. Lettow, E.: Experimentelle und klinischc Unter-
suchungen zur Diagnose der Lebererkrankungen
des Hundes. 7J>1. Vet. Med 1962; 9: 75-84.

6. Lettow, F..: I^aparoskopischc Untersuchungen bci
Lebererkrankungen des Hundes. Vet. Med. Rev.
1972; 2: 159-67.

7. Lettow, E.: Lebererkrankungen beim Hund(l).
Tierarzll. Prax. 1974; 2: 321-44.

8. Wildt.D. E., Kinney,G. M., and Seager, S. W. J.:
Laparo.scopy for Direct Observation of Internal
Organs of the Domestic Cat and Dog. Am. J. Vet.
Res. 1977; 38: 1429-32.

9. Wildt, D. E.: Laparoscopy in the Dogand Cat, in:
Animal Laparoscopy, edited bv Harrison. R. M.
and Wildt, D. E. Williams and Williams. Balti-
more, 1980.

The urologic endoscopy covering the visu-
alization of the urethra and bladder is
called cystourethroscopy.
In human medicine, cystoscopic examina-
tion is a well-known procedure (1); in vet-
erinary practice, however, this type of exam-
ination has hardly been introduced yet.
Nevertheless this technique has become
perfectly possible for a complete urological
examination by the veterinary practitioner,
since the technical limitations of illumina-
tion have been solved with the introduction
of the fibreglass cystoscope.
In this paper the cystoscopic instruments
and the procedure will be described, and so
will possible complications, indications,
and contra-indications.

ENDOSCOPIC EQUIPMENT
The instruments used arc universal cold
light cytoscopes^, which comprise shafts of
14, 17, and 22 Charriere (Char.), mandrins,
examination lenses with 110° and 170°
angles of visualization, an operative lever
(albarran) for ureteral catheterization (uni-
lateral and bilateral) or operative proce-
dures, biopsy forceps, a lithotriptor and a
coagulation electrode.
For teaching purposes and documenta-
tion, special photographic lenses are also
available. The lightsourceforeitherexam-
ination or photography can be a com-
bined electronic flash generator^ (Fig. I).
The instruments are constructed on the
principle of building blocks, making inter-
change of parts possible.

The smallest cystoscope (childrens cysto-
scope, 14 Charr.) combined with a 170°
scope is preferred for the inspection of the
urethra and in small dogs also for the
bladder examination. A disadvantage of
this small cystoscope is that the accessory
instruments cannot be used in combination
with the photographic lenses. The large
cystoscope is useful in the larger breeds.
However, even these scopes do not allow a
complete overview of a decompensated
bladder in large dogs. Instead of the intro-
duction of the scope into the bladder via
the urethra, also trocars are available for
the abdominal approach.
In order to provide for optimum inspection
of the urethra and bladder, the instruments
should have an irrigation facility, so that
continuous irrigation of lluid during the ex-
amination is possible (Fig. 1).

The rigid steel instrument limits cysto-
scopic examination to the female dog. In
the male dog, however, this examination is
also possible after performing a urethro(s)-
tomy, or via paracentesis.
The dog is sedated with methadone\' 1
mg i<g \' bodyweight, droperidoP 1.25
mg kg \' bodyweight, and atropine 0.1 mg
kg"\' bodyweight, and placed in dorsal re-
cumbency. The vulva is spread and cleaned
with antiseptic solution and sprayed with
Xylocaine Spray. The sterile shaft and fitt-
ing mandrin are gently introduced into the
urethra and bladder.

At this time the bladder is emptied com-
pletely and irrigated with saline. The cys-
toscopic examination can only be perform-
ed in a fluid filled bladder. The intravesical
pressure must not exceed 40 cm HjO in
order to avoid overfilling of the bladder
and subsequent rupturing of the mucosa.
The mandrin is removed and replaced by a
fitting scope.

The dome of the bladder, fundus, trigone,
ureteral orifices, and bladder neck must be
inspected systematically, followed by in-
spection of the entire urethra. Especially
for inspection ofthe bladder neck and ure-
teral orifices and for the ureteral catheteri-
zation a scope with a 110° angle of view is
necessary.

During this procedure the tip of the cysto-
scope is not allowed to make contact with
the bladder wall, in order to avoid lesions
of the mucous membrane. The presence of
air bubbles in the bladder, introduced dur-
ing the fluid irrigation, interferes with the
inspection of the bladder.
After completion of the whole examina-
tion, a surgical procedure can be perform-
ed if required. The inevitable loss of blood
resulting from such a procedure often limits
the post-surgical inspection. Following the
cystoscopic examination, an antimicrobial
therapy extending over 5 days is always
prescribed.

Symoron® Brocacef, Maarssen, the Netherlands,
l^ehydrobenzperidol® .lanssen, Beerse, Belgium.

Every patient suspected of having an ab-
normality in the bladder or lower urinary
tract which cannot be diagnosed with cer-
tainty by other methods (palpation. X-ray,
urine examination)should be cystoscoped.
Conclusive findings include several mech-
anical causes of urinary retention, such
as bladder and/or urethral calculi, (neck
oO bladder and/or urethral tumours, and
congenital abnormahties. In cases of a
functional obstruction, the cystoscopic ex-
amination can provide additional informa-
tion (patient with urethral spasm, detru-
sor-sphincter dyssynergia) or conclusive
information (chronic urethritis, represent-
ed as a rigid tube, a pronounced dorsal
ridge, and reddened mucous membrane).
Urinary retention frequently leads to blad-
der wall hypertrophia, represented in the
cystoscopic examination as bladder wall
trabeculation.

Passive urinary incondnence (without over-
filling of the bladder) can be caused by
incompetence ofthe sphincter mechanism
or by congenital abnormalities, such as ec-
topic ureter(s) (Fig. 2). The information
obtained during cystoscopic examination
about urethral function is limited, but con-
genital abnormalities, e.g. ureter ectopia,
are easily diagnosed (Fig. 2). The cysto-
scopic examination can also play an essen-
tial role in the diagnosis of renal haema-

turia, which often cannot be diagnosed by
other non-invasive methods. F^\'urther possi-
bilities offered by this examination are
the taking of biopsies, the performing of
small surgical procedures, and the catheri-
zation of the ureters for nephrological
studies.

Contra-indications for this examination
are; acute inflammation of the urinary
tract and all conditions prohibiting the se-
dation. An anatomical problem can be
presented by the stricture of urethra or ves-
tibulum.

The cystoscopic examination is a fast, non-
invasive method which can substitute for
an invasive method such as laparotomy
-cystotomy.

The bladder inspection occurs under non-
traumatic conditions, which increases the
quality in contrast to the examination of
the bladder after cystotomy, which limits
an exact examination.
Although this technique opens new ways in
urology, its use will be limited by the high
financial investment. With a rigid steel cys-
toscope its use is also limited to female
dogs, unless in the male dog a urethro-
(s)tomy is performed. Possibly the intro-
duction of a flexible scope can overcome
this limitation (2).

An insight into the anatomy of the lower
urinary tract is essential for the examin-
ation and for the interpretation of the data
obtained.

In the whole range of examination and
treatment techniques of patients with uro-
logical problems, the cystourethroscopic
examination occupies an essential and
unique place. This examination, however,
is justified only if the essential knowledge
of urological problems is available.

Febiger, Philadelphia, 1969.
2. Mayer, R.: Transurethrale Diagnostik und The-
rapie beim Rüden und bei der Hündin. Kleimier-
praxis 1981; 26: 341-6.

SUMMARY Gaslroinleslinal endoscopy has proved to he an important tool in the diagnosis of
gastrointestinal disease in the dog. An endoscope for the examination of oesophagus, stomach, and
colon is described. Examination of the duodenum is also possible with this type of endoscope in the
larger breeds of dogs. Indications, advantages, and disadvantages ofthe endoscopy are pointed out.

Although radiographic gastrointestinal
examination is an important diagnostic
tool, it does not always provide sufficient
information about the gastrointestinal
mucosa. Endoscopy leads to the possibility
of examining the mucosal surface directly.
Moreover endoscopy affords an easy
method of obtaining mucosal biopsies. His-
tological examination of these biopsies is
essential in the diagnosis of gastrointesti-
nal disease.

Many different types of endoscopes are
available. Endoscopes were developed spe-
cially for application in man. For this rea-
son the possibilities of some types endo-

scopes may be limited in the dog. Endo-
scopes for gastroscopy and/or duodeno-
scopy may be too short for gastric and
duodenal examination in large breeds (1).
Other fibreoptic probes may be too stiff
for adequate gastric examination and duo-
denal intubation in small breeds (2).
The endoscope\' which is used for gastro-
intestinal examination in the Small Animal
Clinic in Utrecht has a fibreoptic probe
that is 1865 mm long and has a distal dia-
meter of 17.5 mm. The distal end of the
probe can be angled in two perpendicular
planes ± 120° from the neutral position.
The control unit has a forceps opening and
two push buttons that control the infusion
or aspiration of air/fluid through catheters
inside the probe. The light guide tube, at-
tached to the luminescent source section.

is connected to the control unit near the
eyepiece. A photographic apparatus can be
attached to the eyepiece. Biopsies can be
taken with a biopsy forceps introduced
through the fiberscope. The endoscope is
used as a multi-purpose instrument for the
examination of the oesophagus, stomach,
and duodenum, as well as the colon.

Endoscopy is performed under anaesthe-
sia, induced by intravenous administration
ofa barbiturate^ and maintained with inha-
lation anaesthesia (nitrous oxide and halo-
thane).

Fig. 2a. Endoscopic appcarance of the pyloric re-
gion with an opened pylorus. The mucosal surface is
smooth.

Fig. 2b. Hypertrophic gastritis surrounding the py-
lorus. This mucosal abnormality resulted in a pyloric
stenosis.

Endoscopy of oesophagus, stomach, and
duodenum is performed after withholding
food for about 36 hours. The endoscope is
introduced with the dog in left lateral re-
cumbency. During the examination the
presence and character of contents, and the
appearance of the mucosa, are noted. In
dogs with a body weight of about 15 kg or
more, exatnination of the descending duo-
denal portion may be possible (2) with this
typical endoscope. Biopsies of the various
gastric and duodenal areas are taken and
the different views arc photographed.

Endoscopy of colon and rectum is per-
formed under anaesthesia, as mentioned
above, after fasting for some 48 hours.
Prior to the examination the colon and
rectum are cleansed with a water enema.
The endoscope is introduced through the
anus via a speculum. With insufflation of
air. the rectum of colonic canal are fol-
lowed proximately, if possible to thecaecal
and ileac region. Examination of the colon
and rectum is best performed while the
probe is being withdrawn. Biopsies of vari-
ous areas are taken and different views are
photographed.

Endoscopy in dogs with signs of gastroin-
testinal disease is indicated whenever clini-
cal and radiographic examinations are in-
conclusive or dubious. If radiographic
examination leads to a suspicion of in-
flammatory disease or tumour, further dif-
ferentiation is possible by endoscopy and
histologic biopsy examination. In dogs
with gastrointestinal loss of blood of un-
known origin endoscopy is indicated. More-
over extraction of oesophageal or gastric
foreign bodies is possible by means of a
grasping forceps introduced through the
endoscope.

Major advantages of gastrointestinal en-
doscopy are the direct visualization of the
gastrointestinal mucosa and the possibility
of taking directed biopsies for histologic
examination. Photographic recordings of
the mucosa allow of precise momentary
comparisons and accurate comparisons in
time. Photographic recordings also enable
communication about gastrointerologic
patients to take place with other veterin-
arians and students. Because of the possibil-
ity of extraction of foreign bodies, surgery
may be avoidable.

The equipment is so expensive that the ap-
plication of gastrointestinal endoscopy is
most likely to be restricted to specialized
clinics. Endoscopic examination includes
biopsy examination; thus cooperation with
an experienced pathologist is required.
Technically a disadvantage of gastroscopy
is that tumours located in the lesser curva-
ture of the pyloric antrum may be difficult
to visualize. Moreover it has been esta-
blished that forceps biopsies of the small
intestinal mucosa are frequently too super-
ficial.

The endoscope described above is not suit-
able for duodenal examination in dogs
with a body weight less than about 15 kg.

Endoscopy has proved to be a useful tool in
the diagnosis of gastrointestinal disease in
the dog which cannot be neglected any
more. The application, though, is limited
to specialized clinics. Especially in dogs
with signs of chronic gastrointestinal dis-
ease, in which a diagnosis cannot be made
with the diagnostic tools available, endo-
scopy should be performed.

1. Falkenstcin, D. B., Abrams, R. M., Kessler, R. E.,
Jones, B., Johnson, G., and Zimmon, D. S.: En-
doscopic retrograde cholangiopancreatography
in the dog: a model for training and research.
Gaslrointeslinal Endoscopy 1974; 21: 25-6.

2. Happé, R. P. and van der Gaag, L: Endoscopic
examination of esophagus, stomach and duode-
num in the dog. Journal of ihe American Animal
Hospiial Associaiion 1983; 19: 197-206.

Endoscopic diagnosis and removal of gastric
foreign bodies in a caiman (Caiman crocodilus
crocodilus)

SUMMARY An 8-year-old caiman (Caiman crocodilus crocodilus) was presenled. its history being
given as absence of bowel movements and anorexia after ingestion of a rubber toy.
Radiologic examination ofthe abdomen revealed no abnormalities. On gastrocopic examination many
radiolucent foreign bodies were detected and removed. Five days after the removal of the foreign bodies
from the stomach the caiman was alert and active and showed a normal appetite.

Ingestion of foreign bodies leading to ano-
rexia in crocodiles has been reported in the
literature (5, 6). In the cases described the
diagnosis of gastric foreign bodies was sus-
pected from the history or confirmed by
radiography of radiopaque foreign bodies.
Gastrotomy is the only treatment hitherto
described for the removal of gastric foreign
bodies in crocodiles (5, 6). The present
paper reports the gastroscopic diagno.sis
and removal of radiolucent foreign bodies
in a caiman (Caiman crocodilus crocodilus).

A privately owned eight-year-old caiman
with a length of 1.45 metres and a body
weight of 16.4 kg was presented to the
Small Animal Clinic State University of
Utrecht, with a history of absence of bowel
movements. The problems of three months\'
duration were associated with the ingestion
of a rubber toy. The pet caiman was re-
markably tame and could be handled by
the owner without any problem. Its diet
consisted of raw meat and fish. No vitamin
or mineral supplementation was provided.
The appetite had decreased gradually since
the incident and in the past three weeks the
caiman had been anorectic. Three years
previously the caiman had fractured the
left hindlimb but did not show any lame-
ness on admission.

On physical examination no abnormalities
could be detected. No radiopaque material
could be detected in the stomach on radio-
logic examination. Contrast radiography
also revealed no abnormalities. Because
the presence of a radiolucent foreign body
was suspected, a gastrocopic examination
was performed.

During the entire anaesthetic procedure
the caiman was kept at an environmental
temperature of between 24° and 29° C.
Anaesthesia was induced with ketamine\'
given intramuscularly.
Ketamine was given to effect, starting with
a dose of 20 mg/kg. This dose was repeated
four times at 30 minutes\' intervals. Twenty
minutes after the last dose was adminis-
tered the caiman could be intubated (Fig. 1
and Fig. 2). Anaesthesia was maintained
with a halothane/oxygen/nitrous oxide
mixture during the entire endoscopic pro-
cedure which lasted 2 hours. The halothane
concentration varied between 0.5 and 5%
during the procedure. A semiclosed system
with COj-absorption was used, with a gas
flow of 2 1/min.

The following reflexes were used to moni-
tor the anaesthesia: pupillary, corneal, and
third eyelid, toe- and tailpinch. In addition
the muscle tone of tail and jaw, respiratory
rate and depth, and heart rate were moni-
tored, the latter by means of an electrocar-
diograph with needle electrodes.
The respiratory rate before and at the be-
ginning of the anaesthesia was 3/min. Sixty
minutes after intubation apnoea occurred
and the pupils were mydriatic and unre-
sponsive to light. The only \'vital\' sign was a
low voltage ECG. The electric heart rate
was 24/min. Immediately the caiman was
artificially ventilated with 100% Oj, and
after 45 minutes mydriasis disappeared
and spontaneous breathing started with a
frequency of 2/min. Twenty minutes later
the endoscopic procedure was finished and
the animal was extubated.

A flexible endoscope^ was used for the ex-
amination. The introduction of the fiber
optic probe through the oesophagus into
the stomach was no problem. Many pieces
of rubber and a whistle, apparently parts of
a toy, two pieces of plastic, hair, and small
stones were found in the stomach. All these
foreign bodies were one by one removed
with a grasping forceps introduced through
the endoscope. No oesophageal or gastric
mucosal abnormalities were found.

Five days after the removal of the foreign
bodies from the stomach the caiman was
alert and active and showed a normal appe-
tite.

Although hypothermia is one of the oldest
and simplest methods used for reptile re-
straint and anaesthesia in biomedical experi-
iments (3), an anaesthetic method was pre-
ferred whereby the animal could be intu-
bated and whereby the anaesthetic depth

could be regulated. Therefore inhalation
anaesthesia was used.
Initially the lowest recommended dose for
reptiles of ketamine (4) was administered.
Supplementary doses were given until the
animal could be intubated. The intubation
of the animal proved to be very important,
because 5 minutes after the animal was
intubated about 400 ml of fluid was regur-
gitated.

F\'rom the literature it is known that reptiles
need a relatively high concentration of
halothane in the inspiratory gas in order to
maintain an acceptable level of anaesthesia
(1). A halothaneconcentration of5% in the
inspiratory gas does not therefore seem ex-
cessive in this specics.
It is not clear how essential the artificial
ventilation was during the period of ap-
noea. It is known that reptiles, especially
diving species, can survive breath suspen-
sion for long periods, especially at an en-
vironmental temperature of about 24°C (1,
2). The combination of apnoca and the
mydriatic pupils, however, is an indication
for an overdose of anaesthetic in mam-
mals, hence ventilation with 100% oxygen
was started.

Although stones are sometimes found in
the stomach of crocodiles (2) without ob-
vious clinical problems, it is clear that spe-
cific foreign bodies or a large number of
foreign bodies in the stomach may result in
anorexia (5, 6). This was confirmed by the
fact that after removal of the foreign bodies
the caiman described in this case history
regained its appetite. Extraction of foreign
bodies with a grasping forceps, introduced
through an endoscope, appeared to be
possible. This method should be preferred
above gastrotomy because of its less invas-
ive nature.

The Endangered Exotic Animals Act (1975
(7)) prohibits private owners to keep cai-
mans. This animal was kept legally because
the owner had obtained the caiman long
before this Act was passed.

1. Bonath. K.: Narkose. Ucberwachiing und klini-
sche Reaktionen vergleichende Betrachtungen
über Poikilotherme und Haustiere. Kleinlicr-
praxis 1979; 24; 185-98.

2. Burke, T.; Reptiles. In; M. E. Fowler (Ed.) Zoo
and Wild Animal Medicine, Saunders, London.
1978.

3. Calderwood. H. W.; Anaesthesia for Reptiles. J.
Am. Vet. Med. As.s. 1971; 159; 1618-25.

4. Frank, W.; Amphibiën-Reptielen. In; H. G. Klöss
and E. M. Lang; Zootierkrankheitcn, Parey,
Hamburg, 1976.

5. Hartman, R, A.; Gastrotomy for Removal of
Foreign Bodies in a Crocodile. Veterinary Medi-
cine. Small Animal Clinician 1976; 71; 1096-7.

6. Plenger, C. A.; Gastrotomy in a crocodile - a case
report. J. Am. Vel. Med. Assoc. 1950; 117; 297-9.

7. Wet van 8 januari 1975, houdende regelen ter
bescherming van bedreigde uitheemse diersoorten
(Wet bedreigde uitheemse diersoorten). Staats-
blad van het Koninkrijk der Nederlanden, 1975.

In dogs with lameness eaused by knee joint
pathology, it often proves to be impossible,
as in man, to obtain a correct diagnosis by
physical examination. A number of symp-
toms have been described as indicative of a
certain diagnosis, but some others can be
present in any affection.
Blood and synovial fluid analysis may be of
help in septic or immune-induced arthritis.
Radiography in several direction can de-
monstrate bony lesions, but its value in
diagnosing ligamentous, meniscal, and
cartilaginous lesions is negligible (3). In
human orthopaedics these articular struc-
tures are visualized by injection of a con-
trast medium into the knee-joint (arthro-
graphy). In dogs arthrography can be
applied, but it is nog widely used and its
diagnostic value has not been investigated
(I). Hence arthrotomy is often utilized as
a diagnostic (as well as a therapeutic)
procedure. However, exploratory arthro-
tomy, a major invasive technique, should
be avoided as long as its therapeutic out-
come is doubtful.

The general technique of arthroscopy of the
canine stifle is presented here. The possible
role of arthroscopy in arriving at a more
detailed diagnosis of stifle lesions will be
discussed, but it is beyond the object of this
paper to go into all the details of the proce-
dure, the individual observations, and the
diagnostic accuracy, since these will be
published elsewhere.

In order to create room for safe manupula-
tion of the scope, the joint cavity is dis-
tended with saline at room temperature.
The joint is punctured with a Verres needle,
which is a spring loaded blunt trocar. A
syringe filled with saline is connected to the
stop-cock and the joint is distended.

A 2.2-mm telescope is the best instrument
for atraumatic manipulation within the
joint of dogs over 15 kg body weight. A
smaller diameter is too fragile and does not
allow photography.

The telescope has 100° angle of view and a
170° direction of view. By rotation of the
scope a large conically shaped field can be
observed.

A blunt and a sharply pointed trocar with a
trocar sleeve are used for puncture of the
joint before insertion of the telescope via
the sleeve. The sleeve then protects the tele-
scope. It has two valves for irrigation pur-
poses. The scope is connected with a cold
light source by means of a fiber optic light
guide.

Accessory instruments: For photographic
documentation a single lens camera and
200-400 ASA high speed films are used.

Arthroscopy is performed in an operating
theatre under strictly aseptic conditions.
The scope, trocars, trocar sleeve, light
guide, and irrigation system are gas steril-
ized. The dog is under general anaesthesia
and in dorsal recumbancy. The leg is
clipped, desinfected, and draped as for
routine joint surgery.

The technique is similar to that pointed out
by Watanabe and Jackson in man (2, 4)
and will be described briefly.
The Verres needle is inserted into the su-
prapatellar pouch and saline is introduced
by hand for distension of the joint.
Insertion ofthe telescope: Routinely we use
the lateral infrapatellar approach. First the
sharp trocar is inserted for joint puncture
and then the blunt one for proper position-
ing. The sleeve is placed in the suprapatellar
pouch parallel to the trochlear groove. The
telescope replaces the blunt trocar; it is
connected to the illuminating system.
The sleeve with its stop-cock is attached to
a rubber tube with a syringe, and from that
moment on continuous irrigation takes
place via the sleeve through the joint to the
Verres needle.

Now the joint cavity is examined systemati-
cally: first the patellofemoral joint (troch-
lea, undersurface of patella, synovial mem-
brane), then, while bending the joint, the
condylar surfaces and medial and lateral
meniscus. Leaving the lateral femorotibial
compartment we examine the intercondy-
lar notch with anterior and posterior cru-
ciate ligaments and the tibial plateau (Fig.
2).

On conclusion the joint is drained and the
punctured side is closed with a single stitch.

Although details about the observations
are not the subject of this paper some
general remarks can be made. Arthroscopy
can be indicated:

Firstly, in cases with internal derange-
ments which arc difficult to diagnose with
conventional methods:

a. pathologic conditions of surface cartil-
age and synovial membrane, inflamma-
tory and non-inlTammatory conditions,
(osteoarthritis, osteoarthrosis, osteo-
chondrosis, chondral fractures, loose
bodies, synovial tumours);

c. incomplete cruciate ligament rupture.
Secondly, in cases of a complete cruciate
ligament rupture: is it isolated and can
extra-articular stabilization suffice as a
therapy?

Thirdly: combined lesions.
Finally, arthroscopy can be of diagnostic
help in cases of acute trauma by obtaining
an early inventory of lesions, which allows
of adequate planning of a therapeutic
regimen.

Athroscopy can be useful if it adds new
information to the physical and radiogra-
phic findings, if it allows avoidance of
surgery, planning adequate surgery, or
restriction of intervention to less invasive
surgery. It may also help to predict the
results of surgical treatment (prognosis for
the dog, the owner, and the surgeon). If no
additional information is likely to be
gathered, or if misinterpretation or compli-
cations (infection, bleeding, trauma to the
tissues) occur, arthroscopy should be con-
sidered useless or even disadvantageous.

1. Gitterle, E., Schawalder. P.: Betrag zur Kontrast-
arthrografie beim Hund. Kleinlierpraxis 1981;
26; 491.

2. .Jackson, R. W.; Arthroscopy of the knee. Grune
and Stratton, New York, 1976.

3. Owens, .1.; Roentgenology of Joint Trauma. Vei.
Clinic of North America 1978; 8; no. 3.

J. T. Lumeij\', P. Zwart^, M. T. Frankenhuis\\ J. C. Hasselaar^
and J. W. E. Statn\'

SUMMARY Emioscopic exumiiialioii i.s de.scribed us a valuable diagnostic method in birds.
In the introduction, reference is made to the literature on this subject. Apart from the classical
approaches, alternative sites to enter the thoi\'aco-abdominal cavity in birds are discussed. The basic
equipment for endoscopy in birds is described and a new biopsy forceps which makes a secundary
puncture redundant is introduced.

After a chscussion of the indications and complications, the value of the endo.scopic examination is
compared with other diagnostic methods for the diagnosis of avian tuberculosis in birds.

Endoscopic examination has been widely
used as a tool for sex determination in mo-
nomorphic avian species (1, 3, 5, 6, 7, 8).

The value of endoscopic examination of
birds suspected of having an internal dis-
ease is receiving more and more recogni-
tion (2, 4,9, 10, II, 12).

Birds are ideal candidates for endoscopic
examination because many transparent air
sacs impinge on the viscera in the body
cavity, eliminating the need for insuffla-
tion, in contrast to mammals. In this article
the basic equipment and technique for en-
doscopy in birds will be described. To illu-
strate the merits and limitations of endo-
scopy in birds an example is given of how
this technique can be used for the diagnosis
of avian tuberculosis in birds.

In most female birds, only the left ovary,
situated at the cranial pole of the left kid-
ney, is functional. For this reason the \'clas-
sical\' approach to the gonads for endo-
scopic sex determination has been through
a puncture site in the left abdominal wall
(2, 4, 5, 6).

Because the \'classical\' approach only al-
lows of a limited view of the rest of the
internal organs, alternative approaches
have been developed for diagnostic pur-
poses (9). The anatomical differences be-
tween the various avian species require a
thorough knowledge of the specific ana-
tomical relationshipsof the various organs
to the air sacs.

In the pigeon (Columba livia), for example,
ten different approaches to the thoraco-
abdominal cavity are possible (Fig. 1) (9).

The \'classical\' approaches from the left
side are numbered 2, 4, and 6, while the
contralateral approaches are numbered 1,
3, and 5. Puncture sites 7 and 8 are situated
dorsally to the pubis and caudally to the
ischium. In pigeons these are the preferred
approaches for the examination of gonads,
kidneys, and associated structures, al-
though puncture site 7 is not without risk,
because the intestinal tract can be dam-
aged. As in the pigeon, puncture site 8
might prove to be the preferential site for
sexing in a number of other species as well
(Fig. 2). Puncture site 9 is situated in mid-
line caudally to the sternum. It is the pre-
ferred puncture site for examination of the
liver.

After some minor surgery, the unpaired
clavicular air sac can be entered through
puncture site 10 and the external aspect of
the trachea, syrinx, primary bronchi, thy-
roid, parathyroid, oesophagus, and the
large blood vessels can be examined.

The basic equipment required for a suc-
cessful endoscopy in birds includes an ar-
throscope, a light source and a fibre-optic
light guide.

At the Birds Department of the Small
Animal Clinic, State University of Utrecht,
equipment from Richard Wolf is used.
However, there are a variety of manufac-
turers of comparable equipment.
The arthroscope consists of a 4-mm diame-
ter Lumina\' SL tclcscopc with 25°-vision,
and a trocar and trocar-sleeve of corre-
sponding size. A special biopsy forceps is
used which can be guided into the 5 mm
trocar-sleeve and into which a 2.2 mm
Lumina\' SL telescope with 10°-vision can
be inserted. This permits of examining an
organ and of tissue sampling at the same
time, making a secondary puncture unne-
cessary (Fig. 3). The 2.2 mm telescope to-
gether with a trocar and trocar-sleeve of
corresponding size can also be used for
endoscopy in birds for which the 4-mm
telescope is too large.

When a diagnostic endoscopy is perform-
ed, general anaesthesia is an absolute ne-
cessity.

The puncture area depends on the species
of the bird and the organs that have to be
examined. To perform a complete endo-
scopic examination several puncture sites
are necessary. The bird is held in position
by an assistant and the feathers in the
puncture area are plucked. The skin is dis-
infected with iodine. After a small skin in-
cision has been made the trocar-sleeve is
guided into the body by means of a trocar
with a short pyramidal tip. When an air sac

is entered, a popping sound can be heard.
The operator must be careful not to dam-
age internal organs by introducing the
trocar too far into the body. Good control
of the instruments is very important and
extra stability can be achieved by placing
the elbows on the operating table. After
removal of the trocar the telescope is
guided into the air sac through the trocar-
sleeve, which must be kept in place care-
fully. The organs are visualized through
the air sac wall. During endoscopy, tissue
biopsies can be obtained.
After completion of the procedure, the ar-
throscope is removed and the skin is su-
tured with absorbable sutures. During the
recovery period the bird is rolled in a towel
(in such a way that breathing is not im-
paired) to prevent flapping of the wings
and self-inflicted trauma. The movement
of the bird is restricted for several days
following the endoscopy to prevent subcu-
taneous emphysema.

The indications for avian endoscopy are
sex determination in monomorphic avian
species, to allow of rational pairing of indi-
viduals, screening of individual birds for
avian tuberculosis in bird collections in
which the disease is endemic, and of estab-
lishing a diagnosis in birds suspected of
having an internal disease.

In the latter case, one must make full use of
the more conventional diagnostic proce-
dures, such as history-taking, clinical ex-
amination, and clinical pathology. It is im-
portant that a whole body X-ray is made
before an endoscopic examination in a clini-
cally diseased bird is performed. If, after a
careful evaluation ofthe results ofthe \'pre-
laparoscopic examination\', direct visuali-
zation of one or more organs, with the
possibility of taking a biopsy, is judged to
be of value for establishing a diagnosis, and
if there is no contra indication, then the
procedure can be started.

Mortality figures available from laparo-
scopic sex determinations are quite low.
The risk involved in the performing of an
endoscopic examination of a diseased bird
is higher (2, 4).

Death can be caused by the stress of endo-
scopy and the accompanying anaesthesia,
imposed on the underlying medical prob-
lem. A proper pre-endoscopic examination
and evaluation is essential. Fatal haemor-
rhage or puncture of the intestinal tract can
be caused by an improper technique or by
insufficient anaesthesia, resulting in the
struggling of the patient. An overdose of an
anaesthetic can, on the other hand, cause
cardiac or respiratory arrest. If the bird is
intubated, the lungs can be artificially ven-
tilated. Obstructed vision can be caused by
haemorrhage, obesity, improper position-
ing and fogging of the lens. The latter can
be prevented by the use of solution of de-
tergent to rinse the telescope. Postopera-
tive subcutaneous emphysema can be treat-
ed by cage rest.

In a flock of 35 galliform birds in which
avian tuberculosis was endemic, we com-
pared the diagnostic value of tuberculina-
tion, the rapid whole-blood agglutination
test (10) and the endoscopic examination
of the living animal with a post-mortem
examination. Bone marrow and liver from
all birds were cultured for Mvcobactcria\'.

Endoscopic examination of the liver proved
to be by far the most useful method in
diagnosing avian tuberculosis in these
birds. Puncture site 9 turned out to be su-
perior for observing lesions in the liver as
compared to puncture sites 2, 4, and 6. If
the latter approaches were used, tubercu-
lous lesions on the parietal side of the right
liver lobe could easily be overlooked.
It proved important to take biopsies of
suspected lesions in order to make Ziehl-
Neelsen preparations. In one case, a single
pin-point lesion on the liver surface was
detected, and with the aid of the biopsy
forceps a biopsy was taken in which acid-
fast organisms could clearly be recognized.
Although the post-mortem examination of
this birds was negative, Mycobacterium
avium serotype 2 was cultured from this
particular organ. In four cases the lesions
were found to be non-tuberculous.
Apart from the liver, tuberculous lesions
were also seen in the spleen and in the
intestinal tract during laparoscopy. An
important endoscopic differential diagno-
sis of avian tuberculosis in pheasants was
discovered. Rounded granulomatous le-
sions of the caecum 2-3 mm in diameter
were found to be caused by Heteraki\'s iso-
lonche, while tuberculous lesions were
larger and more irregular in outline.
In four pheasants no macroscopically vis-
ible lesions were present on post-mortem
examination, while mycobacteria could be
cultured from bone marrow or liver. In
these cases a diagnosis of tuberculosis
could not be made endoscopically. In one
bird, only the clavicular air sac contained a
necrotic mass in which acid-fast organisms
were demonstrated. In this particular case
the diagnosis was not made endoscopically
because approach 10 had not been used,
and no prelaparoscopic X-ray was made
which would have called attention to this
mass.

Endoscopy in birds is a valuable diagnostic
method. It requires, however, specialized
and fairly expensive equipment and most

of all a thorough knowledge of the normal
anatomy of the species to be examined. It
has already proved itself as a tool forsexing
birds. It is a good method for the screening
of individual birds for avian tuberculosis.
For the diagnosis of internal diseases, an
extensive prelaparoscopic examination of
the birds, a careful evaluation of the find-
ings, and the use ofa telescope in combina-
tion with a biopsy forceps is of great import-
ance. An otoscope, which has been de-
scribed in the literature as a tool for sexing
birds (7), is not the right instrument for
exploring the thoraco-abdominal cavity in
birds for diagnostic purpose. Co-operation
with an avian pathologist will prove to be
of great value to the clinician.

1. Bcrthold, P. von: Ein 1 lilf.smittci zur Cicslcchts-
bcstimmung und zur Beobaclitung des Gona-
denzyklus. Der zool. (Janen 1969; .17: 271-9.

2. Böttcher. M.: Endoscopy of Birds of Prey in
Clinical Veterinary Practice, tn: Recent Advan-
ces in thcStudyof Raptor Diseases. J. E. Cooper
and A.G.Cireenwoodteds.) 1981; 101-4,Chiron
Publications. Keighly.

Bush, M. clai: Laparoscopy in Zoological Medi-
cine../. Am. Vet. Med. As.soc. 1978; 173: 1081-7.
Bush, M.: Diagnostic Avian Laparoscopy. In:
Recent Advances in the Study of Raptor Dis-
eases. J. E. Cooper and A. G. Greenwood (eds.)
1981; 97-100. Chiron publications, Keighly.
Harrison. G. J.: Endoscopic Examination of
Avian Gonadal Tissues. Vet. Med. Small Anim.
din. 1978; 73: 479-84.

I leidenreich, M.: Sex [determination in Birds by
Endoscopy. Kleinlierpraxis 1978; 23: 193-8.
Ingram. K.; Laparotomy Technique to Deter-
mine Sex of Psittacine Birds. Proceedings An-
nual Meeting American Association of Zoo
Veterinarians 1977; 40-2.

Lawson. P. T. and Kittle, E. L.: Sex Determina-
tion in Birds of Prey by Laparotomy. Raptor
Re.ieareh News 1971; 4: 132-5.
L.umeij, J. T. et al.: Endoscopy as a Diagnostic
Tool in Avian Medicine. Proceedings Voorjaars-
dagen. Neth. Small Anim. Vei. Ass. 1982; 114-24.
t.umeij, .1. T. and van Nie, G. J.: Tuberculosis in
Raptoral Birds IL Review of the Literature and
Suggestions for Clinical Diagnosis and Vaccina-
tion. Tijd.<!chr. Diergeneeskd 1982; 107: 573-9.
Satterfield. W. C.: Diagnostic Laparoscopy in
Birds. In; Current Veterinary Therapy VII. R. W.
Kirk (ed.) 1980; 659-61, Saunders, Philadelphia.
Satterfield, W. C.; Early diagnosis of Avian Tu-
berculosis by Laparoscopyand Liver Biopsy. In:
Recent Advances in the Study of Raptor Dis-
eases. .1. E. Cooper and A. G. Greenwood (eds.)
1981; 105-6, Chiron Publications, Keighly.

SUMMARY Endo.scopy of the reptile cloaca is a noninvasive method for the diagnosis of disorders of
the cloaca and the structures which empty into it. The technique may also he helpful in sex determina-
tion and for local administration of drugs.

During the course of investigations of in-
tracloacal drug administration in reptiles,
endoscopy was found to be a valuable
technique for examining the cloaca. This
study was performed in the red-eared ter-
rapin (Chrysemys scripta elegans) but the
methods described here may be applicable
to similar species. There appear to be no
previously published reports on the subject
of cloacoscopy in reptiles.

A universal cold light cystoscopc of 14
Char, equipped with a 170°-vision photo-
telescope (Lumina)\' was connected to a
light source with an electric flash generator
(Wolf, type 5005)\'. A reflex camera (Ex-
acta, model RTL 1000)^ equipped with a
RiWo lens\' was connected to the photo-
telescope. Photographic transparencies
were made on Kodak Ectachrome high
speed (ASA 200, Din 23) color film\\

The red-eared terrapins were anaesthetized
with ketamine-HCl" (100 mg/kg, i.m.)and
xylazine-HCP (4 mg/kg, i.m.) and placed
in dorsal recumbency. The cystoscope was
inserted gently into the cloaca under visual
control. Immediately after insertion of the
telescope,\'0.9% NaCl solution warmed to
body temperature (37° C), was infused into
the cloaca via the cystoscope. The infusion
was maintained throughout the procedure.
The anatomy of the turtle cloaca is shown
in Fig. 1. A full explanation of the func-
tions of the structures shown in Fig.
been reported elsewhere (1).

The endoscopic view ofthe cloaca is shown
in Fig. 2. The endoscopic examination be-
gins with an inspection ofthe paired acces-
sory bladders, the wide orifices of which
allow of easy passage of the endoscope. In
female animals, glimmering yellow egg fol-
licles arc visible through the cranial wall of
the accessory bladders. Anterior to the ori-
fices of the accessory bladders there is a
fold in the mcdioventral part ofthe cloaca,
consisting of two slender muscles which
converge medio-dorsally. The ventral bor-
der of the urethral orifice is visible in the
wedge formed by these muscles. Also situ-
ated in this wedge are the genital papillae,
containing the external orifices of the ovi-
ducts in the female and the ductus dcfc-
rentes in the male. The endoscope used in
these studies is too large to be introduced
into those orifices but might be passed into
the enlarged oviduct of an egg-laying fe-

Richard Wolf, GmbH 71,34 Knittlingen, West Cicrmany.
VEB Pentacon, 8021 f^rcsden. East Germany,
Eastman Kodak Company, Rochester, NY, U.S.A.
Vctalar®, Aesculaap B.V., Boxtel, the Netherlands.
Rompun®, Bayer Nederland B,V.. Mijdrecht, the Netherlands.

male. Followingexamination of the genital
papillae, the endoscope can be passed
through the urethra into the urinary blad-
der. The wall of the urinary bladder is less
vascularized than the walls of the accessory
bladders. After the endoscope has been re-
tracted from the bladder, it is directed
downward to examine the internal anus,
which is situated in the dorsal wall of the
cloaca between the wedge and the acces-
sory bladders. The endoscope can easily be
passed through the anus for the examina-
tion of the rectum. Faecal boluses, if pres-
ent. are easily distinguished from the mu-
cosa.

Endoscopy of the cloaca is useful in the
clinical diagnosis of several disorders which
can occur in and around the cloaca, such as
cloacitis. With the aid of the endoscope the
severity and the extent of the indammation
can be easily evaluated, and the involve-
ment of the accessory bladders in the pro-
cess can also be determined. Endoscopy
can also be used to diagnose egg-binding,
which tnay otherwi.se be difficult to con-
firm in turtles and tortoises bccausc the
rigid shell severly restricts palpation of the
abdomen.

Certain alterations of the oviducts or duc-
tus deferentes, such as inflammation or
neoplasia, can also be diagnosed by endo-
scopy if they involve the genital papillae.
Ovarian function can be evaluated to the
extent of determining the presence and
appearance of the egg follicles visible
through the walls of the accessory blad-
ders. Endoscopy can also be used to exam-
ine the urinary bladder and the rectum, in
order to detect innaminatory or neoplastic
processes.

In some reptile species, sex determination
is not possible by external examination and
cloacoseopy might be found u.seful for this
purpose. Additional indications for the use
of the endoscope include catheterization of
the bladder for the collection of urine, and
for local application of drugs to bladder or
rcctum.

The contra-indications for endoscopy are
illnesses that prohibit general anaesthesia.

Endoscopy is a non-invasive method of ex-
amining the reptile\'s cloaca and adjacent
organs which empty into it. The procedure
can yield much diagnostic information
which cannot otherwise be obtained in
turtles and tortoises because of their rigid
shells. The chief obstacle to the use of en-
doscopy is the considerable cost of the
equipment.

The authors desire to thank Dr. W. J. Biewenga for
the use of his endoscopic equipment.

I. Coppoolse, K. J.: Endoscopy of the cloaca of the
turtle. In: Proceedings Voorjaarsdagen 1982; 60-3.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgen
onderstaand de samenvattingen — uit het En-
gels vertaald — van de in deze aflevering opge-
nomen artikelen uit The Veterinary Quarterly
deel 7, an. 3, 1985:

Samenvatung Otoscopie. rhinoscopie en broncho-
scopie zijn onmisbare technieken bij het onderzoek
van keel, netis en oren, het strottenhoofd, de trachea
cn de bronchiaalboom.

De kwaliteit van het instrumentarium is zeer belang-
rijk. In dit artikel worden de endoscopische tech-
nicken. de gebruikte instrumenten cn de indicaties
voor onderzoek besproken.

Sainenvalting Laparoscopic is een veilige, eenvou-
dige en relatief weinig invasieve methode om buikor-
ganen zichtbaar te maken. t;)e methode is vooral van
diagnostische betekenis. De tc volgen werkwijze, de
indicaties en contra-indicaties worden uiteengezet.
De mogelijkheden van laparoscopic in vergelijking
met laparotomie worden besproken.

SamcnvaUing Het cystourethroscopisch onderzoek
met behulp van een koud licht cystoscoop vormt een
essentieel onderdeel van een volledig urologisch on-
derzoek en kan voor zowel diagnostische als ook chi-
rurgische ingrepen toegepast worden. Het tijdbespa-
rende en niet-invasieve karakter van de ingreep
beperkt het ongemak voor de patiënt.
De niet-nexibcle scoop echter kan alleen bij dc teef
gebruikt worden en eventueel ook bij de reu wanneer
tevens een urethro(s)tomic verricht wordt.

Samcnvuiting Endoscopic van het tnaagdarmkanaal
is een belangrijke methode van onderzoek bij honden
met verschijnselen van ziekten van het digesticappa-
raat. Ecn endoscoop voor onderzoek van slokdarin,
maag en colon is beschreven. Onderzoek van het duo-
denum met dit type endoscoop is bij grotere rassen
ook mogelijk. Indicaties, voor- cn nadelen van de
endoscopic zijn aangegeven.

Endoscopic diagnosis and removal of gastric
foreign bodies in a caiman (Caiman crocodi-
lus crocodilus)

Sumcnvaning Ecn 8 jaar oude kaaiman (Caiman
crocodilus crocodilus) zou. zo vermeldde de anam-
nese, ecn rubber stuk speelgoed hebben opgegeten.
t)e kaaiman had geen eetlust meer cn het maag-
darmkanaal lag stil.

Röntgenonderzoek bracht geen afwijkingen aan het
licht. Bij gastroscopisch onderzoek werden meerdere
corpora aliena in de maag aangetroffen.
Deze werden met behulp van bij degastroscoop beho-
rend grijpinstrumentarium verwijderd. Na vijf dagen
was de kaaiman weer actief cn toonde ccn normale
eetlust.

Samenvaiiing Arthroscopic is een veilige niet-inva-
sieve diagnostische techniek voor honden met laesies
in het kniegewricht.

Besproken worden instrumentarium, werkwijze, in-
dicaties evenals voor-en nadelen.

Lumeij, J. T., Zwart, P., !■ rankenhuis, M. T.. Hasse-
laar, .). C., Stam, ,1. W. E.: The Veterinarv Quarterlv
1985;7:239-43.

Samcnvauing Endoscopi.sch onderzoek bij vogels is
eerder beschreven als een waardevolc bijdrage tot de
diagnostiek. I.iteratuur hierover wordt vermeld. In
dit artikel worden behalve de gebruikelijke endosco-
pische benaderingen ook andere benaderingen van de
thorax-buikholte besproken. Het basisinstrumenta-
rium voor endoscopic bij vogels is beschreven en ecn
biopsic-tang, die door dezelfde wond als de scoop kan
worden ingchracht, wordt gepresenteerd. Indicatie
voor het onderzoek en complicaties worden bespro-
ken. De waarde van het endoscopisch onderzoek bij
de diagnostiek van vogcl-tuberculose wordt verge-
leken met andere diagnostische technieken.

Samenvaiiing Endoscopisch onderzoek van de cloa-
ca bij reptielen is een niet-invasieve diagnostische
techniek waarmee de cloaca cn dc structuren die
hiermee ledigen onderzocht kunnen worden, [^c
techniek is ook goed te gebruiken voor het sexen en
eveneens voor het locaal toedienen van medicamen-
ten.

Kociba, G. J. and Capulo. C. A. Aplastic ane-
mia associated with estrus in pet ferrets. J. Am.
Vet. Med. Assoc. 1981; 178: 1293-4.

Aan het Ohio State University Teaching Hospi-
tal werden van november 1977 tot april 1980 84
fretten onderzocht. Bij bestudering van de ziek-
teverslagen bleken 6 fretten in de leeftijd van 8
tot 22 maanden gedurende 2 tot 5 dagen het
volgende ziektebeeld gehad te hebben: luste-
loosheid, anorexic, bleke slijmvliezen, gezwollen
vulva, (Fretten planten zich voort van maart tot
septeinber. Geïsoleerde, niet-gedekte moertjes
blijven constant loops tot in het najaar. Ovula-
tie wordt geïnduceerd door dekking). Bij drie
fretten had de vulvazwelling 1,5,4 en 9 maanden
bestaan. Bij auscultatie was bij twee dieren links
een met anaemie in verband gebracht afwijkend
hartgeruis te horen. Drie moertjes hadden bloe-
dingen: ecchymosen onder de huid, petechiën
op de conjunctivae of bloed in de faeces. Eén
dier werd afgemaakt, vijf werden behandeld en
stierven.

De haematologische bevindingen wijzen op
aplastische anaetnie en beenmergdepressie en
zijn voor ieder dier in een tabel vermeld naast
waarden van vijf klinisch gezonde soortgeno-
ten.

Sommige klinische afwijkingen werden bij sec-
tie ook gezien naast beenmergaplasie (lichtbruin
tot bleekrose merg) en kleine haardjes in lever
en milt (extra-medullaire haematopoëse). Punt-
bloedinkjes kwamen ook (zie eerder) voor op
hersenvliezen van de hersenstam, onder het en-
docard en in het blaasslijmvlies.
Eén fret had een purulente bronchopneumonie
waaruit ecn Klebsiella gekweekt werd.
Geringe ccntrolobulaire vacuolaire leverdege-
ncratie, haetiiosidcrose in milt en lymfklieren,
hyperkeratose en zeer veel onrijpe follikels in de
(waria kwamen bij histologisch onderzoek aan
het licht.

In 1945 konden Marshall en Hammond bij 12
fretten septische metritis en bij 1 fret anaemic
opwekken door implantatie van oestrogenen.
Ook kaalheid wordt aan langdurige loopsheid
toegeschreven. Bij honden geeft langdurige stil-
boestroltoediening atrofie van de epidermis en
lichte hyperkeratose. (Bij houders van moer-
fretten in West-Europa zijn de beschreven klini-
sche afwijkingen maar al te bekend; Ref.)

Auteurs verwachten dat ovariohysterectomie
de aplastische anaemie bij fretten voorkomt.
(De veelvuldig voorkomende en vaak fataal ver-
lopende afwijkingen zijn ook te voorkomen
door a) zoötechnische maatregelen, b) dekking
en c) een jaarlijkse subcutane injectie met 0,5 ml
Delvosteron®^ in maart; Ref.)

Oxenham, M, and Evans, J, M, Oestrus control
in the ferret, The Veterinary Record, 1985; 116
(11): .300.

Als loopse fretten niet gedekt worden, blijven ze
niet alleen zeer lang loops, maar ze kunnen ook
een aplastische anaemie krijgen.
Preventie van de loopsheid is te overwegen als er
niet met de moertjes gefokt wordt, daar deze
pancytopaenie fataal kan verlopen. (Fataal ver-
loop ten gevolge van beenmergdepressie door
langdurig hdge oestrogeenspiegels kan vermoe-
delijk voorkomen worden door adequate zoö-
technische maatregelen; Ref)
Eén der auteurs injecteerde 9 fretten in maart
(anoestrus) en 1 fret in mei (oestrus) subcutaan
in de nek met 0,5 ml Delvosteron®^ (proligesto-
ne). Loopsheid en neveneffecten werden tot no-
vember niet waargenomen. Over het in de oestrus
behandelde dier wordt niet gerept. (Referent
zag bij zijn eigen fret, dat de al drie maanden
bestaande extreme vulvazwelling 7 dagen na de
beschreven behandeling drastisch afnam en na
10 dagen volledig verdwenen was. Ryland en
Gorham bereikten dit effect met 1000 USP-een-
heden choriongonadotrophine, maar raden een
herhaalde injectie aan als de zwelling na een
week nog niet duidelijk minder is.)

Amos, H. E., Kiser, T., and Loewenstein, M.
Influence of milking frequency on productive
and reproductive efficiencies of dairy cows. J.
Dairy Sei. 1985;68:732-9.

Vijftig Holstein-Friesian koeien werden in twee
groepen ingedeeld. De ene groep werd 2 keer
daags gemolken, de andere groep werd 3 keer
per dag gemolken. Beide groepen waren wat

afstamming betreft en wat de melkgift tijdens de
voorgaande lactatie betreft, volledig vergelijk-
baar.

De 3 keer per dag gemolken dieren bereikten
een hogere piekproduktie en hun lactatiecurve
was vlakker dan die van de 2 keer per dag ge-
molken dieren.

De melkproduktie van de 3 keer per dag ge-
molken vaarzen lag 25% hoger dan die van de 2
keer daags gemolken vaarzen. Bij de koeien was
het verschil 18%.

Gemiddeld gaven de 3 keer per dag gemolken
dieren 1299 liter melk meer. Voor deze grote
hoeveelheid extra melk was slechts 92 kg droge
stof uit het voer nodig. Wat het lichaamsge-
wicht betreft, ontstonden er tijdens de lactatie
geen verschillen tussen beide groepen.
Schrijvers concluderen dan ook dat het voer bij
de 3 keer daags gemolken dieren efficiënter
wordt benut dan bij de 2 keer per dag gemolken
dieren. Waarom dit zo is, is niet bekend.
Ook de samenstelling van de melk werd niet
beïnvloed door de frequentie van melken.
De reproduktie verliep in beide groepen als
volgt: het interval partus - Ie oestrus bedroeg bij
de 3 keer daags gemolken dieren 51 dagen en bij
de 2 keer daags gemolken dieren 45 dagen. Het
interval partus - conceptie bedroeg respectieve-
lijk 100 en 82 dagen.

Het blijkt dus dat 3 keer per dag melken voor-
delen heeft boven 2 keer per dag melken, mits de
veehouder cr het extra werk en het verstrekken
van een uitstekend rantsoen voor over heeft. De
conditie van de koeien lijdt er niet onder. De
fertiliteit blijft binnen normale grenzen.

Douglas, R. G. A. A simple method for correc-
ting rectal prolapse in pigs. Vet. Ree. 1985;
I 17: 129.

Ter behandeling van rectum prolaps wordt een
eenvoudige methode beschreven waarbij de pa-
tiënt in de koppel kan blijven.
Gebruik wordt gemaakt van een stuk flexibel
PVC-electriciteitsbuis met ecn diameter van I
tot 3 cm (respectievelijk voor big of zeug) en een
stevige rubber band.

Dc buis met een lengte van 18 tot 20 cm wordt
ingebracht in het lumen van de prolaps. De buis
wordt tot halverwege doorgeschoven. Zeer goed
voldoet een geribbelde buis van het stofzuiger-
slang-type. Daarna worden één of twee rubber
banden om de prolaps gebonden, zo dicht mo-
gelijk bij de perineale huid. De banden worden
zo strak gebonden dat dc bloedtoevoer wordt
afgekneld.

Mogelijk passeert nog wat faeces door de buis,
maar dat is niet essentieel, want na enkele dagen
worden buis met prolaps afgestoten en is weer
vrije passage van faeces mogelijk.

In de zeventiger jaren werd de Salmonella/
microsomenmutageniteitstest (= Amestest) ge-
presenteerd als een methode waarmee snel en
goedkoop kankerverwekkende stoffen zouden
kunnen worden opgespoord. Het uitgangspunt
was dat carcinogene stoffen in staat zijn om bij
bacteriën DNA-veranderingen te veroorzaken.
De bruikbaarheid van dc test wordt bepaald
door het percentage juiste voorspellingen dat
met deze test gehaald kan worden (dat wil
zeggen het percentage carcinogene stoffen dal
mulageen is). In de literatuur lopen de schal-
lingen hierover uiteen van 60% lot 75%. Dit
betekent voor wateronderzoek dal dc Amestest
een signaalfunctie heeft en dat bij een positieve
test verder onderzoek noodzakelijk is. Dit na-
dere onderzoek zou kunnen bestaan uit muta-
geniteilsproeven mei hogere organismen en/of
carcinogenileitsonderzoek.
Tevens beveelt schrijver verder onderzoek van
de Amestest aan alvorens deze routinematig toe
te passen. (M. A. van der Gaag is secretaris van
de KIWA/RI VM-commissie Toxicologie; Ref.)

Een zogeheten overzichtsartikel heeft, dacht ik,
niet zozeer ten doel, de kennis van de in de
betreffende tak van wetenschap werkzame spe-
cialisten te verrijken, dan wel om de door deze
specialisten vergaarde kennis voor een breder
publiek toegankelijk te maken.
Dit nu legt de schrijvers van dergelijke artikelen
zekere verplichtingen, c.q. beperkingen op. Zo
zullen bijvoorbeeld, afhankelijk van het veron-
derstelde kennisniveau van het beoogde lezers-
volk — de doelgroep, zogezegd — minder
gangbare terminologicCn moeten worden ver-
meden, of op zijn minst uitgelegd. En voorts zal
men zich dienen te hoeden voor al te koene
gedachtensprongen.

Het artikel \'Ontwikkelingen in het mycotoxine-
onderzoek\' van de hand van de heren H. P. van
Egmond cn J. F. C. Stavenuiter (Tijdschr. Dier-
geneeskd. 1985; 110: 1002-7) voldoet in het
algemeen aan de bovenstaande criteria en is
mitsdien leesbaar en duidelijk — behoudens de
passage welke in de linker kolotn van pag. 1005
begint met de regel \'De oorsprong van de
moeilijkheden was\', en die eindigt op pag. 1006,
linker kolom, met de regel \'toxiciteitsproef met
ratten worden ingezet\'.

In deze passage wordt namelijk het werkwoord
opschaien geïntroduceerd, hetwelk voor een
goed begrip ervan een sleutelwoord blijkt te
zijn.

Dit onschuldig ogende woord nu, dat zich le-
xicografisch laat inschalen tussen dc lemmata
oprukken en opscharrelen, blijkt in het, althans
in mijn (tatrielijk recente en ook vrij uitvoerige)
Woordenboek der Nederlandse Taal niet voor
te komen.

Probeert men langs de weg der analogie een
verklaring te vinden, dan kom je via bijv.
ophopen, opstapelen, optassen, tot zoiets als:
op schalen of in kommen leggen; en uitgaande
van ccn woord als opzadelen zou je kunnen
denken aan het voorzien van voorwerpen of
levende wezens van een maatverdeling, c.q. —
verhouding, een schaal of kom, dan wel een
kalkomhulsel (schelp of dop),
\'foch kan geen van deze verklaringen geheel en
al bevredigen en ook woorden als, laten we
zeggen, opschommelen, optrommelen, opjut-
ten, optutten, laat staan opvrijen, brengen je in
dit opzicht geen stap verder. Zelfs de weten-
schap, dat opschaien het tegengestelde moet
zijn van zeer intensief speurwerk (immers, ter-
wijl het eerste het rendement van een bepaalde
reactie naar 0% deed dalen, schroefde het laat-
ste dit rendement juist hoog op) biedt helaas
geen uitkomst.

Het één en ander is temeer betreurenswaardig,
daar het hier, zoals gezegd, om een sleutelwoord
gaat, dat met name de geheimnissen moet ont-
sluieren van een anders nogal in de lucht han-
gend \'rekenvoorbeeld\', waaruitje weliswaar de
(niet zo bijzonder schokkende) conclusie kunt
trekken, dat blijkbaar óók in de biochemie een
hoeveelheid van 53 gram gelijk is aan 1325 maal
40 milligrammen, maar niet, dat op grond van
een dergelijke constatering een neologisme moet
worden bedacht — terwijl voorts maar zeer ten
dele duidelijk wordt gemaakt, waarom een op
het oog vrij simpele rekensom zulke droevige
gevolgen heeft.

Misschien, geachte redaktie, kunnen de boven-
staande opmerkingen voor de schrijvers van het
artikel aanleiding zijn, de inhoud van de onder-
havige passage bij gelegenheid nog eens nader te
verklaren, dan wel, met weglating van een aan-
tal technische details (die, naar het mij voor-
komt, nauwelijks tot een beter begrip van het
geheel bijdragen) in mensentaal samen te vat-
ten. Waarbij ze dan wellicht in één moeite door
nog even kunnen uitleggen, wat onder een
chronische proef moet worden verstaan.
Maar bovenal hoop ik, dat deze ontboezeming
voor u een aansporing mag zijn otn bij het kri-
tisch beoordelen van bijdragen als deze, ze, in-
dien enigszins mogelijk,óók te bekijken doorde
ogen van de niet ingewijde, maar daarom toch
wel belangstellende lezers. Teneinde dezen hun
belangstelling voor de wetenschappelijke in-
houd van het Tijdschrift niet te laten verliezen.

De heer Strikwerda heeft volkomen gelijk. Het
woord \'opschaien\' is een afgrijselijk anglicisme,
maar desalniettemin, zoals zo vaak, volkomen
ingeburgerd in het vakjargon van de organisch-
chemicus. Het is een letterlijke vertaling van het
Engelse \'to scale up\', en betekent in dit verband,
dat een chemische reactie op grotere schaal

wordt uitgevoerd. De hoeveelheden reaetanten
en oplosmiddel en de inhoud van de reactiekolf
worden met een bepaalde factor vermenigvul-
digd. De heer Strikwerda zal nu ook onze
droefheid begrijpen. Het is niet zo dramatisch
dat 53.000 gedeeld door 40 gelijk is aan 1325,
maar wel dat een \'opschaling\' met deze factor
onder laboratoriumomstandigheden onmoge-
lijk is.

Een chronische proefis een experiment, waarbij
een chemische verbinding (geneesmiddel, voed-
seladditief, pesticiden, voedselcontaminant etc.)
aan proefdieren gedurende hun gehele leven da-
gelijks wordt toegediend. Dergelijke proeven
worden voornamelijk uitgevoerd om de kan-
kerverwekkende eigenschappen van de te testen
verbindingen op het spoor te komen.

qówk wordt toegediend. I^eze gebastaardeerde
term betekent dan éénmaal per zes weken. Dat
impliceert een sterk gespreide iteratieve be-
handeling of een halfwaardetijd van 8 a 9 dagen.
Een andere serie afkortingen, die u kunt tegen-
komen, is: oh (omnihorio = elk uur), obh (om-
nibihorio = om de 2 uren) otrh (omnitrihorio),
o4h (omnibus quattuor horis) etc.
Ik ben het met de inzender eens, dat de verwar-
ring groot is. Dit vraagt om oplettendheid van
een ieder, die met recepten te maken heeft, om
een recept of etiket zo te schrijven, dat het
slechts voor één uitleg vatbaar is.
Zo is \'eenmaal per 2 dagen\' heel duidelijk, maar
\'om de dag\' zou kunnen zijn: a) elke dag (om de
24 uur); b) éénmaal per 2 dagen en c) zou het
kunnen slaan op een kuur die een gehele dag
duurt, gevolgd door een dag \'rust\'.

In antwoord op het ingezonden stuk van de heer
Coops (Tijdschr. Diergeneeskd. 1986; 111:91)
verzoek ik u het volgende te plaatsen:

Naast de hoofdtelwoorden (unus, duo, tres) en
de rangtelwoorden (primus, secundus, tertius)
kent het latijn nog twee soorten telwoorden,
namelijk \'singuli, bini, terni\' etc., met de bete-
kenis van \'elk één, elk twee\' etc. en \'semel, bis,
ter, quater, quinquies\' etc. met de betekenis van
éénmaal, tweemaal, drietnaal etc.
Bij de afkoring sid PO komen we dan tot de
term \'semel in die per os\', éénmaal per dag in de
bek. De betekenis van bid en tid is dan \'bis in
die\' en \'ter in die\', respectievelijk tweemaal
daags en driemaal daags. Dubbelzinnig is qid,
want quater is viermaal en quinquies is vijfmaal,
maar volgens afspraak is dit viermaal daags
(The Merck\'s Vcterinary Mannual).
Vaak vindt men ook bijvoorbeeld bdd (bis de
die) in plaats van bid.

Volgens de Merck Index betekent qh \'quaque
hora\', dat is elk uur (zesde naatnval). Dit komt
van quisque/quaque/quidque, respectievelijk
manlijk, vrouwelijk en onzijdig voor \'ieder, elk\'.
Dan isq8h \'quibusqueocto horis\', dus elke acht
uur; q3d \'quibusque tres diebus\', elke drie
dagen. Ik ben benieuwd welk geneesmiddel

The Annual Congress of the British Veterinary Asso-
ciation will be held at the University of Sussex, Eng-
land, from September 10-14, 1986.
For further information please contact the Congress
Secretary, BVA. 7 Mansfield Street, London WIM
OAT, England.

The 17th Congress ofthe German Veterinary Medical
Society will be held from 1-4 April 1987 in Bad Nau-
heim/Fed. Rep. of Germany.

Submissions for short communications (max. 10 mi-
nutes) to Leading Theme no. 2 and Poster Presenta-
tions of both Leading Themes are invited to the Pre-
sident of the German Veterinary Medical Society.
ProL Dr. Dr. h.c. mult. Anton Mayr. Institut für
Mikrobiologie und Seuchenmedizin, VeterinärstraBc
13, D-8000 München 22. The deadline is .30 Scp-
tcinber 1986.

Iedereen die fretten lioudt leent uit eigen erva-
ring of uit andermans verlialen de verschrik-
kingen, die het gevolg (zouden) zijn van het
niet-laten-dekken van een loops moertje, \'Leg
een reusachtige, gladde kiezelsteen in het hok
waarop ze hun verhitte geslachtsdelen kunnen
koelen,\' zegt de een. \'Nee, laat ze dekken, an-
ders verbranden ze van binnen,\' zegt de ander.^

Worden ze vroeg gedekt, dan kunnen ze na het
spenen van de jongen weer loops worden en,
uiteraard na dekking, een tweede nestje krijgen.
Worden ze laat gedekt en de jongen bovendien
laat gespeend, dan treedt de volgende loopsheid
in de herfst minder heftig op en eindigt deze
meestal vanzelL

Worden ze vroeg gedekt en de jongen vroeg
gespeend, dan treedt de tweede loopsheid op in
een tijd van het jaar, dat bij niet-dekken de-
zelfde moeilijkheden voorkomen als bij niet-
dekken in het vroege voorjaar.

Wat zijn de moeilijkheden dan?
Loopsheidverschijnselen worden veroorzaakt
door oestrogene (= loopsheid-opwekkende) stof-
fen uit de eierstokken. Deze hormonen worden
geproduceerd tot het moment, dat de eicellen
uit de follikels (Graafse blaa.sjes) in de eier-
stokken vrijkomen.

Deze \'eisprong\' vindt bij andere diersoorten
plaats op een vast tijdstip na het begin van de
bronst. Bij fretten echter komen de eicellen,
evenals bij bijv. het konijn, pas vrij na een even-
tuele dekking. Dat wil zeggen; geen dekking ^
geen eisprong — blijvende loopsheid — langdurige
hoge oestrogeengehaltes. Dit laatste nu leidt tot
beenmergdepressie. Het beenmerg maakt dan
onvoldoende nieuwe bloedcellen en cr ontstaat
ccn ernstige bloedarmoede. De fret wordt luste-
loos, mager en soms wat kaal. De eetlust wordt
minder; de moertjes worden vatbaarder voor
infecties. Zo kunnen fretten normaal moeite-
loos wondinfecties overwinnen (bijtwonden),
maar met deze bloedarmoede niet. De enorm
gezwollen schaamlippen bijv. kunnen makke-
lijk verwond en daardoor geïnfecteerd raken.

Longontstekingen, onder andere door de zoge-
naamde hondeziekte, bacteriën en door griepvi-
russen van de mens, kunnen bij langdurig
loopse fretten met bloedarmoede fataal zijn.
Ook treedt nogal eens dunne bloederige ontlas-
ting op, die uit de baarmoeder lijkt te komen en
dan ten onrechte leidt tot diagnose \'baarmoeder-
ontsteking\'.

Gaan alle niet-gedekte loopse fretten dood?
Uit sommige borreltafelverhalen zou men die
indruk kunnen krijgen, maar dit is zeker niet
juist.

Fretten worden op enige schaal als laborato-
riumdier gehouden. Als proefdier dragen deze
fretten bij tot onze kennis van de voortplanting,
de immunologie, de pathologie, de farmacolo-
gie van virusziekten en van door virussen ver-
oorzaakte tumoren en van bacteriële infectie-
ziekten.

De meeste laboratoria, die toch jarenlang be-
hoorlijke aantallen fretten verzorgen, kennen
het probleem van de bloedarmoede bij niet-ge-
dekte moertjes nauwelijks. Ook particulieren
houden vaak jarenlang gezonde moertjes zonder
ermee te fokken, meestal voor de jacht, maar
ook wel als huisdier. Anderen daarentegen lukt
het zelden een loopse fret tot het volgende jacht-
seizoen gezond te houden zonder haar te laten
dekken.

De meeste fretten worden na het jachtseizoen
minder goed verzorgd. Ze worden maar zelden
meer in de hand genomen, zodat afwijkingen
niet zo gauw opgemerkt worden als bij regelma-
tig gebruik. Grote hoeveelheden aas worden
geregeld in de ren gelegd. Soms niet zo erg gere-
geld. Len enkele keer zelfs ook niet zo erg vaak.
Ontlasting wordt niet zo regelmatig opgeruimd.
De fret heeft de gewoonte aas mee te nemen in
het nachthok, waar overtollig voedsel door dc
wartntc al gauw niet zo fris meer is; of regel-
recht ligt te rotten. Pas tegen het volgend jacht-
seizoen wordt Pietje of Keesje weer eens nader
bekeken. Larven van vliegen hebben zich intus-
sen verpopt en vullen de bodem van het nacht-
hok. Ontlasting verstopt al maanden de mazen
van het gaas, waardoor er zulke bergen ont-
staan dat ze mi toch maar eens opgeruimd moe-
ten worden. Kortom: een weinig hygiënische
toestand, vooral bij warm weer; een verhoogde
infectiedruk; onregelmatige of minder frisse
voeding, enz., enz. Allemaal dingen die een ge-
dekte fret en een gezonde ram wel overleven.

maar waar een permanent loops moertje met
toenemende bloedarmoede niet tegen kan.

Door tijdens de loopsheid regelmatig ren- en
nachthok grondig schoon te maken. Door nict
te veel, maar wel genoeg geschikt voedsel te
verschaffen en \'s zomers dagelijks vers drinkwa-
ter.

Wil men wel een nestje fokken dan zou half mei
gedekt kunnen worden. De loopsheid heeft dan
nog niet zo lang geduurd dat dit tot ernstige
bloedarmoede heeft kunnen leiden. Worden de
jongen niet te vroeg gespeeld, dan wordt de
moer weer loops als de dagen al korter worden.
Deze tweede loopsheid eindigt in de herfst van-
zelf voordat er beenmergdepressie kan ont-
staan.

Wil men geen nestje fokken en heeft men geen
vertrouwen in goede verzorging, hygiene en
voeding, dan kan uw dierenarts in maart een
onderhuidse injectie geven met 0,5 ml Delvoste-
ron®\', een middel dat voor hetzelfde doel bij
honden gebruikt wordt. De fret wordt dan het
hele seizoen niet loops.

Een (te) lang durende loopsheid kan met dit
middel ook verkort worden. Een week na de
injectie neemt dc vulvazwelling duidelijk af en
weer vier dagen later is deze volledig verdwenen.
Over vruchtbaarheid in het jaar na de behande-
ling is nog niet veel bekend.
Mocht u of uw fret komend seizoen profijt
hebben van het bovenstaande, dan is dit mede te
danken aan mijn collega-havikier-frettenhou-
ders H. Stijland en H. Dijkstra en tnijn collega-
dierenarts E. P. Oldenkamp (Gist-Brocades),
die hun zeer gewaardeerde interesse toonden en
ideeën en literatuur aandroegen.

Dc British Zoological Society (BVZS) viert haar 25e
verjaardag met het houden van een driedaags congres,
van 18-20 april 1986 in Londen, Engeland.

Er worden lezingen gehouden met betrekking tot de
gezondheid en het welzijn van exotische (nict-gedo-
mcsticcerde) dieren.
Aangekondigde onderwerpen zijn;
Conservation - Captive breeding - Welfare - Avian
medicine - Anaesthesia - Reptiles - Fish and Am-
phibia - Open session - Conclusion.
Inlichtingen en opgave bij; .Mr. Mike Chapman
M.R.C.V.S., BVZS 1986 Conference, P.C:i. Box .371,
London, SW2 I HD, England.

Desgewenst kunnen ook inlichtingen worden ver-
strekt door; jhr. drs. A. W. van Foreest, Van Lenncp-
weg 7, 6862 BK Ctosterbeek.

Symposium: \'Toepassing van
meikeiwitten in levensmiddelen\'
Nijkerk, 22 april 1986

Informatie met betrekking tot sprekers en onder-
werpen is te verkrijgen bij het secretariaat van hct
Genootschap, Produktschap voor Zuivel, postbus
5806, 2280 HV Rijswijk (Z.H.). Tel. 070 - 40 99 11.

Tijdens de EAAP (European Association foor Animal
Production) studiedagen, die van 1-4 september 1986
te Budapest (Hongarije) gehouden zullen worden,
wordt onder meer aandacht geschonken aan de vol-
gende onderwerpen; Animai Genetics - Anima! Nutri-
tion - Anima! Management and Heaith - cattle Product-
ion - Sheep and Goat Production - Pig Production -
Horse Production.

Inlichtingen cn (uitvoeriger) overzichten van de pro-
gramma\'s zijn verkrijgbaar bij dc Nederlandse Zoö-
technische Vereniging (secretariaat; dr. ir. A. .1. van
der Zijpp, Oude Bcnnekomseweg 13, 6706 ER Wage-
ningen, tel, 08370-83184 (werk) of 16008 (privé)).
Het is ook mogelijk financiële ondersteuning voor
internationale uitwisseling op het werkterrein van de
Nederlandse Zoötechnische Vereniging aan te vragen
bij ir. .1. .1. Bakker, secretaris van het Organisatieco-
mité EAAP 1984, Churchillwcg 93, Wageningen,

Nadat reeds op 16 juli 1985 een EEG-richtlijn
was aangenomen met controlemaatregelen, is
op 31 december 1985 door de Ministers van
Landbouw in de EEG een richtlijn aangenomen
die toediening van stoffen met hormonale wer-
king aan landbouwhuisdieren verbiedt. Twee
lidstaten hebben tegen gestemd, Denemarken
om principiële redenen en Groot-Brittannië om
principiële en inhoudelijke redenen.
Per 1 januari 1988 wordt in de EEG het reeds
bestaande verbod tot gebruik in de veehouderij
van stilbenen en thyreostatica uitgebreid tot alle
stoffen met oestrogene, androgene ofgestagene
werking. In Groot-Brittannië gaat het verbod
pas op 1 januari 1989 in.

Toegestaan blijft alleen een therapeutische be-
handeling per injectie van landbouwhuisdieren
die duidelijk zijn geïdentificeerd, door een die-
renarts, met produkten vermeld op een lijst met
toegelaten produkten. Deze moeten als actieve
stof hebben: oestradiol 17/J, testosteron of pro-
gesteron.

Deze therapeutische behandeling is verboden
voor dieren die bestemd zijn voor de mesterij.
Tevens blijft toegestaan zoötechnische behan-
deling van fokdieren, zoals oestrussynchronisa-
tic onder verantwoordelijkheid van een dieren-
arts.

Ook de intra-communautaire handel in fokdie-
ren en vlees van fokdieren die tijdens hun leven
ooit (therapeutisch) behandeld zijn met hor-
monen is verboden. Vóór 1988 dienen hiertoe
alsnog de voorwaarden vastgesteld te worden
waarop ten aanzien van dit verbod een uitzon-
dering kan worden gemaakt.
Invoer uit derde landen van dieren die met hor-
monen behandeld zijn, alsmede van vlees van
dergelijke dieren is per 1 januari 1988 verboden.
Voorde invoer uit derde landen zal een controle-
programma vastgesteld worden dat rekening
houdt met de garanties die verkregen worden op
grond van de controleprogramma\'s van die
landen zelf.

Een lijst van produkten zal worden opgesteld
die de drie bovengenoemde natuurlijke hor-
monen als actieve stof hebben. Ook zullen de
voorwaarden voor het gebruik nader geregeld
worden, onder meer de identificatie van de te
behandelen dieren.

Na iets meer dan een halfjaar rust op het var-
kenspest-front, werd op 21 januari 1986 voor
het eerst sinds 26juni 1985 weereen geval van de
ziekte in Nederland vastgesteld. Het betrof een
mestbedrijf met 18 mestvarkens te Noorddijk,
gemeente Groningen, provincie Groningen,
waar swill vervoederd werd.
Een gebied dus dat niet als een specifiek \'var-
kens-gebied\' te boek staat en waar zich de laat-
ste jaren ook nog geen uitbraken hadden voor-
gedaan.

De tot op heden onderzochte contactadressen
hebben geen nieuwe positieve bevindingen op-
geleverd. Verder onderzoek is nog gaande.

Dierziektenbulletin nr. I van de Veterinaire Dienst
over hct tijdvak van 1 t/m 15 januari 1986 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

In Nederland hebben zich hct afgelopen jaar de vol-
gende aantallen gevallen van besmettelijke dierziek-
ten voorgedaan, waarvan aangifte ingevolge de Vee-
wet en de Vogelziektenwet verplicht is.

In het laatste nummervan het Tijdschrifi voor Dierge-
neeskunde werd het aantal uitbraken van varkenspest
inde Bondsrepubliek perultimo 1985 weergegeven als
350. Inmiddels heeft nog een namelding plaatsge-
vonden. Deze betrof een geval d.d. 24 december 1985
te Diepholz, deelstaat Neder-Saksen.

De eerste uitbraak van dit jaar had op 14 januari
plaats in Keulen, deelstaat Noord-Rijnland-West-
falcn.

De Veterinaire Dienst te Wenen meldde op 23 januari
een uitbraak van varkenspest die de dag tevoren was
vastgesteld in de Gemeente Puchenau, Boven Oosten-
rijk, op een bedrijf met 90 varkens. Verondersteld
wordt dat vervoedering met onvoldoende gesterili-
seerde swill de besmetting heeft veroorzaakt.
Alle varkens op het betrokken bedrijf zijn afgemaakt
en gedestrueerd.

Ook ten aanzien van mond- en klauwzeer in Italië
werd nog één geval nagemeld, waarmee het totaal
over 1985 is gekomen op 131.

Het ging om een geval (type C) in de gemeente Cam-
pogalliano, provincie Modena, op 27 december 1985.
Sedert de aanvang van het nieuwe jaar werden van 10
t/m 20 januari reeds 14 uitbraken van MKZ gemeld in
Italië, alle van het type C. Zonder uitzondering betrof
het hier noordelijke provincies, en wel Modena, Reg-
gio Emilia en Bologna. •

18 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering, on-
derwerp: \'Partus problematiek bij het schaap\'.
Sociëteit \'Standvastigheid\', Delft; aanvang 20.30
uur.

18 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

20 Ned. Ver. van Dicrenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Instituut voor Epilepsiebc-
strijding \'Dc Cruquiushoeve\' te Vijlliuiz.en.

20—21 Tagung über \'Physiologic und Pathologie
der Fortpflanzung\' (A), Gießen.

21 14. Seminar Umwelthygiene \'Hygiene des Tränk-
und Brauchwassers in der Tierhaltung\'(A), Han-
nover.

22—2 maart 5. Fortbildungskurs \'Kleintierkrank-
heiten" (A). Elims (Schweiz).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering kleine huisdieren; aanvang
20.00 uur.

25—26 CLO-studiedagen, Jaarbeurscongrescen-
trum, Utrecht (ink: redaktiesecretariaat).

1 Fortbildungsveranstaltung der t irma Biologi-
sche Heilmittel Heel: \' Biotherapeutischc Mög-
lichkeiten in der Praxis\' (A). Bocholt.

2—5 Genetic research with non-human primates -
serving the needs of mankind. Symposium in
Texas, USA.

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering varkens; aanvang 20.00
uur.

5—7 Tagung der DVG-Fachgruppc \'Geflügel\'
1986 über \'Krankheiten der Vögel\', München
(pag. 1042).

6 Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, voordracht door dr.
J. Frens: \'Dc geneeskunde van het kleine huisdier
en de diergeneesmiddelenwet\', hotel-rest. \'Hoog-
Brabant\'. Utrecht; aanvang 20.00 uur.

6 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

6 Groepen Kl & Zootechniek en Geneeskunde van
het Rund KNMvD. Jaarvergaderingen en ge-
meenschappelijke wetenschappelijke vergade-
ring.

11 Ned. Vereniging van Dierenartsvrouwen. Jaar-
vergadering, Utrecht; aanvang 10.30 uur.

II Groep Geneeskunde van het Varken KNMvD,
F\'ac.d.D.. 10.00 uur: algemene vergadering; 14.00
uur: wetenschappelijke vergadering.

13—14 \'Verslag van onderzoek, in Engelsen Neder-
lands\' PAO-LH Wageningen (inl.; 08370-84094).

14— 15 Röntgenfachtagung der Internationalen Ge-
sellschaft für Veterinär-Radiologie (IVRA), Bad
Pyrmont.

15 Studieweekend over dermatologie (spreker: proL
D. W. Scott (USA)), Crest Hotel (naast ring rond
Antwerpen); 09.30 uur Antwerpen (ink: Bijscho-
ling dierenartsen Antwerpen, tel. 03/2357385).

17—18 Wiss. Kongreß der Deutschen Gesellschaft
für Ernährung — DGE, Kiel.

18—19 \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LFl
Wageningen (ink: 08370-84094).

20 Deinonstratie- en posterdag Sectic levensmid-
delenmicrobiologie in de Ned. Ver. van Micro-
biologie. Bolsward(inl. 05750-26644).

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering vlceskalveren; aanvang
20.00 uur.

2—3 \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-l.H
Wageningen (inl.: 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive medicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Bo.x-
tel. Werkvergadering paarden; aanvang 20.00
uur.

11—3rd Congress European Society of Veterin-
ary Dermatology, Amsterdam (pag. 909).

12 Fortbildungsveranstaltung der Firma Biologi-
sche Heilmittel Heel; \'Biotherapeutische Mög-
lichkeiten in der Praxis\', Linz.

17—20 .Animex 86. International exhibition and
congress for veterinary medicine and animal
carc, in Essen, West Germany.

18—20 Exotic animals in the eighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London (pag. 216).

21—24 \'VlV-Asia\' Internat. F\'achiTiessc für inten-
sive Tierhaltung, Tokio.

22 Symposium: \'Toepassing van melkeiwitten in
levensmiddelen\', Nijkerk (pag. 216).

22—24 \'Technisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

23 Farmacic-symposium: \' The magie drug: het ge-
neesmiddel van morgen\'. RUU. Utrecht.

23—25 \'Production and Productivity in Livestock
Farming\', 2nd Internat. Conference of D.S.A.,
Brussels.

24—25 13c Epidemiologische Bijeenkomst van dc
WEON gewijd aan \'Selenium en chronische ziek-
ten\', Slot Zeist te Zeist (inl.; drs. F. A. H. van
Noord, tel. O.W-31.1884).

29 \'Tcchnisch-wetcnschappelijke computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (ml.: 08370-84094).

1—2 "Technisch-wctenschappelijke computertoc-
pa.ssingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongresccntrum (pag. 1069).

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

19—20 35. Tagungder Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie,zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG. Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvt:). Ledenvergadering.
Flotcl \'Bergzicht\'. Hcllcndooi:n; 20.00 uur.

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van dc landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22 7c Nederlands Kampioenschap Kleiduivenschie-
ten voor Dierenartsen (Boehringer Ingelheim
B.V.).

22—23 Jahresmitgliederversammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AWT), Stuttgart.

26—30 2nd World Congrcss Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

27—28 4e Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergerie \'De Roskam\', Rheden (inl.:
030-452326).^

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermcdizin
Jahresversammlung, Luzcrn.

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690 en 228).

8—1 1 Intern. Tagung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\', Halmstad (Schweden).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-Ll 1 Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Klcinticrkrankheiten\', Trier.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.; 08370-
84094).

C. C. van dc Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. J. Nijhof, lid; A, J, Plaisier, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck. lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Nota \'Preventieve varkensziekten\' van de
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren

Het Hoofdbestuur is van mening dat in bo-
vengenoemde nota de plaats van de praktizc-
rcnd dierenarts onvoldoende aandacht krijgt.
In het kader van de bedrijfsbegeleiding doch
ook ten behoeve van peilstations (automatise-
ring, epidemiologie) zou de prakticus een be-
langrijke rol kunnen vervullen. Bij de varkens-
gezondheidszorg van de Gezondheidsdiensten
zou ook meer aandacht besteed kunnen
worden aan de registratie van entingen.

Naar aanleiding van een brief van een prakti-
zcrcnd dierenarts concludeert het Hoofdbe-
stuur dat de ontwikkelingen zorgvuldig ge-
volgd dienen te worden. Het Hoofdbestuur zal
aandringen op een gestructureerde aanpak.
De door het Hoofdbestuur gemaakt nota is
aangeboden aan de ETH vereniging.

Het Hoofdbestuur besluit als opvolger van
collega H. L, C. Logtenberg, die genoemde
commissie vanaf het begin heeft voorgezeten,
collega H. Jorritsma uit Oosterwolde als
voorzitter te benoemen.

Naar aanleiding van een bijeenkomst inzake
nertsengezondheidszorg georganiseerd door
de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Brabant besluit het Hoofdbestuur in overleg
te treden met de Nederlandse Vereniging van
Fokkers van Edelpelsdieren. Met name zal
hierbij aandacht besteed worden aan de kana-
lisatie van antibiotica en entstoffen.

Na ampele discussies over de motie van de
Afdeling CJelderland, die is aangenomen op de
Algetnene Vergadering, heeft het Hoofdbe-
stuur een besluit genomen. Dit besluit is ter
kennis gebracht aan de secretarissen van
Afdelingen en Groepen en de leden van het
Algemeen Bestuur.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van de pre-
sentatie van de \'Wagenrenk\' door het bestuur
en een drietal collegae. Deze presentatie ge-

beun op een openhartige en objectieve ma-
nier, waarbij l^an worden opgemerkt dat dit
een goed voorbeeld i.s hoe de tweede-lijns ge-
zondheidszorg in de praktijk kan werken.

Er hebben zich vijf collegae aangemeld als lid
en het ftoofdbestuur heeft het kandidaat-
lidmaatschap van negen studenten diergenees-
kunde bekrachtigd.

Tussen Hoofdbestuur, in overleg met de Ta-
rievcncommissie, en Overheid is overeen-
stemming bereikt over de tarieven voor de na-
enting varkenspest gedurende de periode tot
I juni 1986. Deze tarieven zijn gelijk aan de
tarieven die van kracht waren in de 2e helft
van 1985, met dien verstande dat het visite-
tarief met ƒ 1,— is verhoogd.

Het Hoofdbestuur gaat accoord met de in de
Paritaire Tarieven Commissie overeenge-
komen tarieven voorde georganiseerde dier-
ziektenbestrijding 1986 en de georganiseerde
pluimveegezondheidszorg. Deze tarieven staan
vermeld in de Tarievenpublikatie die half ja-
nuari is verstuurd.

Met het oog op de reorganisatie van de vlees-
keuring werd door hct Hoofdbestuur van de
KNMvD in maart 1982 de Adviescommissie
KW ingesteld met als opdracht: \'Het Hoofd-
bestuur gevraagd en ongevraagd te adviseren
in alle relevante zaken de /("euring van Hees
en Vee betreffende\'.

De commissie zou tevens fungeren als klank-
bodem voor het CMHA, dat in de persoon
van de heer T. Hoekstra de rechtspositionele
belangen van de dierenartsen werkzaam in de
vleeskeuring zou behartigen.
De Adviescommissie werd samengesteld uit
vertegenwoordigers van alle groeperingen
binnen de KNMvD betrokken bij de reorgani-
satie zoals:

— de oud-voorzitter van de Beleidscommissie
Vleeskeuring, die van 1978-1982 het Hoofdbe-
stuur van advies diende;

— voorzitter en secretaris van de Vereniging
van Slachthuisdirecteuren en Hoofden van
Vleeskeuringsdiensten;

In deze samenstelling vergaderde de Advies-
commissie 37 keer, terwijl een delegatie uit de
commissie, tezamen met vertegenwoordigers
van het Hoofdbestuur 20 keer overleg pleegde
met de Projectgroep — later Directie RVV.
Inmiddels is de reorganisatie afgerond,
hebben alle gemeenten hun Vleeskeurings-
dienst aan het Rijk overgedragen en heeft de
Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees
(RVV) gestalte gekregen. Per I januari 1986
(uur \'U\') is al het personeel in rijksdienst over-
gegaan en zullen de secundaire arbeidsvoor-
waarden van de gemeenten via de afbouwrege-
lingen worden aangepast aan de rijksnormen.
Per 1 november 1985 heeft de heer.). Slikker,
eerst projectleider en later Algemeen Direc-
teur RVV, de dienst overgedragen aan zijn
opvolger ir. M. Heuver, die zal gaan werken
aan de verdere uitbouw van de RVV.
Parallel aan de reorganisatie van de vleeskeu-
ring hebben zich de volgende ontwikkelingen
voorgedaan:

— t)e \'Vereniging\' is geliquideerd en zal nog
slechts in de geschiedschrijving voortbestaan.

— De Groep Volksgezondheid is getransfor-
meerd tot Groep f/ezondheids- en A\'waliteits
Zorg (GKZ) van de KNMvD. Het ledenbe-
stand van de nieuwe Groep kan breder
worden opgebouwd en dierenartsen — lid van
de KNMvD — omvatten die interesse hebben
in de kwaliteitszorg van voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong in de ruimste zin des
woords.

Het Hoofdbestuur heeft de door deze veran-
deringen opgetreden situatie bezien en nieuwe
overlegstructuren met de Overheid voorge-
steld. Deze overlegstructuren inzake be-
Icidsaangelcgenheden zijn door de betrokken
overheidsorganen geaccepteerd en wachten op
concrete invulling.

— advisering van het Hoofdbestuur in rele-
vante zaken de keuring van voedingsmiddelen

— klankbodem te zijn voor de leden en
plaatsvervangend leden van de Dienstcommis-
sie RVV, c.q. de Bijzondere Commissie van
het Ministerie van Landbouw en Visserij;

— idem voor de vertegenwoordigers van de
KNMvD in de Adviescommissie Vleeskeu-
ringswet en hun plaatsvervangers bij de be-
commentariëring van de wijzigingsvoorstellen
van de Vleeskeuringswet;

Indien de Adviescommissie KW naast de
Groep GKZ zou blijven voortbestaan, lag het
voor de hand dat er enerzijds doublures
zouden ontstaan in de beleidsvoorbereiding
voor het Hoofdbestuur en anderzijds dat het
bestuur van de Groep GKZ onvoldoende
\'body\' zou krijgen.

Mede gelet op de brede samenstelling van het
Groepsbestuur — en speciaal de disciplines
die erin zijn vertegenwoordigd — zou dit be-
stuur de taken zoals boven omschreven van de
Adviescommissie KW kunnen overnemen.
Deze overwegingen resulteerden in ecn voor-
stel van de Adviescommissie KW aan het
Hoofdbestuur om zichzelf op te heffen en
haar taken over te dragen aan het bestuur van
de Groep GKZ.

Op 13 november 1985 heeft het Hoofdbestuur
zijn instemming betuigd met dit voorstel
onder voorwaarde dat de oud-voorzitter van
de Adviescommissie, tevens lid van het
Hoofdbestuur, als adviserend bestuurslid de
vergaderingen van het Groepsbestuur bij-
woont en als\'zodanig een brugfunctie naar het
Hoofdbestuur vervult.

Op 12 december 1985 is door de ledenverga-
dering van de Groep GKZ het interimbestuur
tot definitief bestuur gekozen en is accoord
gegaan met het overnemen van de genoemde
taken van de Adviescommissie KW. Aflian-
kelijk van de te behandelen onderwerpen zal
het bestuur deskundigheid — voor zover niet
in het bestuur aanwezig — op ad hoe basis
aantrekken.

Op 9 januari 1986 is de Adviescommissie
KW door de voorzitter van de KNMvD —
onder dankzegging voor de door haar ver-
richte werkzaamheden — opgeheven.

Jonge dierenartsen met
toegevoegde waarde hebben
meer kans op de veterinaire
arbeidsmarkt\'

Evenals in het voorjaar van 1984 organiseerde
het Hoofdbestuur van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde en
het bestuur van de Faculteit der Diergenees-
kunde op 2 december 1985 een voorlichtings-
bijeenkomst voor veterinaire studenten over
de toekomstmogelijkheden voor veterinair
opgeleiden.

De boodschap, die de voorzitter van de
KNMvf^, drs. C. C. van de Watering, de stu-
denten voorhield, was duidelijk: zorg dat je
toegevoegde waarde hebt, alleen dan heb je
kans dat je snel een werkkring zult vinden.
Voordat drs. Van de Watering het woord
nam, scholtelde de secretaris van dc KNMvD,
de heer T. W. te Giffel, de studenten vele cij-
fers en grafieken voor die niet veel verschillen
vertoonden met die van de voorgaande voor-
lichtingsbijeenkomsten in 1984.
Het aantal praktizerende dierenartsen is in de
afgelopen decennia evenredig gegroeid met het
aantal gezelschapsdieren en landbouwhuisdie-
ren. Zo steeg het aantal praktici van 1960 tot
1985 van 660 tot 1648 ( 250%). Maar uit de
cijfers blijkt ook dat het aantal dieren niet
meer groeit en zelfs in sommige sectoren ecn
dalende lijn vertoont, hetgeen betekent dat het
aantal dierenartsen dat nodig zal zijn voor dc
veterinaire verzorging van al deze dieren, niet
sterk meer zal toenemen. Kortotn, de rek is
eruit!

Het aantal werkzoekende dierenartsen is van
1975 tot 1985 gegroeid van 60 tot 235. Tel
daarbij ongeveer 500 doctorandi op die
binnen driejaar hun dierenartsdiploma zullen
behalen en het zal duidelijk zijn hoe groot de
druk zal worden op de toch al overvolle vete-
rinaire arbeidsmarkt.

De KNMvD toont al jaren grote bezorgdheid
over de toenemende discrepantie tussen vraag
en aanbod op de arbeidsmarkt. Voortdurend
vraagt de KNMvD zich af waar de mogelijk-

heden Hggen om de veterinaire beroepsactivi-
teiten te verbreden. De mogelijkheden blijken
er te zijn, niet omdat de beroepsgroep die zelf
heeft geschapen, maar omdat de ontwikke-
lingen in de diergeneeskunde daar aanleiding
toe hebben gegeven. De samenleving stelt
steeds zwaardere en andere eisen aan de des-
kundigheid van de dierenarts, waardoor de
beroepsbeoefenaren steeds meer gedwongen
worden om zich te gaan toeleggen op één van
de deelgebieden van de diergeneeskunde.
Omdat de beroepsuitoefening zich kenmerkt
door een voortschrijdende differentiatie naar
diersoort of bedrijfstype, worden mogelijk-
heden geboden voor jonge dierenartsen zich
een plaats te verwerven tussen de reeds geves-
tigde dierenartsen. \'Maar zorg wel\', aldus Van
de Watering tot de studenten, \'dat je toege-
voegde waarde hebt, met andere woorden,
zorg datje op een bepaald deelgebied meer
kennis, kunde en vaardigheid hebt dan ande-
ren.\' Hiermee doelde Van de Watering op de
noodzaak voor de studenten om de differen-
tiatie in een richting gezelschapsdieren of
landbouwhuisdieren/dierlijke produktuktie,
zoals die thans in het laatste halfjaar van de
opleiding gerealiseerd is, maximaal uit te bui-
ten.

De groepspraktijkcn zullen zich uitbreiden,
waarbij de partners zich meer en meer zullen
gaan richten op dat onderdeel van de dierge-
neeskunde, waarin zij hun toegevoegde
waarde (lees (sub)specialisatie) optimaal
kunnen benutten. De éénmanspraktijk, waarin
de dierenarts alles kan en weet op het gebied
van zowel de gezelschapsdieren als dc land-
bouwhuisdieren, sterft uit. En zoals Van de
Watering dat zo treffende uitdrukte: \'VHmmen
en Harriot zijn dood: exit!\'
Van de Watering veroorloofde zich te midden
van studenten zijn boodschap, die hij al zo
vaak in woord en geschrift aan de Neder-
landse dierenarts heeft duidelijk gemaakt, te
ontdoen van alle omzichtigheid: \'L-uister men-
sen, een veehouder wi! een dierenarts die k.an
ioeien, een variienshouder wi! een dierenarts die
l<an iinorren, een pluimveehouder wil een die-
renarts die kan kakelen en een honde-eigenaar
wil een dierenarts die kan blaffen. En onthoudt,
een dierenarts die èn kan heien, èn kan knor-
ren, èn kan kakelen èn kan blaffen, bestaat
niet!\'

De jaarlijkse landelijke bijeenkomst van
vrouwelijke dierenartsen in Nederland zal op
20 maart 1986 in het Hoofdgebouw Dierge-
neeskunde van de Diergeneeskundige Facul-
teit plaatsvinden. Aanvang 19.45 uur.
Agenda:

[5c regionale bijeenkomst van de regio Noord-
Holland zal gehouden worden op zaterdag 22
februari l986om 13.30 uur ten huize van: M. L.
Insfran-Segovia, Eastonstraat 10 te Amster-
dam-Osdorp (tel. 020-105077).
Gezien de vraag naar de samenstelling van de
verschillende werkgroepen volgen hieronder de
namen der werkgroepleden:
Werkgroep Pensioenfonds: Yvonne Bcenen,
Hannie Bussink, Franka van Dijk, o.l.v. Carla
Brink.

Werkgroep Werksituaties: Els Brakman,
Gemma Brinkhuis, Josien Haarsma, Tini La-
teur, o.l.v. Hennie Hadderingh.
Werkgroep Ziektenkosten Verzekeringen en Fi-
naneiering.svoorwaarden: Tony Bedeaux, Eva
Overweel, Marijke Raaymakers, Marion Ver-
beek, Helga Wegman, Mariëtte Zonderland,
o.l.v. Siny Oude Hengel en Xandra van
Lingcn.

Coördinatie regionale contactpersonen: Ingrid
van der Gaag (tel. 03402-31306).
Adreswijziging regionale contactpersonen
Utrecht: Sylvia Egberink-Alink, Prof. dr.
Bakkerlaan 55, 3431 EH Nieuwegein, tel.
03402-32482.

Willen alle vda\'s die de enquête Verzekeringen
en de enquête Pensioenfonds nog niet hebben
ingevuld en opgestuurd dit alsnog doen. Met
behulp van uw informatie kunnen de werk-
groepen weer verder aan de slag.

Tijdens het 8e internationale congres van dc
World Veterinarv Poultry Association (de
\'Dutch branch\' hiervan wordt gevormd dooi
de Groep Pluimveewetenschappen van de
KNMvD) in augustus 1985 te Jeruzalem is de
Dr. Bart Rispens Memorial Award uitgereikt
aan dr. David Cavanagh uit Engeland. Dr.
Cavanagh werd als ontvanger van de Award
voorgegaan door dr. C. A. W. Jackson (1977),
dr. J. B. McFerran (1979), prof. dr. V. von Bü-
low(1981)en dr. R. L. Witter (1983) uit res-
pectievelijk Australië, Noord-lerland, West-
Duitsland en de Verenigde Staten.
De onderscheiding werd dr. Cavanagh ver-
leend door de WVPA op advies van de Re-
search Award Committee van het Dr. Bart Ris-
pens Fonds. Aanleiding hiertoe was zijn
hieronder genoemde publikatie in het tijd-
schrift Avian Pathol. 1984; 13; 57.3-83:
\'Introduction of humoral neutralising and
haemagglutination - inhibiting antibody by
the spike protein of avian infectious bronchitis
virus\'.

Dr. Cavanagh is sinds 1979 werkzaam bij het
Houghton Poultry Research Station in
Houghton te Engeland en belast met onder-
zoek betreffende het infectieuze bronchitis
virus. Mct name houdt hij zich bezig met de
identificatie, zuiveringen karakterisering van

IB-virusproteïnen. Van 1969 tot 1972 stu-
deerde hij microbiologie aan de universiteit
van Reading, waar hij zijn \'BSc degree\' be-
haalde, Vervolgens hield hij zich van 1972 tot
1975 bezig met onderzoek betreffende mond-
en klauwzeer aan het \'Animal Virus Institute\'
in Pirbright, op grond waarvan hem zijn \'Ph
D degree\' werd verleend.
Van 1975 tot 1977 werkte hij aan het \'De-
partment of Immunology\' van de \'Middlesex
Hospital Medical School\' in Londen.
Vanaf 1977 bekeerde hij zich weer tot de viro-
logie. Tot 1979 hield hij zich bezig met onder-
zoek betreffende influenza bij fretten aan de
universiteit van Birmingham.
Dr. Cavanagh is lid van de Coronavirus Stu-
diegroep van de Internationale Commissie
voor Virustaxonomie.
Hij publiceerde artikelen betreffende infec-
tieuze bronchitis in vakbladen als Avian Pa-
thology. Journal of General Virology. Intervi-
rology en Vaccine. Daarnaast was hij
co-auteur van de boeken Avian Immunology,
New Biotechnology for Animal Health and
Production, Modern Approaches to Vaccines
en Molecular Biology and Pathogenesis of
Coronaviruses.

Met het verlenen van de Dr. Bart Rispens
Memorial Award aan dr. David Cavanagh is
niet alleen hulde betoond aan een inventief
onderzoeker, maar tevens de schijnwerper nog
eens gericht op één van de belangrijkste
pluimveeziekten van deze tijd: Infectieuze
Bronchitis.

Op de 13e Algemene Jaarvergadering van de
British Veterinary Zoological Society (BVZS)
op 9 november 1985 in I.onden werden de
BVZS-prijzen 1985 bekendgemaakt.
ProL dr. P. Zwart, hoogleraar Vakgroep Pa-
thologie, afd. Bijzondere Dieren aan de Facul-
teit der Diergeneeskunde tc Utrecht werd uit-
genodigd om tijdens de International
Conference van 18-20 april 1986: \'Exotic
Animals in the Eighties\', tc houden in London
Zoo, The Park-Davis Award in ontvangst tc
koinen nemen.

De Commissie Bevordering Diergeneeskundig
en Vergelijkend Ziektekundig Onderzoek deelt
hierbij mede, dat in totaal ± ƒ 10.000,— be-
schikbaar gesteld kan worden ter ondersteu-
ning van onderzoek dat dient te liggen op de
gebieden van de Diergeneeskunde dan wel
van de Vergelijkende Ziektekunde.
Overeenkomstig de doelstellingen worden de
gelden uitsluitend ter beschikking gesteld van
het onderzoek zelve en niet voor publikatie
van resultaten of andere bijkomende kosten.
Zij die hiervoor in aanmerking wensen te
komen, worden uitgenodigd zich vóór 1 april
1986 schriftelijk aan te melden bij de secretaris
van de Commissie. Hierbij dient opgave te
worden gedaan van de aard van het te ver-
richten onderzoek en tevens een beknopt
werkschema, alsmede een begroting te worden
overlegd. Namens de Cie. BDVZO

Voor het lidmaatschap van de Koninkhjke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Oelens. II. C. .1.; 198,5; 3581 RV Utrecht. Sweelinckstraat 14.
Jong, .1. de; 1985; 2403 AL Alphen aAI Rijn, Briljantstraat 276.
Lamberts, [•. J.; (ient 1985; 7604 BL Almelo, Wiesdensestraat 141.
I.ith. P. M. van; 1985; 3512 XJ Utrecht. Doelenstraat 2.

Als lid van de Kcminklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft hct Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Als kandidaatlid van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

E. D. Groot Nibbelink, Mauritsstraat 57. 3583 H,I Utrecht.
M. A. W. Hamans. 1. B. Bakkerlaan 175, 3582 ZE Utrecht.
R. O. Holle, Weerdsingel WZ 24, 3513 BB Utrecht.

K. H. .luch, Muisbroekscweg 6, 3381 KN Giessenburg.
M. J. L. Kik. Goedestraat 67, 3572 RN Utrecht.
M. H. Klein. Kwartelstraat 3, 3514 ES Utrecht.
P. .1. Kooiman. Antoniushof 203, 3583 ZJ Utrecht.
V. C. Koot, Enny Vredelaan 245, 3584 ZH Utrecht.
A. Th. J. M. Eeijten, Elzas 74. 3524 RZ Utrecht.

F. C. G. M. van den Nobelen, M. H. Trompstraat 15b. 3572 TX Utrecht.
O. R. M. W. van der Velden, Frederik Hendrikstraat 7, 3583 VE Utrecht.
N. R. WollT. .lutfaseweg 105, 3522 H.I Utrecht.

H. P. Kingsma te Hellendoorn
Dr. R. M. S. Wirahadiredja tc Dronten
W. van Sijpveld te Kestercn
J. M. Wijsmuller te Rosmalen
M. van den Berg te Raalte

I.Th..I. A. Bertels te Oploo
P. J. Mangus te Steenbergen (N.-Br.)
Mevr. S. B. W. Nauta-Koot te Woudenberg

189 Austie. Mevr. B. A. M.: 1985; 7588 PZ Bcu-
ningen, Paandersdijk 16; tel. 05413-2533; wnd.
d. (toevoegen als lid).
196 Rooncn. II. ./. I..: 1951; Egchcl, tel. 04760-7121;
R. D.

196 Boonen. /.. C. M.: 1981; Helden; tel. 04760-
76006 (privé), 04760-73292 (prakt.): p., ass. bij
H. .1. E. Boonen, W. Oldenburger en G. A. M.
Wieland.

197 Bossers. M. C. M.: 1985; 5373 LB Herpen.
Wooystraat 2a; tel. 08867-.3928 (privé), 041.39-
2929 (prakt.); p., ass. bij P. .1. M. van I luiten, A.
H. C. Kuypers en A. H. H. M. Winters (toe-
voegen als lid).

201 Cleef. S. A. M. van: 1965; 5451 AN Mill, Sta-
tionstraat 2; tel. 08859-2054 (privé), 1238
(prakt. ); p., H-D. geass. met .1. L. M. Ploegma-
kers, P. A. O. M. Schooneen P. H. .1. Weijens.
205 Doeschuie. H. G. A. M. len: 1985; 7351 1 1.
Hoenderloo, Krimweg 125; tel. 05768-.391 (pri-
vé), 03423-1848 (bur.); wet. medew. Equine
Repro Lab. BV (toevoegen als lid).
207 Duives. G. .1: 1983; 5595 AR Leende, Boscho-
ven 42; tel. 04906-2631 (privé), 04907-1.349
(prakt.); p.. ass. bij 11. de Haan cn G. .1. Molen-
kamp (toevoegen als lid).
214 Goeclegehuure. R. C.: 1985; 3581 E.l Utrecht.
Mgr. v. d. Weteringstraat 42; tel. 0.30-3288.50;
wnd. d. (toevoegen als lid).

219 Hagenbeek. Mevr. P. S. W.: 1984; 6414 XL
Heerlen. Heideveldweg 6; tel. 045-424374 (pri-
vé), 452727 (prakt.); p., a.ss. bij Th. .1. B. A.
Ratnakcrs.

220 Harins. /. H.: 1973:3751 DE Spakenburg, Kon.
Wilhclminastraat 41; tel. 05232-62824 (privé).
61577 (prakt.); p.. H-D., geass. met .1. D. E. .1.
Hartgers en H. Meulenaar.

224 Hermans. P. G. G.: 1974; 6216 TS Maastricht.
Klokbekcrstraat 82; tel. 04.V479872 (privé).
0.30-533831 (bur.); Dir. Gemeen.sch. dierenlab.
R.U. (per 1-2-1986).
227 Hove. !.. B. H. ten: 1969; 5694 TR Breugel.
Planetenbaan 26; tel. 04990-76401 (privé).
04138-72650(prakt.);gcass. met D. A. FL Brus.
J. W. M. Miltenburg, P. .1. A M. Pulskcnsen D.
M. N. van Vuren.

242 Laar. C. G. can: 1984; 3771 PL Barneveld. Bin-
nenveld 17; tel. 03420-92172; wnd. d.

243 * Lamberts, F. J.: Gent-1985; 7604 BE .Mmelo,
Wiesendensestraat 141; tel. 05490-13263; d.

243 Lammers, J. C. H.: 1980; 5642 LH Eindhoven,
.1. v. d. Cappellelaan 144; tel. 040-816708; wnd.
d.

245 *Lith. F. M. van: 1985; Utrecht; tel. 030-314113
(privé), 531 130 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Bedrijfsdiergeneeskunde en Bui-
tenpraktijk).

249 Martens. M. R. Th. M.: 1980; 5403 GC Uden.
Schepenhoek 327; tel. 04132-51 i 59 (prakt.); p.,
geass. met A. G. Peters.

249 Meeu.s, F. J. H. M.: 1983; 2981 GA Ridderkerk,
St. Jansstraat 34; tel. 01804-25253 (prakt.), p.,
ass. bij W. van Erle, P. v. d. Eyk en R. de Rooy.

249 Meesters, A. J. M.: 1984; 4707 ZS Roosendaal
(N.-Br.), Bovendonk 8; tel. 01650-53815 (privé),
42750(prakt.); p., geass. met A. P. C. Bartels, B.
J. A. M. Boschker, J. F. J. Segers en J. M.
Verbocht (toevoegen als lid).

25! Meulenaar. H.: 1979; 7771 EL Hardenberg,
Orion.straat 36; tel. 05232-61760 (privé), 61577
(prakt.); p., geass. met L H. Harms en J. D. E.
F. Hartgers.

25! Miltenburg. ./. W. M.: 1973; 5469 TD Erp, Em-
peldonk 16; tel. 04135-2367 (privé), 1350
(prakt.); p., geass. met D. A. H. Brus, L. B. H.
ten Hove, P. J. A. M. Pulskens en D. M. N. van
Vuren.

25! Mirck. Dr. M. H.: 1972; U-1980; 6904 CS Zeve-
naar. Prins Mauritsstraat 23; tel. 085-629304
(bur.); d., G.v.D. Gelderland.

255 Noordijk. Mevr. F. J.: 1984; 3813 PA Amers-
foort, Abr. Blankaartsingel 93-95; tel. 033-
806807; p.

256 Oldenburger. W.: 1970; 5988 NN Helden, Baar-
loseweg 41; tel. 04760-71786 (privé), 73292
(prakt.); geass. met L. C. M. Boonen, J. A. M.
den Dam en G. A. M. Wieland.

256 Ooms-van Ros.sum. Mevr. F: 1980; 5051 ZL
Goirie, lepengaard 25; tel. 013-347514 (privé),
070-906802 (bur.); adj. secr.

258 Overgauw. F A. M.: 1985; 2401 PK Alphen a/d
Rijn, Zadelmaker 138; tel. 01720-45706 (privé),
36363, 20200 (prakt.); p., ass. bij J. H. Rootert,
A. Soede en F. Th. C. de Wit (toevoegen als lid).

258 Oyen. F. W. C. M. van: 1985; 3524 CM Utrecht.
Zevenwouden 91; tel. 0.30-885319; p., ass. bij F.
J. M. van Deutekom en J. H. J. Marsman (toe-
voegen als lid).

259 Fen.J.J.: 1985; 3981 ZM Bunnik, Vletweide 60;
tel. 03405-67383 (privé), 04785-634 (prakt.); p.,
ass. bij L. N. M. Bollen, C. J. Pel en A. J. P. M.
van Sundert (toevoegen als lid).

26! Ploegmakers, J. J. M.: 1970; 5451 AA Mill, Sta-
tionsstraat 14; tel. 08859-1006 (privé), 1238
(prakt.); p., H-D., geass. met S. A. M. van CleeL
P. A. O. M. Schoone en P. H. J. Weijens.

262 Pulskens. F. J. A. M.\\ 1977; 5427 CJ Boekei,
Kennedystraat 20a; tel. 04922-3179 (privé),
04135-1350 (prakt.); p., geass. met D. A. H.
Brus, L. B. H. ten Hove, J. W. M. Miltenburgen
D. .M. N. van Vuuren.

263 Reinders, Mevr. J. M. C.: 1985; 6715 LV Ede,
Schouten 24; tel. 08380-30090 (privé), 085-
333730 (prakt.); p., ass. bij Jhr. A. W. van Fo-
reest (toevoegen als lid).

269 Schoone. F. A. O. M.\\ 1983; 5451 GL Mill, Vor-
leweg 15; tel. 08859-4057 (privé), 1238 (prakt.);
geass. met S. A. M. van Cleef, J. L. M. Ploeg-
makers en P. H. J. Weijens.

276 Streek-van der Meer, Mevr. G. van de: 1985;
8091 CD Wezep, Heigraaf 8; tel. 05207-1655; d.
(toevoegen als lid).

279 Timmerman.^, H. H. J. M.: 1979; 5018 TH Til-
burg, Hoevense Kanaaldijk 175; tel. 013-435568
(privéK55413l (prakt.);p., H-D.,geass. metH.
U. Dijk, J. Kaandorp, H. J. Ormel en C. van
Pinxteren (toevoegen als lid).

288 Vuren, D. M. N. van: 1960; 5469 PJ Erp, Hurske
4; tel. 04135-1880 (privé), 1350 (prakt.); p.,
geass. met D. A. H. Brus, L. B. H. ten Hove, J.
W. M. Miltenburgen P. J. A. M. Pulskens.

288 Vrijer. H. de: 1978; 3222 XE Hellevoetsluis,
Duindoornstraat 2a; tel. 01883-12575; p. kl.
huisd.

288 » Wal. Mevr. J. F van der: 1985; 7322 AB Apel-
doorn, Kanaal Noord 120; tel. 055-665148;
wnd. d.

290 Weijens, P. H. J.: 1974; 5453 SE Langenboom
(Mill), Zandvoortsestraat 3; tel. 0886,3-1490
(privé), 08859-1238 (prakt.); p., H-D., geass.
met S. A. M. van Cleef, J. L. M. Ploegmakersen
P. A. O. M. Schoone.

292 Wieland G. A. M.: 1964; 5988 NG Helden,
Nachtegaalstraat 6; tel. 04760-72311 (privé),
73292 (prakt.); p., geass. met L. C. M. Boonen,
J. A. M. ten Dam en W. Oldenburger.

294 With. II. ./. de: 1985; 7962 TJ Fluitenberg (post
Hoogeveen), Domeinweg 7; tel. 05280-62787
(privé), 62530 (prakt.); p., ass. bij G. J. Bispe-
rink, L. J. H. Hilderink en H. van Rhee.

296 Zweers, A. D.: 1985; 3514 EM tJtrecht, Bellamy-
straat 24; tel. 030-732165; wnd. d. (toevoegen
als lid).

Van 2-6 juni 1986 zal het IVth International Sym-
posium of Veterinary Laboratory Diagnosticians
plaatsvinden in het Internationaal Congrescentrum
RAI te Amsterdam.

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde organiseert dit symposium na-
mens de \'World Association of Veterinary Labora-
tory Diagnosticians\'.

Het wetenschappelijke programma omvat een breed
scala van diagnostische laboratorium-methoden en
-technieken, alsmede hun relatie tot de klinische
praktijk. Het programma is opgebouwd uit plenaire
zittingen met genodigde sprekers, parallelle sessies
met korte presentaties, poster en video-presentaties,
excursies en workshops.
Plenaire sessies:

\'Herpes virus infections, enzyme immuno assay,
haematology, clinical pathology. Interlcukin-I, clini-
caltoxicology and residues, haemoprotozoaninfec-
tions, helminth infections, parasitic infectio.ns. my-
coplasma and myotic infections, liver/enzymes,
trace elements, fertility in cattle, reproductive endo-
crinology, companion animal clinical endocrino-
logy, bacterial anaerobic infections, fish immuno-
logy, fish diseases, chamydial infections, paratuber-
culosis, enterobacterial infections, bacterial infec-
tions, immunochemical methods in pathology,
experimental and spontaneous pathology, labora-
tory management topics/databanks/general, viro-
logy\'.

Er zal een uitgebreide, doorlopende poster en video-
presentatie zijn onder de zelfde thema\'s, evenals een
expositie van produkten, apparatuur en boeken.
Begeleidende personen kunnen deelnemen aan een
interessant excursieprogramma.
Registratie is mogelijk door inzenden van het regis-
tratieformulier dat, tezamen met het \'Second An-
nouncement\', op verzoek wordt toegezonden.
Inschrijfgeld (exclusief overnachtingen);

IVth International Symposium of Veterinary Lab-
oratory Diagnosticians p.a. Organisatiebureau Am-
sterdam, Europaplein 12, 1078 GZ Nederland. Tel.;
020-440807. Telex; 13499 raico nl.

\'New developments in diagnosis of infectious dis-
eases\': E. J. Ruitenberg (NL)
\'Current trends in clinical pathology and haeinato-
logy\'; J. J. Kaneko(USA)

\'Inflammation and febrile conditions; the role of In-
terleukin-F: A. S. J. P. A. M. van Miert (NL).

\'Endocrine and other non-infectious factors associat-
ed with infertility in cattle\': R. H. Foote (USA)
\'Companion animal clinical endocrinology\'; A.
Rijnberk (NL)

\'Bacterial diseases offish; laboratory findings versus
diagnosis\'; R. Bootsma (NL).

Algemene Ledenvergadering van de Groep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier.
154-ste Ledenvergadering, tevens Jaar-
vergadering.

Datum; donderdag 6 maart 1986.
Plaats; Hoog Brabant te Utrecht.
Aanvang; 20.00 uur.

Voordracht: dr. J. Frens: \'De Geneeskunde van
het kleine huisdieren de Diergeneesmiddelen-
wet\'.

voorkomende sterfte bij neonati te
/ reduceren. Dalophylline Gel is
—geïndiceerd als een hart- en
ademhalingsstimulans voor pasgeboren lammeren en
kalveren in gevallen van verminderde levensvatbaarheid,
vooral na een moeilijke verlossing.
De gel-vorm en de \'klaar-voor-gebruik-injector
verpakking\' maakt orale toediening eenvoudig. De
opname na toediening is snel, met een responstijd van
40-60 seconden.

Dalophylline Gei wordt uitsluitend geleverd via de
dierenarts en is verkrijgbaar in doseerinjectoren van
32 ml. Elke injector bevat 10 doses van 140 mg
Etamiphylline Camsylate.

Veterinaire Handelsmaatschappij BV, Kerkstraat 7-9, 4286 BA Almkerk. Tel. 01834 ■ 1782.

Reeds 28 |aar levert APHARMO B.V. betrouwbare produkten tegen
een redelijke prijs en dat wil APHARMO B.V. nog jaren blijven doen.

Hieronder een aantal produktnamen. welke Apharmo al jaren voert:
ANOVtJLlN
ANOVULIN-T

Wilt U meer weten over alle Apharmoprodukten, raadpleeg onze
produktinformatie. Bezit LI die niet?
Vraag hem dan bij ons aanl

SAMEN VATTINC. De dierenarix in een praktijk voor kleine huisdieren wordt vooridiirend geconfron-
leerd met vragen over de etioiogie. diagnostiek en prognose van bepaalde ziektes. Wie dan graag
epidemiologisch onderzoek wil doen. heeft de neiging om niel voor één ding te kiezen, maar het vooral
groot aan te pakken. Met de mogelijkheden van de computer ontstaat hel gevoel dal - als er maar veel
tijd in registratie wordt gestoken - de antwoorden op diverse vragen haast vanzelf uit de machine rollen.
En dal is niel waar.

(loed onderzoek begint met één relevante, scherp omschreven vraagstelling. Ruime aandacht dient
vervolgens besteed te worden aan de keuze van de onderzoeksopzet, met ade voor- en nadelen.
Onderzoek louter naar het vóórkomen van ziektes is meestal saai en weinig informatief Interessant
wordt hel gewoonlijk pas. als geprobeerd wordt verbanden te leggen met bepaalde risicofactoren,
klachten en symptomen, dan wel prognostische factoren. In deze voordracht worden daarvan voor-
beelden gegeven. De relevantie van onderzoek voor de praktijk voor kleine huisdieren wordt sterk
vergroot, als het onderzoek daar ook plaatsvindt. Tenslotte wordt er op gewezen dat de beginnende
dierenarts-onderzoeker beter een goed epidemiologie-boek kan aanschaffen dan een personal compu-
ter.

SU M M A m I eicrinarians in small animal practices are constantly confronted with problems concern-
ite.^ ihe aciiology. diagnosis and prognosis of certain diseases. Those who would like to do epidemiid-
ogical stiidics. \'arc inclined nol lo choose jus! a single item, but to approach matters on a large scale.
Phe possibilities offered by computers give rise to the belief that, provided a lot of time is spent
on recording, the an.swers to various queslimis will roll out of the machine almost of their own accord.
And this is not true.

Adequate studies start with a single relevant statement of a problem. Ample attention should then be
paid to the planning of the study, including all merits and demerits. Studies solely concerned with the
occurrence of a disease are usually dull and not very injonnaliye. Investigations will not become
interesting as a rule until efforts are made lo relate forms ofdi.sease to particular risk factors, signs and
symptoms or prognostic factors. Instances are given in the present paper. The relevance of studies
associated with small animal practices is considerably increa.sed when investigations are also carried
out in these practices. Finally, the fact is stressed that a beginning veterinarian-investigator will be
better off on purchasing a good textbook of epidemiology than a personal computer.

\' Voordracht, gehouden op 4 oktober igX,*) ter gelegenheid van het .laarcongres 1985. tevens l.\'!2e Algemene
Vergadering van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Valkenburg (Congres-
thema: \'Dierenartsen Informatica\').
■ l\'rof. dr. I\'. C.. Knipschild. Capaciteitsgroep I.pidcmiologic. Rijksunivcrsiicn l.miburg. Postbus 616.
6200 MD Maastrichl.

Ik beschouw het als een grote eer als
spreker te worden uitgenodigd voor een
congres van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde. Het
congres handelt over \'Informatica en Dier-
geneeskunde\', dus ben ik om twee redenen
een buitenstaander. Ik ben namelijk geen
dierenarts en ook geen informaticus. Als
arts-epidemioloog loop ik minder warm
voor dierproeven en ga er pas echt voor
zitten, als groepen mensen in een onder-
zoek betrokken worden. Bij de data-ana-
lyse is dc hulp van een computer heel han-
dig, vaak zelfs onmisbaar, maar mijn vak
heeft toch meer te maken met scherp
omschreven vraagstellingen en bijpassen-
de, efficiënte onderzoeksontwerpen dan
met het werken aan dc terminal. Daarbij
pretenderen epidemiologen iets over etio-
logie, diagnostiek en prognose van ziektes
te kunnen zeggen op basis van het vóór-
komen hiervan bij groepen mensen. Het
laatste lijkt mij even goed toepasbaar op
groepen dieren.

Omdat ik ben ingedeeld in dc \'sectic gezel-
schapsdieren\', zal ik mijn voorbeelden uit
die sector halen. Ter oriëntatie heb ik on-
langs een kijkje genomen in een praktijk
voor kleine huisdieren. Wat mij opviel, was
de grote overeenkomst met de huisartsen-
praktijk. Eén groot verschil is me ook bij-
gebleven. De baasjes van de dieren buiten
beschouwing latend, leken psychische pro-
blemen beduidend minder gepresenteerd te
worden.

Als beginnend epidemioloog heb je de
neiging om alle binnenkomende dieren te
gaan turven op soort, leeftijd en geslacht,
alsmede op klachten en ziektes. Om je ver-
volgens af te vragen, of er zo veel honden
bij de dierenarts komen, omdat er nou
eenmaal zo veel honden zijn, dan wel dat
dat te maken heeft met het frequent vóór-
komen van klachten en ziektes bij honden.
Of— wie weet — de \'medicalisering\' van
allerlei klachten en ziektes bij de houders
van honden.

Ik kan u verzekeren dat dit turven een tijd-
rovende, en op den duur uiterst saaie be-
zigheid is. Mocht u dus turfneigingen ver-
tonen, probeer die dan zo snel mogelijk te
onderdrukken! Er zullen best wel universi-
taire instituten zijn die dit werk op zich
willen nemen, daarbij beschikkend over al-
lerlei computer-apparatuur. Die kunnen
dan tevens in kaart brengen, of de frequen-
ties van bepaalde aandoeningen (nieuwe en
reeds bestaande) verschillend zijn naar
plaats en tijd, cn tussen diverse diersoor-
ten.

Vcnschillen in ziektefrequenties worden
vaak pas interessant, als ze gerelateerd
kunnen worden aan verschillen in risico-
factoren, klachten en symptomen, pro-
gnostische factoren of therapcuti.sche maat-
regelen. I Iet is een illusie tc denken dat men
dc wetenschap verder brengt door in hct
wilde weg dit soort variabelen óók nog mee
te gaan turven. Dat leidt alleen maar tot
vrachtwagens ponskaarten met onoverzich-
telijke data-bestanden. En daar blijkt dan
steeds nel niel in ic staan, wal men vooreen
of andere, achteraf bedachte vraagstelling
zou willen weten. De roep om méér regis-
tratie volgens \'standaard-protocollen\'
komt in hct algemeen van mensen die geen
verstand van en ervaring met wetenschap-
pelijk onderzoek hebben. We spreken dus
af dat altijd eerst één duidelijke vraagstel-
ling wordt bedacht. Alle interessante pro-
blemen tegelijk oplossen is nict mogelijk.

In navolging van dc econoom Schumacher
pleit ik voor: \'Small is beautiful.\' Boven-
dien wordt de data-analyse dan veel een-
voudiger en dus de hulp van een computer
minder nodig. Onderzoek doe je niet van-
uit een personal computer, gekoppeld aan
een printer, maar vanuit de kennis over
belangrijke leemtes in je vakgebied, ge-
koppeld aan een acceptabele onderzoeks-
opzet.

Het stramien hierbij is steeds hetzelfde.
Bepaal in een goed omschreven populatie
steeds per dier afzonderlijk zowel de te be-
studeren ziekte als de te bestuderen factor.
De laatste kan betrekking hebben op etio-
logie, diagnostiek en prognose, al naar ge-
lang de behoefte.

Voor diagnostisch onderzoek is het vaak
voldoende om de factor en de ziekte op
hetzelfde moment te bepalen. Men spreekt
dan van cross-sectionee! onderzoek. Wil
men weten, of een bepaalde factor invloed
uitoefent op het ontstaan of verergeren van
ziekte, dan ligt een longitudinale benade-
ring meer voor de hand.
^ In etiologisch onderzoek kan gestart wor-
I den met twee groepen, allebei zonder de
I ziekte, één groep met en één groep zonder
de te bestuderen factor. Door het nieuw
i vóórkomen (de incidentie) van de ziekte in
I beide groepen te meten, wordt een indicatie
I verkregen van de ctiologische betekenis
van die factor. Bij gelijke incidentie in
beide groepen speelt de bestudeerde factor
geen ctiologische rol. Men noemt dit co-
hort onderzoek. Als de onderzoeker mag
bepalen, wie wel en wie niet aan de factor
wordt blootgesteld, is er tevens sprake van
een experimentele situatie.

In prognostisch onderzoek wordt — in te-
genstelling tot etiologisch cohort onder-
zoek — wel gestart met een onderzoeks-
groep die de te bestuderen ziekte al heeft.
Voor de rest is alles weer hetzelfde: al dan
niet experimenteel cohort onderzoek.
Er is nog een onderzoeksopzet, het zoge-
naamde case-control onderzoek dat bij
ctiologische vraagstellingen nogal eens ge-
bruikt wordt. Ik kom daar zo op terug.

De praktizerende dierenarts wordt vaak
geconfronteerd met vragen over risicofac-
toren voor bepaalde ziektes. In zijn advie-
zen zit ook nogal eens ctiologische kennis
opgesloten. Vraag is, wat die kennis voor-
stelt. Voor veel vóórkomende aandoenin-
gen kan men beter niet afgaan op kennis
over het mechanisme, dan wel op de indruk
van autoriteiten. Men zal zelf aan de slag
moeten. En waar het om veel vóórko-
mende aandoeningen in de praktijk voor
kleine huisdieren gaat, kan het onderzoek
natuurlijk daar ook het beste plaats vinden.
Eén van de problemen van cross-sectioncel
onderzoek is dat — door ontbreken van
een tijdsas — vaak niet duidelijk is, wat
oorzaak en wat gevolg is. Bijvoorbeeld, als
men wil weten, of adipositas een risicofac-
tor is voor het ontstaan van arthrose, zou
men bij een groep dieren op hetzelfde mo-
ment de mate van adipositas en van ar-
throse kunnen vaststellen. Stel, men vindt
een verband. Maar heeft nu de adipositas
de arthrose veroorzaakt, of is het zo dat bij
minder activiteit door arthrose de dieren
dikker worden?

Dus zou een cohort onderzoek aangewezen
zijn. U bent geïnteresseerd in dc vraag, of
ecn kalkrijke voeding bij honden de kans
op blaasstenen bevordert. Men neme een
grote groep honden zonder blaasstenen en
stelt bij iedere hond de mate van kalkcon-
sumptie vast. Vervolgens is het wachten op
het ontstaan van blaasstenen bij een aantal
honden. Blijkt de incidentie van blaas-
stenen groter te zijn in de groep met een
hogere kalkconsumptie, dan geeft dit aan-
wijzingen voor een causaal verband. Al-
leen, de incidentie van blaasstenen is niet
erg hoog en dat betekent dat van zeer veel
honden het voedingspatroon moet worden
vastgelegd. In de praktijk zal dit een on-
mogelijke klus zijn.

Daar hebben wij het volgende op gevonden.
E)raai de logica van de redenering om:
begin het onderzoek bij de ziekte en meet
vervolgens dc veronderstelde oorzaak \'re-
trospectief. In het jargon heet dat een casc-
control studie. Van bijvoorbeeld 50 hon-
den, waarbij voor het eerst blaasstenen zijn
vastgesteld, wordt de kalkconsumptie ge-
meten in de periode vóór het optreden van
mictie-problemen en hetzelfde gebeurt bij

een controlegroep van 50 honden zonder
blaasstenen. Door nu de spreiding in de
kalkconsumptic in beide groepen te verge-
lijken, ontstaat op efficiënte wijze een in-
druk van het verband tussen beide. Naast
de kalkconsumptic zou men ook vragen
kunnen stellen over bijvoorbeeld sterilisa-
tie of castratie in het verleden en zo kunnen
in een case-control onderzoek meer oor-
zaken tegelijkertijd bestudeerd worden.
Het case-control onderzoek heeft bepaalde
nadelen ten opzichte van cohort onder-
zoek. Het zou te ver voeren, om nu in te
gaan op allerlei problemen van \'bias\' en
hoe die het hoofd kunnen worden geboden.
Voor een uitgebreide beschrijving verwijs
ik graag naar het boek van C. W. Schwabe
e.a., getiteld: \'Epidemiology in veterinary
practice\' (Lea & Febiger, 1977). Het boek
bevat bovendien de nodige algebra voor
degenen die op hun eigen personal compu-
ter een geavanceerde data-analyse willen
uitvoeren. Waar ik hierop wil wijzen, is dat
dergelijk onderzoek leuk is, uitvoerbaar
binnen één of enkele praktijken en boven-
dien van belang. Waarom niet eens bij een
aantal katten onder verdenking van aller-
gisch eczeem gevraagd naar een aantal hui-
selijke omstandigheden, zoals de vochtig-
heid van de woning en de soort vloer-
bedekking? Uiteraard dienen \'voorde weten-
schap\' dan wel dezelfde vragen óók gesteld
te worden aan een groep katten zonder
eczeem. Bent u er nog niet van overtuigd
dat vroeg gesteriliseerde honden slomer
zijn? Neem dan een groep slome en minder
slome honden (teven van dezelfde soort cn
leeftijd) en bepaal in beide groepen het
eventuele tijdstip van sterilisatie.

Indien meer van dergelijk onderzoek plaats-
vindt, worden minstens twee dingen be-
reikt. Allereerst kan aldus voor werkelijke
oorzaken ook dc mate van oorzakelijkheid
bepaald worden. Een beetje meer kans is
voor preventieve advisering veel minder in-
teressant dan een groot relatief risico.
(Uiteraard moet het hierbij wel om een
ziekte gaan die voldoende vaak voorkomt.)
Ten tweede verdwijnen zo een heleboel
praatjes uit de wereld die tot dusver geba-
seerd zijn op casuïstische mededelingen,
scheve indrukken en haast onuitroeibare
vooroordelen.

Ieder vakgebied heeft zo zijn ontwikke-
lingen. Heel vroeger waren epidemiologen
vooral turvers. De belangstelling is duide-
lijk veranderd in de richting van etiologi-
schc epidemiologie, eerst infectieziekten en
later ook nieuwe \'volksvijanden nummer
één\' zoals kanker en hart- en vaatziekten.
Ik voorspel dat we ons in de toekomst
steeds meer gaan bemoeien met diagnos-
tiek cn prognose. De nieuwe kreet in mijn
vak wordt klinischeepidemiologie. Met hct
woord \'klinische\' wordt overigens niet al-
leen gedoeld op specialistische geneeskun-
de in de kliniek, maar zeker ook op de
huisartsgeneeskunde.
Diagnostische problemen zijn er natuurlijk
ook voor de dierenarts. In de geneeskunde
wordt steeds duidelijker dat een gerichte
anainnese en aanvullend lichamelijk on-
derzoek veel meer waard zijn dan alle na-
dere diagnostiek met soms peperdure ap-
paratuur. De tragiek is dat met die geavan-
ceerde apparatuur het vakmanschap verlo-
ren dreigt te gaan.

Een bijkomend probleem is dat de beteke-
nis van positieve diagnostische bevindingen
in sterke mate alliangt van hct vóórkomen
van ziekte. En de zickteprevalcntie is heel
anders in de verschillende echelons. Mictie-
klachtcn hebben in dc huisartspraktijk een
heel andere lading dan op de urologische
afdeling van een academisch ziekenhuis.
En net vanuit dc laatste worden de meeste
publikaties geschreven.
Herkent ti het beeld? U hebt ergens in de
periferie enkele duizenden kleine huisdie-
ren onder uw hoede en één daarvan meldt
zich wegens een verhoogde micticfrequcn-
tic. Stel. u ovcivvccgt dc diagnose: blaas-
stenen. Wat u nu wilt weten, is hoe groot de
kans voor dit dier is op blaasstenen en niet
hoe dat in ccn ander echelon zit. Dus zult u
met uw collega\'s in dc periferie ook zelfde
frequentie van blaasstenen moeten bepalen
bij een groep dieren met een verhoogde
mictiefrequentie. Wilt u bovendien weten,
in hoeverre deze en andere mictieklachten
(loze aandrang, pijnlijke mictie, bloed bij
de urine, enz.) indicatief zijn voor de aai.-
wezigheid van blaasstenen, dan dient te-
vens de frequentie van blaasstenen bepaald
te worden bij een groep dieren zonder deze
klachten. Het zou mij niets verbazen, als

zou blijken, dat sommige anamnestischc
vragen wel een belangrijke indicatie voor
de aanwezigheid van een bepaalde ziekte
geven en andere nauwelijks informatief
zijn.

Wat voor klachten geldt, is evenzeer van
toepassing op symptomen, zoals die bij het
lichamelijke onderzoek worden gevonden.
Het gaat ook op voor allerlei nader dia-
gnostisch onderzoek, zoals bloedchemieen
radiodiagnostiek. Bij het beoordelen van
de betekenis van een test spelen steeds drie
dingen een rol: de sensitiviteit en specifici-
teit van de test en de prevalentie. De sensi-
tiviteit wordt bepaald uit de aanwezigheid
van een positieve bevinding bij de dieren
die de ziekte hebben. De specificiteit wordt
bepaald uit de afwezigheid van een posi-
tieve bevinding bij de dieren die de ziekte
niet hebben. Deze twee karakteristieken
samen geven een beeld van het discrimine-
rend vermogen van de test, dit is de sensiti-
viteit, gedeeld dooréén min de specificiteit.
Hoe hoger het discriminerend vermogen,
des te informatiever is de test. Daarbij is,
zoals gezegd, de vooraf geschatte kans op
de ziekte (prevalentie) van belang. Posi-
tieve testen geven alleen extra informatie,
als de kans daarop vooraf hoog genoeg is.
Anders gezegd, positieve testen laten zich
alleen goed interpreteren, als deze op in-
dicatie zijn uitgevoerd.
Voor meer informatie verwijs ik naar het
boek van D. L. Sackett e.a., getiteld: \'Cli-
nical epidemiology\' (Little, Brown and
Company, 1985). Het is een boek voor art-
sen, maar ook voor praktizerende dieren-
artsen loont het de moeite om het eens door
te nemen.

Een laatste opmerking nog over diagnos-
tiek, wellicht een open deur. Diagnostiek is
geen doel op zichzelf, l^e bedoeling van
nader diagnostisch onderzoek moet zijn
een beter idee te krijgen van de prognose cn
hoe die in gunstige zin beïnvloed kan
worden door welke therapeutische maat-
regelen.

Voor het bepalen van de prognose van
ziekte geldt al even zeer dat studies vanuit
specialistische centra weinig informatief
zijn voor de praktizerende dierenarts in de
periferie. In de specialistische centra komen
vooral dieren terecht in een vergevorderd
stadium van de ziekte, en waarmee iets bij-
zonders aan de hand is. Wilt u de prognose
leren kennen van aandoeningen, zoals die
bij u gepresenteerd worden, dan zult u met
uw collega\'s zelf prognostisch onderzoek
moeten gaan verrichten.
Dat zal dan altijd cohort onderzoek zijn.
Het is daarbij zaak om de onderzoeksgroep
in een vroeg stadium van de ziekte te ver-
zamelen om vanuit dit startpunt het \'na-
tuurlijk\' beloop in al zijn schakeringen te
bestuderen. Het is een hele kunst om
vooral relevante uitkomstmaten vast te
stellen. Naast spontaan overgaan van ziek-
te en eraan overlijden zijn er andere uit-
komstmaten denkbaar, zoals het vererge-
ren van bepaalde klachten, het optreden
van ongewenste complicaties en bij herstel
de kans op een recidieL Voor een goede
prognose-beschrijving is bovendien nodig
dat alle uitkomstmaten zo precies mogelijk
worden gedefinieerd en vervolgens onbe-
vooroordeeld worden gemeten. Het spreekt
vanzelf dat de follow-up zo compleet mo-
gelijk moet zijn.

Uitval in prognostisch onderzoek kan do-
delijk zijn voor de waarde van het onder-
zoek en de faam van de onderzoeker. Dat
komt, omdat uitval nogal eens selectief is:
net de dieren met wie het heel goed gaat of
met wie het wel heel slecht afloopt, zult u
misschien het minste in uw praktijk aan-
treffen, als u gereed zit voor uw vervolgon-
derzoek.

Zoals bij dc eerder besproken turverij naar
het vóórkomen van ziekte is er sprake van
enige saaiheid. De animo om prognostisch
onderzoek te gaan doen kan verhoogd
worden door een of meer veronderstelde
prognostische factoren in het onderzoek te
betrekken. Ter memorie: in etiologisch co-
hort onderzoek wordt uitgegaan van groe-
pen dieren zonder de ziekte, met en zonder
de veronderstelde risicofactor. In prognos-
tisch cohort onderzoek wordt uitgegaan
van groepen dieren met de ziekte in een
vroeg stadium, en met en zonder de veron-
derstelde prognostische factor. Soms loont
het de moeite om tc bestuderen, of en in
hoeverre bepaalde risicofactoren ook een
prognostische betekenis hebben. De groep
dieren met de ziekte in een case-control of

cross-sectioncel onderzoek zou dan in de
tijd verder kunnen worden opgevolgd.
Twee al gebruikte voorbeelden dienen hier
ter illustratie. Stel, uit een cross-sectioncel
onderzoek komen aanwijzingen dat begin-
nende arthrose samenhangt met adipositas.
In een prognostisch onderzoek zou men nu
alle dieren met een beginstadium van ar-
throse kunnen indelen naar lichaamsge-
wicht. Vervolgens wordt bestudeerd, of het
arthrose-proces sneller voortschrijdt bij de
dikkere dieren dan wel bij hun minder adi-
peuze soortgenoten. Hetzelfde verhaal kan
verteld worden voor een case-control on-
derzoek, waaruit aanwijzingen komen voor
een associatie tussen kalkrijke voeding en
blaasstenen. De groep die gezond en wel
van zijn blaasstenen bevrijd wordt, kan nu
ingedeeld worden naar een hogere en la-
gere kalkconsumptie. Vervolgens wordt
bestudeerd, hoe groot de kans op ecn re-
cidief is in de verschillende groepen met een
andere kalkconsumptie.
Mooier wordt het nog, als men dergelijk
cohort onderzoek een experimenteel ka-
rakter geeft. In het eerste voorbeeld wordt
dan uitgegaan van een groep dieren met
beginnende arthrose en een te hoog li-
chaamsgewicht. Bij een deel (bijvoorbeeld
de helft) van de onderzoeksgroep doet men
vervolgens alle moeite om ze te laten af-
vallen, het andere deel laat men aan zijn lot
over en in beide groepen wordt op gezette
tijden de mate van arthrose opnieuw geme-
ten. In het andere voorbeeld wordt uitge-
gaan van een groep dieren die zijn blaas-
stenen kwijt is en die tevens een kalkrijke
voeding gebruikt. Een deel daarvan zet
men vervolgens op een kalkarm dieet cn
bestudeert, of in deze groep minder re-
cidicven in een bepaalde periode optreden
dan in de controlegroep die hct oude dieet
blijft volgen.

Inmiddels zijn we aanbeland bij het thera-
peutische onderzoek als bijzondere vorm
van prognostisch onderzoek. Het stramien
is wederom hetzelfde, waarbij cr minstens
zoveel redenen zijn om het onderzoek als
een experimenteel cohort onderzoek uit te
voeren en het meten van de uitkomsten
onbevooroordeeld te verrichten. Vanwege
de toegemeten tijd wordt het therapeuti-
sche onderzoek niet verder behandeld. In
grote lijnen komt het trouwens allemaal op
hetzelfde neer. Bedenk bovendien dat on-
derzoek naar bijwerkingen van een thera-
pie hetzelfde is als onderzoek naar risico-
factoren voor een iatrogene ziekte. En dat
dc effectiviteit van een therapie vertaald
kan worden in het verminderen van klach-
ten en symptoirien, hetgeen weer alles te
maken heeft met de diagnostische beteke-
nis hiervan.

Het thema van dit congres luidt: \'Informa-
tica en Diergeneeskunde\'. Het zal wel zo
zijn dat we het computer-tijdperk zijn bin-
nengegaan. Maar dat betekent nog niet dat
de aanschaf van een personal computer
nuttig is voor iedere dierenarts. Anderen
hebben er bij herhaling op gewezen dat
bepaalde praktijk-taken met zo\'n apparaat
snel cn efficiënt kunnen worden uitgevoerd.
Daarmee is de aanschaf nog nict noodzake-
lijk of onvermijdelijk. Voor ccn recent
overzicht verwijs ik graag naar een artikel
van C. Zeelenberg e.a. over \'Dc personal
computer in de praktijk\' (Hart Bulletin
1985; 16: 100-4). Het is geschreven voor
huisartsen, maar de huisartspraktijk lijkt
zo veel op uw praktijk dat ik lezing ervan
zeer kan aanbevelen.

In het artikel van Zeelenberg wordt niet of
nauwelijks gerept over de mogelijkheid om
dc computer in te zetten bij het epidemio-
logisch onderzoek in de praktijk. Dat is
misschien maar goed ook. Want de ver-
leiding om dan — zonder duidelijke vraag-
stelling — hct registraticpad in te slaan, is
wel erg groot voor ccn beginnend epide-
mioloog. En dat laatste bent u nu, als u
mijn betoog hebt willen volgen. Er is grote
behoefte aan epidemiologisch onderzoek,
net op het niveau van de praktijk voor
kleine huisdieren. Het kiezen van een rele-
vante vraagstelling en ccn goede onder-
zoeksopzet zijn hierbij van groot belang.
De kwaliteit van het onderzoek wordt niet
verbeterd door de aanschaf van een perso-
nal computer.

Computer ondersteund onderwijs ten behoeve
van onderwijs en nascholing in de
diergeneeskunde^

SAMENVATTING Het auteurssysteem CASES is ontwHiiield om docenten in staat te stellen in
relatief korte tijd hun eigen computer les-programma\'s te gaan maken. De student kan zich met deze
simulatie-casuistiek oefenen in het verzamelen van de noodzakelijke gegevens om een diagnose te
kunnen stellen en een behandeling voor te schrijven. Principe van deze onderwijsvorm is, iemand een
probleem laten oplossen en hem of haar daarbij de gelegenheid bieden om fouten te maken. De
gemaakte fouten worden van commentaar voorzien. CASES is al enkele jaren in gebruik bij de studie
Geneeskunde te Leiden. Hetzelfde systeem, desgewenst na het aanbrengen van modificaties, zou
gebruikt kunnen worden bij het onderwijs aan studenten Diergeneeskunde en voor nascholing (thuis)
van dierenartsen.

De praktische uitvoerbaarheid van dit idee werd aangetoond met een demonstratie van een door collega
dr. J. .1. van Nes geschreven diergeneeskundige ca.sus tijdens het Jaarcongres der Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskuiuie te Valkenburg in oktober 1985.

SIJ M M AY Phe microcomputer is an excellent instrumenl for stimulation in training in clinical problem-
solving. However, the construction of computerprogrammes requires far too much time of teachers At the
Department of Suigery of the Univershy Hospital at Leiden, a software package was developed, called
\' CA SES\' (Cimipuler-A.ssisted Simulation and Education System). This authoring .system enables the clinical
teacher lo create a new \'ca.se\' within a few hours. When this type of computer-assisted instruction is used a
student must attempt to solve a probletn and in doing so will make a few. or possibly several, mi.stakes The
author of the programme will comment upon all the mistakes which are made It is. as if the teacher were
personally present and giving private instruction to his student. To create a case the teacher does not need any
knowledge of computers nor of programming-languages

Other fields ofu.se could be post-graduate training. By mailing floppy-discs to the doctor\'s home he could have
his interactive training by experts at home in his own study.

With little if an) ■ modifications, this system may also be used in veterinary medicine. 11 runs on IBM-PCs (/ 28
K) and all compatible hardware.

Voordracht gehouden op 4 oktober 1985 ter gelegenheid van het Jaarcongres 1985, tevens 132c Algemene
Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Valkenburg (Congres-
thema: \'Dierenartsen Informatica\').

Bij hel onderwijs in de Diergeneeskunde
wordt in de laatste 20 jaar in toenemende
mate gebruik gemaakt van audiovisuele
hulpmiddelen. Terwijl vroeger kennisover-
dracht vrijwel uitsluitend plaats vond via
het geschreven of\'gesproken woord (dat wil
zeggen boeken of colleges) bieden thans
diverse audiovisuele media aanvullende
vormen van kennisoverdracht.
Deze AV-media bestaan uit stilstaande of
bewegende beelden al dan niet in combina-
tie met gesproken of gedrukte teksten. Wij
zullen hier geen vergelijking geven van de
voor- en nadelen van bijvoorbeeld band-
diaprogramma\'s versus videobanden. Wel
willen wij hier enkele voordelen van hct
gebruik van AV-middelen in het algemeen
noemen:

— Een lesprogramma kan zo lang worden
verbeterd en \'bijgeschaafd\' tot hct uiteinde-
lijk een optimaal niveau bereikt.

— De didactische gaven der betere docen-
ten krijgen een ruimere verspreiding.

— De keuze van het AV-medium kan
worden bepaald door de specifieke eisen
van de inhoud van het lesprogramma (bijv.
een banddia-programma met stilstaande
beelden over een bacteriologisch onder-
werp, maar een videoband over locomo-
tiestoornissen bij bepaalde neurologische
aandoeningen).

— Een mediatheek met \'ingeblikt\' onder-
wijs kan ook buiten de normale werkuren
de studenten gelegenheid bieden om te stu-
deren.

— De mogelijkheid van onderlinge uitwis-
seling van studieprogramma\'s tussen insti-
tuten in binnen- en buitenland.

Naast kennisoverdracht is echter nog be-
hoefte aan een andere dimensie in het on-
derwijs en wel zal de student zich ook moe-
ten oefenen in het toepassen van de verwor-
ven kennis of met andere woorden: het
trainen van de klinische vaardigheden. Wel-
iswaar zijn er enkele \'fantomen\' ontwik-
keld waarop bepaalde technieken getraind
kunnen worden, maar voor het oefenen
van handvaardigheden zullen wij toch in
hoofdzaak op de praktijk aangewezen blij-
ven. Voor de overige vaardigheden, meest-
al denkvaardigheden genoemd, zijn er ech-
ter diverse methodes ontwikkeld die de
student de gelegenheid bieden om zich ter-
dege te oefenen in het oplossen van allerlei
problemen waarvoor hij later in de praktijk
kan worden gesteld (1, 2).
Probleem-oplossen is één der vormen van
het trainen in denkvaardigheden. Het ma-
ken van sommetjes op de lagere school is
daarvan een eenvoudig voorbeeld. De waar-
de van deze oefeningen zit in de reactie van
de onderwijzer en dit in hct bijzonder wan-
neer hij bij gemaakte fouten kan aangeven
wat er fout ging en hoe het dan wèl zou
moeten. Deze vorm van onderwijs waarbij
er actie en reactie is tussen leerling en do-
cent, wordt interactief onderwijs genoemd.
Het interactief probleem-oplossen is zeker
geen nieuwe vorm van onderwijs, integen-
deel, het is ccn oeroude, beproefde en
voortreffelijke onderwijsmethode. Wat wèl
nieuw is, is de mogelijkheid om interactief
probleem-oplossend onderwijs te geven
zonder dat de docent er persoonlijk bij
aanwezig hoeft te zijn. In de zestiger jaren
werden enkele systemen ontwikkeld, bij-
voorbeeld door Christine McGuire hct
P.M.P. (Patient Management Problem)(3).
Hierbij werd gebruik gemaakt van \'papie-
ren patiënten\' waarbij de actie-reactie tus-
sen student en docent werd geïmiteerd
doordat de student teksten die met onlees-
bare inkt waren gedrukt selectief zichtbaar
kon maken.

De snelle ontwikkeling van de (micro)com-
puter in de laatste tien jaar heeft ons echter
een instrument gebracht dat in staat is om
op een veel hoger niveau dit interactieve
onderwijs te kunnen geven. De microcom-
puters zijn in enkele jaren tijds in hun moge-
lijkheden op bijna ongelofelijke wijze uit-
gebreid, terwijl de prijs van deze hardware
juist snel daalde tot een voor universiteiten
betaalbaar niveau. Het probleem is dan
ook niet de hardware maar juist de soft-
ware. Het maken van individuele compu-
terprogramma\'s voor onderwijs is een zaak
die een zeer grote tijdsinvestering van do-
centen en programmeurs vraagt. Boven-
dien zijn er voor het verkrijgen van een
goede training zeer vele onderling verschil-
lende \'patiënt-simulaties\' nodig. Een der-
gelijk project voor computer ondersteund
interactief probleemoplossen lijkt dan ook
reeds bij voorbaat tot mislukken gedoemd
door de onhaalbare financiële consequen-
ties van de te investeren tienduizenden do-
cent-uren. Gelukkig is echtereen oplossing
van dit probleem eenvoudig mogelijk door
het invoeren van auteurssystemen. Aan de
Faculteit der Geneeskunde te Leiden is een
dergelijk systeem ontwikkeld (4). Wij zullen
hier in het kort beschrijven hoe ccn student
zich kan oefenen op een klinisch probleem
cn vervolgens hoe een dergelijke casus door
de docent kan worden opgesteld.
Het proces van het oplossen van een kli-
nisch probleem begint bij het aanhoren van
de klacht(en) cn eindigt bij de keuze van het
juiste behandelingsbeleid. Dit proces be-
staat uit het verzamelen van informatie (uit
anamnese, lichamelijk onderzoek, labora-
torium- cn aanvullend onderzoek) waarna
interpretatie van deze informatie leidt tot
het opstellen van één of meerdere hypothe-
ses en — zo nodig na verzamelen van meer
gegevens — tot een (differentiaal) diagnose.
Wij laten de computer dit proces simule-
ren, de hiervoor genoemde rubrieken wor-
den door de student opgeroepen vanuit het
zogenaamde \'Hoofdmenu\'. Hierin bevin-
den zich de volgende rubrieken:

Wanneer het beeldscherm van de computer
dit hoofdmenu toont, zal de student be-
ginnen om door het intoetsen van een \' 1\' de
patiënt (cliënt) geïntroduceerd te krijgen,
dat wil zeggen het beeldscherm toont een
hoeveelheid tekst die gegevens verschaft
over de diersoort en de afwijkingen of ver-
schijnselen die de eigenaar heeft waarge-
nomen. Zo nodig kan ook de situatie
waarin de dierenarts zich bevindt (de rol
die hij of zij speelt) worden beschreven.
Door \'2\' te kiezen kan vervolgens de ana-
mnese van de eigenaar worden afgenomen.
Het zou uit didactisch oogpunt wellicht te
verkiezen zijn om de student de vragen die
hij wil stellen zelf te laten formuleren en
deze vraagstelling aan de computer ken-
baar te maken door deze in te typen. Hoe-
wel dit programmatuur-technisch best
mogelijk is, zijn er enkele praktische be-
zwaren die deze methode slecht uitvoer-
baar maken. Eén der bezwaren is de ge-
ringe type-vaardigheid van studenten waar-
door het intypen van de vele vragen te veel
tijd gaat kosten en de student daardoor zijn
belangstelling gaat verliezen. Wij hebben
daarom gemeend voor een ander systeem
te moeten kiezen. Het beeldscherm biedt de
student een aantal vragen die eventueel aan
de eigenaar van het dier zijn te stellen. Deze
aangeboden vragen zijn echter een mengsel
van relevante en irrelevante vragen, de stu-
dent dient alleen dié vragen te stellen die
relevant zijn voor d\'it geval onder déze om-
standigheden.

Door het intoetsen van het vraagnummer
levert dc computer het antwoord van de
eigenaar. Nadat de student alle hem als
relevant voorkomende vragen heeft gesteld
kan hij terugkeren naar het Hoofdmenu en
door het intoetsen van een \'3\' met het
lichamelijk onderzoek beginnen. Ook deze
rubriek, evenals de rubrieken 4 en 5, ver-
loopt op dezelfde manier als de anamnese.
Indien de student wordt overstelpt door de
omvang van de verzamelde informatie kan
hij via de \'7\' van het Hoofdmenu een op-
somming op het beeldscherm krijgen van
alle door hem gestelde vragen en verricht
onderzoek met de erbij behorende antwoor-
den cn uitslagen.

Zodra de student zeker meent te weten wat
de diagnose is, dan kiest hij rubriek \'6\'. Het
beeldscherm zal hem dan uitnodigen de

gestelde diagnose in te typen. Wordt de
juiste diagnose ingetypt dan nodigt het
beeldscherm uit om een behandeling voor
te stellen.

Indien de diagnose slechts ten dele juist is
zal de computer reageren met commentaar
van de docent. Dit commentaar kan bij-
voorbeeld een aanmoedigende vraag zijn
die uitnodigt om een onvolledige diagnose
te completeren. Deze \'dialoog\' tussen stu-
dent en docent kan vrijwel levensecht ver-
lopen en kan soms wel tot een vijftal
stappen vereisen alvorens het juiste ant-
woord (eindelijk) volledig is. De toeschou-
wer die voor het eerst een dergelijk twee-
gesprek tussen student en docent (lees: de
computer) aanschouwt, zal geneigd zijn te
denken dat hier reeds sprake is van een
intelligente computer. Niets is echter minder
waar, het is slechts nodig dat de docent bij
het schrijven van het programma goed an-
ticipeert op het mogelijk te verwachten
studentengedrag. De rubriek \'Behandeling\'
wordt op dezelfde wijze in dialoogvorm
afgewerkt.

Aan hct begin van het programma wordt
de student geïnstrueerd dat hij bij het
stellen van vragen en bij het aanvragen van
laboratorium- of ander onderzoek zich tel-
kens moet afvragen of het gevraagde rele-
vant is voor hct probleem van deze patiënt.
Alle irrelevante vragen en/of onderzoek
worden met negatieve score-punten ge-
straft. De waarde van het aantal strafpun-
ten wordt bepaald door het feit of het ten
onrechte verrichte onderzoek belastend is
voor de patiënt en of het kostenverhogend
werkt. Ook voor het stellen van een ver-
keerde diagnose en hct voorschrijven van
een verkeerde behandeling worden straf-
punten berekend en wel des te meer straf-
punten naarmate dc consequenties van de
verkeerde diagnose of therapie voor de pa-
tiënt fatale gevolgen zouden hebben gehad.
Van de hierboven genoemde rubrieken
(nr\'s 2 t/m 6) wordt voor ieder een afzon-
derlijke score berekend.

Met een goed genormeerd scorings-sys-
teem zal het binnenkort mogelijk zijn om
middels deze computer-patiënten examens
af te nemen. Thans heeft deze score als
belangrijkste effect dat het een soort wed-
strijdelement invoert en het mede daardoor
voor de studenten aantrekkelijk is om op
deze wijze self-assessmcnt te beoefenen.
In dc laatste rubriek — het commentaar —
kan de auteur van het programma zijn
didactische gaven het best benutten. De
student ziet op het beeldscherm achtereen-
volgens alle relevant geachte anamnese-
vragen welke hij niet heeft gesteld en de
irrelevante vragen die ten overvloede wèl
werden gesteld. Voorts het relevante on-
derzoek dat hij had dienen aan te vragen en
het irrelevante onderzoek dat ten onrechte
wel was aangevraagd. Bij ieder onderdeel
van dit commentaar biedt de auteur zijn
motivering aan waarom hij een bepaalde
vraag of onderzoek relevant acht en an-
derszins geeft hij de argumenten waarom
hij een bepaald onderzoek overbodig en
ongewenst acht.

Evenzo worden de diagnostische en thera-
peutische prestaties der student van com-
mentaar voorzien. Wanneer bijvoorbeeld
de juiste diagnose niet in eerste aanleg werd
gesteld, maar eerst één of meerdere niet
geheel juiste diagnoses werden genoemd,
zodat de computer had moeten helpen, dan
toont het beeldscherm waaróm de gekozen
diagnoses niet volledig of zelfs fout waren.
Ecn soortgelijke reactie volgt ook op het
gekozen beleid met betrekking tot de be-
handeling. Hierna toont een staafdiagram
de scorcs bij de diverse rubrieken behaald
met een totaal gemiddelde. Tot slot komt
een epiloog waarin de auteur van hct pro-
gramma in ecn soort mini-collegc de be-
langrijkste zaken van het behandelde ziek-
tebeeld bespreekt. Daarna wordt de student
uitgenodigd om zijn of haar commentaar
op deze casus in tc typen. Dit commentaar
wordt in hct geheugen (= op het schijfje)
opgeslagen cn zal te zijner tijd aan de do-
cent worden aangeboden. Deze vorm van
feedback leidt regelmatig tot het aanbren-
gen van verbeteringen in het programma.

Hoe komt nu een lesprogramma, zoals
hierboven beschreven, tot stand? Zoals
reeds eerder werd opgemerkt zou het indi-
vidueel. dus per afzonderlijke casus, op-
stellen van een dergelijk lesprogramma een
onhaalbare tijdsinvestering van docenten
eisen, nog daargelaten dat slechts weinig
docenten een programmeertaal beheersen.
De oplossing van dit probleem werd ge-
zocht in het ontwerpen van een auteurssys-

teem. Hiermede l<an een docent die niets
van programmeren weet (in het jargon
nogal onvriendelijk een \'computer-illite-
rate\' genoemd) toch een casus opstellen. In
de praktijk werkt dit als volgt. Een docent
die een bepaald ziektegeval wil verwerken
tot een computer-patiënt vult een speciaal
ontworpen CASES-formulier in (CASES
= Computer Assisted Simulation and Edu-
cation System). Dit formulier bestaat uit
een dertigtal bladzijden waarop per blad-
zijde een instructie hoe de gegevens van de
patiënt dienen te worden ingevuld. Zo zijn
er bijvoorbeeld bladzijden waarop de rele-
vante laboratoriumbepalingen worden in-
gevuld, tezamen met de uitslag van die be-
paling en een motivering waarom deze
bepaling noodzakelijk is. Een andere pa-
gina bevat dan weer de irrelevante bepa-
lingen met de uitslagen en de motivering
waarom een bepaling overbodig en onge-
wenst is. Dooreen bepaalde codering kan
de docent aangeven hóe fout deze beslis-
sing was, hetgeen dan weer een maatstaf is
voor het aantal toe te kennen negatieve
score-punten. Alle onderdelen van het pro-
gramma krijgen op deze wijze hun plaats
op de bladzijden van het CASES-formu-
lier.

Zodra een docent enige ervaring heeft met
dit auteurssysteem kan hij in ongeveer drie
uur een nieuwe casus opstellen. De verdere
verwerking tot een computer-programma
geschiedt door een medewerker, die via de
screen-editor de door de auteur op het
formulier ingevulde gegevens intypt, waar-
na de verdere produktie geheel automa-
tisch verloopt middels de CASES-software.

Bij vele gebieden van onderwijs vormen
goede illustraties een onmisbaar deel bij
het leerproces. Indien een student bij het
doornemen van een computer-casus een
onderzoek aanvraagt, dat als resultaat een
visueel beeld oplevert (bijv. een röntgen-
foto), dan kan bij CASES dit visuele beeld
ook in feite worden getoond. Hiervoor kan
gebruik worden gemaakt van computer-
gestuurde diaprojectoren of videoplayers.
Beide systemen hebben voor- en nadelen.
De meest ideale vorm van beelddrager is de
beeldplaat (La,ser Vision Disc), deze kan
zowel stilstaande als bewegende beelden op
de monitor brengen met een \'zoektijd\' die
verwaarloosbaar is. De combinatie com-
puter met computergestuurde beeldplaat-
speler zal naar onze mening het ideale on-
derwijsmedium voor de komende jaren
vormen. Experimentele opstellingen in het
medisch onderwijs worden al enige tijd met
succes beproefd. Te verwachten is dat over
ongeveercen jaar een universele beeldplaat
zal uitkomen. Met deze plaat zal het moge-
lijk zijn om velerlei casuïstiek van illustra-
ties te voorzien daar deze beeldplaat ruim
50.000 verschillende afbeeldingen zal be-
vatten.

Waar in het bovenstaande sprake was van
\'student\' kan ook \'dierenarts\' worden gele-
zen. Het beschreven systeem van interac-
tief probleemoplossen is uitstekend bruik-
baar voor nascholing. De reeds gevestigde
dierenarts kan zijn eigen handelen op deze
manier toetsen aan wat experts als de juiste
benadering van een klinisch probleem zien.
Indien dierenartsen thuis over een micro-
computer beschikken, zullen zij per post
een floppy-disc kunnen ontvangen en die in
de rust van hun eigen werkkamer kunnen
afspelen en aldus kennis nemen van de
nieuwe ontwikkelingen op het gebied van
diagnostiek en behandeling. Voor de vete-
rinair georiënteerde industrie is hier een
mogelijkheid om dierenartsen adequaat te
informeren omtrent nieuw ontwikkelde
pharmacotherapeutica.

1. Saunders, D. A. and Wallis, B. J. Learning de-
cision making in clinical medicine: a card-game
dealing with acute emergencies for undergraduate
use. Medical Education 19X1; 15: .32.V7.

2. Marshall, J. R. and Fabb, W. E. The construction
of patient management problems. Medical Edu-
cation 1981; 15: 126-.35.

3. McCiuire, C. IL, Solomon, L. M., and Bashook,
P. G. Construction and use of written simula-
tions. New York, The Psychological Corporation,
1976.

4. Verbeek, H. A. Patientensimulatie met compu-
ters; ccn software pakket voor de constructie van
\'coinputerpatiënten\'. In; C. F. v. d. Klauwen A.
L. J. Timmermans (red.) 1984. Computers in het
medisch onderwijs. Muiderberg, Coutinho.

SAMENVATTING Een overzicht wordt gegeven van het dierexperimenteel toxicologisch onderzoek
van bestraald cUeriijk voedsel en de mogelijke ovei\'dracht hieruit van (eventueel) toxische factoren van
het dier.

Bestraald voedsel had geen invloed op de reproduktie van de rat en het varken. Een uitgebreid
toxiciteitsonderzoek bij biggen (16 weken durend) en bij ratten (2Vi jaar) toonde geen afwijkingen die
aan de bestralingsbehandeling van het voedsel konden worden toegeschreven.

SUMMARY Toxicological investigations in experimental cmimals given irradiated feed and studies on
the possible transfer of toxic factors from this feed to the animal are reviewed.
Irradiatedfeed did not affect reproduction of rats and pigs. Extensive toxicity studies in pigs continued
over a sixteen-week period and rats (iVi years) did not reveal any changes which were attributable to
irradiation to the feed.

Sinds 1974 heeft het Laboratorium voor
Algemene Toxicologie, mede op verzoek
van de Veterinaire Hoofdinspectie, toxico-
logisch beleidsonderbouwend experimen-
teel onderzoek uitgevoerd. In het kader
van het beleidsadviserend werk heeft het
Laboratorium ook mede bijgedragen aan
toxicologische evaluaties van reeds aanwe-
zige toxiciteitsgegcvens, zoals bijvoorbeeld
van chlooramfenicol en chloorhexidine.

Daarnaast zijn medewerkers van het Labo-
ratorium actief in enkele commissies die
werk doen dat mede van belang is voor de
Veterinaire Hoofdinspectie, zoals het Vee-
voederoverlegorgaan, hel Wetenschappe-
lijk Comité voor de Dierlijke Voeding van
de EEG, de werkgroep Anabolica van de
EEG en de werkgroep V van de Commissie
Toelating Bestrijdingsmiddelen.

Het toxicologisch onderzoek ten behoeve
van de VHI richtte zich doorgaans op al-
gemeen toxiciteitsonderzoek naar aanlei-
ding van actuele problemen. In de belang-
stelling stond de problematiek van bestraald
dierlijk voedsel, contaminanten, chloor-
koolwatcrstoffen (tetrachloorethylcen, a-,
(i- en 7-hexachloorcyclohexaan (HCH),
polychloorbifenylen (PCB\'s), zware meta-
len (cadmium), diergeneesmiddelen, tran-
quillizers (PPZ)en organische fosforesters
(carbaryl). Het toxicologisch onderzoek
van bestraald dierlijk voedsel en de moge-
lijke overdracht hieruit van (eventueel) to-
xische factoren naar het dier wordt nu als
een van de voor de VH I, doch tevens mede
voorde Hoofdinspectie voor Levensmidde-
len en de Keuring van Waren, verrichte
wetenschappelijke activiteiten nader be-
licht.

De mogelijkheid van voedselconservering
door middel van ioniserende straling heeft
aanleiding gegeven tot nadere studies naar
de eventuele nadelige effecten van chemi-
sche veranderingenc.q. mogelijke vorming
van toxische stoffen in bestraald voedsel
(2). Hiertoe is op het RIVM dierexperimen-
teel toxicologisch onderzoek uitgevoerd.
In een eerste experiment met ratten bleek
dat bestraald voedsel (50 kGy\'; in micro-
biologische zin komt deze stralingsdosis
overeen met een hittesterilisatie van 10 mi-
nuten bij 120° C) geen negatieve invloed op
de reproduktie van deze dieren had. De in
het reproduktie-onderzoek gebruikelijke
criteria werden hierbij gehanteerd, onder
andere fertiliteit, aantal pups per worp,
pupgewicht. Met de nakomelingen van
deze ratten werd een semichronisch (90
dagen) toxiciteitsonderzoek uitgevoerd.
Tijdens de voederperiode met bestraald
dieet was de groei en voedselopname niet
beïnvloed. Aan het einde van de voederpe-
riode gaven hematologie, biochemische
bloed- en urine parameters en de histopa-
thologic van organen geen veranderingen
te zien (6). Vervolgens werd een 3-generatie
reproduktie experiment bij varkens uitge-
voerd (zie schema). Drie generaties var-
kens werden gefokt. Per generatie werden 2
worpen biggen verkregen (Fa en Fb). Met
de Fa-generatie werd verder gefokt. De Fb-
generatie werd na onderzoek op macro-
scopisch uitwendig waarneembare afwij-
kingen op specnlceftijd afgevoerd. Elke
fokgroep per generatie bestond uit 12 vrou-
welijke dieren, waaruit er 8 werden geselec-
teerd en 4 mannelijke dieren. De criteria
voor de selectie waren: drachtigheid, verge-
lijkbare vertegenwoordigsters in elke groep
en een tijdstip van de partus binnen een
periode van een maand. De behandeling
van de diëten was:

Groep B: bestraald varkensvoer (50 kGy).
Groep C: onbehandeld varkensvoer.
Tijdens het gehele onderzoek behoefde niet
meer dan de in de praktijk van de varkens-
houderij gebruikelijke veterinaire begelei-
ding gegeven te worden.
Uit de resultaten van het reproduktie on-
derzoek van de P-generatie bleek dat de
fertility index (aantal worpen x 100, ge-
deeld door het aantal drachtige dieren), de
viability index (aantal biggen op dag 5 x
100, gedeeld door aantal levend geboren
biggen), de lactation index (aantal biggen

- Long term wholesomeness Voergfoeg: A,B,C
study of autoclaved or !33j.?Qderzoel<:
irradiated pork in rats geen, afgevoerS op
(Report nr. 6174U1 ool) speenleeftijd
^ F3b-Generatie
Voergroep: A,B,C
\'Spéciaal onderzoek;
geen, afgêvöër3"öp
speenleeft ijd

V Flb-Generatie
Voergroep: A,B.C
^pifciaat onderzoek:
geën, afgevoërB 6Tj speen-
leeftijd

*Voergroep A : geautoclaveerd varkensvoer (10 min. bij l?0O(;)
B : bestraald varkensvoer (50
^ ■ controle varkensvoer

Schematisch overzicht van dc \'wholesomeness\' experimenten tijdens een generatie reproduktie-onderzoek bij
varkens.

op dag 49 X 100, gedeeld door aantal biggen
op dag 5) van de proefgroepen niet ver-
schilden van de controlegroep. Het ge-
middelde lichaamsgewicht van de biggen
uit de geautoclaveerde voergroep was na
het spenen enigszins verlaagd en van de
bestraalde voergroep iets verhoogd in ver-
gelijking met de controle.
De fokresultaten van de Fl- en F2-genera-
tie verschilden niet van de P-generatie be-
halve dat de fertility index van de Fl-gene-
ratie lager was dan van de P- en de
F2-generatie. De oorzaak hiervoor was een
besmetting van de varkens door het virus
dat de ziekte van Aujeszky veroorzaakt.
Bovendien was het speengewicht van de
biggen uit de geautoclaveerde voergroep in
de F2-generatie verlaagd. In dit experiment
met varkens werden verder geen afwij-
kingen gevonden in voedsclopname, groei,
hemometrische en biochemische parame-
ters van de diverse dieren.
Uit een per 1 november 1983 uitgevoerd
retrospectief computer literatuuronder-
zoek bleek dat er geen publikaties bekend
waren over effecten van bestraald dieet op
de reproduktie bij varkens. De conclusie
van dit onderzoek luidde dat consumptie
van hoog bestraald (50 kGy) voer geen in-
vloed heeft op de reproduktie van varkens
in een 3-generatie onderzoek (8).
Met 3 groepen van 15 mannelijke en 15
vrouwelijke biggen (afkomstig uit de Fla-
generatie) werd gedurende 16 weken een
toxiciteitsexperiment uitgevoerd waarbij
de dieren werden gevoerd met respectieve-
lijk controle, 50 kGy bestraald en gesteri-
liseerd voer. Dc dieren waren afkomstig
van zeugen van eenzelfde voerschema. Ook
in deze proef werden geen effecten gevon-
den op groei, voedsclopname, hematolo-
gie, biochemie van het bloed en histopatho-
logic (6).

De bij de slacht van de gemeste varkens
beschikbaar gekomen ham werd na ver-
schillende technologische bewerkingen ge-
bruikt voor een toxicologische proef met
ratten. De volgende overwegingen lagen
hieraan ten grondslag:

— Een mogelijkheid tot evaluatie van het
bestralingsproccs op vlees en vleeswaren en
in het bijzonder van ham als belangrijke
representant van deze groep.

— De mogelijke vorming van nitrosami-
nen in vleeswaren als gevolg van het ge-
bruik van nitriet. Bij een eerder door het
RIVM uitgevoerd chronisch toxiciteitson-
derzoek van een met nitriet behandeld
vleesprodukt bleek bij de rat geen ver-
hoogde tumorincidentie te worden geïndu-
ceerd (4). In het geteste vleesprodukt wer-
den bij chemisch analystisch onderzoek
wel aantoonbare hoeveelheden nitrosami-
nen aangetroffen.

— De mogelijke meer-vorming van nitro-
samincn door bestraling van met nitriet
behandelde ham. Bij hitteconservcring van
ham is de aanwezigheid van nitriet een
noodzaak, omdat de verhitting doorgaans
onvoldoende is om sporen van Clostridium
botulinum te doden. Bij bestraling van ham

is behandeling met nitriet overbodig. Uit-
sluitend vanwege een bepaalde stabilisatie
van dc kleur van de ham en vanwege de
smaak zou bij deze wijze van conserveren
slechts een deel van de bij een hitte-conser-
vering gebruikelijke hoeveelheid nitriet no-
dig zijn. Bij het bestralen van vlees is als
gevolg van een radiolytische splitsing van
eiwit de vorming van aminen niet uitgeslo-
ten. De vorming van nitrosaminen zou in
de hand gewerkt kunnen worden als een
met nitriet behandelde ham daaropvolgend
aan ccn bestraling werd onderworpen.

Een chronisch, 2\'/2 jaar durend voederex-
periment met ratten werd vervolgens uit-
gevoerd op grond van de bovenstaande
overwegingen. Zes groepen van 50 manne-
lijke cn 50 vrouwelijke ratten werden gedu-
rende de proefduur gevoederd volgens on-
derstaand schema:

2. Dieet, waarvan 35% gesteriliseerde en
met 200 mg/kg nitriet behandelde ham
van varkens op niet gesteriliseerd voer.

3. IDieet, waarvan 35% gesteriliseerd met
200 mg/kg nitriet behandelde ham van
varkens op gesteriliseerd voer.

4. Dieet, waarvan 35%; 37 kGy bestraalde
en met 50 mg/kg nitriet behandelde
ham van varkens op niet-gesteriliseerd
voer.

5. fDieet, waarvan 35% 37 kGy bestraalde
en met 50 mg/kg nitriet behandelde
ham van varkens op 50 kGy bestraald
voer.

6. Dieet, waarvan 35%; 74 kGy bestraalde
cn met 50 mg/kg nitriet behandelde
hatn van varkens op 50 kGy bestraald
voer.

Geen afwijkingen werden gevonden die
aan dc behandeling van de diëten konden
worden toegeschreven (parameters: voed-
selopnamc, groei, mortaliteit, hematolo-
gie, biochemie van bloed cn urine, orgaan-
gewichten, histopathologie en tumorinci-
dentie).

Dc nitrosamine concentraties in de ham
werden niet beïnvloed door het niveau van
bestralen, noch door de toegediende hoe-
veelheid nitriet (zie tabel) (7).

Uit de resultaten van de hele serie onder-
zoekingen bleek geen enkele schadelijke
invloed op dc diverse proefdieren ten ge-
volge van consumptie van bestraalde dië-
ten.

Ook in gedurende meer dan 25 jaar omvat-
tend onderzoek met bestraald voedsel over
de gehele wereld zijn er nimmer schadelijke
effecten bij proefdier of mens vastgesteld
ten gevolge van bestraling van voedsel (1,
3). Een \'Expert Committee on the Whole-
somcness of Irradiated Food\' van de
FAO/IAEA/WHO kwam op grond van
alle uitgevoerde toxicologische studies met
bestraald voedsel in 1980 tot de conclusie
dat bestraling van voedingsmiddelen tot 10
kGy aanvaardbaar geacht kon worden
(WHO, 1980). Verder toxicologisch onder-
zoek vond men overbodig.

1. Cooii, J. M. CM Joscphson, E. S. Is radiation a
food additive? Comments from Council for Agri-
cultural Science and Technology, Ames. Iowa,
U.A.S.. 198.1.

2. Kooy, .1. Cj. van. Chemical and biological evalu-
ation of the nutritive value of heatsterilized and
radappertized feed mixtures. Decontam. Anim.
Feeds Irradiat.; Proc. Adv. Group Meet. 1977; 79;
89, Publisher; IAEA, Vienna, Austria.

.1. Kooy, .1. van. Food irradiation makes progress.
IAEA Bulletin. 1984; 26; 17.

4. Logten, M. .1. van, Tonkelaar, I^. M. den. Kroes,
R.. Berkvens, .1. M., and Esch. G. J. van. Long-
term experiment with canned meat treated with
soditmi nitrite and gluconolactone in rats. Ed.
Cosmet. Toxicol. 1972; 10: 47.S.

5. Logten. M. .1. van. Berkvens, .I.M. en Kroes, R..
Investigation of the wholc.someness of autoclavcd
or irradiated feed in rats. RIV-rapport .13/1978
Alg. Tox.

6. Logten. M. .1. van, Kooy,.I. G. van. Vries,T. deen
Garbis-Berkvens,.!. M. Investigation of the whole-
someness of autoclavcd or irradiated feed in pigs.
RIV-rapport 88/1980 Alg. Tox.

7. Logten, M. .1. van. Vries, T. de, Heijden. C. A. v.
d.. Leeuwen. I\'. X. R. van, Garbis-Berkvens, .1.
M.. Leveling. 11. B., and Strik. .1. .1. \'1\'. W. A.
Long-term wholesomencss study of autoclavcd or
irradiated pork in rats. RIV-rapport 617401
001/1983 Alg. Tox.

8. Strik, .1. .1. r. W. A. Onderzoek naar de invloed
van bestraald voer op de reproduktie van varkens.
Samenvatting 1983, brief U 235/83 Alg. Tox.
st/ah.

9. WHO. Wholesomencssof irradiated food. Report
ofa ioint FAO/IAEA/WHO Expen Committee.
Technical Report 659, 1980. Geneva.

SAMENVATTING De he.schrijving van de symptomen en ziekteverloop van cutane asthenia, een
huidafwijking die aangeboren en waarschijnlijk erfelijk is. bij een Birmese kater, wordt gegeven.

SUMMARY The symptoms and the course run by cutaneous asthenia, a skin disease which is
congenital and probably hereditable. are reported in a Birmese tomcat.

Bij de mens komt een Inuidziekte voor, ge-
noemd cutane asthenia, welke wordt ver-
oorzaakt door een dysplasie van het bind-
weefsel. Een vorm van cutane asthenia is
het Ehlers-Danlos syndroom, waarvan 7
verschillende vormen bekend zijn. De be-
langrijkstesymptomen zijn: abnormale rek-
baarheid en verscheuring van de huid. In
de subcutis verschijnen hacmatomen, die
zich bij de mens als zachte blauwe plekken
voordoen.

Bij vele diersoorten kan deze aandoening
optreden, zoals bij honden, katten, pclsdic-
ren, rundvee en schapen,

Arlcin (1) noemde deze aandoening van de
huid bij de hond \'cutaneous asthenia\', ter-
wijl het in Small Animal Dermatology (2)
bij honden als \'rubber puppy disease\' be-
schreven is, Cheville (3) spreekt van \'der-
matosparaxis\', waar een aangeboren de-
ficiëntie van procollageen peptidase de
oorzaak wordt genoemd van het karakte-
ristieke elasticitcitsverlies van de huid, ge-
paard gaande met getraumatiseerde plek-
ken op de huid.

We werden op 31 juli 1985 in consult ge-
roepen bij een gerenommeerd kattenpen-
sionhoudster uit deze stad voor een 8
maanden oude Birmese kater met een lae-
sie op de kop, doorsnee 5 cm.
Het defect leek op een huidinfarct, donker-
rood van kleur en vertoonde een begin-
nende afsterving. Op deze laesie waren
evenwijdige banen te zien. Deze bicken het
gevolg te zijn van krabwonden. Ook op de
nek was een 4-6 cm grote wond ontstaan.
Het dier vertoonde zoveel jeukvcrschijn-
sclen, dat het noodzakelijk was een kapje
en een dekentje om te doen.
Bij nader onderzoek bleek cr op het schou-
derblad eveneens een grote beschadiging tc
zijn. De huid was hier blauwpaars van
kleur en leek het meeste op een derde-
graads verbranding. Op deze huidlaesie
waren de haren als het ware aan elkaar
vastgeplakt.

Achter het rechter oor was een litteken
aanwezig van ecn wond, welke was gehecht
toen het dier 2 maanden oud was.
De laesies werden lokaal behandeld met
panolog ointment^ en twee injecties met 2
ml synchrosyn suspension" met 14 dagen
tussentijd, omdat een atypisch eosinofiel
granuloom (4) ook tot de diagnostische
mogelijkheden werd gerekend. Een bloed-
beeld differentiatie leverde geen verdere
gegevens op.

De plek op de nek demaiceerdc zich, het
haar viel uit en de huid werd pcrkament-
achtig. Dc laesie op dc nek liet na ongeveer
3 weken los. De ogenschijnlijk niet aange-
taste huid vedelde aan als latex en kon ab-
normaal ver uitgerekt worden. De huid op
de oren bleef staan alsof het dier sterk uit-
gedroogd was.

Overal waar de kat zich kon krabben, ont-
stonden blauwpaarse verkleuringen, die
het aspect hadden van brandwonden.
Op grond van dc bovenstaande bevindin-
gen werd door ons de diagnose \'cutane as-
thenia\' gesteld.

Bij navraag door de eigenaresse bleek er uit
hetzelfde nest nog een poesje tc zijn met
dezelfde symptomen. Twee andere katten
van dezelfde worp waren normaal.
De door Hegreberge/w/. (5) verrichte gene-
tische studies bij honden en pelsdieren
geven aan, dat het bij \'cutane asthenia\'gaat
om ccn autosomaal dominant gen. Che-
ville (3) geeft zowel een dominante verer-
ving aan (cutane asthenia) als ccn rcces-
sieve (dermatosparaxis). Waarschijnlijk
ging het bij deze kat eveneens om een erfe-
lijke aandoening.

Aangezien het ecn ongeneeslijke ziekte be-
trof en cr voor dit dier geen normaal leven
mogelijk was, werd er op 24 augustus 1985
besloten tot euthanasie,
fiistopathologisch onderzoek werd ver-
richt door het laboratoriuin van de Pro-
vinciale Gezondheidsdienst voor Dieren te
Zwolle van een in 10% formaline oplossing
gefixeerd stuk aangetaste huid; de vol-
gende bevindingen werden waargenomen:

— normale epidermis waarin verscheuring
voorkomt met daarop aansluitende ge-
ringe mate van ontstekingsinfiltraat;

Aangezien lichtmicroscopisch geen abnor-
maliteiten aan de collagene vezelen te zien
zijn en het preparaat afkomstig was van het
gedode dier, kon onze diagnose niet elec-
tronenmicroscopi.sch worden bevestigd (6).
Cutane asthenia bij dc kat kan al vroeg
onderkend worden door de typisch zachte,
rubberachtige structuur van de huid, ge-
paard gaande met brandwondachtige plek-
ken op de huid en de optredende jeuk- en
krabreilexen.

Gezien de mogelijke erfelijkheid zou een
dergelijke kater-poes combinatie niet meer
gebruikt mogen worden.

L Arlein, M. S. Generalized acute cutaneous asthe-
nia in a dog. .). Am. Vet. Med. Assoc. 1947; 111:
52.

2. Muller, G. H., Kirk, R. W., and Scott, D. W.
Small Animal Uermatology. 3th Ed. W. B. Saun-
ders Company, Philadelphia 1983; 561-6.

3. Cheville, N. F. Cell Pathology. 2th Ed. Iowa State
University Press 1983; 166-9.

4. Kraft. W. \'Typische\' und \'Untypischc\' Formen
des eosinophieic Granuloms der Katzen. Klein-
tierpraxis, april 1985; 141-5.

5. Hegreberg, G. A. and Padgett, G. A. Ehlcrs-Dan-
los symdrome in animals. Bull. Pathol. 1967; 8:
247.

6. Jubb, K. V. F., Kennedy, P. C., and Palmer, N.
Pathology of domestic animals. 3th Ed. Vol 1.
Academic Press 1985:427-9.

De sectie Levensmiddelenmicrobiologie van de Ne-
derlandse Vereniging voor Microbiologic organiseert
een demonstratie- en posterdag.
Plaats; Rijks Hogere en Middelbare School voor Le-
vensmiddelentechnologie, Snekerstraat 11-15, Bols-
ward.

J. C. de Wit: Een methode ter bepaling van het aantal
aan handhuid gehechte bacteriën.

W. I. Baggerman e.a.: Isolation of Campylohacier
from food by means of the membrane method.
S. Notermans: Detectie van schimmcldelcn in voe-
dingsmiddelen met behulp van ELISA.

G. ,F M. W. Arkesteijn: Het voorkomen van Broncho-
ihrix ihermosphaela in gemalen vers vices,

J. T. .lansen c.a.: Ervaringen inet de Bactometcr.
P. van Netten c.a.: Ecometrische controle van voe-
dingsmedia.

E. de Boer e.a.: Bactident-aminopcptidasctest en ecn
KOH-test als alternatieven voor de Gram-kleuring.
.1. 11. .1. Huis in \'t Velde.a.: Aantoning van SEA door
middel van polyclonale en monoclonale antilichamen
in voedingsmiddelen.

H. Hofstra e.a.; Toepassing van DNA-DNA hybridi-
satics in de vocdingsmiddelenniicrobiologie.

F. K. Stckelenburg: Zeer snelle bepalingsmethode
met behulp van de biolumincscentietechnick.

B. .1. Hartog e.a.: Decarboxylcring van sorbinezuur
door schimmels: typische afwijkingen in levens-
middelen.

B. .1. Hartog e.a.: Modern en traditioneel bereide
droge worst: microbiclc risico\'s.
.1. de Ciroote e.a.: Aanrijkingsmethode voor sporen in
melk door middel van membraanfiltratie.
J. de Groote c.a.: Conserveringsmiddel voorstabilisc-
ring van melkmonsters voor microbiologisch onder-
zoek.

A. V. d. Moosclijk c.a.; Dc glucosc-nitraat rcduktietcst
als screeningsnicthodc bij het onderzoek van levens-
middelen.

.M. D. Northolt e.a.: Mclkzuurstrcptokokkcn; invloed
van enige factoren op groei en zuurvorming.
R. R. Beumere.a.: Lactobacillcn als hygiënc-indica-
tor bij gesneden groenten.

Nadere inlichtingen cn opgave: ir. L. de Boer. Keu-
ringsdienst van Waren. Postbus 9012, 7200 CiN Zut-
phen. Iel. 05750-26644.

SAMLiNVA I TING hi zijn rede ter gelegenheid van zijn afscheid als buitengewoon hoogleraar in de
Levensmiddelenmicrobioiogie en -hygiëne aan de Landbouwhogeschool te Wageningen behandelde de
auteur een aantal facetten van onze huidige probietnaliel< op het gebied van ziekten veroorzaakt door
levensmiddelen. Hierbij wijst hij erop. dat de gevaren van chemische stoffen en toevoegingen aan
levensmiddelen door de consument in het algemeen sterk worden overtrokken, terwijl er veei te weinig
inzicht en informatie bestaat met betrekking tot infectieziekten, die door levensmiddelen op de mens
kunnen worden overgebracht. Wat het laatste betreft wordt gewezen op de sterk toegenomen en te
verwachten stijging van gevallen van levensmiddeieninfëcties en -intoxicaties in Europa.
De auteur wijst erop. dat informatie aan de consument met betrekking tot deze ziekten van veel
betekenis is gezien het feit. dat door een aantal relatief eenvoudige maatregelen, zoals koeling,
verhitting van levensmiddelen en goede keukenhygiëne, een groot deel van deze infecties zijn te
voorkomen.

SUMMARY In hisaddress. delivered on the occasion of his farewell as extraordinary professor offood
microbiology and hygiene at the University of Agriculture in Wageningen, the author discussed a
number of features of current problems in the field of disea.se caused by foods. It was pointed out that
the risks constituted by chemicals and additives in foods are usually strongly exaggerated by
consumers, whereas there is far too little understanding of and information concerning infectious
diseases which are tranmissible to man by foods. As regards this last-mentioned fact, attention is drawn

10 the increase, and that which can be anticipated, of cases offood infection and poisoning in Europe.

11 was stres.sed that the consumer is an important factor in regard to these forms of disease in view ofthe
fact that a large proportion of these infections may be prevented by a number of relatively simple
measures such as cooling or heating of food and adequate hygiene in the kitchen.

Toen ik een halfjaar geleden in de bergen
van het Engadin bij een skilift stond, die de
toepasselijke naam \'Paradiso\' draagt, viel
mijn blik op ecn hotilen bord met de vol-
gende tekst:

Die Leute sagen immer
Die Zeiten werden schlimmer
Die Zeiten bleiben immer
Die Leute werden schlimtner

Ofschoon ik dc talenkennis van mijn ge-
hoor gccn ogenblik zou willen onderschat-
ten. lijkt het mij toch nuttig het Duitse
woord \'schlimm\' en het sterk daarop lij-
kende Nederlandse woord \'slim\' nader te
definiëren. Volgens Van Dale betekent
\'slim\' in het Nederlands \'schrander, uitge-
slapen, vlug in het bedenken van hulp-

\' Rede uitgesproken op 6 juni 1985 door prof. dr. E. H. Kampelniacher bij zijn afscheid als buitengewoon

hoogleraar in de Levensmiddelenniicrobiologie en -hygiëne aan de Landbouwhogeschool te Wageningen.
^ ProL dr. E. H. Kampclmachcr. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne. Postbus I, .3720 BA
Bilthoven.

middelen en uitwegen\', terwijl vooral in
oostelijk en noordelijk dialect met dit
woord het begrip \'eng, bedenkelijk, slecht,
verkeerd\' wordt omschreven, een betekenis
die geheel overeenstemt met die van het
Duitse woord \'schlimm\'. Afgezien van de
regionale variant heeft het Nederlandse
woord \'slim\' dus een betekenis, die geheel
verschilt van, zelfs tegengesteld is aan het
Dttitse \'schlimm\'. U zult zich nu — en niet
geheel ten onrechte — afvragen of dit
een college over taalkunde is in plaats van
levensmiddelenhygiëne. Ik hoop mij toch
bij het laatste te houden, maar het zoëven
geciteerde rijmpje,geschreven dooreen ze-
kere Righetty — of deze een Engadiner
dichter of iemand van het skiliftpersoneel
is, die het in lange en eenzame uren heeft
bedacht, weet ik niet — en de begrippen
\'schlimm\' en \'slim\' in verband te brengen
met de actualiteit van de levensmiddelen-
hygiëne. Zonder hct met de bewering van
het rijmpje in zijn algemeenheid eens te
zijn, want niet alleen \'die Zeiten bleiben
immer\', maar ook \'die Leute bleiben\',
zodat ik de rijmelaar toch eerder zoek
onder het skiliftpersoneel, is het rijmpje
voor hetgeen ik u vanmiddag over de hui-
dige problematiek van onze levensmiddelen
wil zeggen wel toepasselijk of om het duide-
lijker tc zeggen, ik misbruik hct voor mijn
doelstellingen, een handelwijze dic door
specialisten wel meer wordt gebezigd ten
opzichte van hun nauwe straatje.
Enkcicjaren geleden legden dc sociaal psy-
chologen De Hacs en De Haan aan een
representatieve groep Nederlanders boven
de 18 jaar de volgende vraag voor: \'Wat
zijn volgens u de grootste bedreigingen
voor de gezondheid"\'\' Voorwaar een vraag,
die voor het dagelijks leven van ieder mens
van niet geringe betekenis is. In de ant-
woorden kwam \'voeding\' met 49% op de
tweede plaats na spanningen, maar nog
vóór \'roken\' (45%o)en \'milieu\' (43%).
Uitgaande van het belang voor onze ge-
zondheid, dat mijns inziens terecht aan
voeding en voedsel wordt toegekend, zou
de consument ccn duidelijk beeld dienen tc
worden gegeven van de reële gevaren, dic
hem bedreigen. Maar juist hier wringt dc
schoen. Probeert men dc gevaren, die door
levensmiddelen de consument kunnen be-
dreigen, tc evalueren en vervolgens op ccn
rij tc zetten, dan ontstaat, zoals uit onder-
staande opstelling blijkt, een rangorde, dic
wat de mening van het publiek en dic van
dc wetenschap betreft, nogal uiteenloopt.
Rangorde van gevaren voor de gezondheid
door voedsel.

De wetenschap — cn onder wetenschap
wordt hier verstaan deskundigen, die na
onderling beraad, tot een algemeen aan-
vaarde mening komen — ziet verkeerde
voedingsgewoonten als grootste bedreiging
van onze gezondheid, direct gevolgd door
ziekteverwekkende micro-organismen.
Het publiek daarentegen — en hier moet
men veel meer dan bij dc wetenschap, be-
halve op een enkele enquête, afgaan op
indrukken cn uitingen in publiciteitsmedia,
etc. — gelooft dat chemische additieven en
contaminanten de grootste bedreiging vor-
men, gevolgd door milieuhygiënische pro-
blemen, waarbij haast zeker opnieuw che-
mische stoffen om de hoek komen kijken,
terwijl ziekteverwekkende micro-organis-
men voor hen een zeer ondergeschikte rol
spelen. Zoekt men een verklaring voor het
grote verschil, dat bestaat tussen het oor-
deel van wetenschap en publiek over de
gezondheidsrisico\'s verbonden met ons
voedsel, dan laat zich ccn aantal factoren
aanwijzen.

Moderne chemische analysemethoden, ont-
wikkeld in de laatste decennia en nog
voortdurend verfijnd en geperfectioneerd,
hebben ertoe geleid, dat de nul op dit ge-
bied is afgeschaft. Er wordt altijd iets ge-
vonden. Hct aantonen van 1 mg (1/1000
gram. ca het gewicht van een suikcrkorrel)
is voor de analyticus een peulcschil, voor
het opsporen van 1 microgram (1/1000
deel van een milligram) draait hij zijn hand

bij wijze van sprcl<en niet om, het aantonen
van nanogrammen (1/1000 deel van een
microgram) is dagelijkse kost, maar hij kan
nog veel meer, er worden ook pico- en een
enkele keer zelfs fantogrammen aange-
toond, waarbij eerst 15 nullen voor het
getal 1 of hoger komen. Hier komen de
nullen dus weer massaal terug. Om u een
idee te geven, 1 fantogram is ongeveer het
gewicht van een speldeknop ten opzichte
van de Domtoren te Utrecht. Het publiek
leest en hoort aldus over positieve bevin-
dingen, zonder zich in de meeste gevallen
een voorstelling van de hoeveelheden te
kunnen maken, laat staan het risico te
kunnen evalueren, dat met zulke bevin-
dingen gepaard of beter gezegd niet ge-
paard gaat. Hier heeft u een voorbeeld van
\'schlimme\' voorlichting!
De mens heeft slimme mogelijkheden van
informatie-overdracht bedacht. Nimmer te-
voren is het mogelijk geweest zo vele men-
sen, zo snel en zo uitputtend via technisch
perfecte media te informeren. Maar het
lijkt erop, dat juist dit grote aanbod van
informatie en niet te vergeten foutieve in-
formatie velen in de war brengt cn vooral
een objectieve evaluatie belemmert, waar-
door velen niet slimmer worden, maar wel
\'schlimmer\' inet betrekking tot vooroor-
delen en stokpaardjes.
Ook politieke doelstellingen liggen vaak
aan \'mis-informatic\' ten grondslag waarbij
dc Duitse boulevardpers herhaaldelijk dc
spits albijt met een grote variatie op het
thema \'Gift im Kochtopf en hiermee de
consument de stuipen op het lijf jaagt.
Soortgelijke voorbeelden zijn overigens ook
in dc Nederlandse pers te vinden. Maar ook
de meer bonafide voorlichting laat in
deze wel eens een steek vallen. Kort voor
mijn verblijf in \'Paradiso\' kwam mij onder
ogen het kcistnummer /)/7.v cn Auto van de
Vereniging van Artsen Automobilisten ge-
wijd aan het thema \'Mens en Voeding\'. In
deze allcvering van een tijdschrift, dat meer
dan 35.000 artsen, dierenartsen, tandartsen
en beoefenaars van paramedische beroe-
pen en hun gezinnen bereikt, beroeps-
groepen die bij de voorlichting over voedsel
en voeding een belangrijke rol spelen,
bespreken medewerkers van het Voorlich-
tingsbureau voor de Voeding in zeven
artikelen een aantal facetten van ons hui-
dige voedselpatroon, waaronder ook de
vraag \'Hoe veilig is ons voedsel?\'. Welnu,
in het gehele nummer wordt slechts in één
enkele zin op ziekteverwekkers gewezen.
Vervolgens wordt wat de gevaren betreft
voornamelijk over chemische contaminan-
ten en additieven in voedsel en over milieu-
verontreiniging gesproken.
Veel reëlere gevaren door levensmiddelen
veroorzaakt bestaan op het gebied van
ziekteverwekkende micro-organismen,
waarmee ik uiteindelijk na omzwervingen
en beweringen op andermans vakgebied,
op vast en vertrouwd terrein ben gekomen.
Door levensmiddelen veroorzaakte infec-
ties en intoxicaties — in het eerste geval is
het micro-organisme zelf en in het tweede
geval een door dit organisme geprodu-
ceerd toxine het oorzakelijke agens — zijn
in frequentie sinds de Tweede Wereldoor-
log steeds meer toegenomen cn komen da-
gelijks overal ter wereld voor.
Op goede gronden kan worden aangeno-
men, dat jaarlijks tientallen miljoenen men-
sen in de wereld aan een meer of minder
ernstige vorm van voedselinfectie respec-
tievelijk -intoxicatie lijden, variërende van
een zogenaamde lichte buikgriep tot ern-
stige vormen van diarree, gevolgd door
uitdroging en dood. Ondanks therapeuti-
sche mogelijkheden sterven jaarlijks vele
duizenden patiënten, hetzij omdat behan-
deling niet wordt ingesteld of te laat komt,
hetzij omdat het groepen betreft, zoals ba-
by\'s, bejaarden cn zieken, die ondanks the-
rapeutische toepassingen tc weinig weer-
stand hebben tegen de vaak zeer snel en
hevig optredende ziekteverschijnselen. Dit
laatste speelt voornamelijk in ontwikke-
lingslanden een grote rol, waarbij miljoe-
nen met een dubbele tragiek worden gecon-
fronteerd, te weten óf helemaal geen voed-
sel óf vocd,sel, dat met ziekteverwekkende
kiemen gecontamineerd is en daardoor
ziekte cn herhaaldelijk dood tot gevolg
heeft. Maar ook in ons hoog ontwikkelde
en hygiënisch zeer geavanceerd deel van de
wereld zijn deze bedreigingen permanent
aanwezig.

Het Europese regionale Bureau van de We-
reldgezondheidsorganisatie schat, dat in de
periode 1986-1991 ziekten veroorzaakt
door levensmiddelen na infecties van de
ademhalingswegen qua frequentie op de

tweede plaats zullen komen. In het Cen-
trale Laboratorium voor de Volksgezond-
heid te Londen werd enkele jaren geleden
een frequentiegrafiek over het voorkomen
van levensmiddeleninfecties en -intoxica-
ties in Engeland en Wales van I949tot1980
opgesteld met een extrapolatie voor de te
verwachten frequentie tussen 1980 en 1990.
Het is interessant, dat nu in 1985 deze
voorspelling geheel in overeenstemming
blijkt te zijn met de toen uitgesproken ver-
wachting. Bij een gelijkblijvende trend zijn
in Engeland en Wales in 1990 ca 20.000
ziektegevallen, veroorzaakt door met pa-
thogenen gecontamineerde levensmiddelen
te verwachten, een getal overigens dat
slechts de officieel gemelde en meest ern-
stige gevallen betreft en niet het veelvoud
van incidenten dat niet in dc statistiek te-
rechtkomt.

Deze meest ernstige gevallen zijn slechts als
de top van de ijsbergte beschouwen, waar-
bij de ijsberg de honderdduizenden en we-
reldwijd zelfs miljoenen patiënten zijn, die
hetzij individueel, dan wel in gezinnen of
kleinere groepen consumenten slachtoffer
worden, voornamelijk als gevolg van fou-
tieve en onhygiënische bereidings- en be-
waargewoontes van levensmiddelen. Maar
dit deel van de ijsberg blijft onopgemerkt.
Afhankelijk van de omvang en de ernst van
het gebeuren worden incidenten soms in de
pers vermeld. Wat dit laatste betreft moge
slechts worden herinnerd aan de epidemie
veroorzaakt door een koud buffet gedu-
rende de Eurotop in Maastricht 1981,
waarbij ca 700 mensen waren betrokken,
die in 1983 door Franse Brie veroorzaakte
ziektegevallen met meer dan 350 zieken al-
leen al in Nederland, het garnalenincident
1984, waarbij minstens 144 mensen in ons
land ziek werden en dat aan 14 mensen het
leven kostte cn een epidemie in een zieken-
huis in Tiel in de dagen, dat deze rede werd
geschreven. Dergelijke spectaculaire inci-
denten worden in pers, radio en televisie
uitvoerig vermeld en van commentaar voor-
zien, zeker in het geval Maastricht, toen
zich onder de patiënten enkele honderden
journalisten uit diverse landen bevonden.
Naast het menselijk leed moet ook een
ogenblik bij de economische betekenis van
deze ziekten worden stilgestaan. Verlies
aan arbeidsuren en lonen, kosten van be-
handeling cn epidemiologisch onderzoek,
alsmede verlies van produktie en negatieve
publiciteit voor een bepaalde levensmidde-
lenindustrie zijn factoren, die in geld uitge-
drukt tot zeer hoge bedragen kunnen op-
lopen. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld
wordt geschat, dat alleen aan medische
kosten ten opzichte van een door levens-
middelen veroorzaakte ziekte, te weten pa-
ratyphus, ca 500 miljoen dollar per jaar
wordt uitgegeven.

Op grond van dit zojuist beschreven beeld,
dat met talrijke gegevens uit verschillende
landen zou kunnen worden aangevuld —
zelfs de filmindustrie heeft dit thema reeds
opgepakt cn door middel van horrorfilms
laten zien wat er tijdens transatlantische
vluchten bij levensmiddelenintoxicaties
met een zeer korte incubatietijd kan gebeu-
ren — zal ongetwijfeld de vraag dienen te
worden gesteld hoe dit allemaal mogelijk
is. Mógelijk, in de tweede helft van een
eeuw met ongekende technische vooruit-
gang, kostbare instellingen voor gezond-
heidszorgen-bescherming, verbetering van
internationaal aanvaarde standaardisatie
en methodologie en geweldige mogelijk-
heden voor informatie van producent tot
consument, met inbegrip van basisscholing
en permanente voorlichting.
Het antwoord op deze vraag is complex cn
in een kort bestek, zoals hier, slechts met
enkele lijnen aan tc geven. Aangezien le-
vensmiddelen van dierlijke oorsprong de
bron zijn van veruit de meeste levens-
middeleninfecties en -intoxicaties moet dc
oorzaak voornamelijk in die richting wor-
den gezocht, Schaaivcrgroting in de vee-
houderij na de Tweede Wereldoorlog, mas-
sale opfok van slachtdieren met gebruik
van kolossale hoeveelheden geïmporteerde
voedermiddelen van niet onbedenkelijke
hygiënische kwaliteit, massaslachting en -
verwerking van vlees cn vleeswaren, mas-
sadistributie en massabereiding van maal-
tijden, met inbegrip van sterk veranderde
voedingsgewoonten, sterke toename van
de internationale handel in levensmiddelen
en last but not least de snel toegenomen
verontreiniging van het milieu, waarbij in
dit verband voornamelijk aan microbiële
contaminatie van oppervlaktewater cn bo-
dem moet worden gedacht, zijn ecn aantal
van de zojuist genoemde lijnen, die stuk

voor stuk nadere analyse verdienen, maar
hier slechts gebruikt kunnen worden om de
contouren van het complexe antwoord aan
te geven. In ieder geval heeft een en ander
geresulteerd in het feit, dat vandaag hoge
percentages van onze slachtdieren, inclu-
sief ons pluimvee — en \'ons\' wil zeggen
bijna de gehele wereld, maar in ieder geval
een groot aantal geïndustrialiseerde lan-
den. waar onderzoek op dit gebied is ver-
richt — klinisch gezonde dragers zijn van
pathogene micro-organismen met alle ge-
volgen van dien voor de consument.
Bij epidemiologisch onderzoek valt steeds
weer op, dat het aantal micro-organismen
in het onbehandelde produkt meestal te
klein is, om ziekte te veroorzaken, maar
dat met deze produkten ziektekiemen naar
de keuken worden gebracht, die bij ge-
brekkige hygiëne bij de bereiding en bij
onvoldoende koeling tot aantallen kunnen
uitgroeien, die wel in staat zijn mensen te
infecteren indien niet alsnog een thermi-
sche eindbehandeling wordt toegepast, het-
geen vaak — bijvoorbeeld na een reeds
toegepaste verhitting — niet het geval is.
Ofschoon zich onder haast alle groepen
van micro-organismen, zoals bacteriën, vi-
russen en schimmels ziekteverwekkers be-
vinden, die via levensmiddelen de mense-
lijke gezondheicl bedreigen, moeten voor-
namelijk twee bacteriesoorten, te weten
Salmonella en Campylobacter, die van-
daag de dag de belangrijkste zijn en zeker
ook in de nabije toekomst een alles over-
I heersende rol zullen gaan spelen, worden
genoemd. Deze twee infectie veroorzaken-
de kiemen komen regelmatig en vaak in
hoge percentages voor. Wat Salmonella
betreft op vlees en in vleesprodukten en
wat Campylobacter betreft voornamelijk
op pluimvee. Introduktie van deze kiemen
in de keuken voert gemakkelijk tot recon-
taminatie. Vooral reeds klaargemaakte en
nog warme gerechten vormen dan een uit-
stekende voedingsbodem, hetgeen een snel-
le vermeerdering tot infectieuze doses be-
vordert. Gebruik van hetzelfde werkopper-
vlak voor rauwe en gekookte, gebraden of
gebarbecuede kip is hier wat Salmonella
betreft, maar nog meer ten opzichte van
Campylobacter, een in de epidemiologie
berucht voorbeeld. Het is duidelijk, dat
door de massale bereiding van spijzen.

vaak gepaard gaande met de aanvoer van
rauwe produkten van dierlijke oorsprong,
zoals dit bijvoorbeeld bij catering, in kan-
tines, restaurants en instellingen gebeurt,
de besmettingsdruk groter wordt en daar-
mee de kans op recontaminatie toeneemt.
In het geval van vermeerdering van patho-
gene kiemen tot infectieuze doses kan via
grootschalige distributie uit dergelijke cen-
tra het aantal betrokken patiënten sterk
oplopen. Voorbeelden van dergelijke \'out-
breaks\' zijn reeds genoemd en komen over-
al ter wereld voor. Terwijl bij de geïndus-
trialiseerde massabereiding van spijzen in
toenemende mate en gewaarschuwd door
talrijke berichten in de nieuwsmedia vaak
met grote inspanning getracht wordt het
permanent aanwezige risico van levens-
middeleninfecties en -vergiftigingen zoveel
mogelijk te beperken, is het bij de (meer)
ambachtelijke bereiders van maaltijden op
grotere of kleinere schaal, zoals voorname-
lijk in het gezin en bij talrijke horecabedrij-
ven maar ook in verzorgende instellingen,
nog lang niet algemeen bekend, dat levens-
middelen, vooral die van dierlijke oor-
sprong, besmet kunnen zijn met ziektever-
wekkende micro-organismen. Het is juist
deze onkunde, die de zo noodzakelijke
permanente waakzaamheid ten opzichte
van preventieve maatregelen te niet doet of
na enige tijd onder het motto \'wij hebben
nog nooit zoiets gehad\' doet verzwakken.
In de reeds geciteerde studie van De Haes
en IDe Haan werd ook gevraagd naar wat
de tnensen dachten zelf te kunnen doen om
hun gezondheid te behouden ofte verbete-
ren. Het bleek, dat meer dan de helft van de
ondervraagden van mening was, dat men
juist op het gebied van voeding zelf iets aan
preventie kan doen. Uit de antwoorden
bleek verder, dat men de eigen verant-
woordelijkheid ten aanzien van voeding
zeer wel beseft, maar niet in staat is gezien
ons huidige voedingspatroon dit op grote
schaal in overeenkomstig gedrag om te zet-
ten.

Wat de eigen verantwoordelijkheid voor
zelfbescherming betreft, is de mens in onze
welvaartsmaatschappij in tegenstelling tot
vele andere regio\'s in de wereld waar men
uit ervaring weet wat men wel en niet met
levensmiddelen moet doen, in plaats van
slimmer \'schlimmer\' geworden. Over deze

eigen verantwoordelijkheid in het algemeen
zegt Kleijn, emeritus hoogleraar in de eco-
nomie in de NRC van 5 maart jl. onder de
titel \'De verwende sainenleving\' enkele
mijns inziens zeer toepasselijke woorden:
\'Niemand voelt zich meer ergens helemaal
verantwoordelijk voor en velen voelen zich
helemaal niet meer verantwoordelijk. Voor
alles is de staat goed geworden. Ze heeft
ons tal van verantwoordelijkheden uit de
hand genomen: zorg voor zieken, kinde-
ren, ouders, ze kunnen allemaal in extenso
worden afgeschoven naar instellingen.
Daar betalen we belasting, premies en ta-
rieven voor en dit ontlast ons van allerlei
vervelende karweitjes en beslommeringen.
De staat en zijn uitvoeringsorganen zijn de
grote opknappers geworden voor verve-
lende klussen\'.

In de studie van De Haes en De Haan
wordt opgemerkt, dat mensen oorzaken
van ziekte buiten de eigen verantwoorde-
lijkheid leggen. Het gevoel ontstaat dan,
dat men onmachtig is om zichzelf te be-
schermen. Het is zeker juist, dat de huidige
ongunstige situatie ten aanzien van met
ziektekiemen besmette levensmiddelen,
voornamelijk van dierlijke oorsprong, niet
door de consument is gecreëerd of door
deze zal kunnen worden verbeterd. Maar
ook de overheid kan voor deze situatie niet
aansprakelijk worden gesteld, respectieve-
lijk hiervoor verantwoordelijkheid dragen.
De complexiteit van het probleem is daar-
toe veel te groot en de mogelijkheden tot
beheersing van dit probleem zijn voorals-
nog veel te gering. Gesteund door een
goede voorlichting zal de consument zijn
vermeende onmacht moeten overwinnen,
vooral omdat de preventieve maatregelen
ten opzichte van door levensmiddelen ver-
oorzaakte ziekten vrij eenvoudig cn ge-
makkelijk zijn, op voorwaarde dat zij per-
manent worden toegepast. Adequate ver-
hitting teneinde eventueel aanwezige kie-
men te doden, toepassing van goede hy-
giëne, waaronder vooral reiniging, waar
nodig gevolgd door desinfectie van opper-
vlakten, gereedschappen, snijplanken, aan-
rechten en handen, wordt verstaan en koe-
ling vormen samen een pakket van maat-
regelen, waarmee levensmiddeleninfecties
en -intoxicaties kunnen worden voorko-
men. Het weten hoe het moet is hier wel
aanwezig, wat niet kan worden gezegd ten
aanzien van vele andere problemen in onze
samenleving, maar de toepassing van dit
weten in de praktijk blijkt vaak heel moei-
lijk. Hier zal herhaalde goede voorlichting
de consument slimmer moeten maken,
waarvan mijns inziens pas op lange termijn
resultaten mogen worden verwacht.
Voedselvergiftigingsincidenten, zoals in
Maastricht, in een psychiatrische inrichting
te Wakefield, Engeland, waarbij 24 sterf-
gevallen waren te betreuren, tijdens een
aantal Concordevluchten op het traject
Londen-Ncw York met meer dan 600 ziek-
tegevallen, waarvan sommige zeer ernstig
of de recentelijk opgetreden explosie in een
ziekenhuis te Tiel brengen een schrikreac-
tie bij het publiek teweeg, maar al spoedig
ebt de opwinding over het gebeuren weg en
gelooft de consument dat zulk een incident
slechts door een toevallige samenloop van
omstandigheden is opgetreden en dat ver-
volgens door de toeziende instanties maat-
regelen zijn genomen, om herhaling te
voorkomen. Voorlichting zal duidelijk moe-
ten maken, dat ondanks maatregelen, toe-
zicht cn bewaking potentiële gevaren aan-
wezig zijn en blijven en dat beheersing van
die gevaren door de bereider in de keuken
dient te geschieden.

Ik heb getracht, voorzover dit in kort be-
stek mogelijk is, enkele facetten van de
vraag hoe veilig ons voedsel is aan tc
duiden. De mensen zeggen steeds, dat dc
tijden erger worden en dat ook onze levens-
middelen niet meer zijn, wat ze vroeger
waren. Dr. Doby, Hoofd van hct reuk- en
smaakccntrum van de universiteit van
Pennsyl vania meent, dat het reuk- en smaak-
vermogen van de mens met het vorderen
van de leeftijd achteruitgaat, voornamelijk
indien virusinfecties het in de bovenste
neusgang gelegen reukepitheel beschadi-
gen. Daardoor menen velen, vooral oude-
ren, dat het voedsel niet meer zo smaakt als
zij het in hun herinnering bewaren. Hier
heeft men dus in vele gevallen met ecn sub-
jectieve waarneming te maken. Veel, zeer
veel blijft, zoals het was — die Zeiten
bleiben immer — ook wat betreft door le-
vensmiddelen overgebrachte ziekten. Zij
zijn cr altijd geweest en zullen er altijd blij-
ven. Zaak is alleen ervoor te zorgen, dat de

frequentie niet blijft toenemen. Hiervoor
zal wat Nederland betreft onder andere een
gewone leerstoel voor levensmiddelenmicro-
biologie en -hygiëne van de Landbouwho-
geschool te Wageningen onmisbaar blijken
te zijn.

Ofschoon ik mij voorgenomen had niet
met ecn waarschuwende vinger te vertrek-
ken en daarmede van het voorrecht van de
oudere en naar men zegt wijzere gebruik te
maken, kan ik toch niet nalaten de Hoge-
school, zij het ongevraagd, een \'let op Uw
saeck!\' toe te roepen. Het Kleine Neder-
land is na dc Verenigde Staten de grootste
exporteur van levensmiddelen en wel ter
waarde van ca 50 miljard gulden per jaar.
Dit is een stuk nationaal inkomen, dat ge-
waarborgd dient te blijven door middel van
optimale kwaliteit, ook wat betreft de hy-
giënische gesteldheid met inbegrip van de
microbiële veiligheid. Om dit te bereiken is
kennis een eerste vereiste, kennis die door
middel van onderwijs behouden en door
onderzoek uitgebreid kan worden.
In een land met belangen, zoals zojuist ge-
schetst, is één enkele leerstoel in de levens-
middelenmicrobiologie en -hygiëne derhal-
ve van veel betekenis en mijns inziens een
absolute must. Het is te hopen, dat behoud
cn bezetting van deze leerstoel op korte
termijn kan worden gerealiseerd.

Ik ben aan het einde gekomen van een
haast veertienjarige periode van veel ple-
zierige en vruchtbare, zij het in mijn taak
slechts gedeeltelijke, activiteiten in Wage-
ningen. Is dit lang? Iemand vroeg eens aan
de filosoof Rabindranath Tagore: \'Leer-
meester, wat is eeuwigheid?\' en dc wij.sgccr
antwoordde: \'Eeuwigheid, mijn zoon, is de
tijd die ccn vogeltje nodig heeft om met zijn
snavel een berg van 1000 tn hoog, bestaan-
de uit zuiver diamant, af te wetten\'. Ik ben
tnij bewust met mijn snavel slechts één keer
over de diamantberg, de Landbouwhoge-
school, te hebbengestreken. Daarbij ben ik
begonnen met een inaugurele rede met de

Maar definitief eindigen wil ik met een
rijmpje van .lacob Cats op mijn vakgebied
in de taal, waarin ik de laatste 45 jaar ge-

Nadat ons land bijna 7 maanden vrij van var-
kenspest is geweest, werd op 21 januari een
uitbraak van deze ziekte gediagnosticeerd. Het
betrof hier een klein bedrijf met 18 mestvarkens,
gelegen aan de rand van de stad Groningen. De
eigenaar voerde zijn varkens met \'swill\' (spoe-
ling) zonder te beschikken over een daarvoor
benodigde vergunning en zonder dat hij in het
bezit was van een kookinstallatie.
Varkensvlees en produkten van de vleesin-
dustrie waarin vlees van besmette slachtvarkens
zijn verwerkt zijn een belangrijke bron voor
uitbraken van Europese varkenspest, Afrikaan-
se varkenspest en de op mond- en klauwzeer
gelijkende vesiculaire varkensziekte. Zo kan
varkenspestvirus tenminste 3 maanden overle-
ven in bloedworst, gerookt spek, gepekelde en
gerookte ham. De overleving van het virus kan
enkele maanden worden verlengd als het vlees
wordt gekoeld en enkele jaren als het wordt
ingevroren. Met gekoeld of gevroren vlees kun-
nen de bovengenoemde ziekten over grote af-
standen worden versleept. Varkens kunnen met
deze virussen besmet worden als ze worden ge-
voerd met virushoudende slacht- of keukenaf-
vallen, die niet of onvoldoende verhit zijn ge-
weest. Vandaar dat de vervoedering van \'swill\'
gekoppeld is aan een vergunningstelsel, waarbij
als eisen worden gesteld dat over een deugde-
lijke kookinstallatie wordt beschikt en dat op
het bedrijf geen fokvarkens worden gehouden.
De vergunning is 3 jaar geldig, controle op on-
derhoud en gebruik van de installatie is echter
moeilijk. Uitbraken van varkenspest op swill-
bedrijven komen dan ook relatief veel voor.
Tijdens de epizoötie van 1977 werden 5 van de
112 uitbraken op swill-bcdrijven gediagnosti-
ceerd, ofwel 1 uitbraak per 70 vergunninghou-
ders tegen 1 uitbraak per 480 overige varkens-
bedrijven, In 1981 kwamen 5 van de 12 en in
1984 3 van de 36 varkenspestgevallen voor op
swill-bedrijven. Het verhoogde risico van dit
bedrijfstype voor varkenspest is statistisch hoog
significant (p < 0.01, Fischcr toets).
De uitbraak van 21 januari is opnieuw een ern-
stige tegenslag in de bestrijding van varkens-
pest, welke erop is gericht om de ziekte uit te
roeien, In het handelsverkeer met de andere
EG-landen wordt de status \'Officieel vrij van
varkenspest\' pas verkregen als met de enting
wordt gestopt en zich tenminste 12 maanden
geen gevallen hebben voorgedaan. Op 17.038
mestbedrijven telt Nederland momenteel nog
393 vergunninghouders(2,3%) met 63.000 mest-
varkens op een totaal van 5,5 miljoen (1,1%).
Zolang het voeren van spoeling niet wordt ge-
saneerd of geheel verboden wordt zal, mede
door het vrije handelsverkeer in vers vlees tus-
sen besmette EG-lidstaten, varkenspest op elk
moment opnieuw kunnen uitbreken,

The increasing use of additives in food technology is
closely connected to the fact that this industry must
answer to a mass production of good quality foods.
Thanks to the additives wc can obtain food products
with more constant and homogeneous quality and
with an attractive presentation by correcting the fail-
ings of some industrial treatments with respect to
their biological and biochemical effects. They also
allow to improve the efficiency and the productivity
of industrial processes. During this Symposium, the
ultimate technological improvements will be discuss-
ed. Toxicity, legal and economic aspects will be debat-
ed.

Technology of additives modifying organoleptic pro-
perties of foods: colourmgagents.llavourand flavour
enhancers; texturizing agents; sweeteners.
Technology ofstabilisersand preservatives; anti-oxy-
gens and anti-oxydants; water activity depressors;
buctcriul and fungicides.

Legal and economical aspects: legislation and regula-
tions; protection of consumers; procedures for clear-
ance of new additives; economical problems.
Official languages: Spanish, French, Fnglish (with si-
multaneous translation).

A technical exhibition of posters will allow partici-
pants to get into contact with additive manufacturers.

Secretariat of Symposium 86: General [direction of
Agricultural and Food Industry, Ministry of Agricul-
ture, Fisheries and Food, Pasco Infanta Isabel,
1.28014 Madrid. Tel.: 467.24.00. Postc. TilO.

Saxegaard, F. and Fodstad, F. H. Control of
paratuherculosis (Johne\'s disease) in goats by
vaccination. Vet. Rec. 1985; 116: 439-41.

Paratuberculose bij geiten vormde in Noor-
wegen een ernstig probleem.
Er werd getracht de ziekte in te dammen door
toepassing van hygiënische maatregelen, het
slachten van dieren die serologisch (CBR) posi-
tief reageerden en door tijdige eliminatie van
klinisch verdachte dieren. De bestrijding van
paratuberculose had echter geen succes (verge-
lijkbaar met de situatie bij het rundvee in Neder-
land; Ref.). In 1967 is daarom een vaccinatie-
proef gestart, terwijl vanaf 1978 alle geitelam-
meren verplicht worden gevaccineerd.
Het toegepaste vaccin bevat 2 geattenueerde
stammen van M. paratuherculosis, die worden
gesuspendeerd in vloeibare paraffine, olijfolie
en puimsteen. De houdbaarheid van het vaccin
is 2 weken bij een bewaartemperatuur van 4° C.
Dc gcitelammeren kregen in de tweede tot de
vierde levensweek 1 ml subcutaan op de borst-
wand toegediend.

De doelmatigheid van de entstof is in de periode
1967-1982 beoordeeld bij gevaccineerde en niet-
gevaccineerde geiten door middel van een post-
mortem onderzoek op de aanwezigheid van een
infectie met M. paratuherculosis. Bij dit post-
mortem onderzoek werd een uitstrijkje van de
darmen en bijbehorende mesenteriale lymfe-
klieren onderzocht op de aanwezigheid van M.
paratuherculosis, terwijl tevens een histologisch
cn bacteriologisch onderzoek werd verricht.
Gedurende de eerder genoemde periode zijn
ongeveer 131.000 dieren gevaccineerd. Geba-
seerd op de bevindingen bij het post-mortem
onderzoek van 15.219 geiten daalde het percen-
tage geïnfecteerde dieren van 53% in 1966 naar
1% in 1982. De geïnfecteerde dieren waren op
het moment van de vaccinatie te oud of waren
niet gevaccineerd.

Uit dit onderzoek kon worden geconcludeerd
dat de toepassing van een levende entstof tegen
paratuberculose bij geiten een hoge mate van
bescherming biedt tegen een infectie met M.
paratuherculosis. G. Benedictus.

Allen, G. M., Mc. Nulty, M. S., Gonnor, T. J.,
Mc. Craken, and Ferran, J. B. Rapid diagnosis
is of Infectious Bursal Disease Infection by im-
munofluorescence on clinical material. Avian
Pathology 1984; 13: 419-27.

De ziekte van Gumboro (IBD) wordt normaal
in het laboratorium vastgesteld door het vinden
van laesies in de bursa en/of isolatie van het
virus op bebroede eieren of celcultures. Vooral
de laatste methodes zijn arbeidsintensief en
hebben bovendien het nadeel dat niet alle virus-
stammen van IBD makkelijk groeien op eieren
of celcultures. Vooral de meest pathogene stam-
men zijn moeilijk te adapteren. Daarom werd
een methode ontwikkeld door middel van direct
immunofluorescentie het IDB-virus aan te tonen
in afdrukken van bursa materiaal. Deze metho-
de werd vergeleken met electronenmicrosco-
pisch onderzoek van bursa materiaal, virusiso-
latie op bebroede eieren en embryo fibrolasten
cultures. Er werden twee virusstammen ge-
bruikt: een virulente stam die wel op eieren
groeit maar niet op celcultures en een avirulentc
stam, die niet op eieren maar juist wel op celcul-
tures groeit.

Kuikens van drie weken oud werden geïnfec-
teerd met deze twee stammen en onderzocht
met de verschillende methodieken. In kuikens
geïnfecteerd met de virulente stam werd het
IBD-antigeen vanaf de 2e dag na infectie aange-
toond door middel van immunofluorescentie.
Het grootste aantal positieve cellen werd op de
3e cn 4e dag aangetroffen. Met electronenmicro-
scopisch onderzoek werden gelijke resultaten
verkregen maar virusisolatic bleek duidelijk
minder gevoelig. In kuikens geïnfecteerd met de
avirulente stam werden geen post-mortale ver-
anderingen waargenomen. Het antigeen kon
met immunofluorescentie worden aangetoond
op de 4c en 6e dag na infectie, terwijl geen virus
werd gevonden met electronenmicroscopie op
bebroede eieren. In het algemeen kon de immu-
nofluorescentie makkelijk worden herkend,
hoewel sommige afdrukjes slechts enkele posi-
tieve cellen bevatten. Daarom is het noodzake-
lijk van meerdere plekken van dezelfde bursa
afdrukjes te maken. Electronenmicroscopie
bleek in het algemeen wat minder gevoelig te
zijn, vooral in het geval van de avirulente stam
(mogelijk omdat weinig virus aanwezig is in de
cellen). In een aansluitend eerste veldonderzoek
werden wekelijks monsters genomen van twee
koppels mestkuikens afkomstig van ongeënte

moederdieren. Ooi< hier bleei< de immunofluor-
escentie de meest gevoelige methode te zijn. In
een tweede veldonderzoek werden bursa\'s on-
derzocht van koppels verdacht van IBD op
basis van klinische of histologische bevindingen.
In het algemeen werd een goede correlatie ge-
vonden tussen de verschillende onderzoekme-
thoden. Er wordt geconcludeerd, dat de immu-
nofluorescentie van bursa afdrukjes voldoet.
De methode is snel en kan zowel virulente als
avirulente stammen aantonen, hoewel het geen
verschil tussen beiden kan aantonen.

Neill, S. D., Campbell, J. N., and Greene, J. A.
Campylobacter Species in Broiler Chickens.
Avian Pathology 1984; 777-85.

Campylobacter soorten zijn geïsoleerd uit het
darmkanaal van veel verschillende soorten die-
ren (Smibert 1978), maar in slechts enkele ge-
vallen is de Campylobacter jejuni gevonden als
oorzaak van enteritis-verschijnselen (Prescott
en Munroe 1982). Slachtkuikens moeten worden
beschouwd als mogelijke bron van humane
Campylobacter enteritis (Siknrow 1982). Vrij re-
cent is het gelukt experimenteel diarree te ver-
oorzaken bij slachtkuikens die oraal besmet
werden met Campylobacter jejuni (Ruiz-Pala-
dosetal. 1981). In Noord-Ierland is onderzoek
gedaan naar het voorkomen van Campylobac-
ter soorten bij slachtkuikens en de relatie met
het optreden van ziekten. Hiertoe werden 3
groepen slachtkuikens onderzocht.
Groep I, bestaande uit 12 subgroepen, werd
gedurende 6-10 weken tweemaal per week ge-
controleerd, hetgeen inhield dat er per onder-
zochte subgroep uit de darminhoud van 10 die-
ren na het afmaken werd gekweekt.
In groep II, bestaande uit 21 subgroepen werden
secties op dode dieren verricht. Ook hier werd
gekweekt uit de darminhoud.
In groep III werd Campyloimcter jejuni uil
werden van kuikens jonger dan 36 uur cloaca-
swabs genomen en hieruit gekweekt.
Campylobacter soorten en Salmonella soorten
werden op selectieve media gekweekt.

In groep I werden uit 11 van de 12 subgroepen
Campylobacter soorten gekweekt. Gedurende
de eerste 2 weken konden echter slechts uit 2
subgroepen Campylobacter gekweekt worden.
In groep II konden onder de 2 weken geen
Campylobacter soorten gekweekt worden, bij
oudere dieren werden deze wel gevonden.

In groep lil werd Campylobacter jejuni uit
slechts I van de 310 kuikens gekweekt.

In groep I werden in 5 van de 12 subgroepen
Salinonella soorten gevonden.
In groep II was dit het geval in 4 van de 21
subgroepen.

De sterfte was in de groepen I en II normaal,
namelijk 0,75% sterfte in de eerste levensweek
en nog geen 3% opeen leeftijd van 60 dagen. Uit
het onderzoek bleek dat wanneer Campylobac-
ter soorten aanwezig waren in een subgroep
deze bij dc meeste onderzochte dieren aanwezig
waren of dat ze bij nagenoeg alle of de meeste
dieren afwezig waren, waaruit geconcludeerd
kan worden dat er een snelle horizontale trans-
missie plaatsvindt wanneer er eenmaal een in-
fectie in het koppel aanwezig is of dat er pas
Campylobacter soorten gevonden kunnen wor-
den met de gebruikte kwcekmedia, indien cr een
bepaald besmettingsniveau aanwezig is. Het wel
of niet vinden van Campylobacter soorten is
sterk afhankelijk van de leeftijd. Er is duidelijk
verband aangetoond tussen Campylobacter je-
juni en Campylobacter virchow en het voor-
komen van nat en plakkerig strooisel. Wanneer
Campylobacter jejuni voorkomt op jonge leef-
tijd gaat dit gepaard tnet een verhoogd sterfte-
percentage.

Samenvattend kan gezegd worden dat de meeste
slachtkuikenbedrijven geïnfecteerd zijn met
Campylobacter soorten. Dc infectie komt meest-
al voor na 2 weken leeftijd en er is een duidelijk
verband met hct plotseling optreden van natte
mest. In de toekomst zal de nodige aandacht
geschonken moeten worden aan Campylobacter
ycyw«/infecties bij slachtkuikens in relatie tot hct
optreden van diarrccproblemen.

Plonait, H., Bachmann, F. A., Werner, .1. und
Alt. M. Untersuchungen über den Verlauf der
Parvovirusinfektion in geschlossenen Schwei-
nezuchtbestanden sowie das Infektionsrisiko
durch künstliche Besamung. Tä. Us 1985; 40:
907-14.

Over cen tijdvak van 7 jaren werd op 5 gesloten
fokbcdrijven onderzoek verricht naar het vóór-
komen van voor het Porcinc Parvo Virus (PPV)
typische vruchtbaarheidsstoornissen. Daar-
naast werd op deze bedrijven en op het Kl-sta-
tion dat aan hen het sperma leverde serologisch
onderzoek verricht.

Slechts op 2 van de 5 bedrijven werden duide-
lijke PPV-klachten waargenomen: mummifica-
tie, onregelmatig terugkomen, kleine tomen en
\'schijndracht\'. Aannemelijk wordt gemaakt dat
PPV van deze klachten de oorzaak was.
Na ecn jaar met mummificatie (en terugkomers)
volgde op beide probleembedrijven een periode
van twee jaar zonder noemenswaardige klach-
ten, waarna mummificatie weer toenam.
Onduidelijk is waarom op de 3 niet-probleem-
bedrijven toch ook slechts ccn deel van de
zeugen voldoende PPV-titers vertoonde. Het
faecalc contact met de jongere zeugen was op
deze bedrijven intensiever dan op de probleem-
bedrijven.

Schrijvers komen tot de conclusie dat een goede
immuniteit van alle zeugen op een bedrijf waar-
schijnlijk alleen via vaccinatie is tc bereiken. Zij
menen dat het Kl-station als verspreider van het
PPV niet in aanmerking komt omdat 1 vandc 3
niet-probleembedrijven serologisch negatief ten
opzichte van PPV is gebleven.
Fventueel zouden problemen kunnen ontstaan
indien op het Kl-station serologisch negatieve
cn immuuntolerante beren worden geplaatst.
Deze laatstcn zouden dan drager en uitscheider
van het PPV kunnen blijven.
Het advies luidt om de beren bij opleg in de
quarantainestal te vaccineren. Indien na vier
weken geen seroconvcrsie is opgetreden, dan
wordt zo\'n beer als itnmuuntolerant beschouwd
cn afgevoerd. (Daarvoor is het dan wel nodig
dat het vaccin cen titeroproept, hetgeen bij PPV
tot nti toe niet zonder meer zo blijkt tczijn: /^e/)
W. A. J. Cromwijk.

F^ispens, A. Nieuwe aanpak mechanische voor-
zuivering van slachthuis en aanverwant afval-
water. H^O, 1985; 18 (24): 514-8.

Zonder zuivering is de vervuiling van varkens-
slachterijen gemiddeld 50 i.e./dag/ton geslacht
gewicht, mits er geen verwerking van het maag-
darmpakket plaatsvindt. Voor runder-, respec-
tievelijk kalverslachterijen zijn deze waarden 75
en 40 i.e./dag/ton geslacht gewicht. Kleinere
bedrijven hebben lagere vervuilingsgetallen om-
dat er tneer droog gewerkt wordt en er dienten-
gevolge minder uitloging optreedt.
Voor de mechanische zuivering in de vleessector
waren de volgende systemen aanwezig: vetvan-
gers, bezinktanks en zeven. Deze systemen
dienen om drijvende vaste stoffen, zwevende
vaste stoffen, bezinkende vaste stoffen en opge-
loste stoffen te verwijderen. Een bezinktank kan
tot een reduktie van 20 ä 30% reduktie van de
vervuilingsgraad leiden. Otn verschillende re-
denen is de bezinktank economisch gezien on-
aantrekkelijk.

De in de jaren \'70 geïntroduceerde zeefvet-
vangmethode geeft een reduktie van de vervui-
ling van gemiddeld 15%. De zeefrest van deze
methode is veel goedkoper af te zetten dan het
residu van de bezinktank.
Tegenwoordig wordt een combinatie van zeven,
zandvang en llotatietechniek als een optimaal
mechanisch zuiveringsproces gezien. De voor
de notatie benodigde lucht kan op diverse wij-
zen in de vloeistof gebracht worden. Een met
succes in onder andere slachthuisafvalwater
toegepaste tnethode is \'dissolved air\' flotatie.
Bij deze methode wordt onder hoge druk lucht
in de vloeistof opgelost die dan onder atmosfe-
rische omstandigheden vrij snel vrijkomt.
Flotatie geeft een aanzienlijke reductie van het
aantal i.e. namelijk 40, 30, 29 en 28% voor
respectievelijk varkens-, runder- en pluimvee-
slachterijen en vleeswarenbedrijven. De reduk-
tie van het Chemisch Zuurstofverbruik (CZV)
is navenant. Bij deze resultaten moet vermeld
worden dat de darmwasserijen meevervuilden
met uitzondering van het darmslijm. De kos-
tenbesparing van de huidige methode is aan-
zienlijk.

Voor cen bedrijf met ca 300.000 varkensslach-
tingen per jaar is er een besparing van de mi-
lieubelasting van ca 175.000 gulden mogelijk.

(Martinus Nijhoff Publishers. Boston/Dordrecht/Lan-
caster. 1985. pp. 384. 12auteurs. 13hoofdstukken, prijs
f 230,-. Besteladres, Postbus 322, 3300 AH Dordrecht)

Bij Martinus Nijhoff verscheen als eerste aflevering in
de serie \'Developments in Veterinary Virology\' de
monografie \'Marek\'s Disease, Scientific Basis and
Methods of Control\'.

Dr. L. N. Payne trad op als editor, elf andere Marek-
specialisten schreven een hoofdstuk. Deze nieuwe
serie is opgezet voor de produktie van multi-author
standaardwerken, bestemd voor een breed publiek.
De bijdragen van specialisten uit diverse disciplines
zijn bedoeld om per dierziekte een volledig overzicht
te geven van de stand van zaken van fundamenteel
onderzoek zowel als de praktische toepassing daar-
van. Martinus Nijhoff en de \'series editor\' Y. Becker,
Jeruzalem, beogen deze boeken te slijten aan mede-
werkers van laboratoria en veterinaire diensten, maar
ook aan studenten, praktici en houders van (pluim)-
vee, etc.

De volgende afleveringen, die in de loop van 1986
zullen verschijnen, zijn getiteld; \'Avian Leukosis\' (G.
F. de Boer, ed.), \'Bovine Leukosis\' (A. Burny and M.
Mammcrickx,eds,),\'Cla.ssicalSwine Feverand Relat-
ed Infections\' (B.T,iess, ed.), \'Foot-and-Mouth Dis-
ease\' (F. Brown, cd.) en \'African Swine Fever\' (Y.
Becker, ed.).

Het historisch overzicht begint met een foto van Józ-
scf Marek en de titelpagina van zijn eerste publikatie
\'Multiple Nerventzündung bei Hühnern\'. De ziekte
werd tot 1960 als ecn onderdeel van het \'Aviaire Leu-
kose Complex\' beschouwd.

Onderscheid werd pas gemaakt nadat de verwekker,
een herpesvirus, was aangetoond. Daarna verliepen
de ontwikkelingen snel. De intensivering van de
pluimveehouderij gaf aanleiding tol hevige ziekte-
uitbraken in dc zestiger jaren. Deze problemen werden
echter tot bescheiden proporties teruggebracht door
wereldwijde toepassing van vaccinatie van eendags-
kuikens. Het onderzoek, voornamelijk verricht op de
gespecialiseerde pluimvee-instituten in Engeland cn
de VS, verklaarde slechts ten dele het werkings-
mechanisme van dc vaccinatie. Het bock verschaft
een gedegen overzicht van de pathogenese en epide-
miologie.

Veel aandacht wordt besteed aan het molecular bio-
logische onderzoek aan de structurele virale eiwitten,
verricht in Lelystad. Moicculair-biologisch onderzoek
aan het genoom van Marekvirus is nog in een begin-
stadium. en .wordt door een beperkt aantal groepen
bedreven. Daarbij is inmiddels aangetoond dat tij-
dens attenuering deleties in een bepaald gebied ont-
staan. Het is nog niet duidelijk welke genfragmenten
coderen voor (glyco)proteïnen van belang voor im-
muniteitsopbouw. Het zal nog geruime tijd vergen
voordat vaccins op basis van recombinant DNA on-
derzoek beschikbaar zullen komen.
HVT-vaccin heeft wereldwijd de grootste toepassing
gekregen. Via immuunselectie hebben zich in de VS
sterk virulente biovariant-stammen ontwikkeld, waar-
tegen HVT-vaccin onvoldoende bescherming biedt.
Deze stammen werden onlangs ook in Tunesië en
Italië onderkend. De Amerikaanse onderzoekers pro-
pageren het gebruik van bivalente vaccins, op basis
van MDV SB-1 en HVT, respectievelijk behorend tot
serotype-2 en -3. Het boek schenkt geen aandacht
aan het recent m Lelystad, vanuit de originele Ris-
pcns-stam ontwikkelde serotypc-1 vaccin, MDV
CVI-988 CEFjjclone C. Het nieuwe vaccin bezit ver-
beterde vaccineigenschappen cn een verminderde
restpathogeniteit, zoals aangetoond in zeer gevoelige
RlR-kuikens. Het vaccin biedt, als monovalent vac-
cin, afdoende bescherming ten aanzien van de nieuwe
virulente virusstammen.

De pluimvecfokkers beginnen weer wat meer aan-
dacht te besteden aan selectie ten aanzien van geneti-
sche resistentie. Dit is van belang op langere termijn.
Met een verhoogde genetische resistentie ten aanzien
van dc ziekte van Marek wordt de bestrijding wat
minder afhankelijk gemaakt van vaccinatie. Uiter-
aard blijft een goede hygiëne belangrijk.
Het boek verschaft zeer volledige informatie, voor
zover beschikbaar, over alle aspecten van de ziekte
van Marek. Aanschaffing van dit boek wordt van
harte aanbevolen.

Op 4 juni 1985 werd een vergadering van de
Academy gehouden in Brighton tijdens het 4th
World Congress on Emergency and Disaster
Medicine. Dit congres, geopend door prinses
Anne, werd georganiseerd door The World As-
sociation for Emergency and Disaster Medicine
(\'club of Mainz\'). Hoewel het dus een gezel-
schap was van humane geneeskundigen werden
er toch vier veterinaire voordrachten gehouden.
De International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine is een voortzetting van wat in
Perth in 1983, tijdens het 22e Wereld Veterinair
Congres, is gestart als World Veterinarians
against nuclear war.

Tijdens deze vergadering bleek dat in veie
landen die oorspronkelijke opzet nog steeds
wordt gehandhaafd. De Russen maakten dit
met name duidelijk door middel van de na dit
verslag volgende verklaring. Hun vertegenwoor-
diger, dr. A. Belov vertelde dat vele collegae in
zijn land verenigd zijn in een veterinaire orga-
nisatie die wil samenwerken met de Academy in
de strijd om kernoorlogen te voorkomen.
Ook de Zweedse vertegenwoordiger dr. K.
Forsheli vond dat de nadruk moet blijven liggen
op dc preventie van kernoorlogen. Sinds 1983
zijn in haar land ongeveer 300 veterinairen (ca
20% van alle Zweedse collegae) georganiseerd.
Hun programma, dat goed ontvangen is door
het publiek, omvat onder andere de voorlichting
van cliënten, studenten en rampenorganisaties
over de gevolgen die nucleaire oorlogen of
rampen kunnen hebben voor dieren.
Gelijksoortige organi.saties zijn actief in Fin-
land, Noorwegen en Denemarken en er zal in
1986 een Scandinavische Conferentie georgani-
seerd worden waar deze problematiek aan de
orde komt.

In de USA zijn reeds enkele Veterinaire Facul-
teiten waar les gegeven wordt in Disaster Me-
dicine (rampgeneeskunde?). Ook daar is echter
nog te weinig inbreng in de veterinaire opileiding
op het gebied van vakkundige behandeling van
dieren in rampsituaties en de organisatie daar-
van.

Een Belgische vertegenwoordiger van Veteri-
naires Sans Frontières beschreef het werk van
deze organisatie onder andere in Mali waar het
vee verhongerde door de grote droogte.
Tijdens de vergadering werd een Board of Di-
rectors, bestaande uit vertegenwoordigers van
de diverse landen, benoemd die het bestuur zal
adviseren. (Voorzitters zijn R. Shomer USA en
M. Tajima Japan.)

Op het Wereld Congres in Montreal (1987) zal
de Academy een dag organiseren. Daarom doet
zij een oproep om voordrachten op het gebied
van natuurlijke, door de mens veroorzaakte en
nucleaire rampen en de gevolgen daarvan voor
dieren te zenden aan de secretaris O. H. Stal-
heim, 1918 George Allen Dr., Ames IA, USA
50010 of rechtstreeks aan het secretariaat van
het Wereld Congres.

"Mutual efforts by veterinarians of all countries
are of great significance in the areas of environ-
mental protection, the organization and delivery
of hygienic measures for animals, the rendering
of relief and assistance during disasters, and in
the prevention of nuclear wars. Veterinarians
realise the consequences for animals of disasters
including the development, testing, and use of
nuclear weapons; and by coordinated and
united activity, they can advance the cause of
peace and the wellbeing of all animals.
The Sovjet Delegation is considering the Inter-
national Veterinary Academy on Disaster
Medicine from this point of view; it believes that
international cooperation within the Academy
will alow united efforts in the struggle for peace
and international security, and for the preven-
tion of nuclear war.\'

Dr. Tj. de Cock Buning, adjunct-directeur van
de Stichting voor Biologisch Onderzoek, is per 1
februari 1986 benoemd tot bijzonder hoogle-
raar in de dierproefvraagstukken aan de Rijks-
universiteit in Leiden. De benoeming is een ini-
tiatief van de Stichting Proefdier en Weten-
schap, dic hiermee een mijlpaal in de geschiede-
nis van de dierproeven heeft bereikt. Nergens
anders ter wereld is namelijk het gebruik van
proefdieren als maatschappelijk probleem on-
derwerp van wetenschappelijk onderzoek en
onderwijs.

De nieuwe hoogleraar zal zich onder andere
bezighouden met de geschiedenis en de beteke-
nis van dierproeven in de geneeskunde, de filo-
sofische aspecten van en de alternatieven voor

dierproeven. Vooral het denken dat leidt tot
proefdiergebruik zal onderwerp van de weten-
sehappelijke studie zijn.

De bijzondere leerstoel dient te worden gezien
als een belangrijke en noodzakelijke aanvulling
op de onlangs aan de Rijksuniversiteit in Utreeht
ingestelde leerstoel Proefdierkunde, die een
zuinig en wetenschappelijk verantwoord ge-
bruik van proefdieren onderzoekt.
Door de toegenomen maatschappelijke belang-
stelling voor de dierproeven heeft de proefdier-
kunde zich in de afgelopen jaren versneld ont-
wikkeld.

De nieuwe leerstoel onderscheidt zich van de
proefdierkunde doordat met name studie wordt
verricht naar de achtergronden van dierproe-
ven.

Prof De Cock Buning (34) studeerde cum laude af
in de biologie aan de Rijksuniversiteit Leiden en
eveneens cum laude filosofie aan de Universiteit
van Amsterdam. Hij promoveerde (wederom
cum laude) op een onderwerp uit de biologie.
Het onderzoek voor zijn proefschrift verrichtte
hij in Leiden en in Tokio. Thans is hij als ad-
junct-directeur werkzaam bij de Stichting voor
Biologisch Onderzoek in Den Haag. Hij zal zijn
taak als bijzonder hoogleraar in de dierproef-
vraagstukken in deeltijd vervullen en combine-
ren met zijn huidige functie.
De Stichting Proefdier en Wetenschap die de
bijzondere leerstoel heeft ingesteld, heeft als
doelstelling:

a) het gebruik van proefdieren ten behoeve van
de wetenschap, het onderwijs, de industrie en
andere vormen van onderzoek zoveel mogelijk
te doen beperken;

b) de ontwikkeling en de strikte naleving van
ethische normen voor dierexperimenteel onder-
zoek te bevorderen.

Bij het verkrijgen van de leerstoel wist de
Stichting zich van het begin af gesteund door de
toenmalige minister van Onderwijs en Weten-
schappen, dr. A. Pais, die nu zitting heeft in het
Curatorium, het college dat toezicht houdt op
de leerstoel. Het Curatorium bestaat verder uit
prof dr. J. Baan, prof S. .1. Doorman, M. Sc. en
prof dr. G. P. van Rees.
De leerstoel wordt financieel mogelijk gemaakt
door subsidies van Nederlandse dierenbescher-
mingsorganisaties en particulieren.

\'Als de verstrekking van gekanaliseerde dierge-
neesmiddelen door de dierenarts een pure han-
delsaangelegenheid wordt, waarbij het diploma
de veterinair het \'alleenvertoningsrecht\' geeft,
dan wordt het kanalisatieregime van de Dierge-
neesmiddelenwet misbruikt.\' Dit onder meer zei
Staatssecretaris A. Ploeg (Landbouw en Visse-
rij) ter gelegenheid van het symposium \'Dierge-
neesmiddelen\' te Utrecht op 12 februari j.1.
\'Het is duidelijk niet de bedoeling van deze wet
de veterinairen een handelsmonopolie te geven\',
aldus de bewindsman, \'want er dient altijd een
koppeling te blijven tussen de behandeling van
zieke dieren en het gebruik van diergenees-
middelen. Pas dan is er niets op tegen dat de
dierenarts inkomen verwerft uit zowel het uit-
oefenen van zijn praktijk, als uit de verkoop van
geneesmiddelen.\'

Het kanalisatieregime maakt deel uit van de
toekomstige Diergeneesmiddelenwet. Deze wet
gaat ervan uit, dat een groot aantal diergenees-
middelen onder dit regime gebracht wordt.
Daarbij is het de bedoeling, dat de deskun-
digheid van de veterinair wordt ingeschakeld
om te beoordelen of de verstrekking van deze
middelen noodzakelijk is en of de daaraan ver-
bonden risico\'s acceptabel zijn. In dit verband
zijn de belangrijkste groepen diergeneesmidde-
len de anti-microbiële middelen, de hormonen
en de vaccins, aangezien zij bij ondeskundig
gebruik een gevaar kunnen opleveren voor
mens en dier.

De Diergeneesmiddelenwet dient ter vervan-
ging van de verouderde en versnipperde wetge-
ving op het terrein van de diergeneesmiddelen
en komt tevens tegemoet aan hetgeen de EG
voorschrijft. Naast een samenvoeging en af-
stemining van reeds bestaande wetgeving, om-
vat de Diergeneesmiddelenwet ook een aantal
nieuwe elementen.

Nieuw voor Nederland is bijvoorbeeld, dat
diergeneesmiddelen geregistreerd zullen moe-
ten gaan worden, en dat voor het produceren en
verhandelen ervan een vergunning nodig is.
Ook nieuw in de wet zijn de regelingen ten be-
hoeve van het gebruik van gemedicineerde voe-
ders en smetstoffen.

\'De Diergeneesmiddelenwet is cr vooral op
gericht om misstanden, die zouden kunnen ont-
staan, te voorkomen. Het gevaar van misstan-
den, die kunnen optreden in de interactie tussen
dierenarts, samenlevingen dier, is namelijk wel
degelijk aanwezig\', aldus de heer Ploeg.

Dat geldt zeker in de veehouderij, waar grote
financiële belangen een rol spelen en waar dien-
tengevolge de ethiek wel eens wordt vergeten.
\'Hiermee wil ik overigens niet gezegd hebben\',
zo zei de bewindsman, \'dat er in de Nederlandse
veehouderij in het algemeen sprake zou zijn van
wantoestanden.\'

Hormonen zijn één van de middelen die vallen
onder het kanalisatieregime van de Dierge-
neesmiddelenwet. De bewindsman ging in
Utrecht kort in op de resultaten van het laatste
overleg over dit onderwerp in de Landbouw-
raad in Brussel. Hij toonde zich bijzonder ver-
heugd met het feit, dat op de Raad van eind
december 1985 tóch is besloten tot een algeheel
verbod vanaf 1 januari 1988.
\'Zeker ook uit concurrentie-overwegingen is
een uniforme communautaire regeling voor
ons land van het grootste belang. Belangrijk is
in dit verband ook, dat we vanaf 1988 de con-
sument kunnen toezeggen, dat er ook vanuit het
buitenland uitsluitend hormoonvrij vlees in de
handel komt\', zo sloot hij af

An international symposium on comparative aspects
of renal disease organised by the European Society of
Veterinary Nephrology and Urology.
The symposium takes place at the Novotel, Hammer-
smith, London (Venue for BSAVA Congress) on
Thursday, April 3rd, 1986.

Clinical and Comparative Aspects of Human Renal
Disease; ProL .1. S. Cameron (Guy\'s Hospital).
Discussion.

Mechanisms Perpetuating Chronic Canine Renal
Failure; Dr. D. .1. Polzin (Minneapolis).
Discussion.

Het voorjaarssymposium van de NVP maakt ook dit
jaar weer onderdeel uit van de \'Voorjaarsdagen\' van
de Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier van
de KNMvD.

Het symposium zal worden gehouden op vrijdag 11
april 1986 in het RAI Congresgebouw, Europaplein te
Amsterdam.

Flet thema van het symposium is: \'Thymusloze dieren
als mode! voor veierinaire en humane oncologische
vraagstukken\'.

14.05 De heer J. 1. M. van Hooft (REP-lnstituten
TNO, Rijswijk); Fok en huisvesting van thy-
musloze dieren.
14.40 Dr. H. van Loveren (RIVM, Bilthoven): Im-
munologische en histopathologische aspecten
van thymusloze dieren.
15.15 Theepauze.

15.30 Mevr. S. Knaan-Shanzer (REP-lnstituten
TNO, Rijswijk); Humane longtumoren ge-
transplanteerd in thymusloze muizen; een mo-
gelijk experimenteel model.
16.10 ProL dr. W. Misdorp (AvL, Amsterdam):
Chemotherapie van mammacarcinomen bij de
kat na transplantatie in thymusloze muizen.
16.50 Drs. B. .1. M. Braakhuis (VU, Amsterdam):
Chemotherapie van humane hoofd- en hals-
tumoren na transplantatie in thymusloze mui-
zen.

verband met 15-jarig bestaan.
Het RAI Congresgebouw is te bereiken met de trein
via de Schiphollijn, met bus 15 vanaf het Amstel
Station en met de tramlijnen 4 en 25 vanaf het Cen-
traal Station. Indien met de auto, volgde aanwijzings-
borden \'RAI\'.

Inschrijfgeld voor leden bedraagt ƒ 35,—. Het bedrag
dient één week voor het symposium (vóór 4 april) in
het bezit te zijn van de penningmeester NVP, girore-
keningnr. 2906357 te Utrecht.

Voor nadere informatie betreffende het symposium:
dr. H. A. Solleveld, tel. 015-136940, toestel 411.

Future production and productivity
in Livestock farming: science versus
politics?

Second international conference of the DSA. Bureau
Européen d\'Information pour le Développement de
la Santé Animale

Technology: challenge and controversy. P. R.
Correia, SmithKline Animal Health Products
Europe.

14.30 Session 1: The development of performance in
animal production. Coordinator: F. Puchal
Mas, Doctor in Veterinary Medicine and Ani-
mal Nutrition, AutonomousUniversity of Bar-
celona (E).

15.40 Perspectives of bovine production, F. de Boer,
former Director of the Institute of Livestock
Feeding and Nutrition Research (IVVO), Le-
lystad (NL).
15.20 Coffee break.

15.40 Perspectives of pig production, A. Aumaitre,
Station de Recherches sur l\'Elevage du Porc,
INRA Rennes (F).
16.10 Perspectives of poultry production, D. Flock,

9.00 Session 11: Contribution of technology to pro-
fitable farming. Coordinator: A.J. Mudd, Cya-
namid International Agricultural Division.
9.20 Animal Health, J, Espinassc, National Veterin-
ary School of Alfort (F).
9.50 Nutrition, J. Radisson, Ralston Purina.
10.20 Coffee break.

10.40 Growth promoters, G. E. Lamming, Dept. of
Physiology and Environment, School of Agri-
culture, University of Nottingham (UK).
11.10 Reproduction management. R. Hahn, Direc-
tor of the Artificial Insemination Centre of
Neustadt-Ai.sch (BRD).
11.40 Conclusions.
12.00 Lunch.

14.00 Session 111: The impact of econotnic and poli-
tical structures. Coordinator: E. Cunningham,
Agricultural Institute, Dublin (Ei).
14.20 The European Community and agricultural
surplus, J. Le Bihan, Centre d\'En,seignement
Supérieur des Affaires, Jouy-en-Josas (I\').
14.50 Underproduction in a Third-World country,
R. Compere, Faculté des Sciences Agronomi-
ques dc l\'Etat, Gembloux (B).
15.20 Coffee break.

15.40 Switzerland: a balanced example? J. C. Piot
and H. Glattii, Federal Office of Agriculture,
Bern (CH).

I 1.30 Closure of theconferencc.J. C. Bouffault, Pre-
sident of DSA.
12.00 End of the conference.

Venue of conference: Hilton International, Brussels.
Languages: English, French, German (simultaneous
translation provided).

Organisation and registration: D.S.A.-Bureau Euro-
péen d\'Information pour le Développeinent de la
Santé Animale, Association Internationale, Rue De-
facqz I, Boîte 8, 1050 Brussels. Telephone:
3225372125, telex: 24785.

The Institute of Tropical Mcdicine organises its an-
nual colloquium on thursday and friday, the 11 and 12
December 1986on: \'Helminth zoonoses with particu-
lar reference to the tropics\'.

1 he veterinary department is in charge of the organis-
ation of this colloquium.

It is our intention to devote .several sessions to the
most prevailing zoonoses in the tropics with special
emphasis on cysticercosis, hydatidosis and larva
migrans. Both medical and veterinary aspects will be
considered.

The official language for the meeting is English but
presentations in other languages will be accepted.
Authors who wish to present a paper arc invited to
submit a title as soon as possible. More detailed in-
formation will be .sent to those who intend to partici-
pate. All the papers accepted by the organising com-
mittee will be published in the proceedings of the
colloquium. The invited papers and the abstracts of
the accepted papers will appear in the Annals of the
Belgian Society of Tropical Medicinc.
We kindly invite all those who want to submit a paper
or who would like to attend the colloquium to
register their name and address with the organising
committee.

Responsible for thecolloquiuin: S. Geerts, Veterinary
Department, Institute of Tropical Medicine, Nationa-
Icstraat 155, B-2000 Antwerpen (Belgium). Tel.:
03/238.58.80. Telex: 31648 Tropic (B).
Organising committee: Prof. Dr. J. Mortelmans, Dr.
S. Geerts, Dr. J. Brandt, Dr. V. Kumar, Dr. P. Kage-
ruka. Dr. R. de Deken.

Dc Veterinaire Dienst is de afgelopen tijd veel-
vuldig geconfronteerd met vragen en opmer-
kingen omtrent het functioneren van dieren-
ambulances.

Momenteel zijn in Nederland circa 50 dierenam-
bulance-diensten werkzaam, waarvan het groot-
ste gedeelte wordt bemand door vrijwilligers.
Uit deze hoek is regelmatig het verzoek gekomen
om regelgeving met betrekking tot de functie
van dierenambulances. Een en ander is voor de
Veterinaire Dienst aanleiding geweest een fol-
der samen te stellen, waarin richtlijnen zijn op-
genomen die kunnen dienen als leidraad ten
behoeve van nieuw op te richten dierenambu-
lances en ter verbetering van reeds bestaande
diensten.

De richtlijnen hebben ondermeer betrekking op
uitrusting van de wagen, bereikbaarheid en
opleiding van de bemanning. Ook wordt bena-
drukt dat een goed contact met regionale die-
renartsen van wezenlijk belang is.
Indien u in het bezit wilt komen van deze fol-
der(s), kunt u contact opnemen met: Ministerie
van Landbouw cn Visserij, afdeling Infotiek,
Postbus 20401, 2500 EK \'s-Gravenhage, tel.
070-792062.

Onlangs is de naam van de Afdeling Dierlijke
Produktie van dc Nationale Raad voor Land-
bouwkundig Onderzoek (NRLO) gewijzigd in
Afdeling Dierlijke Produktie, Gezondheid en
Welzijn. Eén en ander is geschied ten einde de
positie van het diergeneeskundig onderzoek in
de NRLO te verduidelijken en gezien het feit,
dat de bemoeienis van de afdeling zich niet be-
perkt tot produktic-aspecten van landbouw-
huisdieren, maar evenzeer betrekking moet heb-
ben op welzijn van dieren en het onderzoek met
betrekking tot gezelschapsdieren, recreatiedie-
ren en proefdieren. Het bestuur van de afdeling
zal dienovereenkomstig worden aangepast. De
Commissie Ontwikkeling en Coördinatie van
het Diergeneeskundig Onderzoek (COCDO),
die is opgericht als adviesorgaan ten behoeve
van de Directeur van de Veterinaire Dienst en
van de Veterinaire Hoofdinspecteur VG, zal
tevens als orgaan van de afdeling fungeren. De
samenstelling van de COCDO zal eveneens
enigszins worden aangepast, om de positie als
representant van besturen en directies betrok-
ken bij het diergeneeskundig onderzoek te ver-
duidelijken.

In 1985 heeft het Centraal Laboratorium RVV
5380 urinemonsters van slachtrunderen op DES
onderzocht, met éénmaal een positief resultaat.
Op hormonale stoffen werden voorts 1639 toe-
dieningsplaatsen onderzocht, waarvan er 870
positief bleken, hoofdzakelijk op nortestoste-
ron en testosteron.

Van 138 onderzochte monsters importvlees
werden er 76 positief bevonden op nortestoste-
ron.

Er wordt gestreefd naar een verdere verminde-
ring van het (op grond van de Vleeskeuringswet
vereiste) onderzoek op DES, zodat meer aan-
dacht kan worden geschonken aan onderzoek
op de andere hormonale stoffen.

Dierziektenbulletin nr. 2 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 januari 1986 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Inmiddels meldde de Veterinaire Dienst te Bonn de
tweede varkenspest-uithraak van het jaar, en wel op
17 januari in Diepholz, deelstaat Neder-Saksen.
Alle varkens op het bedrijf zijn afgemaakt. De nood-
zakelijke veterinair-politionele maatregelen zijn ge-
nomen.

In België deed zich op 27 januari het eerste geval van
varkenspest van dit jaar voor. Het betrof een mestbe-
drijf te Tielt, provincie West-Vlaandercn. Sanitair-po-
litionele maatregelen zijn genomen, zoals het af-
maken en destrueren van alle betrokken varkens,
dcsinfectie en het instellen van een zóne de protection.

Bij telexen van 27 en 31 januari gaf de Oostenrijkse
Veterinaire Dienst kennis van nog eens 11 uitbraken
van varkenspest, waarmee het totaal sinds 3 januari
op 17 gekomen is.

— op 23 januari, twee in de provincie Salzburg, ge-
meenten Untertauernen Bruck an der Grossglockner-
strasse;

— vier in de provincie Boven-Oostenrijk, waarvan 2
in de gemeente Neuhofen an der Krems en 2 in de
gemeente Piberfach;

— op 29 januari, twee gevallen, waarvan 1 in de
provincie Salzburg, gemeente Radstadt, en 1 in de
provincie Boven-Oostenrijk, gemeente Neuhofen an
der Krems;

— op 30januari, tweegevallen in de provincie Boven-
Oostenrijk, gemeenten Eberschwang en Neuhofen an
der Krems.

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt
en gcdestrueerd. De noodzakelijke veterinair-politio-
nele maatregelen zijn genomen.

Sedert de vorige melding in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde werden in Italië nog 2 nieuwe gevallen
van mond- en klauwzeer type C bevestigd, waarmee
het totaal dit jaar op 16 kwam. De uitbraken deden
zich voor in de provincies Bologna en Salerno.

De Noorse Veterinaire Dienst gaf op 30 januari ken-
nis van het feit, dat voor de eerste maal contagieuze
equine metritis is gediagnosticeerd in het land. Naar
aanleiding van een in december van start gegaan on-
derzoek is een merrie positief bevonden.

Sinds 3 januar zijn in de Verenigde Staten 5 uitbraken
van aviaire inlluenza type II5N2 vastgesteld, waarvan
4 in Pennsylvania en 1 in Massachusetts.
Stamping-out heeft plaatsgevonden, de betrokken
bedrijven zijn onder quarantaine gesteld en het on-
derzoek duurt voort. Men is niet tot enting overge-
gaan.

1 Fortbildungs\\eranstaltung der Firma Biologi-
sche Heilmittel Heel: \' Biothcrapcuti.schc Mög-
lichkeiten in der Pra.xis\' (A). Bocholt.

2—5 Genetic research with non-human primates -
serving the needs of mankind. Symposium in
Texas, USA.

4 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering varkens; aanvang 20.00
uur.

6—7 Tagung der DVG-F\'achgruppc \'Geflügel\'
1986 über -Krankheiten der^Vögel\'. Münchcn
(pag. 1042). Inl. op hct redaktiesecretariaal ver-
krijgbaar.

6 Groep Geneeskunde van hct Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, voordracht door dr.
J. Frens: \'De geneeskunde van het kleine huisdier
en dc diergeneesmiddelenwet\', hotel-rest. \'Hoog-
Brabant\'. Utrecht; aanvang 20.00 uur.

6 Groepen Kl & Zootechniek en Geneeskunde van
het Rund KNMvD. Jaarvergaderingen en ge-
meenschappelijke wetenschappelijke vergade-
ring.

11 Ned. Vereniging van Dicrcnartsvrouwcn. Jaar-
vergadering. Utrecht; aanvang 10.30 uur.

II Ciroep Cienccskunde van hct Varken KNMvD.
Fac.d.D., 10.00 uur; algemene vergadering: 14.00
uur; wetenschappelijke vergadering.

13 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

13—14 \'Verslag vanonderzoek, in Lingelsen Neder-
lands\' PAO-I.11 Wageningen (inl.; 08370-84094).

14—15 Röntgenfachtagungdcr Internationalen Ge-
sellschaft für Veterinär-Radiologie (IVRA). Bad
Pyrmont.

15 Studiew eekend over dermatologie (spreker: proL
D. W. Scott, USA)), Crest Hotel (naast ring rond
Antwerpen); 09..30 uur Antwerpen (inl.; Bijscho-
ling dierenartsen Antwerpen, tel, 03/2357385),

17—18\' Wiss. Kongreß der Deutschen Gesellschaft
für Lrnahrting — DCiE. Kiel.

18—19 \'Structuur, fysische stabiliteit cn rcologischc
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Vk\'agcningcn (inl.; 08370-84094).

20 Dcrnonstralic- en poslerdag Sectie levensmid-
delcnmicrobiologie in de Ned. Ver. van Micro-
biologie, Bolsward (inl. 05750-26644) (pag. 246).

22 Wahlstedter I rtihjalirstagung \'Kieintier- und
Pferdekrankheitcn\' (A), Wahlstedt.

25 Aid. Noord-Brabant KNMvD. Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering viecskalvcren; aanvang
20.00 uur.

2—^ \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (ink: 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive mcdicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering paarden; aanvang 20.00
uur.

11 —12 3rd Congress European Society of Veterin-
ary Dermatology, Amsterdam (pag. 909).

II Voorjaarssymposium Nederlandse Vereniging
voor Proefdierkunde (NVP), Amsterdatn (pag.
261).

12 Eortbildungsveranstaltung der Firma Biologi-
sche Heilmittel Heel: \'Biotherapeutische Mög-
lichkeiten in der Praxis\', Linz.

17—20 Aninicx 86. International exhibition and
congress for vcterinary medicine and animal
care, in Essen, West Germany.

18—20 Exoticanimalsin theeighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London (pag. 216).

22 Symposium: \'Toepassing van melkciwitten in
levensmiddelen\'. Nijkcrk (pag. 216).

22—24 \'Tcchnisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-FH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

22—24 4L Seefischkundckursus fiir in der l.ehen.s-
mittelüberwachung tätige Tierärzte (A). Bremer-
haven.

23 Farmacie-symposium: \'The magic drug: het ge-
neesmiddel van morgen\', RUU, Utrecht.

23—25 \'Production and Productivity in Livestock
Farming\', 2nd Internat. Conference of D.S.A.,
Brussels (pag. 262).

24—25 L3e Epidemiologische Bijeenkomst van dc
WEON gewijd aan \'Selenium en chronische ziek-
ten\', Slot Zeist te Zeist (ink; drs. P. A. H. van
Noord, tel. 030-313884).

29 \'Technisch-wctenschappclijke computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (ink: 08370-84094).

1—2 \'Tcchnisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.; 08370-
84094).

3—4 29. Internationale Eortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes und 32. Jah-
reshauptversammlung des Landesverbandes
prakt. Tierärzte Bayern e. V. im BpT(A), Oberst-
dorf.

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrescentrum (pag. 1069).

15 Afd. Noord-llolland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

19—20 35. Tagung der Europäischen Gesellschaft
für Vetcrinärpathologie, zugleich 29. Tagung der
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\'der DVG, Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Flellendoorn; 20.00 uur.

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(ink: 08370-84094).

22 7e Nederlands Kampioenschap Kleiduivenschie-
ten voor Dierenartsen (Boehringer Ingelheim
B.V.); schietbanen fa. Doorhout Mees, Bid-
dinghuizen.

22—23 .lahresmitglicderversammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AWT). Stuttgart.

23—24 Groep Veterinaire Homoeopathie KNMvD.
A- en B-cursus Veterinaire Homoeopathie, Re-
creatiecentrum, Dcidcn.

25—30 2. Weltkongreß Lebensmittclinfcktionen
und -Intoxikationen, Berlin (West).

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

27—28 4e Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Flerbergeric \'De Roskam\', Rheden (ink:
030-452326).

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00

30— I juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung. Luzern.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; L. Nauta.
penningmeester; W. J. Nijhof. lid; A. .1. Plaisier, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck. lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Jubileumprijsvraag Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde en The Veterinary Quarterly
ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan
van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde

Zoals reeds in haar redaktionele kolom in liet
1 januari nummer (Tijdschr. Diergeneeskd.
1986; ill: 1-2), doorde redaktie werd aange-
kondigd, zullen het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde en The Veterinary Quarterly in de
viering van het lustrumjaar 1987 op eigen
wijze participeren. Deze viering zal in beide
tijdschriften pluriform van karakter zijn.

Om de lezers en auteurs bij dit 125-jarig jubi-
leum te betrekken is een prijsvraag uitgeschre-
ven met als onderwerp infectieziekten.
Aan de prijsvraag kan op twee manieren
worden deelgenomen:
— door het schrijven van één of meer oor-
spronkelijke op de praktijk gerichte artikelen,
bestemd voor publikatie in het Tijdschrift voor

Diergeneeskunde, waarbij de prijsvraag is ge-
splitst in artikelen met betrekking tot gezel-
schapsdieren en in artikelen met betrekking
tot landbouwhuis/nutsdieren: en
— door hct schrijven van één of meer oor-
spronkelijke wetenschappelijke artikelen (toe-
gepast wetenschappelijk onderzoek) bestctnd
voor publikatie in The Veterinary Quarterly,
alsmede in hct Tijdschrift voor Diergenees-
kunde.

Hr worden dus 3 geljjkc prijzen uitgeloofd,
namelijk één vooreen Nederlandstalig praktijk-
artikel betreffende landbouwluiis/nutsdiercn,
één voor een Nederlandstalig praktijkarlikcl be-
treffende gezelschapsdieren beide voor hct
Tifdschrift voor Diergeneeskunde,cn écti Engels-
talig artikel (NB: eerste inzending in hct Ne-
derlands wordt niet bij voorbaat uitgesloten)
waarin de resultaten van toegepast weten-
schappelijk onderzoek tot uitdrukking worden
gebracht voor The Veterinary Quarterly.
De lengte van ieder artikel mag ten hoogste
6000 woorden (ca 10 pagina\'s druks) bevatten:
ieder artikel dient vergezeld te zijn van een
korte samenvatting. Tabellen en figuren zijn
toegestaan, maar tellen mee voor de lengte
van het stuk en vallen dus binnen bovenge-
noemde ruimte van 10 pagina\'s druks.

De in/cndingen worden gejureerd door de
1 loofdredaktie. daarbij waar nodig bijgestaan
door een of meer door haar uit te nodigen
leden van de Wetenschappelijke F-iedaktic
en/of deskundigen buiten de Wetenschappe-
lijke Redaktie. Als maatstaf voor de beoorde-
ling van de artikelen zal de Hoofdredaktie
zich laten leiden door de mate waarin het ar-
tikel is betrokken op het onderwerp infectie-
ziekten de diergeneeskunde betreffende en de
mate waarin dit thema is uitgewerkt. Literaire
verdiensten zullen hierbij niet de doorslag
geven.

De prijsvraag staat open voor allen, uitgezon-
derd de leden van de Hoofdredaktie.
Inzenders dienen Nederlands staatsburger te
zijn, dan wel dit staatsburgerschap gehad te
hebben.

De prijsvraag is niet per exclusionem bestemd
voor dierenartsen. Wèl dienen de inzendingen
dus (ecn) veterinair relevante infecticziekte(n) te
betreffen.

Drie inzendingen, één in elke categorie
kunnen worden bekroond. In elke categorie
zal voorts een tweede prijs worden uitgeloofd.
Dc jury i.e. de Hoofdredaktie heeft het recht
van bekroning af te zien, als de kwaliteit van
de inzendingen te kort schiet.

Alle bekroonde artikelen (eerste en tweede
prijzen), dus ook de artikelen ten behoeve van
\'i\'he Veierinary Quarterly zuWcn in een speciale
aflevering van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde worden gepubliceerd. Deze speciale
aflevering van het Tijdschrift zal in de loop
van het jubileumjaar (1987) verschijnen. De
overige artikelen zullen via de gebruikelijke
procedure uiteraard ook voor publikatie in
aanmerking kunnen komen.
Namen van inzenders van artikelen die niet
bekroond zijn, blijven anoniem. Alle inzen-
ders doen door het feit van hun deelneming
afstand van auteursrechten bij eventuele pu-
blikatie.

Behalve door publikatie van de bekroonde in-
zendingen, bestaat iedere eerste prijs uit een
bedrag van ƒ 1000,— en een op de jubileum-
viering geïnspireerd kunstvoorwerp. Voor de
vervaardiging hiervan is de redaktie voorne-
mens een bekend kunstenaar of kunstenares
aan te zoeken. De tweede prijs bestaat uit een
bedrag van ƒ500,—.

Artikelen voor deelneming aan de prijsvraag
dienen te worden ingezonden in een gesloten
enveloppe en geadresseerd aan: Jury (Hoofd-
redaktie) Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht, onder de
vermelding van JUBILEUMPRIJSVRAAG in
de linkerbovenhoek. Als datum van inzending
geldt het poststempel; de uiterste datum van
inzending is 1 juli 1987. De enveloppe moet de
in triplo getikte tekst bevatten, voorzien van
naam cn adres van de auteur(s).

Op het oordeel van de jury is geen beroep
mogelijk en er kan niet over worden gecorres-
pondeerd. Inzenders die hun inzending willen
terugtrekken hebben hiertoe gelegenheid tot
op de uiterste dag van inzending (I juli 1987),
De desbetreffende inzending zal dan worden
geretourneerd. De inzendingen die niet
worden bekroond en die evenmin voor publi-
katie in aanmerking komen, zullen eveneens
worden teruggezonden.
f5e redaktie hoopt, dat velen naar de pen
zullen grijpen en aan de prijsvraag zullen
meedoen.

Mogen de bekroonde inzendingen extra luister
bijzetten aan de viering van het 125-jarig
bestaan van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde!

Prof. dr. J. G. van Bekkum zal, gebruikmakend
van de regeling tot vervroegd uittreden, zijn
functie neerleggen als Directeur Onderzoek van
het Centraal Diergeneeskundig Instituut.
Op dinsdag 29 april 1986 zal om 15.00 uur aan
collega Van Bekkum een afscheidsreceptie
worden aangeboden.
Een ieder is van harte welkom.

Op de leeftijd van 89 jaar overleed op 18 november
1985 te zijnen huize eollega Daniël de Putter
Veel vrienden en familie waren aanwezig bij de ere-
dienst en de teraardebestelling op de Algemene Be-
graafplaats te Middelburg.

Daan de Putter was nog in de vorige eeuw ie Zaatn-
slag geboren op één van de boerderijen in het welva-
rende Zeeuwseh-Vlaanderen. Pas op 16-jarige leeftijd
werd een aanvang gemaakt met de middelbare
schoolopleiding te Middelburg (1912-1917). waarna
hij in militaire dienst moest tot eind 1918.
De studie te Utrecht werd op 3 juli 1923 afgerond. Als
student had hij reeds een vrijwillige verbintenis aan-
gegaan voor de militaire dienst om na de studie direkt
als paardenarts zijn dienstplicht verder te kunnen ver-
vullen.

Op 16 juli 1924 werd hij benoemd tot tweede keu-
ringsveearts en vestigde hij zich als praktizerend
veearts te Axel. Op 3 .september 1925 huwde collega
De Putter met Mej. S. P. Belger. Uit dit huwelijk zijn
twee zoons geboren.

Met ingang van 1 april 1927 volgde de benoeming tol
hoofd van de vleeskeuringsdienst. Deze functie werd
op zeer nauwgezette wijze vervuld tot het eervol ont-
slag op l .september 1961. Dit tijdstip betekende te-
vens het einde van een 37-jarige actieve loopbaan als
praktizerend dierenarts te Axel.

Zeeuwsch-Vlaanderen was bij uitstek het gebied van
het Belgische trekpaard. Een veearts was de paar-
demeester en ook jaren later sprak men in bepaalde
dorpen nog over \'meester De Putter\'. Overigens was
het aantal visites gedurende de crisi.sjaren zeer be-
perkt en waren de ambtelijke werkzaamheden in de
vleeskeuringssector zeer belangrijk.
De toename van de praktijkwerkzaamheden in en na
de oorlog en de door de landbouwmechanisatie zeer
snelle overgang van een belangrijke paardenpraktijk
naar een grote gemengde praktijk heeft collega De
putter nog volledig meegemaakt.
Op l september werd de praktijk overgedragen aan
collega./. Janssen.

De collegiale verhoudingen in Oost Zeeuwsch-Vlaan-
deren zijn gedurende een lange periode verstoord ge-
weest door een vrije vestiging. Vakantiewaarnemingen
en zondagsdienstregelingen waren tot 1958 vrijwel
onmogelijk. Toch heeft collega De Putter nog enkele
jaren kunnen profiteren van de voordelen van een col-
legiale samenwerking, toen de praktijkuitoefening in
de buurtpraktijken overgenomen werd door jonge col-
legae.

Na zijn pensionering hebben de heer en mevrouw De
Putter nog vele jaren in goede gezondheid mogen ge-
nieten van de vrijheid van een ongebonden bestaan.
Door veel te reizen en te studeren konden ze zich vol-
ledig wijden aan hun hobby n.l. de geschiedenis van
Zeeuwsch-Vlaanderen. Vlaanderen en Frankrijk. Het
diamanten huwelijk werd in september 1985 gevierd met
de kinderen en kleinkinderen.
Na een kort ziekbed is collega De Putter op 18 no-
vember 1985 rustig ingeslapen.
Moge het zijn familie een troost zijn dat hij als een
gelovig mens is heengegaan, na een lang en welbe-
steed leven.

Itierondcr volgt een lijst met onderwerpen, die
in dc vorm van symposia, postersessics of
woricshops op het kotiiende WVA-congres in
Montreal (1987) worden behandeld. Zoals be-
kend, wordt het grootste gedeelte van het pro-
gramma vcr/.orgd door de spccialistenver-
enigingen. Dit programma werd samengesteld
door dc World Association of Veterinary
Microbiologists. Immunologists and Special-
ists in Infectious Diseases.
Zij, die van plati zijn aan dit programtna deel
te nemen via een lezing of een poster, worden
verzocht hun naam en dc titel van het onder-
werp en de sectie, waarin dit onderwerp zou
ktinncn worden behandeld, vóór 20 maart a.s.
op tc geven bij de secretaris van het Nationaal
Comité van de WVA, collega A. P. Wijger-
gangs, dan wel bij collega dr. J. Goudswaard,
die functioneert als vertegenwoordiger van de
WAVMl in het Nationaal Comité.

— Critères iiiimtmogénétiques pour la sélec-
tion des anitnaux dc production.

— Méthode suggérée pour réduire l\'utilisa-
tion des animaux dans la recherche microbio-
logiquc et immunologique.

— Rage: Acquisition récente en matière de
vaccination des animaux domestiques et des
animaux sauvages.

— Immunostimulants: Utilisation chez les
animaux de production et chez les anitnaux de
compagnie.

Deze dag werd georganiseerd door de Groep
Praktici Grote Huisdieren in samenwerking
met het bestuur van de Vereniging Vedias.
Het was de eerste maai dat er een \'Grote
Huisdieren\'-dag gehouden werd en tevoren
wist niemand of en hoeveel belangstelling er
voor was. Een tachtigtal assistenten op vier na
allen werkzaam in gemengde- of grote huis-
dierenpraktijken was aanwezig. Een onver-
wacht groot aantal voor zo\'n eerste keer. De
stemming was van het begin af prima en na de
diverse lezingen werden er vele vragen gesteld.
Ook tijdens het vragen(v)uurtje kwamen de
aanwezigen met vragen over allerlei onder-
werpen betreffende het grote huisdier. Vragen
die met kundigheid en vooral veel plezier
werden beantwoord door de diverse sprekers,
te weten drs, C, Willenborg, drs. Van
Maanen, drs. J. Baars en namens de KNMvD
door ing. T. W. te Giffel.
De zeer goed verzorgde lunch was ecn gezel-
lige afsluiting van deze dag voor de niet-leden
en de praktici die bij hun \'gehoor\' aan tafel
schoven. De Vedias-leden besloten de dag met
de ledenvergadering.

Het bestuur van de Vedias wil ook langs deze
weg de Groep Praktici Grote Huisdieren be-
danken. Wij hopen met de aanwezigen, dat
deze dag jaarlijks gehouden gaat worden in dc
toekomst en wij wensen, dat dan ook de dieren-
arts-assistenten uit de kleine huisdierenprak-
tijken in groten getale aanwezig zijn. Het is
is beslist de moeite waard!

18.00 \'hapje\' eten aangeboden door Brocacef;
19.00 vervolg cursus;
21.00 einde.

Aanmelden bij: Elly Hoevenaars, Mgr, Ariën-
straat 4, 5104 KA Dongen, tel, 01623-12783.

Ook dit jaar organiseert de Vedias in samen-
werking met het Agrarisch Onderwijs Cen-
trum (het AOC) te Barneveld de volgende cur-
sussen:

A. Omgang met de microscoop, maandag-
avond 14 april, een vereiste om deel te kunnen
nemen aan:

— Onderzoek van huidmonsters, -bewerking
en verzending. De theoretische achtergronden
moeten vooraf worden bestudeerd aan de
hand van het cursusboek dat tevoren wordt
toegezonden. Cursusdagen: dinsdag 15 april,
woensdag 16 april en dinsdag 6 mei.

C. 2-daagse vervolgcursus bloedonderzoeix
Hierin wordt dieper ingegaan op het \'geleerde\'
in cursus I. Cursusdata: woensdag 21 mei cn
donderdag 22 inei.

D. 2-daagse vervolgcursus faeces-onderzoek
Hierin wordt dieper ingegaan op het \'geleer-
de\' in cursus I. Cursusdata: dinsdag 24 juni en
woensdag 25 juni.

Voor de cursussen C en D kunnen zich alleen
belangstellenden inschrijven die of de eerste
laboratoriumcursus hebben gevolgd of ecn ge-
lijkwaardige cursus elders. Dit te bepalen door
dc docenten van het AOC.

De deelnemerskosten zijn inclusief: admini-
stratiekosten, lesmateriaal en 1 lunch (bij
inschrijving voor de cursussen C D = E zijn
2 lunches in de kosten begrepen).
Inschrijven voor 15 maart a.s. Inschrijvingen
zenden aan: Vedias, Postbus 58, 3880 AB Put-
ten (duidelijk vermelden welke cursus wordt
bedoeld).

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Barkman, Mevr. M. G.; 1985; 3571 AE Utrecht, Van Lieflandlaan 82.
Saathof, P. B.; 1959; 7981 BE Diever, Tusschendarp 5.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
fioofdbestuur aangenomen:

Dr. R. M. S. Wirahadiredja te Dronten
W. van Sijpveld te Kesteren
.1. M. Wijsmuller tc Rosmalen
M. van den Berg te Raalte

Mevr. S. li. W. Nauta-Koot te Woudenberg
E. A. van Daalen te Laren (N.H.)
Dr. W. r, I ruijcn te Boxtel

(aanwezig) 25 jaar op I
(aanwezig) 25 jaar op I
(afwezig) 30 jaar op I
(afwezig) 30 jaar op I
(afwezig) 25 jaar op 8
(aanwezig) 25 jaar op 8
(aanwezig) 25 jaar op 8
(aanwezig) 25 jaar op 8
(afwezig) 30 jaar op 23
(afwezig) 30 jaar op 29

IH9 Augustijn. C. W.M.: 1976; Biest-Houtakker; p.,
H-D., geass. met F. W. Berndsen, H. A. M.
Elsinghorst, M. J. J. v. d. Linden, P. J. J. A.
Schröder, II. Vaarkamp en J. A. M. Vermeer.

191 *Bas. Mevr. A. van der; 1985; 3612 AH Tienho-
ven (Utr.), Westbroeksebinnenweg 34; tel.
0.3469-2171; wnd. d.

192 Bekink, W.; 1969; Rotterdam; p., geass. met K.
Crama, H. J. A. .T. Heuthorst, J. H. W. M.
Miltenburg, N. G. Simoncelli, A. S. Spruit en

I9J Bernd.sen, F W.; 1984; Diessen; tel. 04254-2441
(privé), 1666 (prakt.); p., geass. met C. W. M.
Augustijn, H. A. M. Elsinghorst, M. J. J. v. d.
Linden, P. J. J. A. Schroder, H. Vaarkampen J.
A. M. Vermeer.
194 Blanken. L. C.; 1954; Bennekom; tel. 08389-

15840 (privé).
197 Bosch. H. w.: 1973; Staphorst; p., geass. met T.
H. Hepkema, M. O. Molenaaren E. P. Reudink
(assoc. met U. Dijkstra beëindigd).

197 Bossers. M. C. M.; 1985; 5473 RA Heeswijk-
Dinther, Heilarensestraat 55; tel. 04139-1774
(privé), 2929 (prakt.); p., ass. bij P. J. M. van
Huiten, A. H. C. Kuypers en A. H. H. M.
Winters.

199 Brouwer, H.; 1956; 7641 JB Wierden, Hooiland
181 ; tel. 05496-765.30(privé), 71696 (bur.); k.d.,
h. lab. kring 3.

202 Crama. K.: 1974;Rottcrdam-Ommoord;p.,gea,ss.
met W. Bekink. H. .1. A. J. Heuthorst, J. H. W.
M. Miltenburg, N. G. Simoncelli, A. S. Spruit
en Dj. P. Teenstra (associatie met H. M. van
Noortwijk beëndigd).

204 Diepeveen. A. B.; 1973; Deurningen; p., geass.
met D. Ebbens en H. H. G. Grooten (assoc. met
H. L. C. Logtenberg beëindigd).

205 Dijkstra. U.: 1952; IJborst (Ov.); tel. 05224-
2011; r.d. (assoc. met H. W. Bosch, T. H. Hep-
kema, M. O. Molenaaren L. P. Reudink becin-
digd).

205 "Donders. F. L. P. C.: 1985; Didam; tel. 08362-
7111 (privé), 08347-1655 (prakt.).

207 Ehhens. D.: l975;Zcndercn; p.,geass. met A. B.
Diepeveen en H H. G. Grooten (assoc. met H.
L. C. Logtenberg beëindigd).

207 "Egberink. H. F.: 1983; 3431 EH Nieuwegein,
ProL dr. Bakkerlaan 55; tel. 03402-32482
(privé), 030-532487 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Virologie).

207 Egberink-Alink. Mevr. S. T.: 1984; 3431 EH
Nieuwegein, ProL dr. Bakkerlaan 55; tel. 03402-
32482; p., kl. huisd.

208 E/singhorsi. H. A. M.: 1965; Hilvarenbeek; p.,
geass. met C. W. M. Augustijn, F. W. Berndscn.
M. J. J. V. d. Linden, P. .1. .1. A. Schröder. 11.
Vaarkamp en J. A. M. Vermeer.

215 Goesten. W. J. J.: 1979; Berkel-Enschot; p.,
geass. met E. P. C. M. van Rick

217 Groot. A. C. G. M. de: 1982; Heythuysen; p.,
geass. met J. H. Kraak, A. de Leeuw van
Weenen, J. J. M. Rietjens, W. .1. M. P. Schyns
en J. G. A. Slaats.

217 Grooten. H. H. G.: 1951 ; Borne (Ov.); p., geass.
met A. B. Diepeveen en D. Ebbens; Ir. M.L.S.
(assoc. met FL L. C. Logtenberg beëindigd).

223 Flepkema. T. H.: 1981; Rouvecn; p., geass. met
H. W. Bosch. M. O. Molenaaren L. P. Reudink
(assoc. met U. Dijkstra beëindigd).

224 Heuthorst. H. .I. A. .!.: 1961; Rotterdam; p..
geass. met W. Bekink, K. Crama, .1. H. W. M.
Miltenburg, N. G. Simoncelli, A. S. Spruit en
Dj. P. Teenstra (assoc. tuet H. M. van Noor-
twijk beëindigd).

229 Huysman. Mevr C. N.: 1984; 7823 GR Emmen,
Laan van het Kinholt 645; tel. 05910-28104 ol
26004 (privé). 12882 (bur.); k.d. kring 2.

230 Jan.s.sen. Mevr. H. W.: 1982; 7941 VT Meppcl.
Soembastraat 29; tel. 05220-56207 (privé).
62121 (prakt.); p., ass. bij .1. Hooimcijer.

232 Jong. J. M. de; 1949; 9207 CK Drachten, Dc
Twee Gebroeders 5; tel. 05120-32353; r.d.

G. M. de Groot, A. de Leeuw van Wecncn.,!. .1.
M. Rietjens. M. .1. M. P. Schijns cn .1. G. A.
Slaats.

243 "Lamherts. F J.: Gent-1985; 7604 BE Almelo.
Wierdensestraat 141; tel. 05490-13263; wnd. d.

244 "Leeuw van Weenen. A. de: 1969; Heythuysen;
p., geass. met A. C. G. M. dc Groot, J. 11.
Kraak, J. J. M. Rietjens, M. .1. M. P. Schyns en
J. G. A. Slaats.

245 Li,uien. M.,/../. van der: 1970; 1 looge M ierde; p..
geass. met C. W. M. Augustijn, F. W. Berndsen.

H. A. M. Elsitighorst, P. .1. .1. A. Schröder. 11.
Vaarkamp en .1. A. M. Vermeer.

246 Logtenberg. H. E. C: 1966; Saasveld; tel. 074-
661049 (privé), 038-5.30777 (bur.); dir. G.v.D.
prov. Overijssel (assoc. met A. B. Diepeveen, 1).
Ebbens en 11. H. G. Grooten beëindigd).

247 "Luten. H. /)..■ Gent-1985; 6881 AW Velp, Alte-
vccrselaan .30; tel. 085-634590 (privé), 647260
(prakt.); p.. H-D., geass. met P. de .long.

251 Miltenburg. ./. H. W. M.: 1973; Rotterd\'iim; p..
geass. met W. Bekink, K. Crama, 11. .1. A. .1,
Hcuthorst, N. G. Simoncelli, A. S. Spruijt en
Dj. P. Teenstra (assoc. met 11. M. van Noor-
twijk beëindigd).

252 Molenaar, M. O.: 1969; Staphorst; p., geass. met
H. W. Bo.sch, F. 11. Hepkemaen E. P. Reudmk
(assoc. met U. Dijkstra beëindigd).

253 "Mulder. Dr. D.: 1936; U-1943; 7391 .IS Twello,
Holthuiz.erstraat 19; tel. 05712-5722; r.d.

256 Noortwijk, 11. M. van: 1969; Rotterdam; tel. 010-
152578 (privé), 070-477780 (prakt.); p., H-D.
(assoc. met W. Bekink, K. Crama, H. .1. A. .1.
Hcuthorst, .1. 11. W. M. Miltenburg, N. G. Si-
moncelli, A. S. Spruit cn Dj. P. Feenstra beëin-
digd).

261 Pons.J.: 1984; 6987 BS Giesbeek, weth. .1. Tec-
ringstraat 3; tel. 08336-2221 (privé), 08334-
71007(prakt.l; p.. ass. bij .1.11. de Groot. 11. A.
C. I leezen. B. 11. v. d. Pol. A. M. van Schalk en
A. ,1. Verheul.
264 Rcudink, L. P.: 1964; Staphorst; p., geass. met
11. W. Bosch. "F. H. Hcpkema en M. O. Mole-
naar (assoc. met U, Dijkstra becindigd).
264 Riek E. P. C. M. van: 1971; Bcrkcl-Enschot; p..

H-D., geass. met W. .1. .1. Goesten.
264 Rietjens,./.,/. M.: 1978; \'1 horn; p., geass. met A.
C. G. M. de Groot, .1. 11. Kraak, A. dc Leeuw
van Weenen. M. .1. M. P. Schyns cn .1. G. A.
Slaats.

267 "Saathof. P. B.: 1959; 7981 BL Dicver, Tus-
schendarp 5; tel. 05219-2614 (privé). 1378
(prakt.); p.

268 Schans. A. van der: 1983; 8212 VC l.elvstad.
Plantage 35; tel. 03200-45477 (privé), (j3404-
17111 (bur.); wet. medew. IVO Schoonoord.

270 Schröder. P. J. .1. A.: 1960; Oostclbeers; p.,
geass. met C. W. M. Augustijn, F. W. Berndscn.
H. A. M. Elsinghorst. M. .I.\'.L v. d. Linden. 11
Vaarkamp en .1. A. M. Vermeer.

*Schyns. M. J. M. P.: 1956; Roggel; p., gcass
met A. C. G. M. de Groot, J. H. Kraak, A. de
Leeuw van Weenen, J. .1. M. Rietjensen J. G. A
.Slaats.

Simoncelli. N. G.: 1972; Rotterdam; p., geass
met W. Bekink, K. Crama, H. J. A. J. Heut
horst, J. H. W. M. Miltenburg, A. S. Spruit en
Dj. P. Teenstra (assoc. met H. M. van Noor
twijk beëindigd).

G. M. de Groot, J. H. Kraak, A. de Leeuw van
Weenen, J. J. M. Rietjensen M. J. M. P. Schyns
Spruil. A. S.; 1964; Rotterdam; p., geass. met
W. Bekink, K. Crama, H. J. A. J. Heuthorst, J

H. W. M. Miltenburg, N. G. Simoncelli en Dj
P. Teenstra (assoc. met H. M. van Noortwijk
beëindigd).

Teenslra. Dj. P.: 1966; Rotterdam; p., geass. met
W. Bekink, K. Crama, H. J. A. J. Heuthorst, J.

H. W. M. Miltenburg, N. G. Simoncelli en A. S.
Spruit (assoc. met H. M. van Noortwijk beëin-
digd).

*Vrijenhoek. Mevr. M. P.: 1985; 5473 RA Hecs-
wijk-Dintber, HeilarensesLraat 55; tel. 04139-
1774; wnd. d.

We.sse/s. .!.: 1984; 4661 HM Halsteren, Dorps-
straat 37; tel. 01641-3575.
Wiemer. //. R.: 1951; Bennekom; tel. 08389-
14232 (privé).

Technical officcr - FAO/IAEA Division of Isotope
and Radiation Applications of Atomic Energy for
Food and Agriculture Development

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO Secretariaat, tel, 070-793137.

In dc aflevering van 15 februari jl. (\'T ijdschr.
Diergeneeskd. 1986; III; 224) is in het on-
derschrift bij de foto in het bovengenoemde
bericht abusievelijk een verkeerde naam ver-
meld.

Op dc foto is het namelijk prof. dr. B. R.
Burtnestcr (icchis) tn nict prof Biggs. die dr.
Cavanagh (links) met zijn onderscheiding
fclicitccrt.

TrichineUa spiralis als leermeester of de
parasiet/gastheer relatie tussen een haarworm

TrichineUa spiralis as a Teacher or the Parasite-Host Relationship Between a
Threadworm and an Institute

SAMENVATTING In deze bijdrage wordt een overzicht gegeven van de aktiviteiten in het RIVM op
het gebied van TrichineUa ^p\'waWs-onderzoek bij mens en dier. Centraal heeft sinds het begin van de
jaren zestig het ontwikkelen van een (immuun) surveillance systeem van Trichinella-infecties bij
varkens gestaan. Zowel de in 1967 geïntroduceerde immunofluorescentie methode als de in 1974
gepubliceerde Enzyme-Linked Immunosorbent Assay (ELISA) zijn hier voorbeelden van. De methode
werd gestandaardiseerd en met name de ELISA-methode werd gemechaniseerd. Vergelijkend onder-
zoek vond in het kader van de werkzaamheid van de EG-werkgroep over trichinosis plaats.
Beide methoden werden officieel door de EG geaccepteerd. Op basis van de ELISA-methode, waarvoor
thans ook in de Verenigde Staten belangstelling bestaat, is zowel onderzoek op het slachthuis als in het
bedrijf van herkomst mogelijk (zogenaamd \'in proces control\'). Het wordt denkbaar geacht dat ook in
Europa het hedrijj\'sleven belangstelling krijgt voor de Good Manufacturing Practice principes, waarbij
op basis van een negatief verlopend ELISA-onderzoek op de bedrijven certificering van de slachtdieren
- zonder verdere slachthuiscontrole - theoretisch mogelijk wordt. Behalve het direct beoogde doel, dat
wd zeggen verbetering van de detectiemethode bij het varken ter voorkoming van trichinosis bij de
mens, heeft onderzoek met de parasiet TrichineUa spiralis zich onder andere ook geconcentreerd op een
nadere analyse van de immuunrespons en effectormechanismen ten opzichte van deze nematode
infectie, waarhij met name het onderzoek naar de rol van de zogenaamde darmmestcel interessante
nieuwe inzichten op het gebied van de (immuun)regulatie heeji opgeleverd.

SUMMARY The present paper provides a review of activities of the National Institute of Public Health
in the field of studies on TrichineUa spiralis in man and animals. The development of a system of
(immune) surveillance of infections due to TrichineUa in pigs has been central since the early sixties.
Both the fluorescent antibody technique introduced in 1967 and the enzyme-linked immunosorbent
assay (ELISA) published in 1974 are examples of these efforts. The method was standardised and,
specifically, the ELISA method was mechanised.

Comparative studies were done as part of the activities of the EEC working party concerned with
trichinosis. The two methods were officially accepted by the EEC. Studies in the slaughter-house as well
as in the piggeries (so-called \'in process control\') are possible on the basis of the ELISA technique, in
which method interest is also being taken in the United States today. Conceivably, industry in Europe
will also become interested in the principles of good manufacturing practice, in which certification of
slaughtered animals, based on negative results of ELISA studies (without any further inspection in the
slaughter-house) will be possible in theory.

In addition to the object directly aimed at, i.e. improvement of the method of detection in pigs, designed
to prevent human trichinosis, studies on the para.sitelucW\\ne:\\\\<i spiralis centered, among other things,
on closer examination of the immune response and effector mechanisms in regard to this nematode
infection, in which particularly studies on the role of so-called intestinal mast cells produced interesting
new views on the subject of (immunological) regulation.

\' Ontleend aan: Tn opdracht van.....\'. Een overzicht van onderzoekingen uitgevoerd in het Rijksinstituut voor

Volksgezondheid en Milieuhygiëne en ten laste van het Veterinair Staatstoezicht.
\' Prof. dr. E. .1. Ruitenberg, dr. F. van Knapen en proF dr. E. FF Kampelmacher, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus I. 3720 BA Bilthoven.

De haarworm Trichinella spiralis werd voor
het eerst waargenomen door de medische
student James Paget in Londen (maan-
dagmorgen 2 februari 1835).
Later hebben illustere onderzoekers als
Zenker, Leuckart en Virchow het hunne
bijgedragen tot een beter begrip van para-
siet en ziekte. Met name in Duitsland werd
toen de basis gelegd voor het thans nog
vigerende systeem van controle van var-
kens op de afwezigheid van Trichinella.
Toch is het niet ondenkbaar dat de ziekte
reeds veel langer bekend was. Het is niet
onmogelijk, alhoewel onbewezen, dat de
ziekte een rol heeft gespeeld bij de Mozaï-
sche voorschriften over het eten van var-
kensvlees.

Het vroegst bekende geval van een Trichi-
nella-infectie (weliswaar in retrospect ge-
diagnosticeerd) is de jonge Egyptische
wever Makht, die ongeveer 1200 voor
Christus bij de Nijl leefde. Zijn infectie is
pas vastgesteld in 1974, toen een tussen-
ribspier van zijn gemummificeerde lichaam
een cyste bleek te bevatten waarin histolo-
gisch Trichinella spiralis kon worden aan-
getoond.

Historisch gezien is cr derhalve voldoende
reden om ook thans nog in Trichinella
geïnteresseerd te zijn. Maatschappelijk en
wetenschappelijke motieven verlenen deze
interesse zelfs een zekere prioriteit.
Toen Vermeulen begin jaren \'60 bij het
Laboratorium voor Zoönosen stage liep,
bleek de diagnostiek van Trichinella-infec-
ties bij mens en dier een serieuze zaak te
zijn. in die tijd was het onderzoek er vooral
op gericht om door tniddel van een samen-
hangend surveillance programma tc bewij-
zen dat deze parasiet niet meer in Neder-
land voorkwam en derhalve geen proble-
men bij de export van varkens(vlees) vorm-
de. Op dat moment wees niets erop dat het
onderzoek zich zo sterk zou ontwikkelen
cn dat de parasiet een stimulerende invloed
op een aantal vakgebieden zou uitoefenen.

Alhoewel het onderzoek nog niet tot een
academisch proefschrift heeft geleid, deels
omdat de betrokken onderzoekers op een
kritisch moment tot een ander onderwerp
besloten, is een reeks publikaties en rap-
porten en zelfs diagnostische apparatuur
uit de vele activiteiten rond Trichinella
voortgekomen.

In deze bijdrage zal in vogelvlucht een aan-
tal van deze aspecten worden besproken.

In 1926 werd voor het laatst een trichine-
infectie bij het varken met behulp van de
klassieke trichinoscopie vastgesteld. Wel-
iswaar werd in 1956 nog een Trichinella-in-
fectie bij wilde zwijnen waargenomen, maar
deze werd als een importgeval beschouwd.
Het lag dus voor de hand dat in de jaren
vijftig zeer kritisch naar het individuele
onderzoek bij het varken ter voorkoming
van trichinöse bij de mens werd gekeken.
In opdracht van de VHI richtte het Labo-
ratorium voor Zoönosen zich snel op dc
serodiagnostiek. Aanvankelijk was dat de
complement bindingsreactie, later (1966)
de immunolluorescentiemethodc. Hiermee
werd succes geboekt, de betrouwbaarheid
van de methode werd voldoende geacht en
surveillance onderzoek bij varkens kon be-
ginnen. Zo startte in 1967 het zogenaamde
steekproefsgewijze onderzoek. Statistisch
gezien werd onderzoek bij 1% van het to-
taal aantal van 10 miljoen slachtvarkens als
aanvaardbaar beschouwd (100.000 mon-
sters per jaar). Tot 1969 werden geen posi-
tieve gevallen gemeld, alles verliep volgens
verwachting. Groot was dan ook de verba-
zing toen in dat jaar een scrummonster
positief werd bevonden. Het principe van
het steekproefsgewijze onderzoek was dat
door een goede registratie het mogelijk was
het bedrijf van herkomst vast te stellen.

Daar begon onder de enthousiaste leiding
van Vermeulen een echt epidemiologisch
veldonderzoek. Al spoedig bleek dat meer
slachtvarkens en ook een aantal fokzeugen
positief reageerden. De Ongediertebestrij-
dingsdienst werd ingeschakeld en snel kon
worden vastgesteld dat een aantal ratten
die op het bedrijf werden gevangen Trichi-
nen bevatten. Verder bleek er in de buurt
(op loopafstand van de rat) een vuilnis-
stortplaats, waar onder andere keukenres-
ten bevattend afval van zeeschepen werd
gestort.

Voor de onverwachte vondst van een Tri-
chine-infectie bij varkens waren derhalve
twee verklaringen; 1) het betrof een import-
infectie of 2) Trichinella spiralis kwam toch
in Nederland voor, echter in zo\'n geringe
mate dat de conventionele technieken niet
gevoelig genoeg geweest waren om deze
infecties op te sporen.
Het werk werd geïntensiveerd en al spoedig
bleek dat verspreid over Nederland meer
gevallen van zeer lage Trichinella-infecties
bij het varken voorkwamen. Het leek er
derhalve op dat de parasiet waarschijnlijk
altijd in ons land was voorgekomen. Ook
met de later onwikkelde ELISA-methode,
die nog weer gevoeliger is dan de immuno-
fluorescentiemethode werd dit beeld beves-
tigd.

Op zich zelf is dit niet zo verwonderlijk, de
parasiet is voor veel diersoorten infectieus
en de wijze van transmissie is eenvoudig,
namelijk opname (\'consumptie\') van de
ene gastheer door de volgende. Bovendien
heeft de parasiet als species een zeer effec-
tief overlevingsprincipe. Opname van de in
spieren ingekapselde larven leidt tot ont-
wikkeling van volwassen wormen in de
darm van de nieuwe gastheer. Na de pro-
duktie van een nieuw nageslacht (weer
leidend tot spierlarven) verlaten de ouder-
wormen het darmkanaal van dc gastheer.
Deze manoeuvre is van belang omdat de
produktie van larven anders door zou gaan
cn dit een directe bedreiging voor de nieuwe
gastheer zou betekenen. En voor de cos-
mopolitische verspreiding van de parasiet
is hct van belang dat de gastheer zich een
tijd ongehinderd door de aanwezigheid van
de spierlarven kan bewegen.
Deze beweringen lijken teleologisch van
aard te zijn, doch voor een goede bestrij-
ding van de parasiet is het van belang zich
als onderzoeker in dc positie van het object
van onderzoek te plaatsen.

Voor een juiste evaluatie van de in de vo-
rige paragraaf beschreven onverwachte be-
vindingen is een voortdurende analyse van
de situatie bij de mens gewenst. Door de

gelukkige mengeling van activiteiten en in-
teressen van de VHI en GHI voor het para-
sitologisch onderzoek in het RIVM leverde
de organisatie en uitvoering van dergelijke
surveillance programma\'s geen moeilijk-
heden op. In de afgelopen jaren is echter
niet gebleken dat klinische of subklinische
trichinosis bij de mens in ons land voor-
komt. Wel zijn er regelmatig enkele im-
portgevallen.

Uit de afwezigheid blijkt wel dat het door
het RIVM steeds voorgestelde beleid (steek-
proefsgewijs onderzoek van varkens met
een zeer gevoelige methode met terugkop-
peling naar de bedrijven van herkomst)
adequaat te noemen is.
Toch blijkt het zaak alert te blijven. Een
aantal jaren geleden werd een nieuwe, zich
niet in de spieren inkapselende, species de
Trichinella pseudospiralis in de Sovjet Unie
beschreven. Om te onderzoeken of deze T.
pseudospiralis wellicht pathogeen voor de
mens zou kunnen zijn, werd een experi-
ment met apen uitgevoerd omdat deze
diersoort bij een infectie met T. spiralis de
klassieke klinische symptomen van trichi-
nose vertoont.

Al snel bleek dat ook T. pseudospiralis in
principe pathogeen voor de mens kan zijn.
Door de antigene verwantschap tussen T.
spiralis en T. pseudospiralis behoeft de de-
tectie van eventuele gevallen bij mens en
dier geen bezwaar te zijn.

Als een rode draad door het gehele trichine
onderzoek loopt de voortdurende verbete-
ring van de immuundiagnostiek bij varken
en mens. Na de hierboven beschreven IF-
methode werd de volgende belangrijke ont-
wikkeling de ELISA-techniek. De maat-
schappelijke drijfveer voor de snelle ont-
wikkeling en toepassing van deze techniek
in de jaren 1973 en 1974 was de dreiging
van de verscherpte Amerikaanse controle-
eisen die de varkensexport boven het hoofd
hing.

In augustus 1973 werd bekend dat in juni
1974 een Amerikaans inspectiebezoek zou
komen. Er van uitgaande dat er wellicht
aan het principe van het steekproefsgewijs
onderzoek zou worden getornd (onzes in-
ziens natuurlijk ten onrechte) was het doel
om met behoud van de gevoeligheid van de
IF-methode het serologisch onderzoek te
mechaniseren. In dat licht moet de enorme
activiteit worden gezien die toen ontwik-
keld werd om de letterlijk op de laborato-
riumtafel voor de oorspronkelijke onder-
zoekers gesignaleerde ELISA-methode in
samenwerking met hen voor gebruik bij
trichine-infecties bij het varken toepasbaar
te maken. Dit gelukte zeer snel. Bovendien
bleek achteraf dat het bereide antigeen (een
ruw larve extract) dat in deze serologische
methode gebruikt werd in hoge mate spe-
cifiek is voor Trichinella.

De mechanisering van de methode verliep
eveneens voorspoedig, alhoewel het Neder-
landse bedrijfsleven — ondanks herhaald
aandringen onzerzijds — hier niet van ge-
profiteerd heeft. Het resultaat was een
micro-apparatuur voor de ELISA dat thans
wereldwijd wordt gebruikt en waarvan de
Nederlandse staat geen economisch of fi-
nancieel profijt heeft gehad. Het is wel een
uitstekende leerschool geweest voor de
commercialisatie-activiteiten die het insti-
tuut thans ontwikkelt.

Al heel snel werd duidelijk dat de door de
VHI gesteunde onderzoekingen niet alleen
voor Nederland van interesse waren, maar
ook voor de EEG. Vanaf 1968 is de zoge-
naamde EG-commissie voor trichinosis ac-
tief bij het standaardiseren van de verschil-
lende detectiemethoden, waaronder de IF
cn de ELISA. in verschillende \'workshops\'
werd door de deelnemende landen aan de
laboratoriumtafel met de nieuwe methode
gewerkt. Tevens werd ervoor gezorgd dat
de gezamenlijke onderzoekingen niet in de
bureauladen van ministeries c.q. de EG
verdwenen, doch werd van meet af aan een
actief publicatiebeleid gevoerd, waarbij het
internationale tijdschrift Veterinary Para-
sitology een goede verspreidingsbron bleek.
Ook in de Verenigde Staten werden de ont-
wikkelingen nauwlettend gevolgd. Dit heeft
onder andere geleid tot een uitnodiging van
de Amerikaanse vereniging van Food Tech-
nologists om het EG-standpunt terzake
over de trichine-controle te belichten. In de
VS bestaat grote belangstelling voor de

mogelijkheden van de serologische me-
thode, omdat controle op het bedrijf van
herkomst mogelijk is (zogenaamd \'in pro-
cess control\'), dit in tegenstelling tot de
Europese aanpak om individuele dieren in
het slachthuis te onderzoeken. Het is denk-
baar dat door het introduceren van de sero-
logische methode ook in Europa het be-
drijfsleven belangstelling gaat krijgen voor
de Good Manufacturing Practice princi-
pes, waarbij op basis van een negatief ver-
lopend onderzoek op de bedrijven cer-
tificering van de slachtdieren — zonder
slachthuiscontrole — theoretisch mogelijk
is.

In internationaal opzicht is het controle-
onderzoek niet onopgemerkt gebleven. Het
heeft aanleiding gegeven tot serieuze dis-
cussies tijdens de iedere 4 jaar gehouden
conferenties van de International Commit-
tee on Trichinellosis (ICT). In de resoluties
van deze conferenties wordt steeds inge-
gaan op de \'state ofthe art\' van de serologi-
sche bewakingsmethode ten behoeve van
de positieve slachthuiscontroles en bewa-
kingsprogramma\'s. Een hoogtepunt was
de in 1980 in Noordwijk aan Zee gehouden
conferentie (ICT V), in de organanisatie
waarvan Vermeulen een zeer actieve rol
heeft gespeeld.

Naast het strikt maatschappelijk gerichte
werk is de parasiet van meet af aan ge-
bruikt als een model voor nematoden-in-
fecties. Gezien het feit dat de levenscyclus
zich zowel in de darm, het bloed en de
musculatuur afspeelt, leent de parasiet zich
voor de bestudering van een aantal funda-
mentele aspecten. Zo werden de immuno-
logische aspecten van de uitdrijving van de
volwassen worm uit de darm bij congeni-
taal thymusloze muizen bestudeerd. De
hieruit voortvloeiende publikatie was de
eerste op het gebied van het gebruik van de
zogenaamde naakte muis ten behoeve van
de immunologie van parasitaire infecties.
De rol van zowel de afweer inducerende als
de effector mechanismen in de darm, het
bloed en het spierweefsel is in een aantal in
vitro en in vivo systemen bestudeerd. Het
onderzoek van de darm is mede van belang
bij de verdere ontwikkeling van oraal toe-
pasbare vaccins tegen bacteriële, virus- en
parasitaire infecties. De betekenis van de
eosinofiele granulocyten en de thymusaf-
hankelijkheid van de respons konden beide
met behulp van de Trichinella-model nader
worden geanalyseerd.

Zelfs het thans in het RIVM uitgevoerde
onderzoek naar de betekenis van \'biologi-
sche respons modefiers\' (BMR), zoals het
Bacillus Calmette Guérin (BCG) bij de
immunotherapie van kanker vindt zijn
oorsprong in de waarneming dat Coryne-
bacterium parvum, een BMR van het eerste
uur — in tegenstelling tot de verwachting
— immunosuppressie ten aanzien van de
uitdrijving van Trichinella-wormen veroor-
zaakte. Later bleek dat de darmfase van
Trichinella zelf als een BMR te beschou-
wen is, aangezien de darmfase duidelijk
gecorreleerd was met het anti-neoplastisch
effect dat tijdens een trichine-infectie bij
muizen te bestuderen is.

Het meest fundamentele onderzoek dat
door Trichinella werd gestimuleerd, is dat
van de oorsprong, kinetiek en rol van de
darmmestcel. Na de eerste bevindingen dat
T. spiralis bij thymusloze muizen geen pro-
liferatie van darmmestcellen tengevolge
heeft, is een uitgebreide serie onderzoe-
kingen uitgevoerd zowel in vitro als in vivo,
waarbij duidelijk is geworden dat (a) darm-
mestcellen afkomstig zijn uit voorloper-
cellen uit het beenmerg en (b) een T-signaal
(lymfokines) nodig is voor de proliferatie
en uitrijping van de darmmestcel.
Verder is gebleken dat de oorspronkelijk
alleen bij muis, rat en herkauwers (schaap)
beschreven darmmestcellen ook bij de mens
voorkomen en dat bij patiënten met een
Trichinella-infectie een duidelijke cel-pro-
liferatie in de darm optreedt.

Uit bovenstaande moge duidelijk zijn ge-
worden dat Trichinella werkelijk een leer-
meester is geweest voor een aantal onder-
zoekers in het RIVM. Behalve het direct
beoogde doel, dat wil zeggen verbetering

van de detectiemethode bij het varl<en ter
voorkoming van trichinosis bij de mens, is
een groot aantal activiteiten ontplooid,
waarbij de parasiet een centrale rol heeft
gespeeld. Behalve bij de voor de hand
liggende nadere analyse van de immuunres-
pons en effectormechanismen heeft de pa-
rasiet ook model gestaan voor het kanker-
onderzoek, het niet hierboven vermelde
immunotoxicologisch onderzoek en het
onderzoek naar de mesteel.
Niet onvermeld mag blijven dat inspiratie
geput kon worden uit de commercialise-
ring van de apparatuur. Het heeft een aan-
tal RIVM-ers een realistische kijk op de
mogelijkheden en beperkingen van kennis-
exploitatie door een Rijksinstituut gege-
ven.

Internationaal zijn zowel de activiteiten op
het gebied van de EEG en de International
Committee on Trichinellosis te noemen.
Bij al deze activiteiten, binnen het Insti-
tuut, bij de EG en bij de ICT-vergade-
ringen heeft Vermeulen een actieve rol ge-
speeld.

En als thans terecht gesteld wordt dat
TrichineUa een leermeester bij het onder-
zoek is geweest, dan is het zeker ook zo dat
de discipelen de leermeester gretig konden
volgen, de ideeën konden zaaien en de
vruchten oogsten, omdat de VHl, dat wil
zeggen Vermeulen voor de essentiële rand-
voorwaarden had gezorgd. Als er een orde
van de Haarworm zou bestaan, dan zou
Vermeulen deze medaille zeker verdienen.

1. Ruitenberg, E. .1.. Kaïnpelmacher, E. H., and
Bcrkvcns, J. The indirect fluorescent antibody
technique in the scrodiagnosis of pigs infected
with Trictiinetta spiralis. Neth. .1. Vet. Sei., 1968;
1: 14.1

2. Ruitenberg. E. ,1. und Kampelmacher, E. H.
Diagnostische Methoden zur Feststellung der
Invasion mit Trichinella spiralis. Die Fleischwirt-
schaft 1970; 1; 42.

3. Ruitenberg, E. .1., Duyzings, M..). M., and Kam-
pelmachcr, E. IL Studies on the reability of the
fluorescent antibody technique in the scrodia-
gnosis of Trichinosis. Ncth. J. Vet. Sci., 1972; 4:
41.

4. Ruitenberg, E. .1., Knapen, F. van, and Ver-
meulen, C. J. Enzyme-linked Immunosorbent
Assay (ELISA) in Trichinella spiralis infections
in pigs. Proceedings of the IV Internat. Conf. on

Trichinellosis, August 26-28, 1976, Poznan, Po-
land, (Ed. Ch. W. Kim and Z. S. Pawlowski.)
University Press of New England 1978; 487.

5. Sluiters, J. F. en Ruitenberg, E. J. TrichineUa
spiralis in Nederland. Ned. Tijdschr. Geneeskd.
1974; 118; 230.

1. Kampelmacher, E. H., Ruitenberg, E. J. en
Berkvens, J. M. Onderzoekingen naar het voor-
komen van TrichineUa spiralis bij de mens in
Nederland. Ned. T. Geneeskd. 1966; 110: 1927.

2. Pawlowski, Z. S. and Ruitenberg, E. J. Is Trichi-
neUa pseudospiralis likely to be a human pa-
thogen? The Lancet, June 24, 1978; 1357.

A,, and Ruitenberg, E. J. TrichineUapseudo.spira-
lis and T. spiralis infections in monkeys. Ill Pa-
thological aspects. Proceedings of the V Internat.
ConF on Trichinellosis, Sept. 1-5, 1980, Noord-
wijk aan Zee, The Netherlands. (Ed. Ch. W. Kim,
E. J. Ruitenberg, and J, S. Teppema.) Reedbooks
Ltd. 1981; 209.

1. Ruitenberg, E. J., Steerenberg, P. A., Brosi, B. J.
M., and Buys, J, Scrodiagnosis of TrichineUa
spiralis infections in pigs by enzyme immunosor-
bentassays. Bull. WId. Health Org. I974;51: 108.

B. J. M. Micro-system for the application of
ELISA (Enzyme Linked Immunosorbent Assay)
in the scrodiagnosis of TrichineUa spiralis infec-
tions. Medikon Ned. 1975 4 (nr. 3); .30.

3. Ruitenberg, E. J., Steerenberg, P. A., Brosi, B. J.
M.,and Buys, J. Reliability of the Enzyme-Link-
ed Immunosorbent Assay (ELISA) for the scro-
diagnosis TrichineUa spiralis \\nfecl\\on% in con-
ventionally raised pigs. J. Immunol. Meth. 1976:
10: 67.

4. Ruitenberg, E. J. and Knapen, F. van. The En-
zyme Linked Immunosorbent Assay and its ap-
plication to parasitic infections. J. InF Dis. 1977:
136 suppl.: 267.

5. Ruitenberg, E, J., Knapen, F. van, and Elgersma.
A. Control III. Surveillance in swine by immu-
nodiagnostic methods. TrichineUa and Trichino-
sis. Ed. by W. C. Campbell. Plenum Publishing
Corp. 1983; 529.

6. Ruitenberg, E. J. Brosi, B. J. M., and Steeren-
berg, P. A. Direct measurement of microplates
and its application to enzyme-linked immuno-
sorbent assay. J. Clin. Microbiol. 1976; 3: 541.

7. Ruitenberg, E. J., Brosi, B. J. M., and Stccrcn-
M., and Steerenberg, P. A. Mechanization of the
enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA)
for large scale screening of sera. J. Immunol.
Meth. 1977; 16: 351.

8. Ruitenberg, E. J., Amstel, J. A. van, Brosi, B. J.
M. cn Steerenberg, P. A. Mechanisering van de
Enzyme-Linked Immunosorbent Assay (EI.ISA)
ten behoeve van de repressieve controle op
TrichineUa spiralis infecties bij mestvarkens.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1977; 102; 1021.

9. Ruitenberg, E. J. and Brosi, B. J. M. Automation
in enzyme immunoassay. Seand. ,1. Immunol.
1978; 8 (7): 6.1
10. Ruitenberg, E. J., Elgersma, A.. Kruizinga, W.,
and Leenstra, F. Host protection to the intestinal
phase of Trichinella spiralis. Proceedings of the
IV Internat. Conf. on Trichincllosis, August 26-
28, 1976, Poznan, Poland. (Ed. Ch. W. Kim and
Z. S. Pawlowski.) University Press of New Eng-
land 1978; 169.

1. Knapen, F. van, Franchimont, J. H., Ruiten-
berg, E. J., Baldelli, B., Bradley, J., Gibson, T.
E., Gottal, C., Hendriksen. S. A.. Köhler, G..
Skovgaard, N., Soulé, C., and Taylor, S. M.
Comparison of the Enzyme-Linked Immuno-
sorbent Assay (ELISA) with three other methods
of the detection of Trichinella spiralis infections
in pigs. Vet. Parasitol. 1980; 7; 109.

2. Köhler, G. and Ruitenberg, E. J. Comparison of
three methods for the detection of Trichinella
spiralis infections in pigs by five European labo-
ratories. Bull. Wld. Health Org. 1974; 50; 413.

3. Ruitenberg, E. .1., Knapen, F. van,and Elgersma,
A. Incidence and control of Trichinella spiralis
throughout the world. Food Technology March
1983; 98.

1. Buys, J., Wever, R,, and Ruitenberg, E. J. Mye-
loperoxidase is more efficient than eosinophil
peroxidase in the in vitro killing of newborn lar-
vae of Trichinalle spiralis. Immunol. 1984; 51;
601.

2. Buys, J., Wever, R., Stigt, R. van, and Ruiten-
berg, E. .1. The killing of newborn larvae of
Trichinella spiralis by eosinophil peroxidase in
vitro. Eur. J. Immunol. 1982; 4; 59.

3. Ruitenberg, E. J. and Duyzings, M. .1. M. An
immunohistological study ofthe immimological
response of the rat to infection with Trichinella
spiralis. J. Comp. Path. 1972; 82; 401.

4. Ruitenberg, E. J. and Steerenberg, P. A. Possible
immunosuppressive effect of Corynebacterium
parvum on infection with Trichinella spiralis. Na-
ture New Biol. 1973; 242; 149.

5. Ruitenberg, E. J., Elgersma, A., Kruizinga, and
Leenstra, F. Trichinella spiralis infection in con-
genitally athymic (nude) mice. Parasitological,
serological and haematological studies with ob-
servations on intestinal pathology. Immunol.
1977; 33; 581.

6. Ruitenberg, E. J., Buys, J., Teppcma,.(. S., and
Elgersma, A. Rat mononuclear cells and neutro-
phils are more effective than eosinophils in an-
tibody-mediated stage-specific killing of Trichi-
nella spiralis in vitro. Zeitschr. Parasitenk. 1983;
69; 807.

7. Teppcma, J. S., Robinson,.I. E.,and Ruitenberg.
E. J, Ultrastructural aspects of capsule forma-
tion in Trichinella spiralis infection in the rat.
Parasitol. 1973; 66; 291.

8. Vos, J. G., Ruitenberg, E. J., Basten, N. van.
Buys, J., Elgersma, A., and Kruizinga, W. The
Athymic Nude Rat IV. Immunocytochemical
study to detect T-cells, and immunological and
histopathological reactions against Trichinella
spiralis. Parasite Immunol. 1983; 5; 195.

1. Ruitenberg, E. J., Kruizinga, W., Steerenberg. P.
A., Elgersma, A., and Jong, W. H. de. Cime-
tidine amplifies the anti-ncoplastic effect of Trichi-
nella spiralis in mice. Br. J. Cancer 1982; 45; 314.

1. Gustowska, L., Ruitenberg, E. J., Elgersma, A.,
and Kociefka, W. Increase of mucosal mast cells
in the jejunum of patients infected with Trichi-
nella spiralis. Int. Archs Allergy appl. Immunol.
1983; 71; 304.

2. Parmentier, H. K., Ruitenberg, E. J., and Elgers-
ma, A. Thymus dependence of the adoptive
transfer of intestinal mastocytopoiesis in Trichi-
nella spiraiis-mitcxtd mice. Int. Archs Allergy
appl. Immunol. 1982; 68; 260.

3. Ruitenberg, E. J. and Elgersma, A. Absence of
intestinal mast cell response in congenitally
athymic mice during Trichinella spiralis infec-
tions. Nature 1976; 264 no. 5583; 258.

4. Ruitenberg, E. J., Elgerstna, A., and Kruizinga,
W. Intestinal mast cells and globule leucocytes;
Role ofthe thymus on their presence and prolife-
ration duringa Trichinella spiralis infection in the
rat. Int. Archs Allergy appl. Immunol. 1979; 60;
302.

5. Ruitenberg, E. J., Gustowska, L., Elgersma, A.,
and Ruitenberg, H. M. Effect of fixation on the
light microscopical visualization of mast cells in
the mucosa and connective tissue ofthe human
duodenum. Int. Archs Allergv appl. Immunol.
1982; 67; 233.

Klinische pathologie in de praktijk: zes jaar
ervaring met een laboratorium in een
dierenartsenassociatie

Clinical Pathology in Practice: Six Years of Experience in the Laboratory ofa
Local Veterinary Association

SAMEN VA ITINC} De (Iroepspraklijk Dierenartsen ZO-Drenthe maakt sinds ! januari 1979gebruik
van de diensten van een in eigen beheer geexploiteei\'dkliniseh-pathologiseb laboratorium. In dit artikel
wordt uiteengezet waarom voor deze vorm van dienstverlening gekozen is en over welke onderzoeksmo-
gelijkheden het laboratorium beschikt. Tevens wordt een overzicht gegeven van de omvang van de
werkzaamheden in de afgelopen zes jaar.

De ervaringen worden tot op heden positief gewaardeerd zowel van de zijde van de pi\'aktizerendc
dierenart.sen als van de clientèle.

SUMMARY From January 1st 1979, the Veterinary Association of South-East Drenthe made use of
the services of a .self-operated clinical-pathological laboratory. In the present paper, the reasons for
choosing this form of service and the possibilities of research available to the laboratory are stated. In
addition, the extent of activities over the last six years is reviewed.
Experience so far is favourably asses.sed, both by veterinary practitioners and by clients.

In het najaar 1985 (Tijdsehr. Diergeneeskd.
1985; 110: 982) deed de redaktie in een oproep
een beroep op de praktici om de pen eens ter
hand (e nemen en interessante ervaringen en
gegevens uit de praktijk op schrift te stellen,
liet verheugt de redaktie daarom onderstaand
artikel van de hand van collega M. Bethlehem,
da( in response op de bovengenoemde oproep
werd geschreven, te kunnen publiceren.
Zij hoopt, dat dit goede voorbeeld door velen zal
worden gevolgd!

Sinds 1 januari 1979 functioneert in de
Groepspraktijk Dierenartsen Zuid-Oost-
Drenthe een klinisch-palhologisch labora-
torium met vrij uitgebreide onderzoeks-
mogelijkheden. De tot nu toe opgedane
ervaringen met deze wijze van dienstverle-
ning zullen in het vervolg van dit artikel
worden beschreven.

Op 21 juni 1977 werden drie twecmans-die-
renartscnpraktijkcn (Coevorden, Dalen en
Schoonebeek) samengevoegd tol de hui-
dige dierenartsenassocialie Groepspraktijk
Dierenartsen ZO-Drenlhe. Er wordt prak-
tijk uitgeoel\'end in het in fig. 1 afgebeelde
gebied. Het betreft een gemengde praktijk
met rundvee (26.000), varkens (25.000 mest-
varkens; 3000 fok- cn vermeerdcringsvar-
kens), mestpluimvec (500.000) en gezel-
schapsdieren.

Hct werkgebied telt ongeveer 35.000 inwo-
ners. Er wordt gedecentraliseerd gewerkt.
Coevorden fungeert als centrum, terwijl in
de plaatsen Dalen, Nieuw-Amsterdam en
Schoonebeek \'dependances\' gevestigd zijn.
De belangrijkste reden tol associatie was
de wens meer gespecialiseerde diensten te
kunnen verlenen. Dil is als volgt gereali-
seerd: alle maalschapsleden worden inge-
zet bij roulinewcrkzaamheden en in dc
rundveesector. Daarnaast heefl ieder één
of meerdere diersoorten als specialisme.

Per diersoort zijn minimaal twee specialis-
ten werkzaam in verband met onderlinge
vervanging ten tijde van ziekte, vakantie
etc. en om binnen de groep over een ge-
sprekspartner op niveau tc beschikken.

Al snel na de associatie deed zich de be-
hoefte gevoelen aan sterk praktijkgericht
laboratoriumonderzoek. Voor een opti-
male benutting van de service vaneen labo-
ratorium werden een aantal uitgangspun-
ten geformuleerd, vooral verband houden-
de met de \'vraag\' vanuit dc intensieve
veehouderijsector:

a. laboratoriumonderzoek dient snel te
geschieden. Voordeel: weinig\'kwaliteits-
verlies\' van dc ter onderzoek aange-
boden monsters;

c. de inzender moet gemakkelijk van het
laboratorium gebruik kunnen maken,
dus bij voorkeur ecn goed \'toeganke-
lijk\' laboratorium op korte afstand;

d. de \'achtergrondinformatie\' (anamnese,
kennis van het bedrijf en de patiënt)
moet optimaal zijn. Hierbij speelt punt
c. ccn grote rol;

e. het laboratorium moet, met name bij
calamiteiten, flexibel kunnen reageren
(werktijden).
Dc Gezondheidsdienst voor Dieren leek,
gelet op deze \'eisen\', minder mogelijkheden
te hebben dan ccn in eigen beheer geëxploi-
teerd laboratorium.

Een nadeel ten opzichte van de gezond-
heidsdienst waren de kosten, die een eigen
laboratorium met zich mee zouden bren-
gen. Een ander punt van overweging was
de vraag of cr voldoende aanbod van mate-
riaal zou zijn.

Dc op handen zijnde fusie van de drie
noordelijke diensten met de daaraan ge-
paard gaande verhuizing bracht dc besluit-
vorming echter in een stroomversnelling.
Op 1 januari 1979 werd een start gemaakt
met ccn diagnostisch laboratorium in een
noodruimte. Sinds 1 april 1981 is het labo-
ratorium gevestigd in het Diergeneeskun-
dig Centrum ZO-Drenthe te Coevorden.

— Bij dc bouw van het laboratoriumge-
deelte (sectieruimte plus eigenlijke labora-
torium) is uitgegaan van een aantal in het

Eisenbesluit van de Vleeskeurings- en De-
structiewet geregelde voorschriften. Er is
toestemming om sectie te verrichten aan-
gevraagd en verkregen bij de Directie Vete-
rinaire Dienst en de Veterinaire Inspectie
van de Volksgezondheid.

— De inrichting \\fjcrd uiteraard afgestemd
op de gevraagde onderzoeksmogelijkhe-
den. Kosten ± ƒ 60.000,—.

— \'Last but not least\': dt bemanning motsi
voldoende deskundig zijn en de \'deskun-
dige\' moest over voldoende tijd beschikken
om de werkzaamheden op adequate wijze
te kunnen uitvoeren. Er werd hiervoor een
dierenarts (auteur) aangetrokken, die werd
opgenomen in de associatie.

Dc routinematiggebruikte bodems worden
op het laboratorium zelf bereid. Daarnaast
wordt gebruik getnaakt van in de handel
verkrijgbare systemen (bijv. \'dipslides\'
voor urine-onderzoek; Enterotube® voor
identificatie van Enterobactcriaceae).

d.2. chemisch bloedonderzoek.
Dit \'scala\' aan diensten overziend, zou men
van cen veterinair klinisch pathologisch la-
boratorium kunnen spreken.

Tabol I. Dc siiitls dc oprichting van het laboratoritnii vcrrichtc onderzoeken gerangschikt per jaartal

	1979	1980	1981	1982	1983	1984
Secties	442	.S04	574	623	628	756
Bacteriologisch onderzoek	I5X	94	127	100	90	95
Eacccsondcrzock	-Wl	.Vi2	457	489	445	.505
Histologisch onderzoek	41	9.3	124	391	.342	650
\'Rest\'grocp	80	102	2.34	278	226	158
Totaal aantal verrichte ondetzoeken	1 lO.\'ï	1 155	1516	1881	1731	2164

In tabel 1 zijn, gerangschikt per jaartal, het
aantal inzendingen voor diverse onderzoe-
kingen vermeld. Hierbij kunnen de vol-
gende kanttekeningen worden gemaakt:

— de BO\'s, faecesonderzoeken etc. zijn al-
leen geteld als ze direct als zodanig waren
aangevraagd. Het eigenlijke aantal BO\'s is
vele malen groter (onder andere uit secties,
faeces etc.);

— de stijging van het totale aantal inzen-
dingen is vooral opgetreden ten gevolge
van de toename van de secties en histopa-
thologische onderzoekingen;

— minder BO\'s vooral omdat er de laatste
jaren steeds minder merrieslijmmonsters
zijn aangeboden;

— faecesonderzoek: onderzoek op worm-
eieren, oöcysten, longwormen; bacteriolo-
gisch onderzoek en fluorescentie-onder-
zoek op Treponema hyodysenteriae. De
stijging is grotendeels het gevolg van de
sterke toename van \'dysenterie\'-problemcn
bij het varken in het werkgebied;

— er wordt naast diagnostiek voor de
eigen praktijk ook enig werk voor derden
verricht voornamelijk op histopatholo-
gisch gebied.

In tabel 2 zijn ecn aantal cijfers weergege-
ven. Aan de hand van deze getallen kunnen
wc de "onderzoeksfrequentie\' bepalen: dit is
het aantal \'benodigde\' dieren voor het ver-
richten van één sectie (respectievelijk in-
zending voor secties bij pluimvee) in het
werkgebied van dc Gezondheidsdienst voor
Dieren Noord-Nederland, respectievelijk
de Groepspraktijk ZO-Drenthe (bijv.
1.200.000/1448 = ± 840). Deze ondcr-

zoeksfrequenties zijn voor de belangrijkste
geseceerde diersoorten weergegeven in ta-
bel 3.

Hieruit blijkt, dal aan één der doelstel-
lingen van het laboratorium, het verrichten
van meer onderzoek, is voldaan. In feite zal
de relatieve toename nog groter geweest
zijn voor het werkgebied ZO-Drenthe. Het
is ccn bekend gegeven dat er een duidelijk
verband is tu.ssen de vraag naar laborato-
riumonderzoek en de afstand tot het labo-
ratorium, Ook persoonlijke mededelingen
van de oudere maatschapsleden bevestigen,
dat cr voor dc oprichting van het laborato-
rium weinig materiaal naar As.sen gezonden
werd. Opvallend is overigens dat de \'drem-
pelvrees\' van de rundveehouders nog tc
groot is,

Na zes jaar werken met een praktijklabora-
torium in een groepspraktijk blijkt, dat de
formule werkt. Het aanbod van materiaal
is ruim voldoende om op verantwoorde
wijze te werken en neemt nog steeds toe.
Zowel dc cliëntclc als dc in het veld wer-
kende dierenartsen zijn tevreden met het
systeem. De grootste voordelen bestaan uit
de volgende punten:

— \'betere\' uitslagen, doordat het mate-
riaal in ecn betere staat arriveert en de bij-
behorende informatie beter is;

Voor de grote huisdierenonderzoeken wor-
den mede omdat de dienstverlening van de
gezondheidsdienst \'gratis\' is, geen kosten
in rekening gebracht. Overigens zou het
berekenen van enige kosten aan de vee-
houders wel te verdedigen zijn. Hiervoor is
echter niet gekozen om dc ontwikkeling
van het laboratorium de beste kansen te
bieden. Dc met het laboratoriumwerk be-
laste dierenarts is tevens werkzaam als gc-
zclschapsdieren-prakticus. Deze combina-
tie van werkzaamheden leek ge.schikterdan
inzet in de grote huisdierenpraktijk. Pro-
blemen voor de klinisch-patholoog houden
verband met het kleinschalig karakter:
het ontbreken van een gesprekspartner,
vervanging bij afwezigheid, het op de
hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen
en het vecl tijd moeten besteden aan ^e)
eenvoudige werkzaamheden.
Atliankelijk van dc praktijksituatie zal er
elders in het land wel of geen behoefte aan
eigen laboratoriumfacilitcitcn en de om-
vang daarvan bestaan. In onze praktijk
was de situatie gunstig: een grote associatie
met een sterk gemengd karakter, waarin de
intensieve veehouderij en de gezelschaps-
dieren goed vertegenwoordigd zijn, terwijl
de afstand tot de gezondheidsdienst vrij
groot is.

Immuniteit tegen paramyxovirus infectie bij
vogels berust vooreen belangrijk deel op activi-
teit van antistoffen gericht tegen het haemag-
glutinine. De concentratie van deze antistoffen
in het serum kan met een haemagglutinatie-
remmings-reactie (HAR) gemeten en in een titer
(HAR-titer) worden uitgedrukt.
Door uitvoerig onderzoek bij de kip is gebleken
dat de hoogte van deze titer een vrijwel exacte
maat voor de immuniteit is. Er is geen aan-
leiding te veronderstellen dat dit bij duiven an-
ders is.

Langdurig aanwezige hoge titers en de daarmee
samenhangende immuniteit worden bij duiven
alleen bereikt door vaccinatie door middel van
een subcutane injectie met geïnactiveerd vaccin.
De tot nu toe beschikbare gegevens wijzen er op
dat tot ongeveer een jaar na een eerste enting
titers (die representatief zijn voor bescherming)
aanwezig zijn. Daarna dalen ze zodat herenting
nodig is. Over het titerverloop na een tweede of
derde enting zijn geen goede gegevens beschik-
baar.

Een jaarlijks herhaalde enting zal waarschijnlijk
echter een voortdurende voldoende bescher-
ming in een duivenbestand bieden.
De paramyxovirus enting en vooral de herha-
ling hiervan ondervindt nogal weerstand van de
eigenaar omdat er soms entreacties optreden.
Dit kan voor een deel ondervangen worden
door de enting pas dan uit te voeren, als bloed-
onderzoek uitwijst dat de immunitcitsstatus te
laag is geworden.

Hiervoor is het niet nodig dat alle duiven indi-
vidueel onderzocht worden; er kan met een
steekproef worden volstaan. Van een bestand
van bijvoorbeeld 50 duiven die eerder alle op
hetzelfde tijdstip geént zijn, is een onderzoek
van 10 ä 12 dieren voldoende. Per dier dient
minimaal \'/i ml, liefst I ml bloed afgenomen tc
worden. Bij postduiven mag bloed niet aan
vleugclvene (V. ulnaris) worden afgenomen: dit
dient aan de mediale pootvene (V. metatarsia
plantaris superficialis medialis) van de niet
gringde poot plaats te vinden.

Techniek: Huid opwrijven met ether en vene met
vaccinostyl aanprikken; vaccinostyl daarbij \'/,
slag draaien. Na het bloedafnemen met een pleis-
ter verbinden. Na ongeveer 1 uur stollen bij
kamertemperatuur kan het bloed gedurende de
nacht in de koelkast worden bewaard of direct
naar de Gezondheidsdienst voor Dieren/Pluim-
vee worden opgezonden. Het bloed dient verge-
zeld te zijn van een briefje met gegevens over de
uitgevoerde paramyxo vaccinatie(s) en het ver-
zoek om een titerbepaling ten opzichte van dit
virus. U ontvangt de uitslag sneller als u een
(geel) formulier voor bloedonderzoek bijvoegt,
waarop dan in het kort de entgegevens dienen te
worden ingevuld en wordt aangekruist naar wie
de uitslag moet worden verzonden. De formu-
lieren zijn kosteloos bij de Gezondheidsdien-
sten verkrijgbaar.

Per onderzoek wordt een bedrag in rekening
gebracht van ƒ 8,— per inzending, zijnde basis-
tarief en ƒ 0,48 per te onderzoeken bloedmon-
ster.

Vanzelfsprekend kan bloedonderzoek van niet
geënte duiven ook diagnostisch worden ge-
bruikt om vast te stellen of de dieren met het
virus in aanraking zijn geweest.

Het wetsontwerp lot goedkeuring van het
Europees Verdrag inzake de bescherming van
slachtdieren is 28 januari 1986 door de Eerste
Kamer aanvaard.

Het wetsontwerp was ingediend door Staatsse-
cretaris drs. .1. P. van der Reijden van Welzijn,
Volksgezondheid en Cultuur, mede namens zijn
ambtgenoten van Landbouw en Visserij, de
heer A. Ploeg cn dr. W. F. van Eekelen van
Buitenlandse Zaken.

Het verdrag schrijft onder meer voor dat slacht-
dieren vóór het slachten dienen te worden be-
dwelmd, doch kent een uitzondering voor ri-
tueel slachten.

Indien runderen ritueel worden geslacht, dienen
zij tc worden geïmmobiliseerd in een zoge-
naamd immobilisatietoestel.
Het verdrag zal vóór het eind van het jaar in
werking treden.

t)e slachterijen, waar runderen ritueel worden
geslacht, dienen dan over een immobilisatie-
toestel te beschikken.

Voor slachterijen, waar voor de export ritueel
wordt geslacht, moeten de immobilisatietoc-
stellen overigens al aanwezig zijn.

The incidence of Chorioptes bovis (Acarina:
Psoroptidae) on the feet of horses, sheep, and
goats in the Netherlands

SUMMARY The feet of horses, sheep, and goats of different breeds and from marty different localities
were examined for Chorioptes bovis. In horses, mites were mainly found in the Belgian and Frisian
breeds (40% and 62% infected, respectively). In sheep and goats, respectively 63% and 86% were
infected. In horses as well as in sheep and goats, mange-lesions were rarely seen. A number of sheep and
goats were examinedfor mites and lesions quantitatively. In sheep all mites were restricted to the region
close to the accessory digits and the claws. In goals the average number of mites was higher than in
sheep, and mites could be found on all locations of the feet at least as far as the carpal and tarsal joint.
Both in sheep and goats the biggest density of mites was found just below the accessory digits. When
crusts were present, they were generally small and hidden under the coat. In sheep, which were housed
for a long period, crusts were seen more often and were more distinct than in pastured animals. A
negative correlation between the number of mites and the presence and extensiveness of crusts was
observed. A possible explanation for this phenomenon is suggested. From the results of this study it is
dear that there is no necessity to list chorioptic mange in sheep and goats as a notifiable disease.

Chorioptes Aov« (Hering, 1845) is a mange-
mite which is mainly found on domesti-
cated ungulates such as horses, cattle,
sheep, and goats. The mites are found prin-
cipally on the feet of the hosts. As the mite
feeds on skin debris the infection rarely
results in serious damage to the skin. C.
bovis may cause foot-mange or, in cattle,
mange at the escutcheon and near the base
of the tail, or, in rams, scrotal mange. In-
fection-rates of C. bovis in horses, sheep,
and goats in The Netherlands were not
known. Therefore the occurrence oi Chori-
optes-m\\\\.t% and their resulting lesions was
studied in a number of horses, sheep, and
goats. Further a study was made of the
location ofthe mites and the lesions on the
feet in sheep and goats, and in sheep the
possible influence on the location of age
and permanent housing was studied.

Between August 1980 and April 1983 the feet of 71
horses, 57 sheep and 51 goats of different breeds and
from various localities were examined (see Table 1).
All animals were adults, except for 11 sheep and 6
goats which were younger than one year. Most of the
horses, especially the Frisian, were patients of the
clinics of the Veterinary Faculty. From 46 horses and
also from 10 sheep and 3 goats at least one of the
forefeet and one of the hindfeet, particularly the pas-
terns in horses and the area around the accessory digits
and the coronary border in sheep and goats, were
sampled carefully with the aid of a vacuum cleaner.
The material was collected in a disposable diaper-in-
lay attached between a crevice tool and the tube ofthe
vacuum cleaner and was examined for mites under a
stereomicroscope.

The majority of the sheep and goats and also 25 horses
were animals pre.sentcd to the Pathological Institute
for post-mortem examination. From all these animals
at least one forefoot and one hindfoot were cut off in
the carpal or tarsal joint and examined in totoundera
stereomicroscope.

I nstitute of Veterinary Parasitology and Parasitic Diseases, State University of Utrecht, Yalelaan 7, 3508 TD
Utrecht, The Netherlands.

Table 1. The incidence of Chorioptes bovis and chorioptic lesions on the feet of horses, sheep, and goats.

The location and the number of mites and lesions
were studied on 101 sheep of the institute of Parasi-
tology which died or were slaughtered between Au-
gust 1980 and .July 1982 during studies on the epide-
miology and control of nematode infections. All feet
of these animals wereexamined in toto undcra stereo-
microscope. The animals were of two breeds: Fri-
sian milksheep(27ewes,4 wethers, and 21 lariibsjand
I\'excl sheep (8 ewes and 43 lambs). Fhe lambs were at
least six months old. Some of these sheep (9 ewes and
25 lambs in all) had been housed for six months to
three years before being examined, whereas the re-
mainder werc grazed and had been housed for 0-8
weeks before examination.

Fhe location and number of mites on the feet werc
also studied in 31 of the goats mentioned above (14
dairy goats, 16 dwarf goats, and one goat of a land-
race), which were positive for C. l>ovis and from
which all feet could be examined. In these sheep and
goats the number of mites on each foot was estimated
on each separate location where mites could be found.

The number of animals positive for C.
hovis on the feet; the numbers with small
crusts, hidden under the coat, and with vis-
ible mange-lesions on the feet; and the
number of positive locations are listed in
Table 1. Of the horses mainly the Belgian
and Frisian breed appeared to be infected
(40% and 62%, respectively) but chorioptic
mange-lesions were only occasionally
present. On horses the mites were predom-
inantly restricted to the pasterns, and their
number of positive localties are listed in
hundreds of mites.

Chorioptes mites were found on 63% of the
sheep which were examined. Crusts were
seen only on some adult sheep and four of
them had distinct foot-mange.

In the goats the rate of infection was even
higher than in the sheep (86%), but foot-
mange did not occur at all. With the excep-
tion of three Hampshire Down ewes, nei-
ther in sheep nor in goats were significant
differences in infection rates between the
breeds observed.

Only seven of the 101 sheep examined
quantitatively for C. bovis were negative.
On all other sheep variable numbers of
mites were found. These were always re-
stricted to the immediate surroundings of
the accessory digits and the claws and were
often seen in small or large clusters.
The results ofthe quantitative examination
for C. bovis on the 101 sheep and the 31
goats are presented in Figures 1, 2, and 3
and in Tables 2 and 3. The estimated
numbers of mites are classified in the fol-
lowing infection rankings: Vi — some mites;
1 = some tens of mites; 2 = many tens to
some hundreds of mites; 3 = many hun-
dreds of mites.

In Fig. 1 the mean infection expressed in
rankings is given for the 101 sheep at eight
different locations of each foot. These loca-
tions are mentioned in the legend at Fig. 1. It is
obvious that more mites were present just
below the accessory digits.

Further the following significant differen-
ces between the feet and the locations were
seen (tested with the paired Student\'s t-
test):

b. Below the outer accessory digits mites
were more numerous than below the
inner accessory digits (P < 0.01). Also
above the outer accessory digits (except
for the left hindfoot) and along the cor-
onary border of the outer claw of the
forefeet more mites were found than at
the comparable sites on the inner side
of the feet (P < 0.01).

No significant differences were observed
between the right and left feet.
In 53 ofthe 101 sheep, crusts were found on
the feet, while in 9 of these animals the
extension of the crusts was characteristic
for foot-mange. The extension and number
of the crusts are classified as follows: 1 =
small crusts, extending to some mm^ and
generally hidden under the coat; 2 = more
extensive crusts, which were easily seen.
In Fig. 2 the mean classification rate of the
crusts in the 101 sheep is given on the same
locations on each foot as in Fig. 1.

Fig. I. The mean infection expressed in rankings with Chorioptes bovis on the feet of 101 sheep on 8 different
locations of each foot.

1 = just below the outeraccessory digit; 2 = just below the inner accessory digit; 3 = between the accessory digits;
4 = just above the outeraccessory digit; 5 = just above the inner accessory digit; 6 = along the coronary border
of the outer claw; 7 = along the coronary border of the inner claw; 8 = in the interdigital space.

Fig. 2. The mean classification rate ofchoriopticcrusts on the feet of 101 sheep on 8 different locations ofcach
foot (see legend of Fig. 1).

Just like tlie mites, the crusts were located
mainly below the accessory digits and, in
many sheep, also in the interdigital space.
On other locations, crusts were found less
frequently. There were no differences in the
degree of crustation between forefeet and
hindfeet or between outer side and inner
side of the feet.

In Table 2 the mean infection expressed in
rankings with C. bovis and the proportion
of animals with crusts is given for sheep
which had access to pasture until not more
than 8 weeks before being examined as well
as for sheep which had been housed for at
least six months before examination. Table
3 reflects the mean infection rates with
mites on sheep divided in three groups: 1.
Sheep without any crusts; 2. Sheep with
small crusts on at most two locations on
each foot; 3. Sheep with extensive crusts at
any location or with small crusts at more
than two locations on each foot.
Table 2 shows that crusts were found more
frequently in sheep which had been housed
for a long period. On the housed adult
sheep, mites were more abundant than on
those with access to pasture. However, the
opposite was found in lambs (P < 0.01).
Therefore in latnbs a negative correlation
between the number of mites and the pres-
ence of crusts occurs (Table 3). Both in
adult sheep and in lambs the number of
mites is smaller in animals with more ex-
tensive crustation than in those with only
small crusts. This difference is significant
in lambs (P < 0.05) but not in adult sheep.

Table 2. The mean infection rate with C. /)»vK(x)and the presence of crusts on adult sheep and lambs, housed
for a long period or for at most a short time.

Fable 3. The mean infection rate with C. hnvis(\\) on sheep without crusts, with small crusts and with extensive
crusts.

Fig. 3. The mean infection expressed in ranlcings with Chorioples bovis on the feet of 31 goats at 11 different
locations of each foot.

Legends: 1-8: see Fig. I; 9 = on the posterior surface of the pasterns from 1 cm below the accessory digits; 10 =
on the dorsal side of the lower foot; 11 = on the palmar/plantar side of the metacarpus/metatarsus.

Fig. 3 shows the mean infection expressed
in rankings with C. bovis of the 31 goats in
the same way as of the sheep in Fig. 1. In
contrast with the sheep, C. bovis on the
goats was not restricted to only the direct
surroundings of the accessory digits and
the claws (Fig. 3:1-8), but could be found
also in small or large clusters on othersites
of the foot, such as the pasterns and even
higher on the palmar/plantar side of the
metacarpus and metatarsus (Fig. 3:9-11).
In addition, on the goats mites were gener-
ally more numerousat all locations than in
the sheep. .lust as on the sheep, the largest
populations of mites on the goats were
found just below the accessory digits, while
the numbers of mites on the forefeet were
significantly higher than in the hindfeet (P
<0.01). However, a difference between the
outer side and the inner side of the feet, as
was found in sheep, was not observed.

It is well known that foot-mange caused by
C. bovis occurs especially in heavy breeds
of horses with long-haired feet, such as
Belgian and Frisian horses. Also in the
present study C. bovis appeared to be
mainly restricted to these breeds. However,
in Shetland ponies, another breed with
long-haired feet, mites were never found.

Sweatman (17) was able to achieve a com-
plete development of C. bovis in vitro on
skin debris of heavy breeds of horses, but
on skin debris of many warm-blood breeds
and Shetland ponies the development of
the mites was not completed.
Table 1 shows that, in \'susceptible\' breeds
of horses, mites are more frequently found
on the hindpart of the pasterns than can be
concluded from clinical signs of foot-
mange. However, literature concerning the
subclinical occurrence of Chorioptes in the
horse is very scarce. In 1857 Gerlach (4)
had already mentioned that mites could be
present on the pasterns of horses for many
years without any migration to other parts
of the legs and that spreading along the legs
associated with symptoms of mange only
occurred in horses without regular groom-
ing.

The present study shows that C. bovis in-
fections in sheep and goats are common in
the Netherlands. Nevertheless, until re-
cently these infections had been thought to
be very rare. There does not seem to be any
special preference for any breed. This agrees
with the observations of Sweatman (17)
who was able to culture C. bovis in vitro on
skin debris of many different breeds of
sheep and goats.

were small and hidden under the coat and
thus could not be considered as clinical
mange. However, clinical mange did occur
in another 7% of the sheep (Table 1). Al-
though, on goats, mites were generally
more numerous than on sheep (Figs. 1 and
3) no distinct foot-mange was seen.
In Western and Eastern Germany a large
proportion of sheep on many farms was
found infected with C. bovis (1,6, 7, 9, 13,

14). The infection-rates varied in the differ-
ent studies from 34% to 60% for all sheep,
with the lowest rates in young animals and
the highest rate in rams which were housed
almost permanently. Foot-mange is men-
tioned as occurring in 16-50% of the ani-
mals and even up to 100% in the rams.
However, all German studies were made
with Merino sheep, a breed with closer and
longer wool on the legs than in the Texel
sheep, and this may have led to a higher
occurrence of mange, just as in some
breeds of horses.

Although no accurate figures are available
for Great Britain, Tarry (19) suggests that
C bovis infections occur more frequently
in sheep than can be derived from the few
published cases of foot-mange in Britain
(3,8).

In the U.S.A. and Australia, Chorioptes
has been found on many sheep farms as
well, but foot-mange is seen rarely (10, 12,

Generally it seems that C. bovis in sheep is
very common but that foot-mange does
not occur frequently.

Regarding the goats in this study, the infec-
tion-rate was still higher than in sheep.
Heath (5) found very high numbers of in-
fected goats in New Zealand (up to 100%)
without distinct symptoms of mange. Sweat-
man (17) considers goats as better hosts for
C. bovis than sheep and horses.
The study of the location of C. iovMon the
feet in sheep and goats shows that mites are
more numerous on the forefeet than on the
hindfeet (Figs. 1 and 3). This is in contrast
to the observations of Hiepe et al. (7). In
cattle also, more mites are present on the
pasterns of the hindfeet than on the fore-
feet, but in cattle the hindfeet can be con-
sidered as the reservoir of C. bovis for the
mange at the escutcheon, base of tail, etc.,
which occurs every year in winter (16).

However, in sheep the mites do not migrate
along the leg upwards but generally pass by
direct contact from the feet to other parts
of the body, such as the scrotum in rams.
Though the present study demonstrates
that mites in goats do migrate along the
legs (Fig. 3), symptoms of mange in areas
which are so characteristic in cattle do not
occur in goats. Therefore it need occasion
no surprise that no preference of C. bovis
for the hindfeet in sheep and goats should
be seen. The occurrence of mites and
crusts, especially below the accessory digits,
is in agreement with the results of other
authors (1, 6, 7, 8). The interdigital space is
also mentioned as a predilection-site of
crusts.

The presence of bigger numbers of mites at
the outer side of the foot compared with
the inner side is not known from literature.
This phenomenon is difficult to explain,
since no differences in length and density of
hair were seen.

More crusts were found on sheep housed
for long periods than on pastured sheep
(Table 2). This is in agreement with the
observation in Germany (1, 6, 7), that
mange occurs predominantly in rams,
which have been housed permanently, and
may be comparable with the well known
fact that chorioptic mange in cattle mainly
occurs in housed animals and disappears
very quickly when cattle are moved to pas-
ture (18).

Tables 2 and 3 clearly show that fewer
mites occur on lambs with crusts than on
lambs without crusts and that there arc
also fewer mites both on lambs and on
adult sheep with more extensive crusts than
on those with only some small crusts.
Sweatman (16) was not able to find a posi-
tive correlation between the number of C.
bovis and the presence of chorioptic mange
in cattle. Perhaps the presence of Chori-
optes mites and lesions on special locations
of the body is closely related to the opti-
mum circumstances for the development
and reproduction of the mites. Optimum
circumstances are a temperature of 35° C
and a relative humidity of 80%; (2, 17). The
preference of C. bovis for heavy breeds of
horses with long-haired feet, the occur-
rence of leg- and scrotum-mange in strong
wooled breeds of sheep, and the more fre-

qucnt occurrcnce of mange in cattle during
the housing period may be closely related
to these circumstances. On the other hand
the crusts may change these circumstances
in an unfavourable way. Mc Encrney (II)
considers the lesions accompanied with an
infection of C. Aovw in cattle as the result of
allergic reactions to excretion products of
the mites, which might occur in hypersensi-
tive animals. It is likely that such reactions
can exercise a negative influence on the
present population of mites by creatingen-
vironmental circumstances which are un-
favourable for the development of the
mites.

From the results of this study it can be
concluded that there is hardly any motive
to separate animals with chorioptic mange
from other animals, since it is likely that
the latter are already infected with C. bovis.
Chorioptic mange in sheep and goats is a
notifiable disease in The Netherlands but
for the same reasons as stated above there
is no necessity whatsoever to list the infec-
tion as such in sheep and goats.

E Alle, Ch. von der: Über da.s Vorkommen von
Rändeerkrankungen in den Sehallierden des Be-
zirkes Frankl\'urt/Oder. llumbolt Llniv., Berlin,
196.3, Vel. Med. Dissen.

2. Butler. J. F.: Population dynamics ol\' Choriopies
/)0v/i (Hering) as aflected by seasonal conditions
in the microclimate and host-parasite interac-
tions, Cornell Univ.. Ithiica, U.S.A., 1968, The-
sis.

3. Cave. T. W.; The foot-scab mite of sheep (.Swh-
hioles comnnmi.\'i var. nvis. Railliet). ./. Compar.
Palhol. Therap. 1909; 22: .S()-2.

5. Heath, A. C. Ci., Bishop, D. M.. and Fenquist..).
D.: The prevalence and pathogenicity of Chori-
opies bovis (Hering, 1845) and Psoropies cimicuii
(Delafond, 1859) (Acari; Psoroptidae) infesta-
tions in feral goats in New Zealand. Vei. Para-
.sitol. 1983; 13: 159-69.

6. Hiepe, \'1 h. und Splisteser, H.: Untersuchungen
über Vorkommen und Diagnostik der durch
Chorioptes ovis bedingten Fussräude in Schaf-
herden. Mortaish. Vel. Med. 1962; 17: 776-80.

7. Hiepe, Th., Ahe, Ch. von der und Kölling, M.:
tJntersuchungen zum Krankheitsbild der durch
Choriopies ovis bedingten Fussräude des Schafes.
Mo,ml.sh. Vel. Med 1968; 23: 578-83.

8. Kirkwood. A. C. and Littlejohn. A. I.: Choriop-
tic mange of sheep. Vet. Rec. 1970; 87: 507.

Kölling, M.: Untersuchungen über das Krank-
heitsbild äciChorioples-rawie beim Schaf. Flum-
boldt Univ., Berlin. 1966. Vet. Med. Dissert.
Matthysse, .1. G. and Marshall, .F: The importance,
relation to foot rot and control of Chorioptes bovis
in cattle and sheep. Adv. Acarol. 1963; I: 39-54.
McEnerney, P..I.: Chorioptic scabies in dairy cat-
tle. Cornell Univ.. Ithaca, U.S.A., 1953, Thesis.
McKcnna, C. T.and Pulsford, M. F.; A note on
the occurrence of Chorioptes communis var. ovis
on sheep in South Australia. Austr. Vei../. 1947;
23: 146-7.

Niedcrheiscr. B.: Untersuchungen zum Ektopa-
rasitenbefall beim Rind, Schaf und Schwein.
Univ. München, 1975, Vet. Med. Inaug. Dissert.
Ribbeck, R.. Jungmann, R., Hiepe, Th., Punke,
G., Graupner, U. und Wiener, E.; Untersuchun-
gen über Vorkommen und Bekämpfung von
Kokzidien und Ektoparasiten in einer industrie-
mässigcn Eämmcrmastanlage. 2. Mitt.: Ektopa-
rasitenfauna. Monathsh. Vel. Med. 1973; 28; 497-
501.

Roberts, I. Ft.. Hanosh, G. J.. and Apodaca, S.
A.; Observations on the incidence of chorioptic
acariasis of sheep in the United States. Am../. Vet.
Res. 1964:25:478-82.

Sweatman, G. K.: Seasonal variations in the sites
of infestation oi Chorioptes bovis. a parasitic mite
of cattle, with observations on the associated
dermatitis. Canad. ./. Compar. Med. 1956; 20;
.321-.36.

Sweatman. Ci. K.: Eife history, non-specificity
and revision ofthe genus Chorioptes. a parasitic
miteof herbivores. Canad. J. Zooi. 1957;35:64l-
89.

Sweatman, Ci. K.: On the population reduction
of chorioptic mange mites on cattle in summer.
Canad J. Zoo!. 1958; 36: 391-7.
Tarry, D. W.: Sheep scab: its diagnosis and biol-
ogy. Vet. Rec 1974; 95: 530-2.

Hayaslii, A., Yanagawa, R., and Kida, H. Sur-
vival of Corynehacleriuni renale. Coryenehaele-
rium pilosum and Corvnehaeterium cystitidis in
soif Vet. Microb. 1985; 10: 381-6.

Professor Ryo Yanagawa (Dept. of Hygiene
and Microbiology, Hokkaido University in Sap-
poro, Japan) werkt reeds ecn kleine 20 jaar aan
C. renale en verwante Corynebacterium spp.
Hypothese is, dat infectie optreedt door het in
aanraking komen van de vulva met grond, be-
smet met genoemde Corynebacteriën. Bewezen
werd (zie het andere referaat; Ref.). dat vooral
C. renale zich zeer sterk hecht aan dc epitheel-
cellen van dc vulva.

Grond van verschillende oorsprong werd eerst
geautoclavecrd en daarna besmet met de ge-
noemde stammen, die in buffer waren gesus-
pendeerd in aantallen van 10*-10\'\'/ml. Bewaar-
temperatuur was 30° C en de grond werd iedere
20 dagen getest op de \'viable units\' Corynebac-
teriën. Het bleek, dat in de meeste grondsoorten
C. renale en C. cystitidis wel tot 30/60 dagen
konden overleven: C. pilosum kon wel tot ruim
200 dagen overleven! In grond met veel mest en
humus was de overlevingstijd vaak nog veel
langer.

De auteurs achten hun bevindingen van belang
ter ondersteuning van de hypothese, dat éérst de
adhesie van Corynebacterium spp aan hct vulva-
epitheel ontstaat en daarna de retrogade infec-
tie van de urinewegen, uiteindelijk leidend tot
pyelonefritis. J. Goudswaard.

Adhesie van C. renale en C. pilosum aan
epitheelcellen van de tractus urogenitalis van
het rund

Hayashi, A., Yanagawa, R., and Kida. H. Ad-
hesion of Corynelxicterium renale and Coryne-
bacterium pilosum to the epithelial cells of vari-
ous parts of the bovine urinary tract from the
renal pelvis to the vulva. Vet. Microb. 1985; 10:
287-92.

De auteurs van dit artikel werken al jaren op hct
gebied van urineweginfectics van het rund. Zc
gaan er vanuit, dat retrograde infectie van de
urinewegen door genoemde Corynebacterium
spp. in principe begint met adhesie van deze
bacteriën aan de epitheelcellen van de lagere
urinewegen.

Vandaar, dat het hen de moeite waard leek na te
gaan hoe en in welke mate de epitheelcellen van
dc verschillende organen van dc urinewegen
(ureter, urethra, blaas, vagina, vulva) C. renale
en C. pilosum zouden adhaereren. Dc adhesie-
test werd uitgevoerd met orgaanmateriaal van
juist geslachte runderen. De adhaesie van C.
renale bleek sterker (deze bacterie is ook tneer
pathogeen dan C. pilosum) dan die van C. pilo-
sum. Verreweg de sterkste adhaesie werd met
vagina-cpithcelcellcn waargenomen, doch ook
alle andere epitheelcellen bleken vooral C. re-
nale in significante hoeveelheden te binden.

Mc Nulty. M. S., Allan, G. M.. Mc Cracken, R.
M., and Mc Pariand, P. J. Isolation of a highly
pathogenic influenza virus from turkeys. Avian
Pathology 1985; 14: 173-6.

In 1983 werd bij kalkoenen, die vanuit dc repu-
bliek Ierland naar een slachterij in Noord-ler-
land werden vervoerd en tijdens het transport
stierven, influenza type H5N8 aangetoond. Er
was ongeveer 309? sterfte opgetreden in ccn
koppel 13 weken oude kalkoenen. Bij de gestor-
ven dieren werd een peracute luchtzakontste-
king cn een ernstige encephalitis gevonden.
Virusisolatie vond zowel plaats via weefselcul-
tuur (embryonale levcrccllen van hct kuiken)als
via cikweek. Opmerkelijk was bij dc eikwcck,
dat inoculatie in de amnionholte duidelijk be-
tere resultaten gaf dan via dc allantoisholte.
Oronasale besmetting van zowel SPF-kuikens
en kippen als ook commerciële kalkoenen gaf
100% sterfte.

Bij de kuikens werden praktisch geen klinische
verschijnselen waargenotncn. Leggende kalkoe-
nen produceerden na 2 dagen niet meer, maar
vertoonden verder tot 5 dagen na besmetting
geen klinische verschijnselen. Hierna vertoon-
den zc nerveuze verschijnselen: sullieid, even-
wichtsstoornissen, afhangende vleugels en spier-
contracties. Bij volwassen kippen waren daar-
entegen oedeem van de kop cn conjunctivitis
zeer typisch. Er werden geen klinische ver-
schijnselen en sterfte geconstateerd bij besmette
eenden. Niettemin vond er wel titcropbouw
plaats. Eenden worden als ongevoelig voor in-
fluenza beschouwd. (Ze kunnen echter wel vi-
rusverspreider zijn: Ref.) De herkomst van hel
geïsoleerde intluenzavirus H5N8 is nict bekend.
Wel werd een inlluenzavirus H5N8 geïsoleerd
uit eenden afkomstig van een groot ccndenfok-
bedrijf in de buurt van het betreffende kalkoen-
bedrijf Daar ecn aantal van deze eenden een
gedeelte van hct jaar buiten blijft, is het niet
onmogelijk dat deze eenden door trekkende
wilde watervogels zijn besmet, waardoor de be-
smetting vervolgens op het kalkoenbcdrijf te-
recht is gekomen. ./. B. Litjens.

Anderson, G. A. and Malmo, J. Pregnancy rate
of cows given synthetic gonadotrophin releas-
ing hormone at the time of service. Australian
Veterinary Journal 1985; 62: 222-4.

Omdat vanuit de literatuur beleend was dat in
het algemeen een injectie met Gn-RH op het
moment van dekking verbetering gaf van het
drachtigheidspercentage is dit onder Australi-
sche omstandigheden op 25 bedrijven in het
Maffra district van de staat Victoria opnieuw
onderzocht. Deze bedrijven namen deel aan de
bedrijfsbegeleiding van de universiteit van Mel-
bourne.

Dc veehouder werd doorde dierenarts voorzien
van Gn-RH (fertagyl®) evenals van spuiten en
naalden. De dosering was 2,5 ml per dier wat
overeenkomt met 250 ßg Gn-RH i.m.
De dracht werd rectaal gediagnosticeerd op 6 ä
10 weken na de laatste inseminatie. Na toetsing
van de runderen aan een aantal criteria werden
de uitkomsten statistisch verwerkt.
Op deze wijze werden 674 van de 3502 koeien
die voor de eerste keer werden gcinsemineerd
met Gn-RH behandeld; 1242 dieren voor de
tweede keer gcinsemineerd en 86 behandeld en
361 voor de derde maal geïnsemineerd en 59
behandeld. 2828 Dieren bleven onbehandeld.
Het drachtigheidspercentage van de groep die
ccn maal geïnsemineerd was en behandeld met
Gn-RH, was 58,8. Van de onbehandelde groep
was dit 54,1. Het verschil was significant (p <
0,05). Behandeling bij een tweede of derde keer
insemineren gaf geen verbetering ten opzichte
van de onbehandelde groep. Het partus-eerste
inseminatie interval had geen invloed op de be-
handeling. Ook werd er geen verschil aange-
toond bij natuurlijke of kunstmatige insemina-
tie.

De sterke toename van hct drachtigheidsper-
centage, tot enkele tientallen procenten, zoals
uit de literatuur bekend is, kon hier niet gerea-
liseerd worden. Dit verschil werd toegeschreven
aan de onjuiste toediening en/of administratie
van dc veehouder en eventueel hct verschil in
werkzaamheid van de gebruikte Gn-RH ana-
logen in de proeven uit de literatuur zoals Re-
ceptal® en Lutal®. Ook zou mogelijk een te lage
dosis gebruikt zijn.

Dc conclusie is dat, in dit onderzoek, toediening
van 250 ng Gn-RH i.m. weinig invloed heeft op
het drachtigheidspercentage na de eerste inse-
minatie.

Petersen, B. Die Brauchbarkeit von Harn-
testreifen zum Nachweis der Leukozytorie als
Screening-Untersuchung in Sauenherden.
Dtsch. tierarztl. Wschr. 1985; 92: 245-300.
Voor screening van een bedrijf leent zich urine-
onderzoek door middel van test-strips uiteraard
meer dan laboratoriumonderzoek van urine-
monsters. Met een strip kan men snelleren vaak
voordeliger bepalingen verrichten. In sommige
gevallen is het laboratoriumonderzoek zelfs
minder nauwkeurig door de veranderingen die
het sediment in verloop van tijd ondergaat; dit
geldt met name voor erythrocyten en leucocyten.
Test-strips ter bepaling van erythrocyten (Hb),
nitriet en eiwit worden regelmatig gebruikt,
vooral in de humane sector. Daar wordt op deze
wijze ook leucocyturie aangetoond.
Uit het onderhavige onderzoek blijkt echter dat
deze methode met test-strips van Boehringer,
Mannheim, ter bepaling van leucocyturie bij de
mens niet geschikt is om bij het varken toe te
passen. De grens waarbij nog leucocyten worden
aangetoond ligt bij de mens op 10-25 per cc; bij
het varken is dat 150-200 per cc. Ook bij rund en
hond blijkt deze strip voor dit doel ongeschikt.

Behandeling van Streptokokken-meningitis
bij biggen met verschillende preparaten

Guise, H.J., Penny, R. H., and Duthie, A. N. S.
Streptococcal meningitis in pigs: Field trial to
compare the effects of two different treatments.
Vet. Rec. 1985; 117: 65-6.

Op een bedrijf met Streptokokken-meningitis,
veroorzaakt door Str. .mis 2, bleek over een
periode van 2 jaar deze ziekte oorzaak te zijn
van morbiditeit van 3,8% en mortaliteit 1,9%
van de gespeende biggen.
Een proef werd opgezet waarbij alle biggen met
de klinische verschijnselen werden behandeld
per injectie gedurende 3 opeenvolgende dagen.
Er werd gebruikt gemaakt van één van drie
preparaten:

Per preparaat werd I cc per 10 kg diep i.ni. in dc
nek toegediend. Van de behandelde biggen
stierf na toepassing van het vitamine-preparaat
55%\', na trim-sulpha 22% en na penicilline
21%. Dc behandeling met antibiotica deed het
sterftcpcrccntage dus met ruim de helft dalen.
Indien alle biggen op het bedrijf aldus zouden
zijn behandeld, dan was de mortaliteit 0,5% in
plaats van 1,-V/i hij niet-bchandeling.

Schmidt, U, Salmonellen in frischen Mettwür-
sten. 1. Mitteilung: vorkommen von Salmo-
nellen in frischcn Mettwürsten, fleischwirt-
schaft 1985:65: 1045-8.

Vlees van varkens en mct name verkleind vlees
is vaak met Samonella besmet. Nadat de toege-
laten hoeveelheid nitriet in rauwe produkten
mct ca 2()9( in 1980 verminderd werd, was cr ccn
grotere kans op meer Salmonella in verkleind
varkensvlees in West-Duitsland.
Schmidt onderzocht in 1981/1982 655 monsters
metworst afkomstig int 4 supermarkten cn 6
slagerijen. I liervan bleek A.y/i besmet mct Sal-
monella: dat wil zeggen er waren meer dan 10\'
Salmonellac/gram aanwezig, liet meest fre-
quent kwam S. iyp/iimiiriiim (.32\'^) voor. An-
dere vaak gevonden typen waren .V. /jrei/ciiey. S.
derby cn .S\'. panama. V.r is een duidelijke scizoens-
invlocd waarneembaar Cs zomers l.V/; posi-
tieve bevindingen). Dc vermindering van de ni-
tricttoevocging had geen toename van Salmo-
nella-besmetting tot gevolg.
In dc stipcniKirkten werden veel meer mct Sal-
monelhi besmette worsten aangetroffen. 80\'/?
Van de positieve monsters kwamen uit de su-
perma rktcn.

Dc gemiddeklc pl 1-waarde van de onderzochte
worsten was 5.6 (4,9-6,5). [;r was geen relatie
tussen tle pl I en dc positieve Salmonella-bevin-
dingen.

Het aantal Lactobacillaceac variecrtle tussen
lO\'en 10\'\' Lactobacillen/gram. De meeste mon-
sters hadden 10" L.actobacillen/gram.
Bij 12\',? van de metworsten lag de pl I-waarde
boven de 5,6 en het aantal Lactobacillcn onder
10\'\'/gram, zodat gesteld kan worden dat een
dcci van de woi stcn reeds verkocht wordt voor-
dat et voldoende rijping is opgetreden.

Na vele maanden van overleg en discussie en na
de organisatie van enige oriënterende evene-
menten. is in de vergadering van 22 oktober
1985 besloten definitief vorm te geven aan de
Werkgroep Veterinaire Kynologie.
De werkgroep stelt zich ten doel enerzijds dier-
geneeskundige studenten en dierenartsen voor te
lichten over de kynologie in de tneest brede zin
van het woord en anderzijds de kynologie te
informeren over diergeneeskundige aspecten
van de rashondenfokkerij. Op deze wijze tracht
de werkgroep bij tedragen tot optimale contac-
ten en samenwerking tussen diergeneeskundi-
gen en kynologen. Tevens hoort zij aldus bij te
dragen tot het gezond houden van rashonden-
populaties en tot optimalisering van de dierge-
neeskundige en zoötechnische begeleiding van
de fokkerij.

Het een en ander zal gerealiseerd kunnen wor-
den door de organisatie van de jaarlijkse cyclus
van lezingen voor studenten en medewerkers
van de Faculteit; excursies naar speciale kyno-
logischc evenementen en hel bezoek aan ken-
nels. Tevens wordt gedacht aan de organisatie
van symposia ter voorlichting van fokkers cn
keurmeesters; het opzetten van een voorlich-
tingsapparaat dat actieve ondersteuning biedt
aan de kynologie ter bestrijding van klinisch-
genetische en zoötechnische problemen in de
rashonden fokkerij en het voor de kynologie
toegankelijk maken van resultaten van dierge-
neeskundig wetenschappelijk onderzoek, we-
tenschtippclijkc literatuur en referaten door
middel van populair-wetenschappclijke publi-
katies in de kynologische pers.
De werkgroep is opgericht op initiatief van
cnigcdiergenccsktmdigestudenten en medewer-
kers van de Faculteit uit interesse voor en/of
betrokkenheid bij de kynologie. Inmiddels heeft
zich een eerste bestuur geformeerd. De samen-
stelling is als volgt: Ruud Santen, voorzitter;
Paul Mandigers, secretaris; .lan de Haan, pen-
ningtiiecster; Edwin Grevclt, Denisc Heijncn,
Michael Tops, l.cnny .lelsma. Jan van der
Weide, leden.

In zijn voorwoord sclirijlt de Editor dat deze atlas
bedoeld is voor de geavanceerde prakticus, die niet
over echt specialistische apparatuur beschikt. Daar-
om zijn de routine operaties weggelaten. Maar wat
moet die doelgroep aan met dc weinig diepgaande
hoofdstukken over anaesthesie en röntgenologie?
Deze behoren sowieso in een chirurgische atlas eigen-
lijk niet thuis.

Wat betreft het chirurgische deel van dc atlas is het de
vraag hoeveel behoefte er bij dc geavanceerde prak-
ticus aan dit soort informatie bestaat, vooral omdat
dc keuze van de behandelde operaties bieren daar wat
willekeurig aandoet. Maar men kan natuurlijk van
mening verschillen over wat basaal, wat geavanceerd,
en wat specialistisch is.

Op orthopedisch gebied is het gebodene erg mager-
tjes, misschien was het zelfs beter geweest de orthope-
die cr maar helemaal uit te laten. Dc oogheelkunde is
daarentegen veel ruimer bedeeld, hetgeen, wanneer
men de schrijver kent, geen verbazing zal wekken.
Alle operaties worden uiterst schematisch behandeld,
doch op mogelijke complicaties wordt weinig inge-
gaan. Voor de prakticus lijkt deze atlas dan ook
minder zinvol. Doorzijn betrekkelijke eenvoud en het
schcinatisch karakter is dc atlas eerder geschikt voor
studenten in de diergeneeskunde. Het is daarom erg
jammer, dat de eenvoudige operaties ontbreken. Dan
had het een bijzonder aardig onderwijsboek kunnen
zijn. vooral ook door de zeer betaalbare prijs, moge-
lijk geworden omdat de schrijver zich beperkt heeft
tot zwart-wit tekeningen. Uitsluitend in de hoofd-
stukken over instruinenten en röntgenologie vindt
men enkele (zwart-wit) foto\'s.

Door indeling en opzet onderscheidt dit handzame
boek zich van dc meeste andere werken op dit gebied;
allereerst een algemeen gedeelte met praktische ana-
tomische, fysiologische en heelkundige informatie.
Vervolgens worden in aparte .secties de ziekten van
kanaries en andere zangvogels, parkieten en pape-
gaaien en duiven besproken. In deze laatste drie
hoofdstukken worden de aandoeningen in een diffe-
rentiaal diagnostisch verband behandeld. Dit alles op
zodanige wijze, dat ook de minder vogeldeskundige
prakticus snel op de juiste pagina belandt.
Overzichtelijke tabellen met geneesmiddeldoseringen
en -applicatiemogelijkheden, gewichten en drinkwa-
teropname maken dat de lezer op gemakkelijke wijze
tot een doordachte therapie komt, aangepast aan de
laatste stand der wetenschap. Bij het doorlezen van
het boek komt de lezer als snel onder dc indruk van de
grote vakkennis van de schrijver en de zeer deskun-
dige wijze waarop collega Devriese dit voorde meeste
praktici onoverzichtelijke vakgebied toegankelijk
maakt. Het feit dat in ons land soms andere inzichten
bestaan met betrekking tot de paramyxovirus-vacci-
natie doet aan de waarde van het voor ons liggende
boek beslist geen afbreuk.

Tot slot werd de nieuwe druk voorzien van een lijst
met beschrijvingen van infectieziekten welke bij wilde
hoendervogels als fazanten, kwartels, parclhoenders
en patrijzen voor kunnen komen.
Omdat het hierboven beschreven, zeer aan te bevelen
boek, niet in de boekhandel te verkrijgen is, kan het
besteld worden door het overmaken van ƒ32,50 op
girorekening nr. 17799 ten name van Stichting Ge-
zondheidsdienst voor Pluimvee te Doorn onder ver-
melding \'Ziekten van siervogels en duiven\'.

Onlangs verscheen de tweede en fors uitgebreide druk
\'\' van het voortreffelijke boek \'Ziekten van siervogels en
duiven\'(1985) van onze Belgische collega E. Devriese.
De schrijver is werkzaam aan het Instituut voor
Pluimveepathologie, bacteriologie en besmettelijke
ziekten van de Faculteit voor Diergeneeskunde te
Gent.

Allereerst enkele in het oog lopende karakteristieken.
Het solide gebonden boek van ruim 200 pagina\'s bezit
geen afbeeldingen en vrijwel alle pagina\'s zijn geheel
gevuld met praktische informatie. De afbeeldingen
worden nauwelijks gemist, gezien de kleurrijke (Ne-
derlandstalige) beschrijvingen, onzer Zuiderburen
eigen, van symptomen, sectiebeelden en therapieën.

In dit deel van de Veewet e.a.-1, deel 27-1 uit de Editie
Schuurman cn Jordens Nederlandse Staatswetten,
in dit deel van de Veewet zijn opgenomen de van
belang zijnde wetten in formele zin: Veewet, Runder-
horzelwet, Vogelziektenwet, Wet tot wering van be-
smettelijke ziekten bij knaagdieren, Nertsen-Ziek-
tenwet, Bijenwet 1947, Antibiothicawet, Tubcrcu-
linewet. Wet op Uitoefening van de Diergenccskunst,
Wet dierenvervoer. Daarnaast zijn opgenomen dc
uitvoeringsbepalingen van organieke aard van de
Veewet en de uitvoeringsbepalingen van de overige in
dit deel opgenotnen wetten met uitzondering van de
Vogelziektenwet. Tevens zijn in dit deel de verschil-
lende veterinaire verdragen ondergebracht.
De 15e druk is bijgewerkt tot 1 augustus 1985 en
bewerkt door Mevrouw Mr. E. C. Zonnevylle-Rcigers-
man. Hoofdambtenaar bij het Ministerie van Land-
bouw cn Visserij.

Nu de reorganisatie bij de gezondheidsdiensten
volledig zijn beslag heeft gekregen, heeft het be-
stuur zich nadrukkelijk beraden over verdere
mogelijkheden van kostenbeheersing en -be-
perking bij de gezondheidsdiensten. Het beleid
is erop gericht, om op een zo efficiënt mogelijke
manier antwoord te geven op vragen welke in
het kader van de gezondheidszorg voor dieren
worden gesteld.

Veel aandacht en discussie is besteed aan de
risico\'s welke onze veestapel bedreigen door
besmettingen vanuit de in de (vrije) natuur
voorkomende dieren. Hierbij kan met name
worden gewezen op risico\'s ten gevolge van de
aanwezigheid van diverse soorten wilde rund-
eren welke op verschillende plaatsen in ons land
zijn uitgezet. Naar verwachting zal het mogelijk
zijn op basis van een op te stellen overeenkomst
met de directie Staatsbosbeheer een verant-
woord gezondheidsbewakingsprogramma te
realiseren voor het merendeel van deze rund-
eren.

Met het ministerie van Landbouw en Visserij
zijn besprekingen gaande over een efficiënte en
praktische regeling voor de uitvoering van het
bij de export noodzakelijke laboratoriumon-
derzoek. Het bestuur acht het van belang, dat
voor zover mogelijk, de exporteurs gebruik
kunnen blijven maken van de regionaal gesi-
tueerde laboratoria van de gezondheidsdien-
sten. Een kwalitatief gegarandeerd en uniform
uitgevoerd onderzoek, waarvan de uitslagen in
het kader van de exportcertificering door de
overheid worden erkend, zijn hierbij absolute
■voorwaarden.

Gedurende het verslagjaar zijn de plannen om
het werk van de gezondheidsdiensten volgens
een landelijk programma te automatiseren ver-
der uitgewerkt. Eind 1985 is bij vijf van de zes
regionale gezondheidsdiensten computerappa-
ratuur geïnstalleerd, zodat naar verwachting
begin 1986 de laboratorium-automatiseringeen
feit zal zijn. Voor de verdere uitbouw van het
informatieplan van de gezondheidsdiensten is
aandacht besteed aan een ontwerp voor een
financieel informatiesysteem, dat ook begin
1986 operationeel zal zijn.

T evens is gestart met het opzetten van een be-
drijveninformatiesysteem voor in eerste instan-
tie de varkenshouderijbedrijven, waaraan later
de reeds bestaande bedrijfsbestanden van run-
der- en pluimveehouderijbedrijven toegevoegd
kunnen worden. Tezamen met het NRS is door-
gegaan op de ingeslagen weg ter realisatie van
een runderinformatiesysteem (RIS). Naar ver-
wachting zal het programma begin 1986 opera-
tioneel zijn. Door de besturen van de SGD en
NRS is besloten de exploitatie van het RIS
onder te brengen in een besloten vennootschap.
Verder vindt overleg plaats met de Stichting
V-data (opgericht door de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde te-
zamen met de Faculteit der Diergeneeskunde)
over de invulling van een geautomatiseerd be-
drijfsbegeleidingsprogramma.
Daar verwacht wordt dat de gezondheidsdien-
sten in de toekomst een coördinerende rol op
het gebied van de veterinaire bedrijfsbegelei-
ding zullen gaan vervullen, wordt hier in sa-
menwerking met alle betrokkenen op inge-
speeld.

Er deden zich in 1985 weinig gevallen voor van i
brucellose en tuberculose.
Voor een belangrijk deel is deze gunstige situa-
tie te danken aan de vorderingen welke in het
buitenland met de bestrijding van deze ziekten \'
zijn gemaakt. Wel bestaan er nog problemen
rond de invoer van zg. wilde runderen. Een
geval van tbc bij wilde runderen in de provincie
Utrecht toont aan, dat vooralsnog het bewa-
kingsprogramma voor deze categorie geïmpor-
teerde dieren onvoldoende is.
Wat betreft de paratuberculose bestaat de in-
druk dat deze ziektezich uitbreidt onderanderc
door de dichte bezetting op de rund veehouderij-
bedrijven, waardoor het handhaven van een
goede hygiëne alsmede een afdoende scheiding
tussen jonge en oudere dieren steeds moeilijker
wordt. Dc tot nu toe gevolgde methode om door
middel van het verwijderen van verdachte en
besmette dieren de besmetting in te dammen,
blijkt niet meer afdoende om de ziekte op de
grotere besmette bedrijven uit te roeien. In het
kader van een proef is en wordt onderzocht
welk effect het vaccineren tegen paratubercu-
lose heeft. Gezien de eerste resultaten is reeds ■
besloten het vaccineren landelijk te regelen op
basis van een verordening van het Landbouw-
schap. Bij de inwerkingtreding van de verorde-
ning werden twee vaccins toegestaan.
Voorts is het in 1984 gestarte zomerwrang-pro-
ject, in samenwerking met het CDI, voortgezet.
Getracht wordt meer inzicht te krijgen in het
gedrag van de overbrenger waardoor in de toe-
komst misschien een biologische bestrijding

mogelijk wordt. In dit kader zijn dit jaar infec-
tie- cn transmis.sieproeven uitgevoerd en is ge-
traclit de vlieg Hydrotaea irritans, een belang-
rijke vector, te kweken.

De aangekondigde EG-richtlijn, op grond waar-
van melk alleen geëxporteerd zal mogen wor-
den, indien deze minder dan 500.000 cellen per
ml bevat, noopt tot meer aandacht aan de mas-
titisbestrijding.

Als gevolg van de natte zomer is er geconsta-
teerd dat vooral op de laaggelegen percelen de
kans op leverbotbesmetting bij runderen en
schapen aanzienlijk is toegenomen. De veehou-
ders zijn erop gewezen het vee zo nodig tegen
leverbotten te behandelen.
Vanwege het steeds veelvuldiger voorkomen van
virusdiarree (BVD) bij runderen lijkt het erop
dat ook deze ziekte in de toekomst meer ge-
structureerd bestreden zal moeten worden.
Gezien enkele gevallen van leptospirose-infec-
ties bij de mens zal de komende jaren aandacht
worden besteed aan het feit in hoeverre het rund
hierop van invloed is.

Tenslotte kan worden vermeld dat ter voorko-
iTung van een mogelijk rabiesbesmetting (met
name in Limburg een reëel gevaar) dc overheid
recentelijk toestemming heeft verleend om op
verzoek van de veehouder tijdens de mond- en
klauwzeer entcampagne 1985/1986 gecombi-
neerde mond- en klauwzeer-/rabies entingen uit
te voeren.

Gedurende het verslagjaar heeft de belangstel-
ling van de schapenhouders voor de zwoeger-
ziektebestrijding zich voortgezet. Waren er in
1984 nog maar 600 certificaatwaardigc bedrij-
ven, in 1985 is dit aantal verdubbeld tot onge-
veer 1200 certificaatwaardige bedrijven. Om de
kosten voor de deelnemende schapenhouders
zo gering mogelijk te houden, is besloten het
vervolgonderzoek otn de twee jaar tc laten
plaatsvinden. Voorts is op initiatief van dc Ge-
zondheidsdienst voor Dieren in Gelderland een
landelijke Kl-proef bij schapen uitgevoerd,
waarvan dc eerste resultaten redelijk gunstig
lijken. Ook binnen de schapenhouderij wordt
de automatisering aan de orde gesteld. Waar-
schijnlijk zullen mede hierdoor de tnogelijk-
heden voor een georganiseerde schapengezond-
heidszorg verbreed worden.

In hct verslagjaar namen 12..300 varkenshoude-
rijbedrijven met zeugen deel aan de georgani-
seerde varkensgezondheidszorg. Dit is 60% van
de varkenshouders met zeugen in Nederland.
Gezien het belang van een goede varkensge-
zondheidszorg voor de gehele varkenshouderij
zijn er vergevorderde besprekingen gaande ten-
einde een zodanige opzet te realiseren waardoor
alle varkenshouders kunnen worden betrokken
bij de georganiseerde varkensgezondheidszorg.
Regionaal wordt hierop reeds ingespeeld om
door middel van proefprojecten de veterinaire
bedrijfsbegeleiding door praktizerende dieren-
artsen te ontwikkelen en te bevorderen.
Voor de gereglementeerde bestrijding van atro-
fische rhinitis (AR) hebben zich in 1985 10 fok-
kers en ongeveer 300 vermeerderaars aange-
meld. In het kader van de AR-bestrijding wer-
den ruim 17.000 biggen overgenomen. Voorts
wordt door de gezondheidsdiensten op de var-
kensfokbedrijven onderzoek verricht naar de
aanwezigheid van toxine vormende Pasteurella
multocida bacteriën welke naar alle waarschijn-
lijkheid een factor vormen bij het ontstaan van
atrofische rhinitis. De uitslagen worden voor-
lopig onder code geregistreerd. Getracht wordt
aan de hand hiervaan een screeningsmethode te
ontwikkelen om AR-vrije bedrijven nauwkeu-
rig te kunnen aanwijzen.
In de eerste helft van 1985 hebben zich 33 ge-
vallen van varkenspest voorgedaan, waarbij
39.600 varkens door de Veterinaire Dienst zijn
overgenomen en vernietigd. Ter beteugeling
van de uitbraken is men in 1985 in de gebieden
Noordoost-Brabant, West-Brabant, Zeeuws
Vlaanderen, Zuid-Limburg en de Betuwe over-
gegaan tot enten. Na 24 juni is de varkenspest-
situatie zodanig verbeterd dat zich geen ge-
vallen meer hebben voorgedaan. Aansluitend
op de startentingen zijn in 23 entgebieden (in-
clusief de entgebieden van 1983 en 1984) de
biggen op een leeftijd van 7-9 weken nageënt en
de ongeënte varkens afkomstig uit niet-entgebie-
den bijgeënt. Otn de immuniteitsstatus bij de
fokvarkens op een voldoende niveau te hand-
haven zijn in de entgebieden extra entingen uit-
gevoerd bij fokvarkens op een leeftijd van 6-7
maanden. In totaal zijn in 1985 ca. 2 miljoen
startentingen en ca. 18 miljoen na- en bij-en-
tingen uitgevoerd.

In 1985 is de export van Nederlands pluimvee-
vlees naar Denemarken weer op gang gekomen.
Wel moet daarbij kunnen worden aangetoond
dat het te exporteren vlees vrij is van NCD-vi-
rus.

Veel aandacht wordt besteed aan de ontwikke-
ling van integrale keten-begeleidings (IKB) pro-
gramma\'s voor slachtkuikens en leg- en repro-
duktiedieren. In een praktijkproef met een
IK B-programma voor slachtkuikens zijn drie
groepen van bedrijven betrokken welke gedu-
rende de gehele mestperiode (van broederij tot
slachterij) worden begeleid. Een en ander wordt
gecombineerd met een proef voor een controle-

systeem op het voorkomen van geneesmiddelen-
residuen in het geslacht produkt.
Ook in de legsector speelt de residuen-proble-
matiek. In 1985 werd de legpluimveehouderij
geconfronteerd met exportproblemen in ver-
band met het voorkomen van residuen van
nicarbazine (een coccidiostaticum) in consump-
tie-eieren. Er is een plan opgesteld voor een
controlesysteem, waarbij garanties gegeven
kunnen worden dat eieren vrij zijn van bepaalde
residuen. Het eerste grootschalige onderzoek
naar het effect van startfloratoediening aan
slachtkuikens is in het verslagjaar afgesloten.
Toediening van startflora kan een belangrijke
bijdrage betekenen tot de oplossing van het
Salmonellaprobleem. Verder onderzoek is even-
wel nog gewenst.

De eerste resultaten van het in 1985 gestarte
landelijke coccidiose-onderzoek geven aan, dat
een vroegtijdige diagnose het negatieve effect
van coccidiose op de produktieresultaten in be-
langrijke mate kan voorkomen. De vroegtijdige
signalering vindt plaats door gebruik te maken
van de zgn. blindedarmtelling. Het effect van
deze vorm van coccidiose-bewaking wordt in-
middels ook getest bij de 3 IKB-groepen slacht-
kuikenhouders.

Van de mogelijkheid deel te nemen aan de geor-
ganiseerde pluimveegezondheidszorg op basis
van het vastgestelde reglement is in het verslag-
jaar met name door kuikenbroeders, vermeer-
deraars en leghennenhouders (opfok) op vrij
grote schaal gebruik gemaakt. Ultimo 1985
waren circa 900 pluimveehouders geregistreerd.

Door de laboratoria van de gezondheidsdien-
sten is in het afgelopen jaar het Pasteurella mul-
tocida onderzoek verder uitgewerkt en op el-
kaar afgestemd. Dit onderzoek wordt toegepast
bij de ontwikkeling van een screeningsmethode
voor de bestrijding van atrofische rhinitis. In-
troductie of uitbreiding van onderzoekmoge-
lijkheden op het gebied van de virologische dia-
gnostiek en/of de plaatsing van automatise-
ringsapparatuur maakten het noodzakelijk in-
grijpende aanpassingen en/of uitbreidingen te
realiseren van de dienstgebouwen van de Ge-
zondheidsdiensten voor Dieren in Noord-Bra-
bant, in West- en Midden-Nederland en van de
Gezondheidsdienst voor Pluimvee in Doorn.

Biotechnologisch project
gericht op verbetering van
natuurlijke weerstand bij kippen

De Landbouwhogeschool te Wageningen cn de
Faculteit der Diergeneeskunde van de Rijks-
universiteit Utrecht hebben ccn samenwerkings-
overeenkomst gesloten met Euribrid B.V. te
Boxmeer, een internationaal opererend phiim-
vee- en varkensfokbedrijL
Deze samenwerking, die met steun van het mi-
nisterie van Economische Zaken tot stand is
gekomen, behelst een (voorlopig) vierjarig on-
derzoek waarin geavanceerde biotechnologische
technieken een belangrijke rol zullen spelen.
Met het project is circa 25 men.sjaar onderzoek
gemoeid, waarvan 20 bij de Landbouwhoge-
school, Doel van het onderzoek is kennis te
ontwikkelen voor fokprogramma\'s die erop
gericht zijn kippen te krijgen met een hoge na-
tuurlijke weerstand tegen vecl voorkomende
ziekten. Het is namelijk bekend dat dc vatbaar-
heid voor bepaalde ziekten en een goede im-
muunrespons eigenschappen zijn die erfelijk
vastliggen.

Omdat in pluimvcebcdrijven grote aantallen
kippen dicht bij elkaar zitten, is de kans op
overdracht van ziekten (infectiedruk) groot. Dit
is de reden waarom het fokken van dieren met
een natuurlijke weerstand voorde toekomst van
de pluimveehouderij hoge prioriteit heeft. De
kosten voor vaccinaties en de risico\'s van uit-
braak van ziekten kunnen op die manier be-
perkt worden. De gangbare fokprogramma\'s,
die op de oplossing van dit probleem gericht
zijn, kosten cchtcr veel tijd.

Met behulp van immunologische technieken zal
in het Wagenings-fJtrechtse onderzoek daarom
getracht worden kippen met hoge, erfelijk vast-
gelegde weerstand te herkennen en tc selecteren.
Wanneer meer bekend zal zijn over dc wijze
waarop de ziektcweerstand precies is vastge-
legd, zal een vervolgonderzoek plaatsvinden dat
erop gericht is erfelijk materiaal, dat voor de
ziektewcerstand codeert, in de kip \'in tc bou-
wen". Wordt dit project met succes afgerond
dan zullen daarmee op langere termijn de fok-
programma\'s aanzienlijk gerichter cn in ver-
sneld tempo uitgevoerd kunnen worden.

Welke gevolgen heeft het EG-beleid voor de
landbouw en de mensen die in deze sector werk-
zaam zijn? In hoeverre dient de Gemeenschap
bij de geplande hervorming van het gemeen-
schappelijk landbouwbeleid (GLB) met de be-
langen van deze bevolkingsgroep rekening te
houden? Deze kwestie is op 18 december 1985
uitgebreid aan de orde gekomen tijdens de Zit-
ting van het Economisch en Sociaal Comité van
de EG (ESC), een uit vertegenwoordigers van
werkgevers, werknemers en andere belangen-
groepen samengesteld overlegorgaan.
1 n een rapport over deze problematiek levert het
Economisch en Sociaal Comité openlijk kritiek
op het landbouwbeleid van de EG, dat tot dus-
verre overwegend oog heeft gehad voor de be-
langen van zelfstandige landbouwers: \'Wanneer
besluiten worden genomen over de hervorming
van de GLB, moeten de bevoegde communau-
taire instanties zich voor ogen houden dat zij
daarmee niet alleen over de werkzekerheid van
de zelfstandige landbouwers, maarook over die
van de agrarische werknemers beslissen\', aldus
het ESC. Een eclatant voorbeeld van de nega-
tieve gevolgen van het GLB voor de werkne-
mers in dc landbouw is volgens de in 1984 inge-
voerde quotaregeling voor tnelkleveranties. De-
ze regeling heeft een aantal werknemers in de
zuivelindustrie in Duitsland, Nederland, Groot
Brittannië en Frankrijk hun baan gekost: de
/uivelfabrieken kregen minder melk te verwer-
ken, zodat ook daar arbeidsplaatsen op de tocht
kwamen te staan. \'Nationale aanpassingssteun
kwam in de regel te laat en bedroeg veel minder
dan de steun die zelfstandige landbouwers ont-
vangen hebben\', zo stelt het ESC in zijn rapport
vast. Het ESC pleit dan ook voor een speciaal
r.G-programma ten behoeve van de werkne-
mers in de landbouw en de voedingsindustrie,
met ais voornaamste onderdelen: een regeling
voor dc toekenning van aanpassingsteun, on-
dersteuning van bij- en herscholingsmaatrege-
len, maatregelen gericht op het scheppen van
vervangende werkgelegenheid, en vervroegde-
tiittredingsrcgelingen.

Volgens de beschikbare statistieken heeft het
gemeenschappelijk landbouwbeleid gevolgen
voor 3,3 miljoen werknemers in de landbouwen
de voedingsindustrie. Het ESC wijst er echter
op dat de statistieken een aantal lacunes ver-
tonen — tnet name waar het gaat om seizoen-
werkers en onregelmatig in de landbouw werk-
zame personen — en dat het aantal werknemers
dat de gevolgen van het GLB ondervindt daar-
door waarschijnlijk aanzienlijk onderschat
wordt. Het Comité acht het dan ook dringend
noodzakelijk dat rapporten over de gehele so-
ciale situatie worden opgesteld.
Volgens een onderzoek in Duitsland heeft één
op de twee agrarische werknemers gezond-
heidsklachten. Daar de arbeidsvoorwaarden
overal vrijwel gelijk zijn, mag men aannemen
dat de agrarische werknemers ook in de andere
lid-staten met gezondheidsproblemen kampen.
In het informatief rapport wordt dan ook
krachtig gepleit voor een betere bescherming
van de gezondheid in de landbouw via een nau-
were samenwerking tussen de sociale-zeker-
heidsdiensten van de lid-staten. Verder dringt
het ESC ook aan op een uniforme regeling in-
zake arbeidsveiligheid en ongevallenpreventie.
In een aantal lid-staten bestaan er niet eens
algemeen geldende veiligheidsvoorschriften
voor de landbouwsector.
Vooral de technische vooruitgang heeft volgens
het ESC ingrijpende gevolgen gehad voor de
werknemers in de landbouw. De invoering van
nieuwe technologieën, met natne op het gebied
van de micro-electronica en de biotechnologie,
heeft sinds het begin van de jaren \'80 tot een
aanzienlijke toename van de werkloosheid ge-
leid. De berekening en toediening van de voeder-
hoeveelheden en de temperatuurregeling in kas-
sen gebeuren volledig automatisch: ook in de
landbouw wordt de mens door machines ver-
vangen. Dit heeft twee gevolgen: allereerst
kunnen dergelijke nieuwe systemen — waarbij
de gehele bedrijfsvoering door computers wordt
bepaald — slechts bij een voldoende grote pro-
duktiecapaciteit rationeel worden gebruikt, zo-
dat zich in de landbouw geleidelijk aan een nog
niet te overziene tendens tot schaalvergroting af-
tekent; voorts verlangt een dergelijke structuur-
verandering een hoger opleidingsniveau van de
werknemers. \'Er is vooral vraag naar geschool-
de en gespecialiseerde werknemers die op verant-
woorde wijze met kapitaalintensief technisch
materiaal kunnen omgaan\', aldus het rapport
van het ESC. In sommige lidstaten vormen de
geschoolde werknemers reeds 60% van het to-
tale aantal werknemers in de landbouw. In be-
drijven van meer dan 50 ha is nog slechts 6% van
de mannelijke werknemers ongeschoold.

Bij de hervorming van het gemeenschappelijk
landbouwbeleid dient men terdege met deze in-
grijpende structuurverandering rekening te hou-
den. In het rapport van het ESC wordt er dan
ook op aangedrongen dat richtsnoeren voor de
beroepsopleiding worden verstrekt, dat bij voor-
keur met permanente arbeidskrachten wordt
gewerkt — seizoenarbeiders kunnen nl. niet aan
de steeds hogere scholingseisen voldoen —, en
dat ter verbetering van de werkgelegenheidssi-

tuatie ook milieu-en natuurbeschermingsmaat-
regelen worden genomen. Ten slotte dient de
dialoog en de samenwerking tussen de sociale
partners gestimuleerd te worden.
Het informatief rapport inzake \'De gevolgen
van het GLB voor de sociale toestand van de
agrarische werknemers in de EG\' is voorbereid
door de Afdeling voor de Landbouw. Rappor-
teur was de heer Lojewski (Duitsland, Groep
Werknemers, voorzitter van de vakbond van de
werknemers in de land-, bos- en tuinbouw).
Het Comité heeft eenstemmig besloten, dit in-
formatief rapport aan de Raad en de Commissie
toe te zenden,

De ministerraad heeft op 21 februari 1986 inge-
stemd met de ontwerpregeling Uitzondering
Vergunningplicht Diergeneesmiddelen.
Het ontwerp strekt ertoe degenen, die de detail-
handel uitoefenen in diergeneesmiddelen be-
stemd voor gezelschapsdieren, vrij te stellen
van de algemene vergunningplicht.
IDe vrijstelling geldt niet voor middelen, die
onder het kanalisatieregime van de Dierge-
neesmiddelenwet vallen en die uitsluitend door
tussenkomst van een dierenarts mogen worden
verkocht.

IDe vergunningplicht is gebaseerd opde Dierge-
neesmiddelenwet cn zal gaan gelden voor een
ieder, die diergeneesmiddelen verhandelt.
De Diergeneesmiddelenwet zal binnenkort in
werking treden.

In het algemeen geldt, dat na inwerkingtreding
van de Diergeneesmiddelenwet alle diergenees-
middelen die in ons land op de markt worden
gebracht, eerst moeten zijn toegelaten door de
Staatssecretaris van Landbouw en Visserij.
Met de nieuwe regeling wordt het aantal ver-
gunningplichtigen aanzienlijk beperkt. De rege-
ling betekent een belangrijke verlichting voorde
dierenspeciaalzaken in Nederland.

Sectie Toxicologische
Pathologie binnen de
Nederlandse Vereniging voor
Toxicologie (NVT)

Onlangs is binnen de NVT een sectie Toxicolo-
gische Pathologie opgericht.
Deze sectie staat open voor alle leden van de
NVT maar is speciaal bedoeld voor hen die als
patholoog actief betrokken zijn bij het lezen van
toxicologische studies. Alhoewel de doelstel-
lingen van de sectie nog niet zijn geformuleerd
zullen zij in grote lijnenovereenkomen met die
van de zusterorganisaties in Amerika, Enge-
land, Frankrijk en Japan.

\' 1. The advancement of pathology in all aspects
pertaining to the effects of chemicals and
environmental agents to which man or other
species are exposed by design or adventious-

2. To develop the role of toxicological patho-
logists in the design and interpretation of
scientific studies, investigating the safety of
the above mentioned agents.

3. To communicateand exchange information
by appropriate means on matters referred to
above.

4. To establish expert bodies as necessary to
assist in formulation of policy or matters
regarding toxicological pathology.

Degenen, die zouden willen participeren in deze
sectie en/of nadere inlichtingen wensen kunnen
contact opnemen met dr. H. A. Solleveld, REP
Instituten TNO, Postbus 5815, 2280 HV Rijs-
wijk, tel. 015-136940, toestel 411.

Besmetting van de mens door de parasiet Tri-
chinella spiralis die over de hele wereld voor-
komt kan de ziekte trichinellose doen ontstaan.
Dit is een ziekte (larven van Trichinella spiralis
dringen in spierweefsel en kapselen zich aldaar
in) die in de vorige eeuw in Nederland herhaal-
delijk epidemisch is voorgekomen en die ook
heden ten dage nog in verschillende delen van de
wereld (Verenigde Staten, Canada, Oosteuro-
pese landen) een meer of minder ernstig pro-
bleem voor de volksgezondheid vormt.
Gevallen van trichinellose bij de mens doen
zich meestal voor na het eten van rauw of on-
voldoende verhit of diepgevroren trichinen be-
vattend varkensvlees.

In Nederland komt de ziekte bij de mens niet
voor, maar het is toch juist, \'de vinger aan de
pols\' te houden over het al dan niet aanwezig
zijn van de ziekteverwekker, vandaar dat re-
gelmatig onderzoek bij varkens en enkele in het
wild levende diersoorten wordt verricht. Te-
genwoordig vindt dit steekproefsgewijze plaats,
waarbij 1% van het totaal aantal slachtvarkens,
dat wil zeggen ongeveer 150.000 varkens per
jaar, worden onderzocht.
Zoals gezegd werd besmet varkensvlees verant-
woordelijk geacht voor het ontstaan van trichi-
nellose bij de mens.

Echter in 1976 werd in Frankrijk een aantal
klinische gevallen van trichinellose bij de mens
gemeld, dat op grond van epidemiologisch on-
derzoek werd teruggevoerd naar de consumptie
van \'rauw\' Pools paardevlees. Toch heeft het tot
augustus 1985 geduurd voordat T. spiralis-in-
l\'ectic bij het paard als een serieus probleem
voor de mens werd gezien. Italiaans onderzoek
had in 1978 uitgewezen dat infectie van het
paard door het eten van T. spiralis-\\ar\\tn moge-
lijk was.

In de ziektegevallen bij de mens waarbij moge-
lijk paardevlees in het geding was, had men tot
voor kort (1985) toch steeds gedacht aan het
toevoegen van kleinere hoeveelheden besmet
varkensvlees aan paardevlees. De mogelijkheid
dat paarden geïnfecteerde muizen of ratten via
de mond binnen kregen werd zeer onwaarschijn-
lijk geacht.

De gegevens van de jongste incidenten waarbij
omstreeks augustus in de regio Parijs ± 200
ziektemeldingen binnen kwamen waarvan twee

met dodelijke afloop, hebben de gedachten over
de wijze van besmetting doen herzien.
In oktober 1985 werd opnieuw trichinellose ten
gevolge van het eten van paardevlees zo goed als
zeker bewezen geacht (800 patiënten).
De epidemiologische gegevens zijn zeer over-
tuigend. Via de geautomatiseerde administratie
was namelijk precies na te gaan waar de onder-
delen van het paard waren terecht gekomen, die
rechtstreeks tot de infectie hebben geleid.
De symptomen van een trichinen-infectie bij de
mens zijn koorts, pijnlijke plekken en oedeem.
Een opgezet gelaat is misschien wel het meest
opvallende kenmerk.

Frankrijk heeft maatregelen genomen die een
herhaling moeten voorkomen. Van exporte-
rende landen wordt een trichinen-vrij of een
vriesverklaring bij invoer van paardevlees ver-
langd.

Nederland heeft eveneens maatregelen genomen
en voor de vleeskeuring onderzoek naar trichi-
nen met behulp van de digestie-methode voor-
geschreven bij geslachte paarden. Ten aanzien
van de invoer zijn met Frankrijk vergelijkbare
maatregelen genomen.

Daarnaast werd door de VHI opdracht gegeven
aan het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne om een ELISA-methode te ont-
wikkelen die het mogelijk maakt een infectie via
de serologie aan te tonen bij paarden. Voor
varkens bestond deze methode reeds. Daartoe
werden twee paarden geïnfecteerd, elk met ±
70.000 Trichinenlarven door middel van het
laten opeten van een geïnfecteerde muis.
Dc zware besmetting was het gevolg van het
gebruiken van een muizenstam met een ge-
stoord afweermechanisme.
De paarden vertoonden tijdens het leven be-
halve enige diarree geen ziekteverschijnselen.
Elke week werd bloed afgenomen voor het
verkrijgen van serum opdat een stijging van de
antistoffen-titer kon worden vastgesteld. Op 24
januari 1986 werd één paard geslacht en is van
diverse delen spiermateriaal voor onderzoek
meegenomen.

Met behulp van het digestie-onderzoek is het
aantal larven per 100 gram spierweefsel be-
paald. Opvallend veel larven worden gevonden
in de kauwspieren (95/100 gr.), in de tong
(80/100 gr.) en in mindere mate in diafragma-
weefsel en tusscnribspieren (50/100 gr.). Daar-
entegen komen slechts 5 tot 10 larven/100 gram
voor in hart en overig spierweefsel.
Uit deze uitslagen kan voorlopig slechts de con-
clusie worden getrokken dat bij de paarden, die
tot de ziekte-uitbraken in Frankrijk en Italië
hebben geleid, sprake moet zijn van diverse her-
infecties en/of een gestoord afweersysteem.

De infectiegraad van het spierweefsel van dit
paard zou namelijk niet tot het grote aantal
infecties hebben kunnen leiden, zoals de uit-
braak in oktober in Frankrijk, die tot de con-
sumptie van slechts één paard kon worden te-
ruggevoerd.

Het doel van het onderzoek, namelijk het ont-
wikkelen van een ELISA-methode vordert.
Een stijging van de antistoffen-titer in de weken
na de infectie met Trichinenlarven is duidelijk
aanwezig.

Op korte termijn is dan ook te verwachten dat
een screening van alle voor de slacht aange-
boden paarden mogelijk is.
Dat betekent dat er naast voortzetting van het
digestie-onderzoek serologisch onderzoek ge-
durende een jaar kan plaatsvinden. De resulta-
ten van dit vergelijkend onderzoek kunnen dan
resulteren in een aanpassing van de genomen
maatregelen.

Arbeitstagung der Fachgruppe Geflügel der DVCj
und der Deutschen Gruppe der WVPA (A).
Am Donnerstag, dem LS. Mai 1986 findet um 14.00
Uhr im Hörsaal der Tierzucht der Tierärztlichen
Hochschule Hannover auf dem Westfalcnhof, Bün-
teweg 17, das ,\'!2. Fachgespräch über Geflügelkrank-
heiten statt.

1. U. Floren. Gießen: Pastcurella-anatipestifer-ln-
fcktion der Enten: Errcgereigcnschaftcn, Epizootio-
logie, Klinik. Pathologiesowie Möglichkeiten zur Be-
kämpfung durch Chemotherapie und Immunprophy-
laxe.

4. E. F. Kaleta. Gießen: Zur Bekämpfung der Para-
myxovirus-lnfektion der Tauben: neuere Erkennt-
nisse über Impfstoffe und deren Indikationen.

Die Feilnehmergebühr beträgt 50.— DM bez. ."iO,—
DM für Mitglieder der DVG/WVPA oder ATF,
denen 2 [:)oppelstundcnals Pnichtfortbildung(gcmäß
/\'II (1) der ATF-Statuten) anerkannt wird.
Anmeldungen erbittet die Klinik für Geflügel, Tier-
ärztliche Hochschule Hannover, Bünteweg 17, 3000
Hannover 71, Tel. 0511/856-8779, bis zum 7. Mai
1986,

Dierziektenbulletin nr. 3 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 februari 1986 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Bij een telex van 18 februari meldde de Veterinaire
Dienst te Bonn de derde en de vierde varkenspest-uit-
braak van het jaar in de Bondsrepubliek:

— op 30 januari in de gemeente Hamel-Pyrmont.
district Hannover, deelstaat Neder-Saksen, cn

— op I 1 februari in de gemeente Mindcn-Lübbecke,
district Detmold, deelstaat Noord Rijnland-West-
falen.

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt
en de noodzakelijke veterinair-politionele maatre-
gelen zijn genomen

Sinds de eerste melding van varkenspest in België op
27 januari, hebben zich in het land 10 nieuwe uit-
braken voorgedaan. Op 29 en 31 januari werden re-
spectievelijk een fok-/mestbedrijf te Maransart (pro-
vincie Brabant) cn een mestbedrijf te Maaseik (pro-
vincie Limburg) positief bevonden. Op 2 en 3 februari
volgden een mestbedrijf tc Bernissart (provincie fle-
negouwen)en een fok-/mestbedrijf tc Lcefdaal (pro-
vincie Brabant). Twee dagen later werden 3 gevallen
vastgesteld in Kanegem (provincie West-Vlaanderen)
cn wel op ecn fokbcdrijL een inestbedrijf en ccn fok-/
mestbedrijf, cn weer ecn dag erna nog één op een
mestbedrijf te Bovenkerkc (eveneens provincie West-
Vlaandercn). De laatste twee uitbraken in de afge-
lopen periode hadden plaats op I I februari op een
fok-/mestbedrijf tc Maransart (provincie Brabant)cn
3 dagen nadien op een mestbedrijf tc Mielen-boven-
Aalst (provincie Limburg).

Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het overgaan tot afmaken en destrueren van alle var-
kens op de betrokken bedrijven, hct desinfecteren
daarvan cn hct instellen van zones de protection.

De Veterinaire Dienst te Wenen liet op 17 februari
weten, dat 3 dagen tevoren ccn nieuwe uitbraak van
varkenspest was vastgesteld in Oostenrijk, en wel in
de gemeente Wals-Siczcnheim, provincie Salzburg.
Alle varkens op het besmette bedrijf zijn afgemaakt cn
gcdestrueerd.

Sedert de laatste in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gemelde uitbraak, werden in Italië nog 21
nieuwe gevallen van mond- en klauwzeer type C be-
vestigd, waarmee het totaal dit jaar op 37 kwam. De
uitbraken deden zich voor in de noordelijke provin-
cies Ferrara, Ravenna, Modena, Mantovaen Rovigo,
in de zuidelijke provincies Avellino, Salerno en Na-
poli en in de provincie Terano in het midden van het
land.

Totale vcrvoerverboden zijn ingesteld in de gehele
regio\'s Reggio Emimilliaen Campania en in gedeelten
van de regio\'s Lombardia, Veneto, Marche en Abruz-

Op 17 februari meldde de Westduitse VD een geval
van pseudo-vogelpest in de gemeente Peine, deelstaat
Neder-Saksen.

Het betrof een privébedrijf met 25 dwergkippen.
Tot op heden was de oorsprong van de besmetting
nog niet bekend.

Alle kippen op het bedrijf zijn afgemaakt. De nood-
zakelijke veterinair-politionele maatregelen zijn ge-
nomen.

Tot 13 februari waren dit jaar in de U.S.A. 14 afzon-
derlijke uitbraken van aviaire influenza type H5N2
vastgesteld, waarvan 10 in Pennsylvanië, 1 in Massa-
chusetts, 2 in New York en 1 in New Jersey.
Stamping-out heeft plaatsgevonden, de betrokken
bedrijven zijn onder quarantaine gesteld en het on-
derzoek duurt voort. Men is nogsteeds niet tot enting
overgegaan.

15 Studieweekend over dermatologie (spreker: proL
D. W. Scott, USA)), Crest Hotel (naast ring rond
Antwerpen); 09.30 uur Antwerpen (ink: Bijscho-
ling dierenartsen Antwerpen, tel. 03/2357385).

17—18 Wiss. Kongreß der Deutschen Gesellschaft
für Ernährung — DGE, Kiel.

18—19 \'Structuur, fysi.schc stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (ink: 08370-84094).

20 Demonstratie- en posterdag Sectie levensmid-
delenmicrobiologie in de Ned. Ver. van Micro-
biologie, Bolsward (inl. 05750-26644) (pag. 246).

22 Wahlstedter Frühjahrstagung \'Kleintier- und
Pferdekrankheiten\' (A), Wahlstedt.

25 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering vleeskalveren; aanvang
20.00 uur.

2—3 \'Structuur, fysische stabiliteit en reologische
eigenschappen van levensmiddelen\' PAO-LH
Wageningen (ink: 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive medicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gez.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering paarden; aanvang 20.00
uur.

11 Voorjaarssytnposium Nederlandse Vereniging
voor Proefdierkunde (NVP), Amsterdam (pag.
261).

II —13 Voorjaarsdagen 1986, RAl-Congres Cen-
trum, Amsterdam (pag. 1104 1985 en 314).

12 Eortbildungsveranstaltung der Firma Biologi-
sche Fleilmittel Heel: \'Biotherapeutische Mög-
lichkeiten in der Praxis\', Linz.

17—20 Animex 86. International exhibition and
congress for veterinary medicine and animal
care, in Essen, West Germany.

18—20 Exotic animals in the eighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London (pag. 216).

22 Symposium: \'Toepassing van melkciwitten in
levensmiddelen", Nijkerk (pag. 216).

22—24 \'Tcchnisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (ink: 08370-
84094).

22—24 41. Seefischkundehursus für in der Lebens-
mittelüberwachung tätige Tierärzte (A), Bremer-
haven.

23 Farmacie-symposium; \'The magic drug; het ge-
neesmiddel van morgen\'. RUU, Utrecht (pag.
319).

23—25 \'Production and Productivity in Livestock
Farming\', 2nd Internat. Conference of D.S.A.,
Brussels (pag. 262).

24—26 European seminar of the liberal professions
in Munich, on the freedom of movement and the
freedom of service.

24—25 i3c Epidemiologische Bijeenkomst van de
WEON gewijd aan \'Selenium en chronische ziek-
ten\', Slot Zeist te Zeist (inl.: drs. P. A. H. van
Noord, tel. 030-313884).

29 \'Technisch-wetcnschappelijkc computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094).

1—2 \'Technisch-wctenschappclijke computertoe-
passingen\' PAO-LEI Wageningen (inl.: 08370-
84094)"

3—4 29. Internationale Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes und 32. Jah-
reshauptversammlung des Landesverbandes
prakt. Tierärzte Bayern e. V. im BpT(A), Oberst-
dorf.

5—6 Symposium Immunologie cn Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrescentrum (pag. 1069).

11 —16 Australian Veterinary Association Annual
conference at the Gold Coast. Queensland.

13 Vergadering Hoofdredaktie/Wetenschappelijke
Redaktie. Hotel \'Heidepark\', Bilthoven; 16.00
uur.

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. l.edenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8..30 uur.

19—20 35. Tagung der Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie,zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn: 20.00 uiir.

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22 7c Nederlands Kampioenschap Klciduivenschie-
ten voor Dierenart.sen (Boehringer Ingelheim
B.V.); schietbanen fa. Doorhout Mees. Bid-
dinghuizen.

22—23 Jahresmitgliedervcrsammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Ticrernâh-
rung e. V. (AWT). Stuttgart.

23—24 Grocp Veterinaire Homoeopathie KNMvD.
A- cn B-cursus Veterinaire Homoeopathie. Re-
creatiecentrum, Deldcn (pag. 315).

25—30 2. Weltkongreß Lcbcnsmittelinfektionen
und -Intoxikationen, Berlin (West).

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

27 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering.
Onderwerp; \'Monoclonale antistoffen\' (dr. A.
Osterhaus). Socicteit \'Standvastigheid\', Delft:
20.30 uur.

27—28 4e Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergerie \'De Roskam\', Rhcdcn (inl.:
0.30-452326).

29 Grocp Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzcrn.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand dc samenvatting — itit het Engels
vertaald — van het in deze aflevering (zie pag.
287-93) opgenomen artikel uit The Veterinarv
Quarterly 1985; 7 (4):

The incidence of Chorioptes hovis (Acarina:
Psoroptidae) on the feet of horses, sheep, and
goats in the Netherlands

Samenvarniif; De ondervoeten van een aantal paar-
den, schapen cn geiten van verschillende rassen cn van
diverse herkomst werden onderzocht op Chorioptes
hovis.

Bij het paard werden mijten in hoofdzaak aangetrof-
fen bij Belgen en Friescn (respectievelijk 40% en 62%
geïnfecteerd). Bij schapenen geiten bleek respectieve-
lijk 63% en 86%i geïnfecteerd te zijn. Zowel bij de
paarden als bij de schapen en geiten werden zelden
schurftlacsies waargenomen. Een aantal schapen cn
geiten werd kwantitatief op mijten en schurftlacsies
onderzocht. Bij de schapen beperkten de mijten zich
tot de omgeving rond de bijklauwcn cn dc klauwen.
Bij de geiten was het aantal mijten gemiddeld groter
dan bij dc schapen en bovendien waren dc mijten op
de gehele ondervoet, minstens tot aan het carpaal/-
tarsaalgcwricht, tc vinden.

Zowel bij schapen als bij geiten waren dc mijtenpopu-
laties vlak onder de bijklauwcn het grootst. Korsten,
indien aanwezig, waren over het algemeen klein en
verborgen onder de beharing. Bij schapen, die lang-
durig op stal gestaan hadden, werden vaker korsten,
die bovendien ook groter cn duidelijker zichtbaar
waren, gevonden dan bij .schapen uit de weide.
Er bestond een negatieve correlatie tussen het aantal
mijten cn de aanwezigheid en de uitgebreidheid van
korsten. Ecn mogelijke verklaring hiervoor wordt be-
sproken. Uit het onderzoek blijkt tevens, dat cr geen
noodzaak bestaat om de aanmeldingsplicht van
schurft veroorzaakt door Chorioptes bij schapen en
geiten nog langer te handhaven.

Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 140.11, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 II

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. J. NijhoL lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. E. G. A. Immink. lid;
J. C. M. van Dijck. lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

Collega G. 11. van der Wal, die jarenlang de
Maatschappij heeft vertegenwoordigd als ad-
viseur bij de Commissie Paarden-KI van het
Landbouwschap, heeft besloten zijn functie
ter beschikking te stellen.
Het Hoofdbestuur is collega Van der Wal zeer
erkentelijk voor de wijze waarop hij dit advi-
seurschap heeft vervuld.
Op advies van de Groep Paardenpraktici be-
sluit het Hoofdbestuur collega P. den Hartog
als adviseur voor te dragen.

Hct Hoofdbestuur neemt kennis van de voor-
lichtingsbijeenkomst die de KNMvD en de
CMHA voor alle plaatsvervangend inspec-
teurs heeft gehouden betreffende hun rechts-
positieregeling. Dit onderwerp zal nu verder
besproken worden met de Overheid.

Het Hoofdbestuur besluit haar standpunt be-
treffende de vaststelling van vaste commissie
en de samenstelling daarvan ter kennis te
brengen van het Orgaan PAO-D. Een afschrift
van dit standpunt zal ter kennis worden ge-
bracht van alle secretarissen van de Groepen.

Door omstandigheden is de tarieven-
publikatie 1986 pas half januari 1986
verstuurd.

Leden die deze publikatie niet hebben
ontvangen kunnen alsnog een exem-
plaar aanvragen bij het secretariaat.

Onderstaande voordracht werd tijdens hel van
11-15 September 1985 te Exeter, Engeland, ge-
houden jaarcongres van de British Veterinarv
Association gehouden.

De voordracht bevat verschillende interessante
aspecten, reden waarom deze met toestemming
van de redaktie van The Veterinary Recordon-
derstaand integraal wordt weergegeven.

The aim of this paper is to present the animai
welfare problems in the European animal
husbandry, to analyse the cause and to
exemplify possible solutions.
The three words environment, health and wel-
fare in the title indicate the two important
connections in modern animal husbandry,
environment and health, health and welfare,
respectively. For the sake of simplicity the
word environment will often be used as a
comprehensive designation for all factors in
the animal\'s surroundings which may have an
influence on their health and welfare, e.g. cli-
mate, light, close surroundings like pens or
stalls, as well as ail management measures.
It is in the nature of things that animal wel-
fare is integrated in traditional animal hus-
bandry. Those of us who have for some time
served as practitioners also in traditional ani-
mal husbandry can testify to that. Those who
may not believe the old colleagues\' witnesses
to this may turn to the ancient province laws
or even to the Bible. Animal welfare in tradi-
tional animal husbandry is based on the fact
that a relationship is established between man,
the tender, and his animal. The presupposes
that man is observing the animal\'s behaviour
which automatically leads to a control of the
animal\'s state of health. A systematic registra-
tion of behaviours, symptoms, is, as we all
know, a corner-stone in all veterinary clinical
diagnostics. This is valid also for diagnostics
in modern animal husbandry. It is subse-
quently a clear connection between animal
health and animal welfare also in modern
animal husbandry. Thus the veterinarian has a
great responsibility for animal welfare in mo-
dern animal husbandry.

The situation about 7000 years ago, when
man had taken most of today\'s farm animals
into his care (17), had certainly been preceded
by a long adaptation process. This adaptation
period probably contained elements of trial
and error, not only with regard to the suitabil-
ity of the different species as domestic ani-
mals, but also to what kind of environment
was necessary for the different species to serve
as healthy farm animals.
Before the 18th century there is only a frag-
mentary knowledge of the farm animals and
their environment. From the 18th century we
have a fairly good knowledge of the farm
animals\' environment as well as of their size,
production, etc. A total review of the known
common history of man and farm animals re-
veals that the period since the 1950s seems
unparalleled, al least for cattle, pigs, and
poultry, as far as drastic changes are concer-
ned. The difference between this short and
dynamic period and earlier long development
lies, however, not only in the intensive and
successful breeding for increased production
and in the introduction of many innovations
in farm animal environment during a short
period. There is also the fact that these
changes have affected practically every farm
in most industrialized countries. Our time
thus is unique in this respect.

At the same time as these changes have occur-
red there has arisen, as we all know, a
changed disease panorama in farm animals
with a considerable increase of new animal
welfare problems.

It is well known how modern breeding pro-
grams since the 1950s have changed cattle,
swine and poultry phenotype in most indus-
trialised countries as regards production figu-
res, e.g. kg milk or kg eggs per year, feed con-
version capacity, or growth rate. Now and
then the opinion is expressed that modern
fartn animals, e.g. cows producing 9000 kg
milk/year, hens producing 17 kg eggs/year or
pigs with 20 mm backfat, have also in other
respects quite a different phenotype than their
ancestors 30-40 years ago.
Farm animal history and modern ethological
research do not support such a statement.
Those pictures, sculptures, and descriptions of
farm animals that are to be found from differ-
ent epochs in the history of man quite often
express surprisingly well species-specific beha-
viours of different farm animals. It is evident
that basic behaviours, e.g., for movement,
rest, inating, aggression, flight, to the extent
such behaviours are depicted, actually coin-
cide with corresponding behavior in the same
spccies as we know it today. Ethological stu-
dies of wild and dotnestic swine (15, 19) have
also revealed that basic behaviour patterns,
e.g., for swine to have a clearly defined dung-
ing area well separated from the lying area,
are retained unchanged during the domestica-
tion process. There are more changes in some
production characteristics as a result of mo-
dern breeding programs during the last 30
years than during hundreds of years before.
There is, however, no evidence for any ob-
vious principal changes in the basic character
of cattle, swine or poultry since the 1950s.
There arc several reports in the literature in-
dicating that cattle were kept in environments
very similar to those of our tiine, which we
regard as being traditional, more than 3000
years ago in Egypt and at least 2000 years ago
in Scandinavia. When comparing traditional
cow house environments and cow manage-
ment methods in different countries in
Europe, one finds great similarities e.g. be-
tween traditional German, Swiss or Swedish
cow house environments. This may be
explained as a result of very long local expe-
rience based on observations ofthe animals\'
behaviour which might have resulted in simi-
lar conclusions as far as the design of the
animals\' environment is concerned.

Whereas cows have been kept both loose and
tied for at least 2000 years, swine do not seem
to have been kept permanently in confine-
ment, tethered, or in cages, in any culture
during any epoch until after the 1950s. The
reason for this is probably that man has been
very aware of the basic need of the pig to keep
a dunging area clearly separated from the
lying area.

In remarkably many cultures there seem to
have been several species of animals on each
farm. For many townspeople in Europe and
in the United States, the \'country farm\' still
comprises horses, cattle, sheep, pigs, and
poultry. This situation, which lasted into the
1950s, gave the farmers knowledge and ex-
perience of several species. (The word \'farmers\'
used here is to refer to the farmers, their
wives, and children, as well as to their
employees).

The specialisation since the 1950s in one spe-
cies at each farm, i. e. the establishing of
\'animal monocultures\', has led to today\'s
farmers\' experience of one species instead of
the experience and knowledge of a number of
species that almost all traditional farmers had.
This drastic changeover has meant that in
practically all farms the anitnal environment
has been more or less changed by the intro-
duction of new technical aids. A decreased
contact between man and the individual
animal is another result of man labour being
replaced by technical aids, most obvious in
large swine, calf and poultry herds. This spe-
cialization increases the risk of farmers losing
knowledge of several behaviour patterns re-
garding even the single species.

The new technique brought into the animal
environirient since the 1950s has often
changed the relationship of animal to environ-
ment. The changes in the phenotype of
cattle, swine, and poultry have, however, also
caused a changed relationship between animal
and traditional environment. In both cases
there has often been a great increase in \'man-
made diseases\' and ethical problems have a-
risen.

Increase of dairy cow milk production has
often led to bigger and maybe also more sus-
ceptible udders. At the satne time agricultural
building research and advice have tried to cut
the costs in dairy production by diminishing
the use of straw as bedding and by building

shorter stalls. Significantly higher incidence of
traumatic teat injuries and mastitis is reported
in cows in short stalls than in long stalls (8, 9
26), and in cows on stalls with little or no
bedding than with bedding (9).
It is well known how a cow herd to a very
great extent eats and rests simultaneously in
the pasture. There is a flock behaviour syn-
chronisation. For hundreds of years this charact-
eristic has been used in traditional cow hus-
bandry when the cows are kept indoors. In
many countries, feeding barriers are used be-
tween the cow and the manger. At \'feeding
times\' the cows can eat at the manger by put-
ting their heads through openings in this bar-
rier. At \'resting times\' the cows are locked out
from the manger. They must then go back-
wards in the stall, closer to the gutter. By
these measures a flock behaviour synchronisa-
tion has been achieved also in the cow house,
which to a great extent facilitates the cleaning
of the stalls, as this work can be restricted to
special times per day. No lockable feeding
barrier can be used in short stalls.
It has also been shown that cows in short
stalls are dirtier than cows in long stalls (23).
To avoid this problem the so-called cow
trainer has been introduced. The cow trainer
is intended to give the cow an electric shock
forcing her to move backward toward the gut-
ter. However, studies show that cow trainers
are not effective for the cleanliness on udder
and belly. Exposure to cow trainers has been
shown to cause increases in pulse rate and
blood pressure that remain some time after
exposure (14). Cows in herds with cow train-
ers have a significantly higher incidence of
udder diseases than cows in herds without
them (8, 23). It should be investigated if the
use of cow trainers causes a situation of un-
physiological stress. There are countries where
cow trainers are used on 50% of the cows (8).

Young stock raised in the same herd where
they were born normally have a very low in-
cidence of respiratory diseases (Ekesbo, 1973).
However, in modern intensive beef production
units, based on the purchase of calves from
many different farms and put together in spe-
cially designed rearing houses without a pos-
sibility of carrying through an all in - all out
system the morbidity often exceeds 75% (22),
In pig and poultry husbandry there have been
more radical environment changes than in
dairy cattle husbandry. Confined sows have a
significantly higher morbidity than sows in
pens, as have also litters from sows in these
two systems (7), The connection between in-
creased morbidity, including behavioural
aberrations, and environmental systems which
do not fullfill what is regarded as basic ethol-
ogical and health needs has been pointed out
(11).

Methods aiming at increasing the number of
piglets per sow and year by earlier weaning of
the piglets than at the normal 6-8 weeks of age
are in use in several countries. There is
evidence that piglets weaned at the age of 3-4
weeks and kept in cages or flat deck systems
show significantly higher incidence of abnor-
mal behaviour (1). It has also been shown that
such behaviours cause injuries, e.g. tail biting
injuries, ear biting injuries, skin damages
through sucking by penmates (1). To avoid
such injuries, the piglets are sometimes kept in
darkness with the exception of short feeding
intervals.

The cage system for egg-laying hens, which is
a result of applied technical research, has cau-
sed drastic changes in the hens\' environment.
Every hen, which in the floor system can
move freely over several, sometimes many m^,
in the cage is restricted to about 40 x 45 cm,
which she has to share with three, four or in
some countries more hens. Compared with the
floor system at a similar management stan-
dard, the battery system shows a significantly
lower incidence of parasites in the digestive
tract and a significantly higher incidence of
pecking injuries from the age of 35 weeks as
well as feet injuries, feather damages, move-
ment disorder (cage layer fatigue) and fatty
liver syndrome (27).

Liquid manure handling introduced in many
cattle and pig herds in Europe and the United
States during the 1960s has caused manure gas
poisoning (18) in many cattle and swine herds.
The use of straw had to be abolished in herds
where this system was introduced. In herds of
dairy cows, sows, piglets, and fattening pigs,
where liquid manure handling is used indoors,
significantly higher morbidity has been shown
(7,9, 21).

Modern animal husbandry demands much of
the stable climate because of the large number
of animals per square unit and the fact that
poultry, pigs, and calves, and sometimes cows
are kept indoors even during the summer.
This has brought about investment in some-
times very expensive ventilation systems.
These systems have, however, often created
new health hazards by the generation of con-
tinuous noise (2,3). One example is disturbed
acoustic communication between sow and

piglets which not only changes sucking and
suckling behaviour (20) but also gives less
milk to the piglets (4). Other studies indicate
that continuous noise gives rise to symptoms
of unphysiological stress (2,3). Keeping cows
indoors during the summer is reported to in-
crease the risk of trampled teats (9), mastitis
(9, 13), ketosis (9) as well as the risk of claw
diseases (6).

The very common dry feeding for pigs and
poultry has increased the dust formation,
which increases the risk of respiratory dis-
eases. In pig houses the personnel are someti-
mes urged to use masks to protect themselves
against dust. Liquid feeding which is often
used for fattening pigs, decreases the dust
formation.

Many modern animal environments are bar-
ren and seem to be without enough stimuli for
the animals, which might cause understimula-
tion. Examples of such environments are to-
tally slatted floor housing for cattle or pigs,
battery cages for poultry and tied or confined
sows.

However, animals might also be overstimula-
ted. Factors which may cause overstimulation
are, constant and continuous noise from
ventilation fans; overcrowding in fattening-pig
herds, in battery cages for hens, or in intensive
beef cattle husbandry units; dust in pig and
poultry houses; and long periods of high tem-
perature in houses where sows are kept in
confinement.

Animals may be under- and overstimulated at
the same time. Under- as well as overstimula-
tion might cause unphysiological stress which
may reveal itself in abnormal behaviour pat-
terns: e.g., tail and ear biting in piglets (I), tail
biting in fattening pigs (24), so-called bar bi-
ting in sows (25), chronic pecking in egg-
laying hens, and abnormal licking in calves,
young cattle, and cows (10). In barren envi-
ronment increased incidence of infectious dis-
eases are reported in swine when exposed to
continuous noise (2, 3).
An ethical problem in modern animal hus-
bandry is the very short time available for a
daily control of the animals\' state of health in
tnany large specialized herds. In many herds,
especially for weaned and fattening pigs and
tor egg-laying hens, the design of the animal
houses makes a thorough inspection and exam-
ination of the animals very difficult. Thus in
many newly built units the width of the alleys
between the hen batteries is far less than one
meter, which greatly lessens the possibility of
controlling the animals especially in the lowest
row. If a daily health control cannot be easily
made, disease conditions may worsen before
discovery, which causes unnecessary suffering
for the animals. The reason for the design of
such animal housing may be the widespread
assumption or delusion that health can be
controlled only by a daily control of the pro-
duction figures, without looking at the ani-
mals. The relationship of man to animal is
then totally lost.

Tail docking of pigs or debeaking of chickens
is not seldom used as a matter of routine in
trying to prevent tail biting and pecking res-
pectively, instead of prescribing preventive
measures against the disease-evoking factor or
factors.

SOLUTION OF THE PROBLEMS THE BIOLO-
GICAL WAY - A CHALLENGE NOT LEAST
FOR THE VETERINARIAN

Health problems in modern animal environ-
ment will not be solved by presenting a cata-
logue of them. There is a fairly strong opinion
among people in most countries, that the pre-
sent situation for ethical reasons must be cor-
rected. It is often argued that this is possible
only by getting rid of rnost new technique in-
troduced after the 1950s and returning to en-
vironments and methods from before that
time.

Others, particularly economic and technical
specialists, argue that the new situation and
all new technique must be accepted, that not
doing so is non-progressive and emotional,
that even critized methods now in use are ne-
cessary to obtain reasonable food prices and
that the different breeds are or will become
adapted to modern environment.
There is, however, a third way between these
two extremes. Let us call it \'the biological
way\'. It means an open and positive attitude
towards all technique provided it is adapted to
the specific biological and health needs of
each species. To be brief: the technique must
be adapted to the animal, not vice versa.
Before discussing how to solve the welfare
problems \'the biological way\', another
difficulty in modern European animal hus-
bandry will be discussed.
A basic rule in human and veterinary me-
dicine is to search for and establish the pri-
mary causes of the disease problems before
any combating of the disease will be under-
taken by therapeutic or prophylactic measu-
res. It is, however, not always practically pos-
sible only or iinmediately to combat the

primary causes of the disease. We all know
that it is often necessary to carry through a
symptomatic treatment in order to save the
patient or group of patients from an acute cri-
tical situation. However, only symptomatic
treatments must never, not even in modern
animal husbandry, be made as a routine so
that the veterinarian neglects to establish the
primary causes of the disease and thereafter
clearly and plainly states them to the farmer.
The latter is often a both difficult and delicate
duty as primary causes of disease in modern
animal husbandry are so often dependent on
the animals\' environment. To do so is never-
theless the veterinarians absolute duty to-
wards the farmer, however unpleasant it may
be for both parties.

The day when the veterinarian by routine re-
places diagnostics by symptomatic treatment
the farmer can get along with purchased
drugs.

By dispensing with qualified disease diagnos-
tics drugs will compensate for the bad effects
on the animals\' health by an unsuitable envir-
onment. There is then a great risk that the
farmer will combat the disease problems in his
herd in the same routine manner as weeds in
his monocultures of wheat or rye. There are
serious tendencies to this in some places in
Europe, unfortunately every here and there in
collaboration with veterinarians. Such a lowe-
ring of the farm animal care standard is a se-
rious threat against farm animal welfare.
The \'biological way\' indicates possibilities to
solve or prevent many of the animal health
and welfare problems. There are two prere-
quisites available for this: I. Through availa-
ble scientific evidence from especially veteri-
nary and ethological research during recent
decades combined with practical experience
from thousands of years, man has a reasona-
ble knowledge of the basic health and etholo-
gical needs of farm animals; and 2. in our time
man has technical resources as never before to
fulfill these needs without increasing his load
of work and without tremendous costs. A
condition for this is, however, that there is a
real will to do something. Such a will must be
manifested by the society, through decisions
in parliaments and governments as well as by
single farmers and veterinarians.
Some examples of this will be given.

An example of parliamentary decision regard-
ing farm animal welfare is that the European
convention for farm animal welfare (Council
of Europe, 1976) is now ratified by 13 Council
of Europe member states. According to this
convention a standing committee was set up in
1979 to elaborate detailed recommendations
foor keeping farm animals. The committee\'s
work has to be based on scientific knowledge
and practical experience and there is a good
reason to believe that these recommendations
will be significant for the future development
of farm animal welfare in Europe.
Legal measures to prevent health disorders
caused by stable environment have been taken
in Switzerland and Sweden. From 1973 every
Swedish farmer has to present his plans for
new- en rebuilding of farm animal houses for
scrutiny and approval by specially educated
veterinarians before starting the building
work. This procedure has been shown to pre-
vent common injuries and diseases caused by
inappropiate design of the stable environment.
This law also provides scrutiny and if neces-
sary testing of new systems, technical details
or management tnethods before allowing them
for general use. Results of such tests have
been of value for disease prevention in dairy
cattle (e.g. Hennichs, 1984), swine (e.g. Algers,
1980) and poultry (e.g. Algers el ai. 1984).
In 1980 the Swiss government decided to in-
troduce a comptilsory animal health and wel-
fare scrutiny and if necessary testing proce-
dure. In the first place it comprises all new
systems and secondly existing systems or
technical details.

From 1981 the Swiss parliament decided not
to allow new installations of battery cages for
egg laying hens. The decision was based on
scientific knowledge and practical experience.
This decision has given rise to an intense in-
dustrial activity in order to present alternative
systetns to be tested by the Swiss veterinary
authorities. There are now methods available
for evaluation of stable environments from
the animal health and welfare point of view
(12).

However, also on herd level there are initia-
tives taken by the farmers in several countries
to get animal environments better adapted to
basic health needs. There is thus an interest to
inccase the use of straw as bedding or install
soft mats in stalls or cubicles for dairy cows to
prevent udder disorders. The currcnt interest
of replacing dry sow confinement with group-
housing is another example of prevention of
environmentally caused injuries and diseases.
In Sweden there is since the 1960s also a
changeover from liquid manure handling back
to solid manure handling for sows, tied dairy
cows and poultry and during the 1980s not

only a changeover to grouphousing for dry
sows but also an increase in keeping sows with
piglets loose in pens. Not least the local vet-
erinarian\'s knowledge and insight in animal
hygiene is a great help to the farmers\' deci-
sions regarding such disease prevention mea-
sures in the animal environment.
At a time when man-made diseases increase
year after year there is a great risk that, for
example, in year 20 a disease incidence which
in year 2 was regarded as extremely high will
be regarded as \'normal\'. There is also a great
risk that after some time such high figures will
be regarded as ethically justifiable. If it is thus
important to know what is \'normal\'. For farm
animal behaviour this is quite simple as soon
as there are detailed ethograms available for
each species. For epidemiological figures this
is more difficult. For teat injuries and for
acute mastitis, e.g., the disease incidence
during the pasture period has been used as
\'standard\' in order to investigate what is
\'normal\' for different breeds when the animal
is in its \'natural\' environment (9). However,
such figures must be considered ethically jus-
tifiable only when the animals are bred and
kept according to what is regarded as their
basic health and ethological needs. Scientific
knowledge and practical experience have to
show what these needs are. The results of
epidemiological and ethological studies of
farm animals in different environments show
that there are considerable possibilities to
create environments, housing or management
methods favourable for animal health.
It is shown in this paper that modern animal
environment causes several animal health dis-
orders and creates animal welfare problems.
Experience since the 1960s shows, however,
that this situation can be changed by adapta-
tion of the animal environment to the specific
biological and health needs of the specics in
question. I\'his also means that a technique or
a method must not be used if it needs to be
compensated by drugs, surgical of similar the-
rapeutic or prophylactic measures in order to
avoid an injury or disease caused by the tech-
nique or method in question. The society, as
well as the farmer, has to rely on the vet-
erinarian\'s knowledge and insight regarding
the relationship animal health — animal envi-
ronment in order to prevent environmentally
caused diseases. This puts great demands
upon the veterinarian\'s knowledge of the ani-
mals\' biological and health needs as well as of
the influence of different environmental fac-
tors on each farm animal species. It is thus a
great challenge to all veterinarians dealing
with farm animals and it consequently fully
acknowledges man\'s ethical responsibility for
the welfare of farm animals.

2. Algers, B., Ekesbo, I., Strömberg, S. Acta Vet.
Scand. Suppl. 1978; 67: 1-26.

3. Algers, B., Ekesbo, 1., Strömberg, S. Acta Vet.
Scand. Suppl. 1978; 68: 1-19.

5. Algers, B., Linder, A., Oden, K., and Svedberg,
J. SLU, Dept. Animal Hygiene, Report 10,
Skara, 1984.

6. Bruins, W. J. and Geneijgen, J. van. Zomerstal
voedering open melkveebedrijL Rapport 91,
Proefstation voor de rundveehouderij, Lelystad,
1984.

10. Ekesbo, I. Intensive husbandry methods as a
contribution to stress and disease of farm live-
stock. In; Proceedings 1st World Congress on
Ethology, edited by C. L. de Cuenca, Madrid,
1978.

12. Ekesbo, 1. Wien Tierärztl. Mschr., 71; 186-90,
1984 European Convention for the protection of
Animals kept for farming purposes. Council of
Europe, No. 87, Strasbourg, 1976.

13. Faull, W. B., Walton, ,J, R,, Bramley, A. J,, and
Hughes, J. W. Vet. Ree. 1983; 113.

16. Hcnnichs, K. and Plym Forshell, K, SLU Dept,
Animal Hyg. Report 11, Skara, 1984,

17. Hafez, E. S. E. The behaviour of Domestic Ani-
mals. London: Bailliere Tindall, 1975.

18. Högsved, O. and Holtenius, P. Liquid manure
gas poisoning in cattle, Proc. V Int. meeting
Cattle Di.seases 1968; 1081-7, Opatija.

21. Lindqvist, J. O. Animal health and environment
in the production of fattening pigs. Thesis,
Stockholm, 1974.

22. Miller, W. M., Harkness, J. W.. Richard, M. S.,
Pritchard, D. G. Res. Vet. Sci. 1980; 28; 267-74.

23. Nygaard, A. Norges Landbruksh0gskole. Inst,
for Bygningsteknikk. Äs Melding 1979; 67; 64
pp.

24. Van Putten. G. Observing lattcning pigs lor 1256
hours. In: Proceeding 1st Conference on the pro-
tection of Farm Animals, Bygningstcknikk, Äs
Melding 1979; 67: 64 pp. Edited by Ph. Brown,
Amsterdam: RSPCA, Eondon, 1979.

25. Sambraus, H. H., Sommer, B,, Krausslich. EE
Verhalten von Sauen in verschiedenen Haltungs-
systemen. In: Proceedings 1st World Congress
on Ethology, edited by C. L, De Cuenca, Madrid,
1978.

Onze groepspraktijk heeft gereageerd op de
aankondiging van dierenarts Garretsen waarin
deze zich bereid verklaarde om op specialis-
tisch niveau collegae van dienst te zijn op ra-
diologisch gebied.

Wij ontvingen van deze opgeleide doch nog
niet door dc Raad voor Specialisatie erkende
specialist waardevolle adviezen over de door
ons gebruikte röntgenapparatuur en opname-
techniek.

Een dergelijke toetsing op collegiale basis
blijkt dc moeite waard te zijn; willen wij kwa-
liteit aan onze cliënten kunnen blijven bieden
dan moeten wij ons daarom blootstellen aan
het kritisch oog van een deskundige. Het
voorkomt bedrijfsblindheid en prikkelt de zo
nodige zelfkritiek. Zo ontvingen wij adviezen
voor verbeteringen van onze techniek en werd
ons gewezen op nodige veranderingen cn ver-
nieuwingen betreffende onze apparatuur. Wij
denken dat door het in consult roepen van
deze specialist wij een flinke stap vooruit
maken in de uitoefening van onze eerstelijns
diergeneeskundige praktijk.
Wij beschouwen deze toetsing van onze ma-
nier van werken als ecn \'Nascholing aan huis\'
die bovendien nog op maat gesneden is. In de
toekomst zullen wij vaker van deze bijdragen
door een specialist aan onze praktijkuitoefe-
ning gebruikmaken.

Hoewel wij veronderstellen dat het jaarlijkse
Internationale Voorjaarsdagen-Congres bij de
meesten van u reeds de nodige bekendheid
geniet, willen wij u ook deze keer opwekken om
op 12, 13 en 14 april a.s. in het RAI-Congres-
centrum in Amsterdam aanwezig tc zijn.
In het voorlopige programma, dat u enige tijd
geleden heeft ontvangen, hebt u kunnen lezen
welke onderwerpen dit jaar door vermaarde
sprekers uit binnen- en buitenland behandeld
zullen worden.

Voor iedere dierenarts die zich bezig houdt
met de behandeling van gezelschapsdieren
worden tijdens de \'Voorjaarsdagen\' onder-
werpen behandeld die van belang zijn voor de
dagelijkse praktijk, zoals onder meer chirur-
gie, dermatologie (verzorgd in samenwerking
met de European Society of Veterinary Der-
matology), voeding, ziekten bij aquariumvis-
sen en vogels.

Tijdens de \'Voorjaarsdagen\' zal wederom een
commerciële tentoonstelling worden ge-
houden, die dit jaar groter is dan ooit. Ook
aan het niet-wetenschappelijke programma is
grote zorg besteed, de commissie verwacht dat
vele collega\'s met hun partner naar Amster-
dam zullen komen. Zowel dc excursies als het
feest zullen zorgen voor de bij een congres be-
horende verstrooiing. Reeds op donderdaga-
vond kunt u tijdens de \'Get Together\' in de
RAI van 19.00 tot 21.00 uur uw congresmap
e.d. in ontvangst nemen cn een rondwandeling
over dc tentoonstelling maken.
Uiteraard wordt op zaterdag wederom een
Dicrcnart.s-Assistenten Nascholings Pro-
gramma georganiseerd. Het programma is
inmiddels naar alle praktijkadressen ver-
zonden en de commissie hoopt dat alle prak-
tici dit programma aan hun assistenten
hebben doorgegeven en dat velen van hun
deze nascholingsdag zullen bijwonen.
In deze aflevering van het Tijdschrift voor
Diergeneestxunde is nogmaals een inschrijf-
formulier bijgesloten; voor verdere informatie
kunt u contact opneinen met het Bureau van
de KNMvD, telefoon 030 - .51 01 11 (Ageeth
Koning).

De Commissie hoopt vele collegae in Amster-
dam te kunnen ontvangen en wenst hen bij
deze ecn goed en plezierig congres toe.

Vanuit liet Noorden een eerste aankondiging
over de te verwachten activiteiten naar aan-
leiding van ons lOO-jarig bestaan.
Op 29 mei 1986 zal er tijdens dc draverijen te
Drachten een koers gereden worden door col-
lega\'s. Ecn en ander wordt opgevrolijkt door
muziek en er is cen tent waar barbecuehapjes
genuttigd kunnen worden.
Dan, 16 september, wordt de afdeling in
Leeuwarden door het provinciaal bestuur een
receptie aangeboden, waarbij een gedenkboek
het licht zal zien.

Drie dagen later, op 19 september, de feest-
avond in de Lawei de Drachten waar de crea-
tiviteit van de afdeling door de kringen naar
voren zal worden gebracht. Over de mogelijk-
heid van cen sportieve ontmoeting wordt nog
overleg gepleegd.

De voorbereidingen om ons als afdeling naar
buiten te profileren zijn in een vergevorderd
stadium.

Behalve de leden van dc afdeling Friesland
zijn ook alle collega\'s uit den lande, die Fries-
land een warm hart toedragen, op één of
tneerdere festiviteiten van harte welkom. Dat
deze uitnodiging ook geldt voor de bege-
leidende personen, hetzij man of vrouw,
spreekt voor zich.

Het definitieve programma wordt alle leden
van de KNMvD nog toegestuurd.
Mochten er over het één en ander nog vragen
zijn, dan zijn de leden van het afdelingsbe-
stuur gaarne bereid die mogelijkerwijs te
beantwoorden.

Collega Scholtc Albers ontving onlangs de pau-
selijke onderscheiding in de Orde van de H.
Sylvester als blijk van waardering voor het ge-
durende 25 jaar leiding geven aan de Stichting
Taxandria (bejaardencentrum Taxandria) in
zijn functie als voorzitter.
Drs. Scholte Albers — enige tijd geleden vierde
hij zijn 25-jarig jubileum als dierenarts — heeft
zich in zijn woonplaats Valkenswaard op di-
verse terreinen verdienstelijk gemaakt voor de
Valkenswaardse gemeenschap.

Op 23 en 24 mei 1986 zal er een A- en een B-
cursus gehouden worden.
De A-cursus heeft als onderwerp: De techniek
van het stellen van een geneesmiddelendiagnose.
De B-cursus heeft als onderwerp: Interpretatie
van de Reacties en Potentiekeuze.
De cursussen worden gehouden in het Recrea-
tiecentrum Delden BV, Sportlaan 13, 7491
DG Delden, tel. 05407-63440.
De sttidiekosten bedragen voor:

Er wordt vanuit gegaan dat er 2 personen op
een kamer slapen. Toeslag voor 1-persoons-
kamer ƒ25,—.

Bij annulering tussen 1 en 10 mei 1986 is 50%
van het cursusgeld verschuldigd. Daarna is het
volledige bedrag verschuldigd. Indien u voor
vervangende deelname kunt zorgen, vervallen
de annuleringskosten.

U kunt zich tot I mei 1986 voor deze cursus
aanmelden door storting van het verschul-
digde cursusgeld op postrekening 4056352 of
bankrekening 51.72.25.700 ten name van de
pennmgmeester Groep Veterinaire Homoeopa-
thie van de KNMvD te Woerden.
Na ontvangst van uw aanmelding ontvangt u
een bewijs van inschrijving alsmede een route-
beschrijving en het programma van de cursus.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Broek, J. A. L. van den; 1985; 3581 TL Utrecht, Braamstraat 8.
Embden, J. F. van; 1985; 7482 TE Haaksbergen, Beethovenstraat 17.
Essers, F. J. W.; 1985; 3705 ZA Zeist, Warande 6.
Frielink, H. B.; 1985; 3571 SH Utrecht, W. Schuylenburglaan 18.
Haaren-Hendriks, Mevr. D. van; 1978; 1671 GR Medemblik, Geldelozepad 33.
Kindermands, Mevr. P. J.; 1985; 3981 ZN Bunnik, Vletweide 126.
Kranendonk, A. A.; 1985; 3561 LD Utrecht, Faustdreef 123.
Pasch, J. P. A. van der; 1985; 5042 CN Tlburg, Predikherenlaan 44.
Schaap, S. S.; 1986; 3521 XD Utrecht, A. M. van Schurmanstraat 24.
Schievink, Mevr. C. J.; 1985; 3572 VG Utrecht, Klaverstraat 84.
Vroonland, C. T. M.; 1986; 3581 CZ Utrecht, Maliebaan 100.
Wiersma, E.; 1985; 3514 TG Utrecht, Valkstraat 21.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Akkermans, Mevr. H. A. M.; 1985; 3581 XC Utrecht. Bloemstraat 10.
Decksen, A. G. P.; 1985; 3512 CC Utrecht, Plompetorcngracht 6.
Gent, Mevr. S. C. van; 1985; 2595 AP \'s-Gravenhage, Schenkkade I C.
Hut, Mevr. H. L; 1984; 7827 CC Emmen, Rietmees 60.
Jaspers-Focks, Mevr. J. M.; 1985; 7213 EA Gorssel, Veerweg 13.
Knops, Mevr. J. M. H.; 1985; 5283 HL Boxtel, Hobbendonkseweg 86.
Lagerweij, ProL dr. E.; 1959; U-1973; 3981 CR Bunnik, Zr. Spinhovenlaan 7.
Pijnappel, .1. J. C.; 1985; 6524 ED Nijmegen, St. Annastraat 35.
Plekkringa, R. A.; 1984; 3581 RV Utrecht, Sweelinckstraat 4.
Tacoma, H. W.; 1985; 9088 AB Wirdum (Fr.); Legedijk 6.

Velde-Hoekstra, Mevr. Y. M. A. van der; 1985; 9163 GB Nes (Ameland), Ballumerweg 22.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

E. A. van Daalen te Laren (N.H.)
Dr. W. T. Truijen te Boxtel
P. E. L. Bollen te Uden
J. G. Chr. van Vloten te Arnhem
M. J. van Winden te Venray

.1. C. P. van Mameren
.LM. I^oiirens
■f. F. Roest
.1. H. .1. Vestjens
G. J. C. Wennink

188 Akkermans. Mevr. H. A. M.: 1985; 3581 XC
Utrecht. Bloemstraat 10; tel. 030-520542; wnd.
d. (toevoegen als lid).

m Boonen. H. J. l..: 1951 ; Egchel; tel. 04760-71271 ;
r.d. (assoc. met J. A. M. ten Dam, W. Olden-
burger en G. A. M. Wieland beëindigd).

196 Boonen. L. C. M.: 1981; Helden; tel. 04860-
76006 (privé), 73292 (prakt.); p., geass. met J.
A. M. ten Dam, W. Oldenburger en G. A. M.
Wieland.

197 Bosehman-Nijhoff. Mevr. G.: 1984; Nuenen; tel.
040-837606 (privé), 04116-73951 (bur.), d.
G.v.D. prov. N.-Brabant.

197 Bosma. G. J.: 1971; 9801 BC Zuidhorn (Gr.),
Wilhelminalaan I; tel. 05940-3377 (privé).

198 *Breuk. B.; 1985; 1055 TK Amsterdam, Beste-
vaerstraat 153 hs; tel. 020-844849 (privé), 020-
127398 (prakt.); ass. bij H. FruithoL

199 *Broek.J.A.L. van den: 1985; 3581 TL Utrecht,
Braamstraat 8, tel. 030-523660; wnd. d.

203 Dam..!. A. M. ten: 1981; Meyel; tel. 04766-1575
(privé), 04760-73292 (prakt.); p., geass. met L.
C. M. Boonen, W. Oldenburger en G. A. M.
Wieland.

203 *Dankers. F. J. M. M.: 1986; 3564 AB Utrecht,
Tafelbergdreef 62; tel. 030-612637; wnd. d.

203 Decksen. A. G. P.: 1985; 3512 CC Utrecht,
Plompetorengracht 6; tel. 030-328713 (privé),
01619-2350 (prakt.); p., ass. bij J. A. M. Kolen
(toevoegen als lid).

2J0 "Embden. J. F van: 1985; 7482 TE Haaks-
bergen, Beethovenstraat 17; tel. 05427-18532
(privé), 11500 (prakt.); p., a.ss. bij H. J. G. Bal-
tink en J. L. H. A. Wouters.

213 "Frielink. //. B.: 1985; 3571 SH Utrecht, W.
Schuyienburglaan 18; tel. 0.30-717281; wnd. d.

214 Gent. Mevr. S. C. van; 1985; 2595 AP \'s-Gra-
venhage, Schenkkade I C; tel. 070-470315 (pri-
vé), 476015 (prakt.); p. bij Flaags Dierencen-
trum (toevoegen als lid).

2/7 "Groot. Mevr. M. J.: 1985; 3524 ZE Utrecht,
Furkabaan 631; tel. 030-895568; wnd. d.

219 Hagenbeek. Mevr. P. S. W.: 1984; 6414 XL
Heerlen. Heideveldweg 6; tel. 045-225090 (pri-
vé), 452727 (prakt.); p., geass. met Th. B. J. A.
Ramakers.

221 Helbergen. C. W. A. van: 1984; 3564 ET Utrecht,
Cobradreef 20; tel. 030-622545 (privé), 623329
(prakt.); p., kl. huisd., geass. met E. H. van der
Hoeven.

225 Hoeven. E. H. van der: 1978; Utrecht, p., kl.
huis., geass. met C. W. A. van Helbergen.

225 Hoff. A. M. van \'t: 1965; Oss; tel. 04120-24382
(privé), 08867-8228 (bur.).

227 "Hooijmans. A. H.: 1986; 3981 ZP Bunnik, Vlet-
weide 168; tel. 03405-67425; wnd. d.

22S Huige. J. C. M.: 1976; 6641 VL Beuningen, Kla-
verweide 11; tel. 08897-6692; k.d.. plv. i. R.V.V.,
kring 6.

229 Hut. Mevr. H. /.: 1984; 7827 CC Emmen, Riet-
mees 60;tel.05910-30024(privé), 13789 (prakt.);
ass. bij mevr. E. L. Vreugdenhil (toevoegen als
lid).

229 Imkamp, H. A.: 1983; 3532 CS Utrecht, Majel-
lapark 9-11; tel. 030-934038; wnd. d.

229 "Jacobs. H. J. A.; 1985; 2516 HD \'s-Graven-
hage, Rijswijkseweg 219; tel. 015-318777 (bur.);
d. TNO.

230 Jaspers-Focks. Mevr. J. M.: 1985; 7213 EA
Gorssel, Veerweg 13; tel. 05759-2106; wnd. d.
(toevoegen als lid).

238 Knops. Mevr. J. M. H.: 1985; 5283 HL Boxtel,
Hobbendonkseweg 86; tel. 04116-77611; wnd.
d. (toevoegen als lid).

240 "Kranendonk. A. A.: 1985; 3561 LD Utrecht,
Faustdreef 123; tel. 030-617529 (privé), 03418-
51235, 53451 (prakt.); p., ass. bij J. Brons, Th.
Twerda en J. Venema.

242 Lagerweij. Prof. dr. E.; 1959; U-1973; 3981 CR
Bunnik, Zr. Spinhovenlaan 7; tel. 03405-62366
(privé), 030-531337, 531323 (bur.); hlr. R.U.
(F.d.D., werkgroep Vet. Anaesthesiologie)(toe-
voegen als lid).

246 "Lourens. J. M.: 1985; 7322 AB Apeldoorn, Ka-
naal Noord 120; tel. 055-665148; p., ass. bij G.
Porte, M. Lourens en G. Rakhorst.

246 "Luiten. Mevr A. C. B.: 1986; 5615 PH Eindho-
ven, St. Lambertusstraat 6; tel. 040-452396;
wnd. d.

25! Mirck. Dr M. H.: 1972; U-1980; 6904 CS Zeve-
naar, Pr. Mauritsstraat 23; tel. 08.360-31050
(privé), 085-629304 (bur.); d. G.v.D. prov. Gel-
derland.

255 "Noorduyn. Mevr.K. E.: 1985; 3524 CP Utrecht,
Zevenwouden 189; tel. 030-897216; wnd. d.

256 "NooyvanderKolff Mevr. M. C. A.: 1985;244l
CV Nieuwveen, Oude Nieuwveenseweg 28; d.

256 "Oldenburger. W.: 1970; Helden; tel. 04760-
71786 (privé), 73292 (prakt.); p., geass. met E.
C. M. Boonen, J. A. M. ten Dam en G. A. M.
Wieland.

258 "Oving. E: 1985; 3572 AH Utrecht. Biltstraat
71 bis; tel. 030-316265; wnd. d.

259 Pas. G. J. ten: 1957; 7121 LA Aalten. Haartse-
weg 15; tel. 05437-72966;k.d., pluimveekeuring
R.V.V. kring 7; plv. i.

259 "Pasch. J. P. A. van der: 1985; 5042 CN Tilburg,
Predikherenlaan 44; tel. 013-685706 (privé),
331648 (prakt.); p.,ass. bij W. R. .1. Rasenberg.

259 "Pellenaars. M. E. W. M.: 1985; 3513 BT
Utrecht, Singeldwarsstraat 34 bis; d.

260 Plasschaert. P. M. C. fV.: 1976; 5111 CW Baar-
le-Nassau, Nieuwstraat 10; tel. 04257-9587; p.
(assoc. met W. J. Schoorlemmer beëindigd).

260 Pijnappel. J. J. E: 1985; 6524 ED Nijmegen, St.
Annastraat 35; tel. 080-234741 (privé), 230320
(prakt.); geass. met J. J. M. Pijnappel (toe-
voegen als lid).

260 Plekkringa. R. A.: 1984; 3581 RV Utrecht,
Sweelinckstraat 4; tel. 030-317463 (privé), 078-
310700 (bur.); man. vet. serv.; vet. adv. Quaker
Oats B.V. (toevoegen als lid).

263 Ramakers. Th. J. B. A.: 1975; Kerkrade; p.,
geass. met mevr. P. S. W. Hagenbeek.

265 "Roehfs.A.J.H.M.: 1986; 3581 XX Utrecht, J.
de Wittstraat 5; tel. 030-315282; wnd. d.

268 "Schaap. S. S.: 1986; 3521 XD Utrecht, A. M.
van Schurmanstraat 24; tel. 030-944621; wnd.
d.

268 "Schievink, Mevr. C. J.: 1985; 3572 VG Utrecht,
Klaverstraat 84; tel. 030-717873; wnd. d.

269 Schoorlemmer. W. J.: 1962; Baarle-Nassau; tel.
04257-9934 (privé), 04116-73951 (bur.); h. afd.
varkensgezondheidszorg G.v.D. prov. N.-Bra-
bant (assoc. met P. M. C. W. Plasschaert beëin-
digd).

272 *Smeenk.L.A.J.:\\9%5\\\'51\\ \\ XG Someren, Wij-
tenhofstraat ID; tel. 04937-5934; wnd. d.

275 "Steijger. R. J. M.: 1986; 3995 DB Houten,
Schonenburgseind 85; tel. 0.3403-73383; wnd. d.

275 "Stelling. J. A.; 1985; 3512 JA Utrecht. Dom-
straat 17; tel. 0.30-340720; wnd. d.

277 Tacoma. H. W.: 1985; 9088 AB Wirdum (Fr.),
Legedijk 6; tel. 05105-2425; p., ass. bij dr. A.
Schukken en K. Vellinga (toevoegen als lid).

280 "Uriings. H. A. P.: 1985; 6191 XP Beek (E.);
Emmastraat 7; tel. 04402-71832; wnd. d.

282 Velde-Hoekstra. Mevr. Y. M. A. van der: 1985;
9163 GB Nes (Ameland), Ballumerweg 22; tel.
05191-2785; wnd. d. (toevoegen als lid).

282 Veldman. C.: 1985; 6811 HN Arnhem, Roden-
burgstraat 65; tel. 085-511.396 (privé), 08818-
1941 (bur.); vet. medew. Cofok B.V. (toevoegen
als lid).

284 Vermeulen. J. A.; 1985; 3524 ZE Utrecht, Fur-
kabaan 639; tel. 030-880526; wnd. d. (toevoegen
als lid).

285 "Vestjens. J.H.J.: 1985; 5768 AV Meijel, Steeg-
straat 26; tel. 04766-3716 (privé), 04760-73292
(prakt.); ass. bij L. C. M. Boonen. J. A. M. ten
Dam. W. Oldenburger en G. A. M. Wieland.

287 Vries. K. de: I985;9301 ZR Roden (Dr.), Dwaz-
ziewegen 16; tel. 05908-15268; wnd d. (toe-
voegen als lid).

288 * Vroonland. C. T. M.: 1986; 3581 CZ Utrecht,
Maliebaan 100; tel. 030-31 1845 (privé), 035-
17620 (prakt.); p., ass. bij C. A. A. M. Molen R.
Muller.

289 *Wees. J. C. M. van: 1986; 3551 CJ Utrecht,
Amsterdamsestraatweg 331; tel. 030-430093;
wnd. d.

290 Wei. E. P. van der: 1985; 7152 GR Eibergen,
Koningsbuit 38; tel. 05454-74497; p., ass. bij M.
I. van de Dikkenberg.

292 Wieland. G. A. M.: 1964; Helden; tel. 04760-
7231 1 (privé), 73292 (prakt.); p., geass. met E.
C. M. Boonen, J. A. M. ten Dam en W. Olden-
burger.

294 Wolthuis. T. J. M. H.: 1985; 3431 GV Nieuwe-
gein, Bremmerlaan 7; tel. 03402-40523; d. (toe-
voegen als lid).

296 Zwolschen. J. W.: 1984; 5421 HN Gemert, Het
Frans Brugske4; tel. 04923-64696(privé).61402
(prakt.).

(Senior) Lecturer/associate professor (4 posten) -
epidemiologie - diergeneeskunde grote huisdieren
(2) - jonge dierenarts (jaarcontract)

Kenya - International Laboratory for Research on
Animal Diseases (ILRAD)
Immunopatholoog
Immunoloog

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secretariaat, tel. 070-793137.

We leven in een wereld van wetenschap, technologie
en informatica. Op alles lijkt een antwoord mogelijk.
Desondanks zijn er nog weinig echt effectieve ge-
neesmiddelen tegen gevreesde ziekten als kanker,
rheuma, stress, hart- en vaatziekten en virusziekten,
terwijl vele bestaande geneesmiddelen nog vaak niet
optimaal zijn. Bovendien is er nog weinig inzicht in de
gevolgen die het gebruik van geneesmiddelen hebben
in verschillende gedragssituaties, zoals het verkeer, de
sport, het werk en bezigheden rondom en in het huis.
Mede dankzij de ontwikkelingen op het gebied van de
biotechnologie, de informatica en de inzichten op het
gebied van het ontstaan en verloop van ziekten staan
we aan de vooravond van ongekende ontwikkelingen
op het gebied van geneesmiddelen. Geneesmiddelen,
die doelgericht (the magie drug) naar de plaats des
onheils gaan, lijken niet ver weg meer. De vernieuwde
subfaculteit Farmacie van de Rijksuniversiteit te
Utrecht, ontstaan uit de fusie van de drie randstede-
lijke subfaculteiten Farmacie te Leiden, Amsterdam
en Utrecht, heeft de haar geboden mogelijkheden
aangegrepen op de toekomstige ontwikkelingen rond-
om het geneesmiddel in te spelen. Zij zal het nieuwe
wetenschappelijke gezicht presenteren op een één-
dagssymposium in het kader van het 350-jarig bestaan
van de Rijksuniversiteit te Utrecht op 23 april 1986.
De rol van het farmaceutisch onderzoek van de
nieuwe subfaculteit bij de ontwikkeling van het ge-
neesmiddel van morgen zal worden belicht vanuit de
overheid, de farmaceutische industrie en de universi-
taire wereld.

— prof. dr. E. J. Ariëns, één van de grondleggers van
de moderne geneesmiddelenontwikkcling,

— dr. J. C. Sanders, voorzitter van Nefarma (Neder-
land.se Associatie Farmaceutische Industrie) en

Voorts zal de film \'The magie drug: het geneesmiddel
in de maatschappij van morgen\' in première gaan. In
deze film zal de rol van het farmaceutisch onderzoek
in Utrecht bij de ontwikkeling van het geneesmiddel
van morgen in het licht van het grote belang van de
farmaceutische industriële activiteiten voor de Neder-
landse economie tot uitdrukking worden gebracht.
Verder zal door middel van eenstandmanifestatieeen
nadere keimismaking met het nieuwe farmaceutisch
onderzoek van de subfaculteit Farmacie op het pro-
gramma staan.

Taak: het verrichten van projectmatig onderzoek binnen de onderzoeksgroep "locomitie en loco-
motie stoornissen bij paard en rund" (75%).

Het deelnemen in het onderwijs in de topografische anatomie en chirurgische anatomie
(25%).

Aanstelling: in tijdelijke dienst ter verdere opleiding en vorming (maximaal 4 jaar).

Salaris: minimaal ƒ 2725,— tot maximaal ƒ4182,— bruto per maand (funktiecategorie weten-
schappelijk-assistent).

Sollicitaties: aan de Personeelsafdeling van de Faculteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 1, de Uithof,
3508 TD Utrecht.

t.b.v. de Faculteit der Diergeneeskunde, vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buiten-
praktijk

Taak: de aan te stellen functionaris(esse) zal worden belast met dienstverlening, onderwijs- en
onderzoekstaken op het gebied van de varkensbedrijfsdiergeneeskunde.

Vereist: voltooide dierenartsopleiding. Ook zij die binnenkort afstuderen kunnen reflecteren.

Aanstelling: in tijdelijke dienst voor de duur van het opleidingsprogramma (maximaal 2 jaar).

Sollicitaties: aan de Personeelsafdeling van de Faculteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 1, de Uithof,
3508 TD Utrecht,

Bij voorkeur metenige ervaring en belangstelling in varkens- en runderpraktijk.
Na bevredigende inwerkperiode is associatie mogelijk.

Brieven onder nummer 1 3/86 aan de redaktie van bet Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Bij voorkeur een gehuwde collega met enige ervaring. Associatie behoort niet
tot de mogelijkheden.

Schriftelijke sollicitatie richten aan Dierenartsenpraktijk Spoorenberg, Boscb-
bovenlaan 52, 5595 AR Leende. Inf: 04906 - 1682.

met ruime ervaring in de kleine huisdieren zoekt goedlopende kleine
huisdierenpraktijk ter overname. Bij voorkeur omgeving Gooi/Amster-
dam.

Brieven onder nummer 1 5/86 aan de redaktie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

zoekt praktijk ter overname of met as-
sociatiemogelijkbeid.
De voorkeur gaat uit naar een ge-
mengde of grote huisdierenpraktijk.
Brieven onder nummer 1 2/86 aan de
redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508
SB Utrecht.

Tot nu toe uitgevoerde besmettingsproeven tonen
aan dat varkens vanaf 3 weken na een éénmalige
vaccinatie uitstekend beschermd zijn tegen de op
dit ogenblik circulerende HiN^ en H3N2 virusstam-
men.

Gelijktijdige toediening (niet in EEN spuit) van GRIPORIFFA en
GESKALONE geeft geen problemen*, integendeel, uitstekende
bescherming tegen zowel griep als de ziekte van Aujeszky
wordt verkregen.

Staart- en manendermatitis wordt
bij daarvoor gevoelige paarden
en pony\'s veroorzaakt door de
Culicoides robertii.

Ook in de veterinaire tionfieopathie
lijkt het gelijke door het gelijkende
genezen te kunnen worden.
De Culicoides robertii in gepoten-
tieerde vorm is in staat om staart-
en manendermatitis helpen te
voorkomen of zelfs te genezen.

Culivetsem is een homeopathisch
diergeneesmiddel ter voorkoming
en behandeling van staart- en
manendermatitis. De Culicoides
robertii in de potentie D30 is één
van de bestanddelen.

Voor een optimaal effect van
Culivetsem is het noodzakelijk
2x daags 20-40 druppels
ononderbroken toe te laten
dienen van maart tot november.

Samenstelling Culicoides robertii
D30, Ledum D30, Galphimia
glaucaD12, Cardiospermum D12
aa p. Alcoholgehalte 56% (v/v).

De Nederlandse organisatie voor
toegepast natuurwetenschappelijk
onderzoek tno verricht onderzoek
waarvan de resultaten toepassing
vinden in de samenleving, met name
in de industrie.

De organisatie telt 5.000 medewer-
kers, de omzet is 590 miljoen gulden
per jaar.

De belangrijkste onderzoekgebieden
zijn industriële technologie, energie,
milieu, voeding, gezondheid, defen-
sie en bouwen en wonen.

Binnen het Instituut civo-Toxicologie
en Voeding wordt door c.a. 160
medewerkers onderzoek verricht
naar positieve en negatieve aspecten
van voedsel. Het instituut telt drie
afdelingen. Centrale thema\'s zijn: de
rol van voeding bij normale groei en
ontwikkeling en bij het ontstaan van
ziekten; de behoefte aan voedings-
stoffen; de relatie voeding en kanker;
vaststelling van de voedingstoestand
en ontwikkelen van methoden daar-
toe; vaststelling toxicologisch risico
van natuurlijke en synthetische
verbindingen d.m.v. orale, dermale
en/of inhalatoire expositie van proef-
dieren en celcultures.

tno zoekt ten behoeve van het Instituut civo-toxicolog:
en voeding te Zeist, onderdeel van de hoofdgroep
Voeding en Voedingsmiddelen een

De afdeling Biologische Toxicologie houdt zich onderme
bezig met oraal, inhalatoir, dermaal en in vitro onderzoe
naar de toxiciteit, carcinogeniteit en teratogeniteit van
stoffen in het kader van de "safety evaluation" van Stoffe
volgens de eisen van overheidsinstanties. Hierbij wordt
ook gebruik gemaakt van technieken als weefselkweek e:
elektronenmicroscopie.

- pathologisch onderzoek van proefdieren, die bij toxiciteitsexpi
rimenten worden gebruikt;

■ verrichten van experimenteel werk in een van de deelgebieden
van het toxicologisch eniof voedingsonderzoek, zoals voeding
en kanker, pathologie van de respiratietractus, dierexperimei
teel onderzoek naar de veiligheid van voedingsmiddelen en hu
bestanddelen, gezondheidsbewaking van de proefdieren;

■ begeleiden van toxicologische experimenten die op verzoek va\\
derden worden uitgevoerd.

• voltooide opleiding Dierenarts of Arts (met belangstellin
voor dierpathologie);

■ kandidaten met ervaring op het gebied van de dierpatholc
gie genieten de voorkeur.

Telefonische inlichtingen omtrent deze functie kunnen
worden ingewonnen bij Drs. R. B. Beems, tel. 03404-
52244, tst. 392.

Schriftelijke sollicitaties, met vermelding van nummer
td - 1508 - 02, te richten aan de Personeelsdienst van de
Civo-Instituten tno, Postbus 360, 7300 aj zeist, t.a.v.
mw. E. P. M. Schut.

Prosolvin® wordt nu geleverd in een
nieuwe samenstelling. Daarmee is niets
veranderd aan het werkzame bestand-
deel, aan de prijs of aan de doseringen.
De goede eigenschappen van Prosolvin®
zijn evenmin veranderd.

Toch merkt u meteen wat er veranderd
- sterk verbeterd - is wanneer u Prosolvin®
in de nieuwe samenstelling gebruikt.
Het is aanzienlijk gemakkelijker
inspuitbaar. Een welkome verbetering,
vooral bij lagere temperaturen.

De nieuwe samenstelling van
Prosolvin® : Luprostiol opgelost in 70%
propyleenglycol en 30% water.
Leverbaar - als vanouds - in flacons a
10 en 20 ml, 7,5 mg/ml.

Janssen Pharmaceutica heeft door innoverende re-
search onmisbare geneesmiddelen ontwikkeld voor
verschillende therapeutische gebieden. Dit geldt
zowel voor het gebruik in de humane als in de dier-
geneeskunde.

Voor de Veterinaire Afdeling van onze Nederlandse
vennootschap wordt contact gezocht met kandida-
ten voor de functie van (m/v)

Als u voldoet aan de gestelde functie-eisen kunt u
uw sollicitatiebrief met curriculum vitae en een re-
cente pasfoto richten aan:
Janssen Pharmaceutica B.V.,
t.a.v. Mr J.M.L.M. van Buren,
postbus 122, 5050 AC GOIRLE.

Een psychologisch onderzoek zal deel uitmaken
van de selectieprocedure.
De sollicitatietermijn sluit veertien dagen na de
verschijningsdatum van dit blad.

Toch hebben wij een sterke bin-
ding met üw vak, want al vele jaren
lang adviseren en helpen wij
ü toe, ook als u zich elders mocht
gaan vestigen.

En omdat u van meet af aan
samenwerkt met dezelfde adviseur,
kan er een zeer persoonlijke relatie

dierenartsen zoals u, bij het financieel ontstaan die borg staat voor een opti-
en fiscaal opzetten, uitbouwen en ma- maal wederzijds begrip,
nagen van hun praktijk. Cliënten die wij ooit leerden ken-

Wij kunnen geen operatie uitvoe- nen in hun studententijd en met wie
ren, maar wij weten wél alles van de wij samen hun praktijk hebben
koop en verkoop van een dieren- opgezet adviseren wij nu, tientallen
artsenpraktijk, de financiering van het jaren later, bij het effectief beleggen
pand, de inrichting, goodwill, debi- van hun welverdiende kapitaal,
teuren, enz., van de verzekerings- De Crediet en Effecten Bank on-

constructies die voor zo\'n vestiging derscheidt zich cioor \'n opstelling en
nodig zijn en de belastingtechnische werkwijze, waarbij kleinschaligheid
facetten voor vrije beroepen. en maximale individuele aandacht

Al deze specialistische kennis sleutelbegrippen zijn.
Staat ook u ten dienste. Waar u ook Een vrijblijvend kennismakings-
gevestigd bent. Hoewel wij een van gesprek biedt u de gelegenheid onze
oudsher in Utrecht gesitueerde bank deskundigheid op de proef te stellen,
zijn, is uw plaats van vesti- ^^ ^^ ^p« Bel 030-560911 en
ging geen enkel probleem. M \' i:i:i;!i!;iüuüi [ j één van de adviseurs van
Onze adviseurs onder- W T^\'VT Bi onze sector vrije beroepen
houden nauw contact met ^^^ Jul. i Ml^J komt naar u toe, waar u
dierenartsen in geheel CREDIET EN EFFECTEN BANK zich ook bevindt

SAMENVATTING In de late herfst werden twee maal levermonsters van slachtdieren van bekende
herkomst verzameld: JJ.t monsters werden op kopergehalte geanalyseerd door zure verassing gevolgd
door atomaire absorptie spectroscopie. De uitkomsten gaven streken te zien met nogal vee! lage
gehalten (Leiden, Texel, Zuid-Limburg), maar ook met zeer hoge gehalten (Veluwe en de Peel),
waarschijnlijk voortkomend uit grootschalig gebruik van varkensmest. Grenswaarden van het lever-
Cu-gehalte worden besproken: 25 respectievelijk 400 mg/kg d.s., waarbij het bloedkoper op ped blijft
met behoud van leverstructuur en -junctie. Gebaseerd op deze grenswaarden gaven de twee onderzoe-
kingen in 50 respectievelijk 17% van de gevallen te lage en in 8 respectievelijk 17% te hoge lever-Cu-
waarden te zien. Het bemonsteren bij slachthuizen levert uiteraard geen representatief beeld van de
situatie bij ons rundvee. Niettemin geven de uitkomsten aan dat de Cu-status van koeien nogal eens te
wensen overlaat.

SUMMARY During two periods of investigation, at an interval of jive years, samples oj JJJ livers oj
cows of known origin were collected in the Netherlands. The concentrations oj copper were analysed
approximatelv in 0.5 g of dry matter by acid incineration and atomic absorption spectrophotometry. The
results showed that there were areas characterised by a rather large number of low concentrations
(Leyden, Isle of Texel. .wuthern Limburg) and areas characterised by very high concentrations (Veluwe
and Peel areas), the latter probably resulting from the use of pig manure on a large scale. In the present
paper the significance of threshold values of the concentrations of copper in the liver are discussed: these
were 25 and 400 mg/kg of dry matter, normal copper levels and a normal structure and fimction of the
liver being maintained. On the basis of these threshold values the two investigations revealed too low
concentrations of copper in the livers in thirty (17 per cent) of the cases and too high concentrations in
eight (17 per cent) of the cases. Sampling livers from slaughterhouses naturally does not produce a
representive picture of the entire population of dairy cattle in the Netherlands. None the less the resuhs
show that the copper status of cows in the Netherlands not infrequently leaves much to be desired.

Het is bekend dat rundvee, in vergelijking krachtvoer ontvangt, niet of nauwelijks

met andere diersoorten, meer koper nodig nog een verlaging van de koperreserves op-
heeft en dat uitsluitend eiwitrijk ruwvoeder gemerkt, terwijl vroeger wel bij 60% van dc

getroffen worden, lopen de koperreserves Nu er echter door verandering van het be-
gedurende het wcideseizocn zodanig terug, leid sprake is van terugdringen van de hoe-
dat kopergebrek verschijnselen kunnen op- veelheid krachtvoer, onder andere ten gun-
tredcn, gepaard gaande mct daling van de ste van plaatselijk gewonnen ruwvoer, dient
produktie (2). Gezien de slechte resorptie rekening gehouden te worden met een te-
van het koper onder die omstandigheden rugval. Naast het producerende melkvee
hebben de belangrijke functies in onder zijn cr overigens altijd categorieën geweest,
andere het energiemetabolisme te lijden. die geen krachtvoer krijgen, zoals jongvee
Voederen met krachtvoer geeft daaren- in de verschillende jaarklassen, mestvee en
tegen een duidelijke stijging van de koper- droogstaande koeien. Voor deze catego-
reserves. Het krachtvoer bevat ruim vol- riecn heeft wijziging van dc bedrijfsvoering
doende koper, terwijl de benutting veel (1) in de loop der jaren, de koperbehoefte
beter is dan het Cu in ruwvoeders. Daarom nog doen stijgen.

\' Dr. W. T. Binnerts. universitair docent bij de Vakgroep Diert\'vsiologie, Landbouwhoge.school, Postbus 9101,
6700 HB Wageningen.

In enkele gebieden is de toevoer van sterk
met koper verontreinigde varkensmest
op het grasland zo groot, dat voor koper-
vergiftiging gevreesd kan worden. Hierbij
moet gedacht worden aan directe besmet-
ting van het gewas met mestdeeltjes of aan
opname met het voer van bodemdeeltjes.
Het kopergehalte van het gras zal door
bodembemesting niet veel hoger kunnen
stijgen dan het nog normale gehalte 15
mg/kg d.s. Tot welke hoogte de koperver-
ontreiniging daadwerkelijk stijgt en hoe
groot het gevaar voor het rundvee is, weet
men nog nauwelijks.

MATERIAAL EN METHODEN
Voor onderzoek naarde kopertoestand is leveronder-
zoek de meest geëigende methode (1). Na enige voor-
studie werd een systematisch onderzoek uitgevoerd
bij slachtdieren. Nog aan het eind van de jaren zeven-
tig werden in een eerste onderzoek 115 levermonsters
verzameld bij 6 slachthuizen (4) cn 5 jaar later in een
vervolgonderzoek nog eens 218 monsters bij 13
slachthuizen (5). in beide gevallen was de verzamel-
periode in dc late herfst, zodat in het bijzonder de
invloed van het weideseizoen onderzocht werd. Steeds
werd ongeveer 100 g leverweefsel verzameld en wel
van de gemakkelijk bereikbare caudale (Spiegelse)
kwab. Het monsterwerd in polytheenfolie verpakt, zo
spoedig mogelijk ingevroren en tot analyse bewaard
bij —20° C. De bepaling werd uitgevoerd met ato-
maire absorptie, na zuredestruktie van ecn nauwkeu-
rig afgewogen deel met ongeveer 0,5 g droge stof
(d.s.).

De uitkomsten, op de droge stof betrokken,
zijn streeksgewijs vermeld in tabel 1. Hier-
bij zijn voor Friesland de uitkomsten van
Sneek, Leeuwarden en Drachten en voor
Texel enkele uitkomsten van Den Helder
en Alkmaar samengevoegd.

Het gemiddelde van alle waarden was dui-
delijk het hoogst bij de tweede monsterne-
ming (P < 0,01) volgens Wilcoxon (6). Het
gemiddelde voor Texel en dat voor Sittard
was significant lager dan de andere ge-
middelden en dat van de Peel en Arnhem
duidelijk hoger (P < 0,05). Zet men de
gemiddelden in een opklimmende reeks,
dan komen de streken met weinig varkens-
houderij (Texel, Sittard, het Westen) en
veel varkenshouderij (de Peel, de Veluwe)
als uitersten tevoorschijn.
Duidelijker nog komt dit verschijnsel naar
voren als alleen de hoogste en laagste
grootteklassen worden vergeleken.
In figuur 1 zijn alle uitkomsten kleiner dan
25 (lage waarden) en groter dan 400 mg/kg
d.s. (hoge waarden) weergegeven in pro-
centen van het totale aantal geanalyseerde
monsters.

De figuur laat zien dat de lage waarden veel
voorkwamen in Zuid-Limburg (60% van
het totaal), in Noord-Holland, Texel en de
Achterhoek (meer dan 25%) en wat in

Tabel 1. Gemiddelde lever-kopergehalten bij rundvee (mg/kg d.s.)\'.

Streek	Eerste onderzoek	Herhaald onderzoek
Peel	232 48,3	(N=	16)	254 44,4	(N= 15)
Den Bosch	145 36,1	(N=	14)	258 33,1	(N= 26)
Arnhem	138 52,4	(N=	12)	412 33,5	(N= 18)
Doetinchem	152 40,5	(N=	16)
Zevenaar				132 39,0	(N= 12)
Alkmaar	184 35,5	(N=	18)	203 33,1	(N= 34)
Texel	36 26,9	(N=	5)	166 28,6	(N= 16)
Meppel				227 22,3	(N= 8)
Friesland	124 18,7	(N=	18)	214 38,6	(N= 31)
Sittard	104 36,5	(N=	16)	65 18,8	(N= 21)
Leiden				166 23,7	(N= 20)
Soest				254 47,1	(N= 17)
Alle waarden	150 14,8	(N=	115)	213 12,1	(N=218)

Met aantal levers (N)en ± standaardfout (= standaard-deviatic/\\/N).

mindere mate ook in de weidegebieden van
Friesland en Zuid-Holland. Daarentegen
zijn de gebieden rond de intensieve varkens-
mesterij duidelijk afgetekend (25% en meer
zeer hoge gehalten). In Zuid-Holland en op
Texel werden geen hoge waarden aange-
troffen. Gemiddeld over het onderzochte
gebied hadden rond 30% van de slachtrun-
deren bij het eerste en 17% bij het herhaald
onderzoek een te laag gehalte, met als laag-
ste waargenomen waarde 2 mg Cu per
kg d.s. Daarentegen hadden respectievelijk
rond 8 en 17% van de levers te hoge gehal-
ten met als hoogste waarneming 818 mg
Cu kg d.s.

Voor een juiste interpretatie van de uit-
komsten dienen enige kanttekeningen ge-
maakt te worden.

Hct aantal monsters is nog niet zodanig
groot dat voor de genoemde streken een
verantwoord gemiddelde kan worden op-
gegeven. Wel geven de herhalingen een zc-
|cerc bevestiging, bijv. met de ongeveer
identieke gehalten en statistische verdeling
l/an de Peel en Alkmaar en zelfs ook Doc-
tinchem/Zevenaar. De afwijkingen bij Arn-
hem, Den Bosch cn Friesland zijn het ge-
volg van de nog te grote wingebieden; men
zal voor de afbeelding van de getallen over
het land bij een eventuele herhaling moeten
streven naar een nog wat fijner raster.

2. De verdeling van de getallen is verre
van normaal. Er is naast een top in de
frequentieverdeling bij de lage gehalten (<
50 mg/kg) een staartvormige uitloop naar
de hogere waarden, met bij de hoge ge-
middelden nog een tweede top (omstreeks
250-300 mg/kg). Om deze reden is bij het
statistisch toetsen gekozen voor een para-
metervrije functie.

3. De methodische problemen zijn bij
vooronderzoek bestudeerd. Er werd vast-
gesteld dat koper, zowel eenmalig toege-
diend radio-actief koper als het normale
voorraadkoper, gelijkmatig over de hele
lever verdeeld is. Dit wordt bevestigd door
de literatuur; de Spiegelse kwab is repre-
sentatief voor dc gehele lever gebleken (10).
Verontreinigingen bij de bewerking kunnen
effectief voorkomen worden doorde levers
te snijden met glasmessen en door het
glaswerk voor te spoelen met mctaalvrij
mineraal zuur.

De terugwinning van toegevoegd koper
was praktisch 100% en de blancowaarde
tengevolge van koper in de reagentia was
zeer laag (overeenkomend met minder dan
1 mg Cu per kg droge stof). Storingen
waren bij de analyse praktisch afwezig.

4. Dc onderste grenswaarde van 25 mg/kg
d.s. heeft de betekenis, dat beneden deze
waarde de bloedkopergehalten aanmerke-
lijk kunnen dalen (1, 7). Dan is de koperre-
serve onvoldoende om de normale fysiolo-
gische functies te waarborgen. De grens-
waarde voor voldoende leverkoper wordt
door andere auteurs nog wel hoger inge-
schat: 40 (8) en zelfs 75 mg/kg d.s. (9): dan
is het volgens deze auteurs reeds zaak op
kopergebrcksverschijnsclen te letten. In
Nederland treden ernstige gebreksverschijn-
selen op bij levergehalten beneden 10
mg/kg d.s. (3). De hoge grenswaarde van
400 mg/kg d.s. heeft een soortgelijke waar-
schuwende functie: de normale koperbin-
dende groepen zijn bij het rund bij onge-
veer 400 mg/kg koper verzadigd en de
aanmaak van extra koperbindend metal-

lothioneïne is niet gegarandeerd (11). Micro-
scopie laat het begin van abnormale lever-
structuren zien en de leverfunctie kan reeds
geacht worden te zijn geschaad; tegelijk
komt in het bloed een verhoogd gehalte
van allerlei specifieke leverenzymen in cir-
culatie. Bij 700 mg/kg d.s. komen bij het
rund ernstige klinische afwijkingen voor
(1), met beschadiging van ook andere weef-
sels dan de lever.

5. De groep van koeien welke op de
slachthuizen wordt geslacht is niet repre-
sentatief voor de populatie van ons melk-
vee. Niettemin vallen bij nadere beschou-
wing van de procentuele samenstelling van
het slachthuismateriaal (4) de gevolgen
voor het koperonderzoek nog mee.

Zo is bijvoorbeeld van vruchtbaarheidssto-
ringen (23%) geen aantoonbare statistische
relatie met kopergebrek aangetoond (12).
Produktiederving (23%) en ziekte (2%)
zouden weliswaar verband kunnen houden
met kopergebrek of vergiftiging, maar toch
zeker in lang niet alle gevallen. Uierge-
breken (23%), beengebreken (10%), ou-
derdom (10%) en slechte handelbaarheid
hebben geen duidelijke relatie met koper.
Wel moet er rekening mee gehouden wor-
den, dat het vee dat voor afstoting bestemd
is, mogelijk enige tijd met alleen ruwvoeder
gevoed wordt, hetgeen het leverkopcrge-
halte zou drukken.

Moge het misschien zijn dat het hier be-
schreven onderzoek een iets te zwart beeld
geeft voor de kopersituatie op de bedrijven,
toch komt duidelijk tot uiting dat veel vee
onvoldoende bescherming tegen koperge-
brek en -vergiftiging krijgt.
Reeds lang is het de wens van de Commis-
sie Minerale Voeding iets meer te doen
voor het jongvee, waarvan verschillende
jaarklassen een periode van grote groei
doormaken, waarvan het welslagen beslist
over de latere produktiecapaciteit. Maar
ook van het melkvee kan men er niet hele-
maal gerust op zijn, dat het de juiste hoe-
veelheid koper krijgt. Hierbij kan men in
het bijzonder denken aan de buitengewoon
geringe benutting van het voederkoper
onder de meeste praktijkomstandigheden.

met absorptie-percentages in eigen waar-
nemingen van niet ver boven 1%.
Dat desondanks nog hoge tot zeer hoge
leverkopergehalten kunnen voorkomen,
duidt op de enorme grootte van het koper-
overschotprobleem. Het gevaar van ko-
pervergiftiging zal overigens vermoedelijk
\'vanzelf afnemen met de te verwachten
verbeterde aandacht voor hel milieu.

Aan allen die hulp verleend hebben, in het bijzonder
directies en personeel van de medewerkende slacht-
huizen wordt dank gebracht; ook aan de medewerkers
in hct sporenelementenlaboratorium, die met dc ana-
lyses geassisteerd hebben.

1. Commissie Minerale Voeding. Handleiding mi-
neralenonderzoek bij rundvee in de praktijk,
NRLO Den Haag, .3e druk 1982.

2. Hartmans, .1. Tracing and treating mineral dis-
orders in cattle under field conditions, in; Trace
Element Metabolism in Animals, 1974; 2; 266.

3. Seeklcs, L. Sporenelementen, in het bijzonder
koper, een diergeneeskundig probleem. Tijdschr.
Diergeneeskd. 1956; 81; 910-33.

4. Van der Groes, C. A. M. Doctoraalscriptie Vak-
groep Dierfysiologie, Landbouwhogeschool
1979.

5. Klok, .1. Doctoraalscriptie Vakgroep Dierfysio-
logie, Landbouwhogeschool 1984.

6. Snedecor, Ci. W. and Cochran, W. G. Statistical
Methods, Iowa State Press, 7e cd., 1980.

7. Van der Grift, J. Het kopergehalte van lever en
blocdserum bij Fries-Hollands rundvee, disserta-
tie Utrecht 1955,

8. Claypool, D. W. e.a. Relationship between the
level of copper in the bloodplasma and liver of
cattle. .1. Anim. Sci. 1975; 41; 911.

9. McDowel, L. R. e.a. Evaluating the nutritional
status of beef cattle herds from four soil order
regions of Florida. II Trace Minerals. J. Anim.
Sci. 1982; 55; 38.

10. Koopman, ,1. J. en Wybcnga, A, Het kopcrge-
haltc van levers en leverbotten bij slachtrunderen
en lammeren met distomatosis (Fasciola hepatica
L). Tijdschr. Diergeneeskd. 1969; 94; 362-79.

11. Bremner, 1. The roles of metallothioncïn in the
metabolism of copper and zinc. Annual Report
of studies in animal nutrition and allied science,
vol. 39, p. 19, The Rowett Research Institute
1983.

12. Claessens, .1. R. C. Koperstatus en fertiliteit bij
het rund. Dissertatie Utrecht 1964.

SAMENVATTING In 29 jaar is de leeropdracht \'Ziektekunde van Bijzondere Dieren\' inhoudelijk
zowel als structureel vorm gegeven. Er is een soort \'clinical pathology\' ontslaan die vele vruchten heeft
afgeworpen. Ziektekunde Bijzondere Dieren heeft zich ingezet voor de instandhouding van bedreigde
diersoorten door middel van het bevorderen van kweek.

De vergelijkende ziektekunde wordt op verschillende wijzen bedreven. Niet alleen als een vergelijking
tussen ziekteprocessen, doch ook als vergelijking tussen diersoorten en tussen patho-biologische
reactiepatronen.

Wat betreft het onderwijs is een benadering vanuil de pathologie vooralsnog essentieel om inzicht in
ziekteprocessen, gebaseerd op patholoog-anatomische en patho-biologische over te dragen.
De toekomstige wetenschappelijke ontwikkeling wordt vooral gezien op het gebied van het onderwijs in
kleinere gezelschapsdieren, de kennis van ziektekunde van proefdieren, dieren uit dierentuinen en uil
het wild. Het onderzoek zal deels 2e lijns. waar mogelijk echter projectgebonden 3e lijns onderzoek zijn.

SUMMARY In twenty-nine years, teaching of the subject\'Nosology of Exotic Animals\'has acquired a
.specific content and taken on a structural form. A sort of\'clinical pathology\' developed, which yielded
many fruits The Department of Nosology of Exotic Animals stood up for the conservation of animals in
danger of becoming extinct by stimulating breeding of these animals.

Various methods are used in comparative nosology. Not only clinical processes but also species of
animals and pathological reaction patterns are compared.

As regards education, an approach from the point of view ofpathology is essential for the lime being in
transmiHing the understanding of processes of disease, based on morbid-anatomical and patho-biolo-
^ical jindings.

Future scientific developments are mainly anticipated in teaching on the subject ofsmaU companion
animals, knowledge ofthe nosology of laboratory animals, animals in zoological gardens and those
living in the wild Studies will be partly on research level: they wiU. however, take the form of setting up
.special projects wherever possible.

29 Jaar bijzondere dieren aan de Faculteit Hesse, destijds directeur van de buiten-
der Diergeneeslcunde, begonnen bij het praktijl< en door wijlen collega prof. J. H.
toenmalige Instituut voor Tropische en ten Thije, hoogleraar in de veterinaire pa-
Protozoaire Ziekten, gerijpt binnen de Vak- thologie.

groep Pathologie, si^nds 1979 onder een Aanvankelijk werd gewerkt binnen het
hoogleraar die vanaf de geboorte dit vak- toenmalige instituut voor Tropische en
gebied binnen de Faculteit heeft vertegen- Protozoaire Ziekten. Voor de \'Dierentuin-
woordigd. het heeft geleid cn vorm gege- afdeling\', zoals zij toen heette, was 50%
ven. bicden dc gelegenheid enige gedachten van de tijd van cen wetenschappelijk amb-
le formuleren over verleden, heden en, tenaar beschikbaar. Dankzij de grote intc-
vooral bi) ccn gelegenheid als deze, over de resse van de onlangs overleden prof. A. van
toekomst van de leeropdracht Ziektekunde der Schaaf konden de secties op inge-
der bijzondere dieren. zonden dieren uitgevoerd worden in het

De prille start van wat toen gedacht werd Instituut van Bacteriologie. Deze drie de-
als ecn dierentuinafdeling, is vastgelegd in menten, secties, belangstelling voor proto-
een voorstel uit 1954. van wijlen collega zoaire parasieten en voor bacteriële tnfec-
prof. dr. F. C. Kraneveld, gesteund vanuit ties bepalen nog steeds voor een belangrijk
de Faculteit door wijlen collega N. C. W. deel het karakter van het werk.

\' Rcdc uitgesproken bij dc uunvaiirding van het ambt van hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht op

maandag 16 september 1985.
^ Prof. dr^P. Zwart. Vakgroep Pathologie. Yalelaan I. Postbus 80.158. .•5508 TD Utrecht.

Geleidelijk onstond de behoefte om ver-
anderingen te kunnen bestuderen die met
het blote oog niet waren vast te stellen. De
microscopische pathologie bood daartoe
excl usieve mogelijkheden. Als vmgeroele-
ning werd een proefschrift bewerkt over de
histopathologie van de nieren van rep-
tielen. Aansluitend vond de overgang
plaats naar de veterinaire pathologie. In de
loop der jaren is ccn volledige integratie
ontstaan. In 1979 volgde dc benocmingtot
hoogleraar met als leeropdracht \'De ziek-
tekunde van bijzondere dieren\'. De leerop-
dracht is binnen de Vakgroep Pathologie
zowel inhoudelijk als structureel vorm ge-
geven.

Inhoudelijk is de leerstoel in de Vakgroep
Pathologie mede geëffectueerd door. in al-
fabetische volgorde, samenwerking met
microbiologische, parasitologischc, proto-
zoaire, virologischc, zoötechnische.en ook
klinische discipli nes. Op deze wi)ze is een
enigszins EngeLs-Amerikaans aandoende
\'clinical pathology\' ontstaan dic vclc vruch-
ten heeft afgeworpen.
Structureel is de benoeming binnen de
Vakgroep Pathologie geëffectueerd door
een volledige participatie in hct onderwijs
en het onderzoek.

Keren wij nog even terug naar de historie.
Naar de ten tijde van dc oprichting heer-
sende opvatting van wijlen collega Krane-
veld. zou het werkterrein vooral de dieren
in diergaarden omvatten, met als argumen-
tatie dat deze dieren buitengewoon kost-
baar waren, dat zij van belang waren voor
de vergelijkende ziektekunde, alsmede dat
insleep van exotische besmettelijke ziekten
voor huisdieren gevaren zouden kunnen
opleveren.

Overzien wij de afgelopen 29 jaar. dan zijn
de dieren uit de dierentuinen ongetwijfeld
nog veel kostbaarder geworden.
De zorg voor de dieren nam toe. Dit leidde
tot een complex van maatregelen die een
wezenlijke bijdrage leverden tot het ver-
minderen van verliezen tijdens de vangst.
Langdurige drijfjachten te voet of per
paard werden vervangen door een korte
snelle sprint. Daardoor wordt uitputting
van de dieren voorkomen. Eventueel toch
nog optredende gevallen van het vang—
spierdegenerat ic-syndroom, ten gevolge
van een verandering in de zuurgraad van
het bloed, worden ter plekke bestreden. Bij
grotere vangexpedities is vaak veterinaire
begeleiding aanwezig. Het transport ge-
schiedt veelal per vliegtuig. Behalve door
kostenverhoging van vangst en transport,
hebben veel dieren een grotere waarde ge-
kregen doordat zij zeldzaam zijn geworden.
Was het destijds zo dat cr nauwelijks gere-
kend werd met het uitsterven van diersoor-
ten, thans is van veel diersoorten te voor-
zien dat zij, vooral door vernietiging van
hun leefmilieu, zonder bijzondere maatre-
gelen binnen enige tijd uitgestorven, of op
zijn minst ernstig bedreigd zijn. Vele landen
hebben hun grenzen geheel of gedeeltelijk
gesloten om aderlatingen van hun dierbc-
standen te beperken.

De dierentuinen die tot voor enkcicjaren
hun collecties vrijwel uitsluitend aanvulden
met dieren uit het wild, worden er thans
mee geconfronteerd dat zij hun bestand op
peil moeten houden door middel van fok.
Te voorzien is dat, nu de nood hoog wordt,
de kwcekresultatcn snel verder zullen ver-
beteren. In feite is deze positieve trend al
ingezet. Nederlandse diergaarden spelen
daarbij ccn waardige rol. De Vakgroep
Pathologie draagt daaraan, middels de
\'Bijzondere Dieren\', bij. Noemen wij hier
slechts de bijdragen tot de fok van de zeld-
zame okapi\'s (11) en de ontwikkeling van,
met een kunstmatig maagsap voorverteerd,
voedsel voor de opfok van roofvogels die
hun jong voeden met voorverteerde prooi,
zoals condors en koningsgieren (10).

Dc huidige, moderne dierentuinen, die hun
oorsprong vonden in een streven tot ver-
meerdering van de kennis van de natuur,
hebben vanouds ais taken educatie en re-
creatie, Daarnaast is sinds enkele tientallen
jaren het behoud van diersoorten één van
de belangrijkste redenen van bestaan ge-
worden, Deze nieuwe taak is soms slechts
moeilijk te verenigingen mct dc oorspron-
kelijke.

Sinds 1982 zijn de exotische dieren in Ne-
derland onder de verantwoordelijkheid van
het Ministerie van Landbouw cn Visserij
geplaatst. Dit Ministerie heeft daarmee
mede tot taak om regelend op te treden in
het belang van bedreigde diersoorten.
Onzcs inziens zullen deze regelingen twee
kanten hebben. Enerzijds zullen er maatre-
gelen genomen moeten worden uit hoofde
van de, thans ook door Nederland gera-
tificeerde conventie van Washington ter
bescherming van in de natuur voorko-
mende dieren (en planten) cn anderzijds
maatregelen ter bevordering van het in ge-
vangenschap handhaven van bedreigde dier-
soorten. Midden in dit krachtenveld staan
de diergaarden. Daar vinden heroriëntaties
plaats cn wordt gezocht naar wegen om alle
taken genoegzaam te kunnen vervullen.
Het is tc verwachten dat het Ministerie tot
een evenwichtige taakal"bakening komt,
opdal niet ecn situatie ontstaat als in de
dierenttiinen der Inca\'s, waar voor dieren
die tijdelijk niet in levende lijve konden
worden getoond, gouden beelden in dc
plaats werden gezet (8).
Voor het instandhouden van diersoorten in
gevangenschap in hun oorspronkelijke
vorm is het vooral van belang dat er popu-
laties van voldoende grootte zijn. Essen-
tieel is daarnaast dal een zodanige organi-
satiestructuur in het leven wordt geroepen
dat kweek \'al random\' mogelijk is of
wordt, opdat cr geen ernstig verlies van
genen zal optreden. Het zal gewenst en
noodzakelijk zijn van vclc in aanmerking
komende diersoorten ecn goed stamboek
bij tc houden en een weloverwogen doel-
gericht nationaal en internationaal uitwi.s-
sclingsprogramma van fokdiercn tc reali-
seren.

Naar mijn mening is het ecn culturele op-
gave van dc mensheid te trachten zoveel
mogelijk soorten te handhaven, waar mo-
gelijk in de natuur, doch mocht dit niet
meer lukken dan mede of uitsluitend in
gevangenschap. Het is een immense taak
die wij uit ccn verantwoordelijkheidsge-
voel tegenover de dieren en bovendien te-
genover generaties van mensen na ons op
ons zullen moeten nemen. Elk potentieel
middel zal daarbij moeten worden aange-
grepen. De Faculteit der Diergeneeskunde
kan hiertoe bijdragen middels de Ziekte-
kunde der Bijzondere Dieren, cn via andere
Vakgroepen.

Enorme vooruitgang is in de laatste de-
cennia geboekt wat betreft de kweek van
zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën en
vissen.

Bezien wij het aantal diersoorten waarmee
thans gekweekt kan worden, dan zien we
dat dit hoofdzakelijk het werk is van par-
ticulieren, Daarnaast hebben dierentuinen
en een beperkt aantal instellingen belang-
rijke bijdragen geleverd. Naast zoötechni-
sche problemen moesten ook ziektekun-
dige aspecten worden aangepakt en over-
wonnen. Vanuit de Vakgroep Pathologie,
Afdeling Bijzondere Dieren, zijn op dit ge-
bied een aantal bijdragen geleverd, die
voor de kweek van dieren van belang zijn,
In dit verband zijn te noemen: Cochloso-
mose bij jonge prachtvinkcn, veroorzaakt
door dc llagcllaat Cochlosoma sp., waar-
van Japanse meeuwtjes dragers zijn. Wor-
den besmette .lapanse meeuwtjes gebruikt
als pleegouders voor de zeer gevoelige nest-
jongen van prachtvinkcn, dan besmetten
dc pleegouders hun pleegkinderen, welke
laatsten snel aan de infectie te gronde gaan.
Interessant is, dat ten aanzien van de the-
rapie bleek dat rekening gehouden moest
worden met het voederen (door dc pleeg-
ouders) van dc jongen mct kropinhoud. In
de krop kunnen stoffen via de wand opge-
nomen worden. Als therapeuticum moest
destijds een relatief giftige imidazolvcrbin-
ding worden gebruikt. Het bleek toen dat
de .lapansc meeuwtjes, in dc periode dat zij
hun pleegkinderen verzorgden, zoveel dron-
ken en dus zoveel van het medicament re-
sorbeerdcn. dat zij aan een vergiftiging te
gronde gingen. Het bleek mogelijk een zo
lage concentratie te vinden dat de ouders
niet vergiftigd werden en de jongen gena-
zen.

Langere tijd lieeft de studie van visziei<ten
mede tot liet terrein van de Ziektekunde
Bijzondere Dieren behoord, tot zij aan be-
zuinigingen ten offer viel. Door collega dr.
R. Bootsma is een rhabdovirus bij snock-
broed gevonden, dat in een bepaalde pe-
riode ongeveer 99% van het broed te
gronde richtte. Desinfectie van de eieren,
met een virucide jodiumverbinding, vlak
na de bevruchting, bleek de epidemieën
volledig tc kuiincn voorkomen doordat het
virus vernietigd werd (1).
Op basis van dc post mortale diagnose ra-
chitis bij hagedissen kon een voorbehoe-
dende behandeling worden aangegeven,
waardoor de kweek van zeer grote aan-
tallen hagedissen mogelijk werd. Bij dit
probleem was de inbreng en medewerking
van een particulier fokker doorslaggevend.
Vervolgens was dezelfde particulier in staat
maximaal 1500 hagedissen per jaar te kwe-
ken (4).

Uit deze voorbeelden moge duidelijk zijn
geworden dat de vertaling van ziektekun-
dige problemen naar de praktijk bijdraagt
tot de kweek van dieren en daarmee tot hun
instandhouding.

Bepalen wij ons hier weer tol de argumen-
tatie van wijlen collega Krancvcld bij dc
start van de \'dierentuinafdeling\'. Zijn twee-
de argument was hct risico van insleep van
nieuwe ziekten door import van dieren uit
hct wild.

Hct is afgelopen jaren gebleken dat import
van klassieke huisdieren grotere risico\'s
met zich meebrengt dan dc import van die-
ren ten behoeve van dierentuinen. Denken
wij slechts aan dc import van enkele honden
lijdende aan hondsdolheid.
Er is één enkele keer in een dierentuin een
besmettelijke ziekte geïmporteerd, die ech-
ter tol één tuin beperkt bleef cn geen aan-
leiding gaf tot ziekte bij nuts- of gezel-
schapsdieren. Het betreft apcpokken, die
een kolonie orang-oetans praktisch te gron-
de richtte (3).

Dat tot nog toe onder huisdieren, gccn
epidemieën zijn opgetreden, is ongetwijfeld
mede te danken aan de grote zorg van dc
Veterinaire Dienst bij de import van niet-
gedomcsticeerdc hoefdieren, varkensach-
tigcn en papegaaien.

Ten aanzien van het derde argument van
collega Krancvcld, namelijk het belang van
de vergelijkende ziektekunde, is thans een
rijkdom van kennis en ervaring opgedaan
en in de literatuur vastgelegd. Hier demon-
streerde zich bij uitstek het diepgaand in-
zicht cn dc brede belangstelling en educatie
van deze te vroeg gestorven hoogleraar van
de Faculteit der Diergeneeskunde.
Dames en heren, de vergelijkende ziekte-
kunde bestudeert de overeenkomsten en de
verschillen in ziektekundige reactiepatro-
nen van diergroepcn en diersoorten onder-
ling. Onderzoekers als Metschnikow (6),
Dobbcrstein (2) en Messow (5) hebben zich
zeer basaal beziggehouden met de diverse
soorten ontstekingscellen, zoals meerkcr-
nigc reuscellen, macrofagen, polymorfker-
nigcn cn lymfocyten en met het moment
waarop deze in het ontstckingsproces bij dc
verschillende klassen en orden van dieren
optreden. De genoemde onderzoekers heb-
ben zich eigenlijk reeds bezig gehouden
met de fylogenese van dc ontsteking. Deze
fylogcnese laat zich, zoals ik reeds eerder
heb aangetoond (9), zeer wel in een filoso-
fisch systeem inpassen, waardoor de over-
eenkomst met algemene wetmatigheden in
de natuur en de menselijke samenleving
duidelijk worden. Ook bij ontstekingspro-
cessen zien wij een neiging tot steeds verder
gaande differentiatie en specialisatie, zoals
wij die, om bij de diergeneeskunde te blij-
ven, bijv. aan deze Faculteit maar al tc
goed kennen. Bij primitieve vissen zijn hct
vooral rcusccllen die een rol in het ontstc-
kingsproces spelen. Bij reptielen komen
naast dc reusccllcn matige aantallen poly-
morfkernigcn cn lymfocyten voor. Bij vo-
gels komen daaraf cn toe plasmacellen bij.
Doch pas bij de zoogdieren gaan de plas-
macellen ccn belangrijke rol spelen, terwijl
wij eigenlijk ook daar pas dc functie van de
eosinofielc granulocyten zich volledig zien
ontplooien, namelijk in hct kader van
overgevoeligheidsreacties.
Hier dringt zich wederom een vergelijking
op met de Faculteit waar op de ene plaats
reuscellen ontstaan die sterke fagocyteren-
de neigingen hebben, terwijl elders overge-
voeligheidsreacties ontstaan.
Men kan in hct kader van de vergelijkende
ziektekunde ook trachten de verschillen
tussen de diersoorten aan te geven. Zo kan

men dc verschillen bestuderen in reactie-
patronen bij een infectieziekte als pseudo-
tuberculose, veroorzaakt door Yersinia
pseudoluherculosis. Bij dc mens leidt een
infectie mct deze bacterie veelal tot ontste-
king van ecn specifieke lymfknoop. name-
lijk degene die dicht bij dc overgang van de
dunne darm in de dikke darm ligt. Slechts
sporadisch verbreidt de ziekteverwekkende
bacterie zich verder door het menselijk
lichaam.

Bij dc naaste verwanten van de mens. na-
melijk dc apen en meer in het bijzonder bij
makaken en Zuid-Amerikaanse apen. ver-
breiden de bacteriën zich wèl door het
lichaam, cn cr ontwikkelen zich ontste-
kingshaarden in de lever, de milt en de
nieren. Opmerkelijk is dat deze ontstekings-
haarden, er bij microscopisch onderzoek
net zo uitzien als die, welke door de echte
tuberkclbacterie worden veroorzaakt.

Gaan we verder met het maken van verge-
lijkingen betreffende dc ziektekunde van
pseudotuberculose, dan blijkt dat deze
kiem bij vogels eveneens veranderingen ver-
oorzaakt. Deze kunnen bij verschillende
vogels telkens anders zijn. Bij papegaaien
lijken de haardjes microscopisch op die bij
apen. Bij kanaries daarentegen ontstaan
procesjes die macroscopisch, dat wil zeggen
mct het blote oog, tc zien zijn als spclde-
kopgrote, geelwitte, uitpuilende haardjes.

Bij histologisch onderzoek blijken het op-
hopingen van bacteriën te zijn, die vrijwel
zonder enige ontstckingsrcactie in de or-
ganen liggen. Nog weer anders verloopt de
pseudotuberculose bij toekans. Toekans
zijn extreem gevoelig voor deze ziekte. Zij
verloopt bijzonder snel. Er ontstaat een
zeer heftige, acutc longontsteking, waarbij
de longen enorm rijk zijn aan bloed en er
zich vocht in de luchtwegen ophoopt, zodat
cr geen gasuitwisscling meer kan plaats-
vinden. Bovendien zijn vele blocdcapillai-
ren in de long geblokkeerd door massa\'s
bacteriën. Door de zeer snel verlopende
ontsteking is er geen tijd voor een reactie
mct ontstekingscellen; die zijn dan ook
nauwelijks te vinden.

Tenslotte is gebleken dat reptielen, am-
fibieën cn vissen totaal ongevoelig zijn
voor de Yersinia pseudoluherculosis.

Tot nu toe hebben wij stilgestaan bij twee
aspecten van de vergelijkende ziektekunde,
namelijk bij ontstekingsprocessen en hun
ontwikkeling in verloop van de geschiede-
nis, en bij verschillen tussen diersoorten,
voor wat betreft hun reactie op één en de-
zelfde ziekteverwekker.
Er is echter nog een derde beschouwings-
mogelijkheid betreffende dc vergelijkende
ziektekunde, ook deze komt binnen de
pathologie, bij de bijzondere dieren, aan de
orde.

Dc ziektekunde hoeft zich, ja kan zich niet
beperken tot het louter beschrijven van
pathologisch-anatomische veranderingen.
Dit zou de klassieke pathomorfologie zijn.
Naar een door Mouwen (7) gegeven defini-
tie, is ziekte een pathobiologisch proces,
dat ontstaat als reactie op schadelijke in-
vloeden, waarbij veranderingen optreden
in structuren cn functies, en wel op de ni-
veaus van cellen, weefsels, organen en soms
ook van het gehele organisme. Dc patholo-
gie of ziektekunde is de wetenschap die zich
bezighoudt met de inwerking van schade-
lijke invloeden en de functionele verande-
ringen die daarbij optreden.
Richten wij thans de aandacht op ziekte als
vergelijkend pathobiologisch proces. Dit is
ccn pathologie die rekening houdt met ver-
schillen in de biologie van dc dieren, cn
daarop gcsupcrponeerd, verschillen in reac-
tievermogen van dc diersoorten. Vooral op
dit exclusieve vlak, kan de ziektekunde van
bijzondere dieren tot zijn recht komen. Ter
illustratie ecn voorbeeld, namelijk long-
ontsteking bij vogels, Dc longen van vogels
zijn opgebouwd als een systeem van pijpen,
de parabronchiën, f,ticht die ingeademd
wordt, passeert de longen cn gaat naar de
buikluchtzakken. Pas bij dc daarop vol-
gende uitademinggaat de lucht uit de buik-
luchtzakkcn. de longen in. Het is voor ecn
vogel van levensbelang het pijpensystccm
in de longen open te houden, zodat er lucht
door kan stromen en cr gassen uitgewisseld
kunnen worden. Mocht dit onder bepaalde
omstandigheden niet meer lukken, dan
gaat de lucht waarschijnlijk via dc hoofd-
bronchus rechtstreeks naar buiten, zonder
dat dc longen zelf doorstroomd worden en
cr dientengevolge geen gasuitwisscling kan
plaatsvinden, zodat dc vogel stikt. Het is te
verwachten dat vogels zich min of meer

voorbereid liebbcn op, of aangepast hebben
aan, moeihjlce omstandigheden. Bij de be-
studering van ziel<elijl< veranderde vogel-
longen blijkt dat er mechanismen zijn otn,
althans cen deel van het pijpensysteem
open te houden. Fysiologen hebben daar
tot nog toe geen aandacht aan besteed,
doch histopathologisch onderzoek levert
gegevens voor een korte beschouwing.
Wanneer bij een vogel een longontsteking
enkele uren, of langer, duurt ziet men dat
enkele van de parabronchiën wijd open
gaan staan. Men vindt daarin dan geen
ontstekingsmateriaal. Deze wijd openstaan-
de parabronchiën garanderen dat er lucht
door de longen kan stromen en er enige
gasuitwisseling kan plaatsvinden. Duurt
zo\'n longontsteking langer, bijv. dagen of
zelfs weken, dan kan er verval van long-
weefsel optreden, waardoor de parabron-
chiën wijder worden en de luchtstroom
door de longen vergemakkelijkt wordt. Op
den duur ontstaat ecn echt longemfyseem.
Zoogdieren verschillen van vogels, door-
dat optreden van emfyseem primair berust
op ophoping van lucht in longblaasjes.
Lucht kan soms niet of nauwelijks ont-
snappen, het dier wordt benauwd en gaat
geforceerd ademhalen, waardoor er nog
meer lucht in de alveolen opgehoopt raakt,
deze overrekt worden cn tenslotte zelfs
scheuren.

Bij reptielen zijn dergelijke aanpassingen
niet waargenomen. Emfyseem is bij rep-
tielen tot nog toe onbekend. Wel spelen er
bij reptielen, met name bij schildpadden,
heel andere problemen een rol. Bij schild-
padden zijn de longen bevestigd in de
lichaamsholte, namelijk binnen het benige
schild, een gefixeerde ruinne waarvan dc
inhoud vrijwel alleen door beweging van dc
ademhalingsspieren van volume kan ver-
anderen. Iedere volumctoenamc binnen de
lichaamsholte van schildpadden, of dat nu
komt door voedsel, door een legsel van
eieren of misschien door een sterke Icver-
vervctting, leidt tot ecn compressie van de
longen en doet dus cen aanslag op dc reser-
vecapaciteit van de longen. Gelukkig is de
reservecapaciteit voldoende groot om zelfs
een omvangrijke toename in volume te
kunnen opvangen.

Dit was slechts één voorbeeld van anato-
mische cn fysiologische verschillen tussen
klassen van dieren en van de consequenties
die zij hebben voor de pathologische ver-
anderingen die kunnen worden waarge-
nomen. Wij beperken ons hier tot dit ene
voorbeeld.

Pathologische veranderingen kunnen ook
ontstaan door uitwendige invloeden zoals
voeding, huisvestingen onderlinge relaties
van de dieren. Bepalen wij ons hier bij één
voorbeeld betreffende de betekenis van de
voeding als oorzaak van ziekten en afwij-
kingen. Tekorten in de voeding kunnen,
zoals bekend is, enerzijds aanleiding geven
tot meer of minder specifieke pathofysio-
logische en pathomorfologische verande-
ringen, en anderzijds leiden tot vermin-
derde weerstand, wat op zijn beurt bac-
teriën en schimmels gelegenheid biedt ziek-
te te veroorzaken. Naar ruwe schatting
wordt bijna de helft van de ziektegevallen
van bijzondere dieren gecompliceerd door
bestaande tekorten in dc voeding. Het is
een bijna dagelijkse taak eigenaren voor te
lichten over de ziektekundige consequen-
ties van voedingsdeficiënties. Daarbij valt
telkens het conservatisme van de mensen
op, die het doorbreken van bestaande op-
vattingen tot een vrij langzaam verlopend,
ja zelfs moeizaam proces maken. Dit geldt
in het bijzonder voor diersoorten die op
een sober dieet lang in leven kunnen blij-
ven. Ook hier cen voorbeeld. Met kanaries
wordt al sinds ongeveer 400 jaar gefokt op
cen tamelijk eiwitarm dieet. Men moet zich
echter realiseren dat ccn kanarie eieren
protliiceert die naar verhouding van zijn
lichaamsgewicht vier maal zo groot zijn als
die van een kip, of om het op ccn andere
manier duidelijk tc maken: een compleet
legsel van ccn kanarie, dat in 5 dagen gc-
prodticccrd wordt, weegt bijna dc helft van
het eigen lichaamsgewicht. Het zal duide-
lijk zijn dat een dergelijke produktie alleen
kan worden volbracht op een complete en
hoogwaardige voeding. Mede onder in-
vloed van voordrachten onzerzijds is de
voedcrindustrie er tenslotte toe overgegaan
betere ei- cn opfokvoeders tc maken. De-
zelfde problematiek doet zich voor bij gras-
parkieten. ffun eieren zijn naar verhouding
wat kleiner, doch de jonge grasparkieten
groeien veel sneller. De eerste paar dagen
verdubbelt het lichaamsgewicht der jongen
elke 24 uur. Ten aanzien van de voeding

van grasparkieten doet zich het merkwaar-
dige feit voor dat zelfs vooraanstaande
mensen niet bereid zijn dc consequenties
van deze waarnemingen in het belang van
de dieren te accepteren. Zij wensen het ver-
strekken van eivoer aan hun vogels te be-
perken tot de periode dat het niet tc ver-
mijden is. I3at een beperkte hoeveelheid
van goed voedsel beter kan zijn dan een
ongelimiteerde verstrekking van eenzijdig
voedsel is zelfs in een tijdperk waarin de
mens bij vele gelegenheden gewezen wordt
op de nadelen van grote hoeveelheden
patat frites, blijkbaar niet duidelijk. Bijna
even nadelig is dc neiging van mensen om
datgene te voeren, waarvan men meent dat
de dieren het in de natuur eten. dan wel om
een natuurgetrouwe imitatie daarvan in de
vorm van eigengekweekte produkten te
verstrekken. De nadelige gevolgen daarvan
zien wij soms bij reptielen. Meerdere lief-
hebbers van insectenetende reptielen geven
zich veel tnoeite om een groot aantal soor-
ten insecten te kweken. Zij realiseren zich
niet dat de voedingswaarde van alle soor-
ten insecten vrijwel gelijk is cn dat de lief-
hebbers, wanneer zij spreken over een ge-
varieerd dieet, vrijwel alleen praten over
verschillen in attractiviteit van de diverse
voederinsccten voor hun reptielen. Ook
hier heeft dc pathologie door een secun-
daire diëtaire hyperparathyrcoidie vast te
stellen, duidelijke aanwijzingen kunnen vin-
den voorde oorzaak en derhalve bij kunnen
dragen tot een oplossing van het probleem.

De pathologie van bijzondere dieren is niet
alleen boeiend vanuit een oogpunt van de
vergelijkende ziektekunde. Meer en meer
ontwikkelt zij zich in dc richting van dc
spcciecle pathologie van elk der diersoor-
ten. Hier ligt een wijd toekomstperspectief,
dat noodzakelijk geëxploreerd moet wor-
den. Stimulansen daartoe zijn enerzijds dc
toenemende kennis, waardoor hct moge-
lijk wordt ziektebeelden nauwkcurigeraf tc
grenzen en anderzijds de gerichte vragen
van dierenartsen en eigenaren die nood-
zaken tot een adequaat antwoord. Wordt
dc signalerende functie van dc pathologie
op haar juiste waarde onderkend door dc
beleidsvoerders, dan biedt de vertaling van
de bevindingen uit de pathologie naar de
praktijk grote mogelijkheden deze in te zet-
ten ten behoeve van het onderwijs aan de
Faculteit Diergeneeskunde en elders. Aan-
gezien dc kliniek zo divers is en vooralsnog
zo oppervlakkig blijft dat zij slechts frag-
mentarische cn incomplete informatie kan
overdragen, kunnen studenten slechts via
de pathologie adequaat voorbereid worden
op hun latere taak als dierenarts. Een be-
nadering vanuit de pathologie biedt de stu-
denten juist die informatie, die nog gedu-
rende velejaren een fundament kan vormen
waarop therapiën geënt kunnen worden.
Een ander didactisch voordeel van onder-
wijs binnen dc pathologie is, dat het de
student inzicht geeft in een aantal macro-
scopisch cn microscopisch anatomische en
fysiologische bijzonderheden, die in het
geheel van de veterinaire opleiding slechts
met inzet van veel meer vrije tijd en perso-
neel zouden kunnen worden gerealiseerd.

Hct betreft hier bijzonderheden die wezen-
lijk bijdragen tot hct diergeneeskundig
handelen. Dit geldt in het bijzonder voor
die diersoorten die niet verwant zijn aan
soorten die in het overige curriculum volop
aandacht krijgen. Gedacht wordt daarbij
vooral aan zoogdieren, zoals dc egel, aan
vogels, reptielen, amfibieën en vissen. Als
voorbeeld moge dienen dat de dierenarts
zich moet realiseren dat bijv. slangen en
vissen slechts zeer weinig onderhuids bind-
weefsel hebben. Dit heeft consequenties bij
het injecteren van medicamenten en bij hct
uitvoeren van chirurgische ingrepen. Iets
vergelijkbaars geldt ten aanzien van de ge-
ringe elasticiteit van de huid van amfibieën,
reptielen en vogels, waardoor het defect
dat ontstaat bij het insteken van een naald
open blijft staan en gelegenheid biedt tot
het weglekken van onbekende hoeveel-
heden injectievloeistof. Amfibieën hebben
bovendien lymfzakken onder de huid, zo-
dat een injectie daar vrijwel overeenkomt
met ccn intravasculairc injectie, doordat
namelijk de lymfe afvloeit naar het hart en
zich direct met het bloed vermengt.

Tot dusver heb ik getracht u enige in-
drukken te geven van dc inhoud welke ge-
geven wordt aan de leeropdracht Ziekte-
kunde van Bijzondere Dieren, cn van de
nadruk die daarbij moet liggen op de verge-
lijkende ziektekunde.

Een ander aspect is de afgrenzing van liet
opgavegebied van Zicl<tei<tinde van Bij-
zondere Dieren. Voorts wil ik opmerken
dat het belang van ecn goede veterinaire
kennis en van een adequate veterinaire ver-
zorging van bijzondere dieren recentelijk is
toegenomen doordat op initiatief van de
Minister van Landbouw, een Gezondheids-
wet voor dieren gereed wordt gemaakt
waarin ook de bijzondere dieren zijn opge-
nomen.

Het opgavegebied, van Ziektekunde Bij-
zondere Dieren betreft hct onderwijs in
kleinere gezelschapsdieren zoals konijnen,
knaagdieren en enkele zoogdiersoorten die
in huis gehouden worden, evenals vogels
voor liefhebberij en sport en dc overige
diersoorten waaronder vooral reptielen en
amfibieën. Eigenlijk zouden in deze reeks
ook dc vissen thuishoren, doch daarover
heeft de Faculteit anders beslist. Tot hct
opgavegebied behoort voorts hct door het
faculteitsbestuur opgedragen terrein van
de pathologie van proefdieren. Dc activi-
teiten op dit terrein zijn zich thans verder
aan hct ontplooien en wij hopen gezamen-
lijk met dc Vakgroep Proefdierkunde, met
collega prof. dr. L. F. M. van Zutphen cn
zijn medewerkers, en tevens vooral met dc
proefdierdeskundige van dc Rijkstmivcrsi-
teit Utrecht, mevr. dr. V. Baumans, voort-
gang op dit gebied tc kunnen realiseren.
Medewerking aan dc Vakgroep Proefdier-
kunde inzake dc proefdierpathologie, ge-
koppeld aan dc bewaking van de gezond-
heidstoestand van procfdierbcstandcn aan
de RUU, kan zeer veel bijdragen tot ecn
ontwikkeling ten behoeve van hct onder-
wijs cn dc dieren.

Tot nog toe heeft dc pathologie van proef-
dieren zich, wat ons betreft, vooral in col-
legiale contacten afgespeeld. Met dank-
baarheid maak ik hier gewag van dc vele
intensieve contacten, discussies cn uitwis-
selingen. mede op hct gebied van dc verge-
lijkende ziektekunde met collega dr. .1. W.
M. A. Mullink, die zozeer bijgedragen
hebben tot mijn vorming, tot het leren on-
derscheiden cn omschrijven van ziektebeel-
den. pathogcncsen cn vele andere aspecten
van dc proefdierkunde. Binnen dc Vak-
groep Pathologie vallen ziektekunde bij-
zondere dieren ccn aantal zaken toe die hct
dc vakgroep mogelijk maken ccn groter
terrein mede tc helpen ontwikkelen. Opeen
bijeenkomst in 1984, georganiseerd door
dc NRl.O over landbouwkundig onder-
zoeksbeleid cn diergaarden, kwam hct be-
lang van het diergeneeskundig onderzoek
in diergaarden sterk naar voren. Boven-
dien werd duidelijk dat dc Faculteit der
Diergeneeskunde dc enige plaats in Neder-
land is, waar gestructureerd onderzoek met
betrekking tot dierentuinen plaatsvindt.
Mede doordat dc exotische dieren cn daar-
mee tevens de dierentuindicren onder de
verantwoordelijkheid van het Ministerie
van Landbouw geplaatst zijn, kan hct voor
de Faculteit als een belang gezien worden
daarop op passende wijze in te gaan. Het
ligt daarbij voor dc hand van dc bestaande
expertise van bijzondere dieren gebruik te
maken. Met dankbaarheid vermeld ik op
deze plaats dat de Faculteit zich al vele
jaren genereus tegenover dc Nederlandse
dierentuinen heeft opgesteld door hct on-
dergetekende al 27 jaar mogelijk te maken
de Europese Internationale congressen op
dit gebied bij tc wonen. Vooralsnog heeft
de Vakgroep Pathologie, Ziektekunde Bij-
zondere frieren zich bereid verklaard dc
organisatie op zich te nemen van discipli-
negcwijs gcstructtircerdc gespreksgroepen,
waarbinnen prioriteiten ten aanzien van
onderzoek kunnen worden vastgesteld. Dc
ziekten van het wild hebben steeds, zij het
in bescheiden omvang, tot hct arbeidster-
rein van \'Bijzondere Dieren\' behoord. Van
tijd tot tijd zijn ook op dit gebied belang-
wekkende gegevens gevonden, die lot ecn
aantal publicaties hebben geleid. Ecn ver-
der arbeidsterrein van dc \'Bijzondere Die-
ren\' vormt haar taak als indicator voor
milictivcrontrcinigingen. Deze taak wordt
vcrrichl in aanvulling op, cn in samenwer-
king met dc Werkgroep Vogelsterfte van
hct CDl. Hct is gebleken dal via dc patho-
logie aanwijzingen verkregen kunnen wor-
den die ccn belangrijke signalerende func-
tie hebben. Tenslotte rekent dc \'Bijzondere
Dieren\' hct lot haar taak dc uit dc patholo-
gie verkregen gegevens in te zetten bij dc
vertaling van dc pathologie naar dc kliniek.
Slechts op deze wijze kan worden voor-
komen. dal bijzondere patiënten worden
behandeld als waren hct misvormde hon-
den. kallen of andere huisdieren. Binnen
ecn betoog over vergelijkende ziektekunde.

is dc i<linisclie beliandeiing van dieren ecn
vreemde eend in de bijt. Niettemin blijft
het, in belang van onderwijs en patiënten te
betretircn dat expansiedriften op de Factil-
teit f^iergeneesktinde niet beter beheers-
baar zijn.

Wat betreft dc toekomst zijn een aantal
grotere lijnen aan te geven. Het onderwijs
is sinds 1984 in het officiële ctirriculum
opgenomen. Na precies 29 jaar is er zelfs
een stukje onderwijs met de herkenbare
naam \'Vogels en Bijzondere Dieren\'. Dit
onderwijs zal zich qua inhoud en vorm tel-
kens moeten vernieuwen om gelijke tred te
kunnen houden met de wetenschappelijke
ontwikkelingen. De vergelijkende ziekte-
kunde zal in al haarfacetten verder worden
ontwikkeld. Het zal vooral tweedeen derde
lijns onderzoek zijn, waarvan verwacht
mag worden dat het voor de diergenees-
kunde een rijkdom aan informatie zal
opleveren cn daarmede ecn essentiële bij-
drage zal leveren aan de verdere groei van
de diergeneeskundige wetenschappen. Wat
betreft dit onderzoek zal de nationale eco-
nomie zeker mede een rol spelen. Door-
slaggevend echter is de constatering dat de
eigenaren meer waarderingen meer respect
voor htm dieren zijn gaan krijgen. De inte-
ressen van deze eigenaren vormen mede
een basis voor steeds weer nieuwe vragen
en eisen die aan onderzoekers en artsen
worden gesteld en daardoor mede aan
\'Ziektekunde Bijzondere Dieren\'. Geluk-
kig giocit ook onder de studenten en de
dierenartsen dc belangstelling voor de ge-
neeskunde van bijzondere dieren, waar-
door dc voorwaarden geschapen zijn voor
ccn snelle verdere ontwikkeling van het
vakgebied.

Wat betreft het onderzoek werd reeds dc
tweede lijns diergeneeskunde genoemd, zij
gaat gepaard met onderzoek, waarvan vele
resultaten in dc vorm van publikaties zullen
worden vastgelegd. Hel is mijn vaste voor-
nemen dit soort onderzoek, dat tot nog toe
tol 225 publikaties uit mijn groep heeft
geleid, voort te zetten en in geschreven
vorm voor anderen beschikbaar tc maken.
Binnen de Vakgroep Pathologie wordt pa-
tiëntgebonden onderzoek in het kader van
het diagnostisch centrum verricht. Dc der-
de lijns diergeneeskunde wordt als project-
onderzoek in hel kader van de voorwaarde-
lijke financiering ontwikkeld. Er konden
ecn tweetal projecten worden geformu-
leerd. Het momenteel langst lopende is het
onderzoek van collega G. M. Dorrestein,
betreffende de farmacokinetiek van an-
tibiotica bij vogels. Met waardering wil ik
bij deze gelegenheid gewag maken van de
voortreffelijke samenwerking met een gro-
ter aantal Vakgroepen cn in hel bijzonder
mei collega prof. dr. A. S. .1. P. A. M. van
Miert, die kon worden gerealiseerd. Van
recenter datum is het onderzoek van col-
lega mevr. M. H. van der Hage, dat werd
gestart in het kader van het onderzoeksveld
der gastro-enterologie van de Vakgroep
Pathologie. Het onderzoek betreft de darm-
veranderingen bij hel juveniele konijn. Dit
project verloopt in gewaardeerde nauwe
samenwerking met de Ziektekunde der
Huisdieren cn die der Experimentele Pa-
thologie, alsmede met de Vakgroep Proef-
dierkunde en hel Konijnenproefbedrijf
\'Hel Speldcrholt\'.

1. Bootsma, R. Sliidicson two inl\'cctious diseases of
cultured freshwater fish. Proefschrift, Utrecht,
1976.

2. Dohbcrstein, .1. Beiträge zur Phylogenese der
Entzündung der Wirbeltiere. Akademie-Verlag,
Berlin, I96Ü.

Gispen, R., Verlinde, J. D.,and Zwart, P. Histo-
palhological and virological studies on Monkey-
pox. Arch. Ges. Virusforsch. 1976; 21: 205-16.

4. Langcrwerf, B. Techniques for large-scale breed-
ing of lizards from temperate climates in green-
house enclosures. Acta. Zool. Pathol. Antv.
1984; 78: I6.V76.

.S, Mcssow. C. Regeneration und Entzündung vom
Standpunkt der Vergleichenden Pathologie.
Habil. Schrift. Schaper, Hannover, I960.

6. Mctschnikoff, E. Beiträge zur vergleichende Pat-
hologie der Entzündung. Inlernationale Beiträge
zur wissenschaftlichen Medizin. 2: 1-24 Festschr.
Rudolf Virchow zum 70 Geburtstag. Verlag
Augusl Hirschwald. Berlin, 1891.

7. Mouwen, .1. M. V. M. Morfologische en functio-
nele Pathologie. Inaug. Rede, Ulrccht, 1976.

8. Witkamp. P. II. Dc diergaarden van vrocgercn
en lateren tijd, inzonderheid de diergaarde van
het Koninklijk Zoologisch Genootschap\'Natura
Artis Magistra\', Amsterdam 1872.

II). Zwart, P. and Louwman, J. W. W. I\'ecding a
hand-reared Andean condor and a King vulture
(Vuhur gryphu.s and Sarconnnphuspupa) at Was-
senaar Zoo. Int. Zoo Yrbk. 1980; 20: 276-7.
11. Zwart, P. und Peters, J. C. Aufzuchtprobleme bei
junge Okapis, Okapia johnstoni, durch Rcktum-
stenosc. D. Zool. Garten N.l\'. 1967; .-(.l: I86-9.T

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het Engels
vertaald — van het in deze atlevering (hier-
onder volgend) opgenomen artikel uit The
Veterinary Quarterly 1985; 7 (4):

Pharmacokinetics and renal clearance of
Oxytetracycline after intravenous and intra-
muscular administration to dairy cows

Nouws. .1. F. M... Vree, T. B., Termond. E.. Lohuis,
J.. Lith. P. van. Binkhorst, G. .1., and H. J. Breukink:
The Veterinary Quarteriy 1985; 7: 296-.305.

Samenvalting Intraveneuze toediening bij runderen
van oxytetraeycline-dihydraat formuleringen resul-
teerde in dezelfde farmacokinetische parameters.
Oxytetracycline (OTC)werd vooral via de nieren (glo-
merulaire filtratie) uitgescheiden; 7.1 tot 96% van de
toegediende dosis kon binnen 72 uur na toediening in
de urine teruggevonden worden.
De gemiddelde OTC klaring via nieren lag tussen 482
en 1050 ml plasma/minuut en voor de creatinine
varieerde deze waarde van 651 tot 10.34 ml plasma/
min. Zowel de OTC als de creatinine klaring was sig-
nificant gecorreleerd met de urine flow (P < 0.001).

The next International Conference on Trichineilosis
(ICT VII) will be held in Spain in the month of ,Iunc
1988.

Informalioii can he ohiainecl from: Dr. Gustavo del
Real. Ministerio de Sanidad y Consumo, Escucla Na-
cional de Sanidad, Departemento de Microbiologia,
Ciudad IJnivcrsitaria. 28040 Madrid.

Pharmacokinetics and renal clearance of
oxytetracycline after intravenous and
intramuscular administration to dairy cows

J. F. M. Nouws\', T. B. Vree^ E. Termond^ J. Lohuis\\
P. van Lith\', G. J. Binkhorst\\ and H. J. Breukink\'

SUMMARY Following intravenous administration of an oxytetracycHne-UC I and an oxytetracycli-
ne-dihydrale formulation to dairy cows, no statistical difference could he found between the pharmaco-
kinetic pai-ameters, derived from the three-compartment model, of these preparations. Urinary recov-
ery was continued for a period of 72 h following intravenous or intramuscular OTC administration.
The recovery of OTC in the urine in the 72-h period was in the range of 73% to 96% of the available dose
administered.

\' RVV-District 6. P.O. Box 40010. 6504 AA Nijmegen. the Netherlands.
^ Clinical Pharmacy, St. Radboudhospital. Nijmegen.

\' Faculty of Veterinary Medicine. Department ot Large Animal Medicine. Utrecht, The Netherlands.

The renal OTC clearance, the renal creatinine clearance, the urinary flow, and the interrelationships of
these were determined on the basis of urine and plasma data. The mean OTC renal clearance ranged
from 482 to 1050 ml/min and the creatinine clearance from 651 to 1304 ml/min. The OTC and
creatinine clearances were significantly correlated to the urine flow up to 30 ml/min. The total body
clearance and renal clearance values were of the same order of magnitude, and along with the urine
recovery data they provided evidence of predominantly renal route of OTC elimination in dairy cows.
The renal OTC elimination is the net result of mainly glomerular filtration, partly tubular secretion,
minus reab.wrption in the urogenital tract.

Several publications have described the
pharmacokinetics of Oxytetracycline (OTC)
in ruminants, after intravenous adminis-
tration, in terms of two- or three-com-
partment pharmacokinetic models (8, 11,
15, 19). The pharmacokinetic parameters
derived from the two models are hardly
comparable with each other, except those
which are more or less model-independent,
e.g. the total body clearance, and (8).

on the area under the curve.
Another model-independent parameter
which is directly calculated from measured
data in plasma and urine is the renal excre-
tion and renal clearance, elucidating the
route and amount of elimination of the
drug. In dogs it has been demonstrated that
OTC clearance takes place predominantly
via glomerular filtration (1). For dairy
cows the information concerning renal ex-
cretion of OTC is incomplete.
Fhis report is an extension of a preliininary
one (9) and describes the pharmacokin-
etics of OTC, renal OTC and cretinine
clearance, urinary flow, and their interrela-
tionships in dairy cows.

Fourteen FH and one MRY dairy cows, weighing
474-7.33 kg during the trials, were used. They were
kept indoors and were fed a ration of hay, maize, and
pelleted concentrate.

Fhree 10% Oxytetracycline formulations were used:
product 1 (Oxysentin®, Ciba-Geigy, Switzerland; lot
no. 3048), product II (Engemycine®-I0%, Gist-Bro-
cadcs N.V.. The Netherlands; lot no. 83 KIO), and
product III (Alfasan B.V., Woerden, The Nether-
lands; lot no. CHxH2622). Oxysentin® containedoxy-
tctracycline-dihydrate and the other two products
contained oxytctracycline-HCl, all being equivalent
to 100 mg Oxytetracycline base/ml solvent.

Ten cows were mjected intravenously (i.v.) with pro-
duct I at a dose of 5.3 ± 0.55 mg/kg; the five other
cows were injected i.v. with product II at a precise
dose level of 5.0 mg/kg. Product 111 was administered
intramurcularly to five cows at a dose level of 5.25 ±
0.26 mg/kg.

Heparinized blood samples were taken from thejugu-
lar vein on the side opposite to the i.v. or i.m. adminis-
tration at regular time intervals. The samples of blood
were immediately centrifuged and the plasma deep-
frozen at —20° C pending bioassay. The urine was
sampled by means of a special urine collecting device
for dairy cows. The volumes of urine, spontaneous
voided or collected during 4-6 hours, were m.easured
in ml, the period of time was noted and a sample was
deep-frozen for bioassay and determination of the
creatinine concentrations. Ftom cow D and E no
urine was collected.

Standard procedures for the determination of OTC
and creatinine concentration in urine and plasma
were followed (8, 16).

The intravenous plasma OTC concentrations of cach
cow were analysed with the NON LI N Program (6) for
best fit to the three-compartment pharmacokinetic
tnodel by a weighted least squares regression analysis
(2). The plasma OTC concentration-time curve (ac-
cording the three compartment model) can be ade-
quately described by the tri-exponential equation:

and the manner of calculation of these parameters is
illustrated in Fig. I. By means of the parameters A^,
Bp, Pg, a, /3, and y the pharmacokinetic parameters
K|,, Kji, K), and Kg| can be calculated.

The area under the curve (AUC^.^o) was calculatea
by the trapezoidal rule up to the last sampling point

total body clearance were calculated in a model-inde-
pendent way (8). Thepharmacokinetic parameters for
the i.m. administered product C were calculated ac-
cording to the one-compartment model (2, 9), which
is shown in Fig. 2.

Table I. Pharmacokinetic parameters for two oxytetracycline formulations administered intravenously to
dairy cows (three-compartment model).

31.05	3.75	35.23		8.05	N.	S.
5.98	1.51	7.14		1.72	N.S.
3.03	1.05	2.54		1.26	N.	S.
3.18	0.72	4.03		0.77	N.	s.
0.294	0.095	0.373		0.265	N.	s.
0.075	0.011	0.078		0.022	N.	s.
0.231	0.067	0.178		0.032	N	.s.
2.63	1.09	2.58		1.19	N.	s.
9.46	1.40	9.51	-I-	2.71	N.	.s.

I he manner ol\'calculating the renal clearance is illus-
trated in Fig. 2. Theconcentration ofOTCtC; /jg/ml)
measured in the sample of urine in a certain period of
tirnc(P-Q = A t) is multiplied with the average How of
urine (total volume of urine collected (V; ml) divided
by that period in minutes).

namely the volume of plasma cleared from OTC by
the kidney per minute or hour, was calculated as
follows; the renal excretion rate (Equation 2) was
divided by the OTC plasma concentration at the mid-
point (M) of that period of time (P-Q); this yields the
renal OTC clearance In a similar way the

creatinine clearance (CL(-j.) was calculated.
Statistical analysis (regression analysis, correlation
coefficient. Student\'s t test for significant differences
between pharmacokinetic parameters, mean and
standard deviation) was carried out with a pre-pro-
urammcd HP 41 calculator.

The intravenous pliarmacokinetic data for
the two formulations involved are pre-
sented in Table I. Between the OTC-HCI
and OTC-dihydrate pharmacokinetic pa-
rameters no statistical difference was ob-
served. The rateof back diffusion from the
\'peripheral\' compartment (K21) was 7-fold
higher than that from the \'deep\' compart-
ment (K31). The OTC diffusion from the
central to the \'peripheral\' compartment
(K,2) and \'deep\' compartment (K13) was
2-3 times faster than the back diffusion
(k21, k31). The Vtiyrea was similar to that
previously reported (8, 11, 15), namely 1.00
± 0.18 I/kg (n = 15), which indicates that
OTC is well distributed in the body.
The total OTC body clearance (Clg) was
1.38 ± 0.20 ml/kg. min or, based on the
total body weights of the dairy cows, it
ranged from 572to 1031 ml/min(Table 1).
Pharmacokinetic analysis of the intramus-
cular plasma OTC data of product C re-
vealed a bioavailability of 88.5 ± 9.4%, a
biological half-life of 9.02 ± 0.88 h, and a
peak plasma OTC concentration of ap-
proximately 2.28 ± 0.15 Mg/ml at 7 h p.i.
(9).

Table 2 presents the cumulative OTC ex-
cretion in the urine of cows after intraven-
ous or intramuscular administration. The
data for products I and 11 are depicted in
Fig. 3. With the i.v. route of administration
of products I and II, approximately 60% of
the administered dose is already excreted
by the kidney in the first 12 h p.i., whereas
in the case of the i.m. administered product
III this was 38.1%. In the 72-h period the
percentage of cumulative excretion was in
the range between 57 and 97% after i.v.
treatment and between 68 and 77% after
i.m. administration.

l able 2. Cumulative urinary excretion of oxytetracycline in dairy cows following intravenous or intramuscu-
lar administration of three formulations.

Table 3. Urine How, Oxytetracycline and creatinine clearances (mean and standard deviation) and their
correlations in dairy cows.

CLEARANCE CLEARANCE VS. URINE FLOW VS. URINE FLOW
(m1/min) (i\'e9\'"SSSion analysis) (regression analysis)

tween OTC clearance and creatinine clear-
ance vs Lirine flow, and their interrelations-
ship. The creatinine clearance was up to
twice the OTC clearance. Ii can be seen
that the OTC as well as the creatinine
clearance are significantly correlated with
the urine flow of all cows investigated (P <
0.001). A large variation in urine flow, and
subsequently in the renal OTC and creati-
nine clearance, was observed.

An example of the OTC disposition in
plasma, the renal excretion rate, and urine
flow is given for cow A in Fig. 4. For this
cow the correlation between renal OTC
and creatinine clearance vs urine flow is
illustrated in Figs. 5 and 6, respectively.
The relationship between renal clearance
of OTC and creatinine is given by the equa-
tion Y = 70.9 0.66.x (n = 19; r = 0.87)
and is shown in Fig. 7.

Pharmacokinetic models are tools for de-
scribing mathematically the drug disposi-
tion in the body. The pharmacokinetic pa-
rameters obtained with these models are
dependent on these models. Therefore the
kinetic parameters presented in different
reports (8, 11, 14, 17) are only comparable
with each other if the pharmacokinetic
models are similar. Our data are in close
agreement with data formerly published
(8), which were also obtained with the
three-compartment model or with a model-
independent approach, e.g. the parameters
CIq, AUCq -CO 5 and V(j
The urinary excretion data elucidate the
manner of renal treatment of OTC and
creatinine. The overall elimination of OTC
takes place predominantly via the kidney
(85-96%) and a very small part via the bile.
The OTC concentration in the bile is ap-
proximately 2% of the urinary concentra-
tion (7). A large variation in the cumulative
excretion data was found after i.v. treat-
ment. This spread in values may be due to
leakage during the laying down period (e.g.
at night) of 3 cows. Omitting these 3 cows
the real renal excretion of OTC ranged
from 73 to 96% of the dose available. Thus
up to 27% must be excreted via other
routes (e.g. bile, saliva, milk) or is still pres-
ent in the body in bound form (e.g. to
bones) after 72 h. Also after i.m. adminis-
tration 77-93% of the total available dose
(bioavailability of product C was 88.5 ±
9.4%) is excreted via the kidneys within 72
h.

The pharmacokinetic analysis of the plas-
ma OTC data revealed a total body OTC
clearance (CI3) of between 1.05 and 1.73
ml/kg. min. (Table 1). Based on the total
body weight, these values ranged from 572
to 1031 ml/min. These latter data are of the
same order as the renal OTC clearance
data based on urinary and plasma OTC
concentrations (Table 3). Thus the urinary
recovery as well as the renal OTC clearance
vs total body clearance gave obvious evi-
dence of the predominantly renal route of
OTC elimination.

As a rule, drugs can be excreted via the
kidneys by passive processes of glomerular
filtration and tubular reabsorption as well
as by active tubular secretion. It is gener-
ally accepted that creatinine is excreted in
man and animals to the extent of 80-100%
by glomerular filtration and up to 20% by
tubular secretion (3, 10, 12, 14, 16, 18).
As shown in Table 3, cows exhibit a creati-
nine clearance of between 400 and 1100
ml/min. The renal OTC clearance calcu-
lated with the total plasma OTC concen-
tration ranged from 482 to 1050 ml/min.
Based on the free OTC plasma concentra-
tion, the intrinsic renal plasma OTC clear-

ance is 3-fold higher, because the OTC
plasma protein binding is approximately
71% (9). Therefore the intrinsic renal OTC
clearance (based on the unbound plasma
OTC concentration) was 1.5 to 3 tiines the
creatinine clearance, and moreover it was
significantly related to the creatinine clear-
ance. Therefore OTC is excreted partly by
glotnerular filtration and partly by tubular
secretion.

Despite of the possibility of incomplete
urine recovery in a few eases (e.g. leakage,
incomplete emptying of the bladder), a
highly significant corrclationship was
found for all cows between the OTC and
the creatinine clearances vs urine flow, the
calculations being based on a large number
of data (10 to 27 clearance values/cow).
Thus an obvious flow dependence of the
OTC as well as the creatinine clearance was
shown (P < 0.001) (Table 3; Figs. 5 and 6).
Even at high Hows the How dependence
still exists. In general, if a dependence on
urine flow is observed in drug clearancc, it
may be stated that at a low urine flow a
considerable amount of OTC (and creati-
nine) must be reabsorbed (14, 18). A low
urine How may cause a high OTC concen-
tration in the urigenital tract (kidneys and
bladder). The amount of passive back dif-
fusion of OTC (or creatinine) depends on
the concentration gradient of the union-
ized drug and on the diffusion coefficient
between the urine and the renal tubuli or
between the urine and the bladder in ac-
cordance with Flick\'s equation (5).
The diffusion coefficient depends on the
nature of the substancc, i.e. its lipophilici-
ty, on the extent of drug ionization, on its
pK^-valuc, and on the pH of the urine,
which in the cows involved ranged from 8.3
to 9.0 (5, 14. 18). The present investigation
cannot answer the question of the site of
rcabsorption. From our data it may be an-
ticipated that OTC and creatinine elimina-
tion in cows may be stimulated, and rcab-
sorption diminished, by diuretics.
The aspect of the dependence ofthe creati-
nine clearance on the urinary flow in cows
different from that in man and dog. No
significant relationship has been observed
in man or dogs between renal creatinine

Fig. 3. Cumulative oxytetracycline excretion in urine following intravenous administration of product 1 and
intramusuclar application of product iii in dairy cows.

clearance and urine flow, if the latter is
more than 1 ml/min. (16), whereas in cows
no such maximum in the urine flow de-
pendence could be found.
The total amount of creatinine excretion
and the observed relatively high creatinine
clearance are directly related to the body
weight (Table 3). Edwards (4) has shown in
a general equation the relationship be-
tween renal function and body weight, ir-
respective of species, namely Y = a.M\'\' (M
is expressed in kg; a is 7.32 for creatinine
clearance and b is 0.68). All data regarding
the creatinine clearance (Table 3) fell with-
in the 95% confidence limits of the estimate
with this equation.

In conclusion, the renal elimination of
OTC in cows is the net result of predomi-
nantly glomerular filtration, partly tubular
secretion, and reabsorption in the urigeni-
tal tract. The OTC clearance as well as the
creatinine clearance are highly correlated
to the urine flow.

Fig. 7. Renal Oxytetracycline clearance in relation to the creatinine clearance for cow A.

1. Baggot, J. D., Powers, T. E., Powers, J. D., 10.
Kowalski, J. J., and Kerr, K. M.: Pharmacokin-
etics and dosage of Oxytetracycline in dogs. Res.

2. Baggot, ,1. D.: Principles of drug disposition in
domestic animals. W. B. Saunders Cy, Philadel-
phia, London, Toronto, 1977. 12.

.L Deetz, L. E., Tucker, R. E., Mitchell, G. E., and
Degrcgoria, R. M.: Renal function and magne-
sium clearance in youngand old cows given pot- 13.
assium chloride and sodium citrate. / Anim. Sci.
1982; 55: 680-9.

4. Edwards, N. A.: Scaling of renal functions in 14.
mammals. Comp. Biochem. & Phvsioi. 1975; 52A:
63-6.

5. Goldstein, A., Aronow, L., and Kalman, S. M.:
Principles of drug action. The basis of pharma- 15.
cology. Harper & Row, New York, 1979.

6. Metzler, C. M., Elfring, C. L., and McEwen, A.
L: A package of computer Prograins for phar-
macokinetic modeling. Biometrics 1974; 562-70. 16.
Upjohn Co, Kalamazoo, USA.

7. Nouws, J. F. M. and Ziv. G.: Tissue distribution
and residues of Oxytetracycline in normal and
emergency slaughtered ruminants. Tijdschr. Dier-
geneeskd 1978; 103; 435-44.

8. Nouws, J. F. M., Ginneken, C. A. M., and Ziv. 17.
G.: Age-dependent pharmacokinetics of oxyte-
tracycline in ruminants. J. Vet. Pharmacol.
TAez-ap. 1983; 6: 59-66. 18.

9. Nouws, J. F. M., Breukink, H. .1., Binkhorst, G.
J., Lohuis, J., Lith, P. van, Vrec, T. B., and
Mevius, D. J.: Comparative pharmacokinetics 19.
and bioavailability of eight parenteral Oxytetra-
cycline-10% formulations in dairy cows. The Vet-
erinary Quarterly 1985; 7: 306-14.

Osbaldiston, G, W. and Moore, W. E.: Renal
function tests in cattlc. J. Am. Vet. Med. Assoc.
1971; 159; 292-301.

Pilloud, M.; Pharmacokinetics, plasma protein
binding and dosage of oxytetracycline in cattle
and horses. Res. Vet. Sci. 1973; 15: 224-30.
Poulsen, E.: Renal clearance in the cow. Royal
Veterinary and Agricultural College Yearbook,
Copenhagen, 1957; p. 97-124.
Shannon, J. A.; Glomerular filtration and urea
excretion in relation to urine flow in the dog. Am.
J. Physiol. 1936; 117: 206-25.
Tang-Liu, D. D., Tozer, T. N., and Riegelman,
S.: Dependence of renal clearance on urine flow:
A mathematical model and its application. J.
Pharm. Sei.. 1983; 72: 154-8.
Toutain, P. L. and Raynaud, J. P.; Pharmacokin-
etics of oxytetracycline in young cattle: Com-
parison of conventional vs long-acting formula-
tions. Am. ./. Vet. Res. 1983; 44: 1203-9.
Vree, T. B.. Hekster, Y. A., Hafkenscheid, J. C
M., Dalen, R. van, and Friesen, W. T.: Theinflu
ence of urine How on renal clearance and creati
nine in patients with normal and impaired kidney
function. Drug InteU. & Clin. Pharm. 1981; 15
194-8.

Wagner, J. G.: Fundamentals of Clinical Phar
macokinetics. Drug Intelligence Publ., Hamil
ton, Illinois, 1975.

Wood, J. H. and Leonard, T. W.: Kinetic impli
cations of drug resorption from the bladder
DrugMetab. Rev. 1983; 14: 407-23.
Ziv, G. and Sulman, F, G.: Analysis of pharma
cokinetic properties of nine tetracycline ana
logues in dairy cows and ewes. Am. J. Vet. Res
1974; 35: 1197-1201.

Arno, de eerste door middel van embryotransplantatie in Groot Brittannië ter wereld gebrachte
zebra, met haar\'surrogaatmoeder\' Mahogany, een ponymerric uit Wales, in de Londense Dieren-
tuin.

Het produkt van zebra-ouders — pas het tweede van dit type in de wereld — is het resultaat van
onafgebroken onderzoek door wetenschappelijke onderzoekers van het Diergeneeskundig Genoot-
schap van het Zoölogisch Instittiut te Londen en van de afdeling Vruchtbaarheid bij het Paard van
de Vereniging van Volbloed Fokkers tc Cambridge, welk onderzoek ten doel had methoden te
vitiden, waardoor zeldzatnc soorten behouden konden blijven.

Gough, R. H.. Borland, E. D.. Keymer, 1. F..
and Stuart. .1. C. An outbreak of duck hepatitis
tvpc 11 in commercial ducks. Avian Pathology
1985; 14; 227-36.

Uit de literatuur is bekend dat ccndenvirus he-
patitis veroorzaakt kan worden door serolo-
gisch verschillende virustypen. Men spreekt wel
over type 1. II en 111.

Op ccn ccndcnbedrijf in Engeland met ongeveer
100.000 eendjes afkomstig van moederdieren
die geënt waren met virustypc 1 vaccin, trad een
ziekte op met de typische symptomen van een-
denvirtis hepatitis; sterfte; 10-25% bij eendjes
van 4-6 weken en tot 50% sterfte bij eendjes
tussen 6-14 dagen oud. Snelle sterfte, typisch
achterover gebogen kop, dunne tncsl met uraat-
kristallen. bloedingen (vooral in de lever), ge-
zwollen organen, necrose van dc levercellen
zonder insluitlichaampjes.
Virusisolatic, electronen microscopische stu-
dies, serologic, besmettingsproeven. histopa-
thologic met kruisinfectie werd bedreven.
Bacteriologisch werden soms Streptokokken,
coli. Moraxella arunipesüfer en Salmonella ly-
phimurium gekweekt. Oeze bacteriën speelden
duidelijk gccn hoofdrol bij het probleem.
Virologisch werd ccn reovirus (geen belangrijke
rol) tiit de ingewanden geïsoleerd en ecn astrovi-
rus uit de lever. Met dit laatste virus werd sero-
logic bedreven cn hieruit bleek dat het ecn virus-
type II zou ktuinen zijn.

In genezen eenden werden ook afwcerstoffen
tegen virustypc II gevonden. Besmettingsproe-
ven nict het geïsoleerde virus gaven dezelfde
verschijnselen tc zien als bij dc veldinfectic. Ook
in dc proeven werd weer serologisch virustype 11
aangetoond. Proeven met vaccins van type 1 cn
11 en met antisera van type I. 11 cn stam
1506/WDP3 (Cough-1984) gaven duidelijk aan
dat virustypc II in het spel was; levens bleek dat
type 11 en stam 1506 erg nauw verwand zijn.
Dc auteurs denken dat hel voor dc eerste keer is
dal aslrovirusdceltjcs zijn aangetoond en geïso-
leerd uit eenden met hepatitis. De beschreven
ziekte is in Engeland voor hct laatst waarge-
nonienin 1969 cn daarna pas weer in 1983.Daar
de btiilcn gehuisveste eenden hct eerst ziek
werden, evenals bij twee latere uitbraken, lijkl
hct waarsclii jiilijk dal in hct wild levende vogels
de stnclslof hebben overgebracht. Hel geïso-
leerde virus wordt nog nader onderzocht eti
vergeleken met dc virtissen type 1 en 111.

Onderzoek naar de werkingsduur van oor-
merken geïmpregneerd met permethrin of
Cypermethrin, bij de bestrijding van vliegen
en dazen bij runderen in Noord-Duitsland

Liebisch, A. Untersuchungen über die Eangzeit-
wirkung inseklizidhaltiger Ohrmarken (Perme-
thrin und Cypermethrin) zur Bekämpfung vom
Fliegen und Bremsen bei Weiderindern in Nord-
Deutschland. Dtseh. tierärztl. Wschr. 1985; 92;
186-91.

Tegen vlicgenoverlast en ter preventie van zo-
merwrang werden pinken, melkkoeien en mest-
slieren in het veen-woudgebied ten Noordwes-
ten van Hannover, in het heuvelland van Noord-
rijn-Westfalen en in weiden dicht bij de Noord-
zee behandeld met oormerken die Cypermethrin
(Electron®) of perinelhrin (Atrohan®, Well-
care®) bevatten. De oormerken werden van 4-
12 mei ingebracht bij hct naar builen doen van
de dieren.

De werkzaamheid van beide oormerken was
gelijkwaardig cn goed gedurende dit gehele on-
derzoek, dal eindigde tussen 5 en 10 oktober.
De werkzaamheid was hel beste legen steek-
vliegen (Haemalohla irritans en Haematohia
stimulans), die een langdurig en nauw contact
met hel rund hebben. De vlieg Haematohia irri-
tans (= Lyperosia irritans. hoornvlieg of kleine
steekvlieg) verdween volledig. De aantallen
Haematohia stimulans werden met ongeveer
95% gereduceerd. Eenzelfde reductie werd waar-
genomen bij /lyclrolaea-üoortcn en Musea
aututnnalis. die behoren tol de zuigende vliegen.
Hel aantal dazen werd met 92% teruggebracht,
liet effect van de oormerken was na 24 uur
duidelijk tc zien en al maximaal na 48 uur.
Op grond van dit onderzoek komt dc auteur tot
de conclusie dal de beproefde oormerken gedu-
rende ongeveer 5 triaanden goed werkzaam zijn.
Er waren gedurende hel gehele seizoen altijd wel
vliegen, vooral rond de ogen. waar tc nemen bij
behandelde en onbehandelde dieren maar bij
grote aantallen was het verschil zeer duidelijk
zichtbaar in hct voordcel van dc behandelde
groep. (In het onderzoek waren geen aanwij-
zingen dal 2 oormerken beter werkzaam waren
dan 1 oormerk. Wel merkt de auteur op dat dit
anders kan liggen als er bij gunstig weer zeer
veel vliegen zijn. Indien preventie van zomer-
wrang dc reden van hel gebruik van oormerken
is, is het op grond van literatuur en eigen waar-
neming raadzaam om twee oormerken per dier
te gebruiken; Ref.)

De auteur adviseert om de oormerken bij het
opstallen te verwijderen om de kans op resisten-
tievorming bij in de stal levende vliegen, zoals
de huisvlieg Musea domestica en Stomoxys cal-
citrans, te verminderen. J. Sol.

Hasebrouck, F. and Pensaert, M. Influenza: A
review with the accent on swine influenza.
Vlaams Diergeneeskd. Tijdschr. 1985; 54: 400-
14.

In dit overzichtsartikel wordt voor niet-ingewij-
den een helder beeld gegeven betreffende de in-
fluenza-problematiek. Hoewel de keuze zeer
subjectief is, heb ik de volgende zaken onder-
streept:

1. De nomenclatuur is aangepast. Bij de sub-
type-aanduiding wordt niet meer gebruik
gemaakt van diersoort-aanduiding, omdat
veel subtypen niet diersoort-specifiek blijken
te zijn. Het oudst bekende varkenssubtype
Hsw, N| heet nu sus H, N, etc.

2. I5e ziekte komt vooral voor in het koude
seizoen. Toch worden ook in de zomer-
maanden influenza-infecties vastgesteld. De
oude theorie dat het virus persisteert in
long- aardwormen wordt nu niet meer on-
derschreven. Het varken kan zelf subkli-
nisch en/of chronisch geïnfecteerd zijn.

3. Bij de behandeling worden naast antibiotica
ook antipyretische analgetica genoemd (aspi-
rine wordt voor dit doel met vrij goed resul-
taat gebruikt; Ref.). Vaccinatie van een
H|N,-stani bleek bij tweemaligc locpassing
goed te beschermen tegen een challenge met
een verwant virus (ervaringen met andere
subtypen, zoals HjNj worden niet vermeld:
Ref).

4. Als zoönose is influenza bij varkens moge-
lijk ook in dc toekomst van veel belang. Dit
kan betrekking hebben op varkensinflucn-
zavirus dat op mensen overgaat (denk aan
het Fort Dix-incident in 1976). I^aarnaast
kunnen varkens ook als reservoir optreden
van humane influenzastammen, waardoor
een nieuwe epidemie van hieruit zou kunnen
ontstaan bij een verlaagde populatie-immu-
niteit.

Tenslotte is het ook nog mogelijk dat bij simul-
tane besmetting met varkens- en humane stam-
men er recombinanten ontstaan die een vacci-
natie zouden kunnen doen falen.

Hoot\\ .1. van. Microbiologische aspecten van
kookham. Belgian Journal of Food Chemistry
and Biotechnology 1985; 40: 39-46.

Dc produktiemethoden van gekookte ham zijn
de laatste decennia sterk geëvalueerd. In ver-
band met dc eisen der nationale cn internatio-
nale handel is microbiologische houdbaarheid
van groot belang. Foutieve en/of afwijkende
produktiechargen moeten zo mogelijk worden
voorkomen.

De microbiologische gesteldheid is in de eerste
plaats alliankelijk van de initiële contaminatie
van de \'grondstof die wordt bepaald door
slachthygiëne (inwendige en uitwendige conta-
minatie) en de gekoelde opslag (uitwendige con-
taminatie en uitgroei).

Van de hierbij betrokken flora, enterobacte-
rieën (inclusief coliformen), microkokken, strep-
tokokken, pseudomonaden, bacillae en Clostri-
dia zijn vooral de thermoresistente zout- en
nitraat-tolerantie species van belang, speciaal
als deze ook nog psychrotroof kunnen groeien
en bederf veroorzaken (verzuring, groenver-
kleuring door peroxide).
In de bereidingsfase vindt besmetting vooral
plaats via de spuitpekel (speciaal bij de multi-
needle techniek), terwijl tijdens hct malaxeren
kiemvermeerdering kan optreden (tot log 3
toe!) vooral bij onvoldoende hygiëne en/of koe-
ling.

Toepassing van F 7()°-waarden tussen 30 en 60
is niet in staat om sporen van bacillae en Clo-
stridia of thermoresistente varianten van Sir.
faecium/Jaecalis en I.acl. viridescens te doden,
zodat de houdbaarheid zelfs bij gekoelde opslag
sterk wordt beperkt (maximaal 6 maanden)
speciaal na voorsnijden en herverpakken (ma-
ximaal 3 weken). Verhitting in de eindverpak-
king is de enige mogelijkheid om wederom een
lange houdbaarheidsduur te verkrijgen.

1. R. van Wessum en M. B. Meyer: Referaat-
onderzoek/Universiteit Amsterdam (Afd. Pa-
rodontologie).

2. Dieren bij de tandarts - artikel in Neder-
lands Tandartsenblad 1986; 1: 18-25.

Niet alleen voor tandartsen maar zeker voor
diergeneeskundig Nederland is dit een interes-
sant onderzoek met een duidelijk eindadvies:
\'Gezien het belang van tandheelkunde binnen
de diergeneeskunde is het raadzaam dat er een
nadere samenwerking tussen tandarts en die-
renarts tot stand komt.\'

Door publiciteit omtrent handelingen door tand-
artsen verricht aan gebitten van honden en kat-
ten ontwikkelde zich bij de auteurs, beide stu-
dent tandheelkunde in Amsterdam, een interes-
se om een inventariserend onderzoek naar het
vóórkomen van tandheelkundige behandeling
van dieren door tandartsen, te verrichten.
Leidraad bij het onderzoek was de vraagstel-
ling:

Eveneens werd de relatie tandarts-dierenarts tot
het terrein van onderzoek gerekend.
Een advertentie in het WA A-blad Artsen Auto,
alsmede in het Nederlands Tandartsenblad, le-
verde een respons van 73 onafliankelijke reac-
ties op (47 tandartsen en 26 dierenartsen). De
meeste dierenartsen meldden als enige tand-
heelkundige ingreep tandsteenverwijdering uit
te voeren.

In dit onderzoek valt op dat het behandelen van
dieren door de tandarts veelvuldig voorkomt.
(Er is géén advertentie geplaatst in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde: verondersteld kan wor-
den dat het beeld gegeven door een respons van
maar 26 dierenartsen geen duidelijkheid geeft
omtrent het aantal dierenartsen dat regelmatig
ook andere tandheelkundige ingrepen dan tand-
steenverwijdcring bij dieren verricht; Ref.).
Door tandartsen werden voornamelijk honden
en katten behandeld: 50% van de honden we-
gens cen kroonfractuur, 30% met klachten als
foetor ex ore en vieze tanden; bij de katten 50%
met pijnklachten (caries!) en 40% met klachten
als foetorex ore. In de helft van de gevallen was
het dier op verwijzing van de dierenarts bij de
tandarts terecht gekomen. De eigenaren die met
hun dieren direct naar de tandarts kwamen
waren meestal zelf ook patiënt bij dezelfde tand-
arts. De meeste klachten waren dan van paro-
dontale aard. De tandartsen gebruikten voorde
behandeling van dieren hun normale instru-
mentarium/apparatuur, waarbij de behandel-
stoel in de horizontale stand als behandeltafel
fungeerde. Anaesthesie werd in alle gevallen
verricht door de dierenarts. Slechts in enkele
gevallen werd het anaestheticum in de tandart-
senpraktijk ingespoten door de dierenarts, die
dan de behandeling bijwoonde. Een sedativum
werd ook wel door de tandarts geïnjecteerd.
In de discussie gaan de auteurs in op de relatie
tandarts-dierenarts. Zij vermelden dat de tand-
arts die dieren behandelt, zich op het terrein van
de diergeneeskunde begeeft. De Wet op de Uit-
oefening van de Diergenccskunst geeft alleen de
dierenarts bevoegdheid om genees-, heel-, of
verloskundige raad of bijstand voor dieren te
verlenen (waaronder het toepassen van alge-
mene of plaatselijke verdoving). In de nieuwe
wet zien de auteurs mogelijkheden om tandart-
sen in de rubriek \'paraveterinairen\' onder te
brengen onder meer om het probleem van aan-
sprakelijkheid bij een complicatie tijdens de be-
handeling te voorkomen.

De auteurs concluderen dat, indien behandeling
van dieren door de tandarts plaatsvindt, dit al-
tijd moet gebeuren op verwijzing van een dieren-
arts. Terecht wordt vermeld dat het wel of niet
participeren van de tandarts in een behandeling
altijd onder de verantwoordelijkheid van de
dierenarts dient tc geschieden.

Dit onderzoek toont aan dat tandheelkundige
problemen bij dieren, de patiënten van de dieren-
arts, dikwijls zonder tussenkomst van de die-
renarts door tandartsen worden behandeld. In
de meeste gevallen is daar geen enkele reden
voor: alle parodontopathicn kunnen goed door
dierenartsen worden gediagnostiseerd en wor-
den behandeld (de huidige literatuur geeft aan
dat dit 80% van de tandheelkundige problemen
bij dieren betreft!). Aandacht en behandeling
bij het wisselen van tandelementen is een stukje
preventieve tandheelkunde dat iedere zichzelf
respecterende gezelschapsdieren-dierenarts
dient te beheersen. Alle pijnklachten die oorza-
kelijk in de mondholte te vinden zijn, moeten
door de dierenarts gediagnostiseerd kunnen
worden.

Er zijn een aantal behandelingen waarvoor
extra instrumentarium/apparatuur voorhanden
dient te zijn (fractuur/cariës behandelingen).
Dit dient echter te geschieden in de dierenart-
senpraktijk: immers de dierenarts heelt de ver-
antwoording voor het verzorgen van de anaes-
thesie van het dier en dient voortdurend aan-

wez.ig te zijn om bij eventuele calamiteiten zijn
diergeneeskundige kennis en diergeneeskundig
instrumentarium/apparatuur in te kunnen zet-
ten. In het Nederlands Tijdschrift voor Tand-
heelkunde 1959; 66: 190-4 verscheen een artikel
van L. Coppes getiteld: \'Het toedienen van nar-
cose ten behoeve van tandheelkundige behande-
lingen bij honden.\' De auteur bespreekt de
voorbereiding en enkele narcose-mogelijkhe-
den. De voorlaatste alinea spreekt voor zich:
\'Het is wel duidelijk dat met het verstrekken van
bovenstaande gegevens niet bedoeld werd soort-
gelijke ingrepen bij een hond als een sinecure
voor te stellen. Wanneer men een geoefend
anaesthesist of dierenarts hiermee bezig ziet, kan
men onder de indruk geraken van de deskun-
dige toegewijdheid, de zekerheid en de rust, stuk
voor stuk factoren die nodig zijn voor een vlot
verloop van de ingreep. Deskundige hulp bij de
narcose blijft van groot belang, want de kennis
van de anaesthesie is aan voortdurende verande-
ring onderhevig.\'

Assistentie van een (bevriend) tandarts zal voor
iedere dierenarts niet alleen noodzakelijk zijn
maar ook zeer gewaardeerd worden, wanneer
een gecompliceerde tandheelkundige behande-
ling verlangd wordt. Er zijn voldoende dieren-
artsen in Nederland die alleen of met assistentie
van een tandarts de meest gecompliceerde han-
\'delingen bij dieren uitvoeren in hun eigen ope-
ratiekamer en met hun eigen instrumentarium/
apparatuur. (Deze zijn in voornoemd onder-
zoek kennelijk niet geénqueteerd, evenals de
referent.) Naar de Universiteitskliniek voor
Kleine Huisdieren te Utrecht kunnen eveneens
tandheelkundige problemen worden doorge-
stuurd. Een behandeling in een tandartsenstoel
is dus niet noodzakelijk en uit het oogpunt van
volksgezondheid en milieuhygiëne ongewenst.
Dierenarts let op uw sacck! Onze patiënten
hebben een mond met inhoud. Open die mond
en u ziet een orgaansysteem dat vaak uitsluitend
met alleen kijken of betasten klinisch te onder-
zoeken is. Ieder tandheelkundig probleem dient
herkend en zonodig adequaat behandeld te
worden.

Een verwijzing naar een dierenarts die zich mct
tandheelkundige problemen bezighoudt, kan
dan op zijn plaats zijn. En daarbij is zonodig de
assistentie van een geïnteresseerde tandarts van
harte welkom.

In verband mct dc toenemende belangstelling
voor de behandeling van tandheelkundige pro-
blemen bij dieren is het nuttig te vernemen,
welke dierenartsen(praktijken) in Nederland in
staat zijn meer uitgebreide behandelingen (tand-
fracturen, orthodontische behandelingen) —
met of zonder assistentie van een tandarts — uit
te voeren.

Het ligt in het voornemen op niet al te lange
termijn een bijeenkomst over veterinaire tand-
heelkunde te beleggen. De Groep Geneeskunde
van het Kleine Huisdier van de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
zal gaarne haar medewerking aan deze en toe-
komstige bijeenkomst(en) verlenen. Wij doen
een beroep op degenen, die regelmatig de meer
uitgebreide tandheelkunde bij dieren toepassen,
zich hiervoor op te geven. Ook zij die geïnteres-
seerd zijn kunnen zich melden. In bcidegevallen
gaarne schriftelijke opgave.

Gebruik makend van electromyogralïe en van rek-
strookjes is een studie verricht naar het voorkomen
van baarmocdcrcontracties van het varken gedurende
dc ovariële cyclus en de vroege dracht.
Er werd vastgesteld dat bij het varken baarmoeder-
contracties niet alleen veelvuldig voorkomen gedu-
rende de bronstperiode, maar ook gedurende de tu.s-
senbronstperiode en gedurende de vroege dracht.
Contracties gedurende deze perioden gemeten, ver-
toonden echter geheel andere EMG-karakteristiekcn
dan gedurende de bronst.

Dc resultaten van dit onderzoek bieden interessante
perspectieven vooronderzoekers op het gebied van de
voortplantingsfysiologie (het is waarschijnlijk dat de
baarmoedercontracties gedurende de vroege dracht
een rol spelen bij dc rangschikking van ;mbryo\'s), op
het gebied van dc endocrinologie (het komt bij zoog-
dieren weinig voor, dat onder progestcrondominantie
dc baarmoeder een speciliek bewegingspatroon te
zien geeft) en op het gebied van de toxicologie en
farmacologie (de invloed van larmac:e op de con-
tractiliteit van het gladde spierweefsel van de baar-
moeder van het varken is te meten aan het intacte,
chronisch geïnstrumenteerde varken).

\'A study of niyometrial activity in the jig during the
ocstrous cycle and early pregnancy\', l3o pp. Bestellen
door overschrijving van ƒ30,— op gironummer
935455 van dc Landbouwhogeschool t: Wageningen
onder vermelding van nr. 1422/44 - a study of my-
ornctrial activity.

Jhr. drs. A. W. van Foreest, p/a Kliniek voor Kleine Eluisdieren, Postbus 80.154, 3508 TD tutrecht.

Met veel aandacht hebben wij hct artikel hier-
over gelezxn van drs. .1. van der Mei in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1986; lil:
83-5.

Wij willen echter enkele vraagtekens plaatsen
bij deze waarnemingen, en tevens enkele erva-
ringen met groepshuisvesting van vleeskalveren
onzerzijds doorgeven.

Al een aantal jaren doen wij uitvoerige proeven
tnet vleeskalveren in groepshuisvesting. Oor-
spronkelijk op roostervloer met stro gestrooid
en later bijgevoerd met los stro in ruifjes of
bijgevoerd met strobrok. De hoeveelheid stro of
strobrok die de kalveren maximaal per dag
kregen, was ca. 300 gram per dier per dag, meest-
al éénmaal per dag verstrekt.
Uit onze ervaring blijkt dat vleeskalveren, ge-
huisvest in groepjes van 4 of 5 kalveren en bijge-
voerd met stro of strobrok, zoals boven om-
schreven, geen staartbijten vertonen.
Voert men geen stro of strobrok bij dan is de
kans op dit soort calamiteiten groter. Wij
hebben namelijk ook gezien, toen cr door om-
standigheden geen stro of strobrok werd ver-
strekt, of dat hiermee werd gestopt, er wel en-
kele dieren begonnen met staartbijten. Door
deze kalveren die gebeten waren uit de groep te
halen en individueel op te hokken verliep de
genezing vrij snel. Bovendien is het belangrijk
de boosdoener(s) op te sporen en vast te zetten.

Wat wij willen zeggen is dit: Bij groepshuisves-
ting van vleeskalveren hoort het verstrekken
van ruwvoer, in de vorm bijv. stro of strobrok.
Wanneer dit wordt gedaan is er geen aanleiding
om te stellen dat groepshuisvesting aanleiding
geeft tot staartbijten, wat in dit artikel naar ons
idee ten onrechte wordt gesuggereerd.
Een andere reden voor beschadigingen aan de
staart kan zijn het betrappen van de dieren door
hokgenoten. Om dat te voorkomen is het belang-
rijk dat de ruimte per dier groot genoeg is, dat
wil zeggen minstens 1,5 m^ per kalf.
Bij tc kleine hokken komt vooral op oudere
leeftijd het betrappen nog wel eens voor. Kort-
om, de groepshuisvesting van vleeskalveren
vraagt om de nodige maatregelen en kan dan
goed verlopen.

(Uitgegeven door Paul Parey. Berlijn en Hamburg.
1985: 159 bladzijden. 86 afbeeldingen en 16 tabellen)

Dit is de tweede herziene uitgave van de Compen-
dium. ongeveer 10 jaar na de eerste uitgave. Voor de
nieuwe uitgave tekenen mede dr. B. A. M. van der
Zeijst en prof. dr. ir. J. P. H. van der Want. (N.B.;
Recent is ook een Nederlandstalige uitgave gereed
gekomen.)

Het boek is ingedeeld in 4 hoofdstukken, te weten het
virus als deeltje, als infectieuze eenheid, als ziektever-
wekker en als verwekker van epidemieiDn, waaraan
respectievelijk 62, 29, 19 cn 23 bladzijden besteed
worden. Blijkens het voorwoord bij de eerste uitgave
is hct boek bestemd voor studenten in de medicijnen,
diergeneeskunde, biologie en landbouw - die het mo-
gelijk met ccn zucht van verlichting na het examen
weggelegd hebben (voorwoord tweede editie). Verba-
zend is dat niet, omdat het boek een enorme hoeveel-
heid feiten en voorbeelden bevat (zowel uit de hu-
mane, veterinaire als planten-virologie), die een begin-
ner heel goed het \'uitzicht op het bos\' kunnen
ontnemen.

De tekst is in hct algemeen kort maar duidelijk, al-
thans voor iemand met enige (voor)kennis van de
materie. Als studieboek is de tekst wellicht her cn der
té beknopt, terwijl de voorbeelden dan nog weinig-
zeggend zijn. Aan het einde van dc hoofdstukken
wordt naar geselecteerde literatuur verwezen. Handig
is het zaken-registeren de lijst van vreemde begrippen
achter in het boek.

Het boek verdient zonder meer een plaats in de biblio-
theek, ook van laboratoria die zich met de klinische
virologie bezighouden. Toch zijn juist op deze hoofd-
stukjes de meeste op- en aanmerkingen te maken. Zo
is het aantal voor virustitratie aangegeven aflee.ssub-
stratcn wel erg minimaal (blz. 144). wordt veelal geac-
cepteerd dat groter ol gelijk een viervoudige titcrstij-
ging significant is (waarbij echter anamnese en groeps-
patroon dienen te worden beoordeeld) en kan een
niet-optreden van een significante titcrstijging ook bij
locale darm- of luchtweginfecties bij jonge dieren met
maternalc antistoffen waargenomen worden (blz.
143).

Dergelijke detail-kritiek, die deels inherent is aan de
beknopte behandeling van juist deze stof, laat de con-
clusie echter onverlet; het bock is goed bruikbaar voor
allen die (professioneel) te maken hebben/krijgen met
de virologie in een van haar facetten.

In het Publikalieblad van de Europese Gemeen-
schappen Nr. C 317/1 d.d. 9 december 1985:

Op 20 augustus 1984 heeft ondergetekende de
Raad een zevental vragen voorgelegd over de
voortgang van het beleid ten aanzien van vete-
rinaire aangelegenheden (0-577/84). De Raad
heeft de vragen slechts ten dele beantwoord.
Ondergetekende heeft eveneens aan de Com-
missie vragen gesteld over dit onderwerp (576/
84). In antwoord op de vraag mijnerzijds hoe
het komt dat met betrekking tot de voortgang
ernstige vertraging is opgetreden stelt de Com-
missie dat zij de Raad heeft gewezen op haar
personeelsproblemen en dat zij in afwachting is
van het standpunt van de Raad over het laatste
verslag dat de Commissie op 17 juli ter zake
heeft ingediend. De beantwoording door Com-
missie en Raad geven mij aanleiding nog de
volgende vragen te stellen.

3. Zou de Raad willen aangeven hoe hij aan-
kijkt tegen de door de Commissie geuite be-
hoefte aan meer personeel (com. verslag van 17
juli 1982) en de beantwoording van vragen aan
de Commissie?

4. Is de Raad bereid om, indien de Commissie
duidelijk maakt dat zij niet in staat is haar be-
leidsvoorbcreidend werk naar behoren uit te
voeren, de Commissie meer ruimte te geven
voor personeelsuitbreiding in deze sector?

1. Ter aanvulling van zijn antwoord op schrif-
telijke vraag nr. 577/84 kan de Raad mededelen
dat op het gebied van de veterinaire harmonisa-
tie nieuwe vorderingen werden geboekt met de
aanneming van de volgende teksten:

— op 29 >nuari 1985, Richtlijn 85/73/EEG
inzake dc financiering van de keuringen en sani-
taire controles van vers vlees en van vlees van
pluimvee, welke richtlijn een eerste stap vormt
op weg naar de harmonisering van de sanitaire
retributies;

— op 26 maart 1985, Beschikking 85/212/EEG
tot wijziging van Beschikking 77/97/EEG in-
zake de financiering door de Gemeenschap van
bepaalde dringende acties op veterinair gebied,
waarbij de door genoemde beschikking gebo-
den communautaire garantie wordt uitgebreid
tot klassieke mond- en klauwzeer;

— op 2 mei 1985, Besluit 85/225/EEG van de
Raad betreffende een financiele bijdrage van de
Gemeenschap voorde bestrijding van mond- cn
klauwzeer in Zuidoost-Europa;

— de in het handelsverkeer van toepassing
zijnde regels inzake klassieke varkenspest te
wijzigen en regels inzake Afrikaanse var-
kenspest voor het handelsverkeer vast te
stellen;

— het gelijkwaardigheidsprincipe in te voeren
voor het jaarlijks medisch onderzoek van
het personeel dat is betrokken bij de pro-
duktie van vlees en vleesproduktie;

— microbiologische controles voor te schrij-
ven voor inrichtingen die vlees en vleespro-
dukten produceren;

— de Commissie te belasten met de inspectie
van inrichtingen in derde landen die voor de
Lid-Staten bestemde vleesprodukten pro-
duceren;

— op 15 juli 1985, de richtlijn tot aanvulling
van Richtlijn 81/602/EEG met het oog op de
harmonisatie van de regels voor de controle
betreffende de aanwezigheid van hormonale
stoffen in dieren of vlees en vleesprodukten;

— op 5 augustus 1985 de richtlijn inzake hygië-
nische en veterinairrechtelijke problemen bij
het intracommunautaire handelsverkeer in
warmtebehandelde melk.

2. De Raad twijfelt er niet aan dat de Commis-
sie in de veterinaire sector en in het bijzonder
voor de veterinaire inspectie dient tc beschikken
over voldoende personeel, zodat zij zich kan
kwijten van alle tot deze sector behorende taken
en in het bijzonder van de nieuwe controlerende
taken die haar onlangs zijn toevertrouwd. Dc
Raad is het in deze zin eens met dc algemene
lijnen van het verslag dat de Commissie haar in
juli 1982 heeft voorgelegd.
De Raad wenst er opnieuw op te wijzen dat de
Commissie zelf haar personeel zodanig moet
organiseren dat zij kan beantwoorden aan de
behoeften die zich voordoen in de verschillende
sectoren waarin zij werkzaam is en met name in
de veterinaire sector. In het kader van de begro-
tingsprocedure kan de Commissie nieuw perso-
neel aanvragen en de begrotingsautoriteit zal
zich daar dan over uitspreken, met dien ver-
stande dat de Commissie bevoegd is om te be-
palen waar het personeel wordt ingezet.

In het Puhiikaliehlad van de Europese Gemeen-
schappen Nr. C 317/10 d.d. 9 december 1985:

Uniforme EG-regelingen met
betrekking tot besmettelijke
veeziektes in grote varkens-
houderijen

Schriftelijke vraag Nr. 1043/85 van de heer
Werner Müncli (PPE — D) aan de Commissie
van de Europese Gemeenschappen (25 juli 1985)

1. In dc Duitse Bondsrepubliek geldt sinds
1975 de wet inzake besmettelijke dierziektes in
grote varkenshouderijen (Massentierhaltungs-
verordnung — Schweine). Daaronder vallen
bedrijven met tenminste 1250 varkens. Welke
vergelijkbare, nationale wetten zijn er in de an-
dere Lid-Staten. met name Frankrijk, Groot-
Brittannië en Nederland en gelden deze daar
ook voor de fokbcdrijvcn?

2. Is hct dc Comtnissie bekend dat de Duitse
Bondsrepubliek voornemens is de in vraag 1
genoetndc wet te wijzigen en welke maatregelen
beoogt de Commissie te treffen om ervoor te
zorgen dat een ttniforme communautaire rege-
ling ter voorkoming van concurrentievervalsing
tot stand wordt gebracht?

3. Is dc Commissie op de hoogte van de aan-
tallen varkens die in de fokbcdrijvcn worden
gehoudeti, met name in de Duitse Bondsrepu-
bliek, Frankrijk, Groot-Brittannië en Neder-
land (percentages varkens in de verschillende
varkensfokkerijen, gerangschikt naar de groot-
te van het bedrijf)?

4. Is de Commissie van mening dat in een fok-
bedrijf met enkele duizenden dieren dat een ge-
sloten systeem toepast (kunstmatige insemina-
tie, geen aankoop van dieren) het gevaar van
besmettelijke ziektes (varkenspest) groter is dan
in bedrijven die door een kleiner aantal dieren
(minder dan 1250) niet onder de strenge bepa-
lingen van dc wet op hct houden van grote
aantallen dieren/varkens vallen?

5. Is dc Commissie van mening dat de gebrui-
kelijke methode, te weten de besmette dieren te
vernietigen, nog ecn geschikt middel is oni een
epidemie te bestrijden of geeft alleen uitgebreide
inenting een effectieve bescherming? Deze vraag
heeft vooral betrekking op de Europese varkens-
pest die sinds 1982 in nagenoeg alle Lid-Staten
heerst?

6. In dc Duitse Bondsrepubliek is sinds jaar en
dag in talloze bedrijven de zogenaamde rotatie
in grote fokbcdrijvcn toegelaten en bij de door-
lopende controles niet aangevochten. Thans
wordt beoogd op dit vlak beperkingen op te
leggen. Acht de Commissie dat in het kader van
de Gemeenschap toelaatbaar?

1. Behalve wat Nederland betreft, is de Com-
missie niet bekend met het bestaan van derge-
lijke wetgeving in een andere Lid-Staat. In Ne-
derland zijn nieuwe wettelijke maatregelen in-
gevoerd waarbij het totale aantal varkens dat op
een bedrijf mag worden gehouden, is beperkt,
maar deze wetgeving is veeleer ingevoerd uit
milieuoverwegingen dan met het oog op de be-
heersing van de dierziektesituatie.
2 en 6. De Commissie is door de Bondsrepu-
bliek Duitsland niet ingelicht over dergelijke
wetsvoorstellen.

3. De Commissie zal de gevraagde inlichtingen
rechtstreeks toezenden aan het geachte Parle-
mentslid en aan het Secretariaat van het Parle-
ment.

4. Hct risico van het uitbreken van een ziekte is
niet alleen afhankelijk van het aantal dieren,
maar ook van de omstandigheden op elk be-
drijf

5. De Commissie is van oordeel dat vaccinatie
in urgeiitiegebiedengecombineerd met het slach-
ten van de dieren op klinisch besmette bedrijven
de meest efficiënte methode is om het aantal
uitbraken van klassieke varkenspest in een be-
paald gebied op korte termijti te verminderen.
Op lange termijn echter is algemene vaccinatie
niet verenigbaar inet uitroeiing van de ziekte.

De opfokomstandigheden van biggen hebben
grote invloed op het latere gedrag van mestvar-
kens en zeugen. Als de dieren in hun eerste
levensweken de beschikking over voldoende
stro en ruimte hebben, ontwikkelen ze zich tot
volwaardiger dieren. Ze zijn rustiger en kunnen
zich in sociaal opzicht beter handhaven. Biggen
die in de gebruikelijke kale kraamhokken op-
groeien, blijven daarvan hun hele leven last
houden. Bij gebrek aan beter beginnen ze elkaar
te besabbelen en te beknabbelen. Bovendien
vertonen de biggen uit \'de arme omgeving\' ab-
normaal vechtgedrag. Dat blijkt uit gedragson-
derzoek dat dr. W. G. P. Schouten aan de
Landbouwhogeschool in Wageningen verricht-
te.

Het is voor het eerst dat een gedragsonder-
zoeker uitgebreid heeft gekeken naar de invloed
van vroege jeugdervaringen van landbouwhuis-
dieren. Schouten, die op dit onderzoek op 26
februari 1986 promoveerde (promotoren: proL
dr, P. R. Wiepkema en dr. G. van Putten), ver-
geleek het gedrag van biggen die opgroeien in de
gangbare kraamhokken met dat van biggen die
opgroeiden in een ruim strohok. De huidige
kraamhokken zijn krap bemeten en uitgerust
met een roostervloer. Er wordt meestal geen
stro in gebruikt. De kraamhokken, waarin de
zeug staat vastgebonden, vormen \'een arme
omgeving\': er valt voor de dieren weinig te bele-
ven, Als de biggen op onderzoek uitgaan,
kunnen ze zich alleen op elkaar uitleven. Ze
knabbelen en sabbelen op eikaars lichaams-
delen. Dat brengt onrust en gevaar voor infec-
ties met zich mee.

Biggen die opgroeien in ruime strohokken rich-
ten hun onderzoekingsdrang geheel op het stro.
De biggen zijn tegelijkertijd actict en rusten
meestal ook gezamenlijk. In deze stabiele situa-
tie zijn ze veel beter in staat om goed met elkaar
te leren omgaan. Volgens Schouten ontwikkelt
het sociale gedrag van biggen zich vooral in dc
tweede en derde levensweek. In het begin bijten
de biggen elkaar veel, maar dat neemt snel aL
Dreighoudingen en onderwerpingsgedrag doen
het aantal daadwerkelijke gevechten afnemen.
Schouten zegt dat de dieren in deze \'gevoelige
periode\' eikaars signalen leren begrijpen waar-
door ze ook later goed met elkaar kunnen om-
gaan.

In de eentonige, overvolle kraamhokken krijgen
de biggen onvoldoende gelegenheid om sociale
vaardigheden op te doen. Ze blijven elkaar in de
achterhand bijten, hetgeen opnieuw veel onrust
oplevert. Men zou deze biggen sociaal gehan-
dicapt kunnen noemen. Ze halen hun schade
later niet meer in.

Voor de praktijk is Schouten\'s onderzoek van
grote betekenis. De onderzoeker bracht de
biggen uit het kraamhok en het strohok over
naar een mestbedrijf waar de varkens in kale
hokken met roostervloeren zitten. Beide groe-
pen biggen hadden in deze omgeving moeite
met het uitvoeren van hun onderzoekingsge-
drag. Ze moesten zich met hun soortgenoten
behelpen. Schouten ontdekte echter dat de
biggen uit de strohokken rustiger waren dan de
biggen die opgroeiden in de kraamhokken.
Blijkbaar zijn de biggen uit \'de rijke omgeving\'
iets beter bestand tegen onaangename omstan-
digheden. Dat neemt niet weg dat ook in de
mestfase meer rekening gehouden zou moeten
worden met het gedragsrepertoire van varkens.
Ook voor zeugen zijn jeugdervaringen van
doorslaggevend belang. Schouten bracht enkele
vrouwelijke biggen uit de strohokken en kraam-
hokken naar een groepshok met stro. Daar ble-
ven ze tien maanden. De dieren werden be-
vrucht en kregen de gelegenheid om in het stro-
hok een nest te bouwen en daar hun biggen te
werpen. De gelten die opgroeiden in strohokken
werkten hun nesten beter af en waren daarnaast
veel rustiger tijdens het werpen van hun eerste
toom biggen.

De uit de kraamhokken afkomstige gelten gin-
gen herhaaldelijk zitten en staan tijdens het
werpen. De overlevingskansen voor de pasge-
boren jongen werden door deze onrust ver-
kleind. Voor de verklaring hiervan grijpt Schou-
ten terug naar de vroege jeugd van de gelten. In
de kraamhokken gingen de biggen telkens zitten
en opstaan om te ontkomen aan knabbelende
en sabbelende hokgenoten. Als deze dieren later
gespannen zijn, zoals bij een bevalling, vallen ze
weer terug op het \'ontsnappmgsgedrag\' van
destijds.

Schouten\'s onderzoek geeft duidelijk aan dat
zowel uit gedrags- als economische overwe-
gingen veranderingen in de opfokomstandig-
heden van biggen gewenst zijn. Het sluit wat dat
betreft goed aan bij de huidige publieke opinie
die grote moeite heeft met het aanbinden van
zeugen in kraamhokken. Het komt er nu op aan
een praktisch alternatief te vinden. De sectie
Ethologie van de Vakgroep Veehouderij van de
Landbouwhogeschool werkt daartoe nauw sa-
men met het Instituut voor Mechanisatie, Ar-
beid en Gebouwen (IMAG) in Wageningen.

Voor velen blijkt het steeds moeilijker om gewenste
literatuur en informatie te vinden. Het zoeken kost
veel tijd en gaat vaak inefficiënt.
Nogal eens wordt verwacht dat de computer het lite-
ratuur-informatieprobleemeven vlug oplost. Maarde
vraagstelling moet daarbij, net als bij het met de hand
zoeken, aan bepaalde vereisten voldoen,
lien goede voorbereiding van de vraagstelling is dus
nodig om in relatief korte tijd een bevredigend zoek-
resultaat te bereiken. Daartoe moet men over vol-
doende kennis en vaardigheden beschikken.
De tweedaagse post-academische cursus geeft inzicht
in de mogelijkheden, zodat snel de juiste zoek-
methode gekozen kan worden voor de Nederlandse,
respectievelijk de internationale situatie.
1 let doel van de cursus is:

1. Het Nederlandse landbouw-literatuur-en infor-
matiesysteem leren kennen en kunnen gebruiken.

2. De internationale landbouw-literatuur- en infor-
matiesystemen leren kennen en kunnen gebruiken.

De cursus is bestemd voor onderzoekers, docenten
van agrarische scholen, beleidsmedewerkers, docu-
mentalisten en bibliothecaressen (opleiding: WO of
HBO).

De cursus \'Verzamelen van literatuur en informatie
op het gebied van de landbouw\' zal in Wageningen
worden gehouden op 22 mei en 12 juni 1986. Aan de
cursus kunnen .30 personen deelnemen.
De cursuskostcn bedragen ƒ425,— per persoon,
waarbij kosten van syllabi, lunches, koffie/thee zijn
inbegrepen.

Belangstellenden kunnen zich opgeven door een in-
tekenformulier in te vullen en uiterlijk 22april 19H6 te
zenden aan: Bureau PAO-LH, Hollandseweg 1,6706
KN Wageningen.

Nadere inlichtingen en een intekenformulier zijn op
verzoek verkrijgbaar bij het Bureau PAO-LH, tel.
08370-84094/84093/84092.

9.00 Schock: Pathogenese; P. F. Suter, Zürich.
9.45 Schock: Therapie; B. Bigler. Bern.
Pause

chirurgischen Notfällen; TL Lutz, Zürich.
11.30 Akute kongestive kardiovaskuläre Insuffi-
zienz; A. A. StokhoL Utrecht.

14.15 Notfall-EKG; O. Glardon, Zürich.
14.50 Akute respiratorische Insuffizienz; H. W. de
Vries, Utrecht.

16.15 Akutes Abdomen; K. Loeffler, Hohenheim.
17.15 Mitgliederversammlung SVK im Kongressaal.

Samstag, 31. Mai
9.00 Gynäkologische Notfälle; M. Rüsse, München.
9.50 Neurologische Notfälle; M. Vandevelde, Bern.
Pause

Einschreibung (mittels Formular) bis spätestens 18.
April 1986 an; Kongressbüro, Haidenstrasse 6, 6002
Luzern. Die Anmeldung wird nach Eingang der Zah-
lung bestätigt.
Teilnahmegebühren

A) Wissenschaftliches Programm (inkl. Referate-
sammlung SVK-Mitglieder, Assistenten, Studenten
bis 18. April SFr. 150,—, ab 19. April SFr. 200,—;
Nichtmitgliederbis 18. April SFr. 200,—,ab 19. April
SFR. 2.50,—.

International Symposium
\'Prevention of contamination, and
decontamination in the meat
industry\'

Organised by; The Department of the Science of Food
of Animal Origin, Faculty of Veterinary Medicine,
The University of Utrecht, The Netherlands.
Purpose of the Symposium: Bringing together experts
on food and environmental microbiology to discuss
ways of controlling the level of contamination in the
(red) ineat and poultry industry.

Contributing speakers; Prof. Dr. .1. G. van Logtestijn,
The Netherlands; tJr. A. H. Linton, England; Dr. M.
H. Hinton, England; Prof. Dr. N. Skovgaard, Den-
mark; Dr. G. C. Mead, England; Prof. Dr. P. Teufel,
f-\'ederal Republic of Germany; Dr. C. Lahellec,
France.

Contributing speakers: Prof. Dr. C. Genigeorgis,
United States; Dr. A. C. Baird Parker, England; Dr. J.
C. Patterson, Northern Ireland; Dr. A. W. Kotula,
United States; Dr. C. O. Gill, New Zealand; Dr. F.
Grau, Australia; Dr. T. Roberts, England; Dr. F.
Tazelaar, The Netherlands.
Wednesday 4th June

Contributing speakers: Dr. G. E. Geräts, The Nether-
lands; ProE Dr. W. Heeschen, Federal Republic of
Germany; ProE Dr. D. A. A. Mossel, The Nether-
lands; Dr. F. J. M. Smulders, The Netherlands; Prof.
Dr. P. Ellas, Federal Republic of Germany.
Conference language: English.

Registration: Before May 15th, by contacting Dr. E. J.
M. Smulders, Department of the Science of Food of
Ammal Origin (see address above), telephone 3130/
733814.

Registration fee: Dfl. 500.—, excluding hotel accomo-
dation. For hotel accomodation: contact Miss. E.
Sleedoorn, Tourist Office, Zeist, telephone 313404/
19164 or 313404/18277.

Proceedings: published by Elseviers Science Publish-
ers, Amsterdam (hard cover, type-set).

Gedurende de laatste tientallen jaren hebben compu-
ter en systeemanalyse stormenderhand de samenle-
ving veroverd. Steeds meer wordt de computer ge-
bruikt bij analyse en synthese van wetenschappelijke
informatie en speelt hij een rol bij het onderbouwen en
formuleren van beleidsbeslissingen, of wordt hij bij
het management benut.

Modellen worden in de biologie en de landbouwwe-
tenschappen gebruikt omdat experimenten weliswaar
een deelaspect kunnen belichten, maar niet geschikt
zijn om verschillende kenniselementen te integreren.
Simulatie, het bouwen van een model cn het bestude-
ren van het gedrag, kan dienen voor voorspellen,
vergroten van inzicht en het testen van kennis op
consistentie en volledigheid.

De cursus beoogt de deelnemers te laten kennismaken
met simulatie en mathematische modellen, en de mo-
gelijke toepassing ervan, in landbouwwetenschappen
en procestechnologie. In de ochtenduren zullen colle-
ges worden gegeven, de middagen zijn bestemd voor
praktlca en demonstraties.

De cursus geeft een eerste orii-ntatie en laat de deel-
nemers kennismaken met denkwijzen en technieken.
Om vertrouwd tc raken met de simulatie en systeem-
analyse kunnen aanvullende curussen worden ge-
volgd.

De cursus is bedoeld voor afgestudeerden in de land-
bouwwetenschappen en toegepaste wetenschappen,
alsmede voor anderen met een gelijkwaardige oplei-
ding of van vergelijkbaar kennisniveau, die in hun
werk gebruik (willen) maken van mathematische mo-
dellen of simulatie.

De cursus wordt georganiseerd onder auspicibn van
de COVEAWA, de Commissie Vlaamse Eandbouw-
faculteiten en Landbouwhogeschool Wageningen.
De cursus \'Modellen en Simulatie\' zal worden ge-
houden 10, 11, 12 en 13 juni 1986 in Leuven (Katho-
lieke Universiteit). Aan het begin van de cursus
worden de deelnemers gedurende één middag (10
juni) in de gelegenheid gesteld hun kennis op te frissen
omtrent onder andere de elementaire principes van
differentiaal- en integraalrekening.
De cursuskostcn bedragen ƒ850,— per persoon. In
dit bedrag zijn de kosten van syllabi, lunches, koffie/-
thee inbegrepen. Deelnemers van het Nederlandse
ministerie van Landbouw en Visserij (dus inclusief
instituten, agrarische scholen enz.) krijgen een kor-
ting van ƒ 425,— op de cursuskosten. Eventuele ver-
dere verblijfkosten komen voor rekening van de deel-
nemers.

Belangstellenden kunnen zich opgeven door een inte-
kenformulier in te vullen en uiterlijk 13 mei 1986 te
zenden aan het Bureau PAO-LH, Hollandseweg 1,
6706 KN Wageningen.

Nadere inlichtingen en een intekenformulier zijn op
verzoek verkrijgbaar bij het Bureau PAO-LH (ing. F.
Appel), tel.; 08370-84094/84093/84092.

Die Welt-Gesellschaft für Geschichte der Veterinär-
medizin und die Fachgruppe Geschichte der Veteri-
närmedizin der Deutschen Veterinärmedizinischen
Gesellschaft e.V. veranstalten vom 02. bis zum 06.
September 1986 in Kaposvar (Ungarn) ihr 21. Inter-
nationales Symposion über Geschichte der Veteri-
närmedizin.

Sämtliche Interessenten — auch Nichttierärzte —sind
herzlich zurTcilnahmeaufgefordert. Werbisher noch
nicht an den Symposien teilgenommen hat, wendet
zieh bitte an das Sekretariat der Welt-Gesellschaft für
Geschichte der Veterinärmedizin: Tierärztliche Hoch-
schule Hannover, Bischofsholer Damm 15, D-30()0
Hannover 1 (Bundesrepublik Deutschland), I ck 80511-
856503, Telex 9 22034 tiho d. Er bekommt dann
rechtzeitig die Unterlagen für das Symposion übcr-
sandt. Auf Wunsch werden auch Formulare zur
Beantragung der Mitglicdcrschaft in der Welt-Gesell-
schaft zugeschickt.

Vorträge zum Leitthema \'Die Partnerschaft zwischen
Tiermedizin und Landwirtschaft\' sowie zu freien his-
torischen Themen, die itn Rahmen des Symposions
nicht unterschiedlich gewertet werden, können bis
spätestens 15. Mai 1986 verbindlich unter Nennung
des Themas beim Sekretatriat angemeldet werden.
Das Thetna ist in derjenigen Sprache, in welcher der
Vortrag gehalten werden soll, und in englischer
Sprache anzugeben. Den Vortragenden steht eine Re-
dezeit zwischen 10 und 30 Minuten zur Verfügung.
Bei der Vortragsanmeldung ist die gewünschte Rede-
zeit mitzuteilen. Verhandlungssprachen sind Deutsch,
Englisch, Französisch, Spanisch und Ungarisch. Die
Vorträge müssen bisher unveröffentlicht sein und
dürfen nicht gleichzeitig zur Veröffentlichung auf an-
deren Tagungen, in Zeitschriften, Büchern usw. an-
geboten werden.

Die Veranstaltung wird den Mitgliedern der \'Aka-
demie für Tierärztliche Fortbildung - ATF\' gem. § 11
(1) der ATE-Statuten als Pflichtfortbildungszeit aner-
kannt.

Op uitnodiging van de Veterinaire Dienst in
Luxemburg heeft overleg plaatsgevonden tus-
sen België, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg
cn Nederland over orale vaccinatie van vossen
legen rabies. In Luxemburg zullen de vossen in
eerste instantie in de grensgebieden op deze
wijze tegen rabies worden behandeld. Het pro-
ject wordt wetenschappelijk begeleid door de
hiertoe samenwerkende instituten in Tubingen
en Nancy. Men zal de opname van het aas met
de entstof controleren door onderzoek van af-
geschoten vossen op een verklikkerstof en men
zal tevens nagaan in hoeverre zich antistoffen in
de betreffende dieren hebben gevormd.
In Duitsland past men dit jaar immunisatie van
vossen op 23% van het grondgebied toe. In
sommige streken betreft dit een tweede of zelfs
al derde vaccinatie.

Van Nederlandse zijde bestaan er geen plannen
om tot dergelijke immunisatie over te gaan,
omdat de ziekte in ons land niet endemisch
voorkomt. Mogelijk zal ons worden verzocht te
vaccineren in gebieden aansluitend aan entge-
bieden in het buitenland. In het verleden zijn in
Nederland al proeven gedaan betreffende de
opnatnc van lokaas door vossen.

Dierziektenbulletin nr. 4 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/ni 28 februari vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige dier-
ziekten in Nederland.

Sedert de vorige opgave in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde. werden in België 5 nieuwe gevallen van
varkenspest gemeld, waarmee het totaal van dit jaar
op 16 kwam.

Op 18 februari werd een mestbedrijf te Linkhout,
gemeente Lummen (provincie Luxemburg), positief
bevonden.

Op 20 februari volgde een mestbedrijf te Grap-
fontaine (provincie Luxemburg), terwijl de drie daar-
op volgende dagen telkens één geval werd vastge-
steld, respectievelijk op een fokbedrijf te Aalter (pro-
vincie Oost-Vlaanderen), een mestbedrijf te Nechin,
gemeente Estampuis (provincie Henegouwen) en een
fokbedrijf te Grammene, gemeente Deinze (provincie
Oost-Vlaanderen).

Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het overgaan tot afmaken en destrueren van alle var-
kens op de betrokken bedrijven, het desinfecteren
daarvan en het instellen van zónes de protection.

De Italiaanse Veterinaire Dienst gaf bij een telex van 4
maart kennis van een tweetal secundaire gevallen van
varkenspest in de Sardijnse provincie Nuoro:

De tweede melding van Afrikaanse varkenspest van
dit jaar, had op 22 februari plaats, als gebruikelijk in
de Sardijnse provincie Nuoro.

De Spaanse Veterinaire Dienst maakte bij een telex
van 14 maart melding van het 95e tot en met I04e
geval van Afrikaanse varkenspest in 1986, alle tien
d.d. 4 maart. Hct betrof de plaatsen Caceres, Fluesca,
Lerida en Murcia.

Sedert de laatste in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gcincldc uitbraak, werden in Italië gedurende
de periode van 3 t/m 12 maart weer 7 gevallen van
MKZ vastgesteld, waarmee het totaal dit jaar op 44
kwam.

Op 12 februari had in de Bondsrepubliek de vijfde
varkcnspest-uitbraak van het jaar plaats te Hameln-
Pyrmont, district Hannover, deelstaat Neder-Saksen.
Alle varkens op het besmette bedrijf zijn afgemaakt en
de noodzakelijke veterinair politionele maatregelen
zijn genomen.

2—3 \'Structuur, fysischc stabiliteit cn rcologischc
cigcnschappcn van levensmiddelen\' PAO-l.H
Wageningen (inl.: 08370-84094).

2—4 Epidemiology and preventive medicine. Na-
tional conference at University of Edinburgh.

8 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Gcz.d. v. D. Box-
tel. Werkvergadering paarden: aanvang 20.00
uur.

11 Voorjaarssymposium Nederlandse Vereniging
voor Proefdierkunde (NVP), Amsterdam (pag.
261).

12 Fortbildungsveranstaltung der Firma Biologi-
sche Heilmittel Heel: \'Biotherapeutische Mög-
lichkeiten in der Praxis\', Linz.

17—20 Animex 86. international exhibition and
congrcss for veterinary medicine and animal
care, in Essen, West Germany.

18—20 Exotic animals in the eighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London (pag. 216).

22 Symposium: \'Toepassing van melkeiwitten in
levensmiddelen\', Nijkerk (pag. 216).

22—24 \'Tcchnisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

22—24 41. Seefischkundchursus für in der Lcbcns-
mittelüberwachung tätige Tierärzte (A), Bremer-
haven.

23 Farmacic-syniposium: \'The magic drug: het ge-
neesmiddel van morgen\'. RUU, Utrecht (pag.
301).

23—25 \'Production and Productivity in Livestock
Farming\', 2nd Internat. Conference of D.S.A.,
Brussels (pag. 262).

24—26 European seminar of the liberal professions
in Munich, on the freedom of movement and the
freedom of service. Details from the ChiefSecre-
tary, BFB, Godesberger Allee 54, 53 Bonn-Bad
Goedesberg, West Germany.

24—25 I3e Epidemiologische Bijeenkomst van de
WEON gewijd aan \'Selenium en chronische ziek-
ten\', Slot Zeist tc Zeist (inl.: drs. P. A. fl. van
Noord, tel. 0.30-313884).

29 \'Technisch-wctenschappclijke computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094).

1—2 \'Technisch-wctcnschappcliike computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

3—4 29. Internationale Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Boden.sccraunies und 32. ,Iah-
reshauptversammlung des Landesverbandes
prakt. Tierärzte Baycrnc. V. im BpT(A). Oberst-
dorE

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, .laarbeurscongrescentrum (pag. 1069).

11 —16 Australian Veterinary Association Annual
conference at the Gold Coast, Queensland.

13 Vergadering Hoofdredaktie/Wetenschappclijkc
Redaktie, Hotel \'Heidepark\', Bilthoven; 16.00
uur.

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

19—20 35. Tagungder Europäischen Gescllschaft
für Veterinärpathologie, zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

22 \'Verzamelen van literatuur cn informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22 7e Nederlands Kampioenschap Kleiduivenschie-
tcn voor Dierenartsen (Boehringer Ingelheim
B.V.); schietbanen fa. Doorhout Mees, Bid-
dinghuizen,

22—23 .lahresmitgliedcrvcrsammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Vv\'irkstoffc in der Ticrcrnäh-
rung c. V. (AWT). Stuttgart.

22—24 Management voor dierenartsen, cursus: be-
sluitvorming en samenwerken (pag. 359).

23—24 Grocp Veterinaire flomocopathie KNMvD.
A- en B-cursus Veterinaire Homoeopathie, Re-
creatiecentrum, Dellien (pag. 315).

25—30 2. Weltkongreß Lcbcnsmittelinfektionen
und -Intoxikationen, Berlin (West).

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

27 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering.
Onderwerp: \'Monoclonale antistoffen\' (dr. A.
Osterhaus). Socicteit \'Standvastigheid\', Delft;
20.30 uur.

27 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
I lolland. Excursie \'Zwanenwater\', Natuurmonu-
menten, gem. Callantsoog.

27—28 4e Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergerie \'De Roskam\', Rheden (inl.:
0.30-452326).

29 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang
20.00 uur.

29—31 Schweizerische Ver. für Kleinticrmedizin
.Jahresversammlung, Luzern (pag. 353).

2—4 International Symposium \'Prevention of con-
tamination and decontamination in the meat in-
dustry, Zeist (pag. 353).

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians. Amsterdain (pag.
690 en 228).

8—11 Intern. Tagung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\'. Halmstad (Schweden).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van dc landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\', Trier.

17—19 \'Microcomputers in het laboratoriuin en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

20 Disease and management of threatened bird
populations Symposium to be held at the XIX
World Conference of the International Council
for Bird Preservation, in Kingston, Canada.

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08.370-
84094).

1—5 Reproductive immunology 3rd international
congress, to be held in Toronto.

2—4 1st International Veterinary Immunology
Symposium, Guelph, Ontario, Canada (pag.
864).

15—17 Advances in immunoassays for veterinary
and food analysis International sytnposium or-
ganised by MAFF Central Veterinary Labora-
tory and the University of Surrey, to be held at
the University, Guildford, Surrey.

15—18 International Pig Veterinary Society, 9th
Congress, Barcelona (Spain) (pag. 43).

17—22 3. Weltkongreß über angewandte Genetik in
der Tierproduktion, Lincoln (USA).

20—26 9. Internat. Kongreß über Infektions- und
parasitäre Krankheiten, München.

11 —14 Equine sports medicine International confe-
rence to be held in San Diego, USA.

20—23 Living together: People, animals and the en-
vironment international Conference in Boston,
Massachusetts, USA.

24—29 Kongreß der Europäischen Vereinigung der
Veterinär-anatomen, Budapest.

24—29 XXXII. Internat. Kongreß \'Fleischfor-
schung und Technologie\', Gent (Belgien).

25—29 Equine reproduction 4th international sym-
posium, to be held in Calgary, Canada.

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

26 Human/companion animal relationships. Inter-
national congress in Boston, USA.

26—.30 XlVth World Congress on Diseases of
Cattle, Dublin, Ireland (pag, 535 en 801),

27—30 Toxicology and poison control Combined
congress ofthe World federation of Associations
of Clinical Toxicology and Poiseon Control
Centres and the European Association of poison
Control Centres at the Brussels Congress Centre,
I3clgium.

2—6 21. Internationales Symposium über Ge-
schichte der Veterinärmedizin, Kaposvär (Un-
garn) (pag. 354).

2—4 Production disease in farm animals. Sixth
international conference to be held in Belfast.

4 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

9—12 24. Wiss. Tagung der Gesellschaft für Ver-
suchstierkunde (GV-SOLAS). Heidelberg.

9—12 27. Arbeitstagung des Arbeitsgebietes\'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG (A), Garmisch-
Partenkirchen.

10—12 Regulatory Peptides and Diseases of Com-
panion Animals, Congress, Utrecht (pag. 43).

11 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
Holland. Excursie Buitenmuseum Enkhuizen.

16 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering,
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

16 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

17—20 I lerbsttagungder Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie, Cordoba.

23—26 British Equine Veterinary Association.
Congress, at the University of Warwick.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. 11. Kapsenberg. vice-voorzitter; t.. Nauta.
penningmeester; W. J. Nijhof, lid; A. J. Plaisier. lid; dr. W. E. G. A. Immink. lid;
J. C. M. van t:)ijck. lid; M. A. Moons. adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Op 26 februari 1986 is overleden ons Erelid cn
oud-voorzitter, collega N. A. Commandeur.
Collega Commandeur heeft van 1966-1968 het
voorzitterschap vervuld. Hij heeft in deze,
voor de Maatschappij, heel moeilijke tijd op
voortreffelijke wijze leiding gegeven aan het
Hoofdbestuur en de gehele Maatschappij.
Wij zijn wijlen collega Commandeur daarvoor
veel dank verschuldigd.

in ^eii van de volgende aileveringcn van het
Tijdschrift voor Diergeneesl<unde zal in een In
Memoriam uitvoerig ingegaan worden op de
betekenis van collega Commandeur voor de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde.

Per 1 april 1986 is collega dr. C. D. W. König
tot secretaris van het Orgaan Post-Acadcmisch
Onderwijs L5iergeneeskunde benoemd.
Dr. König was na zijn afstuderen in 1962 ge-
durende 12 jaar werkzaam als prakticus in
Doesburg, aanvankelijk in een éénmansprak-
tijk met voornamelijk grote huisdieren. Deze
praktijk groeide na associatie met collega H.
A. C. Hcezen uit tot een vijfmans-praktijk,
waarin dr. König hoofdzakelijk de gezel-
schapsdieren verzorgde. In 1974 trad hij in
dienst van de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Gelderland, waar hij onder meer co-assis-
tenten begeleidde tijdens hun stage cn onder-
zoek. Voorts verrichtte hij specifieke taken op
het gebied van rundvee en vooral van
schapen. In 1985 promoveerde hij op een on-
derzoek naar bcdrijfsdiergeneeskundige aspec-
ten van schapenhouderij. De gezondheidszorg
van de schapen bij de Gezondheidsdienst Gel-
derland zal door collega König ook na zijn
benoeming tot secretaris behartigd blijven
worden.

Voorlopig biijtt het bureau van het PAO-D
gevestigd in het kantoor van de KNMvD,
waar u het PAO-D binnenkort kunt bereiken
onder een eigen, nader bekend te maken, tele-
foonnummer.

Er wordt door de secretaris momenteel inten-
sief overleg gepleegd met vertegenwoordigers
van de verschillende groepen en geledingen
binnen de Maatschappij en met mogelijke on-
derwijsgevers. Op korte termijn zullen enkele
oude cursussen, waarvoor de belangstelling
groter was dan de plaatsingsmogelijkheden,
worden herhaald. Daarnaast worden in hoog
tempo nieuwe cursussen op stapel gezet.
In de komende jaren zal cr naast \'continuing
education\' ook in toenemende mate behoefte
zijn aan het verwerven van meer gespeciali-
seerde kennis. Het Dagelijks Bestuur van het
PAO-D acht deze ontwikkeling van het groot-
ste belang. Daarom zal hieraan in het pro-
gramma grote aandacht gegeven worden.
Er is een duidelijke behoefte aan nascholing in
vrijwel alle diergeneeskundige disciplines. Wij
vertrouwen er op, dat onder leiding van de
thans aangestelde secretaris op korte termijn
ecn evenwicht tussen de vraag naar en het
aanbod van PAO zal ontstaan.

Zowel de dierenarts in de praktijk als de die-
renarts in dienst van Overheid of bedrijfsleven
moet op de eerste plaats vakman (-vrouw)
zijn.

Opleiding en nascholing zijn er op gericht hem
op vaktechnisch gebied zo goed mogelijk toe
te rusten.

Voor de dierenarts-bestuurder m onze orga-
nisatie organiseren wij reeds enkele jaren ka-
dertrainingen waar het functioneren als be-
stuurder centraal staat. Vanuit deze
kadertraining is herhaaldelijk voorgesteld iets
dergelijks ook voor dierenartsen in het alge-
meen te organiseren; trainingen dus niet
gericht op het vaktechnisch/veterinair aspect,
doch meer op het ondernemers/management
aspect.

In de uitoefening van zijn/haar beroep immers
wordt van hem/haar verwacht dat hij/zij:

Het Hoofdbestuur heeft besloten haar leden
mogelijkheden te bieden zich ook in deze ge-
bieden via trainingen/cursussen verder te ont-
wikkelen.

besluitvorming en samenwerken
zal worden georganiseerd van donderdag 22
mei 16.00 uur t/m zaterdag 24 mei 1986 16.00
uur.

Voor dc begeleiding van deze cursus is een be-
roep gedaan op drs. G. A. Lesscher en ir. M.
V. Woerden die ook de kadertrainingen bege-
leiden. Beiden zijn werkzaam als trainer-do-
cent managementontwikkeling in de agrari-
sche wereld. De organisatie van deze
cursussen wordt verzorgd door T. W. te
Giffel.

De methodische aanpak in de cursus zal ge-
kenmerkt worden door zelfwerkzaamheid. Oe-
feningen in besluitvorming en samenwerken
zullen afgewisseld worden met inleidingen en
literatuurstudie.

Door de intensieve begeleiding en het zelf ac-
tief bezig zijn zullen er slechts 15 mensen deel

kunnen nemen. Dit veroorzaakt ook dat de
deelnemersbijdrage ƒ 695,— bedraagt, inclu-
sief verblijfkosten.

Inschrijving kan geschieden door de deelne-
mersbijdrage over te maken op onze giroreke-
ning 511606 of op onze bankrekening bij de
ABN te Utrecht, nummer 55,50.48.861, onder
vermelding van \'Managementcursus\'.
Bij het secretariaat is een informatiefolder
verkrijgbaar.

In de Commissie Begeleiding Vleeskalveren-
bedrijven en in het tariefsoverleg met de kal-
vermelkfabrikanten komt regelmatig de BTW
ter sprake.

1. ondernemers in de zin van de wet op de
omzetbelasting (normale BTW-afdracht);

2. ondernemers vallende onder de kleine on-
dernemersregeling (geen BTW-afdracht);

3. ondernemers vallende onder de kleine on-
dernemersregeling met ontheffing van ad-
ministratieve verplichtingen (geen B\'fW-
afdracht). De BTW mag niet op rekening
worden vermeld.

De mogelijkheden 1) en 2) geven bij de kal-
vcrmelkfabrikanten geen problemen. Bij toe-
passing van mogelijkheid 3) mogen zij echter
de aan hen doorberekende BTW niet terug-
vorderen. Dit betekent dat de keuze van een
dierenarts voor mogelijkheid 3) de kalvermelk-
industrie veel geld kost, omdat zij geen BTW
kunnen terugvorderen. Ook veel belastingin-
specteurs wijzen de dierenarts erop, dat dit
niet de bedoeling is.

Het is begrijpelijk dat ccn aantal kalvermelk-
industrieën het nadeel dat zij ondervinden
(namelijk van het niet kunnen terugvorderen
van de BTW) als gevolg van de keuze van de
dierenarts niet langer willen dragen.
Oni dit probleem op te lossen adviseren wij u
het volgende:

de dierenarts die gebruik maakt van moge-
lijkheid 3) kiest alsnog voor mogelijkheid
2) of 1), dus ondernemen in de zin van de
wet op de omzetbelasting.
Een andere mogelijkheid is dat de industrie de
BTW die zij niet terugvordert van de fiscus, in
mindering brengt op de marge van de dieren-
arts.

De belanghebbende industrieën zullen op
korte termijn met de desbetreffende dieren-
artsen contact opnemen om hierover overleg
te plegen.

Met ingang van 1 maart j.1. is prof. dr. D.
Zwart te Bilthoven benoemd tot hoogleraar in
de tropische veehouderij aan de Landbouw-
hogeschool Wageningen. Hij volgt proL dr. ir.
H. Bakker op, die verleden jaar een betrek-
king elders heeft aanvaard.
De benoeming van proL Zwart past in het be-
leid van de Landbouwhogeschool dat gericht
is op samenwerking met andere universiteiten,
in dit geval met de Rijksuniversiteit Utrecht.
ProL Zwart was daar namelijk hoogleraar in
de tropische diergeneeskunde en de protozoë-
logie en hij blijft daar voor één dag in de week
werkzaam.

ProL Zwart, geboren te Amsterdam in 1930,
heeft na zijn studie diergeneeskunde te
Utrecht ruim tien jaar tropische ervaring op-
gebouwd in het voormalige Nederlands Nieuw
Guinea, in Ghana en in Nigeria, In 1966 werd
hij hoogleraar in Utrecht; tussendoor heeft hij
nog een jaar in Kenia de directie waarge-
nomen van het Internationaal Laboratorium
voor r:)ierziektenonderzoek in Nairobi.

Op 30 juU 1985 is professor Alben van der Schaaf te
zijnen huize in Bilihoven. waar hij zojuist was terug-
gekeerd van een bezoek aan één van zijn kinderen,
eveneens woonachtig te Bilthoven, tengevolge van een
hartinfarct overleden.

Alhert van der Schaaf werd op 26 juni 1905 te Arkens
bij Franeker geboren en volgde tniddelbaar onderwijs
aan de Ul.O-school te Franeker en de Rijks HBS te
Harlingen. In september 1925 begon hij met de studie
voor veearts te Utrecht om deze in november 1930 te
beëindigen.

Op l januari 1931 werd Van der Schaaf door de Me-
dische Encephalitis Commissie in Leiden aangesteld
om, onder leiding van de toenmalige hoogleraar in de
kindergeneeskunde Gorter, onderzoek te verrichten
over de etiologie van de post-vaccinale encephalitis bij
kinderen en om tevens de pokstofhereiding voort te
zetten. Wegens slechte economische omstandigheden
in de dertiger jaren werd bovengenoemde Commissie
na ruim twee jaar opgeheven, waarna Van der Schaaf
in de gelegenheid werd gesteld otn zijn onderzoek
voort te zetten aan het Instituut voor Preventieve Ge-
neeskunde van de Leidse Universiteit. Gezien de zeer
geringe salariëring werd Van der Schaaf toegestaan
om de diergeneeskundige praktijk uit te oefenen.
Naast de wetenschappelijke vorming werd op die ma-
nier tevens de basis gelegd voor een klinische erva-
ring: beide aspecten zijn in de latere functies voor Van
der Schaaf van grote betekenis geweest.
Begin 1936 vertrok Van der Schaaf met zijn echtge-
note, wijlen mevr. Van der Schaaf-van der Vegt en
hun eerste zoon naar het loentnalige Nederlands Oost-
Indië naar aanleiding van de vererende uitnodiging om
aan het Veeartsenijkundig Instituut te Buitenzorg te
komen werken. In het bijzonder heeft hij daar nieuwe
impulsen gegeven aan de bestrijding van tuberculose
en brucellose onder het rundvee en malleus bij
paarden. De zeer vruchtbare Indische periode duurde
tot het moment van de .lapanse krijgsgevangenschap
in 1942: Van der Schaaf heeft vanuit die situatie ook
aan de beruchte Birma-spoorlijn gewerkt.
Na de Japanse capitulatie heeft Van der Schaaf enige
tijd gewerkt als bacterioloog en patholoog-anatoom in
een ziekenhuis in Birma, daarbij opnieuw blijk gevend
van zijn veelzijdigheid!

Na een gelukkige familie-hereniging (een tweede zoon
en dochter waren inmiddels geboren) volgde in 1946
repatriëring, waarna Van der Schaaf in mei 1946
aangesteld werd als dierenarts-bacterioloog bij de
Gezondheidsdienst voor Dieren in Friesland, tevens
als hoofd van het laboratorium.

Vanuit die functie heeft Van der Schaaf in belangrijke
mate meegewerkt aan de georganiseerde dierziekten-
bestrijding met name tuberculose en brucellose. De
benoeming van Van der Schaaf tot hoogleraar in 1955
aan de Faculteit der Diergeneeskunde was een bekro-
ning van een zeer arbeidzame periode op vele en uit-
eenlopende terreinen: tot op zekere hoogte was hij een
all-round specialist. De leeropdracht van Van der
Schaaf luidde: \'De algemene en speciale bacteriologie,
de bijzondere ziektekunde en geneesleer der bacteriële
ziekten met inbegrip van de bijzondere immuniteits-
leer dezer ziekten\'. Daarmede werd Van der Schaaf
de eerste hoogleraar in de \' Veterinaire Bacteriologie\'.
Gezien zijn achtergronden was hel niet verwonderlijk,
dut binnen zijn instituut de aloude tradities van De
Jong, De Blieck en Jansen door hem werden voortge-
zet, nattielijk bestudering van infectieuze aandoe-
ningen in dc ruimste zin des woords, waarhij specifiek
fundamenteel onderzoek niel prevaleerde, doch kli-
nisch en praktisch relevant onderzoek. Het karakte-
ristieke daarbij was zijn grote betrokkenheid mei be-
trekking tot de ziekteproblematiek van zowel mens
als dier.

Een hartinfarct begin 1972 noopte Van der Schaaf tot
een voortijdige pensionering per september 1972.
Bij het beschouwen van Van der Schaaf s periode als
hoogleraar gedurende 17 jaren vallen enkele kenmer-
kende aspecten op. Een geweldig enthousiasme, een
onvermoeibare werklust, grote verstandelijke gaven,
een vriendelijk karakter, een onverzettelijke volhar-
ding. een opvallende eenvoud, een zeer uitgebreide
kennis, een buitengewone plichtsbeirachiing, deze
eigenschappen hebben hun stempel gedrukt op het
functioneren van zijn medewerkers. De vanzelfspre-
kendheid waarmee Van der Schaaf te pas en te onpas
hij zijn medewerkers problemen introduceerde en zijn

eigen theorieën daarover reeds ventileerde, was voor
die medewerkers niet steeds gemakkelijk te accepte-
ren. Indien hij meende op grond van zijn eigen zeer
strenge normen vertrouwen in iemand te hebben, was
dat een verheugend jeit. Uitgaande van zijn eigen in-
ventiviteit veronderstelde hij die ook steeds bij zijn
medewerkers. In hoeverre Van der Schaaf daarin
werd teleurgesteld is moeilijk te beoordelen.
Ondergetekende heeft Van der Schaaf als student, as-
sistent en uiteindelijk als collega meegemaakt. De
vraag of Van der Schaaf daarbij verschil maakte in
benadering vanuit enerzijds zijn positie als weten-
schapper en anderzijds ah mens, is betrekkelijk ge-
makkelijk te beantwoorden. Hij verlangde namelijk
van iedereen een maximale inzet, een grote accura-
tesse. een niet-aflatende belangstelling voor de meest
uiteenlopende problemen binnen èn buiten het vakge-
bied zonder daarbij oog te hebben voor privé-omstan-
digheden.

Juist vanuit deze positie-bepaling, ongeacht rang of
functie, is het zeer opmerkelijk, dat Van der Schaaf in
principe weinig corrigerend en begeleidend optrad,
omdat hij iedereen zijn of haar eigen verantwoorde-
lijkheid Het dragen. Hoewel zijn bezielende persoon-
lijkheid inspirerend werkte, betekende die uitstraling
per definitie niet, dat hij zichzelf een dominerende,
leidinggevende taak had toebedeeld. Zijn medewer-
kers verkregen een grote vrijheid en dientengevolge
een zeer grote verantwoordelijkheid. Ondanks deze
ogenschijnlijk gunstige en deels benijdenswaardige po-
sitie. was het nadeel dat er een overlegstructuur ont-
brak. Na de intrede van de universitaire democratise-
ring in 1969 heeft Van der Schaaf dan ook. helaas,
dikwijls persoonlijke moeilijkheden ondervonden, die
hem hebben gelouterd.

Op zeer uiteenlopende gebieden is door Van der SchaaJ
en medewerkers, waaronder 19 promovendi, otulerzoek
verricht: veel hiervan is in directe zin aan de veehou-
derij ten goede gekomen. Van der Schaaf heeft het
steeds betreurd zelf niet tot een promotie te zijn ge-
komen: een nagenoeg afgerond manuscript is door de
Japanse krijgsgevangenschap verloren gegaan!
Ook na zijn emeritaat is Van der Schaaf actief geble-
ven en heeft zich betrokken getoond bij uiteenlopende
problemen met betrekking tot ziekte bij mens en dier.
Voorat pathologische aspecten van de mens kregen
veel aandacht: publikaties. briefwisselingen en inge-
zonden stukken in couranten en tijdschriften waren
daarvan het tastbare resultaat.
Het is in deze periode, dat Van der Schaaf tot zijn
(dubieuze?) stelling komt, dat intensieve lichamelijke
en geestelijke arbeid geen blijvende schade berokkent
aan de mens, zelfs niet indien die periode gepaard
gaat mei onthouding van voldoende en juiste voeding.
Deze stelling meende hij bewezen te zien in zich zelf
en zijn gezin.

Gezien zijn agrarische afkomst, gezien zijn grote des-
kundigheid, gezien zijn brede belangstelling op hel
gebied van de vergelijkende pathologie is het in de
context van da \'in memoriam\' relevant een uitspraak
van Van der Schaaf in zijn geschreven afscheidscol-
lege aan te halen, waarbij ten zeerste benadrukt wordt
dat de stimulatie tot hel entameren van vele belang-
rijke onderzoekingen door nauwe conlaclen met de
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren en het bedrijfs-
leven uiterst waardevol is en zal blijven voor al het-
geen dat op het gebied van onderzoek van ziekten van
landbouwhuisdieren aan het Instituut voor Veterinaire
Bacteriologie tot stand is gebracht.
Bij het heengaan van Van der Schaaf zat bij zeer
velen, doch in het bijzonder bij hen. die gedurende
korte of lange tijd me! hem hebben mogen samen-
werken. de herinnering blijven aan een zeer bekwaam
vakman, een zeer breed georiënteerd, enthousiast en
vele zijpaden betredend en daardoor althans voor de
studenten niet altijd goed te volgen docent, een aima-
bele persoonlijkheid en een scherpzinnig wetenschap-
pelijk onderzoeker met veel visie ten aanzien van pro-
blemen, die dikwijls veel later door de maatschappij
als relevant werden gezien, dit alles gekenmerkt door
een natuurlijke eenvoud.

Enkele van deze items zijn: het toenemende belang
van preventieve diergeneeskunde, waterzuivering
binnen het kader van milieuhygiëne en het mestpro-
bleem.

Ondanks het feit. dat hij in vele opzichten een solitair
was met als nadeel het nauwelijks toegankelijk zijn
voor inspraak en overleg, verloochende hij zijn Eriese
afkomst nooit!

Het dejinitieve afscheid van prof. Van der Schaaf be-
tekent de afsluiting van een bijzondere periode voor
de Vakgroep Bacteriologie. In dit opzicht kan gesteld
worden, dat zijn medewerkers nog te weinig van hem
hebben mogen leren, anderzijds het tnet hem hebben
mogen ontwikkelen van zijn bacteriologisch instituut
als een blijvend voorrecht ervaren.
Op 5 augustus 1985 vond in Bilthoven onder grote be-
langstelling de teraardebestelling plaats. Bij deze
plechtigheid werd door de oudste zoon. Van der Schaaf
als vader binnen de familie herdacht, terwijl door on-
dergetekende namens de Eaculteit der Diergenees-
kunde in het algemeen en de Vakgroep Bacteriologie
in het bijzonder de betekenis van Van der Schaaf voor
de diergeneeskunde werd geschetst.
Met Van der Schaaf is een zeer gemotiveerd strijder
voor de gezondheid van onze landbouwhuisdieren
heengegaan.

Op 3 juli 1985 overleed op 44-jarige leeftijd collega
Simon Rachmilewitz aan een ernstige en slopende
ziekte.

Niet alleen verloor veterinair Israël hiermee één van
zijn meest toegewijde collega\'s: ook in Nederland laai
Simon, door ons allen bewonderd vanwege zijn
enorme vakkennis en onstuimige innovaties, een grote
leegte achter.

Hij werd in hei begin van de tweede wereldoorlog ge-
horen in een gezin van zes zonen. Hoewel 1941 uitein-
delijk ais geboortejaar in de officiële papieren werd
opgevoerd, ontstond later enige twijfel in de familie
omdat niemand zich meer bleek te herinneren of hij
nu na die strenge winter van 1941 of na die van 1942
werd geboren.

Zijn jonge jaren werden gekenmerkt door overleven,
honger en ontbering in een deel van Europa waar de
tweede wereldoorlog in volle omvang woedde. Hei
gezin slaagde erin na de oorlog via omzwervingen
door Polen en Duitsland Israël te bereiken. Eén van
de broers heeji de beproevingen niet mogen doorstaan
en sneuvelde als militair in het Rode l.eger.
In 1950 vestigde de familie zich in het dorp Beër-\'Euvia
waar een kleine boerderij in korte lijd werd omge-
bouwd lot een bloeiend veeieehhedrijf Simon bezochi
de plaalselijke lagere school en vervolgens de middel-
i>are landbouwschool in Pardes Chana. Zijn mililaire
dienst vervulde hij op uitmuntende wijze. In deze pe-
riode ontmoette hij zijn toekomstige vrouw Nizza.
Na hei beëindigen van de dienst kozen zij de universi-
teit van Utrecht om daar hun beider studies aan te
vangen. Hun oudste dochter Sigal werd daar geboren.
Na het beëindigen van de studie en een periode van
praktijkuitoefening keerde het jonge gezin in 1974
terug naar Isarël. waar Simon na een periode van drie
jaar als waarnemer terugkeerde naar het dorp van
zijn jeugd en zich associeerde met de groepspraktijk
Deër-Tuvia.

Gedurende deze periode vond er een aanmerkelijke
ontwikkeling en uitbreiding plaats van de regionale
melkvee-houderij. zowel in kwaniilalief als in kwali-
tatief agrarisch-technisch opzicht. Simons capacitei-
ten kwamen tot volle bloei in de dagelijkse samen-
werking in de gezamenlijke praktijk, welke qua opzet
uniek is in Israël en een voorbeeld werd van vak-
kundige en harmonieuze samenwerking. Het feit dat
beide dierenartsen in Utrecht werden opgeleid heeft
hier zeker toe bijgedragen: ook Simon droeg onze
schoot een zeer warm hart toe.

In de Israëlische veterinaire wereld verwierf hij naam
als een helderdenkende collega, ook op het organisa-
torische en maatschappelijke vlak. Deze capaciteiten
kwamen al .snel tot hun recht in de junctie van voor-
zitter van de organisatie van dierenartsen, de Chaka-
la\'iet, waartoe hij werd verkozen. Een taak die hij tot
hei taats! vervulde.

In 1983 vertoonden zich de eerste symptomen van de
ziekte waartegen hij. gedreven door een ijzeren wils-
kracht. tot hei einde heeft gestreden. Tegenover
vrienden en familieleden die zich verbaasden over de
geleidelijke vermagering van de robuuste Simon,
grapte hij regelmatig over zijn speciale vermager-
ingsmethode waarvan hij hei recept weigerde prijs te
geven. Zijn naaste omgeving bleek inderdaad tot kort
voor het einde niet van de werkelijke ernst van de si-
tuatie op de hoogte.

Ondanks de effecten van de medische behandelingen
die zijn werkzaamheden bemoeilijkten, heeft hij tot
hei laatste het werk in de praktijk niet witten opge-
ven. Toen tdeek dat er geen redding meer mogelijk
was heejt hij zijn lot op heldhaftige wijze weten te
aanvaarden.

Voor Nizza, Sigal. Iris en Shai, die in hem een dier-
bare levenspartner en vader hebben verloren, zal zijn
voorbeeld allijd een lichtbaken blijven.
Voor ons als collegae en vrienden blijfi de herinnering
aan een vriend, lol hei laalsl bruisend van groie ioe-
komslplannen, die ons zo voorlijdig is omvallen.
Becr-Tuvia A. M. TROMP

Er is sinds mei 1984 een commissie van advies
voor de beroepsuitoefening van de
vrouwelijke dierenarts (Commissie VDA). Eén
van de werkgroepen van de commissie fioudt
zich bezig met problemen die vrouwelijke
dierenartsen in hun werksituatie ondervinden.
Via enkele publikaties wil de Werkgroep
Werksituaties een ruimere bekendheid geven
aan de meer dan incidenteel voorkomende
problemen.

De enige objectieve registratie die er
momenteel over de positie van de vrouwelijke
dierenarts binnen het beroep geschikbaar is, is
de adressenlijst in het diergeneeskundig
jaarboek. Het volgende is gebaseerd op
gegevens uit het jaarboek 1985, waarbij wij
ons realiseren dat een deel van die gegevens
onjuist of achterhaald kan zijn.
Nagegaan is hoe de verdeling man-vrouw is
bij de verschillende praktijkgerichte groepen, te
weten:

\'p.\', geass. met - dierenartsen in associatie;
\'p.\', ass. bij - assistent dierenartsen;
\'p.\' - prakticus, veelal zelfstandig praktijk
uitoefenend;

\'wnd. d.\' - waarnemend dierenarts.
Deze gegevens zijn weergegeven in tabel 1.
Hoewel de nauwkeurigheid van de gegevens in
feite een weergave in percentages niet toestaat,
zal het algemene beeld van man-vrouw
verschillen wel degelijk juist zijn.
Van het totaal van 3035 dierenartsen (in
Nederland, met bekende gegevens) is 86,7%
man en 13,3% vrouw. Traditioneel een
mannenberoep, maar onder de pas-
afgestudeerde en aankomende groep
dierenartsen is het percentage vrouwen veel
hoger. Er zal dus een steeds groter deel van
het totaal gevormd worden door vrouwelijke
dierenartsen.

Tabel 1.	Man		Vrouw	Totaal
	Aantal	%	Aantal	%	Aantal
totaal	26.30	100	405	100	3035
dierenarts in associatie	920	35,0	23	5,7	943
prakticus	433	16,5	101	24,9	534
waarnemend dierenarts	161	6,1	115	28,4	276
assistent dierenarts	131	5,0	40	9,9	171
ander werk (niet hoofdzakelijk praktizerend)	689	26,2	35	8,6	724
\'d\'	57	2,2	90	22,2	147
rustend	239	9.1	1	0,3	240

Gegevens uit de adressenhjst van het Diergeneeskundig Jaarboek 198.\'i. De gegevens betreffen alleen de in
Nederland woonachtige dierenartsen. Dierenartsen waarvan geen gegevens bekend zijn, zijn niet meegeteld.

Overigens valt het op dat er een groot verschil
is in de groep die in het jaarboek aangeduid
wordt met \'d\'. Daarvan is niet bekend of er
van de bevoegdheid als dierenarts gebruik
wordt gemaakt. Bij de vrouwen is dat een heel
groot deel (22,2%), bij de mannen is dat het
kleinste deel (2,2%). Waarschijnlijk betreft dit
vooral de vrouwen die in verband met
gezinstaken inderdaad niet als dierenarts
werkzaam zijn.

Van de dierenartsen die in de praktijk
werkzaam zijn, werkt het grootste deel van de
mannen in een associatie (35%), bij de
vrouwen is dat het kleinste deel (5,7%).
Bij de drie andere groepen is het juist
andersom. Daar ligt bij de vrouwen het
percentage hoger dan bij de mannen. Vooral
bij de waarnemend dierenartsen valt de
onevenredige verdeling op. Daar valt het
grootste deel van de vrouwelijke dierenartsen
onder (28,4%); bij de mannen is het maar een
klein deel (6,1%),

Met deze gegevens wordt een beeld gevestigd
waar men al dan niet ongerust over kan zijn.
Een vrouwelijke dierenarts wordt kennelijk
niet vaak in een associatie opgenomen, maar
werkt al waarnemend, als zelfstandig of als
assistent-dierenarts.
Waarom zijn er zo weinig vrouwen
geassocieerd? Hoeveel vrouwelijke
dierenartsen zijn zelfstandig gaan praktizeren
omdat er geen andere mogelijkheid was?
Wordt een vrouwelijke dierenarts door
mannelijke collega\'s moeilijker geaccepteerd
als volwaardige partner?
Voorlopig zijn er meer vragen dan
antwoorden. Als u wilt reageren dan kunt u
contact opnetrien met Josien Haarsma in
Vianen of via de KNMvlD met de Commissie
VDA.

Op vrijdag 10 en zaterdag 11 oktober 1986 is
dc Afdeling Zeeland uw gastvrouw voor het
.laarcongrcs. Het congres zal plaatsvinden in
Renesse. Een dorp bij uitstek geschikt om een
dergelijke activiteit te organiseren.
Het congrescentrum ligt vlakbij het strand.
Ideaal dus!

Een succes kan dit congres pas worden als u
allen komt. Wij van de Afdeling Zeeland
zullen er alles aan doen om het u zo goed mo-
gelijk naar de zin te maken.
Tot ziens op 10 en 11 oktober!

fen tijde van het Voorjaarsdagencongres, dat
van 11-13 april 1986 in het RAI-Congrescen-
trum te Amsterdam zal worden gehouden, is
er wederom een niet-wetenschappelijk pro-
gramma voor de dierenartsen en hun partners.
Naast bezoeken aan het Anne Frankhuis, het
Van Gogh museum, de Faculteit in Utrecht en
de Zaanse Schans, zijn er ook de receptie in
het Stedelijk Museum en het gezellige congres-
feest. Het biedt u volop de gelegenheid te-
zamen met een internationaal gezelschap die-
renartsen en hun partners dit gevarieerde
programma te volgen.

Dit jaar bezoeken we op vrijdag het Achter-
huis, waar Anne Frank tijdens de tweede
wereldoorlog was ondergedoken en zij haar zo
beroemde boek schreef.
Na koffie gedronken te hebben, bezoeken we
een diamantslijperij om vervolgens deze och-
tend te eindigen met een korte rondleiding in
het Van Gogh museum,
\'s Middags vertrekken we om 13.00 uur
richting Utrecht. We lunchen in de bus. In
Utrecht krijgt u de unieke gelegenheid om
achter de coulissen van de Diergeneeskundige
Faculteit te kijken. We zullen tevens het Facul-
teitsmuseum bezoeken.
B. & W. van Amsterdam en het Ministerie
van Landbouw en Visserij bieden u \'s avonds
een receptie aan. Voor vervoer naar de receptie
in het Stedelijk Museum wordt gezorgd.
Zaterdag brengt de bus ons naar de Zaanse
Schans. We bezoeken een molen, die nog in
gebruik is, een kaas- en klompenmakerij, we
inaken een rondvaart over de Zaanse Schans
en drinken koffie op z\'n Hollands, thee op z\'n
Engels, lunchen op z\'n Frans en we eindigen
met een bezoek aan het Tsaar Peterhuis. Kort-
om, een gezellige dag, die u niet mag missen,
We zijn tijdig terug (16.30 uur); de bus kan u
afzetten bij de RAI, het Crest-, Apollo-hotel
of Novotel.

Zaterdagavond vertrekken er twee rondvaart-
boten om 19.00 uur vanaf de RAI naar het
clubhuis van de Roeivereniging Willem III, ge-
legen aan de Amstel (bij de Utrechtse brug en
de uitvalsweg naar Utrecht). Hier wacht u een
heerlijk koud- en warm buffet evenals gezel-
lige live-muziek. Schrijf hiervoor vroegtijdig
in, want deze avond is voor slechts 150 per-
sonen toegankelijk. U kunt gebruik maken
van een bus die omstreeks 24.00 uur naar de
RAI en de eerdergenoemde hotels rijdt.
Op zondag bezoeken we op veler verzoek de
Keukenhof, die werkelijk ook voor Nederlan-
ders zeer indrukwekkend is. Na de lunch be-
zoeken we de Porceleyne Fles in Delft, waar u
kunt zien, hoe men het beroemde Delftse aar-
dewerk nog steeds met de hand beschildert.
Hopelijk heb ik u enthousiast kunnen maken
voor het sociale programma 1986 en zien we
elkaar op II, 12 en 13 april a.s.

Veel dierenartsen zijn onlangs geïnformeerd
over de oprichting van de Puppy-centrale. In
de brief wordt aangegeven dat deze oprichting
plaats zou hebben gevonden na overleg met de
KNMvD. Dit is onjuist.
Op het bureau van de KNMvD heeft éénmaal
een gesprek plaatsgevonden met een van de
secretarissen over het Nationale Huisdieren-
ziekenfonds, waarbij de Puppy-centrale zijde-
lings aan de orde is geweest.
Overleg met de KNMvD heeft nooit plaatsge-
vonden en de KNMvD heeft over de Puppy-
centrale tot op heden dan ook geen standpunt
ingenomen.

De Commissie Buitenland van de Groep Vete-
rinaire Homoeopathie KNMvID heeft het ini-
tiatief genomen tot de oprichting van de In-
ternational Association for Veterinary
Homoeopathy (lAVH).

Op 12 april a.s. zal in Luxemburg een \'board
meeting\' plaatsvinden met de National Secre-
taries van de Associatie uit Engeland, Frank-
rijk, West-Duitsland, België, Luxemburg,
Denemarken, Oostenrijk, Zwitserland, Italië,
Nederland en de USA.

Veterinary Homoeopathy met bijdragen uit
onder andere West-Duitsland (H. Wolter en
H. Krüger), Engeland (C. E. I. Day) en Neder-
land (A. H. Westerhuis) en onderwerpen als
staart- en maneneczeem bij het paard, incon-
tinentia urinae bij de hond, post-partum pro-
blemen bij het rund en rubrieken als \'A Key

Tevens is een \'Continuous Calendar\' opge-
nomen om een overzicht te geven van de acti-
viteiten op veterinair homoeopathisch gebied
in Europa en de USA.

Inlichtingen over de \'Association\' en \'Journal\'
kunt u verkrijgen bij collega J. van der
Heul, General Secretary and Editorial Office,
Beststraat 7, 9501 HV Stadskanaal.

Reeds 29 jaar geleden ontspon zich tijdens een
informele borrel op de kamer van de Dierge-
neeskundige Studenten Kring (DSK) een hef-
tige discussie met dc Utrechtse Paardesportver-
eniging (UPV) over de moeilijkheidsgraad van
het pikeurschap. Volgens de studenten was het
absoluut niet moeilijk achter zo\'n paard op
een karretje te zitten: \'Dat zou voor hun geen
probleem zijn!\' Toen enkele dagen later de
borrels uitgewerkt waren, werden de heren
studenten opgebeld door de UPV met de
vraag of de opmerkingen wel serieus bedoeld
waren. De weg terug was toen afgesloten en

Vandaag de dag betekent \'Peerdepietendag\'
voor iedere diergeneeskunde student, dieren-
arts, een groot aantal paardesportliefhebbers
en vele inwoners van Utrecht en Hilversum
een fantastisch spektakel, dat ieder jaar op
Koninginnedag terugkomt. De ingrediënten die
Peerdepieten \'86 tot eenzelfde succes als zijn
28 voorgangers kunnen smeden, zijn wederom
zeer uiteenlopend voorhanden.

De dag begint met een receptie op de DSK-
l<amer in tiet lioofdgebouw van de Faculteit
der Diergeneeskunde in Utrecht. Het zal een
lust voor het oog zijn om alle dames en heren
gekleed in de welbekende \'Ascot-stylc\' te ont-
waren. Deze kleding vindt zijn oorsprong in
Engeland, dc baketmat van de paardesport. Op
de legendarische drafhaan van Ascot (bij
l.onden) \'showen\' de dames jaarlijks hun
mooiste jurken en fleurigste hoeden, terwijl de
heren in jacquet met grijze hoed de typisch
Engelse stijl handhaven.
Om geheel in stijl te blijven vertrekt het gezel-
schap in Cabriolets (met open dak bij mooi
weer) naar de drafbaan te Hilversum. Deze
Cabriolets rijden de drafbaan op, voorafgegaan
door een stoet van koetsen, twee Jan-Plezieren
en ccn fanfarekorps met majorettes.
Op de draibaan barst het paardegeweld los in
de vorm van 12 courses over de gehele dag
verdeeld. De Peerdepietencourse is qua span-
ning en amusementswaarde het absolute
hoogtepunt van de dag. Aangemoedigd door
de duizenden aanwezigen, strijden 12 veteri-
naire studenten, die na ecn drie maanden du-
rende training de eerste beginselen van het pi-
keurschap onder de knie hebben gekregen, om
de titel PEERDEPIET 1986.

Tussen de coursen zijn er dit jaar twee pauze-
programma\'s als extra attractie. Menigeen
zal de drafbaan bezoeken om de show met een
Fries 12-span te aanschouwen. Daarnaast zal
er een demonstratie gegeven worden van de in
Amerika zo populaire Greyhound-races.
Ter gelegenheid van deze dag is de patio aan-
gekleed met terrasstoelen en parasols, zijn er
verschillende hapjestenten, waaronder een
peerdepizzatent, loopt er een feestelijke street-
band rond die het geheel met vrolijke noten
afrond, en diverse attracties waaronder een
profielknipster.

Op een dag als deze, welke georganiseerd
wordt door de Diergeneeskundige Studenten
Kring, in samenwerking met de Paardesport-
vereniging Hilversum en de Nederlandse Draf-
en Rensport, kan gezegd worden dat het een
spektakel is voor jong en oud.
Het zal op deze feestelijke Koninginnedag
voor iedere bezoeker (entree gratis) een on-
vergetelijk gebeuren zijn. Bovendien: hoe meer
mensen, hoe meer sfeer, des te meer vreugd.
Indien u nog vragen hebt of nadere informatie
wenst kunt u altijd (overdag en \'s avonds)
contact opnemen inet: de heer Salomons,
DSK-Bestuur, Yalelaan 1, 3584 CL Utrecht;
tel. 030-534678.

Voor hct lidmaatschap van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

(afwezig) 50 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 25 jaar
(afwezig) 25 jaar
25 jaar
(afwezig) 55 jaar
(afwezig) 30 jaar

188 Akkerman. A. M.; 1986; 3204 SH Spijkenisse, 210
Harkvoorde 4; tel. 01880-37463; wnd. d.

189 Arragon. G. J. van: 1947; 7345 AE Apeldoorn,
Zwolseweg 415; tel. 05762-1216; r.d.

190 Baas. J. J. M.: 1983; 1024 AH Amsterdam, Jis- 210
perveldstraat 159; tel. 020-322289 (privé), 02908-

196 *Bonlekoe. 1984; 4707 NZ Roosendaal, Berg-
rand 142; tel. 01650-60655 (privé), 42750 219
(prakt.); ass. bij A. P. C. Bartels, B. J. A.
Boschker, A. Meesters, J. F. J. Segers en J. M.
Verbocht.

203 DemoHin. M. G.: 1984; 1733 AM Moerbeek,
Dorpsstraat 16; tel. 04457-1788; ass. bij W. G.
M. V. d. Aa, W. P. J. A. Rooiman en J. J.
Eranssen. 225

204 Dijk, J. M. M. G. van: 1980; 5131 BB Alphen
(N.B.), Baarle.seweg63; tel. 04258-1844 (privé), 226
1444 (prakt.); geass. met F. W. v. Hoff cn J. C.
Schetters.

206 Dorematen-Gommers, Mevr. E. J. M. van: 1984; 227
3731 JP De Bilt, Hessenweg 222A; tel. 030-
761913; ass. bij J. Abma.

Engel, .1. M. J.: 1978; 5235 BD \'s-Hertogen-
bosch; Koningshoeven 7; tel. 073-418192 (pri-
vé), 416578 (prakt.); geass. met H. J. Wezelen-
burg.

Harms. I. H.: I973;7771 EJ Hardenberg,Orion-
laan 27; tel. 05232-62824(privé), 61577 (prakt.);
geass. met J. D. F. J. Hartgers en H. Meulenaar.
Hangers, ./. D. E. J.: 1979; 7771 EN Harden-
berg, Plutolaan 23; tel. 05232-67677 (privé),
61577 (prakt.); geass. met L H. Harms en H.
Meulenaar.

229 Hurkens. E. J.: 1983; 2716 HG Zoetermeer, Sa-
velsbos 133; ass. bij A. A. P. Groenewegen.

229 Jacobs. J.: 1958; 5913 EX Venlo, Hertog Eduard-
straat 8; tel. 077-541535 (privé), 899555 (bur.);
dir. OCE-ANDENO.

230 Jel.sma.A.: 1980;3572TZ Utrecht, Griftkade 14
bis A; tel. 030-71 1048; ass. bij A. Eshel en P. J.
.1. van Overbruggen.

233 Kamminga. Mevr. M.: 1984; 4245 TT Leer-
broek, Middelkoop 30A; tel. 03459-733 (privé),
08855-87600 (prakt.); d., Intervet. Ned. (Box-
meer).

236 K/eiJn van Willigen. F. C.: 1984; 3981 Zf Bun-
nik, Vletweide 150; tel. 03405-63537; d.. Gez. v.
Pluimvee (Doorn).

238 *Knops. Mevr. J. M. H.: 1985; 4861 TB Chaam,
Bredaseweg 57; tel, 01619-2333; wnd. d.

241 Kruize.J.: 1953; 7122 ZN Aalten, Hogeveld 71;
tel. 05437-74208 (privé), 05733-933 (bur.); dir.
K.l. Gld., dir. K.I. O-Nld.

246 Lourens. J. M.: 1985; 7322 AB Apeldoorn, Ka-
naal Noord 120; tel. 055-665148 (prakt.); ass. bij
G. Porte, G. Rakhorst en J. Verseput.

247 Macmen. C. van: 1986; 8251 HS Dronten, De
Oeverloper 397; tel. 03210-7401; d., C.D.I.

302 Meeriens.J. K.: 1982; Nieuw Zeeland, Morrins-
ville, 53 Coronation Road; 6733 Morrinsville
(privé),48014 Aroha (bur.); d.,Morrinsville Dis-
trict Veterinary Club.

250 Meniink. G. J.: 1980; 1186 XZ Amstelveen,
Turfschip .328; tel. 020-475000 (prakt.); p.

25! Meulenaar. H.: 1979; 7771 EL Hardenberg,
Orionlaan 36; tel. 05232-61760 (privé), 61577
(prakt.); geass. met 1. H. Harms en J. D. F. .1.
Hartgers.

254 *Nebbeling. C. J.: mi\'. 1732 EN Lutjewinkel,
Moerbeek 21; tel. 02244-1768; r.d.

259 Pas. G. ./. ten: 1957; 7121 LA Aalten. 1 laartse-
wcg 15; tel. 0.5437-72966; k.d.. hfd. pluimvee-
keuring, R.V.V. kr. 7, plv. i.

259 Pellenaars. M. E. W. M.: 4818 BA Breda, de la
Reijwcg 31; ass. bij P. Rops en O. de Clerck.

259 Penders-IJzerman. Mevr. M. T.: 1969; 8338 KC
Willemsoord, Amsterdam.selaan 2; tel. 05210-
77260 (privé), 058-443313 (bur,); k.d., R.V.V.,
kr. I.

260 Pijpers. A.: 1983; 3514 XS Utrecht, Van Swin-
denstraat 14; tel. 0.30-714817.

265 Roesi. G.: 1975; 2352 JH Leiderdorp, Ocken-
rode 14; tel, 071-890405; geass. met dr. A. W.
Helder en dr. F. Muurlings.

266 Rosendal. H. Th. J.: 1971 HK Stad-Delden; tel.
05407-64128 (privé), 074-918765 (prakt.); k.d.,
kr. 3, locatie Elengelo.

303 Schuitemaker. Mevr. E. A. y.;9643 JA Veendam,
Nijverheidsstraat 21; tel. 05987-12946.

265 RoiJ. Th. A. J M. de: 1980; België, Tervuren,
Vossenlaan 7; tel. 02-7674606.

272 "Smeets-Claessens. Mevr. A. M. J. J.: 1985; 6831
KB Arnhem, Schepen van Hemerthstraai 3; tel.
085-232511 (privé), 629304 (prakt.); d. Gez.
Gld. afd. Pluimvee.

272 Smeeis, J. E M.: 1986; 6831 KB Arnhem,
Schepen van Hemerthstraat 3; tel. 085-232511;
k.d.

303 "Steur. K. €.: 1977; Philippines, Metro Manila,
las Pilas, 170 crm avenue, BF Homes Almanza;
tel. 8013406; teamleider\'International Training
Centre on Pig Husbandry\'.

277 Terlouw. W. P.: 1954; 2352 JW Leiderdorp, Sij-
pestein 4; tel. 023-351564 (privé), 020-177811
(bur.); d., R.V.V., kr. 9.

28J Vaarten. J I. M.: 1984; 3584 HE Utrecht, Albert
van Dalsumlaan 505; tel. 030-511256.

285 Vijver. H. H. E M. v. rf.,- 1961; 4515 ZG IJzen-
dijke, Postbus 18, Minnepoortstraat 14; tel.
01176-1388.

287 *Vos. P. de: 1982; 4531 HJ Terneuzen, Van
Steenbergenlaan 7; tel. 01150-96425; p. (maat-
schap met J. P. de Vos ontbonden).

288 Vuiink. B. H. J.: 1976; 7442 HB Nijverdal, Beet-
hovenlaan 99A; tel. 05486-10999 (privé), 15222
(prakt.); geass. met J. Binnema en S. Volp.

292 *WiJdeven. G. G. P. van de: 1984; 4861 TB
Chaam, Bredaseweg 57; tel. 01619-2333.

292 Wijk. H../. H. van: 1984; 5094 GK Lage Mierde,
Beenardesweg 8; tel. 04259-2320 (privé), 04254-
1666 (prakt.); ass. bij D. A. P. Diessen.

293 Winz. R. J.: 1975; 5581 GR Aalst-Waalre,
Baron van Wijnbergenplantsoen 1; tel. 04904-
15066 (prakt.); p. kleine huisdieren.

294 WitJens. P. C.: 1977; 7122 AV Aalten, Slinge-
laan 26; tel. 05437-71472 (privé), 73340, 72372
(prakt.); geass. met H. B. F. Arink, A, Hennip-
hof, A. W. Udo en A. J. Kersten.

Kon. Ned. Maatschappij voor Diergeneeskunde
Royal Netherlands Veterinary Association
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
Netherlands Small Animal Veterinary Association

uitgave der koninklijke nederiandse maatschappij voor diergeneeskunde
journal of the royal netherlands veterinary association

is een vaccin van NORDEN-
LABORATORIE5 dot in de
U.SA. een bewezen en
aanvaarde bescherming
biedt van drie jaar aan
HOND en KAT.

Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
Royal Netherlands Veterinary Association
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
Netherlands Small Animal Veterinary Association

M. A. Moons (Royal Netherlands Veterinary Associ-
ation, Utrecht, The Netherlands)
M. Bosman (Royal Netherlands Veterinary
Association, Utrecht, The Netherlands)

J. G. van Bekkum (Lelystad, The Netherlands)
A. E. J. M. van den Bogaard Jr. (Maastricht, The
Netherlands)

In general authors should prepare their papers
according to the \'Uniform requirements for manu-
scripts submitted to biomedical journals\', also
known as the \'Vancouver style\'.
Manuscripts should be written in English and
submitted in triplicate (One copy should be la-
belled as master copy and should contain the
original illustrations, graphs, diagrams, tables
etc., suitable for reproduction). They should be
presented in a form that can readily be set by the
printer, i.e. they should be typewritten, double-
spaced, on one side of the paper only. Tables
should be supplied on separate sheets in a clear
drawn (e.g. Indian ink) or typewritten form, so
that photographic plates can be made. Photo-
graphs should be submitted on glazed white
paper. Illustrations: instead of original drawings,
roentgenograms, and other material, send sharp,
glossy black-and-white photographic prints. The

P. A. M. Guinée (Bilthoven, The Netherlands)
W. J. 1. van der Gulden (Nijmegen, The Netherlands)
L. van der Heide (Storrs, Connecticut, U.S.A.)
E. D. Heller (Israel)

E. H. Kampelmacher (Bilthoven, The Netherlands)
J. H. Koeman (Wageningen, The Netherlands)
P. W. de Leeuw (Lelystad, The Netherlands)
J. G. van Logtestijn (Utrecht, The Netherlands)
A. S. J. P. A. M. van Miert (Utrecht, The Nether-
lands)

J. M. V. M. Mouwen (Utrecht, The Netherlands)
C. C. Oosterlee (Wageningen, The Netherlands)
M. Pensaert (Ghent, Belgium)
Ch. Pilet (Alfort, France)
E. J. Ruitenberg (Bilthoven, The Netherlands)
A. Rijnberk (Utrecht, The Netherlands)
K. A. Schat (Ithaca, New York, U.S.A.)
A. A. Stokhof (Utrecht, The Netherlands)
A. van Tienhoven (Ithaca, New York, U.S.A.)

Authors are invited to send their, papers to the
Editorial Board, c/o Royal Netherlands Veterinary
Association, P.O. Box 14031, 3508 SB Utrecht, The
Netherlands.

The subscription price per volume (24 issues) of
Tijdschrift uoor Diergeneeskunde is Dfl. 245.00
Netherlands, Dfl. 285.00 outside The Netherlands.
(The subscription price per volume (4 issues) of The
Veterinarv Quarterly is Dfl 128.00).

approximate position of Tables and Figures
should be indicated on the manuscript. The paper
should commence with an abstract of no more
than 150 words. The authors should provide a
number (3 to 5) of key words and a short running
title.

References in the text should be indicated by
figures (in brackets) corresponding exactly with
fhe bibliography at the end of each paper. Please
state the following particulars: (1) name and
initials of author(s), (2) title of paper, (3) name of
journal, year of issue, volume, and opening/last
page. Where books are concerned also state resi-
dence and name of publisher.
The text of the paper should be arranged into
sections. In general please follow the lay out and
style of recent numbers of this journal. Complete
instructions (and full text of the \'Vancouver
style\') for authors can be obtained from the edi-
torial office on request.

Tiie effect of tiie calcium-antagonist nifedipine on uterine contractily of the dog before,
during and after parturition; Y. Wurth, G. C. van der Weyden, M. A. M. Taverne,
and R. van Oord.................6S.

Changes of jugular blood pH, blood gases and base excess and body temperature of
newborn pups during the first few hours after birth; G. C. van der Weyden, M. A. M
Taverne, and R. van Oord..............

Clinical follow-up study of cats tested for the presence of anti-coronavirus antibodies
A. D. M. E. Osterhaus and K. Weijer...........

The control of lymphosarcoma/leukaemia and feline leukaemia virus by a \'removal pro
gramme\'; K. Weijer, F. UytdeHaag and A. D. M. E. Osterhaus.....

The use of mouse monoclonal antibodies for the diagnosis of canine parvovirus in
fections; G. F. Rimmelzwaan, N. Junti, Th. S. G. A. M. van den Ingh, and A. D. M. E
Osterhaus..................

Paramunity induction, an aid in the prevention of fading puppy complex; J. Vaarten

The influence of allergic factors on the penetration of staphylococcal antigens through
skin; I. S. Mason and D. H. Lloyd............

Artificial insemination in the dog; H. Hoogenkamp, B. Colenbrander, and A. C. Okkens 21S

Traumatic diaphragmatic hernia in the dog and cat; A. A. Stol<hof, W. Th. C. Wolve
l<amp, L. J. Hellebrel<ers, and B. E. Sjollema.........

Current therapy in recurrent pyodermas and topical treatmènts in dermatology; R. E.
W. Halliwell..................73S

Topical dermatologie therapy in theory and in practice; R. E. W. Halliwell . . . 76S
List of speakers.................^^^

Flea bite hypersensitivity in dogs and cats — the current status; R. E. W. Halliwell . 84S

Alpha melanocyte stimulating hormone and pigmentation in gray horses; H. J. Koch 92S

The use of permetrin in the treatment of canine demodicosis; P. Edvi and P. Sarközy 93S

rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
transmitted, in any form bu any means, mechanical photocopying, recording or otherwise.

(Papers appearing m this journal are listed in Current Contents ! Agricultural Sio/ogy and Enuironmenlal Science. Medline / Index Medicus,
Index Veterinarius / Veterinary Bulletin. Vetennarmedi^m. Landujirtscha/tliches Zentralhlatt. Bibliography of Agriculture. Biological
Abstracts. Cambridge Scientific Abstracts. Current Awareness in Biological Sciences)

The \'Voorjaarsdagen 1986\' Congress Committee is uer\\)
proud to offer the Proceedings to all congress participants.
This is a valuable condensation of information for all those
who are attending the lectures. In addition it allows access to
information contained in lectures given simultaneously.

The Editorial Board of \'Tijdschrift voor Diergeneeskunde\'
(Netherlands Journal of Veterinary Science) and the Voor-
jaarsdagen Congress Committee have taken the initiative to
include the full Proceedings in this Journal. This offers the
opportunity to make this congress of international standing
more widely known among veterinarians.

Included in the Proceedings of the \'Voorjaarsdagen\' are
papers presented at the meeting of the European Society of
Veterinary Dermatology (E.S.V.D.).

The cooperation of all the speakers, the hard work of the
secretary, the financial support of the most important in-
dustries in the veterinary field and the rewarding contacts
with the Editorial Board allowed the Congress Committee to
organise another diverse and interesting Congress.

THE EFFECT OF THE CALCIUM-ANTAGONIST
NIFEDIPINE ON UTERINE CONTRACTILITY OF THE DOG
BEFORE, DURING AND AFTER PARTURITION

The use of drugs which can inhibit uterine contractions in dogs has been poorly explored in
small animal obstetrics. Because only minimal side effects have been reported after the clinical
use of calcium antagonists which effectively suppressed uterine motility in post partum women
(1) it was decided to investigate the in vivo effects of nifedipine on uterine electromyographic
(EMG) - and mechanical activity in the dog during the peripartal period. Six pregnant beagles
were operated under general anesthesia between days 42 and 53 after mating and a bipolar
silver electrode was implanted on each uterine horn, just cranial to the bifurcation, according to
the technique described by Naaktgeboren et al. (1973). In two of these bitches strain-gauges
were implanted next to the electrode in order to measure the mechanical forces of the
contracting longitudinal muscle layer. Subcutaneous suturing of a single electrode wire on the
left and right thoracic wall enabled recordings of the maternal ECG from which heart rate (HR)
could be obtained. Bloodsampling and infusion of drugs took place through an indwelling
catheter in the jugular vein. A recovery period of at least 4 days elapsed between surgery and
the first experiment. Four dogs delivered their pups at term (> 59 days p.c.), two aborted dead
foetuses before the onset of the experiments, at days 51 and 54 p.c. respectively. During all
experiments in animals with both electrodes and strain-gauges on the uterus, a close temporal
relationship was found between uterine EMG- and mechanical activity, as is illustrated by the
figure. Oral application of 10 mg nifedipine (Adalat R, Bayer A.G. West Germany) resulted in
suppression of myometrial activity during a period of 60-90 minutes in bitches on the days
before (5 experiments) and parturition (5 experiments; see figure). This was accompanied by
only a slight increase of the maternal HR. During parturition however the same dose (2
experiments) abolished contractions only for a short time (< 20 minutes) and this was followed
by a period of approximately 45 minutes during which high frequent contractions of short
duration and small intensity were recorded before the pretreatment contraction pattern
reoccurred. Intravenous application of 1.5-2.0 mg nifedipine (140-150 ug/kg body weight; kindly
provided by Bayer A.G., West Germany) for one hour (post partum; 8 experiments) or two
hours (ante partum; 5 experiments) effectively abolished uterine activity and no or only a minor
increase of HR was recorded. Contractions reoccurred soon after the stop of the infusion.
During parturition (2 experiments) however, the same dose only initially completely sup-
pressed uterine motility and contractions of decreased intensity reoccurred already during the
infusion of the drug. Apart from shivering at some occasions, no other serious clinical side
effects were noticed during these infusions. We conclude that the calcium antagonist nifedipine
is a useful drug to inhibit the electrical and mechanical activity of the uterus of the dog in vivo.
The smaller respons of the myometrium during parturition indicates that entry of calcium into
the smooth muscle cell can be less effectively blocked at this time and/or that mobilisation of
intracellular calcium is increased.

The effect of oral administration (arrow) of 10 mg nifedipine on the electrical and mechanical
activity of the uterus of a dog, 5 days after an abortion. The middle section starts 15 minutes
after drug application, the lower section, starting 75 minutes after application, illustrates the
reoccurence of contractions.

CHANGES OF JUGULAR BLOOD pH, BLOOD GASES AND
BASE EXCESS AND BODY TEMPERATURE OF NEWBORN
PUPS DURING THE FIRST FEW HOURS AFTER BIRTH

It is well l^nown that labour can induce foetal hypoxia and acidosis. In severe cases this may lead
to cell damage or neonatal death. Quite a lot is known about blood gases and acid-base balance
of the foetus and newborn in a number of species including man (2,3). Monitoring the foetus and
newborn at risk is common practice in human perinatal medicine. In small animals, however,
assessment of the state of the newborn is still a problem. Modern blood-gas analyzers measure
pH, PO2 and PCO2 in a blood sample of less than 100 ml, and this enables blood samples of
newborn pups to be analyzed as well.

In this communication we describe preliminary results of pH and blood gas measurements in
serial blood samples obtained by jugular venepuncture in newborn puppies. In addition,
changes in body temperature of the newborn were monitored during the first two hours after
birth.

Fifteen spontaneously born beagle puppies were examined (Table 1). Around parturition,
mothers (six) and puppies were kept at room temperature. Blood samples were taken at 2, 5,
10,20,40,80,120 and 160 min after delivery. These samples were obtained from the jugular vein
by needle puncture (needle size 0.8x40 mm) and collected in duplicate or triplicate into
heparinized capillary tubes (approximate volume 100 ml). Each sample was stored on melting
ice, the longest delay before analysis being 40 min. Blood gases and pH were measured by
means of an ILS 1302 blood-gas analyzer (Instrumentation Laboratories Inc.). Imniediately
after each sampling the rectal temperature was measured by means of an electric thermometer
(YSI 43 TA, Yellow-Springs Instruments Inc.). Measured pH and blood gas values were
corrected to the animal\'s actual body temperature.

Fig. 1. Values for rectal temperature, pH, PCO2 and base excess(BE) during the first hours post
partum (p.p.) in a puppy. Blood samples were obtained from the jugular vene.

Duplicate and triplicate estimates of pH always agreed with each other within 0.02 pH unit. In
Table 1 the pH, pCOj, PO2 and base excess (BE) values of the first blood sample obtained after
birth are given. In most newborns a low PO2 value was measured. All puppies were born with a
slight to severe acidosis. In almost every case this acidosis had a combined respiratory-metabo-
lic nature. A pH < 7.00 (6.763 and 6.900 respectively) was measured in two puppies (BE: -19.3
mmol/l and -14.1 mmol/l respectively; pC02.\' 16.5 kPa and 13.8 kPa respectively). These
puppies were born with the foetal membranes still around the head. As a result, respiration was
impossible. In both cases it lasted for about four minutes before the mother removed the foetal
membranes and the blood sample was taken. In seven animals the pH was found to be between
7.00 and 7.10 (BE:-12.3±2.7(SD)mmol/l; pCOz: 9.11±1.67(SD)kPa) and in six animals a pH >
7.10 was measured (BE:6.0±1.75(SD)mmol/l; pC02:7.8±0.65(SD) kPa).
During the first two or three hours after birth spontaneous

improvement of the acid-base and blood gas values took place. An example of these changes in
a severely asphyxiated newborn is illustrated by Fig. 1.

A dramatic fall in body temperature was measured in all animals. Ten minutes after delivery the
temperature was always below 32°C. The lowest temperature (sometimes as low as 27°) was
always reached within 40 min. Thereafter a gradual increase was measured.

Table 1. Values for pH, PCO2, PO2 and base excess(BE) in jugular blood obtained from
newborn pups within the first two minutes after delivery.

* Each puppy is indicated by the number of the mother.
The order at birth is given in parenthesis.

The present triplicate estimations of blood gas and acid-base values in serial jugular blood
samples obtained from newborn puppies were never erratic. For this reason, we think that such
determinations can be of great value for the assessment of the depressed newborn dog in
veterinary clinic. The combined respiratory-metabolic acidosis found in our newborn puppies
after normal delivery, and the changes during the ensuing hours, are corresponding with the
situation present in other species (2, 3). Only six puppies were born in a moderate acidotic
state, whereas nine showed a more advanced or even severe acidosis. The clinical state of all
newborns seemed normal during the experiments. However, a systemic, objective clinical
scoring system still has to be developed. In our opinion, future research should also include the
latter aspects, not only during the sampling period but also during the following days, in order to
investigate whether the initial degree of acidosis correlates with the clinical state at sampling
and has consequences for further development of the puppies.

There was always a rapid fall in body temperature immediately after birth. According to Miller et
al. (1) this initial hypothermia provides effective protection against asphyxiai damage. Respira-
tion is stimulated and the respiratory acidosis can greatly be restored while the metabolism is
Still at a relatively low level. During the following hours the temperature is gradually rising and
the acidotic state is further restored. Our results give further support for the need of stimulation
of respiration immediately after delivery of a depressed newborn. Physical stimuli (e.g. rubbing)
and in several cases also clearing the upper respiratory tract by means of a simple mucus
extractor are of great value. Possibilities for resuscitation of acidotic newborns by means of
buffer solutions should be explored as well.

It can be concluded that 1.) a mild to severe combined respiratory-metabolic acidosis occurs in
almost every newborn puppy 2.) there is a dramatic and rapid fall and subsequent gradual
normalization in body temperature during the first hours after parturition.

1. Miller, J.A., Miller, F.S., and Westin, B.: Hypothermia in the treatment of asphyxia neona-
torum. Biol.Neonat. 1964; 6: 148-163.

3. Walser, K., and Maurer-Schweizer, H.: Acidosis and clinical state in depressed calves. In:
Hoffman, B., Mason, I.L., and Schmidt, J. eds. Current topics in veterinary medicine and
animal science, vol. 4. The Hague: Martinus Nijhoff Publishers, 1979; 551-565.

CLINICAL FOLLOW-UP STUDY OF CATS TESTED FOR
THE PRESENCE OF ANTI-CORONAVIRUS ANTIBODIES

A clinical follow-up study was carried out with 193 cats of which serum samples had been tested
for the presence of anti-coronavirus antibodies in a veterinary diagnostic laboratory in The
Netherlands (EVL) during the period 1981-1985. Special attention was paid to the presence and
development of symptoms suggestive for feline infectious peritonitis (FIP). The serum samples
had been tested in a heterologous indirect immunofluorescence assay (IFA), using trans-
missible gastroenteritis virus (TGEV) infected porcine kidney cells as antigen (1). Results of the
serological tests were expressed as antibody titers, ranging from 30 to ^ 1000.
In a questionnaire sent to Dutch veterinary clinicians, general information about the cats and
their clinical conditions from the moment of testing was asked. On basis of the response to
these questionnaires, of which 96% (193/202) were filled out and returned, an evaluation of the
data in relation to the antibody titers was made.

As shown in Table 1, there proved to be a clear correlation between the level of the antibody
titers in the IFA on the one hand, and the presence and development of clinical or post mortem
findings, diagnostic or suggestive for FIP during a three months period following the moment of
testing on the other hand. Eleven of the clinically healthy cats in the present study with antibody
titers ranging from 100 to ^ 1000 when first tested, had been tested more than once. One of
them died of FIP four months after the first testing, whereas the others remained clinically
healthy for up to 28 months. The course of their antibody titers will be presented.
Data about age, breed, sex and geographical distribution of the FIP cases in this study wi\'.l also
be presented.

The value of coronavirus serology in cats for diagnostic and prognostic purposes, and for
preventive veterinary medicine will be discussed.

Acknowledgements: The authors wish to thank all veterinarian clinicians who contributed to
this study.

Osterhaus, A.D.M.E,, Horzinek, M.C., and Reynolds, D.J.: Seroepidemiology of FIP virus
infections using TGE virus as antigen. Zbl.Vet.Med.B, 1977; 24, 835-841.

RELATION BETWEEN IFA TITERS AND PERCENTAGES OF CATS WITH
SYMPTOMS OR POST MORTEM FINDINGS DIAGNOSTIC OR SUGGESTIVE FOR
FIP { MONTHS AFTER TESTING)

THE CONTROL OF LYMPHOSARCOMA/LEUKAEMIA AND
FELINE LEUKAEMIA VIRUS BY A REMOVAL PROGRAMME\'

Feline leukaemia virus (FeLV) is an important pathogen in cats and is probably the major
non-traumatic cause of death in adult animals. The virus is widely distributed in cat populations
including the Dutch (1). A variety of diseases are caused by FeLV: Haempoietic tumours
(lymphosarcoma/leukaemia), non-malignant haemopoietic disease (immunosuppression and
anaemia) and reproductive disease (infertility and abortion). FeLV is a common infectious
agent, but the incidence of FeLV-related diseases is much higher in cats kept in closed multicat
households than in free range cats. Consequently, FeLV-related diseases are frequently
diagnosed in pedigree cats which are often maintained in relatively large numbers. The main
source of infection is the persistently infected, FeLV carrier cat which continuously excretes
virus in saliva and other se- and excretions.

The spread of FeLV among cats can be prevented by detecting infected cats and subsequent
prevention of contacts with uninfected cats. \'Removal programmes\' using an IFA system
(immunofluorescence test for the detection of FeLV-antigen in blood smears) have been used
successfully in certain countries for the past 12 years (3, 4). In these programmes, all cats are
tested for the presence of FeLV antigen, and all infected animals are removed from the
household. Subsequently the uninfected cats are quarantined in the household and are
retested 3 months later. The retesting at 3 months is needed since the incubation period may be
up to 3 months. If any of the initially negative cats are found positive in the second test, they are
removed and a third test is carried out 3 months later. When all cats are negative in two
consecutive tests, performed at a three months interval, the household is considered free of
FeLV-infection.

The results of our \'removal programme\' are summarized in tables 1 and 2. In table 1 the
FeLV-status of Dutch cats during the course of the \'removal programme\' is given. In the period
1974-1985, 40.972 blood smears of cats (mostly from multicat households) were tested. The
percentage FeLV-positiue cats decreased in that period from 9.0% in 1974 to 3.4% in 1985.
In table 2 the FeLV-status of cats from a large cat breeders society (\'Felikat\') during the
\'removal programme\' is given. Participation in the \'removal programme\' was improved on all
members of this society.

Testing of 6807 blood smears of cats from the cat breeders society in the period 1974-1984
revealed a decrease of the incidence of FeLV positive cats from 11.5% at the beginning to 0% in
1984.

From our results it may be concluded that the spread of FeLV can be limited by imposing or
executing a \'removal programme\' and that as a consequence FeLV-related diseases will
diminish.

FeLV-STATUS OF CATS IN A LARGE DUTCH CATBREEDERS SOCIETY
(FELIKAT) DURING A REMOVAL PROGRAMME

1. Weijer, K., and Daams, J.H.: The presence of leukaemia (lymphosarcoma) and feline
leukaemia virus (FeLV) in cats in The Netherlands. J.Small Anim.Pract., 1976; 17: 649-659.

2. Francis, D.P., Essex, M., and Hardy, W.D.:Jr. Excretion of feline leukaemia virus by
naturally infected pet cats. Nature 1977; 269: 252-254.

3. Hardy, W.D.Jr., MecClelland, A.J., Zuckerman, F.E., Hess, P.W., Essex, M., Cotter, S.M.,
MacEwen, E.G., and Hayes, A.A.: Prevention of the contagious spread of feline leukaemia
virus and the development of leukaemia in pet cats. Nature 1976; 263: 326-328.

4. Weijer, K., and Daams, J.H.: The control of lymphosarcoma/leukaemia and feline leukae-
mia virus. J.Small Anim. Pract. 1978; 19: 631-637.

THE USE OF MOUSE MONOCLONAL ANTIBODIES FOR
THE DIAGNOSIS OF CANINE PARVOVIRUS INFECTIONS

Since the disease was first recognised in 1978, several methods have been used for the
diagnosis of canine parvovirus (CPV) infections. Apart from clinical picture and epidemiology,
which may only constitute an important indication, the infection can be diagnosed either by the
demonstration of CPV or viral antigen in faecal and organ specimens or by serology. CPV or
viral antigen can be demonstrated by virus isolation, haemaglutination, (immuno)electron-
microscopy, ELISA, immunoperoxidase or immunofluorescence methods. The last three
methods have recently been significantly improved by the use of monoclonal antibodies. We
developed a panel of monoclonal antibodies against CPV (Junti et al., submitted) which have
routinely been used in ELISA systems for the demonstration of CPV antigen in the faeces of
dogs. These ELISA systems proved more sensitive and more specific than classical haemaglu-
tination tests. For the detection of CPV antigen in organ specimens the monoclonal antibodies
have also successfully been used in immunoperoxidase and -fluorescence methods.
CPV serology has been performed by haemaglutination inhibition, virus neutralization, indirect
immunofluorescence or ELISA systems. Using the same monoclonal antibodies we also
developed an ELISA for the demonstration of anti-CPV antibodies. This ELISA proved to be
more sensitive and more specific than a haemaglutination inhibition test.

Infectious diseases can be controlled by specific vaccines, specific antisera and drug therapy.
In spite of these techniques, new diseases have appeared, many of which are multifactorial.
Opportunistic micro-organisms, which normally only have a subclinical effect, might become
virulent in the face of environmental and stress factors.

To control these situation, there is a need for a rapidly induced and non specific resistance to a
wide range of antigens. Paramunity is such a mechanism.
The main systems involved in paramunity are:

The response occurs within a few hours and, although lasting only a few days, is often sufficient
for the animal to control the condition and develop a specific immune response.
The possibility to induce such a mechanism, already seen by Jenner, has been developped by
Prof. A. Mayr of the University of Munich.

As a result of studies on a number of agents, PIND-AVI¹, an inactivated avian pox virus, was
shown to be a very effective paramunity inducer.

Good results of the prophylactic and therapeutic use of this paramunity induction have been
published.

Prophylactic paramunization decreases the danger of an acute infection and provides fast
adaptation to a contaminated environment. Paramunization can also be used as an additional
therapy of infectious diseases.

In a SPF cat colony the effect of PIND-AVI on transport and rehousing of the young animals was
shown by a significantly higher increase of body weight in the PIND-AVI treated cats than in
those receiving a placebo.

In the small Small Animal Centre of the Animal Health Trust in Newmarket a study of the
pathogenesis of Fading Puppy Complex (FPC) was done by Dr. A. Blunden.
in the frame-work of this study, Blunden carried out a full placebo controlled trial to determi-
nate the efficacy of PIND-AVI in reducing neonatal mortality due to FPC. In this study the
number of deaths, classified as FPC, was remarkably lower in the PIND-AVI treated group than
in the placebo group (5% against 18%).

THE INFLUENCE OF ALLERGIC FACTORS ON THE
PENETRATION OF STAPHYLOCOCCAL ANTIGENS
THROUGH SKIN

It is reported in man and in dogs that atopic individuals have significantly higher surface counts
of staphylococci than normal controls, but the nature of the causal relationship between
hypersensitivity and infection is unknown. Investigation of this link will lead to a better
understanding of the pathogenesis of skin infections and allow the development of better
methods of control.

Present studies show that intradermal injection of staphylococcal antigens elicits immediate
and delayed reactions in canine skin and leads to epidermal damage similar to that seen in
clinical disease. It is therefore likely that a major role of hypersensitivity in the pathogenesis of
skin infections is via an effect on epidermal permeability barriers, promoting penetration of
staphylococcal antigens and allowing diffusion of serum components onto the skin surface to
form a bacterial nutrient substrate.

Bacterial multiplication would provide a source of more antigen so establishing a cycle of
positive reinforcement.

A model of canine skin hypersensitivity has been developed using a mast-cell degranulating
agent, compound 48/80. This has enabled studies of the influence of hypersensitivity on the
penetration of tritium and carbon-14 labelled staphylococcal antigens to be carried out. The
results of these studies will be reported.

Vaccination of dogs with life vaccines based on high titres of feline panleucopenia virus or an
attenuated canine parvovirus has proved to be useful for the prevention of canine parvovirus
disease. However, while these vaccines are of value as an emergency measure and proved
highly effective in an unexplosed population, there are situations where the efficacy of these
vaccines is not always adequate. One important reason for lack of demonstrable immunity in
vaccinates is the persistance of maternal immunity which interferes with the vaccine virus and
results in a poor or non-existent \'take\'. High maternal immunity results not only from bitches
having been exposed to natural challenge but also due to vaccination.

It is generally held that there may no longer be solid protection against virulent challenge when
the antibody titre has fallen below 80 in the haemagglutination inhibition test. A successful
immunisation rate of more than 90% can only be achieved in pups that are seronegative by the
haemagglutination inhibition test (HI).

This leaves a period of several weeks where the pup is susceptible to infection but still refractory
to vaccination. This has been termed the \'immunity gap\'.

A further problem is the unresponsiveness of certain dogs to repeated vaccinations long after

the maternally derived antibody should have waned. This phenomenon is seen more frequently

Because of these problems there is an apparent need for an improved vaccine against canine

— Immunogenic in the face of maternal antibody, thereby obliterating the immunity gap and
the need for frequent revaccination.

— Prevention of field virus shedding on challenge, thereby interrupting the spread of natural
infection.

These criteria have been used to judge the efficacy of the new vaccine.
DEVELOPMENT OF THE VACCINE

The original virus strain was isolated from a clinical case of diarrhoea in an eight week old beagle
pup. The virus was identified as canine parvovirus and attenuated in an established cell line
using an unusual technique for parvovaccines.

One of the differences is that all passages of virus in cell cultures were performed at 37° C whilst
22° C has been common practice in various other vaccines.

The safety of the vaccine has been established in antibody negative pregnant bitches and in 6
week old antibody negative pups.

Administration of one dose of the vaccine did not cause adverse reactions. In the case of the
pregnant bitches vaccination did not have any negative influence on the pregnancy nor on the
pups.

Two challenge experiments have been carried out. Both experiments provided evidence that
the vaccine gave protection against challenge with virulent canine parvovirus. One pup with a
maternal antibody titre of 160 (HI) did not seroconvert after vaccination. In this pup virus was
isolated on the third and fourth day after challenge only. In the other vaccinated pups no virus
could be isolated from the faeces after challenge.

In this breeding colony canine parvovirus appeared in 1980, became endemic and by 1982 was
the major health problem, causing high morbidity (about 30%) and high mortality, usually
between 7 and 9 weeks of age.

The use of life heterologous and homologous vaccines in various vaccination schemes
produced little improvement.

In 1983 a trial was commenced in which alternate litters were vaccinated with the new vaccine.
Regularly, one or two individuals per litter were left unvaccinated as controls. The distribution
of the maternal antibody levels of 207 pups at 6 weeks is given in table 1.

Each pup was given a vaccination with the new vaccine, either alone or in combination with the
distemper and contagious hepatitis vaccine. Blood samples were taken on the day of vaccina-
tion and 10-14 days post vaccination.

None of the unvaccinated control animals showed any rise in antibody titre by 9 weeks. This
demonstrates that neither field virus nor vaccine virus interfered with the results of the
vaccinated animals. In table 2 the relation between the maternal antibody level at 6 weeks and
the response after vaccination at 6 weeks is demonstrated. Of 176 pups vaccinated at 6 weeks
78% responded with at least a 4-fold increase in titre. The pups which did not respond were
revaccinated at 8-10 weeks. All revaccinated pups responded.

In a breeding kennel 36 pups received as their first vaccination the combination of the new
vaccine mixed with the distemper, contagious hepatitis and leptospirosis vaccine. The age of
vaccination varied from 4.5 weeks to 20 weeks, 30 pups having an age of 9 weeks or younger.
The maternal antibody titre varied from 20 to 160 (HI), 22 pups having a titre of _20, 14 pups
having a titre of _40 (HI). All pups showed a good seroconversion with titres varying from 640
to 40960 (HI).

In this study 32 dogs which had previously been vaccinated with various parvo vaccines were
vaccinated with the new vaccine. The antibody titres before vaccination with the new vaccine
varied from 20 to 640 (HI), 7 dogs had titres of _80 (HI) and 25 dogs had titres of _40 (HI). The
dogs varied in age from 13 weeks to 5 years, 5 dogs were older than one year, 27 dogs were
younger than one year. All dogs showed at least a 4-fold increase in titre after vaccination with
the new vaccine.

MORPHOLOGY OF THE DIFFERENTIATION OF THE MALE REPRODUCTIVE SYSTEM
Although the genetic sex of the embryo is decided when the male and female gametes combine,
the early stages of morphological differentiation of the reproductive organs follow an indifferent
pattern that is common to the two sexes. In both, the gonadal primordium appears as a
thickening of the celomic epithelium on the medial aspect of the mesonepbros. It projects as a
swelling when the underlying mesenchyme proliferates (1). Testis differentiation starts with the
development of a new cell type with a clear cytoplasm, the primordial Sertoli cell. Due to
aggregation of these primordial Sertoli cells, irregular cell clumps are formed in which germ cells
become incorporated (2). These primordial germ cells, rather surprisingly, have a distant origin
in the endoderm of a restricted portion of the yolksac where they are identifiable by their large
size. It is not yet clear whether they reach the gonad by migration over the gut and its
mesentery, by carriage in the blood stream, or by both these means.

An early indication that the gonad will become a testis is provided by a marked mesenchymal
condensation (tunica albuginea) below the celomic epithelium. The clumps that contain the
germ cells are progressively transformed into seminiferous cords. They increase in size and in
complexity of arrangement and create in the interior of the testis a plexus that makes contact
with the blind ends of the few tubules which have survived the general regression of the
m.esonepbros. Differentiation within the cell cords permit recognition of two cell lineages: one
provides the sustentacular (Sertoli) cells of the seminiferous tubules; the second, contributed
by the primordial germ cells, provides the cells of the spermatogenic lineage. Between the cords
a third cell type, the interstitial (Leydig) cell, can be recognized. These cells are embedded
within an interstitium of mesenchymal origin (3, 4).

At a later stage, canalization of the cords creates a series of passages leading to the
mesonephric duct which is now the outlet for the products of the testis. The peripheral parts of
the cords become seminiferous tubules, the central parts become the rete testis, and the
mesonephric tubules become the efferent ductules (Fig. 1).

The first part of the mesonephric duct convolutes and forms the duct of the epididymis within
the dense connective tissue of that organ: the remaining part retains a straighter course and as
the deferent duct it opens into that part of the cloaca that becomes the urogenital sinus.

L celom epithelium; 2. tunica albuginea;
3. seminiferous tubules; 4. rete testis; 5.
efferent ductules (former mesonephric
tubules); 6. deferent duct; 7. cranial
remnants of mesonephric tubules; 8.
caudal remnants.

Glandular proliferation of the lining of the duct towards its termination produces the ampullary
thickening. Gonodal enlargement causes the testis to hang within a fold (mesotestis) arising
from the regressing mesonephros. The duct is carried within this supporting fold. The ventral
part of the cloaca becomes separated and is transformed into the urogenital sinus. The caudal
part of the sinus constitutes the pelvic part of the urethra. Outgrowths from its lining differen-
tiate into the prostate. The greater part of the male urethra lies within the penis and has a
different origin. Thickenings appear around the margin of the urogenital membrane in the
indifferent stage. One, ventral and median, constitutes the phallic tubercle or swelling which
gives rise to the greater part of the penis: other thickenings that are more lateral in position
contribute the scrotum. A further urethral fold that appears medial to each scrotal swelling
makes an additional contribution to the penis. A groove extends along the (initially) dorsal
surface of the phallic tubercle; it is gradually closed by the approach and mergence of these
urethral folds (Fig. 2). This process is rather complex since the lining of the penile urethra is
provided by an extension of the endoderm of the urogenital sinus although the initial swellings
have ectodermal coverings. The spongy body of the penile urethra directly continues the bulbar
tissue of the pelvic urethra whilst the corpus cavernosum penis forms within the phallic
swelling. The lateral swellings grow and join together to form the scrotum which retains
evidence of its bilateral origin in a median raphe.

1. phallic tubercle; 2.urethral fold; 3. lateral (scrotal) swelling; 4. anus; 5. scrotum; 6. groove
closing to form the penile urethra; 7. glans penis.

The descent of the testis into a scrotal position is necessary in most mammals to obtain normal
fertility. The process depends upon the existence of a mesenchymal condensation, the guber-
naculum testis, within a detachment from the genital fold which leads from the testis towards
and through the inguinal canal (5). Between 45 days post coitum until birth there is an enormous
and rapid enlargement of the distal part of the gubernaculum, which extends through the canal
to the inguinal region (Fig. 3). The gubernaculum is invaded by an extension of the peritoneal
lining of the abdomen. In this way there is formed the vaginal process which provides the space
into which the testis will be drawn. The dispositon of the vaginal process divides the gubernacu-
lum into three parts: the proximal part is enclosed by the inner peritoneal lining of the process
(pars propria), the second part surrounds the outer peritoneal lining of the process (pars
vaginalis), the third part (pars infravaginalis), the third part (pars infravaginalis) lies distal to the
invagination. The outgrowth of the gubernaculum commences distally causing it to exert
pressure upon the body wall about the superficial opening of the inguinal canal. This displaces

the testis distally, towards the abdominal entrance to this passage. The outgrowth of the
gubernaculum gradually extends proximally and when at its peak the part adjacent to the testis
(and within the inguinal canal) is as thick as the testis itself. At this stage any slight increase in
intra-abdominal pressure may be sufficient to expel the testis from the abdomen into the
inguinal canal although for a time its return to the abdomen is still possible. The descent is
complete and irreversible once the core of the gubernaculum has regressed (Fig. 3). A
well-timed gubernacular regression is therefore important to normal descent. This regression
begins shortly after birth and is completed after four weeks (6) Since the timing is critical, and
the process subject to various disturbances, it is not surprising that abdominal retention or
abnormal descent are both relatively frequent. It takes various forms, may be unilateral or
bilateral, and present the testis held within the abdomen or trapped within the inguinal canal.
The condition is clearly undesirable and while unilaterally cryptorchid animals may be fertile,
they should be excluded from breeding since the condition is often hereditary.

Regulation of sexual differentiation is not determined by one single factor but by several factors
partly acting synchronously and partly successively. The initial development of an embryo in
the male direction is determined under the influence of a gene located on the Y chromosome

(7). During this developmental process Sertoli cells and subsequently seminiferous cords are
formed followed by androgen producing Leydig cells. The sexual differentiation at the level of
mesonephric duct, paramesonephric duct, urogenital sinus and gubernaculum is largely regula-
ted by hormones produced by the testis itself. At least two and possibly more hormones play an
important role in this second phase of sexual differentiation (8).

Testosterone produced by the Leydig cells in the developing testis plays a vital role in the
maintenance and growth of the mesonephric duct; the formation of the epididymis, the deferent
duct with its ampulla are only possible under testosterone influence. The same can be said of
the development of the urogenital sinus and the external genitalia; the formation of the prostate
and the outgrowth of the structures taking part in the penis formation are also only possible
under androgen stimulation. There are clear indications that the latter structures are more
responsive to dihydrotestosterone than to testosterone (9).

The regression of the paramesonephric duct is initiated by a testicular hormone of protein
nature; the mullerian inhibiting substance (M.I.S.) This hormone is produced by the Sertoli cells
in the developing testis. The mesonephric duct is only during a short period susceptible to this
MIS (8). The production of this hormone, however, takes place during the whole fetal and a part
of the neonatal period. Other functions of this hormone in the sexual differentiation process are
so far unknown, although several hypotheses have been put forward among other things the
initiation of testicular descent. So far there is no substantial evidence to support this hypothe-
sis.

The descent of the testis is brought about, by first outgrowth of the gubernaculum and
subsequently regression of this structure. The outgrowth reaction is dependent upon the
presence of a testis (10). Apparently a hormonal factor produced by the testis is responsible for
this process apparently not testosterone, since it was not possible to counteract the effects of
the removal of the testis by a substitution with testosterone.

The second phase of testicular descent initiated by regression of the gubernacular mesen-
chyme also seems testis dependent. There are indications that testosterone plays a major role
in this process (11).

1. Noden, D.M. and de Lahunta, A.: The Embryology of Domestic Animals. Developmental
Mechanisms and Malformations Williams % Wilkins, Baltimore/London. 1984; pp. 323-
330.

2. Magre, S. and Jost, A. : Dissociation between testicular organogenesis and endocrine
cytodifferentiation of Sertoli cells. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. Developm. Biol. 1984; 81:
7831-7834.

3. Patsavoudi, E., Magre, S., Castanier, M., Scholler, R. and Jost, A.: Dissociation between
testicular morphogenesis and function differentiation of Leydig cells. J. Endocr. 1985; 105:
235-238.

4. Van Vorstenbosch, C.J.A.H.V., Van Rossum-Kok, C.M.J.E. Colenbrander, B. and Wen-
sing, C.J.G.: Some histochemical and ultrastructural observations on the early fetal pig
testis. J. Embryol. Exp. Morphol.1986; (in press).

5. Wensing, C.J.G., Colenbrander, B. and Van Straaten, H.W.M.: Normal and abnormal
testicular descent in some mammals. In: Hafez, E.S.E. (ed.): Descended and Cryptorchid
Testis. Nijhoff, Boston. 1980; pp. 125-137.

6. Baumans, V., Dijkstra, G. and Wensing, C.J.G.: Testicular descent in the dog. Zbl. Vet.
Med. 1981; C 10:97-110.

7. Ohno, S.: The Y-linked testis determining gene and H-Y plasma membrane antigen gene:
are they one and the same. Endocr. Rev. 1985; 6, 421-431.

8. Jost, A. and Magre, S.: Testicular development phases and dual hormonal control of
sexual organogenesis. In: Sexual differentiation: Basic and clinical aspects (ed. M. Serio et
al). Raven Press, New York 1984; pp. 1-15.

9. Wilson, J.D., Griffin, J.E., George, F.W. and Leshin, M.: The endocrine control of male
phenotypic development. Austr. J. Biol. Sci. 1983; 36: 101-128.

10. Baumans, V., Dijkstra, G. and Wensing, C.J.G.: The role of a non-androgenic testicular
factor in the process of testicular descent in the dog. Int. J. Androl. 1983; 6, 541-552.

11. Baumans, V., Dijkstra, G. and Wensing, C.J.G.: The effect of orchidectomy on guberna-
cular outgrowth and regression in the dog. Int. J. Androl. 1982; 5, 387-400.

Semen collection and Artificial Insemination (AI) in the dog are rather simple techniques and
are common practice in the Netherlands nowadays. The first descriptions of dog spermatoza
were published in 1678 by van Leeuwenhoek, while the first succesful AI with canine semen has
been performed in 1780 by Spallanzani, an Italian abbot. The first article concerning A.I. in the
dog in Holland has been published in 1950 by Nooder. There are four reasons for semen
collection.

A. A normal mating will not succeed and AI is requested, for example when: The size of one of
both animals is abnormal. There is a lack of libido. There are anatomical aberrations
preventing a normal mating. In our opinion AI is allowable only if no hereditary abnormali-
ties are found as the cause of the failure to mate.

B. Semen analyses is desired. Some reasons: The dog has mated without positive results. The
dog has to mate in the near future and the owner or the owner of the bitch likes to know the
semen quality of the dog. Sometimes semen analyses is asked before the dog is bought.

C. The semen has to be exported. Export is mainly to the Scandinavian countries and England
because of the long quarantine period requested for animals that are imported. It is only
allowed with semen from healthy dogs. This must be confirmed by a clinical examination
and by absence of significant concentrations of antibodies against leptospirosis and brucel-
losis in blood plasma. But these regulations may vary between the countries and should be
checked before exporting.

D. The owner likes to have a semen stock of his dog. Most of the times this is done to prevent
the risk to loose a special line in the breeding population.

Before semen collection is done the genital tract is controled for abnormalities. Both testes
should be present at or soon after birth. A descendence of a testicle some weeks or months
after birth is abnormal. Then the dog should not be used for breeding. Surgical or hormonal
treatment should only be done to prevent a higher risk of tumours in the testicle. In case of
surgery an abdominal testis should be removed. Normally at palpation the testes feel firmly, but
elastic. The cauda epididymis can be easily palpated of its relative large size. When the cauda
epididymis is too small (cannot be palpated easily) this will be an indication of low or absent
semen production. The scrotum should be thin for a good thermoregulation. The accessory
sex gland, the prostate, produces a colourless, watery like fluid. In older dogs the gland is often
enlarged. Then the colour of its secretory product can be red-brown. Probably this change in
quality of the prostate secretion doesn\'t have a negative influence on the fertilizing capacity of
the dog. The mucosa of penis and prepuce is often inflammated. To prevent contamination of
the semen, at least the ostium of the prepuce should be cleaned before the semen collection
takes place.

Semen collection is preferably done in the presence of a bitch in oestrus. This will stimulate the
dog, specially when libido is weak. The collection is started by a massage of the penis through
the prepuce. This indices the beginning of the erection. The propuce is now pushed in caudal
direction. The penis can be fixed just behind the bulbus glandis with the thumb and fore finger.
The erection normally completes and the ejaculation starts with a watery like fluid from the
urethral glands. The fluid is collected into a petri dish. The amount of this fluid varies between 0
and 2 ml and it takes a few to 90 seconds to collect. The next phase is the sperm fraction and the
amount is dependent on the size of the dog and varies between 0.1 and 5 ml. Normally it looks
milk like, but this aspect is partly dependent of the concentration of spermatozoa. This fluid is
also collected into a petri dish, which takes about 1 minute. The third phase starts soon after or
at the end of phase two. The fraction is secreted by the prostate. Its volume varies between a
few to 30 ml. Collection takes between a few and 30 minutes. Instead of fixing the penis with the
hand, an artificial vagina can be used. One should be sure the rubber of the artificial vagina is not
poisoning the spermatozoa. Normally the stimulation is stopped soon after the third fraction
begins. One should try to collect the second fraction separate from the forst or third fraction.
These last mentioned fractions are more or less detrimental to the preservation of the semen.

The volume varies depending upon the way of collection, the libido and the size of the dog
(1/2-5 ml). There is a negative correlation between the volume and the concentration (100-500.
10^ ml) spermatozoa, consequently the number of semen cells should be given in number per
ejaculate. The number of semen cells varies between the breeds (300.10^ for Beagles and
1200.10^ for Labrador retrievers), and can be influenced by the level of the libido, the age and
ejaculation frequency. The motility of the semen cells in the dog is less fast than in the farm
animals. Normally more than 60% motile cells should be present. When a vital stain (for instance
anilin blue 8%, with eosin B 2% in an isotonic buffer) is used, an average of 20% dead cells is
found. Morfological examination shows that normally less than 20% of the cells are abnormal.
The abnormal head is of more clinical importance than for instance a bent tail. When the dog
has mated without good results the semen should be checked for bacterial contaminations. The
pH is different in the three fractions of the ejacultae (6.4, 6.1, 7.2 resp.). The semen is
considered to have a normal fertilizing capacity if:

When the semen is used for A.I. the volume of the ejaculate is often enlarged with a diluent (10
ml egg yolk 10 gr skinned milk powder into 100 ml aquq dest.). The volume for insemination is
usually 3-6 ml. Semen for export is diluted 1 : 1 with the extender described above. The tube
with the diluted semen is placed into a thermos flask with ± 20 ml acetic acid glacial, pre-cooled
in the refrigerator. Because of the melting point (± 16° C) of acetic acid the temperature in the
bottle is kept on 16° C for some hours (melting ice has proven to be too cold). For storing in
frozen condition the semen is diluted 1: 1 or 1: 2 (dependent on the concentration) with a 7%
glycerol containing medium (TRIS). After three hours equilibration time at 5° C semen is frozen
in straws at — 110° C for 10 minutes and is stored in liquid nitrogen.

The most serious problem in AI in the dog is to find the proper moment for insemination.
Normally the bitch will show a pro-oestrus of 9 days followed by the oestrus period which also
takes about 9 days. The right moment for insemination is about one day after ovulation started.
There are four indicatons to find the insemination moment.

A. In many cases the behaviour of the bitch and/or male dog gives enough information to find
the proper moment for a right (artificial) insemination. Specially the standing heat reflex of
the bitch is important. This reflex begins on the first day of the oestrus period. In many cases
ovulations take place on the second or third day in the oestrus period. But often it is sooner
of later and also there are a lot of bitches without a distinct standing heat or with an
extremely long standing heat period. Also the observations of the owner of the bitch are not
always as correct as it should be.

B. The progesterone-concentration in periferal blood. In the dog the progesterone concen-
tration increases from the pre-ovulatory LP peak onwards (about 36-48 hours before onset
of ovulations). Ovulation increases to above 5 ng/ml. After this period the progesterone
level increases rapidly to the individual dogs maximum. One or two days after the 5 ng/mg
has been reached, the bitch should be inseminated.

C. Vaginoscopy. The vaginoscopy has to be performed with a rectoscope with a long specu-
lum. The mucosa of the vagina changes with the period of the cycle:

Pro-oestrus: very pale, swollen, bloody discharge. At the end of the pro-oestrus the mucous
membrane is less swollen and wrinkles are starting to develop.

Oestrus: pale to pink and a lot of wrinkles are seen, as a consequence of the less swollen
mucous membrane.

D. The vaginal cytology. There is supposed to be a correlation between the percentage
eosinofilic cells of the vaginal epithelium and the ovulation time. This is measured after
staining a vaginal smear with the Papanicolaou method. The highest percentage of eosino-
filic cells should be 3-6 days after the oestrogen peak in the blood. But the variation between
bitches is very high and also between different oestrous periods of the same bitch. Most
important however is that when this method was used to find the right moment for a normal
mating, pregnancy results were very poor.

The semen is placed into a 10 ml syringe, connected to a plastic rod (length 20 cm, 0 4mm). The
semen should be deposited as deep as possible, this means intra utero or deep cervically and if
this is not possible cranially into the vagina. The insemination rod has a fine tip and the end is
bent (35°). To prevent injuries made by the fine tip a speculum is needed. When with one hand
the tip of the rod is placed against the cervix (controled by palpation through the abdominal
wall), the cervix is fixed with the other hand and placed around the tip of the insemination rod.
Now the semen can flush into the uterus.

After exporting fresh semen (n = 16) 7 pregnancies were obtained. After freezing dog sperma-
tozoa, the survival rate and the spermatozoal motility is good, but this doesn\'t reflect its
fertilizing capacity. Only a pregnancy rate of about 15% was obtained (n = 26) after AI deep into
the vagina. After Al with fresh semen the pregnancy rate was about 50%, during the last 5 years
(± 1000 inseminations), while semen was deposited deep into the vagina. If semen was
deposited into the uterus, the results tended to be better, but these numbers are too small to
give significant differences. Since using progesterone assays increase the pregnancy rates, it is
important to have these assays available. The Animal Health Centres and also many hospitals
have the equipment and many of them will give support to solve the main problem in AI in dogs.

1. Amann, R.P.: Preservation of the male gamete. 10th International Congress of animal
reproduction and A.I., Urbana-Champaign U.S.A., Volume IV 1984; II 28- II 36.

2. Hetidrikse, J.: Een literatuuroverzicht van het verzamelen en beoordelen van reu-sperma.
Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1984; 109: 175-179.

3. Lindsay, F.E.F.: The normal endoscopic appearance of the caudal reproductive tract of the
cyclic and non-cyclic bitch: post-uterine endoscopy. J. Small Anim. Pract. 1983; 24: 1-15.

4. Nooder, H.J., Enkele mededelingen omtrent K.I. bij teven en het sperma van reuen.
Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1950; 75: 81-94.

5. Okkens, A. C., Dieleman, S.J. and Vogel, F.: Determination of the ovulationperiod in the
dog: A comparison of the rapid progesterone assay vaginoscopy and vaginal cytology.
Proceedings Voorjaarsdagen Royal Netherlands Veterinary Association 1985; 26-27.

6. Papanicolaou, G.N.: A new procedure for staining vaginal smears. Science 1942; 95:
438-439.

Although the first successful collection, culture and transfer of a rabbit embyro by Heape (1) in
1891 proved that embryos from one mother will be accepted by another, this new possibility in
animal reproduction was almost disregarded until after the second worldwar. From that time
the technique\'s potentials for laboratory investigations and for practical application to livestock
improvements and production were well realized.

The developments in the isolation, purification and use of gonadotrophic hormones to induce
oestrus and ovulations and to increase the number of ovulations boosted the prospects for
embryotransfer (ET). Although up to 80 eggs were obtained in small animals like mice and

rabbits after one treatment, it became apparent that despite fertilizability and developing
capacity the increased number of oocytes did not result in larger litters than normal. In order to
exploit superovulation procedures it is necessary to recover the embryo\'s and to distribute
them between several recipients by embryotransfer. Embryo production in vivo by use of
gonadotrophic hormones is widespread now for many species but is up till now not applied to
researchers satisfaction. The variable response of the ovary both in total number and quality of
the oocytes and embryo\'s is the most serious problem.

Surgical and non-surgical methods for recovery of eggs and embryo\'s by flushing the oviduct or
uterus as well as for transfer of embryo\'s into the tuba or uterus are development for many small
and large animals with a high recovery rate and a reasonable pregnancy rate.
For a successful transfer, it is an essential prerequisite that the micro environment in the tuba or
uterus of the recipient is the same as that of the donor animal. Tubal and uterine compatibility
can be ensured only by using recipients with oestrous cycles which are closely synchronised
with those of the donor or more precisely formulated when the endometrium of the recipient is
synchronously developed with the embryo. This can be achieved by the use of exogenous
hormones for oestrussynchronization and by retardation or blockage of the embryonic devel-
opment by storage at low temperature or even at very low temperature (deep-freezing).
Deepfreezing has proven to be a useful method for preservation of embyro\'s. The results
depend of the cryoprotective agent used, the freezing and thawing procedure and the devel-
opmental stage of the embyro. Reliable methods are developed for many small and large animal
embryo\'s.

The possibility to collect, to manipulate and to transfer mammalian eggs and embryo\'s has
many applications.

— The method is indispensable for solving a wide array of problems in reproductive biology,
developmental biology and teratology.

— Connected with deepfreezing it increases the opportunities for in- and export of animals
avoiding stress and more important perhaps avoiding invasion of infections as can happen
by the transport of living animals.

— The mentioned methods are necessary for the formation of gene banks i.e. the preservation
of many inbred strains as sources of reference animals, the protection of rare and en-
dangered breeds, the preservation of strains, stocks and mutants not currently needed, the
prevention of genetic drift, the provision of material for research on embryo\'s and last but
not least the provision of material for the increase of the number of offspring from
genetically valuable parents when requested.

The above mentioned methods for artificial reproduction might become interesting for
carnivores like dogs and cats and their non-domestical relatives.

However, very fewembryo-transfers have been performed within these species. As far as some
methods are developed and have been proven to be applicable, the efficiency has to be
improved and many problems have to be solved.

Surgical methods for collecting and transferring canine embryo\'s have been developed. By
using the normal unstimulated oestrus Kraemer et al. (2) collected 72 embryo\'s surgically in 26
attempts. In 7 attempts they transferred 37 embryo\'s. Three pregnancies were diagnosed and
only 4 puppies were born.

Induction and synchronization of oestrus and ovulation in anoestrous bitches by the use of
exogenous gonoadotrophins has been proven to be possible but the whole procedure is not
reliable in terms of percentage of animals that comes in oestrus (3, 4, 5) and of production of
viable embryo\'s (6,7). In only one experiment with oestrus induction in 6 animals, 69 ovulations
were counted in 4 animals and only 4 viable morula\'s were recovered and developed to term (8).
New methods for oestrus induction (9) are worth testing.
Information about deepfreezing of canine embryo\'s is not available.

Since the cat is not a spontaneous ovulator, the induction and synchronization of oestrus is less
complicated. Oestrus can be induced by application of FSH (Follicle stimulating hormone) or
PMSG and ovulation by LH (luteinizing hormone) or HCG on the first day of oestrus. Oocytes
can be collected surgically from the oviduct at 28-32 hrs. after the LH injection and embryo\'s on
the sixth day after the ovulation.

The oocytes are fertilizable and the embryo\'s can develop to blastocyst (10,11). More data are
not available.

By using the normal unstimulated oestrous cycle Kraemer et al (2) collected 47 feline embryo\'s
in 17 attempts. They transferred in 9 attempts 47 embryo\'s, diagnosed 4 pregnancies and 4
kittens were born.

Since this is all information about ET in dogs and cats, it may be wondered whether or not more
research is needed to improve or even to develop reliable methods for oestrus induction,
superovulation, embryocollecting, culturing, transferring and deepfreezing in these species.
One has to realize that, if desired these basic tools for the use of ET and artificial reproduction in
carnivores have first to be developed before \'animal biotechnology\' can be introduced in the
reproduction of these species.

The term animal biotechnology covers a broad scale of techniques and micromanipulations in
gametes and embryo\'s which has lead already to karyotyping, sexing and asexual multiplication
of embryo\'s, formation of clones and creation of chimaeras. A rather new development is the in
vitro fertilization of in vivo and/or in vitro matured oocytes and the introduction of foreign genes
into the male pronucleus of the zygote leading to transgenic offspring.

Although the feasibility of all these techniques and creations has been proven incidentally,
animal biotechnology will have a considerable influence on animal (re)production in the future.

1. Heape, W.: Preliminary note on the transplantation and growth of mammalian ova within a
uterine foster mother. Proc. R. Soc., London 1891; 457-458.

2. Kraemer, D.C., Kinney, G.M., and Schriver, M.D.: Embryo transfer in the domestic
canine and feline. Arch. Androl. 1980; 5:(abstr. 104) 111.

3. Thun, R,, Watson, P., and Jackson, G.L.: Induction of oestrus and ovulation in the bitch,
using exogenous gonadotropins. Am.J. Vet.Res., 1977; 38(4): 483-486.

4. Allen, W.E.: Attempted oestrus induction in four bitches using pregnant mare serum
gonadotrophin. J. Small. Anim. Pract., 1982; 23: 223-231.

5. Sbille, V.M., Thatcher, M.J., and Simmons, K.J.: Efforts to induce oestrus in the bitch,
using pituitary gonadotropins. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1984; 184 (12): 1469-1473.

6. Archbald, L., Baker, B.A., Clooney, L.L., and Godke, R.A.: A surgical method for
collecting canine embryo\'s after induction of estrus and ovulation with exogenous gonado-
tropins. Vet. Med./Small Anim. Clinic 1980; 228-238.

7. Renton, J.P., Harvey, M.J.A., and Eckersall, P.D.: Apparent pregnancy failure following
mating of bitches at PMSG induced oestrus. Vet. Rec. 1984; 115: 383-384.

8. Taheisbi, M. Akai, R., Tsunekane, T., Iwaki, T. and Nakanowatari, K,:Studies on the
reproduction in dogs, A trial of ova transplantation in dogs. Japan. J. Animal. Reprod.
1980; 26: 151-153.

9. Okkens, A.C., Bevers, M.M., Dieleman, S.J., and Willemse, A.H.: Shortening of the
interoestrous interval and the lifespan of the corpus luteum of the cyclic dog by bromo-
cryptine treatment. Vet. Quarterly 1985; 7 (3): 173-176.

10. Wildt, D.E., Kinney, G.M., and Seager, S.W.J.: Gonadotropin induced reproductive
cyclicity in the domestic cat. Lab. Anim. sci. 1978; 28(5): 301-307,

11. Bowen, R.A.: Fertilization in vitro of feline ova by spermatozoa from the ductus deferens.
Biol. Reprod. 1977; 17: 144-147.

The techniques for artificial insemination have achieved an essential role in the management of
farm animal breeding. After 40 years of technical development it can be stated that the
economic results of farm animal breeding are essentially supported by the use of artificial
inseminations (AI). AI enables the farmers and their organisations to enhance the distribution of
genetic information of highly qualified animals. Developments in AI techniques as they have
been achieved for farm animals are in progress now also for other species - also for dogs. These

developments at this moment require a careful consideration of the aims and conditions to use
Al in dogs. For dog populations AI can have advantageous and disadvantageous aspects as
well. Both sides of this medal will therefore be discussed.

Like for farm animals the possibilities for the distribution of genes for desired traits can be highly
advantageous for companion animals as well. Over 300 distinctly separated breeds of dogs are
recognised by now and in several countries the quality and the size of these populations are
insufficient so far. In these countries the use of semen from dogs in countries more favoured in
that respect can considerably support the quality of dog breeding. For several of the 300 breeds
it is furthermore difficult to maintain the quality of the dogs over successive generations,
especially so for the numerical small populations. Conservation of semen of highly qualified
dogs in our times can offer an assurance to conserve the quality of these breeds in the future.
Enhanced distribution of genes of special dogs can result in disadvantageous effects as well.
Irresponsible use of AI can lead to disturbance of population structures and to rigorous
distribution of genetic defects. Nowadays cattle breeding clearly demonstrates that the genes
of one sire can be heavily distributed over a population of animals. Repeated use of limited
numbers of interrelated sires can reduce the genetic variation in populations and can strongly
enforce the effects of inbreeding depression. With the use of Al recessive defect genes can also
be distributed heavily through a population of dogs.

Veterinarians involved in the use of AI for dogs are carrying the responsibility that no defects
are distributed through the dog breeds and that no dogs unable to serve naturally are used for
AI.

Approximately 60 per cent( 13) of the tear formation is contributed by the lacrimal gland, which
is located dorsolaterally to the globe, between the eyeball and the orbital ligament and the
zygomatic process of the os frontale. At the base of this gland, the accessory glands (Krause)
are found. Another significant part (approximately 35 per cent) of the tear secretion is
produced by the superficial gland of the third eyelid.

This mucoserous gland is positioned at the base of the cartilage of the third eyelid. Goblet
mucous cells are present throughout the conjunctiva and are especially numerous at the
fornices. The lacrimal accessory gland and the conjunctival mucous cells contribute approxi-
mately 5 per cent of the tear film\'^.

In experiments\'^ and in patients in which the superficial gland of the third eyelid had been
excised, the other lacrimal glands appear to be capable of producing a reasonably normal
amount of tear film. On the other hand, in the keratoconjunctivitis sicca (KCS) patients from
our clinic significant number had in their case histories glands excised previously (for hyper-
throphia) or third eyelids excised totally. This implies that these glands should not be removed
for an indication such as epiphora. In these cases the reason for the epiphora should be treated.
The afferent path innervation lacrimation is by a branch of the ophthalmic branch of the
trigeminal (V) nerve. The efferent path is primarily by parasympathetic with some sympathetic
fibers(9). Corneal, conjunctival and nasal irritation, and painful eye disease may result in an
increased tear production. Tear production also can be stimulated by certain drugs, e.g.
pilocarpine. On the other hand systemic atropine, topical and general anaesthesia (35) and
certain other drugs, like sulfonamides (20), (32) and phenazopyridine hydrocholoride(6), may
reduce tear production and cause KCS.

The lacrimal fluid is distributed over the corneal surface, during the elevation of the upper lid
when blinking as a uniformly thick precorneal tear film. In dogs and cats, the frequency of
halfway and total blinking can vary from 1 to approximately 50 times per 5 minutes. A relatively
slow spreading superficial oil layer drags along a second layer for thickening and stabilization of
the \'precorneal tear film\'.^

The thickness of the film is maintained fairly constant, possibly by the presence of the
mucopolysaccharides of its mucous layer and the microvilli of the corneal epithelium^^.
The tearfilm (Fig.2) consists of a mixture of secretory products of the tear glands, the goblet
cells and the oily/waxy products of the glands of the lid edges.

It is a viscous, high protein fluid, similar to blood-plasma and has a low surface tension (22). The
average glucose concentration in tears is much lower than in plasma. The pH averages 7.56 in
dog (21). Protein in canine tears consists of 93 per cent of globulins, 4 per cent of albumins and 3
per cent of lysozyme (25). The mucolytic and antimicrobial activity of the tear film is due to
compounds like lysozyme( 10). In cats no detectable lyzozymal activity for M. leisodeikticus was
found (28).

The tear film is composed of 3 main layers. A superficial, very thin (approximately 0.1 um) lipid
layer covering the free surface of the tear fluid (22). Besides its function in thickening and
stabilisation of the tear layer, the oily layer decreases the rate of evaporation of the watery layer
by one fiftheenth (22). The use of an oily drop or ointment, e.g. vit. A-oil ce evaporation in KCS
or during general anesthesia(35) seems to be indicated in dogs, and in the cat, especially during
ketamine anaesthesia.

The middle layer is the main portion of the precorneal tear film with a thickness of approxi-
mately 7.0 um (22). The tonicity of the tear film is established mainly by this layer. In the rabbit it
ranges from 1.0 to 0.9 per cent sodium chloride equivalent (22).

The inner layer of the precorneal tear film is the mucoprotein layer of approximately 0.03 um
thickness (22). It is presumably derived primarily from the gotslet mucous cells of the con-
iunctiva22 and partially from the superficial gland of the third eyelid, referring to its histological
structure. The mucous layer acts as a hydrophilic contact layer on the otherwise hydrophobic
corneal epithelium, enabling the aqueous layer to spread (19).
In conclusion, the main functions of the precorneal tear film is summarized as:

1. An optically clear and uniformly thick layer enabling rapid lid closure, without irritation.

6. An eliminating agent against bacteria, and other penetrating impurities (by immunoglobul-
ins, lysozyme, lactoferrin, etc.) (10, 25).

For these functions it is most important to establish and maintain a normal precorneal tear film.
Dysfunction of the production glands should be recognized early and handled as a serious
abnormality. Either full or partial surgical removal of these glands, conjunctiva, third eyelids or
lids should have a valid indication, outweighing the contra-indications. In cases of extra
evaporation, abnormally large palpebral fissures, diamond shaped, or everted eyelids, as
described in some breed standards (30), should be counteracted.

Mucous threads are found in the superior and inferior conjunctival fornices. They migrate
nasally to the medial canthus where they accumulate as a \'sleep seed\'. They are normally
grayish, transparent and almost invisibly thin. They can be stained by the use of Alucian blue.
They consist of mucous from the Goblet cells with de-squamatized epithelial cells, debris,
bacteria, dust, etcetera.

A portion of the tear fluid is lost by evaporation. The elimination of the remaining tear fluid is
through the inferior and superior lacrimal punctae (Fig.3).

These are located at approximately 5-8 mm from the medial canthus, just inside the rims of the
eyelids. The openings are oval shaped and approximately 1.5 mm in length. From the punctae,
5-10 mm long canaliculi lead to the lacrimal sac, which is poorly developed in the dog and cat.
The lacrimal sac is positioned at the entrance of the bony lacrimal canal in the lacrimal bone, in
the most nasal corner of the orbit. The bony duct ends at the level of premolar 3 to 4. After
leaving the bony tunnel, the nasolacrimal duct is generally somewhat larger in diameter( 12) and
ends, ventrally in the nasal opening.

In almost 80 per cent of the dogs a second opening (23) at the level of the root of the canine tooth
can be found. The most frontal opening, in general, is visualised only with difficulty, even with
the use of an otoscope. This is contrary to the good visibility of the orifice in the horse. The tear
film accumulates along the lid margins and, especially during blinking, the excessive fluid is
moved medially to the lacrimal \'lake\' and the puncta lacrimalia. In man (11), when there is no
blinking activity, the tears flow into the canaliculi by capillary activity. This flow is supported by
the normal breathing oppression in the nasal cavity. Blinking closes the lacrimal sac, which acts
as a pump. The tears drain through the nasolacrimal duct to the nasal cavity. When the nose is
held low, tear fluid will drop out of the nasal opening. When the head is lifted, the tears will enter
the nasopharynx and will be swallowed. The latter implies that medication given in the
conjunctival sac also will be swallowed! A good example is atropine, which is bitter and can
result in dogs and especially in cats, in excessively salivating. Blockage excretory system
and/or overproduction results in epiphora, causing a dark-brown coloured stripe in the medial
canthus.

Wetting of the rest of the outside of the lids, in general, will be caused by more serious
abnormalities like entropion, trichiasis, distichiasis etc.

Diseases of the tear glands and the nasolacrimal drainage system occur frequently. Several
diagnostic procedures are employed for detection of diseases of the lacrimal system. The
normal precorneal tear film can be noted by the presence of an undisturbed corneal light reflex,
and the presence of a nice, non-interrupted parallel tear contact line between the lid edge, and
the cornea. At least, when they are disrupted, or any (muco)purulent discharge is found,
measurement of the tear production should be done. In dogs and cats, the best available tests
(28) are the Scbirmer Tear Test (16) and to some extent the Bengal Rose test.

Commercially available\\ sterilized, standarized, STT-strips in a plastic envelope are used. The
tape strips are at the rounded end, folded over approximately 45(0) while still in their protective
envelope. By the use of thumb forceps, they are fetched at their right angled side and placed
with their rounded, folded tip, in the ventral conjunctival sac, at the junction of the middle and
lateral\'thirds of the lower lid. The strips are removed after 60 seconds and the height of wetting,
from the notch, is measured in mm. The reference values for STT are 25 to 12 mm in dogs (28)
and 20-10 mm in cats (33).

In dog, readings of 9 and in cat 6 mm or lower, with other signs of KCS, are clinical evidence of
KCS. In case of subnormal values, with signs of KCS, the Bengal rose test may be helpful for
further diagnosis. Additionally the Schirmer Tear Test II (13, 15), after topical anaesthesia and
drying of the conjunctival sac can be performed. Thus, the mean normal wetting is reduced to
11.6 mm.

In those cases of normal or subnormal STT values with signs of KCS present, the Bengal rose
staining test can be helpful. Intact, but non-vital corneal and conjunctival epithelial cells will be
stained with 0.5% Bengal-rose (15). Because the staining does irritate, topical anaesthesia
should be applied.

In man, the number of positive staining puncta counted under the slitlamp biomicroscope, gives
a value for the damaged epithelial cells and thus for the grade of KCS present. In dogs
eye-movemements interfere with counting, but stained spots are diagnostic for KCS.

Deficiencies in lipid and mucous content of the tear film may be due to arapid break-up of the
tear film (19). In these cases the time interval is measured between a total blink and the first dry
spots seen on the cornea. This is done after instillation of topical fluoresceine, in Cobalt blue
light, under the slitlamp biomicroscope. In man, normal break-up time is over 15 seconds (19).
The mucous threads may stain with Alucian blue.

In lacrimal abnormalities associated with a bilateral decreased tear secretion, information
relative to the cause of the disease may be helpful. Sjogren\'s syndrome (31) is considered to be
an autoimmune disease and is defined as a combination of KCS and xerostomy (and other dry
mucous membranes) with or without associated connective tissue diseases.

For diagnosis in dogs, blood tests for erythrocyte sedimentation, globulins, ANA, rheumatoid
factors and Coombs test, lupus erythematosis cells, and an anti-streptolysin test can be
performed. Biopsies can be taken of the mandibular salivary gland for histological examination.
Besides non-vital staining of corneal defects, fluoresceine can be used as a test for the functional
patency of the excretory lacrimal ducts.

Fluoresceine is instilled into the lower cul de sac from impregnated strips\', moistened with
some drops of saline. The test should be performed bilaterally. The dye should appear at the
external nares after approximately 1 minute. When 3 or more minutes are required, a patency
problem may be present. However, some brachiochephalic dogs may swallow the dye. The
nose in these dogs especially, should be kept low during the test.

If no functional patency is present, inspection for the presence of the punctae is performed.
After topical anaesthesia, the lids are everted using von Graefe\'s fixation forceps. The forceps is
placed on the edge of the lid, approximately 10-15 mm from the medial canthus. The lid is
everted but, not stretched. The punctum should be clearly visible now. If there is no, or only a
micropunctum present, inspection (and stretching) by lacrimal dilator can be performed. When
no punctum is found, the punctum in the opposite lid is inspected. In general, no epiphora will
be present in case of an imperforated superior punctuni only. If epiphora exists, naso-lacrimal
flushing through the lower punctum should be performed. During this procedure both hands
should always be kept in contact with the head of the animal. Nervous or unfriendly animals
should only be inspected (and treated) under sedation or anaesthesia.

A blunt lacrimal cannula is attached to a 2-5 ml syringe containing fluoresceine stained saline.
The nose of the dog should be held low, otherwise the solution will exit into the naso-pharynx.
Deep insertion of the cannula, without general anaesthesia, should be avoided because it is
painful. The naso-lacrimal flush can also be used as method for medication in case of dacryo-
cystitis.

In naso lacrimal abnormalities associated with agenesis, obstructions or deviations, dacryo-
cystorhinography can be of diagnostic value( 12). The method may provide information relative
to the cause and may help in the choice of further treatment. General anaesthesia will be
required for good quality radiography of the skull. To remove debris in the system and to
prevent the formation of bubbles, the system is flushed with saline. Under general anaesthesia,
after cannulation, 0.5-2 ml of a contrast-medium is inserted. When the medium emerges from
the other punctum, digital pressure is used for closure. The lateral, oblique lateral and
dorsoventral positions are the most useful(12).

3. DISORDERS OF THE LACRIMAL SYSTEM
3.1. Keratoconjunctivitis Sicca (KCS)
3.1.1. Etiology and pathogenesis

The dry eye syndrome is caused by a deficiency of any of the tear film components. The tear film
will break-up and smaller or larger parts of the corneal and or conjunctival epithelium will dry
out. In the dog, the main cause for KCS is found in as a deficiency in the aqueous phase. A
deficiency of the mucoid layer has been described (3) in for exemple the English Bulldog, as a
cause for KCS. In these cases Schirmer Tear Test values over 10-12 mm are found.
Many causes are recognised for insufficient tear production:

1. Congenital and possible hereditary absence or mal function of the glands is found espe-
cially in the small breeds such as the longhaired dachshund, miniature Schnauzer and
pinscher and fhe C. spaniel.

2. Trauma to the glands or the earbase may result in inflammation and secondary atrophy of
the secreting glands or their nerve supply.

3. Nutritional deficiency of vit A is an important cause for KCS in man, but has not been
proven to cause KCS in dog and cat.

4. Intoxication by locoweed may cause KCS in cattle, sheep and horses (32). Belladonna
poisening and Botulism are also possible causes for KCS (21).

5. Drugs such as phenazopyridine, sulfonamides and sulfadiazine may induce KCS (6, 20,
32).

General anaesthesia diminishes tear production to almost zero, which makes prevention
of corneal evaporation during surgery necessary. Special care should be taken in patients
under long term anaesthesia, which may cause low tear production for several days
postoperatively.

6. Surgically induced KCS may follow removal of the third eyelid lacrimal gland (for hyper-
plasia).

Infections of the conjunctival sac may be the \'porte d\'entré\' for inflammation of the glands.
This could be the main cause of KCS in dog.

Inflammation of the ear may damage the lacrimal nerve supply and thus result in KCS!

8. Autoimmune-degenerative diseases are the most common cause for KCS in man (Sjo-
gren\'s-syndrome). A compatible entity has been recognized in dog (31).

10. Idiopathic. In most cases of KCS, the primary problem can no longer be determined. The
glands have become atrophic, or non-functional by denervation.

The xerosis causes a chronic irritation of the corneal and conjunctival epithelium. The conjunc-
tival epithelium will show squamous stratified metaplasia and a drastic reduction in the number
of goblet cells. The corneal epithelium is thinning and superficial cornea edema (1) is present.
Later, the epithelium is thickened and keratinized. There is corneal vascularization, pig-
mentation, necrosis, deep edema with lymphocytes, leucocytes and plasma cells and ulcera-
tion.

The glands of the lacrimal system show chronic inflammation and progressive fibrous atrophy
(1). The squamatized epithelium, inflammatory cells, cell debris, bacteria, mucous, dust etce-
tera will form a sticky mucopurulent discharge, which is not washed away by tears or removed
by the mucous threads.

KCS can be found bi or unilaterally. In our material of 217 cases over the last 3 years, 61% was
bilateral and 39% was found to be unilateral. In the acute phase, the corneal reflex is disturbed
and eventually lost, the tear line between the lids and the cornea is disrupted or has dis-
appeared. In chronic KCS the cornea becomes dull and dry. There is blepharospasm without
any sign of epiphora. Sticky mucopurulent discharge is found in the conjunctival sac, adhering
to the cornea, or the edges. Crusts in the hairs of the lids can be found. The conjunctiva shows
redness and vessels. When KCS becomes chronic the conjuntica will swell, become red,
velvetly wrinkled and folded. Fluoresceine staining ulcers may be found in the centre of the
cornea. In chronic cases, superficial vessels will appear by granulation and pigmentation.
Without therapy, sooner or later, KCS ends in blindness. The ipsilateral nostril may be dry and
crusted. Bilateral dry nostrils are a clinical sign for KCS due to the Sjogren\'s syndrome. In these
cases the mouth and other mucous membranes may be found to be sticky-dry. In association
skin abnormalities like hyperkeratosis, seborrhoea, and pyoderma may be found.
Diagnosis is made by clinical appearance and the Schirmer tear test. The other tests are
previously discussed (2.2, 2.3).

Acute KCS is treated medically. Chronic KCS is treated either surgically and/or medically. In
acute KCS, topical medication includes the removal of the mucopurulent material by the use of
10% acetyl cysteine. The conjunctival sac is rinsed with handwarm saline. Topical chloramphe-
nicol drops are instilled. To prevent evaporation, a drop of oil (like vit A) is beneficial. This basic
treatment is done 4 times daily. In between, frequent installation of artificial tears is beneficial.
Water soluble inserts (14) and hydrophylic lenses (21) have demonstrated to be useful in KCS
eyes, but are still expensive. Secretion of the lacrimal glands may be increased by oral
pilocarpine (1). For optimal effect, the individual pilocarpine dose should be found for each dog.
As a start, 3 to 4 drops daily of a 1/2-2% pilocarpine solution can be administered, with some
food. Refusal of food, or vomiting indicates overdose.

In acute cases , the use of systemic antibiotics and corticosteroids (also subconjunctual) (20)
may be capable of healing the diseased lacrimal glands directly. Topical corticosteroids are
contra-indicated in case corneal ulceration is present. On the day that the dog returns for
reexamination, the owner should not give any treatment at all, except pilocarpine. Rising
STT-values indicate the need for continuation of therapy. Unchanged or decreased STT-values
may indicate surgical intervention, depending on the condition of the patient and the possibili-
ties of the owner to continue medical treatment.

Before surgical intervention, parotid function should be examined. Salivation should be stimu-
lated by one drop of tinctura gentianae or 1% atropine (both bitter). Out of the orificum of the
parotid duct, 15-25 mm above premolar 4, an abundant flow of saliva should be produced.
Disadvantages of the operation are (1) chronic overproduction of saliva, (2) calcium of the
saliva may deposit on the cornea. The oral approach for PDT is preferred because the
trigeminal nerve branches and the facial vein exposure do not interfere during surgery. The
traumatising skin incision over the duct, nerves and vessels and a canthotomy, as done in
English speaking countries, are not necessary. A 4-0 coloured, mono filament nylon strand is
rounded by flaming, and introduced into the parotid duct over 5-7 cm. A small oval part of the
mucosa, around the papilla is circumcised. By blunt dissection, the papilla and duct are freed
from the surrounding tissues. During surgery, the nylon strand can be visualized through the
duct. The nasal tip of the mucosal tissue around the papilla, is taken in a mosquito clamp,
together with the nylon strand. The clamp is fixed to the surgical drapes, preventing rotation
during surgery. Only fine blunt anatomical forceps are used during surgery, in order to prevent
damage to the duct. The duct itself should never be grasped at all. For better exposure, the
wound is enlarged over 2-4 cm caudally into the mouth. The duct is freed over 4 to 6 cm, which
equals the estimated distance necessary to reach the ventrolateral part of the conjunctival sac.
From the most caudal point where the duct is free, a tunnel is made over the masseter muscle,
to the lateral canthus of the eye. Care must be taken not to leave any connective tissue strands,
which could kink the duct. By 2 mosquito\'s forceps, a conjunctival fold in the fornix, in between
the eyelid and the third eyelid and parallel to fhe lidedge, is lifted. A small incision is made over
this fold. Through the incision, by blunt dissection, a small tunnel is made, connecting to the
tunnel from the other side. A mosquito is moved ventrally, through the tunnel, until the tip is
free in the mouth. The papillar mucosa is taken over in the clamp coming from the eye and
pulled into the conjunctival sac. Four simple interrupted 6 to 8-0 absorbable sutures are used
sub-conjunctivally^ubmucosally to anchor the papilla into the conjunctival sac. By a continu-
ous suture, the edge of the mucosal-ellipse around the papilla, is apposed to the conjunctiva,
thus preventing later granulation. The wound in the mouth is partially closed, leaving a small
opening at the most ventral point. This will .allow, directly after surgery, wound transudate
draining into the mouth. Finally the nylon strand is removed out from duct. Broad spectrum
antibiotics are given for five days. Topical antibiotic ointment is administered in the conjunctival
sac. One drop of tinctura gentianae is given, six times daily, for as long as the dog will not eat
well spontaneously. Food is also given six times daily {l/6th of the normal daily portion). After
every meal the cheek of the dog has to be dried. Post operatively, exudate production,
conjunctival and corneal inflammation, neovascularisation and pigmentation will decrease
rapidly. Corneal reflection will be re-extablished. Surgical succès rate of PDT is reported to be
63% to 93% (2,27) for the skin approach. For the oral approach a success rate of approximately
85% was reported (4). Our success rate for this method over the last 2.5 years, has been 97%,
over 46 dogs. Complications consist of trauma and torsion of the duct during surgery.
Granulation and obliteration of the papilla is possible. Excessive salivation during hot periods in
the summer may result in blepharitis. This can be treated by extra drying the lids after the meals
and a topical antibiotic-corticosteroid ointment.

In dogs and cats, stenosis of a punctum is a common disorder. The stenosis can be congenital,
or aquired, due to local disorders like conjunctivitis or secondary to systematic disease like
upper respiratory disease in cat. In general there are no problems, if only the upper punctum is
involved. When the lower punctum is involved, epiphora may occur. The lower punctae may be
functionally closed by the presence of nasal folds as found in the Pekingese, English bulldog and
Persian cat. In these cases epiphora will be found, fluorescine passage will be negative but
nasolacrimal flushing will show no obstructions. Therapy of micro punctae or stenosis primarily
consists of careful dilation, after topical anesthesia.

In general, the obstruction consists of a layer of conjunctival tissue over the punctum. The
condition may be uni- or bilateral. Predisposed breeds for the congenital absence of the punctae
are the miniature and toy poodle, American and English cocker spaniel, beagle and the
Pekingese. Clinical signs may vary from minor to severe epiphora. Examination by loupe or
biomicroscope (2-lOx) will reveal in most cases a tiny sulcus over the underlaying canaliculus,

parallel to the lid edge. Treatment consists of opening the punctum by scissors or knife. When
only the lower punctum is closed, the upper is cannulated and fluoresceine solution is intro-
duced under pressure. The covering conjunctiva will bulge and can be grasped by fine toothed
forceps and cut off. Bent, 00-000, lacrimal or a Worst pigtail probes can be introduced via the
opposite punctum to the other canalicus (Fig. 4).

The place where the lower punctum is to be expected can thus be opened. This method is also
of use when larger parts of the opposite canaliculus are missing or obstructed. It allows the
introduction of a silastic tube, preventing closure.

Fig. 4. Instruments for probing the lacrimal excretory apparatus. Upper to lower; selfbent
00-0000-lacrimal probes. Lowest; Worst\'s lacrimal (pigtail) probe with \'needle\' hole in the tip.

The tube is pushed over the exposed tip of the probe, and passed through the sacculus and the
opposite punctum (Fig. 5).

After passing the tube, it can be cut to such a length, that when the ends are held together, a
smooth ring is made. By a silk strand, through the selastic tube, the ring can be fixed. The knot
is pulled into the tube and the whole ring is rotated, turning the ends into the sacculus. This
prevents corneal irritation. The ring is left in place for 3 to 4 weeks, which allows the epithelium
to heal. Post operatively, topical corticosteroid-antibiotic drops are applied 4 times daily.
In case the upper and lower puncta are closed, one of them, by preference the upper, has to be
opened blindly, by a fine pointed knife, in tbe previously mentioned sulcus. Thereafter, probing
and tubing is done, as described before. In cases where both, the upper and lower canaliculi are
closed due to diseases like viral upper respiratory disease in cats, opening of tbe ducts may well
be impossible. When there is a major disturbance to the patient, one of the more drastic
methods of dacryo-rhinostomy may be indicated.

Lacerations of tbe medial canthus of tbe lids are rare, but when present, lacerations of the ducts
are also likely. To locate the canaliculi in the swollen wound, tubing, as described under 3.3., is
performed (Fig. 6). Afterwards tbe wound of the lid edge and tbe rest of the wound can be
closed. A topical antibiotic is applied four times daily, and the tube is left in place for three to four
weeks.

Dacryocystitis is an inflammatory process in the lacrimal sac. In general tbe inflammation will be
primarily induced by a virus, bacteria or fungi, deriving from the conjunctival sac. Mucopuru-
lent material with the agent{s) and debris will enter the excretory system. Subsequent inflam-
matory swelling may result in obstruction. Further deterioration may end in abcessation or
fistulation.

In most cases the associated or primary conjunctivitis is the main clinical symptom of the
disease. After flushing the cul-de-sac, digital pressure on the medial canthus may produce
mucopurulent exudate out of the puncta. In some cases, swelling or a fistula can be found close
to the medial canthus (note: fistulae 15 • 25 mm. ventral to the medial canthus, in general are due
to root abscesses of the 4th upper premolar).

Nasolacrimal flushing will produce mucopurulent exudate out of the opposite punctum, or
sometimes out of the external nares or fistula. Culturing and sensitivity testing will be helpfull.

Cooperative dogs are flushed as described before and, by the same route, treated with an
antibiotic-corticosteroid-artificial tear combination-, two times daily. Also parenteral antibiotics
are given, preferably after culturing. Catheterization and tubing may be necessary to maintain
patency. After general anesthesia and flushing of the ducts a monofilament 2 to 4-0, flame-
rounded tip-strand is passed via the upper punctum to the nose (3). In some cases, the strand
sticks at the level of the first opening of the naso-lacrimal duct. In these cases the more drastic
surgical methods like dacryo-maxillo or oral-stomy have to be performed. If the strand passes
to the nose, a silastic tube can be passed, over it, from the punctum to the nose or vice versa.
The ends of the tube are sutured to the skin. Topical antibiotic-corticosteroid eyedrops, four
times daily are applied for 14 days. The tube is left in place for two to four weeks. A collar
prevents removal of the tube by the patient.

In dacryomaxillostomy (29), a permanent fistula is made to the maxillary sinus. After skin
incision, a hole is drilled to the maxillary sinus. The opening is enlarged caudally, and keyhole
like, over the rim of the orbit, thus opening the first part of the naso lacrimal duct. Selastic tube
is introduced via the punctae to the maxillary sinus. The ends are tied together.The tube is
removed three to four weeks later. The skin wound over the maxillary opening is closed with
interrupted sutures. Post operative treatment includes topical antibiotics four to six times daily.
Other methods consist of conjunctivorhinostomy and conjunctivoralstomy. In these methods
the normal puncta and canaliculi are not used, but new openings are made (56, 57).
The opening is kept patent by the use of polyethylene tubing or a tube is made of autografted
buccal mucosa (8, 15).

Drilling towards the nose(8) may result in considerable bleeding. These methods provide
drainage of tears in case of obstruction, but do not drain the dacryocystitis.

Cysts of the lacrimal glands may be congenital, traumatic or inflammatory. They may be
localized in the orbit, protrude into the conjunctival sac, or be localized on the gland of the third
eyelid. In general, they should be dissected carefully.

Primary neoplasms of the lacrimal glands or lacrimal excretory system are rare (26). Tumors of
the orbit sometimes are recognized in time by orbital angiography (7) or computed tomography
(18).

1. Aguirre, G.D., Rubin, L.F., and Harvey, C.E.: Keratoconjuctivitis sicca in dogs, JAVMA
1971; 158: 1566.

2. Barker, G.J., and Formston, C.: An evaluation of tranplantation of the parotic duct in the
treatment of keratoconjunctivitis sicca in the dog, J. Small Anim. Pract. 1968; 9: 261.

3. Bistner, S.I., Aguirre, G.D., and Batik, G: Atlas of Veterinary Opthalmic surgery, Philadel-
phia, W.B. Saunders, 1977; 116.

4. Brass, W., Horzinek, I., and Richter: H. Weitere Erfahrungen mit der chirurgischen
Behandlung der Keratoconjunctivitis sicca beim Hund, Dtsch. Tierärtz. Wschr. 1970; 77.
186.

5. Brown, S.l. and Dervichian, D.G.: Hydrohynamics of blinking. Arch. Ophthalmol. 1969;
82: 541.

6. Bryan, G.M. and Slatter, D.H.; Keratoconjunctivitis sicca induced by phenazopyridine in
dogs. Arch, ophthalmol. 1973; 90: 310.

8. Covitz, D., Hunziker, J. and Koch, S.A.: Conjunctivorhinostomy: A surgical method for
the control of epiphora in the dog and cat. JAVMA 1977; 171: 251.

9. Evans, E.H. and Christensen, G.C.: Miller\'s anatomy of the dog, 2nd ed. Philadelphia:
W.B. Saunders, 1979; 1103.

10. Fleming, A.: On a remarkable baceteriolotic element found in tissues and secretions.
London, Proc. Roy. Soc. 1922; B 93: 306.

11. Francois, J., Neetens, A.: Tear flow in man. Am.J.Ophthalmol. 1973; 76: 351.

12. Gelatt, K.N., Cure, T.H., Gufty, M.M. and Jessen, C.: Dacrocystorhinography in the dog
and cat. J. Small Anim. Pract. 1972; 13: 381.

13. Gelatt, K.N., Peiffer, R.L., Erickson, J.L.. and Gum, G.G.: Evaluation of tear formation in
the dog, using a modification of the Schirmer tear test, JAVMA 1975; 166: 368.

14. Gelatt, K.N., Gum, G.G., Williams, L.W. and Peiffer, R.L. Jr.: Evaluation of soluble
sustained-release opthalmic delivery unit in the dog. Am. J. Vet. Res. 1979; 40: 702.

15. Gelatt, K.N., and Gavin, R.M. ed. Veterinary Ophthalmology, Philadelphia: Lea & Fie-
biger, 1981; 317.

16. Halberg, G.P., and Berends, C.: Standarized Schirmer tear test kit. Am. J. Ophthalmol.
1961; 51: 840.

17. Lavignette, A.M.: Keratoconjunctivitis sicca in a dog treated by transposition of the
parotic salivary duct. JAVMA 1966; 148: 778.

18. Le Couteur, R.A., Eike, J.R., Scagliotti, R.H. and Cann, C.E.: Computed Tomography of
orbital tumors in the dog. JAVMA 1982; 180: 910.

19. Lemp, M.A., Dohlman, C.H. and Holly, F.J.: Corneal disiccation despite normal tear
volume. Ann. Ophthalmol. 1970; 2: 258.

20. Lettow, E., Hildebrand, B.: Keratoconjunctivitis sicca beim Hund. Tierärtzl. Prax. 1977; 5:
351.

21. Magrane, W.G. ed. Canine Ophthalmology. 3rd ed., Philadelphia: Lea & Fiebiger, 1977;
57.

22. Mishima, S.: Some physiological aspects of the precorneal tear film. Arch. Ophthalmol.
1965; 73: 233.

23. Nickel, R., Schummer, A. and Seiferle, E. eds. Lehrbuch der Anatomie der Haustiere II,
Berlin: P. Parey, 1960; 248.

24. Robb, R.M., Kuwabara, T.: Corneal wound healing I, Movement of polymorphonuclear
leucocytes in corneal wounds. Arch. Opthalmol. 1962; 68: 636.

25. Roberts, S.R., and Erickson, D.F.: Dog tear secretion and tear proteins. J. Small Anim.
Pract. 1962; 3: 1.

26. Saunders, L.Z.,and Rubin, L.F.: Ophthalmic pathology of animals, Basel: S. Krager, 1975;
240.

27. Schmidt, G., Magrane, W.G. and Helper, L.C.: Parotic duct transposition: A follow-up
study of 60 eyes. JAAHA 1970; 6: 235.

28. Stades, F.C., Beijer, E.G.M., and Hartman, E.C.: Use of the lysozyme test in the diagnosis
of keratoconjunctivitis sicca in dogs and cats. Tijdschr. Diergeneesk. 1976; 101: 1141.

30. Stades, F.C.: Einige erbliche Augenerkrankungen. Kongress-Dokumentation kynolo-
gischer Weltkongress, Dortmund: Verlag \'Verband für das Deutsche Hundewesen\' e.v.
1981; 62.

31. Staman, J., Goudswaard, J., Stades, F.C., and Wouda, W.: Sjogren\'s syndrome (kerato-
conjunctivitis sicca in combination with xerostomy) in the dog. Proceedings Voorjaars-
dagen, Neth. Sm. An. Vet. Ass. 1978; 10.

32. Todenhöfer, H.: Toxische Nebenwirkungen von Sulfadiazin (Debenal, Sulfatidin) bei der
Anwendung des Geriatrikum für die Hunde. Deutsche Tierartz. Wsch. 1969; 76: 14,

33. Van Kampen, K.R., and James, L.F.: Ophthalmic lesions in locoweed poisening of cattle,
sheep and horses. Am. J. Vet. Res. 1971; 32: 1293.

34. Veith, L.A., Cure, T.H., and Gelatt, K.N.: The Schirmer tear test in cats. Mod. Vet. Pract.
1970; 51: 48.

35. Vestre, W.A., Brightman, A.H., Helper, L.C., and Lowery,J.C.: Decreased tear produc-
tion associated with general anaesthesia in the dog, JAVMA, 1979; 175: 1006.

Special diets are used in the clinical management of certain health problems in cats and, to a
greater extent, dog. Their potential benefits are likely to be realized only when these diets are
indicated properly for sound medical reasons.

Current indications suggested by leading purveyors of proprietary special dietary products for
pets appear to be intended to promote the use of these products. They have been questioned
repeatedly by academic clinical specialists, especially in regard to the best time for their
introduction during the course of chronic disease.

Proprietary therapeutic diets tend to be relatively unpalatable and expensive. To overcome
these problems, I have designed a simple system of recipes which is suitable for cooking in the
home or hospital.

The conveniance of this system is enhanced greatly by four features: the use of a single
supplement; the volume measurements of staples; minimal cooking; and a series of simple
replacements or deletions for the most common therapeutic variations.
Usually a diet is formulated by deciding first upon the staples (main energy sources), then
designing a specific supplement to fit. Upon examination of the most important deficiencies in
meat (striated muscle) and cereal grains, I designed a single supplement that fits any mixture of
these staples that includes at least one-third meat by volume.

The single supplement is formulated to overcome the deficiencies of meat, notably, calcium,
riboflavin, vitamin A, copper and iodine (1). Nutrients deficient in cereal grains are calcium,
riboflavin, niacin and, for carnivores, protein and fat.

The supplement consists of liver, bone meal, corn oil and iodized salt. All items are easy to
handle. Liver may be chopped and frozen in plastic trays made for ice cubes, with about 30 g
placed in each compartment.

Calcium is supplied usually by bone meal in preference to dicalcium phosphate, calcium
carbonate or limestone because it is more palatable. Vitamins and trace minerals are supplied
by liver. Iodine is incorporated in the salt. Vitamin E as well as polyunsaturated fatty acids are
provided by corn oil (Table 1).

Table 1. The basic Recipe for maintenance of an average 13 kg adult dog; dry matter, about
200 g: metabolizable energy about 800 kcal or 3350 kJ.

The main staples in these diets are meat, rice and bran. After much bother with measurements

by weight (as fed or dry matter, DM) or in terms of metabolizabel energy (ME), 1 found that one

standard breakfast cup holds approximate ME equivalents of dry rice or medium fatty ground

meat (hamburger), about 720 kcal or 3000 kJ ME. This momentous finding greatly facilitated

volumetric exchanges of these staples to obtain desired proportions of protein, fat and

The same session at the balance revealed that wheat bran has only one-fourth the ME per unit
volume of rice or ground meat. This convenient fiber source is used in the reducing and geriatric
diets (Table 2).

Cooking is made simple. The rice, two volumes of water, the bone meal, salt and corn oil are
simmered for about 20 minutes. Then the other ingredients are added and simmered for
another 10 minutes. The cooked food is allowed to cool before serving. It may be refrigerated
for several days or frozen.

Table 2. Staples (by volume) metabolizable energy and protein in the Basic Recipe and
variations for maintenance of cats or above-maintenance conditions in dogs, body weight
reductions, and geriatric. Supplements are the same as in Table 1.

The Basic Recipe is shown in Table 1. It is intended for dogs at maintenance, i.e. healthy adults
relatively inactive in comfortable surroundings. The recipe presented here is for an average 13
kg dog. It supplies 3200 to 3400 kj, depending on the fat content of the meat. Approximate
proportions of protein; fat; carbohydrate are 17:31;53 in terms of ME. It contains 1.3% calcium,
1.1% phosphorus, 0.5% potassium, 0.45% sodium, and 0.15% magnesium (dry matter basis).

Reversing the proportions of rice and meat changes the proportions of protein;fat;carbo-
hydrate to 31;41:28.

This diet falls in the optimal ranges for healthy dogs in all above-maintenance conditions, i.e.,
pregnancy, lactation, growth, hard work, and stress (2).
This diet is also suitable for all healthy cats.

The Meaty Recipe may be modified for cats at risk of the feline urologic syndrome (FUS). The
macromineral content may be lowered by replacing the bone meal with 3 grams of calcium
carbonate (2 teasp) or ground limestone (1/2 teasp.). This exchange lowers the calcium from
1.3% to 0.7%, the phosphorus from 1.1% to 0.3%, and the magnesium from 0.15% to 0.08%.
The carbonates do not blend in the mixture as well as bone meal, so the client may prefer to give
them in the form of capsules or tablets.

Salt may be increased to one teasp in order to promote water intake. If urine pH is not clearly
acid, ammonium chloride, 1/4 to 1/2 teasp, may be tested.

The Meaty Recipe is used also as the starting point for other special diets for cats. It is more
palatable than any therapeutic diet. Any of the diets described below for cats may be used also
for dogs. They are unlikely, however, to be well accepted. So cats usually fare better when
offered a mixture of the Meaty Diet and a specific therapeutic diet.

Through most of its 38 years, the best-selling therapeutic diet for dogs has contained about 18%
protein (ME basis). The most recent data from the company suggest 13.2% for this product and
7.9% for its sibling intended for dogs with advanced chronic renal failure (3). Another recent
entrant in this field supplies 13% ME in the form of high quality protein (4). The proprietary
products also purport to be low in phosphorus and magnesium. Indeed, the extreme diet has
levels of phosphorus and magnesium, 0.13% and 0.014% respectively, well below those that
have been found to induce rhabdomyolysis in dogs, namely, 0.394% phosphorus and 0.017%
magnesium (5).

The Basic Recipe contains about 17% ME as high quality protein when medium fatty meat (20 to
25% fat as fed) is used. Substitution of high fat meat (40 to 50% fat) will lower protein content to
13% ME. The substitution of one medium-large egg (55 g) and one tablespoonful (15 g) of
chicken fat will reduce the protein content to 11% ME while retaining the same energy level. The
egg and chicken fat are highly palatable. Dogs in renal failure are anorexic. Maintaining an
adequate food energy intake may be as important as any other feature of their diet.

As noted above, the phosphorus content may be lowered to 0.3% (dry matter) by replacing the
bone meal with calcium carbonate or ground limestone. This exchange may be the first
indicated during the course of the disease.

The timing of protein restriction remains in contention. One approach is to restrict protein
progressively in two or three steps (3). A series of three proprietary products has one for older
dogs that contains 17% protein, another for most stages of renal failure containing 13% protein,
and an extreme diet with only 8% protein.

This practice of progressive protein restriction is common in veterinary medicine but not
human nephrology, in human practice, a cognitive decision is made about the introduction of
any therapeutic modality. Protein restriction in chronic renal disease is delayed until it is almost
certainly likely to be more beneficial than harmful. The critical point is reached when the
disadvantages in regard to palatability and depressed renal functions become outweighed by
the advantage of diminished production of nitrogenous \'uremic toxins\' that remain poorly
identified.

Studies at the University of Pennsylvania on dogs with experimentally induced kidney
insufficiency but not failure, and in others with moderate failure, demonstrated that reduction
of dietary protein diminished renal blood flow, glomerular filtration and tubular functions (6, 7).
Similar studies at Minnesota confirmed and extended these results (8). The two groups of
investigators differed in their practical conclusions. Pennsylvania questioned the safety of
commercial low protein diets in view of the "indications" promulgated by the manufacturer. But
Minnesota recommended use of the best-selling product more or less as recommended by the
manufacturer.

A practical difficulty with the critical point approach is the lack of guidelines established for dogs
as soundly as for human uremics. Arbitrary limits suggested for dogs are serum creatinine over
2.5 mg/dl or serum phosphorus over 6 mg/dl. Any interpretation of serum urea concentration
should take into account the nitrogen intake. Other pertinent blood parameters of renal
function are pH, bicarbonate, calcium and parathyroid hormone. In practice, the clinical
response of the individual to the introduction of the low protein diet may determine its
continuation.

in advanced failure, a phosphate-binding antacid may be mixed with the food or given imme-
diatdy before eating. The calcium supplement may be increased to combat hypocalcemia.
Also, sodium chloride may be doubled to combat dehydration and metabolic acidosis. If the
latter becomes pronounced, sodium bicarbonate may be used to replace part of the sodium
chloride.

Each of these dietary changes must be timed appropriately during the course of each individual
case. There is no sequence set in time. Thus the proper use of this freshly prepared and readily
modified diet or set of diets has genuine advantages in the sound practice of medicine.
Another indication for a low protein, high fat diet include liver disease that involves ammonia
accumulation but not lipoidosis.

Promoters of low protein diets have made other claims that appear less likely to be valid. These
include prevention or urolithiasis, correction of halitosis and flatulence, improvement of coat,
and management of hypothyroidism or diabetes mellitus.
HEART FAILURE

Low salt diets are used commonly to control water retention. This condition may be associated
with hepatic disease and hypoalbuminemia, with renal disease complicated by hypertension,
and following prolonged glucocorticoid administration, as well as during congestive heart
failure.

The Basic Diet contains 0.05% sodium when no salt is added. This may be compared with 0.03%
sodium in the best known canned special product and 0.05% in the corresponding dry product
(3). These low levels of sodium may be extreme, especially during the first and second stages of
chronic heart failure. A level of 0.25% sodium has been recommended for these earlier stages of
the disease. It is obtained by reducing the added salt from 1/2 teasp to 1/4 teasp in the Basic
Diet.

Alternatively, substitutions of 1/2 teasp of a salt containing half-potassium and half-sodium
(e.g., \'LITE ) will reduce sodium and, at the same time, raise potassium from 0.5% to 0.7%. This
may be desirable if a potassium-losing diuretic is being prescribed, especially in association with
digitalis, because digitalis intoxication is exacerbated by potassium depletion.
For the same reason, 1/4 teasp of potassium chloride may be included when sodium chloride is
left entirely out of the diet.

Low fat diets are favored in non-specific gastrointestinal disorders as well being indicated for
malabsorption, osmotic diarrhea, pancreatitis, hepatic lipoidosis, portocaval shunts, lymphan-
giectasis, and pancreatitis.

The Basic Diet may be modified readily by substituting very lean meat, lean chicken, or lean fish
for the medium fatty meat. Further decreases in fat content are obtainable progressively with a
series of exchanges (Table 3).

Table 3. Replacements for 240 kcal (1000 kJ) medium fat (20%) meat in basal diet to achieve
lower fat intakes.

The corn oil, 2 teasp, may be replaced by safflower oil, 1 teasp or even 1/2 teasp. Polyunstau-
rates constitute about 50% of corn oil and 75% of safflower oil.

In the extreme, egg white (no fat) is used as the protein source. It is cooked to destroy avidin
which binds biotin. Also, medium chain triglyceride (MCT) is substituted for vegetable oils.
MCT is not absorbed as chylomicorns into lymph. Instead, the 10- and 12-carbon fatty acids are
water soluble and pass into portal blood from which they are extracted by the liver.

The moderate diet of this kind is suitable for most older dogs, the extreme diet for body weight
reduction (Table 2). The fiber in these diets is supplied readily by wheat bran.
These bran recipes need about three instead of two volumes of water. They are fluid when
cooking is finished but turn into a gel upon cooling.

Bran is a milling byproduct, the tough outer coat of the seed. It is a rich source of phosphorus
(1.3% DM) and fiber (11%). Its protein and fat contents, 17% and 4% DM respectively, are
probably enough for the maintenance of dogs. One cupful weighs only 60 g and provides only
190 kcal or 800 kJ, compared to rice\'s 200 g and 720 Kcal or 3000 kJ.

The fiber of bran is somewhat lignified and potentially irritative to the intestinal mucosa. Purer
alpha-cellulose, virtually unlignified, appears to be less irritative. So it may be used to replace
part or all of the bran when an extremely low energy diet is wanted, or when bulk is needed
without irritation. The cellulose product we have used is Solka Floe (Brown & Co, Berlin New
Hampshire, USA).

Some gastroenterologists are using moderately high fiber diets, like this geriatric diet (Table 2),
for chronic enteritis or chronic pancreatitis. Dogs that are presented with acute conditions are
placed on low fat, low fiber diets, then gradually converted to low fat, moderately high fiber if the
condition progresses into a chronic phase. Alpha-cellulose may be preferable to bran in these
situations, as discussed above.

The geriathric diet contains more protein on the basis of metabolizable energy because the
efficiency of protein utilization declines by about one-third in older dogs as it does also in older
men (9). Another way of looking at this situation is that daily intake of protein should not
decrease while the energy intake is reduced (Table 2). The low protein contents of commercial
geriatric diets is contra-indicated, in my opinion (9). The moderate fiber content assures
regularity.

The fiber content of the reducing diet (Table 2) lies between the over-the-counter reducing
products and the prescription-only products. I do not recommend its use unless the client fully
understands the difficulties of adherence, even though most dogs prefer this fresh diet to
commercial reducing diets. My preferred weight reduction program follows a set series of steps:

1. Determine if the dog has a disorder or disease that tai<es priority over weight reduction.

5. Introduce the reducing diet. This Reducing Diet (Table 2) can replace tbe Basic Diet abruptly,
but should replace any commercial diet in two or three steps of two or three days each. If tbe
dog is reluctant to switch from the commercial diet, proceed via the Basic Diet or, for tbe most
recalcitrant, the Meaty Diet.

The tactic is to avoid foods the animal has been consuming, such as beef, cow\'s milk, corn and
wheat. The hamburger is replaced by lamburger (ground sheep meat), pork, turkey or hsh. 1 tie
beef liver is exchanged for chicken or turkey liver.

The simplest elimination diet is sugar and water! Next is a carbohydrate source, like rice, and a
protein source, such as cottage cheese, lamb or fish. As soon as possible, this highly deficient
diet should be supplemented with calcium, trace elements and vitamins, e.g. dicalcium phos-
phate and liver or a potent and comprehensive trace-mineral-vitamin tablet. The latter is hard to
find.

Celiac or gluten enteropathy is caused by antibodies to gliadins of wheat or other cereals that
cross-react. Rice is free of these gliadins. So affected dogs should respond well to introduction
of these rice-meat mixtures. Most should be fed the Basic Recipe, but debilitated dogs may
respond better to Meaty.

Liver is rich in nucleic acids. It is replaced by the above-mentioned vitamin-mineral supplement
that is hard to find. It must contain vitamin B-12.

The meat, 1/3 cup, is replaced by 1 or 2 eggs blended in 1/4 to 1/2 cup of whole cow\'s milk.
The rice remains, and the only extra vegetables that may be blended in are carrots and
tomatoes.

The so-called \'Dalmatian Diet\' (10), originally formulated by an Australian clinical pathologist
and promulgated by American dermatologists, is a vegetable puree which runs the usual
vegetarian risks, i.e. deficiencies of B-12, riboflavin, lysine, tryptophan, methionine, and cal-
cium. It also includes vegetables that are high in purines, such as peas, beans, most greens and,

especially, asparagus. It is not a low purine diet, and it is dangerous.....a perfect example of tbe

2. Kronfeld, D.S.: Optimal regimens based on recipes for cooking in home or hospital or on
proprietary pet foods. In Nutrition and Behavior of Dogs, ed. R.S. Anderson, Pergamon
Press, Oxford, 1984, pp 43-54.

Lewis, L.D. and Morris, M.L.: Small Animal Clinical Nutrition. Mark Morris Associates,
Topeka, KS, 1984.

5. Cronin, R.E., Ferguson, E.R., Shannon W.A. and Knöchel J.P.: Am J Physiol 1982; 243:
F113-F120.

Bovee, K.C., Kronfeld, D.S., Ramberg, C.F. and Goldschmidt, M.: Investig Urol. 1979; 16,
378-384.

Bovee, K.C. and Kronfeld, D.S.: J Am Anim Hosp Assoc. 1981; 17: 277-285, 1981.
Polzin, D.J., and Osbourne, C. A., Hayden, D.W. and Stevens J.B.: J Am Vet Med Assoc.
1983; 183, 980-986.

Kronfeld, D.S.: Compendium for Continuing Education of the Practising Veterinarian.
1983; 5, 136-144.

10. Muller, G. and Kirk, R.: Small Animal Dermatology, 2nd ed. Saunders, Philadelphia, 1976;
pp. 590-592.

The British (ARC) and American (NRC) standards for the nutrient requirements of farm
animals serve as useful, practical guides in ration formulation. They relate to growth as well as
maintenance and to a range of desired levels of performance, such as daily gain or milk
production. The NRC\'s Nutrient Requirements of Cats recommends a reasonable single diet
for all healthy cats (1). The NRC\'s Nutrient Requirements of Dogs (2), however, has never been
a reasonable guide in any of its revisions to the practical formulation of diets, as discussed
elsewhere (3, 4).

As a nutritional consultant for hire to the petfood industry, and to pet breeders, racers and
fanciers, I have found it necessary to develop my own set of targets and ranges for the energy
and nutrient contents of diets for specified purposes. This tentative development has involved a
critical and independent reading of relevant literature and sixteen years of personal empirical
experience, which has been more extensive with dogs than cats. My interest in all the species I
study (dairy cows, sheep, dogs and, most recently, horses) is to design diets that promote high
performance. That interest is shared by most pet fanciers, regardless of cost. It is modified by
cost/benefit considerations in the companies.

The energy density is crucially important because it affects the concentrations of most essential
nutrients on a weight basis. It also is a major determinant of daily intake if the animal is fed free
choice. It depends on the fat content and the contents of ash and fiber, which influence
digestibility.

A practical range of energy densities is shown in Table 1. Common ingredients yield 3.8 to 4.2
kcalME/g. Ash and fiber need to be minimized and highly digestible sources of carbohydrate,
such as rice needs to be included to reach 4.6 kcal/g or higher. High fiber ingredients, such as
wheat midds, soybean hulls, beat pulp or alpha-cellulose itself (e.g. Solka Floe, Brown & Co)
are used to reach 3.4 kcal/g or lower.

I previously recommended 25 to 50% protein (ME basis) for growth of dogs and at least 30% for
dogs at risk of stress (3, 5). These recommendations may be amended to 28 to 43% for growth
and at least 32% for stress in the light of more recent data (4, 6).

Unless protein is inexpensive (e.g. horsemeat for foxhounds, or salmon in Alaska), there is little
pressure to include more than 32% protein. On the contrary, there are suggestions, as yet
unknown conclusively, that higher protein levels may contribute to senile degeneration of the
kidneys and to some forms of cancer, notably mammary.

Dogs and cats have been alledged to thrive on diets containing only 5 and 9% fat on a dry matter
basis, corresponding to about 11 and 20% ME (1,2). These levels of fat do not produce dogs and
cats with coats that please fanciers. They are far from adequate for lactation or hard work. I
never recommend less than 8 and 15% fat on a dry matter basis for healthy dogs and cats,
respectively. I prefer higher levels for high performance (Table 1). Longdistance sled dogs that
cover 80 miles or more a day for several days need 25 to 30% fat on a dry matter bssis.

Table 1. Ranges of energy density and proportions of fat, protein and carbohydrates vary with
performance objectives for dogs.

1 All healthy kittens and cats as well as dogs during pregnancy, lactation and growth.
42S

Dogs and cats do not need dietary carbohydrate, with the possible exception of the bitch fed
marginal or inadequate protein late in pregnancy (7). In my high performance diets, carbo-
hydrate is included usually in the form of rice which ensures high digestibility and allows
attenuation of protein and several minerals down to desired levels.

Control of digestibility is important in both directions and is influenced mainly by fiber. Lower
digestibilities are achieved with higher contents of fiber (8). Moderately high fiber diminishes
energy intake and maintains regularity in older dogs. Extremely high fiber diets may be
employed in body weight reduction programs. Such diets threaten the bioavailability of trace
minerals, especially zinc and copper. Low fiber diets, on the other hand, are needed for high
performance — gestation, lactation and hard work — and achieved with more expensive
ingredients.

Digestibilities estimated by balance trials are liable to \'errors\' that are well known to experimen-
ters. Thus it is difficult to compare data between laboratories, and it is easy to dismiss some
claims of incredibly high values. I approximate digestibility when formulating petfoods by
adding up the protein, fat and carbohydrate on a dry matter basis (Table 1).

The 1985 NRC\'s Nutrient Requirements of Dogs recommends minimal requirements of avail-
able nutrients (2). It neglected to define the term \'available\'. Six speakers in a symposium on
\'Assessment of Nutrient Availability\' at the XIII International Congress of Nutrition tried and
failed to reach agreement on a single definition of availability. Two concepts were in contention.
One was the \'gastrointestinal concept\', which recognized availability as absorption of a nutrient
from the gastrointestinal tract, measured as units per time or as percent of intake, correspond-
ing respectively to rate of absorption and efficiency of absorption.

The other was the \'whole body concept\'. It took into account all endogenous losses of energy or
a nutrient. Or it evaluated a function or parameter specifically and, if possible, exclusively
dependent upon the nutrient in question.

Bioavailabilities of minerals are affected greatly by interaction with fiber, phytin and other
minerals, hence by ingredients, especially those of plant origin. This important point was not
addressed adequately in 1972 and 1974 versions of the NRC\'s Nutrient Requirements of Dogs,
but it was emphasized in 1985. During this period, the NRC guides were used (misused or
abused) as a standard for a \'complete and balanced\' dogfood by regulatory agencies, such as
the Federal Trade Commission, the Association of American Feed Control Officials and,
strangely, the Canadian Veterinary Medical Association.

This misuse (that may be the best word) of the 1972-1974 NRC Nutrient Requirements of Dogs
is, 1 suggest, the main cause of the \'generic dogfood disease\' (9). Ironically, the leading company
that so greatly influenced those 1972 and 1974 revisions commisioned an analytical study which
claimed 65 of 78 generic products failed to meet the 1974 NRC standards for calcium,
phosphorus, potassium, iron, zinc, copper, vitamin A or pyridoxine (10).
This result is not surprising but has been interpreted incorrectly from a statistical point of view.
If a formulation aimed to meet the 1974 NRC requirement for one nutrient exactly on the
average, then half the samples of this product would have less than the average of that NRC
requirement. If 8 independent variables are examined, then 99,6% of samples should have at
least one of the variables below its average. The company\'s commisioned study found 83%
(65/78) which demonstrated statistically that manufacturers were exceeding the 1974 NRC
standards on the average.

I was invited by a major manufacturer to help design a dry dogfood in 1972. It was intended to
follow-the-leader, and I recommended that minerals should be incorporated at those levels,
which were 2- to 11-times the current NRC levels. The company preferred to test the NRC
standards for minerals with a small overage. Pups fed this corn-soy dry food were small-for-age,
slightly anemic and splashed with grey. Changing th minerals to follow-the-leader rather than
the NRC corrected the problem. The leader doubled the free acid in its dry foods about 1980
and changed most of its minerals (except manganese and zinc) much closer to the 1974 NRC
recommendations. These changes imply a profound effect of dietary acid on mineral bio-
availability.

The 1985 NRC revision recommends minimal requirements of available nutrients on an
available metabolizable energy basis (2). This policy corrects the problem concerning highly
variable bioavailabilities of trace minerals in principle but not in practice. In principle, it prevents

the misuse or abuse of the NRC standards. In practice, it offers absolutely no guide to the actual
contents of nutrien,-; needed in various formulations using various kinds of ingredients. Why
the NRC has chosen this non-utilitarian policy for dogs and cats instead of its highly utilitarian
approach for farm animals is a question of much concern to pet fanciers.

The NRC recommends LOX calcium for cats, 1.1% calcium for dogs in 1974, and 0.6% calcium
for dogs in 1985 (1,2). Both dogs and cats appear well able to regulate the efficiency of calcium
absorption, unless this mechanism is overwhelmed by high intakes of vitamin D. I have
regarded a figure of 1% calcium as central or at least safely within a wide optimal range.
I have not hesitated to use 0.5% calcium in meat-based diets for mature cats and dogs.
Moreover, I have used up to 2.5% calcium in corn-soybean diets or diets that contain much
bone (chicken backs-and-necks, whole fish) for economic reasons.

Phosphorus has been recommended at 20 to 25% less than the calcium level (1,2). This is
usually convenient. The importance of the calcium:phosphorus ratio has been overemphas-
ized, except in the horse where dietary phosphorus profoundly affects calcium homeostasis. I
accept a range of Ca:P from 0.8:1 to 2.0:1 provided neither mineral lies outside limits of 0.8 to
2.0% on a dry matter basis for dogs.

The sceptre of the feline urethritis syndrome hangs over dietary formulations for cats. Uncer-
tain about the nutrition but thoroughly convinced about the market place, I try to keep
phosphorus close to the recommended minimum of 0.8% dry matter for healthy cats and less
than that, 0.3 to 0.6% for cats at risk of recurrence.

The ranges of magnesium that I use are 0.10 to 0.20% dry matter for dogs and 0.06 to 0.10% for
cats. The range for dogs is convenient for most formulations, but the low levels desired for cats
require careful choice and control of ingredients.

The NRC recommendations for sodium have been capricious: 0.2% for cats, and 0.44% for dogs
in 1974 then 0.06% (!) in 19\'85 (1, 2). For cats, 1 usually recommend about twice that much
sodium in the form of sodium chloride in order to promote water intake. I also use about 1.0%
sodium chloride in dogfoods that may be unpalatable.

On the other hand, I have been greatly impressed by the physiophylic approach to salt which
suggests that dogs evolved on diets containing about 0.16% sodium (11). One needs about
two-thirds of the diet from cereal grains to reduce the sodium contents to 0.06%, a level desired
for certain therapeutic purposes but not for healthy dogs.

Little is known about potassium requirements for dogs and cats. The NRC has recommended
0.3% for cats, 0.6%\'adequate actual\' for dogs in 1974, and 0.44% \'minimum available\' in 1985 (1,
2). Few formulations seem to need supplementation with potassium.

Homeostasis probably allows wide variation of both sodium and potassium provided sufficient
time, perhaps a few days, is allowed for the angiotensin and aldosterone systems to adjust fully. I
have seen racing sled dogs accumulate 200 to 500 g body water for about 24 hours following
introduction of water softened by exchanging sodium for calcium and other ions.

A wide variation in bioavailabilities may be inferred from the actual contents of trace minerals in
dry grain-based petfoods. This has been illustrated recently using data for 5 expanded dry
corn-soy-based dogfoods provided to the public by manufacturers (4). It is illustrated further
here using those 5 sets of data plus data for another 7 dry dog foods and 8 dry catfoods that
were actual analyses by independent commercial laboratories. These data were not supplied to
me for the present use, so they have been cloaked in the anonymity of statistical summaries
(Table 2).

Neither the \'adequate\' allowances of the 1974 NRC for dogs or the 1978 NRC for cats nor the
\'minimum requirement of available nutrients\' as estimated in the 1985 NRC for dogs bear any
rational or empirical relationship to the actual contents of trace minerals in dry petfoods (Table
2). The targets that I use lie within these ranges but vary with the ingredients in any formulation
and with the overall contents of fiber, phytin and calcium, if these be known.
My targets for trace minerals closely follow the major manufacturers, because I expect that
they have the requisite data based on feeding trials. It is not easy to determine these data,
however, because trace minerals assays are inclined to vary greatly from sample to sample and
from laboratory to laboratory. 1 would recommend duplicate assays on four samples by two
laboratories.

* The DM (dry matter) basis is safer than tbe energy basis for trace minerals, because tbe
influence of plant foods high in fiber depresses bioavailability more than energy density.

There is little real hope that the NRC\'s recommendations for vitamins are better than its
recommendations for protein, fat or minerals. Nevertheless, more confidence exists in the
vitamin recommendations of the NRC because vitamin deficiencies are less frequently recog-
nized in animals fed diets that meet or exceed NRC \'adequate\' recommendations.
Tbe only vitamin problems recognized in our Small Animal Clinic in the last two decades have
been thiamine deficiency associated with overcooking, rare skin lesions associated with defi-
ciency or excess of vitamin A, and more common bone disease associated with excessive
vitamin D in association with overabundant calcium.

Most concern expressed by pet fanciers about vitamins is aimed at losses during processing
storage. andThese concerns have been met by manufacturers of vitamin pre-mixes for pet-
foods.

In practice, I use 25 to 50% overages of these special vitamin pre-mixes (e.g., from Hoffman-La-
Roche, Nutley, NJ) for petfoods when designing commercial products, depending on ingre-
dients and expected duration of storage. For home-made formulations, for example, for large
commercial breeding farms, 1 review the vitamin pre-mixes for growing pigs that are available at
the local feed mill and select one of these.

An exception is vitamin C. It is not essential for maintenance or growth in most dogs and cats.
Several clinical experiences, however, suggest that a few dogs and cats may require dietary
vitamin C to prevent scurvy-like conditions. Moreover, ascorbate becomes depleted in the
adrenal cortex and blood serum of dogs subjected to pain or other stress. Studies in racing sled
dogs suggest that about 1.0 mg/kcal of vitamin C may be beneficial in dogs at risk of stress (12).

Optimal ranges of actual nutrients are not well determined for most purposes in dogs or cats.
Much opportunity exists for differences of opinions about optimal levels of actual nutrients in
formulations for specified purposes. Tbe variation is greatest in regard to protein, fat and
minerals, especially trace minerals.

1. Ullrey, D.E. et al: Nutrient Requirements of Cats. National Research Council, National
Academy of Sciences, Washington DC, 1978.

2. Sheffey, B.E. et al: Nutrient Requirements of Dogs. National Research Council, National
Academy of Sciences, Washington DC, 1985.

3. Kronfeld, D.S.: Optimal regimens bases on recipes for cooking in home or hospital or on
proprietary petfoods. In Nutritiona and Behavior of Dogs and Cats, ed. R.S. Anderson,
Pergamon Press, Oxford, UK, 1983, pp. 43-54.

4. Kronfeld, D.S. and Banta, D. A. : Optimal ranges of actual nutrients. In Recent Advances in
Dog and Cat Nutrition, ed. I.H. Burger (in press).

5. Kronfeld, D.S.: Optimal dietary protein for dogs, with emphasis on stress, kidney function
and old age. Petfood Industry 1983; 25.2, 10-12.

6. Kronfeld, D.S.: Nutrition, anaerob.^ .d atrobic exercise, and stress. In Recent Advances
in Dog and Cat Nutrition, ed. I.H. Burger (in press).

7. Blaza, S.E., Burger, I.H. and Booles, D.; Is carbohydrate essential for pregnancy and
lactation in dogs? In Recent Advances in Dog and Cat Nutrition, ed. I.H. Burger (in press).

8. Burrows, C.F., Kronfeld, C.S.,Banta,C.A. and Merrit, A.M.: Effects of fiber on digestibil-
ity and transit time in dogs. J. Nutr. 1982; 112, 1726-1732.

9. Sousa, C., Ihrke, P., Reinke, S., Scmeitzel, L., and Stannard, A.A.: Generic dog food and
skin disease. JAVMA 1983; 182,3, 198-199.

10. Cited by Sheffy, B.E.: Nutrition, infection and immunity. The Compendium on Continuing
Education 1985; 7.12, 990-997.

11. Kronfeld, D.S.: Salt. Proceedings, Postgraduate Commitee of Veterinary Science, Uni-
versity of Sydney 1983; 63, 151-154.

12. Kronfeld, D.S.: Stress supplements: protein and vitamin C. Pure-bred Dogs and American
Kennel Gazette 1983; 100.10, 8-10.

Birds are popular pets and are also kept for exhibition, sport and research. Veterinary advice is
increasingly being sought. In order to cope adequately with such avian patients, the veterinar-
ian must have an understanding of the biology and requirements of the Class Aves. In addition
he or she must be able to carry out a full clinical examination, take appropriate diagnostic
samples and implement chemotherapeutic, surgical or managemental measures. Each aspect
of diagnoses and treatment will be discussed separately.

Special considerations may apply when arranging for an avian patient to be brought to the
surgery or for the veterinarian to visit the client\'s home or premises. For example, a small bird
which has not eaten overnight may be a poor candidate for restraint and anaesthesia early in the
morning. Likewise, since a bird often needs careful postoperative nursing, elective surgery is
inadvisible late in the day. On the other hand, large birds which are kept in outdoor aviaries (eg.
macaws) can often be handled more easily in the dark and under certain circumstances an
evening visit may be advisible in order to carry out clinical examination. Sick cagebirds can
succumb rapidly and therefore the nurse or receptionist who deals with a client on the
telephone may need to give emergency advice. Relevant information about the bird must be
sought before advising whether it should be brought into the surgery immediately or, perhaps,
nursed and transported later when it may have improved in general condition. The client who
brings a bird to the practice should be advised as to how to transport it (generally, small dark
boxes are best) and asked to bring along with him other relevant materials — for example, the
cage or samples offood — which may aid the veterinarian in his diagnosis. Waiting periods for
sick birds should be as short as possible. As Turner (1985a) pointed out, a prolonged period in
the waiting room can be very stressful.

The client should be asked to provide as much history as possible, preferably in writing. A
printed questionnaire can prove helpful and will facilitate collection of data (Arnall and Keymer,
1975). Relevant information includes the bird\'s species, sex, age, origin, period in captivity,
previous illnesses, other animals kept on the same premises, type of accommodation (cage or
aviary) and clinical signs noted.

Prior to handling careful observation is necessary since birds which are disturbed may mask
clinical signs. Nevertheless, an ability to handle birds is vital if the veterinarian is to make an
accurate diagnosis. He or she should practice and perfect techniques and, where appropriate,
train staff and owners to do likewise. Certain basic items of equipment are necessary if restraint
and clinical examination are to be carried out properly. A checklist of equipment (not all
necessary for all birds) is as follows: Gloves - leather and rubber

Spring balance or scales
Elastic bands (to close beaks
Sticky tape or plaster)
Wooden spatulae

Bottles for blood, faeces, feathers etc.
Syringes and needles
Microspcope slides
Clinical aids (see below)

These must include a stethoscope and a light source (used to check pupillar reflexes and to
examine buccal cavity). In addition, an ophtalmoscope is helpful and an x-ray machine usually
desirable. Laparoscopy may be necessary in some cases: access to a rigid endoscope is
strongly recommended but, failing this, an auroscope can usually be employed. Facilities for
anaesthesia are advisible since a full clinical examination can often be carried out more
succesfully if a bird is immobile (4). An anaesthetic chamber is recommended for small birds:
use of a facemask or an injectable agent (see later) is often more appropriate to a large species.
Insofar as the clinical examination itself is concerned, a proper system is necessary.
The following sequence is suggested:
Head — plumage

soiling, especially of orifices prominence of sternum
cloaca (external and internal)
preen gland
Wings — plumage

Diagnostic samples can be of great value (Cooper, 1985). Some may be easily and usefully
collected by the client — for example, faeces, pellets (carnivorous birds) or feathers. Others,
such as blood and swabs, will need to be taken by the veterinarian, from the bird itself. Basic
laboratory investigations, which can and should be carried out on samples include:
Bacteriology — pus/exudates

(touch preparations/ — faeces
impression smears) — faeces
Haematology — blood

More sophisticated techniques which.may be necessary but will necessitate the assistance of a
laboratory include histopathology (lesions), electron microscopy (lesions, faeces, etc.) and
serology (blood).

Prevention of infectious disease in birds depends upon a) reducing the numbers of organisms in
the environment — for example, by regular and systematic use of disinfectants, by practising
hygiene and by ensuring adequate ventilation, and b) increasing the bird\'s resistance.
Insofar as the latter is concerned this can often be achieved by ensuring that the bird is in
optimum health, fed on a nutritionally sound diet and not exposed unnecessarily or excessively
to micro-organisms or other stressors. In addition, however, the bird\'s ability to resist infection
will be increased if it is able to mount an immunological response to pathogens. Some humoral
and cellular responses are prompted by natural exposure to organisms but others may need to
be stimulated or enhanced by prophylactic immunisation (vaccination). This is a field in which
more research is urgently needed, for, despite extensive work on immunisation of poultry,
relatively little has been done in other avian species. Diseases against which vaccination is
practicable include pox (in cagebirds and pigeons), yersiniosis (cagebirds) and paramyxovirus
infection (pigeons). Others against which some form of pretection would be desirable include
ornithosis (chlamydiosis), Herpesvirus infections, salmonellosis and staphylococcosis (2).

Diagnosis in birds is not always easy since many clinical signs are non-specific. Indeed, a \'sick
bird syndrome\' is recognised (11) which often responds to nursing and supportive care but the
aetiology of which is far from clear: probably it is multifactorial. Insofar as other conditions are
concerned careful differential diagnosis is necessary, especially when it is based on clinical
findings. For this reason every effort must be made to utilise to the full clinical aids (eg.
radiography, endoscopy) and laboratory tests. Tables have been published of clinical/post
mortem findings and the possible diagnoses (3, 5) and these should be used to the full.
Reference should also be made to good textbooks — for example, Arnall and Keymer (1975),
Gabrisch and Zwart (1985), Petrak (1982), Harrison (1984) and Steiner and Davis (1981)
—which will usually provide information on the likely cause of a given sign or lesion. A useful tip
is to tabulate the clinical findings and, with the aid of a textbook, to list possible diagnoses. Even
if this exercise only results in the exclusion of a number of conditions such information is of
value, especially if other birds are at risk.

Treatment of birds can be devided into a) attention to management, b) chemotherapy, c)
surgery, and d) nursing. Usually a) is an essential adjunct to b) and c) since management
problems eg. poor housing, a deficient diet or inadequate attention to hygiene, are generally the
underlying causes of ill-health. Nursing is always of the greatest importance (see later).
Chemotherapy has an important part to play in the treatment of birds and a range of drugs —
especially antimicrobials, anthelmintics, nutritional supplements and steroids — can be used
with apparant safety and efficiency. However, very few agents are licensed for use in birds other
than poultry and therefore one is usually extrapolating from other species. Research on the
chemotherapy of pet birds and pigeons is urgently needed. Surgical techniques range from
simple procedures, such as suturing of wounds, to complicated orthopaedic and ophtalmologi-
cal techniques (8). Many factors will dictate whether or not surgery is justified. The welfare of
the bird must be paramount but the cost is usually another important consideration. Succesful
surgery generally depends upon good anaesthesia and it is often the latter, rather than the

operative procedure, that veterinarians find daunting. A range of anaesthetic agents may be
used in birds. The injectable drugs of choice include ketamine hydrochloride, alphaxalone-
alphadolone, xylazine and methohexitone. The best inhalation agents are halotbane or
methoxyflurane, administered in an anaesthetic chamber or by mask/endotracheal tube and
preferably given in conjunction with nitrous oxide (4). Nursing is of tbe greatest importance in
birds and comprises a) provision of warmth, b) administration of fluids, c) feeding (by oesopha-
geal or stomach tube if necessary), d)attention to wounds, and e) minimal disturbance. Often a
bird will make a full recovery following nursing, even though a definite diagnosis has not been
reached and no specific treatment has been attempted.

The investigation of birds that die can prove of great value in diagnosis and, as a general rule,
post-mortem examination should always be carried out. The latter may only take the form of a
simple (gross) examination by tbe practioner or can involve detailed laboratory investigations;
much depends upon the circumstances and, in particular, the time, facilities and finance
available. The veterinarian must also be prepared to deal with eggs, embryos and newly
hatched chicks — either by examining them himself or by submitting them to a more
experienced colleague or laboratory.

A programme of client education can prove beneficial to the bird, to tbe owner and to the
veterinarian. General advice will include information on day-to-day care and routine tasks such
as clipping of claws and beaks but specific guidance may be requested — and should be
provided — on such matters as nutrition, breeding and disease prevention. Every effort should
be made to establish a close rapport between client and veterinarian.

L Arnall, L. and Keymer, I.E. (1975). \'Bird Diseases\'. Baillière Tindall, London.

2. Cooper, J.E.: Preventive medicine in birds of prey. In: \'Zoo and Wild Animal Medicine\'
edited by M.E. Fowler. W.B. Saunders, Philadelphia 1978a.

3. Cooper, J.E.: \'Veterinary Aspects of Captive Birds of Prey\'. The Standfast Press, Glou-
cester 1978b.

5. Cooper, J.E.: A veterinary approach to pigeons. Journal of Small Animal Practice 1984; 25,
505-516.

6. Cooper, J.E.: Diagnostic techniques in birds. In: \'The Veterinary Annual\'edited by C.S.G.
Grunsell, F.W.G. Hill and M.E. Raw. John Wright, Bristo 1985.

7. Gabrish, K. and Zwart, P. Editors \'Krankheiten der Heimtiere\'. Schlüterscbe, Hannover
1985.

8. Harrison, G.J. Editor \'Caged Bird Medicine\'. The Veterinary Clinics of North America:
Small Animal Practice Volume 14, Number 2. W.B. Saunders, Philadelphia 1984.

9. Petrak, M.L. Editor \'Diseases of Cage and Aviary Birds\', 2nd edition. Lea and Febiger,
Philadelphia 1982.

10. Steiner, C.V. and Davies, R.B.: \'Caged Bird Medicine. Selected topics\'. Iowa State
University Press, Ames 1981.

12. Turner, W.T. Cagebirds. In \'Manual of Exotic Pets\' edited by J.E. Cooper and M.F.
Hurchison. British Small Animal Veterinary Association, Cheltenham 1985b.

For the veterinary surgeon to be able to make a full contribution to the keeping of fish and the
treatment of their diseases, he should have at least a basic understanding of the importance of
their environmental conditions. This is obvious if some thought is given to the problems since in
a closed system the fish are obliged to swim around in a relatively restricted body of water into
which they must also excrete. The water conditions are therefore dependant on achieving a
balance.

Stocking density is important, weight of fish per volume of water has a bearing on the rate of
spoilage of water. Normally however the suggested stocking levels for aquaria are given in
terms of surface area: ie. Allow 75 cm^ of water surface area for each 2.5 cm of fish length
(excluding the tail), this recommended level should only be exceeded by more experienced
aquarists.

The major nitrogenous excretory products of fish are ammonia (NH3), carbon dioxide (CO2),
and undigested faecal solids high in phosphate. These all have their effect on water quality.

Ammonia is toxic in its undissociated form and so in acidic water is not likely to be a problem,
most aquarium fish however are held in relatively hard, alkaline water where an accumulation of
ammonia could cause problems. Low levels cause gill hyperplasia and acute toxicity is caused
by interference with oxygen transport mechanisms.

Carbon dioxide and phosphate are more important in the long term, carbon dioxide leads
ultimately to a slow fall in pH, and phosphate increases tend to encourage algal growth.

Biological filtration is now well understood, see figure L This process has happened in aquaria
since the beginning of fishkeeping but now we design filters to make it more efficient. Filters may
utilize the gravel bed of the aquarium as the filter medium or may use open-cell foam in
mechanical filters. Even filter wool has some activity around its surface.
Biological activity is dependant on bacteria in the water or on a surface receiving sufficient
oxygen via the water flow around them to multiply and use the ammonia as an energy source,
converting it first to nitrite (also toxic to fish) and then to nitrate (generally safe to most fish).

A new tank takes time to establish its flora and hence to filter efficiently, it is for this reason that
tanks should not be overstocked initially. The population of fish should be built up, starting with
more hardy species. The term \'New Tank Syndrome\' was given to the problems which occur
through overloading a newly established filter leading to ammonia and nitrite poisoning.
The bacterial population can be seeded using gravel from an established tank but generally
three weeks are needed for a tropical tank to establish itself.

Bear in mind that certain treatments may disturb the function of the bacterial filter system, eg
methylene blue, most antibacterials and antibiotics.

21-29°C in a tropical tank
Light - special fluorescents are available which emit the particular spectral requirements for
aquarium plants

Clean water - already discussed, filtration-mechanical-box filters, power filters biological-un-
dergravel ultraviolet-used in some central filtration systems to kill pathogens chemical-ozone,
protein skimmers, activated carbon

The signs are similar for most of the parasitic infections of the skin, fish are generally disturbed
and often try to scratch on rocks and the gravel bottom (don\'t mistake this for normal feeding
behaviour), their colours begin to look a little \'washed out\' and dull, due to the presence of the
parasites causing irritation and the excessive production of mucus. The eyes are similarly
affected and often appear slightly cloudy. If left untreated fins often begin to look raggy and
frayed, eventually inflammation and ulcers may appear. Fish often die before this due to similar
damage to their gills.

Bacterial diseases of the skin may appear like Chondrococcus as distinct white areas, some-
times with fine whitish filaments visible. In other fish there may simply be erosion of the skin as
fin rot or as ulcers. In fish which have become severely infected and the bacteria have caused
septicaemia there may be skin wheals, ulcers, general petechial haemorrhages, bulging eyes or
raised scales.

The signs are not always immediately obvious, fish become anorexic, tend to hang around the
surface and the aeration stone or filter uplift (where dissolved oxygen levels are highest). Their
gill covers move more rapidly than normal and often you can see the gills inside, which may be
swollen and greyer than normal (again due to excess mucus).

3. Other signs recognised by the aquarist
DROPSY - scale protrusion and exophthalmia are seen
WASTING - cronic weight loss, hollow belly

SWIM BLADDER PROBLEMS - manifest as abnormal posture
ABNORMAL SWIMMING
*Flashing-fish flicking on hard objects such as rocks etc.
*Abnormal posture or difficulty maintaining equilibrium
*\'SHIMMIES\' this is a strange sideways swimming

Depending on the type of disease, sick fish should be either removed and treated separately in
isolation, or kept with the rest of the fish and all treated collectively. Outbreaks of contagious
disease are best dealt with en masse, but fish affected with certain bacterial diseases should be
treated individually, fish affected with large visible parasites such as Anchor worm and fish lice
should be individually treated to remove adults but treated with the rest of the apparently
healthy fish to remove larvae.

FRESHWATER WHITE SPOT - tchthyophthirius
MARINE WHITE SPOT - Cryptoctryon
SLIME DISEASES
Chllodonella

Formalin &< malachite green
Formalin malachite green
Formalin &< malachite green

MOUTH FUNGUS - Chondrococcus
FINROT - eg Aeromonas or Pseudomonas spp
SEPTICAEMIA - eg Aeromonas or Pseudomonas spp
TUBERCULOSIS - Mycobacterium marinum
and tlfortuitum

chloramlne T, benzalkonlum chloride
chloramine T, benzalkonium chloride
oral or parenteral antlbioUcs
doxycycllne, minocycline, generally
poor prognosis

* Adequate aeration, since may treatments reduce the oxygen carrying capacity of the water.
Filters should not contain activated carbon as this removes many treatments from solution. *
Dim light, some treatments are neutralised by light and others sensitize the fish to light, causing
skin diseases.

* Plastic plants to give a sense of security, real plants may be killed by treatments

* Suitable water, as similar as possible to water from the tank where the fish live

* Marine fish hospital tanks should be at least half the size of the main tank, otherwise fish are
stressed.

This approach is used with certain treatments such as formalin, the appropriate dose is mixed
in a small watertight container, the affected fish is then transferred to this for the required time,
usually 5-60 minutes. Always remove them if they appear to show distress. Care needs to be
taken with these treatments, the water needs to be aerated and to be tbe same temperature as
that from which the fish are coming, it is quite stressful and fish with severely diseased gills may
not stand it.

Carrington, N.: A fishkeepers guide to maintaining a Healthy Aquarium. London. Salamander
Books Ltd. 1985: 115.

Gratzek, J.B.: An overview of ornamental fish diseases and therapy. J.Small Anim. Pract.

Hoffman, G.L., and Meyer, F.P.: Parasites of freshwater fishes. A review of their control and
treatment. New York. T.F.H. Publications. 1974; 224.

Van Ramshorst, J.D.: The Complete Aquarium Encyclopedia of Tropical Freshwater Fish.
Oxford. Elsevier-Phaidon. 1978. Scott, P.W. Ornamental Fish. In: Cooper, J.E., Hutchinson,
M.F., Jackson, O.F., Maurice, R.J., eds. Manual of Exotic Pets, revised edition. Cheltenham,
BSAVA, 1985; 193-203.

Spotte, S.:Seawater Aquariums: Tbe Captive Environment. New York, Wiley Interscience.
1979; 413.

Although hepatobiliary diseases occur quite frequently in dogs (1), they are often hard to
recognise and will therefore be easily misdiagnosed. This is primarily due to the non-specificity
of the clinical signs and findings at physical examination. Good knowledge of the possible signs
and of the pathophysiology of some major problems encountered in these diseases is required
to achieve accurate diagnoses. In addition, the use and especially the limitations of the
numerous biochemical liver function parameters should be known to permit an appropriate
approach. These aspects will be dealt with in this paper, and their application in some of the
most common hepatobiliary diseases in dogs and cats will be discussed.

History and physical examination. The history of animals with hepatobiliary disease may
include one or any combination of the following signs: apathy, decreased endurance, anorexia,
vomiting, diarrhoea, acholic feces, weight loss, polydipsia, orange-brown urine, icterus, dis-
tended abdominal cavity due to ascites, dementia, circling, head pressing, transient blindness
and dysuria.

Physical examination is not very rewarding for the further identification and characterization of
hepatobiliary disease in most cases. The only helpful findings are jaundice, ascites and hepa-
tomegaly. However, ascites may very well be of non-hepatic origin, and hepatomegaly is
relatively rare and mostly related to secondary rather than to primary hepatic disorders (1,2).
As outlined below jaundice, in the absence of anemia, is a definite sign of hepatobiliary disease,
albeit encountered in the minority of the cases.

In conclusion, hepatobiliary diseases are hard to recognise on the basis of history and physical
findings. Therefore laboratory tests and additional diagnostic methods are required to discrim-
inate hepatic from other diseases and to further classify the hepatobiliary disorder in an animal.

Laboratory evaluation. Many laboratory tests are being used to detect and characterize
diseases of the liver. Only few of these tests do contribute significantly to the assessment of the
underlying diagnosis. As stressed before, the recognition of hepatic diseases is of primary
importance in hepatology. Tests selected to identify hepatobiliary disease should produce
abnormal results in 100% of the cases, but not in other diseases, and also be inexpensive and
generally applicable. These criteria are met by the plasma enzyme activity of alanine amino-
transferase (ALT) in both dogs and cats. In both species this enzyme is highly liver-specific and
the activity in plasma is increased in about 85% of cases with hepatobiliary disease (2, 3). In
dogs, better identification of hepatic disease is achieved by combining ALT and alkaline
phosphatase (AP) (3). AP is localized in many tissues, but due to considerable differences in
halftime between the organ-specific AP-isoenzymes, only hepatic and bone AP contribute
significantly to the plasma activity. In addition, induction of an AP-isoenzyme by glucocorticos-
teroids may also produce an increment of its activity in plasma (4). In contrast to the other
isoenzymes, steroid-induced AP is heat-stable. Elevated activity of heat-labile AP in plasma in
the absence of skeletal disease may therefore be attributed to hepatobiliary disease. The
combination of ALT and AP in dogs permits much better identification of hepatic disease than
either of the enzymes separately, up to nearly 100% of the cases (98% in the authors\' labora-
tory).

In cats, AP is no usefull tool to discriminate hepatic from other diseases, because it is not
increased in many cases. There are no other laboratory parameters helpful in the diagnosis of
hepatobiliary disease, with the exception of ammonia in possible cases of hepatic encephalo-
pathy, as will be discussed below.

Liver biopsy. The diagnosis of hepatic disease depends on the histological findings in liver tissue
obtained by liver biopsy in most cases. Biopsies can most suitably be obtained by the \'blind\'
aspiration technique, using a Menghini cannula. A midline abdominal approach under local
anesthesia is easy and safe in experienced hands. Assessment of blood coagulation is essential

before the biopsy procedure to prevent fatal hemorrhage. Fibrinogen levels under 1 mfl/l are an
absolute contraindication for hepatic biopsies. Local processes may be missed by the blind
biopsy technique; in these and selected other conditions laparoscopy is indicated (5).

Hepatic encephalopath}^. Hepatic encephalopathy (HE) is a syndrome which is increasingly
being recognized in recent years, and has become a common finding in small animal hepatol-
ogy. It is defined as a brain dysfunction caused by an impaired hepatic clearance of potentially
toxic products from the portal blood. HE is more frequently associated with congenital
portosystemic shunts than with acquired shunting of portal blood in chronic progressive liver
diseases leading to portal hypertension. HE is primarily a result of a disturbed portal circulation
and, due to the large hepatic reserve capacity, is rarely associated with metabolic failure of the
parenchyma (6).

The clinical signs encountered in HE include anorexia, lethargy, circling, head pressing,
transient blindness, salivation, dementia, stupor, coma. Seizures and hysteria are infrequent
findings. A non-understood, but clinically very helpful characteristic of chronic HE is its
intermittent occurrence, with normal periods of days-weeks alternating with shorter abnormal
periods (7).

The etiology of HE is multifactorial, but grossly related to protein metabolism. Only two
well-documented factors are mentioned in this paper: ammonia and aromatic amino acids (1,
2). Both are absorbed from the intestinal tract, and should be removed from the portal
circulation by the liver. Ammonia interferes with the brain energy metabolism, and from the
aromatic aminoacids phenylalanine, tyrosine and tryptophan, false, non-functional neuro-
transmitters are produced. Both the decreased energy supply and an impaired neurotransmis-
sion result in brain dysfunction (HE). Clinical detection of HE is based on the finding of
increased arterial ammonia levels or, in case of doubt, of an increasing venous ammonia level
during the rectal ammonia tolerance test (6,7).

Ascites associated with hepatic disease is caused by the combined effects of portal hyperten-
sion and a reduced plasma oncotic pressure due to hypoalbuminemia. Both an impaired
hepatjc albumin synthesis and blockade of the portal venous flow occur in chronic progressive
liver disease. In normal conditions, the portal pressure is very low ( 10 cm H2 O). In the
absence of hypoalbuminemia ascites is only produced with a portal pressure exceeding 37 cm
H2O. In chronic liver disease the portal pressure frequently increases up to about 20 cm H2O
leading to ascites when the plasma albumin level is reduced to 20 g/1 or less (8). Only in rare
cases of a complete portal venous obstruction (thrombosis) ascites develops in combination
with normal albumin concentration. Extrahepatic causes of ascites will not be discussed here.

Icterus. Jaundice as a result of hyperbilirubinemia is a well-known symptom in hepatobiliary
and hemolytic diseases. Bilirubin is principally derived from the degradation of hemoproteins
like hemoglobin and hemocontaining enzymes localized in the liver. Bilirubin is cleared from the
plasma by the liver and excreted into the bile canaliculi after conjugation by the hepatic
microsomes. Plasma bilirubins are classically subdivided into direct (conjugated) and indirect
(unconjugated) pigment using the Hijmans van den Bergh reaction. Direct reacting hyperbiliru-
binemia was generally believed to indicate hepatobiliary disease whereas in jaundice of hemo-
lytic origin the reaction should be indirect. In a recent study, however, similar bilirubin
clearances and production rates were demonstrated in both hemolytic and a variety of
hepatobiliary diseases. In addition, there was cholestasis due to secondary liver damage in the
majority of cases with hemolytic disease. These findings explain the almost complete overiap in
conjugated: unconjugated bilirubin ratios observed between hemolytic and hepatic diseases.
Hepatic hemoproteins were found to be the major bilirubin source in some cases. The
determination and differentiation of bilirubin in plasma was concluded to be completely useless
(9). The rule of thumb is, that jaundice in the absence of severe anemia indicates hepatobiliary
disease.

Clinico-chemically cholestasis is characterized by an increased plasma level of biliary
constituents such as conjugated bilirubin, cholesterol and bile acids, due to regurgitation from
the biliary compartment to the bloodstream. Morphologically cholestasis is defined as the
presence of bile thrombi in dilated canaliculi. For the clinician it is important to discriminate

between extrahepatic cholestasis i.e. partial or complete blockade of the choledochal duct, and
intrahepatic cholestasis, which occurs as a manifestation of both primary and secondary liver
disease. A careful clinical and clinico-pathological investigation may lead to a tentative diagno-
sis. Cholangiography, laparoscopy or laparotomy are necessary for a definite diagnosis. Histo-
logical investigation of liver biopsies may aid substantially in the discrimination between extra-
and intrahepatic cholestasis. Extrahepatic cholestasis is characterized by centrolobular
cholestasis (bile thrombi in canaliculi and Kupffer\' cells) in combination with portal inflamma-
tion (neutrophils, fibrosis, bile duct proliferation). In intrahepatic cholestasis, which is the most
frequently occurring type of cholestasis in dogs, bile pigment is also present in the canaliculi and
Kupffer\' cells. Besides, lesions characteristic for the primary or secondary liver disease may be
found.

Therapy depends on the underlying cause of the cholestasis. So, in cholestasis due to hepatitis,
treatment of the hepatitis will result in disappearance of the cholestasis. In cases of extrahepatic
cholestasis surgery is required.

Hepatitis is defined as liver cell necrosis and the accompanying, often secondary, inflammatory
infiltrate. Liver cell necrosis may be caused by a great variety of noxious agents; the surround-
ing liver cells often show steatosis with or without degeneration. The necrotic debris is removed
by macrophages and granulocytes. An immunological response leads to infiltration of lympho-
cytes and plasma cells; infiltration of immunocytes also may result in immune-mediated liver cell
necrosis. Morphologically liver cell necrosis may present as (11):

1. acidophilic bodies i.e. shrinkage necrosis (apoptosis) of single liver cells.

2. fpcal necrosis i.e. lytic necrosis involving single cells or small groops of cells with the
secondary inflammatory infil-trate.

3. piece meal necrosis i.e. immune-mediated necrosis of liver cells at a parenchymal-connec-
tive tissue interface accompanied by infiltration of lymphocytes and plasma cells and
defects of tbe liver cell plate structure.

4. confluent necrosis i.e. lytic or coagulative necrosis of adjoining areas of liver cells. Confluent
necrosis is most often centrolobular. In most cases confluent necrosis is relatively localized,
comprising only parts of the lobulus, but also bridging between confluent necrosis in
adjacent lobules (bridging necrosis), necrosis of whole lobules (panlobular necrosis) or of
multiple adjacent lobules (massive necrosis) may occur.

Hepatitis, as mentioned above, is characterized by liver cell necrosis and the accompanying
inflammatory infiltrate. The form and the extent of tbe necrosis and tbe inflammatory infiltrate
indicate severity and activity of the hepatitis. Other morphological findings such as fibrosis,
regeneration of liver parenchyma and loss of normal architecture indicate chronicity and
prognosis. Further characterization of the hepatitis and possibly also information about etiol-
ogy may follow from additional morphologic findings as viral inclusion bodies, extramedullary
erythropoiesis and copper accumulation, and from anamnesis, clinical and laboratory findings.

Congenital portosystemic shunts may be intrahepatic or extrahepatic. Intrahepatic shunts are
due to persistence of the foetal ductus venosus Arantii. Extrahepatic shunts may occur
between the portal vein and the posterior caval vein or the azygos or hemiazygos vein.
Bypassing of the portal blood via the shunt diminishes the blood flow to the liver. This leads to
atrophy of the liver and hypoplasia of the portal vein tributaries proximal to the shunt. Often
proliferation of hepatic arteries is present in and around the portal areas, probably due to
increased arterial blood flow. Other lesions related to the presence of a congenital portosys-
temic shunt are enlarged kidneys, ammoniumurate cristals in the urine, and polymicrocavita-
tion, Alzheimer type II reaction and sometimes hydrocephalus as morphological evidence for
hepatoencephalopathy.

Intrahepatic shunts are almost exclusively seen in large and giant breeds, extrahepatic shunts
are mainly confined to small and toy dog breeds and cats. Symptoms are essentially those of
hepatoencephalopathy.

The management of hepatobiliary disease depends entirely on the disease involved. There
exists no general liver therapy or liver support. The many commercially available compounds
advertized to achieve general liver support are mostly not harmful but never beneficial. A
proper diagnosis is the basis of a rational therapy. As stressed before, liver biopsy is required to
obtain a diagnosis in most cases. In addition to treatment of the underiying disease, sympto-
matic treatment of well-defined symptoms may be helpful. This is especially true for hepatic
encephalopathy, in which low-protein diets and prevention of hypokalemia and alkalosis are
essential. Special care should be taken to adjust the dosage of anesthetics in case of surgery,
because most anesthetic drugs are metabolized by the liver. Surgical intervention is the only
permanent therapy for congenital portosystemic shunts.

1. Strombeck, D.R.: Small Animal Gastroenterology. Davis; Stonegate Publishing, 1979.

2. Hardy, R.M.; Disease of the liver. In: Ettinger SJ, ed.. Textbook of Veterinary Internal
Medicine. Philadelphia: WB Saunders, 1983; 1372-434.

Hoe, C.M., O\'Shea, J.D.: The correlation of biochemistry and histopathology in liver
disease in the dog. Vet Rec 1965; 77: 1164-71.

Hoffman, W.E.: Diagnostic value of canine serum alkaline phosphatase and alkaline
phosphatase isoenzymes. JAAHA 1977; 13:237-41.

5. Rothuizen, J.: Laparoscopy in small animal medicine. Vet Quart 1985; 7:225-8.

6. Rothuizen, J., Van den Ingh, T.S.G. A.M.: Arterial and venous ammonia concentrations in
the diagnosis of canine hepato-encephalopathy. Res Vet Sci 1981; 33:17-21.
Rothuizen, J., Van den Ingh, T.S.G. A.M.: Rectal ammonia tolerance test in the evaluation
of portal circulation with liver disease. Res Vet Sci 1982; 33:22-5.

Suter, P.F.: Portal vein anomalies in the dog. Their angio graphic diagnosis. J Am Vet
Radiol Soc 1975; 16:84-97.
9. Rothuizen, J.: Hyperbilirubinemia in canine hepatobiliary disease. Thesis, Utrecht, 1985.

10. Van den Ingh, T.S.G.A.M., Rothuizen, J.: Extrahepatic cholestasis in the dog and the
differentiation between extrahepatic and intrahepatic cholestasis. Vet Quart, accepted for
\'publication.

11. Popper, H.: Hepatocellular degeneration and death. In: Arias, J.M., Popper, H., Schack-
ter, D., Shafrite, D.A., ed. The liver: biology and pathobiology. New York, Raven Press
1982; 771-784.

12. Rothuizen, J, Van den Ingh, T.S.G.A.M., Voorhout, G, van der Luer, R.J.T. and Wouda,
W.: Congenital portosystemic shunts in sixteen dogs and three cats. J. Small Anim. Pract.
1982; 23: 67-81.

The manner in which these wounds are dealt with may severely affect the outcome of the

Wounds must first be assessed to determine the manner of healing. The ultimate goal in wound

healing is to heal by first intention. As a review, first intention healing is achieved if the wound

presented is immediately cleansed and closed. However, wounds will be presented where this is

impossible. You may begin to treat the wound so as to allow it to heal by second intention, but

once granulation beds are established, surgical intervention is used to promote healing. This

process of closing over a granulating bed is described as third intention healing. The less

desirable method of healing is by second intention, but there are times that this method may be

The three basic general considerations of wound care center around cleansing, closing and
covering the wound. In this discussion, wounds will be classified as uncomplicated or compli-
cated. This type of classification aids the veterinarian in determining the rationale of therapy
needed to return the injured skin to maximal function. The return of function must be restored
to normal or as close as possible to normal without interference of healing. At the same time,
the healing process should not interfere with the function of the injured part. This is the
challenge to the veterinarian.

Uncomplicated wounds are those wounds which are planned, relatively simple surgical proce-
dures or unplanned clean lacerations less than eight hours old. Usually the wounds require a
minimum of time and procedures to handle. Your experience and judgement tell you there is an
extremely good prognosis for first intention healing.

In any wound management where suturing is utilized, it is important to adequately restrain the
animal. Trying to operate on a moving target results in frustrations, an inadequate job and a
greater time commitment. General anesthesia is usually the restraining method of choice for
most wound suturing. The management of a simple laceration is accomplished in the following
manner. The wound should be protected while the surrounding area is prepared for surgery. A
gauze sponge moistened with sterile, water - soluble lubricating jelly is packed into the wound.
The hair is clipped around the area and the skin is cleansed with povidone-iodine surgical scrub
and rinsed. The gauze packing is then removed and the wound is flushed with sterile 0.9% saline
alone or spiked with an aqueous antibiotic or a mild antiseptic solution such as a diluted
povidone-iodine solution (not surgical scrub). The area is then surgically draped and the wound
edges are excised as necessary to remove dead and devitalized tissue.

The wound edges should be sutured so that strict edge to edge contact is achieved. Slight
eversion of the incision is desirable. Skin sutures are placed so that vascular compromise is
minimized. This is insured by making certain all sutures are perpendicular to the incision line.
The author prefers a simple interrupted stitch with a vertical mattress stitch. This accomplishes
slight edge eversion and also helps eliminate suture line tension. A subcutaneous suture is
placed if the wound is large and deep.

With the advent of newer suture materials, veterinarians are beginning to utilize different ones
in their surgery. The suture material should be selected for the job it is to accomplish. If an
absorbable buried suture material is desired, a polyglycolic acid type suture is recommended.
These absorbable synthetic suture materials are a significant breakthrough in suture technol-
ogy. They are strong, hold knots well, and are enzymatically or hydrolytically broken down in
the tissues, thus evoking much less tissue reaction than catgut. In the process of reabsorption
an antibacterial agent is released, adding another advantage to the use of this material.
Non-absorbable sutures are many in number ranging from silk and cotton to Teflon* impreg-
nated polyester and stainless stell wire. The authors feel stainless steel, Teflon impregnated
Dacron*, nylon and polypropylene are the best of the non-absorbables. He useastainless steel
wire for body wall repair when a non-absorbable is required and Tevdek** for skin closure. A

*Trademarks of Dupont Company, Wilmington, DE for Teflon coating and Dacron polyester.
**Trademark of Deknatel Company, Queens Village, NY for Tevdek suture.

swedged-on suture needle is used whenever possible since much less tissue trauma results.
Uncomplicated wouds which have been handled and treated as described previously may not
require a dressing. However, the indications for dressing these wounds are to keep them dry
and protected and to maintain pressure for dead space obliteration. The principles of dressing
wounds will be discussed later.

This category includes wounds which are open at the time of presentation. They usually have a
significant amount of tissue damage, destruction, or loss. Damage may be superficial or deep\'.
Causes include punctures, avulsions, abrasions, contusions, and crushing wounds. There may
be a loss of structural integrity as well as soft and hard tissue involvement. Foreign bodies may
be present. This type of wound is often encountered in animals hit by cars or involved in fights.
If these wounds can be treated within the first eight hours after wounding, first intention healing
should be attempted if at all possible. The animal is anesthetized and the wound is clipped,
cleansed, and debrided. Cleansing should be intensive and thorough, since this is the key to
achieving a decontaminated wound (3,4). The gross dirt, filth and foreign matter can be flushed
with slowly running warm tap water. The final flusing should be accomplished with 0.9% saline
solution.

This final flushing solution can be spiked with aqueous antimicrobial agents or diluted antiseptic
solution.

Repair of underlying structures is sometimes necessary. Skin closure in this instance may be
difficult or impossible. In these cases skin slaps may be useful. There are two general types of
skin flaps used in veterinary medicine. The first type are those that rotate around a pivot point
and the second type are advancement flaps (2,5). Both of these types can be effectively utilized
in veterinary medicine.

If a large subcutaneous dead space is eminent, Penrose drains should be installed and the skin
sutured as described above. Drains are not only utilized to obliterate dead space and prevent
accumulation of wound exudates, but are utilized to aid in the removal of foreign material
remaining after wound cleansing. \'As a rule of thumb\', drains are removed after four to five
days. All wounds which have drains in place should be dressed. The dressing should consist of a
non-adherent absorbent pad in place by a tertiatry dressing of your choice. In this instance, the
author recommends the use of a Telfa¹ wet-pruf pad. If an abundant amount of discharge is
expected, then the wound should be dressed with a more absorbent dressing system. The
author recommends the use of Kerlix* sponges and a wet-proof pad. The dressing should be
changed daily until the drains are removed.

If the wound is over eight hours old and is grossly infected, necrotic and/or contains ground-in
foreign material, second intention healing should be considered. After thorough washing and
debridement as described previously, the wound is covered with a sterile wet saline dressing.
These saline packs can be obtained presterilized and ready for application or can be made by
placing a number of dry gauze sponges in a stainless steel container, pouring saline over them,
covering the containiner and autoclaving. The number of dressing sponges needed is removed
with a sterile forcep and the lid returned so that the remaining sponges stay sterile. The saline
soaked sponge is placed so that it completely covers the wound. It is then covered with a
wet-proof pad. A tertiary dressing consisting of either Conform* stretch bandage, Kerlix roll, or
roll gauze is then applied and covered with tape.

All animals in the complicated wound category should be given systemic antibiotics during the
initial phase of healing. The author prefers procaine penicillin G at the rate of 50,000 i.u. per
pound (s.i.d.) the first two days dropping to 20,000 i.u. per pound until discontinued. If culture
and sensitivity of an infected wound dictates a different antibiotic, the regimen is appropriately
changed. If local antibiotics are desired, only aqueous solutions are indicated and these can be
placed in the set saline dressing.

When a healthy granulating bed is achieved (usually in five to eight days), third intention healing
can be attempted. This consists of freshening the wound margins and approximating the skin
edges over the granulating tissue. The granulating bed is carefully rinsed with sterile 0.9% saline.
It should not be scraped, abraded or mutilated in any way. Third intention healing is the fastest
healing possible. Those wounds that cannot be sutured directly can be closed with a cosmetic
skin procedure described previously.

If the wound is allowed to heal by second intention, the granulating bed should be covered with
a non-adherent Telfa wet-proof pad. This dressing does not usually need to be changed daily. In
some instances only biweekly changes are necessary. The end result, with second intention
healing, is a larger scar than either first or third intention. Granulation bed protection is the
secret to minimal scar formation.

1. Eger, C.E.: Management of wounds with severe tissue loss: a case report. J. Am. Animal
Hosp. Assoc. 1976; 12:834.

2. Grabb, W.C. and Smith, J.W.: Plastic Surgery: A Concise Guide to Clinical Practice.
Second Edition. Little, Brown and Company, Boston, 1973.

3. Jacobsson, S., Rothman, U., Arturson, G, Ganrot, K., Haeger, K., and Juhlin, 1.: A new
principle for the cleansing of infected wounds. Scand. J. Plast. Reconstr. Surg. 1976; 10:
65-72.

4. MacLaren, I.F.: Simplified wound care. J.R. Coll. Surg. Edinb. 1963; 9:61-65.

5. Pullen, C.M.: Reconstruction of the skin. In. Current Techniques in Small Animal Surgery
edited by Bojrab, M.J. 1975; Lea & Fiebiger.

The majority of cases of collapsing trachea are seen in toy or miniature breeds with the
Chihuahua, Pomeranian, Yorkshire terrier and toy and miniature Poodle having the highest
incidence ( 1). This condition is seen in dogs of all ages, with the average age of diagnosis being
seven years (2). There is no sex predilection. The early signs of tracheal collapse include
chronic cough or dyspnea exacerbated by mild exercise or excitement. This progresses to a
more severe exercise intolerance, cyanosis and the development of a honking cough (3). The
absence of a cough does not rule out the diagnosis of collapsed trachea (4). Dyspnea is seen
upon inhalation with cervical tracheal collapse and upon expiration with intrathoracic collapse.
The degree of tracheal collapse can be classified into four grades. In Grade I collapse of the
trachea is nearly normal with a slightly pendulous tracheal muscle and a reduction in lumen size
of 25%. Grade II collapse consists of a tracheal muscle which is widened and pendulous and
tracheal cartilages which are partially flattened. The tracheal lumen is reduced by 50%. In Grade
III collapse the tracheal muscle is almost in contact with the nearly fat tracheal cartilages and the
tracheal lumen is reduced by approximately 75%. In Grade IV collapse the tracheal lumen is
essentially obliterated by the tracheal muscle lying on the dorsal surface of the tracheal
cartilages (4).

A complete physical exam should be performed with emphasis on the respiratory system.
Palpation of the cervical trachea may reveal dorsoventral flattening and incite severe coughing
spasms. Lateral radiographs of an unanesthetized patient are usually diagnostic for tracheal
collapse and should always be taken to evaluate the heart and lungs. It may be necessary to
preoxygenate the patient and use a standing lateral position with a horizontal beam if the
patient is severely affected. Fluoroscopy confirms changes in trachea diameter during respira-
tion in the unanesthetized patient (1).

Endoscopy is the best technique to evaluate the trachea and bronchi prior to surgery and
should be done in conjunction with anesthesia for surgery. Oxygen should be infused through
the bronchoscope. Endotracheal tubes for miniature dogs are usually too small to pass an
endoscope through and cannot be used. The effects of respiration and bead and neck exten-
sion on the tracheal and bronchial lumen should be noted. The degree of dorsal membrane
laxity, the shape of the tracheal rings and the flattening of the trachea and bronchi should be
closely observed (1).

Many patients with collapsed trachea have mild to significant right heart enlargement with mild
diffuse increases in pulmonary linear interstitial densities suggestive of pulmonary fibrosis and

cor pulmonale. Some dogs have biventricular enlargement, left atrial enlargement and pulmo-
nary edema.

Peribroncheal infiltrates are common. Bronchiectasis and bronchopneumonia may be present
in severe cases (3).

The larynx should be examined to determine if it is contributing to the dyspnea and determine
its functional capacity. In one study, 30% of the patients with collapsed trachea also bad
laryngeal paresis or paralysis (4).

Appropriate therapy for tracheal infection is based on the results of bacterial culture-sensitivity
tests and cytological findings. Sheathed swabs should be used to obtain material for tracheal
culture since contamination by pharyngeal organisms is likely. Cytologic samples can be
collected with unsheathed swabs (3).

Dogs with Grade I tracheal collapse are usually managed medically. However, the use of
broncbodilators, expectorants, sedatives and digitalization is considered by some to be pallia-
tive and transient (5). Dogs with collapses graded II through IV at any level of the trachea should
be treated surgically.

Four basic methods have been devised to surgically correct a collapsed trachea. Dorsal
tracheal membrane plication bas been used with reasonable success in patients with collapse of
Grades I or II. In this method the dorsal aspect of the trachea is exposed and tbe lax tracheal
membrane is plicated with a 3-0 or 4-0 monofilament nonabsorbable interrupted horizontal
mattress sutures (6). This prevents the redundant membrane from sagging into the tracheal
lumen and obstructing air flow. Use of tbe plication technique in severe tracheal collapse causes
severe narrowing of tbe trachea as the tips of the dorsoventrally flattened rings are drawn
toward each other to assume a "c" shape. With complete dorsoventral flattening of the rings,
approximately 25% of the existing circumference is lost in tbe plication technique. This results
in approximately a 44% decrease in the potential cross-sectional area of the collapsed trachea.
Therefore plication should be reserved for those patients with reasonable cartilage develop-
ment and tracheal stenosis caused by dorsal membrane laxity (Grades MI) (1).
The use of internal stents as a method of long-term internal support of a weak trachea bas not
been successful. These stents tend to become dislodged, become obstructive or be coughed
out (7). Internal tracheal support as an emergency method for maintaining an airway can be
achieved with an endotracheal tube placed through a tracheostomy site. The tube should be
passed distally to a point that relieves respiratory distress (1).

A Montgomery T-tube made of soft Silastic tubing may be used to support tbe trachea and
larynx post-surgically. The tube is slightly smaller than the internal diameter of tbe trachea and
is a non-cuffed tube placed through a tracheostomy site. Mucosal damage is prevented by a
good fit, soft consistency, light weight and good stability. Tbe tube is seldom changed and is
easily cleaned while in place (1).

Transecting alternate tracheal rings at the ventral midline may increase the diameter of tbe
trachea in many cases. Transection of alternate rings allows the dorsal tracheal membrane to
shorten and pull the ends of the tracheal rings toward tbe midline. The presence of intact rings
prevents lateral collapse of the trachea. This technique has not been very successful in the
long-term and should not be used in cases where tbe dorsal tracheal membrane is extremely
lax. Better success is achieved by combining tracheal ring resection witb dorsal membrane
plication.

The external ring prosthesis is currently the technique of choice because tracheal diameter can
be restored without significantly interfering with the blood or nervous supply or tbe mucociliary
apparatus. The rings are placed on tbe external surface of the trachea and help maintain a
normal conformation during coughing and respiration. The split rings are placed 1-3 rings apart
to provide flexibility needed for tracheal movement. These rings are implanted without interfer-
ing with the vascular and nervous supply of the larynx, trachea or bronchi. Polyproylene
syringe case and Teflon tubing have been the source of the prosthetic rings of varying widths
(4.8-9.5 mm wide) (3). The internal diameters are selected according to the size of the trachea
around which they are placed. These rings have been adequate for the trachea, but are too
coarse for the mainstem bronchi. A flexible, porous polypropylene is used for these small
airways. Prosthetic rings are made by cutting a 3 cc syringe case into cylinders approximately
5-8 mm wide. A longitudinal 2-3 mm gap is cut in each ring to facilitate placement around tbe
trachea. 4-6 holes of 2 mm diameter are drilled through the rings for suture placement. The
edges of the rings should be smoothed to minimize tissue reaction (3).

Anesthesia may be induced by intravenous pentobarbital (6 mg/lb) following administration of
glycopyrrolate (Robinul, 0.,005 mg/lb I.M.) and lenperone (Elanone, 0.3 mg/lb I.M.). Acetyl-
promazine (0.1 mg/lb, not to exceed 3 mg) may be used instead of Elanone. Anesthesia should
be maintained with a combination of oxygen-nitrous oxide-isoflurane. Normal salinge may be
given intravenously at a rate of 5 ml/lb/hr. In patients with severe respiratory distress, pre-
oxygenation may be necesssary prior to inducing anesthesia.

The patient is positioned in dorsal recumbency and a ventral midline skin incision is made from
the larynx to the sternal manubrium. Subcutaneous tissues and the sternohyoid muscles are
separated and retracted laterally to expose the collapsed trachea. Branches of the thyroid
arteries and recurrent laryngeal nerves are bluntly dissected from the trachea only in the areas
of ring placement. The ring is carefully positioned between the trachea and the recurrent
laryngeal nerves. The trachea is sutured to the ring with a 3-0 or 4-0 absorbable suture. Each
suture is placed around a tracheal cartilage or through the dorsal tracheal membrane before it is
passed through a hole in the ring. Three to four sutures per ring are placed around the cartilage
and at least one suture is placed through the tracheal membrane. Sutures enter the tracheal
lumen so care must be taken to avoid passing sutures through the endotracheal tube cuff. Rings
should be placed 5-10 mm apart. Five to six prosthetic rings are usually required to reinforce the
trachea. Following placement of the final ring the surgical site is flushed with warm saline
solution. The sternohyoid and subcutaneous tissues are closed with absorbable sutures. The
skin is apposed with a nonabsorbable suture (3).

Post-operative care includes antibiotics for five to ten days and corticosteroids for at least three
days. The dog frequently has a persistent cough during the healing phase (4).
Post-operative complications include hemorrhage at suture sites, slight to moderate peri-
tracheal swelling and bruising of the skin around the incision. Recurrent laryngeal nerve
damage may cause laryngeal spasm and respiratory distress (3).

Post-operatively, coughing and dyspnea due to tracheal collapse are significantly improved. A
persistent cough post-operatively should be cause for re-examination as there may be concur-
rent pulmonary or cardiac disease. The patient with severe tracheal collapse (Grades III or IV),
chronic lung disease and cor pulmonale should improve following surgery. Most dogs cough
less, breathe easier, are more active and have fewer episodes of tracheobronchitis (4).

1. Nelson, A.W.: Lower Respiratory System. In: Slatter, D.H (ed.) Textbook of Small Animal
Surgery. W.B. Saunders, 1985.

3. Hedlund, C.S.,Tangner, C.H.: Tracheal Surgery in the Dog -Part II. Comp. on Cont. Educ.
1983; 5: 738.

4. Tangner, C.H., Hobson, H.D.: A retrospective study of 20 surgically managed cases
of collapsed trachea. Vet. Surg. 1982; 11: 146-149.

5. Done, S.H.: Canine tracheal collapse - aetiology, pathology, diagnosis and treatment. Vet.
Annw. 1978; 18: 255-260.

6. Bojrab, M.J.,Nafe L.L.: Tracheal reconstructive surgery. J. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1976;
12: 622.

7. Leonard, H.C. and Wright, J.J.: An intraluminal prosthetic dilator for tracheal collapse in
the dog. J. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1978; 14: 464.

A.A. Stokhof, W.Th.C. Wolvekamp, L.J. Hellebrekers and B.E. Sjollema
INTRODUCTION

Traumatic diaphragmatic hernia in the dog and cat is often seen by the small animal clinician. In
the majority of cases it is caused by traffic accidents. Especially if the patient is presented within
a few hours or days after the accident, dyspnoea is an important feature. If presented after
longer periods the signs mentioned by the owner are more diverse.

In the traumatic diaphragmatic hernia patient a thorough physical examination is particularly
important. This is followed by radiography of the thorax, which represents an essential part of
the examination procedure.

The condition of the patient determines which treatment has to be given, if severe shock or
serious dyspnoea is present, the general condition of the animal must be improved first. If
anesthesia and artificial ventilation can be applied to the patient with an acceptable risk, the
surgical correction can be performed. These different aspects will be given special emphasis.

HISTORY AND PHYSICAL EXAMINATION
Diaphragmatic patients fall into three different categories:
L the acute trauma patient

When a trauma patient is presented the primary decision is to evaluate whether the animal\'s life
is in danger or if it is not. Realizing that the major causes of death as a consequence of trauma
are respiratory failure, haemorrhage and shock, signs of these conditions should be looked for
first: respiratory movements, peripheral pulse and mucous membranes should be quickly
examined. Restraint of the animal may be necessary but one has to be aware of the possibility
that the situation may worsen as a consequence of fractures, dislocations etc. It is preferable
not to give any tranquilization because this masks the entire condition of the patient. If
necessary oxygen should be given, bleeding stopped and an intravenous infusion with colloids
or cristalloids initiated to maintain or restore the circulatory volume at an adequate level.
Because under these circumstances the owner may be very upset, the questions to be asked
must be simple and clear. The following information should be obtained:

If the situation is stabilized a thorough physical examination has to be performed, using an
examination protocol to be sure that no symptoms will be overlooked.

The respiratory rate is generally increased, but regular. The type is inspiratory abdominal or
\'pendulating\'. With this, during inspiration the thoracic wall moves outward with a simultaneous
inward movement of the abdominal wall.

For this examination the femoral artery is palpated. Attention is paid to the rate, the quality, the
symmetry and if each apex beat is followed by a pulse wave. The findings in these patients may
vary considerably.

This measurement is essential in establishing an initial evaluation of the patient, since, as in any
trauma patient, hypothermia may be present or develope. This also holds true for hyperther-
mia The various possibilities can be seen in our patients.
The skin

This is examined in relation to temperature, colour, haematomas and wounds. Especially
lonchaired animals may have wounds which only are found by thorough examination. Attention
must be paid to signs of subcutaneous air, which often can be felt in thoracic trauma as a
consequence of pleural damage. In our category of patients we do often find no dermal
problems.

These have to be evaluated for their colour, capillary refill time and if they are abnormally dry.
Cyanosis can be seen in seriously dyspnoeic animals. Considering our examination results, the
finding of pendulant respiration deserves closer attention. This feature is known to be present
in animals suffering from pleural effusion, pneumothorax and diaphragmatic hernia. Physical
examination of the thorax is necessary to differentiate between these three conditions.

This is performed by inspection, palpation, auscultation and percussion. If pleural effusion
exists no abnormalities are found upon inspection or palpation. With auscultation pulmonary
sounds are absent ventrally and with percussion the tone is abnormally dull or damped
ventrally. If the patient is suffering from a pneumothorax inspection and palpation do not reveal
any abnormality. Upon auscultation lung sounds are only faintly audible. With percussion an
abnormal hollow tone is heard with no detectable boundary between the lung- and liverfield at
the right thoracic wall. When a diaphragmatic hernia patient has been presented, with inspec-
tion and palpation of the thorax (the latter being more informative) a sinistro- or dextrocardia is
found. With auscultation and percussion the findings can vary considerably.

This category of diaphragmatic hernia patients generally is presented with diverse problems. If
the owner is aware of it, trauma may be mentioned in the history. Other complaints are
dyspnoea with or without exercise, loss of appetite, frequent vomiting, loss of condition,
depression, uncomfortability when lying down. Upon examination the pendulating type of
respiration and the other findings as described under 1. are done.

In this category patients are found being presented with acute dyspnoea with or without
vomiting or dry heaving (vomiting movements). On examination abnormalities are found being
consistent with a diaphragmatic hernia. A hollow percussion tone may be present and found by
the examining clinician.

In these patients incarceration of the stomach and sometimes of other intestines in the
diaphragmatic rupture is the cause. Because of accumulation of gas within these organs serious
compression of intrathoracic structures take place leading to above mentioned symptoms and
possibly to a quick death.

It has to be realized that in this survey only the most characteristic findings have been
presented. In patients with suggestive symptoms of a diaphragmatic hernia lunglobe torsion
and thoracic malignancies must be considered in the differential diagnosis.
The treatment of choice in diaphragmatic hernia patients is surgery. Preoperatively the food
should be witbeld at least for 24 hours. Patients scheduled for surgery after a longer period
following their presentation should be fed small amounts of food, four times a day. In all cases
water can be supplied freely.

The diaphragm itself is not visible on plain thoracic radiographs. It is only a very thin musculo-fi-
brous plate making a composite shadow with the dense liver shadow contrasted by the airfilled
lungs. For visualization of the diaphragm negative or positive peritoneography is required.
Diaphragmatic hernias are only \'visible\' because of dislocation of adjacent organs that are
outlined by the airfilled lungs.

3. evaluation of secondary changes, e.g. pulmonary and/or mediastinal hemorrhage, pleural
fluid, adhesions, incarceration, displacement of organs, fractured ribs, etc.,

1. don\'t compromize the animal\'s life by the X-ray examination. In cases of compromized
ventilation the possibilities of intubation, oxygen, and anaesthesia should be readily
present,

2. use standard radiographic technique for complete survey of the thorax and abdomen:
lateral and dorso-ventral projections,

3. realize that the radiographic presentation of the diaphragm depends on many factors, e.g.
phase of respiration, positioning on radiographic table. X-ray tube positioning, breed
related anatomy of patient.

Depending on the radiographic projection the crura of the diaphragm will differently appear on
the radiographs. This variable appearance is due to the direction of the primary X-ray beam and
the position of tbe diaphragm.

— increased soft tissue density due to prolapsed portion of the liver, spleen, omentum, or
intestines;

— luculated gas pockets or granular dense material representing gas or fecal material in
the gastro-intestinal lumen;

5. pleural effusion due to hemorrhage or due to incarceration of abdominal viscera or pleural
irritation;

9. lack of abdominal organs on abdominal survey radiographs;
10. signs of previous trauma to the thoracic cage:

6. intrapulmonary or pleural mass(es) near diaphragm: blurring of diaphragmatic outline;

7. pleural effusion: congestion, pleuritis, pleural tumors, lung lobe torsion, etc.;

8. pneumothorax: tension pneumothorax very much resembles gastric tympany and gas in
incarcerated intestines;

When a patient with a traumatic diaphragmatic hernia is presented for anesthesia and sub-
sequent surgery tbe anesthetic protocol should include the following items:

— pre-anesthetic examination -to assess the anesthetic risk and determine the most suitable
anesthetic approach.

— induction -this phase should be kept as short as possible due to the severe impairment of the
respiratory function.

— maintenance -since artificial ventilation is mandatory during thoracotomy, anesthesia is
best maintained with O2, (N2O), and a volatile anesthetic.

— recovery -careful observation will ensure early detection of post-operative problems like
post-operative pain, excitation or the (re)deveiopment of a (tension) pneumotorax.

Apart from the different aspects of the physical examination needed for establishing the
diagnosis and exact localisation of the hernia, special attention should be payed to the degree of
respiratory and circulatory impairment due to the hernia or the preceding trauma. Due to the
intrathoracic abnormalities an increased respiratory effort is needed to ensure adequate
ventilation, because the ventilatory volume is often markedly decreased. Circulatory abnormal-
ities found in this kind of patient might originate from the traumatic incident itself (bloodloss,
arrhythmias, circulatory shock) or from the ensuing herniation (obstruction of venous return
due to increased intrathoracic pressure). Palpation of the peripheral pulse, color of mucous
membranes, capillary refill time and careful palpation, percussion and auscultation will provide
information to estimate the circulatory status.

On considering the administration of premedications two questions should be answered:

The answer will mainly depend on the patient\'s condition, the extent to which the thoracic
cavity is occupied by herniated organs, and the estimated respiratory and circulatory reserve.
Opioid agents like morphine and methadone will cause a further depression of the already
impaired respiration. Only in cases in which respiratory and circulatory functions are evaluated
to be adequate, premedication can be considered. Sedatives like butyrophenone -(droperidol)
or phenothiazine derivates (for instance acepromazine) will cause hypotension by peripheral
vasodilation, which may cause further deterioration of the impaired circulation. Anticholinergic
agents like atropine will only be indicated in cases of opioid-administration, pre-existing brady-
cardia, or severe salivation. When no premedication is given one may administer for instance
methadone (1 mg/kg) and atropin (0,05 mg/kg) right after induction of anesthesia. This will
augment the pre-operative analgesia without impairing the gasexchange guaranteed by ade-
quate artificial ventilation. When a diagnosis of pre-anesthetic hypovolemia has been ascer-
tained, intravenous fluid administration should be started as soon as possible. For this purpose
cristalloid or, in more severe cases, dextran or gelatin solutions can be used.

Whether or not premedicant agents have been administered the induction of anesthesia in
these patients should be rapid. Since the commonly used barbiturates induce hypnosis with a
concurrent respiratory depression and muscle relaxation, patients will encounter great difficul-
ties in maintaining respiratory function. Therefore patients will have to be intubated imme-
diately upon induction to allow for ventilatory assist through artificial ventilation with pure
oxygen. In those cases in which a hypoxemia exists before induction, pre-oxygenation is
indicated. This can be accomplished by administration of 100% oxygen by mask, but only when
the application of the mask does not result in excitement. The total dose of thiobarbiturate used
will depend upon the patient\'s condition and the administration of premedicants and varies
between 10-20 mg/kg. Intravenous administration should be performed swiftly and in titrating
fashion after an initial bolus injection of 3-5 mg/kg bodyweight. Cats are usually induced with a
standard dose of ketamine and xylazine i.m., with a mask with pure oxygen applied as soon as
possible, followed by intubation.

Since artificial ventilation is mandatory during thoracotomy, anesthesia is best maintained with
O2 and a volatile anesthetic. Nitrous oxide (N2O) can be added. In the presence of a pneumo-
thorax and/or dislocated and dilated stomach however, this is omitted. Here N2O can be
administered after the thorax has been opened. Fresh gas flows for O2 and N2O will depend on
the anesthetic system used. When using halotane as anesthetic agent 0.5 to 1.5% in the fresh
gas flow will suffice for most patients. For thoracic surgery the main feature in anesthesia
consists of the artificial ventilation. General guidelines that can be used are a tidal volume of 15
ml/kg, an average respiration rate of 12-15 breaths per minute and a resulting minute volume of
180-225 ml/kg/min. The type of ventilation applied is either IPPV (intermittant positive pressure

ventilation) or PEEP ventilation (positive end expiratory pressure). This implies that at the end
of the expiratory phase, the pressure is either zero (IPPV) or positive (PEEP). When adjusting
inspiratory, and end expiratory pressure, it should be remembered that on increasing the mean
intrathoracic pressure the venous return will be impaired. This impaired venous return will in
turn decrease stroke volume and cardiac output. The average inspiratory pressure needed for
an adequate tidal volume will vary between 8-20 cm H2O depending on age, shape of the thorax,
rigidity of thoracic wall and lungtissue, in cases of diaphragmatic hernia also on the extent of
herniation of abdominal organs. In cases of severe obstruction of respiratory movement due to
displaced abdominal organs, one has to compromise between a slightly lower tidal volume and
the relatively high pressure needed to obtain this volume. An increased respiratory rate might
(partly) compensate for the low tidal volume (For instance 18 times 10 ml/kg instead of 12 times
15 ml/kg). To ensure adequate ventilation tidal volume should not be lowered to below 10
ml/kg.
recoueri/

Post-operative pain and restlessness may occur especially in those patients not having received
methadone. Differentiation between the two phenomena remains difficult. Sedation may be
obtained by small dosages of for instance accepromazine (0.05-0.1 mg/kg i.v.). Post-operative
pain control can be achieved by administration of either pethidine (3-5 mg/kg) or bupre-
norpbine (0.006 mg/kg) in both dogs and cats. The great advantage of buprenorphine (Temge-
sic®) over pethidine is the long duration of action (10 hours versus 1-2 hours for pethidine) and
the combination of agonistic (i.e. analgetic) antagonistic activity. This means that aside from
pain control, combatement of sedation and respiratory depression induced by methadone is
achieved. Furthermore a repeated examination of peripheral pulse, mucous membranes,
respiration (type and frequency) and rectal temperature is indicated to ensure an uneventful
recovery and to exclude possible complications like (re)development of pneumothorax.

The diaphragmatic hernia can be radial, circumferential or both. Sometimes more than one
rupture occurs. Location of the hernia depends upon the initial trauma. Size and location of the
hernia partly determine which organs herniate into the thoracic cavity. These factors also
determine whether herniated organs may be freely movable or become incarcerated. Surgical
repair of diaphragmatic hernia can be postponed in most cases. In our clinic surgery is usually
scheduled 7 to 10 days after the initial trauma. In cases of stomach herniation and tympanic
dissection however an emergency procedure is neccessary.

In our clinic the intercostal approach is the method of choice for traumatic hernia repair.
Midline thoracotomy is only used if the location of the hernia cannot be determined prior to
surgery.

Lateral thoracotomy through the 9th intercostal space is simple and provides good exposure of
herniated viscera, their adhesions and of the diaphragm. When this technique is to be used the
side on which the hernia is located should be known prior to surgery. The skin and subcutis are
opened over the 9th intercostal space at the hernia side. The Latissimus dorsi muscle is cut
transversely, and the external oblique abdominal muscle is dissected parallel to its fibers
resulting in a clear view over the 9th intercostal space. The external and internal intercostal
muscles and the pleura are carefully opened. A self-retaining retractor is placed.

Midline thoracotomy (median sternotomy) is the only thoracic approach that provides access
to the entire thoracic cavity and both sides of the diaphragm. This approach is more time
consuming and is associated with more postoperative pain and increased risk of postsurgical
pleurocutaneous airleakage in comparison with the lateral intercostal thoracotomy.

The skin and subcutis are opened over the sternum. Tbe superficial and deep pectoral muscle
are carefully dissected from the sternebrae. Perforating branches of the internal thoracic artery
are freed and ligated or coagulated. The sternum can be transsected with bone scissors in cats.
In dogs an osteotome or oscillating saw should be used. After opening the thorax a selfretaining
retractor is placed. Herniated viscera are identified and inspected for trauma and/or adhesions.
After carefully breaking down possible adhesions the herniated viscera are gently repositioned
into tbe abdomen in such an order that normal anatomic relations in the abdominal cavity are
re-established. Special care should be taken in handling tbe spleen and liver; congestion of
these organs is a frequently occuring complication and may lead to hemorrhage due to capsel
damage. Tbe liver (if herniated) is always the last organ to be repositioned. Sometimes
enlargement of the rupture is necessary to facilitate reposition. Closure of tbe hernia is always
started at the most remote part. Allis tissue forceps are placed on the margins and used for
approximation. The sutures are placed 3 to 4 mm apart in a simple interrupted pattern. Suture
material is polyglactin\' or polydioxanon^ (2-0 or 3-0). If necessary sutures can be used for
traction. Either before or after tying. If no free margin remains at the ribside circumcostal
sutures should be used. Special care should be taken not to puncture the lungs; if needed the
ventilation can be stopped intermittantly. For decompression a silastic tube is introduced into
the thoracic cavity through the 10th or 8th intercostal space. This tube partly runs under the
latissimus dorsi or pectoral muscle. The outer end is connected to an underwater seal system
on which suction can be applied. A sufficient normal restoration of the intra pleural pressure is
usually accomplished with help of the ventilation (4 - 8 cm H2O neg.) and compression of the
thorax by the surgeon simultaneously with the inspiration. The thoracic drainage tube is
removed when the negative intrapleural pressure is maintained and no risk exists for air
leakage.

Midline laparotomy is a simple technique which provides good exposure and fair access to most
of the diaphragm regardless of the side of the hernia. It also permits inspection of abdominal
organs but provides only limited view of herniated organs, thoracic organs and their adhesions.

Circumcostal sutures are preplaced in such a way that at closure tbe pleura is everted. In cats
and small dogs 3 sutures are usually sufficient. In larger dogs more sutures are used, spaced 3 to
4 cm apart. Suture material ranges from 2-0 to 2 polyglactin\' or polydioxanon^ depending of the
size of the animal. The ribs are approximated by manual traction or witb a rib-approximator and
sutures are tied. Latissimus dorsi, external oblique abdominal and the cutaneous trunci muscle,
followed by the skin, are closed with simple interrupted sutures.

Sutures are replaced round the sternebrae at different intercostal spaces. A simple interrupted
pattern is used. Care should be taken that the closure is secure, free of movement and airtight.
Muscles, subcutis and skin are closed in a routine way.

Tbe animal is hospitalized for a period of 7 days. After surgery, water is provided when the
animal is fully awake from anesthesia. Food is witheld for 24 hours postoperatively. Control
radiographs of the thorax are made at day 7. Skin sutures are removed after 8 to 10 days.

Infection in bones represents a diagnostic and therapeutic challenge to the veterinarian. The
manifestations vary depending on the initiating event, site of involvement, organism involved
and chronicity. The purpose of this paper is based on clinical features, pathophysiology,
diagnosis and management of bone infection.

Most osteomyelitis in dogs results from open reduction and internal fixation of closed or open
fractures. The acute osteomyelitis occurs within three weeks after contamination. Acute
suppurative osteomyelitis is characterized locally by all the signs of inflammation with or
without active drainage. Fever, anorexia and mild leucocytosis can be observed. The diagnosis
of chronic osteomyelitis is generally made following an unresolved infection that occured as an
acute suppurative osteomyelitis. The most consistent clinical signs are pain, lameness, draining
tracts.

The pathophysiology of osteomyelitis following osteosynthesis depends on the nature of the
injury and the type of fixation. The pathogens in intramedullary nailing gain access to the
surgical wound, follow the fracture line into the medullary cavity, and expand in the nail bed. A
secondary intramedullary abcess can develop. The cortex may become necrotic on its
endosteal and periosteal surface. With bone plate osteosynthesis, infection is usually caused by
an infected hematoma over the plate. If the early infection remains untreated, the infection
spreads over the entire plate and surrounding hematoma. Pathogens may infect the intramedul-
lary cavity of the cortex along the screws of the fracture line, but the development of an
extensive intramedullary abcess is extremely rare.

.Successful treatment generally requires a combination of surgical and antibiotic treatment.
Clinical and radiologic signs as well as the stage of the disease are important considerations in
the treatment but in any case, there are only four basic components of the treatment : (1)
immobilization, (2) complete and careful debridement of the wound, (3) stability of the fracture,
and (4) adequate drainage.

When a post-operative infection is suspected, a broad spectrum bactericidal antibiotic is given
to the patient for 48 to 72 hours. If the dog is not responding, debridement of the infected wound
is carried out in the operating room with the animal under anesthesia. All fragments of necrotic
tissue, hematoma, necrotic bone must be removed. The internal fixation is checked out for
stability. Unstable fixation should be replaced by adequate means. An extensive irrigation of
the wound is done with either Lactate Ringer solution or saline.

As with other infected wounds, closure of the incision is delayed. The best method of providing
drainage to an infected wound following adequade debridement is nonclosure. Drains, with or
without suction, can be used in some cases. Chronic osteomyelitis is a disease of ischemia more
than infection. Avascular bone, scar tissue and involucrum are impenetrable to antibiotics.
Dead bone and scar tissue must be excised, effective antibiotic therapy based on deep culture
provided and dead space eliminated. The local treatment varies depending on the initial
situation (Table 1).

Successful treatment of osteomyelitis requires the understanding that the disease is not
primarly one of bacterial infection, but one of necrotic bone buried in poorly dense fibrous
tissue. Agressive therapy is mandatory for good results.

Table 1. The different clinical initial situations and their corresponding local treatments.

Segmental defect with sta-
bility through osteosynthesis
with heavy purulent drainage

Segmental defect with sta-
bility through osteosynthesis
without or with minor drainage

5. Grafting of the bone
defect as a second
procedure; 1 to 4 weeks
after the first.

2. Bardet, J.F., Hohn, R.B. and Basinger, R.: Open drainage and delayed autogenous cancel-
lous bone grafting for treatment of chronic osteomyelitis in dogs and cats. J. Am. Med.
Assoc., 1983; 183: 312-317.

4. Uhthoff H.K.: Current Concepts of Infections in Orthopedic Surgery. Berlin, Springer,
Verlag 1985.

Osteoarthritis or Degenerative Joint Disease (DJD) is a chronic non inflammatory disorder of
diarthrodia! joints characterized by articular cartilage degeneration, marginal osteophyte for-
mation, cloture degenerative and proliferative joint changes. DJD appears as one of the most
common causes of lameness in small animal practice.

DJD classically has been divided into primary and secondary etiologies, in primary DJD, the
degeneration of the articular cartilage is the initial change and appears to be intrinsic in origin.
These changes may be associated with the aging process. In secondary DJD, alterations of the
articular cartilage are a consequence of abnormal mechanial stresses acting on joints. The
mechanical stress may be incurred by abnormal conformation, congenital of adaptational
deformities of the skeleton, abnormal locomotion, or trauma. The most common causes of
secondary DJD in dog are hip dysplasia, Legg-Perthes diseases, osteochondritis dissecans,
elbow dysplasia, trauma and joint instability secondary to ligamentous insufficiency.
Primary degenerative joint disease is an insidious progressive condition which most commonly
affects older animals; secondary degenerative joint disease may be more acute; animals are
usually presented with history of lameness. Physical examination should include all body
systems. Local joint changes are characterized by joint enlargement and effusion, crepitation
and pain on hyperextension of the affected joint. Diagnosis of degenerative joint disease is
mainly based on history, clinical signs and radiographic evaluation.

The goals in the treatment of degenerative joint disease are to alleviate patient discomfort from
occuring, and restore the affected joint to an as near normal and painfree function as possible.
The treatment can be medical or surgical, because most DJD in small animal is the result of
another condition, the primary cause must be diagnosed and treated. The author will present
practical clinical examples of joint stabilization, removal of osteochondritis lesions and treat-
ment of chronic luxation. A special attention will be given to the preventive surgical aspects of
hip dysplasia using pelvic osteotomies and intertrochanteric osteotomies.
Medical treatment of DJD is symptomatic and non specific: it consists of rest, physical therapy
and drug therapy. No drugs will prevent or reverse the pathological changes of DJD. Two types
of drugs are commonly used: analgesic anti-inflammatory drugs and chondroprotective drugs.
Aspirin 10 to 25 mg/kg three times a day, phenylbutazone 0,4 to 10 mg/kg twice a day and other
Nonsteroidal Anti-Inflammatory Agents (NSAIA) have been used as basic drugs. Of the
NSAIA, diclofenac (VOLTAREN) has a pronounced antidegenerative potency in a dose range
of 0,3 mg to 1 mg admistered twice a day. Chondroprotective of anti-arthrosic drugs such as
glycosaminoglycan peptide complex (RUMALON), tribenoside appear to be able to slow down
the progression or reduce the intensity of osteoarthritis and counteract the catabolic action of
corticosteroides and some NSAIA on articular connective tissue.

As noted, surgical correction of the incitating cause of DJD may limit or halt the progression of
the degenerative changes. When the patient is not responding well to medical therapy surgical
salvage procedures such as arthrodesis, excision arthroplasty and total joint replacement may
be the only alternative.

1. Arnoczky S.P. and Lipowitz A.J.: Degenerative Joint disease in Slater D.H.: Textbook of
Small Animal Surgery, Saunders Company; 1985.

2. Meisel A.D. and Bullough P.G.: Atlas of Osteoarthritis. Lea and Febiger Publisher; 1984.

3. Munthe E. and Bjelle A.: Effects of drugs on osteoarthritis. Hans Huber Publishers; 1984.

Most of cranial cruciate ruptures are of degenerative origin. Several studies should prove that
traumatic stifle injuries account for only 4 to 7% of ruptured cruciate ligaments (1). This review
deals with the surgical anatomy of the stifle, the clinical findings and surgical treatments of
traumatic stifle injury in 10 dogs and 1 cat.

Eighteen fresh stifles were dissected. The cranial and caudal cruciate ligaments, the collateral
ligaments, the menisci and joint capsule known as the passive stabilizers have been studied
extensively. Passive ligamentous support alone cannot withstand long-term stress unless
supplemented by active protection (5) called "dynamic stabilizer" made of the musculo-tendi-
nous junction and aponeurosis. The caudal third of the stifle is made of two corners: the
posteriormedial or semimembranosus corner and the posteriolateral or popliteus corner. The
posteriolateral corner includes the popliteal and gastrocnemius muscles which act synergisti-
cally with the caudal cruciate ligament. The importance of these structures as feed back
elements should not be underestimated. If they are torn or even lax they are nog longer tense at
the correct moment and so can no longer furnish the proprioceptive input necessary for active
axillary stabilization: the motor system of the knee looses, its feedback and active coordination
can no longer function in a controlled orderly way.

Twelve traumatic stifle injuries have been classified and repaired in 10 dogs and 1 cat. Eight
types of injuries were found corresponding to 6 types of instabilities: medial, craniolateral,
craniomedial, caudo-medial, caudolateral and combined craniocaudal lateral or medial. In
traumatic injuries, lesions are rarely localized to only one structure but rather to several
elements. Three of the 12 cases were lesions of the posteriolateral corner including a rupture of
the cranial cruciate ligament, the medial collateral ligament and the posteriolateral joint capsule
(6). Four injuries were complex including a rupture of the cranial and caudal cruciate ligaments,
the medial collateral ligaments (2 cases) or the lateral collateral ligaments (2 cases) and the
caudal joint capsule. Other lesions were observed: 4 torn menisci, 5 cartilaginous fractures of
the femoral or tibial condyles, 1 avulsion of the common digital extensor tendon, 1 fracture of
the tibial tuberosity and 1 torn head of the medial gastrocnemius muscle.
All 12 cases were surgically repaired. Ten of them were available for post operative evaluation
(mean 32.8 months). A cat with bilateral stifle injuries sustained a new injury three weeks after
the initial treatment and one dog was euthanized because a degenerative myelopathy. All other
dogs had excellent functional results.

In all cases, except one, a moderate to severe osteoarthritis was observed radiographically
without any apparent clinical signification.

In conclusion, traumatic stifle injuries are often complex and involve lesions of the main
ligaments and associated structures. A classification of the lesion is helpful for an etioiogie
surgical treatment. Tbe prognosis after treatment is good.

1. Perot F., Bejui J., Trillat A. and Patricot L.: Lesions meniscales et meniscectomie chez le
chien: importance et contribution a leur étude dans 84 lésions graves du genou. Le Point
Vétérinaire, 1984; 16: 195-205.

2. Arnoczky S.P.: Surgery of the Stifle. The cruciate ligaments. Comp. Cont. Educ., 1980; 2:
106.

3. Arnoczky S.P.: Surgery of the Stifle. The menisci and collateral ligaments. Comp. Cont.
Educ., 1980; 2: 394-399.

4. Vasseur P.B. and Arnoczky S.P.: Collateral ligaments of the canine stifle joint. Anatomic
and functional analysis. Am. J. Vet. Res., 1981; 42: 1133-1137.

6. Bardet J.F.: Etude des traumatismes du grasset chez le chien et le chat. Travail de
documentation et de recherce. Ecole Nationale Vétérinaire d\'Alfort. Juin 1985.

Recurrent staphylococcal skin infection (pyoderma) of dogs is one of the commonest and most
frustrating conditions facing the small animal practitioner. Failure to make an initial correct
diagnosis, failure to correctly identify predisposing causes and inappropriate therapy all con-
tribute to the problem.

Pyodermas were previously classified as primary and secondary. This categorization has
decreased in value with the realization that almost all bacterial skin infections are in fact
secondary to some predisposing cause. They are also described in relation to their distribution,
i.e. interdigital, nasal etc. Although this may have value descriptively, it is of little assistance in
aiding an understanding of the pathogenesis and in assisting in determining the optimal. The
most useful classification is based upon the depth of involvement within the skin (4).

These are very superficial inflammatory processes in which the bacterial involvement is entirely
secondary, and antibiotic therapy may not even be indicated. Acute moist dermatitis (\'hot
spots\') and fold pyodermas are examples. The predisposing cause of the latter is an anatomic
defect, and of the former is usually an allergic disease. They will not be discussed further in this
paper.

Impetigo refers to a superficial infection just under the stratum corneum of the epidermis. It is
frequently seen in young dogs, especially in the 4-10 week age group, and more rarely in the
pubescent stage (5-10 months).

In both cases it is often restricted to the groin. Very rarely it may present as a generalized
eruption with large bullae, especially after withdrawal from corticosteroids.
Folliculitis is the most common form of pyoderma and the most difficult to diagnose. The
infection commences deep in the hair follicle and is visualized on the surface as a papule. As the
inflammation rises up the hair follicle it is seen as a small pustule from which emerges a hair
shaft. The pustular phase is very short, usually a matter of hours. A variety of sequellae are seen
which may include a spreading circular crust, erythematous plaques with or without elevated
margins, ring-like serpigenous eruptions, focal alopecia and focal hyperpigmentation. Areas of
involvement usually include the groin, and the condition may generalize. In pubescent dogs it is
often limited to the groin and carries a good prognosis. Persistance into adulthood or a
tendency to generalize indicates a poorer prognosis with a good chance of recurrence. In
contrast to the other rare pustular diseases, namely pemphigus foliaceous and subcorneal
pustular dermatosis, the face, ears and feet are usually spared. Some of these cutaneous
reactions are described as bacterial or staphylococcal hypersensitivity.
An infection within the hair follicle may sometimes induce a pronounced perfollicular inflamma-
tion and present clinically as elevated plaque-like areas of thickening from which a little
serosanguineous exudate may be expressed. Most often seen in large breeds such as Dober-
mans and Great Danes, the lesions may mimic acral lick dermatitis when they occur on the
limbs. Trunkal involvement also is seen the condition is difficult to cure, requiring lengthy
antibiotic therapy, and recurrence is common.

Furunculosis is a term used to describe the inflammation resultant from rupture of an infected
hair follicle with spread of infection into the dermis. Serosanguineous and/or purulent exudate
may be expressed, but pustules are not seen. The pyoderma seen with demodecosis is usually
of this type.

Cellulitis is a still deeper condition with the infection spreading from the dermis to involve the
subcutis. Ulceration may occur, particularly in German Shepherds, in which the condition may
mimic an autoimmune disease. Deep pyodermas may be quite debilitating and even life-threat-
ening. They are difficult to cure, and the chances for recurrence are good.

Normal skin contains moderate numbers (c 10^ - lOVsq.cm.) of non-pathogenic micrococci and
corynebacteria (3). The prime pathogens of dog skin are Staphylococcus intermedius and S.
aureus. The latter are not residents of normal skin although they may be isolated as transients.
There is increasing evidence that coagulase negative S. epidermidis may sometimes assume a
pathogenic role, particularly but not exclusively in the immunosuppressed patient. Gram
negative organisms such as Proteus spp, Pseudomonas spp and £. coli may be isolated from
pyodermas, particularly deep ones. Although they may contribute to the pathogenesis there is
no evidence that they can initiate disease.

(i) Hematogenous route. It is unlikely that this route is frequently involved, but it may be
responsible for a limited number of cases of deep pyoderma.

(ii) Following surface colonization. Any abnormality of the skin surface, and particularly
involving any change in sebum production and/or desquamation, a condition loosely known as
seborrhea, may lead firstly to an increase in the number of normal bacteria. This is followed by a
transition from a normal composition to a pathogenic flora, particularly involving S. interme-
dius. It is not clear whether the prime initiating cause is the abnormality in sebum, which is
normally bacteriostatic, or the desquamative abnormality, which furnishes the ideal environ-
ment to permit colonization of bacteria which ordinarily are transients.

The wide variety of clinical signs which result from cutaneous staphylococcal infection are
attributable to the varying products of the organism and the differing host response.

(i) Protein A. This substance is produced by some strains of pathogenic staphylococci and is
both excreted and present on the surface. It is well known in immunologic circles for its ability to
bind in an antigen non-specific way to the Fc portion of most immunoglobulin molecules. It can
thus prevent access of specific antibody and moreover can trigger the complement cascade. It
is also a potent chemoattractant for neutrophils at 4 hours post-injection, and for lymphocytes
at 24-48 hours. It would appear likely that this protein is responsible for much of the inflamma-
tory response.

(ii) Other soluble products. A number of enzymes and exotoxins are produced to various
degrees by different strains which can effect the skin. Coagulase, production of which is
generally associated with pathogenicity produces little in vivo effect apart from its activation of
fibrinogen. It is more likely the chance association of production of coagulase with other
virulence factors which has led to this association.

The four hemolysins have effects on cells other than erythrocytes, and may produce profound
inflammatory effects upon intradermal injection which may lead to severe tissue necrosis.
Leucocidin is another virulence factor which, as the name implies, is toxic to neutrophils. Also
important in man is the epidermolytic toxin responsible for bullous impetigo and staphylococcal
scalded skin syndrome. The production of this toxin by canine strains has been suspected but
not proven.

(iii) Host response. A state of cell-mediated hypersensitivity, which can both predispose to
infection and increase its severity, has been postulated from experiments in mice and observa-
tions in man (1, 6). Furthermore, the production of specific antistaphylococcal IgE has been
shown to accompany some pyodermas in both man and dog (1, 8). Upon interaction with
antigen this mast cell bound IgE will cause degranulation and release of histamine which is
known to inhibit granulocyte chemotaxis and other leucocyte functions, thus perpetuating
infection.

Bacterial skin infection, with the exception of surface pyodermas must be treated with full
doses of antibiotics for the correct time. Superficial pyodermas require 15-25 days, and deep
infections 20-40 days. First choice antibiotics are usually erythromycin, lincomycin, trimetho-
prim/sulfadiazine and amoxacillin/clavulonic acid. Oxacillin and the broader spectrum cepha-
losporins are next choices. Ampicillin and tetracycline are too rarely effective to warrant
routine use unless supported by a culture and sensitivity.

Corticosteroids are anti-inflammatory and will often induce a remarkable clinical improvement.
However they are contraindicated for at least three reasons, (a) tbe clinician cannot tell
whether tbe improvement has resulted from correct antibiotic selection, (b) the suppression of
sebum production will further aid bacterial colonization, and (c) the anti-inflammatory proper-
ties will prevent an effective lethal host response.

Any change in the integrity of tbe surface will aid colonization. Such changes often also involve
the hair follicles, and when these become plugged a wonderful opportunity for bacterial
replication exists. Seborrhea may be both primary an secondary, and a diligent search must be
made for a cause Thorough evaluation of the endocrine system, and especially thyroid function,
is indicated.

Infection can become superimposed upon many other skin diseases for the same reasons given
above. The likelihood is heightened in the case of pruritic skin diseases when the integumentary
barrier is further compromised by the effects of self-trauma. In order to assess tbe role played
by infection in such cases it is important to treat with antibiotics alone initially, and then
reassess to better evaluate the residual disease entity.

This disease can predispose to recurrent pyoderma for a number of reasons. Firstly, the
self-trauma and the frequently associated secondary seborrhea are important factors.
Secondly, in man impainnents of both neutrophil and lymphocyte (T cell) function have been
associated with the atopic state (5,7). Although this has not been critically evaluated in the dog,
it has been noted in a number of instances that subclinical atopic dogs subject to recurrent
pyodermas respond very well to hyposensitization. The reasons for this are obscure, but do
suggest that allergy testing of all cases of recurrent pyodermas be undertaken.

Immunoglobulin levels, both total and specific anti-staphylococcal, are usually normal to
elevated in recurrent pyodermas. However T lymphocyte function assessed by lymphocyte
blastogenesis, which is an indicator of cell-mediated immunity, is often impaired. In many
instances this is a result of the infection and the abnormality is corrected when the infection is in
remission. Although its persistence when the disease is in remission can be regarded as an
indication for immune stimulation, it cannot be stated with certainty that the impaired T cell
function is the cause of the propensity to recur.

(1) Do not assume that because tbe condition has recurred in the past when therapy may not
have been optimal, it will necessarily recur in tbe future. Proper antibiotic and supportive
therapy may be curative.

(2) Search for a predisposing cause or causes along the lines advocated above. An intradermal
allergy test should be an integral part of such a work up.

(3) Use appropriate supportive shampoo therapy. Benzoly peroxide, tar, sulfur and iodine
containing shampoos all have their place. Emollient oil rinses should always follow bathing in
any intensive shampoo program.

(4) In the event that either (a) no predisposing cause can be identified, or that (b) tbe condition
recurs despite rectifying any and all such causes, immune stimulation may be attempted. This
will not be effective in every instance, but a proportion of cases do appear to benefit from such
therapy.

(ii) Staphylococcal lysate products (e.g. Staphylococcal Phage Lysate, Delmont Laboratories,
Swarthmore, Pennsylvania). Such products contain the whole organism and its products
including protein A. It is likely that the latter is responsible for any immune stimulant properties.

(iii) Autogenous bacterins. These have their advocates, but as the animals own staphylococcus
may not be rich in protein A (approximately 50% of canine isolates have demonstrable levels),
this approach may be theoretically less desirable than the use of lysates of more defined
content.

(iv) Proprionobacterium (formerly Corynebacterium) parvum products. This organism has
long been known to have immunostimulant properties. Results of controlled trials with one
product (Immunoregulin, Immunovet, Tampa, Florida) are awaited with interest.

The frustrating recurrent staphylococcal infection can be controlled in most instances by
following the guidelines noted above. The cases that truly have to spend the majority of their life
on antibiotics are exceedingly rare, and this author can recall only one such instance in the past
ten years.

Although the problem is unlikely to disappear immediately upon institution of appropriate
supportive therapy, the instances of recurrence are likely to become spaced at ever greater
intervals until the condition becomes manageable with at most 1-2 outbreaks annually.

1. Easmon, C.S.F., and Glynn, A. A.: Cell mediated immune responses to Staphylococcus
aureus in mice. Immunology 1975; 29: 75-85.

3. Horwitz, L.N., and Ihrke, P.J.: Canine seborrhea. In Kirk RW, ed. Current Veterinary
Therapy VI. Philadelphia: WB Saunders, 1977; 519-524.

4. Ihrke, P.J., Halliwell, R.E.W., and Deubler, M.J.: Canine pyoderma. In: Kirk RW, ed.
Current Veterinary Therapy. VI. Philadelphia: WB Saunders, 1977; 513-519.

5. McGeady, S.J., and Buckley, R.H.: Depression of cell-mediated immunity in atopic eczema.
J Allergy Clin Immunol 1975; 56: 393-406.

6. MuddS., Tauhler, J.H., and Baker, A.G.: Delayed type hypersensitivity to Staphylococcus
aureus in human subjects. J. Reticulo-endothel. Soc. 1970; 8: 493-498.

7. Rogge, J.L., and Hannifin, J.M.: Immunodeficiencies in severe atopic dermatitis. Arch
Dermatol 1976; 112: 1391-1396.

8. Schopfer, K., Baerlocher, K., Price, P., Krech, V., Quie, P.G. and Douglas, S.D.: Staphy-
lococcal IgE antibodies, hyperimmuno-globulin E and Staphylococcus aureus infections.
New Engl J Med 1979; 300: 835-838.

Topical dermatologic therapy is as much an art as it is a science. Many of the principles in use
today have been handed down from earlier generations of dermatologists. Although in general
they are recognized as efficacious, few have been subjected to close evaluative scrutiny, and
the method of action is frequently unknown. For more detailed discussions on this topic , the
reader is referred to excellent previous publications of Ihrke (1,2), Schwartzman (3) and Scott
(4). The comments in this paper refer to dogs, for topical therapy is less readily applicable to
cats. Topical therapy is either specific or supportive. Its institution must be preceded by a
thorough clinical evaluation, accompanied by appropriate diagnostic aids. If the diagnosis is
unknown, close visual inspection of the lesions must be performed to establish whether they
are acute, subacute or chronic in nature, for the choice of topical therapy will depend upon that
assesment. The old axion \'if it is wet, dry it; if it is dry, wet it\' is perhaps an oversimplification but
has merit as a starting point. The clinical evaluation must also include an assesment of the depth
of the lesion within the skin. Topical therapy is of most value in superficial lesions, as penetrat-
ing abilities are limited. In general, it is used for symptomatic therapy of a diagnosed dermatosis
until a specific cure can be implemented, to facilitate healing in conjunction with specific internal
therapy, and for the symptomatic control of dermatoses of undetermined etiology. Therapy
can also be physical or chemical. In the latter instance, specific pharmacological instance,
specific pharmacological agents are delivered to combat the active disease process. In the
former situation, the aim is to restore dermatologic homeostasis by means of drying, hydrating,
softening, lubricating, cooling, warming and/or protecting the skin as indicated by the nature of
the lesions.

These are always aqueous. They have the widest range of applications and are appropriate for a
wide range of lesions from acute and moist to dry, crusted and lichenified. All are symptomati-
cally beneficial as the pruritic sensations associated with the dermatoses are replaced by other
sensations such as warmth and cold. They clean the skin of crusts, scale and debris and
microorganisms. Although they are obviously moistening, excessive use can lead to unwanted
drying of the skin. They are thus the most frequent type of approach and a number of different
types are employed.

(1) Moist compresses. These permit continuous evaporative cooling, and are efficient at
cleansing and maintaining drainage. They are, however, somewhat impractical in veterinary
medicine, and their use is generally restricted to specific, localized lesions, particularly asso-
ciated with the extremities. The soothing effect of astringents, such as tannic acid or Burrow\'s
solution (aluminium acetate) is often employed. Such agents act by precipitating proteins
locally leading to reduced cellular permeability with no loss of viability. Further antipruritic
activity can be effected by the use of corn starch, baking powder or oatmeal powder.

(2) Soaks. These are of particular value when an extremity is involved. Availability of a tub can
enable whole body soaks whose effect can be amplified by a whirlpool. This approach is
particularly applicable to interdigital or generalized deep pyodermas, including cases compli-
cated by demodecosis. It cleanses, removes crusts and debris in a most gentle manner, and
very effectively establishes draining. The most popular agent employed is povidone iodine in
which the iodine is slowly released enabling lengthy action of its antibacterial and antifungal
properties. Chlorhexidine,, a synthetic biguanide with equally broad antimicrobial activity also
has its proponents.

(3) Baths. The question of soaps is somewhat controversial. They are the sodium or potassium
salts of fatty acids. Upon hydrolysis in water they become quite alkaline, and may be irritant to
sensitive skin. Neutral soaps or soap substitutes which consist of sulfated long-chain esters may
be preferable in some instances. Baths are of two types.

(a) Cleansing. These are often used to facilitate removing of scale, crusts and other debris in
conjunction with specific therapy.

(b) Medicated. In this instance a specific therapeutic effect is expected. Space and time do not
permit a discussion of parasiticidal baths. One of the more common indications for
medicated baths is in the treatment of seborrhea. This loosely applied term is used to
denote any change in the normal desquamative process of the epidermis which leads to the
formation of visible scale. It can result from abnormalities of sebum production, epidermal
cell turnover or keratinization, and it is most often secondary to some other disease
process. Staphylococcal folliculitis is a common sequel. A wide range of agents are
incorporated into such baths, which include keratolytics and keratoplasties. The former
agents reduce the thickness of the stratum corneum by bydrating, softening and facilitat-
ing desquamation thus enabling a \'peeling\' effect. The latter tend to normalize the keratini-
zation process by unknown means. The more common constituents of medicated baths
and their putative actions are noted below:

(i) Salicylic acid, 5-20%. This is keratolytic, kerato-plasmatic, mildly antipuritic and bacteri-
ostatic.

(ii) Resorcinol, 5-20%. Keratolytic, keratoplastic, antibacterial and antifungal properties
are ascribed to this agent.

(iii) Coal tar, 1-10%. Quite effective antipruritic, keratolytic and keratoplastic activities
have long been ascribed to this popular ingredient. Staining can result from use on white
dogs.

(iv) Sulfur, 2-10%. This substance has broad activities, and is purported to be keratolytic,
keratoplastic antipruritic, antifungal, bacteriostatic and also to have significant paracitici-
dal function.

(v) Benzoyl peroxide, 2.5-5.0%. This useful chemical is keratolytic, an effective antibacte-
rial, and has mild antipruritic activity. It is also a valuable "follicular flushing" agent by
increasing the rate of cell division in the basal layer of the epider-mis.

(vi) Selenium sulfide, 1-2.5%. This is a most effective keratolytic, but it can be irritant and is
quite drying.

(4) Rinses. Emmolient rinses are indicated in the therapy of excessively dry skins, particularly in
conditions like the idiopathetic seborrhea sicca of the Irish Setter. They should also be used

when a required intensive program of wet dressing, particularly medicated baths, may be
predicted to produce an undesirable level of dryness. They are dispersible oils with surfacants,
and function as a type of artificial sebum in the same type of manner that artificial tears are
valuable in keratoconjunctivitis sicca.

These have limited applications in veterinary medicine, save perhaps drying agents in moist
intertrigenous dermatoses. Zinc oxide, talc and koalin are effective absorbents. Boric acid
powder (antiseptic) and tannic acid powder (astringent) also have their indications.

These are liquid or semiliquid preparations usually with a water, alcohol or propylene glycol
base. Their action is based upon the evaporation of the suspending agent leaving behind a
residue of the active agent(s). They are thus drying and soothing and have a role in acute
exudating dermatoses. Their action however tends to be largely superficial with minimal
penetration.

These are either oil-in-water or water-in-oil. Popular constituents of the oil phase include
glycerine, mineral oil, petrolatum, higher fatty alcohols, propylene glycol and emulsifying
agents. Their miscibility makes them acceptable choices for exudative lesions, and they are
quite effective penetrants. So-called vanishing creams are in fact oil-in-water content.

These are composed of animal and vegetable fats and oils, and also of synthetics with similar
properties. Their base ranges from the greasy and highly occlusive such as petrolatum, through
the hydrophilic and hydrophobic creams to the minimally occlusive and more readily absorbed
gels. All are softening, protective and secure good penetrating. Their strongest indication is for
dry lesions, and they have no role in acute, exudative processes.

It is important to consider all facets related to this. Appropriate therapy includes a considera-
tion of where the agent is required to be, and of the optimum method of getting it there. As an
example, if one desires to facilitate entry to a demodecidal agent to the seat of infection (the hair
follicle and sebaceous glands), it would be inappropriate to incorporate into it dimethyl
sulfoxide (DMSO) which will ensure its rapid transport into the systematic circulation. It is
convenient to consider this aspect under a number of headings.

As the skin is designed to prevent excessive loss of water and nutrients from the body, it is as
might be predicted, a very effective barrier. The two routes of access to the body are through
the stratum corneum and via the apendages. In the latter instance substances can pass through
the follicular wall, the sebaceous glands and the sweat glands. Host factors that aid transport
include good hydration, temperature, hyperemia and any disruption of the stratum corneum.
Great care must thus be taken with potentially toxic agents in the presence of widespread
inflammation, or, more importantly, where there exists ulcerative skin disease.

Lipid soluble agents pass most readily through the barriers. The vehicle can also affect the rate
of penetration positively or negatively. Ointments enhance absorption by ensuring skin hydra-
tion, and their effect can be amplified by use of occlusion. Organic solvents, including benzene,
ether and 80% ethanol together with other alcohols, in general also enhance penetration.
Propylene glycol has a particular role as it spreads evenly on the cutaneous surface ensuring full
contact with the epidermis. It softens and humidifies, and evaporates very slowly to leave a thin
film of active ingredients. Its miscibility with water and its non-ooclusive action makes it
appropriate for a wide range of types of lesions including those that are acute and moist. Finally,
the remarkable DMSO must be considered. This agent has its own pharmacologic actions. It is
antibacterial, anti-inflammatory and analgesic. Most important, however, is its role in facilitating
penetration of agents with which it is applied. This property is not invariable, however, and in
some instances it may actually interfere with penetration. Reported side effects in man and
animals have included halitosis (a garlic-like odor), skin irritation, cataracts and various
systemic signs including death.

The ability of an agent to penetrate depends firstly upon its concentration. However in any
system there is an optimum level at which penetration is maximized and it rises minimally or not
at all upon further increase in concentration. Other factors include the solubility in the vehicle,
the partition coefficient, tbe particle size and the viscosity. Finally, the effect of the vehicle on
the skin is important. Thus the hydrating properties of ointments have a significant positive
effect. Formulation of topical dermatologic preparations is thus a science. One cannot add
random agents to random vehicles and assume that anything of value will emerge.

The use of topical corticosteroids is wholly logical if a limited inflammatory area is to be treated,
such as in otitis externa. Hydrocortisone, for many years the cornerstone of topical anti-flam-
matory topicals, has in large part now been superceded by the newer and more potent
fluorinated products. Tbe approximate relative potencies of available products is listed in Table
L

It must be emphasized that tbese are potent agents to be used under close supervision. Local
side effects are catabolic and degenerative and include decreased production of collagen from
fibroblasts together with changes in the ground substance which diminishes the support for
dermal blood vessels. This leads to striae, telangectasia and even peticbiation. Hair loss and
profound and obvious thinning of the skin may ensue, which take many months to recover.
Furthermore, systemic effects may result. Relatively minor usage of topical corticosteroids
have a demonstrable effect upon the pituitary/adrenal axis, and classical signs of iatrogenic
Cushing\'s disease have been seen following prolonged and inappropriate usage.

In general, the indications for the use of topical antibiotics in veterinary medicine are few. This is
because of difficulties in penetration, and also because bacterial skin disease in dogs is rarely
sufficiently localized to permit ease of application. Furthermore, pyoderma in the dog is often
associated with widespread colonization of the skin with pathogenic organisms which are in tbe
process of becoming established and initiating disease. The use of topical products means that
the owner will be \'chasing\' lesions around the body as one crop clears to give way to another
crop with differing distribution. The use of parenteral antibiotics, on the other hand, will
hopefully facilitate a conversion to a more appropriate bacterial flora. One strong indication for
the use of topicals is callus and muzzle pyodermas when topical therapy witb antibiotics
alternating witb benzoyl peroxide gels may be of value. Many topical antibiotics, including
penicillin, streptomycin and the sulfonamides, are potent sensitizers, and thus have limited
application. Because of tbe potential that sensitization may preclude the later use of tbe
product systemically, antibiotics employed in topical therapy are generally those whose toxicity
precludes their systemic use. Thus neomycin, bacitracin, polymyxin, gentamycin and cupri-
myxin are popular. Of these, neomycin has tbe greatest potential for sensitization. The very
broad spectrum of these products implies that bacterial culture and sensitivity testing prior to
use is rarely necessary.

In the treatment of localized inflammatory lesions such as otitis externa and acute moist
dermatitis (\'hot spots\'), it is appropriate to use antibiotics in conjunction witb corticosteroids.
This is because tbe mere presence of tbe inflammation encourages colonization with patho-
genic microorganisms. The concomitant use of anti-inflammatory agents together with antibio-
tics will enormously hasten recovery.

Somewhat similar to benzoyl peroxide in some of its effects, this product has a follicular flushing
action, and thus may be of value in feline acne, and in the so-called Schnauzer comedo
syndrome. It also bas remarkable antikeratinizing activity, and is of value in treatment of
localized or generalized disorders of keratinization marked by hyperkeratosis. It is generally
used in cream or gel form at 0.05 or L0%.

Topical therapy is a misunderstood and underused adjunct to the therapy of the skin patient.
Properly used it will greatly facilitate recovery. Improperly used, it will either accomplish
nothing, worsen the existing condition, or even induce a new iatrogenic problem. The clinician
should familiarize him/herself with the principles, and develop familiarity and expertise with a
limited number of preparations and approaches rather than attempt to include an inventory of
every available product.

Table L Approximate Equivalent Therapeutic Concentrations of Various Topical Steroids*

L Ihrke, P.J.: Topical therapy - uses, principles and vehicles. Dermatologic therapy (Part I).
Compendium of Continuing Education for the Practicing Veterinarian 1989; 2: 28-38.

2. Ihrke, P. J.: Topical therapy - specific topical pharmacological agents. Dermatologic therapy
(Part II). Compendium of Continuing Education for the Practicing Veterinarian 1979; 2:
156-164.

3. Schwartzman, R.M.: Topical dermatology therapy. In: Kirk R.W. ed. Current Veterinary
Therapy. VI. Philadelphia: W.B. Saunders, 1977; 506-513.

4. Scott, D.W.: Topical cutaneous medicine, or \'Now what should I try\'. Proc. AAHA 1979;
89-101.

Ecole Nationale Vétérinaire d\'Alfort, 7 avenue de
Général de Gaulle, 94701 Maison Alfort, France

School of Veterinary Medicine, University of Mis-
souri, Department of Veterinary Medicine and
Surgery, 1600 E. Rollins Road, Colombia, Missouri,
U.S.A.

Department of Zootechnology, University of
Utrecht, P.O. Box 80156, 3508 TD, The Netherlands

Department of Dermatology, University of Utrecht,
Catharijnesingel 101, Utrecht, The Netherlands

Department of Pathology, Royal College of Sur-
geons of England, 35-43 Lincoln\'s Inn Fields, London
WC2A 3PN, England

Veterinary College of Hannover, Bischofsholer
Damm 15, 3000 Hannover 1, West Germany

Blanche Saunders Dermatology Laboratory, De-
partment of Medical Sciences, College of Veterinary
Medicine, University of Florida, Gainesville, Florida
32610, U.S.A.

Small Animal Clinic, University of Utrecht, P.O. Box
80154, 3508 TD The Netherlands

Department of Veterinary Obstetrics, Gynaecology
and A.I., University of Utrecht, P.O. Box 80151,
3508 TD, The Netherlands

Department of Veterinary Pathology, University of
Utrecht, P.O. Box 80158, The Netherlands

Department of Clinical Studies, School of Veterinary
Medicine, University of Pennsylvania, Kennett
Square, PA 19348, U.S.A.

Department of Veterinary Obstetrics Gynaecology
and A.I., P.O. Box 80151, 3508 TD, The Nether
lands

Small Animal Clinic, University of Utrecht, P.O. Box
80154, 3508 TD, The Netherlands

International Zoo Veterinary Group, Hainsworth
House, Damems Lane, Keighly, West Yorks, BD22
7AR, England

Small Animal Clinic, University of Utrecht, P.O. Box
80154, 3508 TD, The Netherlands

Department of Internal Medicine, Small Animals,
Norwegian College of Veterinary Medicine, P.O.
Box 8146, Dep. 0033 Oslo 1, Norway

Small Animal Clinic, University of Utrecht, P.O. Box
80154, 3508 TD, The Netherlands

Royal Netherlands Veterinary Association, P.O. Box
14031, 3508 SB Utrecht, The Netherlands

Department Veterinary Obstetrics, Gynaecology
and A.I., University of Utrecht, P.O. Box 80151,
3508 TD, The Netherlands

The Netherlands Cancer Institute, Department of
Immunology, Plesmanlaan 121, 1066 CX Amster-
dam, The Netherlands

Department of Anatomy, School of Veterinary Med-
icine, University of Utrecht, P.O. Box 80157, 3508
TD, The Netherlands

Small Animal Clinic, University of Utrecht, P.O. Box
80154, 3508 TD, The Netherlands

Department of Veterinary Radiology, University of
Utrecht, P.O. Box 80154, 3508 TD, The Netherlands

Department Veterinary Obstetrics, Gynaecology
and A.I., University of Utrecht, P.O. Box 80151,
3508 TD The Netherlands

H.J. Koch, president
A. Willemse, vice-president
D. Lloyd, hon. secretary
D. Carlotti, hon. treasurer
P. Fourrier, membership secretary
C. von Tscharner, meeting secretary

In the USA, flea allergy dermatitis is the single most common non-routine reason for presenta-
tion of dogs and cats to veterinarians. The flea is becoming better adapted to less than ideal
climates, and effective therapy demands a full knowledge of the life cycle and of all of the
therapeutic armamentarium.

Ctenocephalides felis is the most common species of flea found on dogs and cats worldwide. Ct.
canis is absent from much of the USA, but is still found quite commonly in Europe. Pulex
irritans, the species normally associated with man, is a common parasite of dogs, but is rarely
found on cats. Fleas from rodents and other wild animals are occasionally found on dogs and
cats but rarely do they ever maintain a significant population (6).

The adult lays eggs either on the host or in the environment. There are three larval stages
followed by a pupal (cocoon) stage. The development time is very much dependent upon
temperature and humidity (8). At 25-30°C and 80% relative humidity, it can be completed in as
little as 16 days, but extremes of either temperature or humidity are inhibitory. However the egg
and pupal stage are relatively hardy, and can readily resist adverse environmental conditions.
The proportion of time that the parasite spends on the host is controversial. Some believe that
the flea largely resides off the host, merely jumping on for food. Others claim that it does not
ordinarily leave the host and will remain for some 30-60 days. What is unquestioned, however, is
that the majority of the life cycle overall is spent off the host, mandating that environmental flea
control receive the highest priority in any therapeutic regimen.

It is likely that all dermatological disease associated with flea infestation is the result of allergic
reactions. In support of this contention are the large number of animals that harbour vast
populations of fleas to no apparent ill effect. Also, using a reliable flea antigen, immediate and/or
delayed skin tests are always demonstrable in clinically affected animals.

Early work on flea allergy in guinea pigs placed great emphasis on a low motecular weight
hapten which became a complete antigen upon union with dermal collagen (9). However recent
work in dogs has identified a protein antigen of ƒ 10.000 molecular weight which is highly
allergenic (5). The role of low molecular weight fractions in the dog are unclear.

Some 90% of dogs allergic to fleas show immediate skin test reactivity and in a high proportion
of sera from these animals IgE antibodies to flea antigen are demonstrable by radioimmuno-
assay or ELISA techniques (3). The majority of these (80%) also exhibit delayed reactions which
usually peak at 24 hours and may persist for 72 hours or longer. Histologic examination of these
reactions (1) reveal a picture consistent with immediate and delayed hypersensitivity respec-
tively (Types 1 and 4 hypersensitivity of Coombs and Gell). Approximately 10% of dogs allergic
to fleas show delayed reactions only. Although it is known that cats exhibit both types of
reaction, the relative proportion reacting with immediate and delayed responses is unknown.
Close examination of the delayed reaction reveals that it peaks at varying times in different
animals. Some show a strong reaction as early as 4 hours following a flea bite or injection of
allergen, and in many instances the immediate reaction merges imperceptibly into the delayed
inflammatory response. Using ultrathin sections and special staining techniques, an intense
infiltrate with basophils is demonstrable. This implies that cutaneous basophil hypersensitivity,

a phenomenon long known to be responsible for immunity to ticks, may be involved in the
allergic reaction to fleas (4).

Work undertaken using controlled flea exposure in flea-naive dogs showed that all dogs have
the propensity to become allergic to fleas if appropriately exposed (5). Intermittent exposure
favors the development of allergy, whereas animals that are continually exposed are sometimes
protected. Those that do become allergic develop their allergy later and to a lesser degree.
Immunologic studies suggest that these animals are wholly or partially immunologically
tolerant, for they have little or no IgE and IgG anti-flea antibody (5).

The age at which exposure first occurs may also be relevant, for it has been observed that some
animals that are reared in an environment either totally or relatively free from fleas, suffer from
particularly severe disease if later moved to an endemic area.

Irrespective of the nature of exposure, and the age at which it occurs, it is clear that the atopic
dog is predisposed to the development of severe flea allergy (5).

Once allergic to fleas, the patient is likely to maintain its sensitivity for at least some years.
However there is evidence that the degree of reactivity may wane later in life.

The primary eruption is a papule which may develop within 10 minutes of the bite and persist for
up to 72 hours. This is a key diagnostic feature and it must be distinguished from bacterial
folliculitis. In contrast sometimes to the latter, it remains small and it fades without any evidence
of focal hair loss or of focal hyperpigmentation. A variety of secondary changes may ensue from
the resultant self-trauma. These include seborrhea, extensive hair loss, hyperkeratosis, crust-
ing and lichenification. There is sometimes, although surprisingly rarely, a predisposition to a
secondary staphylococcal folliculitis. Site predilections include the lower back, the posterior
and inner thighs and the umbilical area, but generalized disease may be encountered.

The evolution of the lesion has not been as well documented in cats. However there is no doubt
that the most common clinical presentation is that of miliary dermatitis. The distribution is
highly variable, and may be diffusely dorsal, involve predominantly the neck area, or be
generalized. Other animals lack a demonstrable primary eruption, merely manifesting pruritus
by excessive licking, which leads to subbly broken hairs. Evidence of more violent self-trauma is
sometimes seen, and typical eosinophilic plaques may result.

In order to be certain of the diagnosis, all of the following criteria should be satisfied:

(2) Evidence of fleas or flea dirt. This may be difficult to document in animals recently bathed.

(3) Demonstrable hypersensitivity as shown by a positive response at 15 minutes or 24 hours to
an intradermal injection of 1/1000 W/V injection of flea allergen. A positive control of 1/100,000
W/V histamine phosphate and a negative control of diluent are included. Although in general
animals should be off corticosteroids for some time prior to allergy testing, the flea antigen
reaction is so strong that positive reactions may even be obtained whilst the animal is under
treatment with corticosteroids, and even in the face of a negative histamine wheal.

A tentative diagnosis can of course be made without all of this supporting data, but it will not
always be correct.

Controlled blind studies in both dogs (2) and cats (7) have failed to show efficacy. This is
probably due to the very complex immunopathogenesis of the disease, as in general hyposensit-
ization is only effective in Type 1 reactions.

These are rarely effective because reactions other than those involving histamine are operative.

These are highly effective, and may be used in short tapered courses of short-acting oral
products, or on an alternate day basis if more prolonged therapy is necessary. However under
no circumstances should this form the cornerstone of the therapeutic approach and be a
substitute for diligent flea control.

These destroy cholinesterase, and are particularly toxic to cats and young animals. Malathion is
less toxic than most. Signs of toxicity include diarrhea, vomiting, muscular twitching and a
variety of neurologic signs including seizures. Atropine and antihistamines should be used
jointly as antidotes.

Less toxic than organophosphates, these products compete reversibly with cholinesterase.

These kill the flea due to central nervous system toxicity. They are also highly toxic to cats.
Symptomatic therapy only can be attempted in accidental overdosage.

These include pyrethrins from tbe crysantheum (and the synthetic analogues pyrethroids),
rotenone from derris root, and d-limonene from citrus pulp. Instances of toxicity to cats have
been noted in the case of the latter compound.

These are insect hormone look-alikes which interfere with the ability of the third stage larva to
pupate. They do not kill adults, but in conjuction with an adulticide they should be part of every
indoor environmental control program. They have good residual activity (c 75 days).

Tbese are usually oil solutions which form an unstable emulsion when mixed with water. Most
dips are of this type, and thus should be used within a short time of preparation.

These are a popular formulation, and are available either pressurized or as pumps.

This is a novel way by which to enhance tbe residual action. However because of the prolonged
activity particular care must be taken not to permit a build up of too high concentrations in tbe
environment.

Organophosphates are available for oral use (eg cythioate), and in addition some formulations
of topical organophosphates are rapidly absorbed and act in a systemic fashion (eg fenthion).
Tbe author prefers not to use these products unless all other approaches have failed.

In a heavily contaminated environment, collars do not in general have a sufficiently quick action
to be effective methods of flea control. They act by generation of vapors, dust or liquid.

Although some products act as topical flea repellents, oral products such as B vitamins, garlic
oil and elemental sulfur have no demonstrable efficacy.

None have yet been shown to be effective in controlled trials.
EFFECTIVE REGIMENS

Careful consideration of the life cycle of the flea and the potential for survival and replication in
both the internal and the external environment is necessary in formulating the optimal pro-
gram, which will vary from one situation to another. Although parasiticide resistance may be

encountered, it is believed by the author that over 90% of reported therapeutic failures are
merely a result of inappropriate usage of the product(s) or a plan which was not sufficiently
comprehensive. The following points are critical to effective flea control.

Secure the cooperation of the client. This first requires that the veterinarian and the owner be
both convinced that the diagnosis is correct. Very few clients doubt this after they have
observed a positive intradermal skin test with flea allergen.

Use an insect growth regulator (eg methoprene) together with an adulticide. As neither of these
will prevent the pupae from hatching, use of the adulticide must be repeated in 2 weeks.
Methoprene is then reapplied every 75 days during the flea season. Be sure that the products
are sprayed in all rooms into which the pets go, and underneath tables, chairs etc. Contrary to
the statements of some manufacturers, foggers placed in rooms do not penetrate under
furniture effectively.

This is only necessary when the ambient outdoor environmental conditions will support the life
cycle. Organophosphate sprays (ideally microencapsulated) or carbamate dusts are effective.
Monthly treatments generally are adequate unless heavy intermittent rains are encountered.

(ii) Shampoos have no residual action, and must be supported with sprays or powders.

(iii) Dips only have a residual action of 1-2 days unless microencapsulated products are used.

(v) When using combinations of different products, either on the pet and/or in the environment,
avoid a buildup of products with identical or similar actions. For example, organophosphates or
carbamates can be combined with pyrethrins or with a chlorinated hydrocarbon. However
multiple different organophosphates should not be used together, and caution should be
exercised if using an organophosphate with a carbamate.

Despite intensive research on the immunopathogenesis of flea allergy and on the ways by which
the immunologic events might be altered, the cornerstone of therapy for flea allergy dermatitis
lies with effective flea control. This requires full cooperation of the owner and a regimen that is
individualized for each case. With an appropriately devised program, effective control is readily
achieved.

1. Gross, T.L., and Halliwell, R.E.W.: Lesions of experimental flea bite hypersensitivity in the
dog. Vet Pathol 1985; 22: 78-81.

2. Halliwell, R.E.W.: Hyposensitization in the treatment of flea bite hypersensitivity. Results of
a double blind study. J Am Anim Hosp Assoc 1981; 17: 249-253.

3. Halliwell, R.E.W., and Longino, S.J.: IgE and IgG antibodies to flea antigen in differing dog
populations. Vet Immunol Immunopathol 1985; 8: 215-223.

4. Halliwell, R.W. and Schemmer, K.R.: The role of basophils in the immunopathogenesis of
hypersensitivity to fleas (Ctenocephalides felis) in dogs. Vet Immunol Immunopathol. In
press.

6. Harmon, D.W., Halliwell, R.E.W., and Greiner, C.E.: Flea species from dogs and cats in
North-Central Florida. Vet Parasitology. In press.

7. Kunkle, G .A, and Milkarsky, J.: Results of a double-blind flea hyposensitization trial in cats.
J Am Vet Med Assoc 1985; 186: 677-680.

8. Silverman, J., Rust, M.K, and Reierson, D.A.: Influence of temperature and humidity on
survival and development of the cat flea Ctenocephalides felis. J Med Entomol 1981; 18:
78-83.

9. Young, J.D, Benjamini, E., Feingold, B.F., and Noller H.: Allergy to flea bites. V. Preliminary
results of fractionation and assay for allergenic activity of material derived from the oral
secretion of the cat flea, Ctenocephalides felis. Exp Parasitol 1963; 13: 155-166.

Canine atopic disease is a hereditary, immediate hypersensitivity reaction to inhalant allergens.
The main feature is pruritus, especially at the head and the extremities. So far, the diagnosis of
canine atopy has been based on the history (a seasonal or perennial pattern), the clinical
manifestations and the intradermal allergy test. Recently however, a number of investigations
have been the basis for reconsideration of the diagnostic criteria:

(1) the symptomatology of canine atopic dermatitis mimics that of man far more than has been
thought up to now. In particular involvement of the extensor surface of carpal joints and of
the flexor surface of tarsal joints seem to be highly characteristic.

(2) in 20% of all dogs with atopic signs, there is no immediate skin test reactivity to inhalant
allergens.

(3) in dogs, reversed sneezing and bilateral conjunctivitis can not be considered as allergic
manifestations (hay-fever like symptoms), as has been demonstrated by the absence of
nasal blocking after allergen provocation (measured by rhinomano-metry).

(5) the properties of canine IgGd are similar to those of IgG S-TS (short-term-sensitizing) in
man. IgG S-TS has been found in association with atopic dermatitis, asthma and food
allergy.

(6) allergen-specific IgGd has been demonstrated in 80% of the dogs witb atopic dermatitis.

(7) the agreement between the presence of allergen-specific IgE or IgGd and the presence of
skintest reactivity varies from 20 to 80%, dependent of the allergens involved.

In this lecture the value of different allergy tests and the major and minor diagnostic criteria for
canine atopy will be emphasized.

* skin changes consisting of a poorly circumscribed, crustous dermatitis with erythema and
(sometimes) superficial erosions due to scratching

* pathomorphology characterized by the presence of large amounts of mast cells and eosino-
phils, together with mainly proliferative dermal infiltrates and slight spongiosis

Based on these features and comparisons with identical skin diseases in dogs (and man) a
diagnosis of feline atopy (atopic dermatitis) is likely. Further investigations are initiated to
support this hypothesis.

Immunologic reactions to specific antigens in sensitized hosts may be broadly classified as
those mediated by antibodies and those mediated by cells. The latter reactions have been
classified under the general beading of cell-mediated immunity; this type of immunity is
mediated by specifically sensitized T-lympbocytes. Contact sensitivity is a form of delayed
hypersensitivity which is elicited by exposure of skin to certain low-molecular-weigbt com-
pounds. When placed on the skin these compounds have the capacity to act as haptens by
forming stable complexes with skin proteins. The complex is immunogenic, and delayed
hyper-sensitivity reactions are produced upon re-exposure to the hapten. T-lymphocytes
which have been re-exposed to antigen and have undergone transformation may produce a
large number of soluble mediators or lymphokines such as MIF, macrophage activating factor,
chemotactic factors, lymphokines and interferon. The morphology and other characteristics of
contact sensitivity are for all intents and purpose indenhcal to those associated with delayed
hypersensitivity.

From the immunological point of view several factors may determine the outcome of a contact
allergy:

Dependant on the sensitization properties of the antigens, the individual susceptibility, local
factors like damaged or dry skin, the frequency of antigen contact, antigen concentration
a.o.

b. The incubation period in which the sensitization process starts. After a couple of weeks,
further contact with the antigen results into clinical manifestations of the allergic reaction.
At the same time the patch test will be ready to officiate as specific diagnosis test.

— initially a ventral distribution with diffuse erythema, small papular lesions and at the end
stage lichenification, hyperpigmentation and keratosis

Particularly directed to the possible indoors and outdoors antigens which may be present in
floor covering, cleaning materials (like detergents, waxes), plants, the dog\'s blanket and
bowl a.o.

2. Elimination-provocation tests which include withdrawing of a suspected antigen for at least
3 weeks, checking the dog afterwards for clinical improvement and subsequent challenge
with the suspected antigen to see whether deterioration occurs or not.

Antigens are applied on a Whatman paper disc and covered with polyvinyl and adhesive

tape. The used antigens are from the European Standard Range (ESR), composed by the

L If possible removal of the offending antigen(s).
2. Prednison orally in an alternate day regime.

Starting dose 1 mg/kg bodyweight, every other day for 2 - 3 weeks; subsequently lowering
the dose to a maintenance level.

Although tremendous interest has been focused on the autoimmune skin diseases of domestic
animals in the decade since their first description, it must be remembered that they are very
rare entities. Furthermore, the life threatening nature of the therapy required to effect control,
mandates that the strictest of criteria be used to establish the diagnosis. The most definitive of
these is undoubtedly histopathology, but correctly performed direct immunofluorescence is
another valuable aid. However both of these tests will sometimes yield both false positive and
false negative results, and a very careful clinical examination is important (3): Finally, retrospec-
tive diagnoses from response to therapy sometimes have to be employed. In this instance it is
important to assume the presence of the commoner diseases that may be in the differential, and
treat for them. The clinician must be very confident of the diagnosis before instituting immuno-
suppressive therapy. Conditions included in these considerations are the Pemphigus vulgaris
(PV), Pemhigus foliaceous (PF), Pemphigus vegetans (PVeg), Pemphigus erythematosus (PE),
Bullous pemphigoid (BP), Systemic lupus erythematosus (SLE), Discoid lupus erythematosus
(DLE). Autoantibody formation is a feature of all of these except the last mentioned.

These are the cornerstone of the therapeutic approach. The short acting drugs prednisone and
prednisolone are generally employed in dosages of around 2-4 mg/kg daily in two divided doses.
Some animals can be maintained on such therapy, gradually reducingto an alternate day
regimen of LO- L5 mg/kg for maintenance. If the condition cannot be controlled in this manner,
additional or alternative therapy is introduced.

Corticosteroids have greater anti-inflammatory action than they do immunosuppresive
activity. They induce lymphopenia, largely through redistribution. Cell-mediated cytotoxicity is
impaired and lymphocyte proliferation reduced, however mediator production is unaltered.
Macrophage function is severely impaired, and chemotaxis and phagocytic function are
particularly affected. Neutrophils are inhibited from reaching sites of inflammation and are less
adherent. The fact that their bactericidal functions are intact still leaves them relatively
impotent as they are unable to reach sites of inflammation or infection. Complement levels are
reduced, histamine release inhibited, capillary permeability lowered, and the passage of im-
mune complexes prevented. These drugs thus act at many stages of the inflammatory pathway.
Corticosteroids have many serious and less serious side effects, particularly when used at these
high levels. They cause a redistribution of body fat to the abdomen, are catabolic for protein and
increase insulin resistance. They may lead to steroid hepatopathy and myopathy. They cause
thinning of the skin, decreased elasticity, reduced sebum production, hair loss and sometimes
calcinosis cutis. They may also predispose the patient to life-threatening pancreatitis and they
may predispose to pulmonary embolism. Pancreatitis may be seen both whilst on high doses for
remission induction and on lower dose maintenance therapy.

These drugs substitute hydrogen radicles in DNA and induce cross-linking of DNA in resting
and dividing cells. They are in general more immunosuppressive than they are anti-inflamma-
tory, but they do reduce local inflammatory reactions.

They inhibit both primary and secondary immune responses and delayed hypersensitivity
reactions. Cyclophosphamide, the most widely used of these drugs, may in fact be misclassi-
fied, as its mode of action is unknown. It is generally given in doses of L5 mg/kg to dogs greater
than 25 kg up to a dose of 2.5 mg/kg to dogs less than 5 kg. It is also used in cats at the latter
dosage. It is usually administered for 4 days each week, followed by three days without the drug.
It may also be given on an alternate day basis. It causes marked bone marrow suppression. A
fall in the leucocyte count to 5,000/cu.mm. calls for temporary discontinuation, and later
reinstitution at a lower dosage. It readily induces alopecia, but the most serious side effect is the
frequently encountered hemorrhagic cystitis. Granulomatous bladder lesions also have been
observed, and there is a report of a transitional cell carcinoma of the bladder developing some
years following long term therapy. For these reasons, the author prefers not to use the drug for
more than a month, unless no alternatives are available.

Chlorambucil is less utilized in veterinary medicine, although it is an excellent drug which lacks
the bladder toxicity. Dosages advocated are around 0.06 mg/kg for large dogs, and 0.08 mg/kg
for dogs less than 10 kg administered on alternate days.

These act by competing with adenine in the synthesis of nucleicacids yielding so-called \'non-
sense\' bases which renders the nucleic acids useless. They are excellent all round drugs
possessing potent anti-inflammatory properties as well as immunosuppressive actions, particu-
larly involving the T cell functions of cell mediated immunity. They are potent inhibitors of the
primary immune response, but less adept at inhibiting a secondary response.
Azathioprine is the most widely used at a dose of 2 mg/kg daily in both dogs and cats. Dosage
can be lowered and changed to an alternate day regimen once the condition is under control.
Azathioprine is cleaved to 6-mercapto-purine in the body which is the active drug. These two
drugs can therefore be used interchangeably and at the same dosage. Alternate day azathio-
prine together with alternate day prednisolone is an excellent maintenance therapy enabling
much lower doses of both drugs.

Two cases of acute pancreatitis have been encountered using this regimen, but at this point a
specific association with the combination is speculative. Bone marrow suppression is an
expected side effect of thiopurines, and close monitoring is necessary. The patient also is

rendered very susceptible to any infective process, and close clinical observation also is
required.

Chrysotherapy has been used for many years in the treatment of arthritic disorders, and more
recently has found a role in the therapy of autoimmune skin diseases. The precise mode of
action of these compounds is unclear, but there is evidence that they suppress antibody
formation, inhibit lysosomal enzymes, decrease macrophage and neutrophil function, and are
anti-complementary. In the authors hands, the effect of gold is very unpredictable, with some
cases showing a good response, and yet in other instances absolutely no demonstrable effect
occurs.

Protocols usually call for the use of injectable sodium aurothioglucose in both dogs and cats.
Test doses of 1 mg and 2 mg (or 5 mg and 10 mg in dogs over 10 kg) are given intramuscularly,
followed by weekly injections of 1 mg/kg until remission occurs (1). Monthly maintenance
injections are then usually employed. As a 5-12 week lag period is seen before any beneficial
effect is noted, it is usual to commence with concomitant corticosteroids. Serious side effects
have been seen including thrombocytopenia, stomatitis, toxic epidermal necrolysis and other
serious but uncharacterized dermatitic eruptions. Other hematologic side effects of leukopenia
and anemia are seen in man, as well as hepatic and renal complications. Close clinical and
laboratory monitoring is thus necessary.

Animals with extensive areas of involvement are often febrile, and suffering from either local or
systemic bacterial infections. Broad spectrum antibiotics are thus usually indicated initially,
especially as the host\'s defenses are likely to be compromised further by the immunosuppres-
sive therapy. Warm water soaks may alleviate much of the discomfort, and baths with
keratolytic shampoos are of value when the acute stage has passed and left much crusting
behind. High doses of vitamin E (c 20 iu/kg BID) are reportedly efficacious in canine DLE (2).
They supposedly act by stabilizing cellular and lysosomal membranes. There have been no
reports of its use in other immune mediated diseases in veterinary medicine. It must be
remembered that SLE, DLE and PE are light sensitive diseases. Avoidance of sunlight and the
use of sun screens will be helpful adjuncts.

(b) Sodium aurothioglucose at 1 mg/kg (following test doses) together with prednisone or
prednisolone initially at 2-4 mg/kg in two divided doses. The corticosteroid dosage can often be
lowered after 3-6 weeks as any effect of the gold therapy becomes evident.

(d) Prednisone or prednisolone at 2 mg/kg in two divided doses together with cyclophospham-
ide at 1.5-2.5 mg/kg daily for four days each week.

(b) Alternate day prednisone or prednisolone as above together with azathioprine at 1 mg/kg
on the other day.

The prognosis for these diseases is fair with careful management. Occasional cases go into
remission and do not require maintenance therapy. Each case is different, and the regimen
must be carefully adapted to the patient. It is also important to make only gradual changes in the
therapy, unless serious side effects mandate otherwise.

In conclusion, one should be sure not to exchange a minor disease for a more serious one. Use
of potent immunosuppressive agents in a minor case of DLE would amount to serious
malpractice. Each case must be evaluated on its own merits.

1. Scott, D.W.: Chrysotherapy. In: Kirk RW, ed. Current Veterinary Therapy VII. Philadel-
phia: WB Saunders, 1983, pp 448-449.

2. Walton, D.K, Scott, D.W., Smith, C.A., and Lewis R.M.: Canine discoid lupus erythemato-
sus. J Am Anim Hosp Assoc 1981; 17: 851-858.

3. Werner, L.L., Brown, K.A., and Halliwell, R.E.W.: Diagnosis of autoimmune skin disease in
the dog: correlation between histopathologic, direct immunofluorescence and clinical
findings. Vet Immunol Immunopathol 1984; 7: 47-64.

In the last few years several animal models were investigated for comparison purposes to the
pigmentary system of humans. This is of special importance because of the high incidence of
melanomas in lightly pigmented animals and people.

This condition prompted an investigation of the role of alpha MSH in gray horses which are
born heavily pigmented and become progressively grayer as they age. ACTH plasma levels
were measured for comparising purposes.

The plasma levels of both hormones were determined by means of radio immuno assays in 57
horses with progressive depigmentation of the hair (gray horses of the Camargue breed) and in
55 horses with pigmented hair.

Alpha MSH plasma levels in gray horses decline significantly (p - 0,05) at the age of their most
obvious depigmentation, whereas those in other breeds remained unchanged with age. ACTH
plasma levels on the other hand revealed no trend compared with breed, age and pigmentation.
The results of this investigation may have significance in the research of human melanomas.

HYPERLIPOPROTEINEMIA ASSOCIATED WITH ATHERO-
SCLEROSIS AND XANTHOMATOSIS IN A CAT

Hyperlipoproteinemia (= elevated serum lipid values, suggested by the occurence of marked
serum lactescence) is associated with diseases like diabetes mellitus, acute pancreatitis,
hypothyroidism or liver disease. Hyperlipoproteinemia may also occur as a hereditary defect. In
man its significance is known for its role in atherosclerosis and coronary artery disease.
Xanthomatous lesions (non pruritic tumorlike nodules) can be found intradermally in patients
with elevated and normal lipid serum values, and are considered as lipid deposits.
Multiple xanthomas have been described in horses, parrots, chickens, dogs and cats.
In tbis paper, a 3/2 years old Blue point Persian female cat is presented, that was referred to tbe
Utrecht University Small Animal Clinic because of multiple non pruritic plaquelike and flat
intradermal yellowish nodules. The first skin lesions were seen at tbe head, neck and axillary
area, with extension to the abdomen and groins. The cat showed chronic bilateral eye lesions,
that were diagnosed as anterior uveitis. The cat was fed a commercial dry food, chicken meat
and lambs heart. Clinical examination showed no other abnormalities. Differential diagnoses
included eosinophilic plaques and tumors.

Clinical laboratory data included skin scrapings (negative), fungus culture (negative), urinaly-
sis, complete blood cell count, blood chemistry profile, T4, FeLV, and radiography of thorax
and abdomen.

The plasma samples turned out to be lipemic. Radiography showed enlarged liver and spleen,
and calcification of the large abdominal blood vessels (art. iliaca, aorta, art. mesenterica
cranialis).

Histopathology of multiple skin biopsies showed accumulation of fat, diagnosed as xanthoma-
tosis. Electrophoretic patterns showed a marked pre- lipoprotein band in the patient, compared
with normal cats. Ultracentrifugation studies showed elevated lipoprotein values other than the
High Density Lipoprotein (HDL) fraction. Compared with the reference values, this fraction
was decreased significantly.

After a few days the cat was euthanized at the owner\'s urgent request. The most outstanding
abnormality found at autopsy was atherosclerosis in the large abdominal vessels. Although the
exact pathogenic mechanism for the hyperlipoproteinemia could not be determined, the
atherosclerotic changes could be explained by the decreased H.D.L. levels, as these lipoprotein
particles are considered to be the main transport vehicles for cholesterol in man.

Canine demodicosis is a parasitic disease characterised by large numbers of Demodex canis
mites harbouring the skin (2). Demodectic mange is usually a disease of young dogs and may
manifest either in a squamous or pustular form. Localised demodicosis may heal spontaneously
in 3 - 8 weeks or may progress to the generalized form (3).

Many drug preparations are available for topical use in generalized demodicosis (5). These
drugs contain various types of insecticides, such as organophosphates, carbamates, chlori-
nated hydrocarbons, diamidide (amitraz) or pyrethroids. Except for pyrethroids, most of the
insecticides listed before cause undesirable side effects for animals and man (4). Pyrethroids
effect both the peripheral and central nervous systems of insects, causing blockage of nerve
conduction (1). In warm-blooded animals however a rapid enzymatic detoxification by micro-
somal oxydases has been observed.

Permetrin, being one of the pyrethroids, is used to control fleas, ticks, and lice of dogs but little
is known about its effectiveness in the treatment of generalized canine demodicosis. The
objective of this study was to evaluate the efficacy of permetrin (Stomosan R, Chinoin,
Budapest) as a treatment for naturally acquired, generalized canine demodicosis.

Twenty-two dogs with generalized demodicosis were used in the trial. Their ages ranged from 3
months to 2 years and ten were male. Three dogs were of mixed-breed. The 19 purebred dogs
were: Doberman Pinscher (two). Dachshund (three), German Shepherd Dog (six), Dalmatian
(three) and Hungarian Retriever (five). Dogs were considered to have generalized demodicosis
if more than 8 areas of alopecia were present. Diagnosis was based on clinical findings and
confirmed by skin scrapings. Prior to each treatment the dogs were bathed with a mild
detergent and water, and toweled dry.

The miticide (Stomosan®, liquid concentrate) contained 23,5% permetrin. The treatment
solution was prepared by mixing 10 ml of the liquid concentrate with one liter of water. Of each
dog the entire body was sponged with a freshly prepared mixture and then allowed to air dry.
Patients were treated at 10 days intervals until two consecutive negative skin scrapings were
obtained. Treatment was then stopped. Treatment series consisted of a minimum of three
applications even if at first and second control skin scrapings were negative. Four weeks after
the last treatment the animals were re-evaluated by taking skin scrapings from the most
severely affected lesions. To four dogs a gentamycin (Chinoin, Budapest) injection was given
for six consecutive days in addition to the miticidal treatment.

Of the twenty-two dogs treated with permetrin, twelve were mildly affected despite the large
number (8 - 15) of demodectic lesions. These animals showed quick clinical improvement and
recovered after three sponge-on treatments. Re-growth of hair and improvement or the general
condition were good. Ten dogs were moderately or severely affected showing larger abnormal
skin regions. The skin was thickened and friable. Secondary pyoderma accompanied the
disease in four dogs. To these animals a concomittant therapy with gentamycin was given.
Nine of the ten dogs were cured: three after three treatments, one after five treatments, four
after six treatments and one after eight treatments, with an average number of four treatments.
The status of one dog improved, but skin scrapings remained positive for demodectic mites
after ten applications. Four weeks after the last treatment the skin scrapings of the twenty-one
dogs were still negative.

The dogs treated with permetrin, gained weight and no side-effects associated with the miticide
were observed.

In summary it is concluded that twenty-one (95,5%) of twenty-two dogs with generalized
demodicosis recovered in three to eight sponge-on treatments with permetrin.

The data reported here indicate that topical treatment of demodectic dogs with permetrin is
safe and effective. On the basis of the literature the miticide (liquid concentrate) seems to be
more effective than any other drugs (listed by Scott et al, 1974) or at least as effective as the
wide-spread amitraz (efficacy of which was examined by Davis, 1985; Muller, 1983; Shirk, 1983).
When considering the high incidence of demodicosis incognito and the fact that the localised
demodicosis may progress to the generalized form, miticide therapy is indicated when clinical
signs and patient history information suggest that the animal may have the disease.

1. Cremlyn, R.: Pesticides. Preparation and mode of action. New York: John Wiley and Sons,
1978; 47.

2. Davis, D. A.: The treatment of canine demodicosis with amitraz. J. South Afric. Vet. Assoc.
1985; 56: 43-46.

3. Gothe, R. and Kraiss, A.: Die Demodikose des Hundes.Tierärztl. Prax. 1983; 11: 349-360.

4. Muller, G.H.: Amitraz treatment of demodicosis. J. Am. Anim. Hospit. Assoc. 1983; 19\'
435-441.

5. Scott, D.W., Schultz, R.D. and Baker, E.: Further studies on the therapeutic and immuno-
logic aspects of generalized demodectic mange in the dog. J. Am. Anim. Hospit. Assoc.
1976; 12: 203-213.

6. Shirk, M.E.: The efficacy of amitraz in treatment for demodectic mange: a field study.
Veterinary Medicine/Small Animal Clinician. 1983; 78: 1059-1062.

Results of intradermal skin tests on 53 dogs, employing storage mite extracts and antigen,
indicated that storage mite allergy is fairly common. Only four of 29 dogs exhibiting no allergic
symptoms showed skin reactions to the most common storage mite, Acarus siro, whereas 18
out of 24 dogs with symptoms assumed to be associated with allergy showed such reaction. The
passive cutaneous transfer test revealed that an immediate type hypersensitivity reaction was
involved.

Vollset I., Larsen H.J., and Mehl R.dmmediate type hypersensitivity in dogs induced by storage
mites. Res. Vet. Sci. (In press).

Table 3. Passive transfer test (PK) on serum from dogs with ISR and from
healthy dogs with no ISR.

0 a wheal up to 1 mm larger than the control wheal
a wheal 2-3 mm larger than the control wheal
a wheal 4-5 mm larger than the control wheal
a wheal 6 mm or larger than the control wheal
ND not done

Endurocell DMP
Endurocell DA2P
Endurocell DA2PL
Endurocell Porvo-K
Endurocell Porvo (MLV)
Endurocell Porvo-Lepto
Endurocell-7
Leptoferm Cl
Robguord TC

Felocine
Felocell
Felocell CVR
Felocell R.C.
Felonnune CVR
Leukocell
Robguord T.C.

/ipiclemiologica/ Studies Using Computerized Data Bases
/. Vcu-rinury lipiitciniologiciil Sluitics

SAMliNVATTlNG In dil artikel wordt het begrip \'ziekte-oorzaken\' besproken. De drie typen van
observerend epidemiologisch onderzoek, te weten: dwarsdoorsnede, case-control en cohort, worden
beschreven. Daarnaast wordt aandacht besteed aan: het meten van verhanden, de interpretatie van de
resultaten en aan bias (vertekening).

SUMMARY The concept of disease causality is discussed. The investigation of cause using the three
types of epidemiological observational study (cros.s-sectionai case-control and cohort), measures of
association applied in the studies, the interpretation of results and bias, are described.

Epidemiologisch onderzoek kan van kwa-
litatieve of\' kwantitatieve aard zijn. Bij het
kwalitatief onderzoek wordt het natuurlijk
verloop van dc ziekte (oorzaak, overbren-
ging cn voortbestaan) onderzocht, terwijl
bij kwantitatief onderzoek dc omvang van
dc ziekte, dc ccononiischc iinplicalies als-
mede dc relatieve bijdrage van risicofacto-
ren worden bepaald. Dil laatste vereist
kwantitatieve gegevens met betrekking tol
dc zickte-incidcntic cn -prevalentie van
dieren, die blootgesteld zijn aan veronder-
stelde risicofactoren. Deze informatie kan
worden verkregen aan dc hand van één
bepaald ziekteprobleem of op grond van
reeds verzamelde gegevens (databestan-
den).

In een serie van drie artikelen wordt inge-
gaan op deze databestanden. Daarbij zal in
hct bijzonder aandacht worden geschonken
aan dc voordelen die verbonden kunnen
zijn aan hct gebruik van computcr-data-
bcstandcn bij hct onderzoek naar dc oor-
zaak van ziekten op basis van observerend
ondct/ock.

In dit verband dient aan dc volgende drie
onderwerpen aandacht te worden besteed:

Het doel van epidemiologisch onderzoel< is
de identificatie en l<wantificcring van dc
effecten van oorzal<en cn hun factoren.
Eliminatie van ccn of meer factoren van
een oorzaak zal de ziekte kunnen voor-
komen, die veroorzaakt wordt door die
oorzaak. Traditioneel baseerde men zich
op dc postulaten van Koch om de oorzaak
aan te tonen, maar deze waren alleen rede-
lijk van toepassing op infectieziekten met
één enkele, oorzakelijke factor. Veel van de
tegenwoordige ziekteproblemen zijn óf niet-

tekicmcn die onderdeel uitmaken van een
samenstel van factoren. Deze factoren kun-
nen intrinsieke eigenschappen van het gast-
dier zijn (bijvoorbeeld ras, geslacht, leef-
tijd) of samenhangen met de omgeving
(bijvoorbeeld ventilatie in relatie tot adem-
halingsstoornissen, of de constructie van
de vloer in relatie tot klauwaandoeningen).
Evans (5) heeft een aantal postulaten ont-
wikkeld waar niet-infecticuze ziekten en
\'multifactoriéle\' ziekten onder kunnen wor-
den geschaard.

Van dc tien postulaten zijn de eerste drie
van belang voor het epidemiologisch on-
derzoek:

1. het vóórkomen van ziekte moet signifi-
cant hoger zijn bij degenen die aan de
veronderstelde oorzaak blootgesteld
zijn dan bij degenen die er niet aan zijn
blootgesteld;

2. wanneer alle andere mogelijke risico-
factoren constant gehouden worden,
moet blootstelling aan dc veronderstel-
de oorzaak vaker vóórkomen bij de-
genen met de ziekte dan bij degenen
zonder ziekte;

3. de incidentie van dc ziekte moet signifi-
cant lioger zijn bij degenen die bloot-
gesteld zijn aan de veronderstelde oor-
zaak dan bij degenen die er niet aan
blootgesteld zijn.

Een belangrijk aspect van de postulaten
van Evans is, dat het verband tussen dc
veronderstelde oorzakelijke factor en dc
desbetreffende ziekte statistisch significant
moet zijn. Met het aantonen van ecn statis-
tisch-significant verband is de causaliteit
echter nog niet bewezen. Hiervoor is het
nodig dat het ontstaan van dc ziekte wordt
verklaard door het beschrijven van de hele
keten van gebeurtenissen tussen oorzaak
en gevolg tot op moleculair niveau. Dit
vereist weer experimenteel onderzoek. Het
doel van observerend onderzoek is dc iden-
tificatie van factoren welke, bij verwijde-
ring of reductie, de incidentie van de ziekte
doet verminderen. Deze factoren worden
\'causaal\' genoemd in die zin, dat hun aan-
wezigheid de kans op het ontstaan van de
ziekte vergroot.

\'Onderzoek\' is een algemene term, die op
vele soorten onderzoek betrekking kan
hebben. Epidemiologisch onderzoek be-
treft meestal het vergelijken van verschil-
lende groepen dieren, bijvoorbeeld een
vergelijking van de melkopbrengsten van
koeien onder verschillende systemen van
bedrijfsvoering. Dit in tegenstelling tot on-
derzoek dat slechts beschrijft (bijvoorbeeld
het registreren van het vóórkomen van een
ziekte door middel van een inspectie, een
inventarisatie of een specifieke ad hoe en-
quête). Epidemiologisch onderzoek kan
observerend of experimentcel zijn. Bi j het
experimenteel onderzoek kan de onder-
zoeker dc dieren verdelen over diverse
groepen, afhankelijk van factoren die dc
onderzoeker aselect toekent aan de dieren.
Voorbeelden zijn klinisch onderzoek en in-
terventie-onderzoek. Bij klinische experi-
menten maakt de onderzoeker gebruik van
twee groepen: cen groep die wordt behan-
deld met één of meer medicijnen, en ecn
controlegroep die niel wordt behandeld.
Op deze manier is het mogelijk de effectivi-
teit van de behandeling te meten. Bij inter-
ventie-onderzoek daai\'cntegen \'interve-
nieert\' dc onderzoeker in de potcntiéle of
feitelijke ontwikkeling van de ziekte, door
een veronderstelde factor te wijzigen (bij-
voorbeeld verandering van voedsel).
Observerend onderzoek komt overeen met
experimenteel onderzoek. De dieren wor-
den in verschillende groepen ingedeeld op
basis van bepaalde kenmerken (ziekte, ge-
bruikelijke voeding, enz.). Bij het observe-
rend onderzoek is het echter niet mogelijk
de dieren aselect te verdelen in groepen,
omdat de onderzoeker weinig invloed heeft
op dc factoren die hij bestudeert.

In dwarsdoorsnede-onderzoek kan alleen N van te voren worden vastgesteld.
In casc-control-onderzoek zijn (a c) en (b d) van tevoren vastgesteld.
In cohort-onderzoek zijn (a b) en (c -H d) van tevoren vastgesteld.

Tabcl 1. De 2 .X 2 waarschijn-
lijkheids-tabel voor observe-
rend onderzoek, om de oor-
zaak van ziekte vast tc stellen.

Hct merendeel van epidemiologisch on-
derzoek bestaat uit ob.servcrcnd ondcr-
zocl<. Hct belangrijkste voordeel van ob-
serverend onderzoek is, dat dit hct natuur-
lijke vócirkomcn van ziekten bestudeert.
Via experimenteel onderzoek kunnen ziek-
tefactorcn onderscheiden worden van an-
dere factoren die daar vaak mee samen-
gaan in natuurlijke ziekte-uitbraken.

Er zijn drie typen observerend onderzoek:
\'dwarsdoorsnede\' (cross-sectional), \'ca.sc-
control\' cn \'cohort\' (15). Elk type onder-
zoek klassificccrt de dieren in twee ru-
brieken; met cn zonder ziekte, en met en
zonder veronderstelde oorzakelijke facto-
ren. Er ontstaan dus drie 2x2 waarschijn-
lijkhcid.s-tabellen voor elke zicktcfactorre-
latic (zie tabel 1). Hierbij dient wel aan-
getekend tc worden, dal dc methode van
het op.stcllcn van dc tabcl verschilt bij elk
type onderzoek.

Het dwarsdoorsnede-onderzoek bestaat uit
ecn selectie van N-individuen uit de popu-
latie, waarbij vervolgens hct gelijktijdig
vóórkomen of afwezig zijn van kenmerk A
en dc aan- of afwezigheid van kenmerk B
worden bepaald. In geval van causaal on-
derzoek representeert kenmerk A dc ziekte,
en kenmerk B een veronderstelde oorzake-
lijke factor (een bepaald erfelijk kenmerk,
voeding etc.). Bij hct begin van ccn \'dwars-
doorsnede\' onderzoek is alleen het totaal
aantal dieren (N in tabcl 1) van tevoren
bekend. Hct aantal dieren met of zonder
ziekte A. in combinatie met of zonder fac-
tor B. is niet van tevoren bekend.

Bij hct casc-control-onderzoek worden de
zieke dieren (cases) en de gezonde dieren
(controls) aan het begin van hct onderzoek
geselecteerd en wordt vervolgens nagegaan
of en in welke mate de twee groepen bloot-
gesteld zijn geweest aan de veronderstelde
factor. Daarom zijn (a e) en (b d) van
tevoren bekend.

Bij cohort-onderzoek wordt ecn aan de ver-
onderstelde factor blootgestelde groep die-
ren (cohort) geselecteerd en vergeleken met
ecn groep die er niet aan is blootgesteld. Op
deze wijze verkrijgt men een overzicht van
hct ziekteverloop in iedere groep; (a b)
respectievelijk (c d) zijn dus van tevoren
bekend.

Dwarsdoorsnede- en casc-control-onder-
zoek groeperen het aantal vastgestelde zie-
ke dieren en zijn dus gebaseerd op hct
meten van dc mate van vóórkomen van de
ziekte in de populatie op ecn bepaald tijd-
.stip (prevalentie); genezen gevallen en sterf-
gevallen worden nict meegenomen.
Cohorl-onderzoek daarentegen is geba-
seerd op hel meten van hct vóórkomen van
de ziekte in de tijd (incidentie); alle cases
kunnen dus worden achterhaald.
De drie genoemde typen onderzoek trach-
ten dc ziekte-oorzaak te identificeren door
dc drie postulaten van Evans toe te passen.
Het dwarsdoorsnede-onderzoek past pos-
tulaat 1 toe, casc-control-onderzoek postu-
laat 2 cn het cohort-onderzoek postulaat 3.

De x\'-toets (Chi-kwadraat toets) kan wor-
den gebruikt om de significantie van het
verband tussen een ziekte cn ecn veronder-

Stelde factor vast te stellen. Uc waarde x^
kan niet worden gebruikt om de mate van
correlatie vast te stellen, omdat x^ een
functie is van de verhoudingen van dc aan-
tallen in dc diverse cellcn van de 2 x 2
waarschijnlijkheidstabcl cn van dc totale
steckproefomvang, terwijl de mate van as-
sociatie een functie is van alleen de cclver-
houdingen, t)c omvang van de steekproef
speelt een rol bij het vaststellen van de
significantie, maar niet bij het vaststellen
van de mate van correlatie. De volgende
twee mcetccnheden worden gewoonlijk ge-
bruikt om de correlatie vast tc stellen: het
relatieve risico en de \'odds ratio\'.

HET RFT.A riEVE RISICO (R)
De gegevens in tabel 2 hebben betrekking
op ccn ziekte (het Feline Urological Syn-
drome; FUS) cn op ccn veronderstelde fac-
tor (droogvoer voor katten), waarbij het
aantal nieuwe ziektegevallen in ccn be-
paalde periode is waargenomen. Bij dc op-
stelling van de waarschijnlijkheidstabcl
moet men erop lellen, dal de ziekte hori-
zontaal cn de veronderstelde factor ver-
ticaal vermeld staat. De incidcnticgraad
van ITJS bij katten die droogvoer hebben
gegeten (pl) is dc volgende:

pl -a/(a-fb)
De waarde voor het nict-vóórkomen van
FUS bij katten, die geen droogvoer hebben
gegeten (p2) is:

p2 = c/(c d).
Dc verhouding van deze twee waarden —
het relatieve risico(R) —is: R pl/p2. Dit
kan ook worden geschreven als: R = (a/(a
-b b))/(c/(c d)), hetgeen op basis van de
gegevens in tabel 2 neerkomt op: (44/75)/
(9/64) = 4.2.

Ecn i-claticf risico groter dan 1 wijst op ccn
positief statistisch verband tussen ecn fac-
tor cn een ziekte. Een relatief risico kleiner
dan 1 wijst op dc afwezigheid van een ver-
band.

De \'odds ratio\' ip (spreekt uit \'psi\') lijkt op
het relatieve risico. Als een gebeurtenis
voorkomt met een kans p, dan nocint men
p/q waarbij q = 1-p, de \'odds\'. Als de
\'odds\' bij de aan de ziekte blootgestelde
dieren pl/ql is, en de \'odds\' bij de niet aan
de ziekte blootgestelde dieren p2/q2 is. dan
is dc \'odds ratio\' (i/r): (p 1 /q 1 )/(p2/q2) = p 1
q2/q 1 p2 = ad/bc, hetgeen op basis van dc
gegevens in tabel 2 neerkoint op (44 x
55)/(31 x9) = 8.7.

Bij zeldzaam voorkomende ziekten is het
risico van de ziekte (p) bijna gelijk aan dc
\'odds\' (p/q), omdat q = (1-p) bijna gelijk is
aan 1. Daarom is de \'odds ratio\' bij ziekten
mct ecn zeldzaam voorkomen ccn goede
benadering van het relatieve risico. Als het
voorkomen niet zeldzaam is, lopen de
waarden van dc \'odds ratio\' cn het relatieve
risico uiteen. Het relatieve risico en dc
\'odds ratio\' worden wel eens door elkaar
gebruikt, maar hun verschillende waarde
wordt tegenwoordig onderkend.

Bovenstaande berekeningen leveren \'punt-
schattingcn\' op van i/r cn R. Ook intcrval-
schattingen kunnen worden verricht, hoe-
wel enige voorzichtigheid moet worden
betracht, omdat dc \'odds ratio\' en het rela-
tieve risico statistisch niet normaal zijn
verdeeld. Het is ook mogelijk vast te stellen
of de waarden van ip en R significant ver-
schillen tus.scn groepen. Dc berekeningen
hiervoor worden beschreven door Flciss
(6) cn Schlcssclman (14), terwijl men de
meer technische details aantreft bij Flack-
kct (12).

Een logische voorwaarde voor hct aan-
tonen van een oorzaatc is, dat een dier
blootgesteld moet zijn geweest aan een
oorzai<elijke factor, voordat dc ziekte zich
ontwikkelt (een oorzaak gaat altijd vooraf
aan een gevolg). Dc opzet van cohort-on-
derzock zorgt er voor, dat deze tijdsvolg-
orde wordt vastgesteld. Bij dwarsdoor-
snede- en casc-control-ondcrzock is het
mogelijk dat deze volgorde niet wordt
vastgesteld. Als bijvoorbeeld de associatie
tussen sterilisatie en urinairc incontinentie
bij teven onderzocht zou worden met be-
hulp van een dwarsdoorsnede-onderzoek
(waarbij sterilisatie de veronderstelde ri-
sicofactor is), dan zouden gesteriliseerde
honden met incontinentie geïdentificeerd
kunnen worden. Echter, dc incontinentie
kan zich in sommige gevallen ontwikkeld
hebben vóór de sterilisatie in welk geval de
sterilisatie niet de oorzaak is geweest van
de incontinentie. Op grond hiervan, en ge-
zien het feit dat het cohort-onderzoek de
ziektc-incidentic meet, is cohort-onderzoek
theoretisch een betere techniek voor hct
vaststellen van de risicofactoren en hct
identificeren van de oorzaak dan de andere
twee typen onderzoek.

INTFRPRHTA l li; VAN DF RH.St)t.TATEN
Als dc waarde van dc ondergrens van be-
trouwbaarheid van hct meten van het ver-
band (of hct nu \'odds ratio\'of relatief risico
is) groter is dan 1 op een van te voren
vastgesteld significantic-niveau, dan is dc
associatie tussen de veronderstelde oor-
zaak en de ziekte statistisch significant cn
kan men zeggen dat er bewijs is voor asso-
ciatie. Daarnaast kan dc significantie aan-
getoond worden op ccn van tc voren vast-
gesteld niveau doormiddel van dc xMocts.
Het conventionele significantie-niveau dat
inen in experimenteel onderzoek gebruikt
is 5%. Dit heeft tot gevolg dat de waar-
schijnlijkheid van een fout van dc eerste
soort — hct aanvaarden van een associatie
wanneer deze niet bestaat — teruggebracht
wordt tot 0.05. Een zodanig lage waarde
voor deze waarschijnlijkheid is wenselijk
wanneer men ccn specifieke causale asso-
ciatie, gerelateerd aan ccn factor cn een
ziekte, onderzoekt. Dit is de zogenaamde
\'scarchlight\' benadering, dic zich op één
factor concentreert. Dit is een algemeen
doel van \'cohort\'onderzoek. Wanneer ech-
ter onderzoek wordt gedaan met de bedoe-
ling om alle mogelijke factoren boven
water tc halen (de zogenaamde \'buckct\'
benadering voor het verzamelen van data),
is ccn fout van de tweede soort — hct ten
onrechte verwerpen van een ware associa-
tie — belangrijker. Dit is een algemeen doel
van casc-control-ondcrzock. In het laatste
geval zou een wat hoger significantie-ni-
veau (bijvoorbeeld 10% of 20%) raadzamer
zijn, om zo het niet herkennen vaneen ware
associatie tc verkleinen.
Men is het cr niet over eens of men ccn
significantie-niveau of een betrouwbaar-
heidsinterval moet gebruiken (7). Een signi-
ficantic-niveau geeft een duidelijke getrok-
ken grens aan, die min of meer kunstmatig
is. Het wordt nu algemeen geaccepteerd
dat het beter is om een betrouwbaarheids-
interval te gebruiken. Deze geeft een reeks
metingen dic de juiste waarde van de asso-
ciatie bevat met een zekere, van te voren
bepaalde waarschijnlijkheid. Het betrouw-
baarheidsinterval verschaft meer informa-
tie dan de significantietest; hct geeft name-
lijk ook op een gemakkelijk te interpreteren
wijze ccn maat van de variabiliteit van de
gegevens weer. Hoe breder hct interval is
hoe minder nauwkeurig de gevolgtrekkin-
gen uit dc data zullen zijn; cn hoe smaller
het interval is, hoe nauwkeuriger dc ge-
volgtrekkingen zullen zijn.

BIAS IN OBSliRVFRFND ONDERZOEK
Onder bias (vertekening) wordt verstaan
elke systematische (in tegenstelling tot toe-
vallige) fout in hct ontwerp, de uitvoering
en/of dc analyse van ccn onderzoek, welke
een foutieve inschatting tot gevolg heeft
van hct blootstcllingseffcct op het risico
van hct optreden van ziekte. Er bestaan een
aantal soorten \'bias\' (9, 1.3), waarvan de
volgende drie vooral van belang zijn voor
observerend onderzoek.

Sclcctiefoutcn of vertekeningen komen
voort uit verschillen in eigenschappen tus-
sen de onderzoekspopulatie cn dc totale

Bij de meeste observerende onderzoeken
worden data verzameld van geschikte po-
pulaties zoals veterinaire klinieken, slacht-
huizen cn bepaalde dierhouderijbedrijvcn.
Het onderzoek van Willeberg naar het Fe-
line LJrological Syndrome in Denemarken
(17) bijvoorbeeld, geschiedde op basis van
data die verkregen waren op de universi-
teitskliniek. In een ideale situatie zou een
steekproef genomen moeten worden uit dc
populatie die gevaar loopt (in dit zelfde
voorbeeld zijn dit alle katten in Dene-
marken) maar dat is zelden mogelijk. Con-
clusies op basis van onderzoek met moge-
lijke selectiefouten, mogen slechts voor-
zichtig worden getrokken wanneer deze
worden geëxtrapoleerd naar de gehele po-
pulatie. Met de waarschijnlijkheid van bias
in de onderzoekspopulatie met betrekking
tot de ziekte en de factoren die worden
onderzocht, moet altijd rekening worden
gehouden. Selectiefouten zijn onwaarschijn-
lijk, indien:

1. de blootstelling aan een factor de waar-
schijnlijkheid dat ecn representatief dier
in de onderzoekspopulatie aanwezig is,
niet vergroot;

2. de waarschijnlijkheid van opname van
zieke en gezonde dieren in dc onder-
zoekspopulatie dezelfde is.

Voorbeeld: Darke el al. (2) onderzochten
hel verband tussen het bezit van de gehele
staart (de factor) en verwondingen aan de
staart (de afwijking) in de populatie van
een veterinaire kliniek (de onderzoekspo-
pulatie), oni vast te stellen of couperen het
risico van staartvcrwondingen verkleinde.
De verhouding tus.sen gecoupeerde en on-
gecoupcerde staarten is waarschijnlijk het-
zelfde in de onderzoekspopulatie als in de
totale populatie. FIct is daarom onwaar-
schijnlijk dat het wel of niet couperen van
staarten het consulteren van een veteri-
naire kliniek beïnvloedt. Daarom waren
sclecticfoutcn in dit onderzoek onwaar-
schijnlijk.

Misclassificatic treedt op wanneer zieke
dieren geclassificeerd worden als nict-zieke
dieren (vals negatiel"), of andersom (vals
positief). Het deel correct door diagnosti-
sche technieken als ziek geclassificeerde
dieren wordt de specifieiteil van die tech-
niek genoemd; het deel correct niet-zick
geclassificeerde dieren wordt de sensitivi-
teit van die techniek genoemd. t)e kans op
misclassificatic hangt af van dc ziektefre-
quentie, de frequentie van blootstelling aan
de veronderstelde factor, alsmede dc sensi-
tiviteit en de specificiteit van de gehan-
teerde diagnostische criteria, die gebruikt
worden in hel onderzoek.
Er kunnen twee soorten misclassificaties
optreden: niet-diffcrentieel en differentieel.
Niet-differentiele misclassificatic treedt op,
wanneer de grootte en de richting van mis-
classificatic gelijk zijn in de twee groepen
die vergeleken worden (dat wil zeggen
zieke en gezonde, of blootgestelde en niet-
blootgestelde individuen). Differcntiele mis-
classificatic leidt tot een verschuiving van
het geschatte relatieve risico en de \'odds
ratio\' naar nul (l).

Differentiële misclassificatic treedt op, wan-
neer grootte of richting van de miscla.s-
sificatic verschillen in dc twee groepen die
met elkaar vergeleken worden. In dat geval
kan de vertekening in het relatieve risico en
de \'odds ratio\' twee kanten op gaan. Daar-
om kan differentiële misclassificatic een
schijnbaar verband zowel verzwakken als
versterken.

Als er geen enkelvoudige, valide test voor
handen is, kunnen er problemen rijzen bij
het vaststellen van een oorzaak wanneer
ecn scherp omlijnde definitie ontbreekt. In
cen onderzoek naar het verband tussen en-
zoötische bovine leukosis (EBL) en human
leukaemia bijvoorbeeld (3), werd gesteld
dat runderen waren blootgesteld aan het
FBL-virus, als bij het post-mortem onder-
zoek een alimcntair lymfosarcoom werd
geconstateerd, ondanks het feil dat deze
aandoening zich ook zonder blootstelling
aan dit virus kan voordoen, en blootstel-
ling aan het virus niet in alle gevallen tot
alimenlaire tumoren behoeft tc leiden.
Het kan eveneens moeilijk zijn om ecn ver-
onderstelde oorzakelijke factor waaraan
een dier is blootgesteld te definiëren en te
kwantificeren. Als bijvoorbeeld inadequate
voeding dc factor zou zijn, dan kan het
vóórkomen dat de onderzoeker op bevin-

dingen die gebaseerd zijn op dc gegevens
van dc veehouder omtrent de voeding moet
vertrouwen in plaats van gebruik te maken
van meer gedetailleerde gegevens van het
onderzoek van een voedingsdeskundige.

Confounding (misleiding)
\'Confounding\'(afkomstig van het Latijnse
werkwoord confundere = mengen) is het
effect van een externe factor die geheel of
gedeeltelijk verantwoordelijk is voor een
schijnbare associatie tussen niet-oorzake-
lijke factoren en ziekte. \'Confounding\' kan
enerzijds een onechte associatie tussen een
veronderstelde oorzaak en de ziekte teweeg
brengen en anderzijds een echte associatie
maskeren. Een dergelijke factor wordt een
\'eonfounding-variabele\' genoemd.
Een \'eonfounding-variabele\' is gecorre-
leerd (positief of negatief) met de ziekte en
de veronderstelde oorzaken. Een \'eonfound-
ing-variabele\' moet:

1. een eigenschap zijn van het individuele
dier, populatie of de omgeving — niet
noodzakelijkerwijs causaal — die de
kans op hct ontstaan van de ziekte ver-
groot (deze eigenschap wordt de risico-
factor genoemd); en

2. samenhangen met de verklarende va-
riabele (de veronderstelde oorzaak)
maar mag daar geen gevolg van zijn.

Hct geslacht bijvoorbeeld, is in relatie tot
FUS een \'eonfounding-variabele\'. Als het
ras de factor zou zijn die onderzocht wordt,
dan zouden de resultaten \'confounded\'zijn
(biased, verwarrend, niet-representatief) in-
dien de groep met de zieke dieren alleen
mannelijke geeastrcerden van een ras zou
bevatten (waarvan hct waarschijnlijk is dat
zij dc ziekte krijgen) en dc niet-gezonde
groep alleen uit vrouwelijke dieren van een
ander ras zou bestaan (waarvan het on-
waarschijnlijk is dat zij de ziekte krijgen).
\'Confounding\' is vooral van belang bij ca-
se-control onderzoek. De dieren worden
namelijk gekozen op grond van de aan- of
afwezigheid van een ziekte. Cases of aan-
doeningen kunnen zo een groot aantal fac-
toren gemeen hebben, waarvan er sommige
causaal zijn cn anderestatistisch significant
als gevolg van een associatie met een \'con-
founding-variabele\'.

Het is niet zo dat \'confounding\' wel óf niet
optreedt; het komf in steeds wisselende\'
mate voor. \'Confounding\'-toetsen worden
door Schlesselman (14) besproken; een
schatting van de omvang van \'confound-
ing\' wordt gegeven door Ejigou en McHugh
(4) en Miettinen (11).

Het is niet goed mogelijk om de fouten
effectief onder controle te houden; dit
wordt veroorzaakt door de inherente de-
mografische eigenschappen van de onder-
zoekspopulatie.

Keys en Kihlberg (8) beschrijven het onder
controle houden van het effect van misclas-
sifieatie op de \'odds ratio\'. Essentieel hier-
bij is dat het gebeurt tijdens de analyse.
Er bestaan twee belangrijke methoden om
\'confounding\' onder controle te houden:

1. Door de analyse aan de \'eonfounding-
variabele\' aan te passen, bijvoorbeeld door
gebruik te maken van aangepaste maatsta-
ven die specifiek zijn voor de \'confound-
ing-variabele\' (bijv. leeftijd, geslacht en ras)
of door het samenstellen van een gesom-
meerd relatief risico voor alle gecombi-
neerde relatieve risico\'s tezamen voor elke
\'eonfounding-variabele\' (10).

2. Door de twee groepen tijdens het ont-
werpen van het onderzoek af te wegen
(matchen). Dit kan op twee manieren plaats-
vinden:

a. via groepsgewijze afweging (frequency
matching) waarbij ervoor wordt ge-
zorgd dat de groepen zodanig geselec-
teerd worden dat zij ecn gelijk deel van
de mogelijke \'eonfounding-variabele\'
hebben. Als er bijvoorbeeld viermaal
zoveel mannelijke als vrouwelijke die-
ren in de ziektegroep zitten, moet de ge-
zonde groep zodanig samengesteld wor-
den dat deze ook viermaal zoveel man-
nelijke als vrouwelijke dieren bevat;

b. via paarsgewijze afweging (individual
matching) waarbij ervoor wordt ge-
zorgd dat elke \'case\' afgewogen wordt
tegen ccn \'control\' met betrekking tot
de potentiële \'eonfounding-variabele\'.
Een zes jaar oude hond met blaaskanker
wordt bijvoorbeeld gepaard met een zes
jaar oude hond zonder blaaskanker
(afweging naar leeftijd).

Het is gebruilcclijtc om voor de meest vóór-
icomende \'confounding-variabelcn\'. zoals
leeftijd, geslacht en ras, te \'matchen\'. Als
het effect van een factor twijfelachtig is. is
het beter om niet te\'matchen\' maar dit wel
onder controle tc houden in een latere ana-
lyse. Wanneer een factor namelijk eenmaal
\'gematcht\' is kan hij niet meer afzonderlijk
bestudeerd worden. Tenslotte is het nog
belangrijk op te merken, dat onderzoek
waarbij men gebruik heeft gemaakt van
\'matching-technieken\' ook als zodanig ge-
analyseerd dient te worden; de relevante
methodes hiervoor worden beschreven
door Schlesselman (14).

Schlcssclman. J. .1. C\'asc-control studies. Design,
conduct, analyses. Oxford University Press (New
York and London). 1982.

Tiirusfield, M. V. and Aitkcn, C. G. G. An intro-
duction to veterinary observational studies. In:
M. V. Thrusfield (fiditor)Society for Veterinary
Epidemiology and Preventive Medicine. Proceed-
ings of a meeting held at the University of Rea-
ding on 27th, 28th and 29th March, 1985. Pp.
1-.39. (Also modified and published separately
ISBN: 0 94840447.105 5). 1985.
Willeberg. P. Diets and the feline urological syn-
drome, a retrospective case-control study. Nor-
disk Vctcrinaermcdicin 1975; 27: 15-9.
Willeberg. P. Animal disease information pro-
cessing: epidemiologic analyses of the feline uro-
logical syndrome. Acta Vctcrinaria Scandinavica
1977: 18: supplement 64, 1-48.

1. Copcland, K. 1.. Chcckoway, 11., McMichael. A.
.1., and Holbrook, R. El. Bias due to misclassifi-
cation in the estimation of relative risk. American
Journal of Epidemiology 197.1; 105: 488-95.

2. f:)arkc. P. G. G., Thrusfield, M. V., and Aitkcn,
C. G. G. The association between tail injuries
and docking in dogs. The Veterinary Record
1985; 116: 409.

3. Donhani, K. J., Berg, J. W., and Sawin, R. S.
Epidemiologic relationships of the bovine popu-
lation and human leukemia in Iowa. American
Journal of Epidemiology 1980; 112: 80-92.

4. Ejigou, A. and McHugh, R. On the factorization
of the crude relative risk. American Journal of
Epidemiology 1977; 106: 188-91.

5. twans, A. S. Causation and disease. The Elcnlc-
Koch postlates revisited. Yale Journal of Biology
and Medicine 1976:49: 17.5-95.

6. Elciss. J. L. Statistical methods for rates and
proportions. 2nd edition. Wiley (New York),
1981.

7. Jones, t:). R. and Rushton, L. Simultaneous infe-
rence in epidemiological studies. International
Journal of Epidemiology 1982: I I: 276-82,

8. Keyes, A. and Kihlbcrg. J. K. Effcct of niisclas-
sification on estimated relative prcvalcncc of a
characteristic. Part I. Two populations infallibly
distinguished. Part II. Errors in two variables.
American Journal of Public flealth 1963; 53:
1656-65.

9. l.ast.J. M. A dictionaryofcpidcmiology. Oxford
University Press (New York), 1983.

10. Mantel, 11. and Hacnzcl, W. Statistical aspects of
the analysis of data from retrospective studies of
disease. Journal of the National Canccr Intitutc
1959; 22: 719-48.

11. Miettinen, O. S. Components of the crude risk
ratio. American .lournal of Lpidcmiologv 1972;
96: 168-72.

12. Plackctt, R. L. The analysis of categorical data.
2nd edition. Charles Griffin & Co. Ltd. (Lon-
don). 1981.

13. Sackett. D. I. Bias in analytic research. Journal
of Chronic Diseases 1979: 32: 51-68.

Epidemiological Studies Using Computerized Data Bases
II. Compinerized T)(,la Base Design

SAMi;NVATriNCl In dil artikel wordt de aard van veterinaire gegevens besproken. Vier typen van
databanken worden gepresenteerd en hun toepassing in geautomatiseerde verwerkingssystemen wordt
besproken. De voordelen en tekortkomingen van bestaande veterinaire databanken worden aangege-
ven.

SUMiVlARY The nature of veterinary data is discussed. Four types of data base model are pre.sented.
und their implementaiion in computerised recording systems is described. The advantages anddeficien-
ces of established veterinary data bases are listed.

In het vorige artil<el is een overzicht gege-
ven van de verschillende soorten observe-
rend onderzoek die gebruikt worden om de
oorzaak van ecn ziekte op te sporen. In dit
tweede artikel houden wc ons bezig met dc
bouw van computer-databestanden. Van
deze data kan men gebruik maken bij ob-
serverend onderzoek.

Dc informatie in een klinisch registratie-
systeem bestaat uit verschillende catego-
riccn gegevens (\'specifier types\'), zoals symp-
tomen. bevindingen, therapie cn geboorte-
datum. Dit zijn paticntgebonden gegevens.
Sommige \'specifier types\' zijn permanente
kenmerken (bijv. geboortedatum en ras):
dit zijn de zogenaamde \'casc-spccifickc\'
data (ook wel \'grafsteen\' data genoemd).
Andere \'specifier types\' verschillen per
consult (bijv. bevindingen, diagnose en be-
handeling); dit zijn dc zogenaamde \'re-
cord-specifickc\' data.

Geobserveerde en geïnterpreteerde data
Geregistreerde data zijn verkregen uit ob-
servaties of interpretaties (geïnterpreteerde
data). Geobserveerde data omvatten klini-
sche bevindingen (\'signs\') cn symptomen.
Ecn \'sign\' is een door de dierenarts geob-
serveerd abnormaal kenmerk van de pa-
tiënt; een symptoom is ccn abnormaal
kenmerk dat in de diergeneeskunde door
de verzorger van de patiënt en in de hu-
mane geneeskunde door de patiënt zelf als
zodanig wordt omschreven. Wanneer wij
het in het vervolg van dit artikel hebben
over bevindingen doelen we zowel op
\'signs\' als op symptomen.
Geïnterpreteerde data bestaan ondermeer
uit diagnoses.

Ecn diagnose vormt de interpretatie van
één of meer observaties. Hondenziekte bij-
voorbeeld is ecn diagnose die gebaseerd is
op de interpretatie van verschillende ver-
schijnselen zoals bijvoorbeeld ncusuitvloci-
ing. diarree cn hoesten. Evenzo kan labora-
toriumvaststelling van bepaalde ziekte-
verwekkers geregistreerd worden als een

Cicl5asccrd op ccn voordracht (tiit het tingcls vertaald), op 3 april 1985 gehouden tijdens het Sympositim
\'Epidemiologie: ccn onmi.sbaar instrument in dc gc/ondhcids/org voor dieren\' tc Utrecht (/ic ook Tiidschr
Diergeneeskd. 1985: I 10: 693-71.\')).

Dr. M. V. I hrusrield, University of Edinburgh. Royal (Dick) School of Veterinary Studies. Dept. of Animal
Health. Edinburgh, Scotland. U.K.

observatie \'ziekteverweklcer aanwezig\' of
als een interpretatie \'niet significant\'.
Hetzelfde geldt voor uitslagen van labora-
toriumtesten die of geobserveerd kunnen
worden (bijvoorbeeld hct bepalen van anti-
lichaamtiters in serologische testen) of ge-
interprctcerd kunnen worden (bijvoorbeeld
hct resultaat van een intradermale tubercu-
linatic als \'positief registreren).
De twee soorten data zijn niet helemaal te
scheiden, maar overlappen elkaar ten dele:
observaties impliceren normaliter een ver-
gelijking met \'wat normaal is\', cn dit laatste
is vaak een kwestie van interpretatie. Dc
observatie en registratie dat een koe diarree
heeft bijvoorbeeld, impliceert dat de mest
minder stevig is dan die van de andere
koeien, waarbij men er overigens rekening
mee moet houden dat een koe tijdens dc
topproduktie gewoonlijk dunnere mest
heeft als gevolg van het hoge krachtvoer-
aandcel in het rantsoen.
Geobserveerde data kunnen gemakkelijk
volledig geregistreerd worden. Het is ech-
ter moeilijker om geïnterpreteerde data
volledig te registreren; dit zou niet alleen de
registratie van de interpretatie (c.q. dia-
gnose) vereisen, maar ook van de diagnos-
tische criteria die gehanteerd zijn bij dc
interpretatie. In de meeste gevallen zijn dc
criteria echter impliciet cn worden dus niet
expliciet geregistreerd (zoals bij honden-
ziekte, waar het vaststellen van dc ziekte
een causale associatie tussen een bepaald
virus en diverse bevindingen veronderstelt).

i:)E VALIDITEIT VAN DATA
De sensitiviteit en specificiteit van diagnos-
tische technieken zijn zelden 100%. Daar-
door kunnen gebeurtenissen worden gere-
gistreerd als \'echt\', terwijl zij dat in feite
niet zijn. De diagnose bij een hond bij-
voorbeeld kan uitwijzen dat hij diabetes
mellitus heeft, terwijl dil in feite niet het
geval is. Dc fout die hierbij gemaakt is, kan
zijn voortgekoincn uit ccn onjuiste gevolg-
trekking gebaseerd op slechts enkele klini-
sche waarnemingen (bijvoorbeeld poly-
phagic cn polydipsic), die — bij hct ont-
breken van ondersteunend biochemisch
bewijsmateriaal — slechts zwak onderschei-
dende informatie verschaffen. Anderzijds
is hct ook mogelijk dat diabetes niet wordt
vastgesteld wanneer het wel aanwezig is.

De fout die in dat geval gemaakt is — bij
afwezigheid van biochemisch bewijsmate-
riaal — kan zowel zijn voortgekomen uit
een gebrekkige interpretatie van de waar-
genomen verschijnselen als gebaseerd zijn
op het onvermogen van dc klinicus om alle
klinische verschijnselen waar te nemen. Er
bestaat ccn aanzienlijk verschil tussen kli-
nici voor wat betreft hun vermogen om
verschijnselen waar tc nemen.

Een gegeven kan bestaan uit ccn globale
beschrijving van een ziekte of therapie (bij-
voorbeeld: longontsteking respectievelijk
orthopaedischc chirurgie), maar ook uit
een meer verfijnde beschrijving (bijvoor-
beeld: bactericlc longontsteking). Relatief
onverfijnde data worden soms \'grof-kor-
relig\' genoemd, en meer verfijnde beschrij-
vingen \'fijn-korrelig\' (vergelijk de overeen-
komstige terminologie in dc fotografie).
Fijn-korrelige data bevatten meer informa-
tie dan grof-korrelige. Om echter fijn-kor-
relige data correct te registreren kan het
noodzakelijk zijn aanvullend diagnostisch
onderzoek te verrichten (bijvoorbeeld micro-
biologisch). Het is altijd beter om op de
juiste wijze grof-korreligc data te registre-
ren dan onjuiste fijn-korrelige data.

Geregistreerde data kunnen worden opge-
slagen met behulp van individuele patiën-
tenkaarten, ponskaarten en computers.
Deze laatste mogelijkheid biedt voordelen
voor wal betreft het corrclcrcn van opge-
slagen gegevens.

ring staat de toepassing van dc output cen-
traal, terwijl de data zelf perifeer zijn
(figuur la). r3it houdt in, dat er nieuwe
programma\'s moeten worden geschreven
voor nieuwe vragen of toepassingen, bij-
voorbeeld wanneer er behoefte zou zijn
ongevaccineerde dieren tc identificeren.
Hct schrijven van nieuwe programma\'s
kan kostbaar zijn. Vnj recent is ccn nieuwe
methode ontwikkeld, namelijk de data ba-
se-benadering (figuur Ib). Hierbij slaan de
data zelf centraal, terwijl de toepassing
steeds verschillend kan zijn. Dit betekent

databas[;moi:>ellen
Een databestand dat gegevens van dieren
bevat, bestaat zowel uit case-als uit record-
specifieke data. Het verband tussen de di-
verse componenten van een bestand kan op
verschillende wijzen worden beschouwd,
afhankelijk van de manier waarop de data
zijn opgeslagen. Hierbij kunnen vier data-
bascmodellen worden onderscheiden.
Hel \'record-model\'. Dit is de traditionele
methode om data te ordenen. Het centrale
bestanddeel is het individuele gegevensbe-
stand dat zowel case- als rccord-speeifieke
data bevat. Dit is een nuttige methode voor
de klinicus die voornamelijk met individu-
ele patiënten omgaat. De correlatie van
\'specifier-types\' tussen bestanden stuit hier
evenwel op problemen.
Het hiërarchi.schemodel. Dit inodel geeft —
evenals dc twee hierna tc bespreken mo-
dellen — ecn explicatie van de wijze waarop
in computersystemen, de data geordend
worden en hoe hiervan gebruik wordt ge-
maakt. in het hiërarchische model worden
bepaalde componenten van de gegevens ge-
ordend in knooppunten (\'nodes\'), die zijn
weergegeven in een boomdiagram. Het
voornaamste hiërarchische niveau heeft
slechts één knooppunt dat de wortel wordt
genoemd. Met uitzondering van de wortel,
staat ieder knooppunt in verbinding met
een hoger gelegen knooppunt, dat de
\'ouder\' (vader of moeder) wordt genoemd.
Iedere component kent slechts één ouder,
maar kan één of meer \'kinderen\' hebben
(op een lager niveau in de hiërarchie). De
componenten geheel onder aan de hiërar-
chie (zonder kinderen) worden \'bladeren\'
genoemd. Ecn voorbeeld van een hiërarchie
bestaande uit slechts twee niveaus vormt dc
veterinaire praktijk (de \'wortel\') met daar-
onder de veterinaire praktici (de \'kinde-
ren\').

Het netwerkmodel. In het kader van een
boomdiagram kan een kind niet meer dan
één ouder hebben. Is dit wel het geval, dan
spreekt men van een netwerk. Het net-
werkmodel omvat, en is tevens een uit-
breiding van het hiërarchische model (fi-
guur 2). In een netwerkmodel bestaan er
meervoudige verbanden tussen de compo-
nenten.

Het relatiemodel. In dit model zijn alle data
weergegeven door middel van twee-dimen-
sionale tabellen met de volgende eigen-
schappen (zie tabel I):

1. de ingangen zijn enkelvoudig, repete-
rende groepen noch reeksen zijn toege-
staan,

2. de ingangen van iedere kolom moeten
gelijksoortig zijn (bijv. geslacht of leeftijd),

3. iedere kolom heeft een unieke naam,
terwijl de volgorde van de kolommen niet
van belang is.

4. iedere rij van de tabel is uniek enkel-
voudig, terwijl de volgorde van de rijen
weer niet van belang is.
In tabel 1 wordt een voorbeeld gegeven.
De tnethodiek van het relatiemodel ver-
schilt van die van het hiërarchische cn net-
werkmodel. Het belangrijkste verschil is
gelegen in het feit dat dc verbanden in het
hiërarchische cn netwerkmodel expliciet
zijn weergegeven en vooraf gedefinieerd.
In het relatiemodel is de basisstructuur van
de data van tc voren bepaald, maar ver-
banden daartussen worden llexibcl gedefi-
nieerd mct het oog op de toepassing daar-
van. Het relatiemodel is vanwege deze
variabele toepassingsmogelijkheden en dc
relatieve eenvoud ervan potentieel meer
bruikbaar dan de andere modellen. Het
belangrijkste nadeel van het relatiemodel is
evenwel dc relatieve inefficiëntie ervan om-
dat, hoewel het model op zichzelf eenvou-
dig is, het moeilijk op computers tc ver-
werken is. Dankzij dc steeds betere cotn-
putertcchnicken kan het model in dc toe-
komst ccn grotcix toepassing vinden in

Het rccordmodcl is het meest geschikt voor
dc prakticus die infomiatic opslaat van in-
dividuele patiënten. Het netwerk- en rela-
tiemodel vergemakkelijken ccn efficiënte
con-clatie van gespecificcerdc gegevens
(bijv. leeftijd, ras en diagnose) allomstig
van vele databestanden, cn korncn daar-
mee klinisch cn epidemiologisch onder-
zoek ten goede.

Een bestaand databestand vormt een on-
middellijk beschikbare bron van gestructu-
reerde data ten behoeve van epidemiolo-
gisch onderzoek. Ecn gecomputeriseerd
databestand maakt bovendien een snelle,
efficiënte en ncxibclc correlatie van gespe-
cificeerde gegevens mogelijk. Dc uitbrei-
dingvan communicatiewcrkcn vereenvou-
digt voorts het tiitwis.sclcn van data: regio-
naal, nationaal cn zelfs internationaal.

Dc nadelen van bestaande databestanden
hangen saiTicn tnet dc aard van de onder-
zoekspopulatie waarvan dc gegevens zijn
opgeslagen en mct dc soort data die zijn
opgeslagen.

Otndat databestanden gewoonlijk bestaan
uit data van bepaalde segmenten van een
populatie, zijn zij gevoelig voor selcctie-
bias. Databestanden van abattoirs bijvoor-
beeld bevatten alleen gegevens over kli-
nisch gezonde dieren; gegevens van pluiin-
vceslachterijcn hebben voornamelijk be-

trekking op jonge dieren; gegevens atlom-
stig van veterinaire laboratoria waar mate-
riaal dat op vrijwillige basis is ingestuurd
wordt ondcrzociit. kunnen op dc persoon-
lijke belangstelling van praktici berusten;
data van veterinaire universiteiten kunnen
bestaan uit naarspecialistcn doorverwezen
gevallen. Dit alles betekent dat conclusies
tnet betrekking tot de desbetreffende on-
derzoeksgroep alleen met de nodige voor-
zichtigheid getrokken kunnen worden. Bij
sommige ziekten kan scicctic-bias omvang-
rijk zijn. maar bij andere ziekten weer vrij
onbeduidend.

Observerend onderzoek heeft betrekking
op de associatie tussen de veronderstelde
causale factoren en de ziekte. Intrinsieke
factoren zoals ras, leeftijd en geslacht zijn
veelal opgeslagen in bijvoorbeeld klinischc
databestanden. Andere factoren daarente-
gen, onder andere die welke betrekking heb-
ben op de verzorging (voeding, huisvesting),
worden soms niet-routinematig opgeslagen
en kunnen daardoor ontbreken in databe-
standen. Bijgevolg wordt het bewijsmate-
riaal van voorafgaande blootstelling aan
mogelijke omgevingsfactoren hicrdoorzcl-
den geregistreerd. Daarom lijkt een be-
staand databestand uitsluitend van on-
middellijk belang voor onderzoek wanneer
met behulp van dwarsdoorsnede analyse,
hct verband wordt nagegaan tussen ziekte
en simultaan optredende factoren.

Wanneer dc veronderstelde causale factor
niet geregistreerd is, is hct databestand van
geen enkele waarde bij casc-control cn re-
trospectief cohort-otiderzoek, en is ccn mo-
dificatie noodzakelijk om de veronder-
stelde causale factor op tc nemen ten
behoeve van prospectief cohort-onderzoek.
Dc validiteit van opgeslagen data kan
onacceptabel zijn, alliankelijk van dc des-
betreffende ziekte. Als ccn fractuur van de
fcmur de aandoening zou zijn, dan is een
diagnose dic uitsluitend gebaseerd is op
klinisch onderzoek waarschijnlijk voldoen-
de valide. Maar als diabetes mcllitus dc
ziekte zou zijn, kan worden aangenomen
dat ccn diagnose, dic uitsluitend gebaseerd
is op klinisch onderzoek cn hct ziektever-
loop, onvoldoende valide is. Er is namelijk
een aantal ziekten met overeenkomstige
verschijnselen, hetgeen kan leiden tot mis-
classificatie. Een bestand van aanvullende
diagnostische gegevens (haematologisch,
radiologisch, biochemisch enz.) kan dc va-
liditeit van zodanige, geïnterpreteerde data
vergroten.

Dc mate van verfijning van de opgeslagen
gegevens kan de waarde ervan beïnvloeden.
Verschijnselen dic zijn afgeleid van grof-
korrelige data kunnen zijn veroorzaakt
door diverse aandoeningen; iedere afzon-
derlijke aandoening kan weer oorzaken
hebben met verschillende factoren. Kreu-
pelheid bijvoorbeeld kan ccn gevolg zijn
van zowel trauma, neoplasic, als besmet-
ting. Classificatie van dieren in de vier
ccllcn van de waarschijnlijkheids-tabel kan
vergezeld gaan van een storende invloed
van andere factoren, wanneer de ziekte ge-
definieerd is met behulp van grof-korrelige
beschrijvingen, die diverse aandoeningen
cn oorzaken kunnen omvatten. Naarmate
de gehanteerde definitie van de desbetref-
fende ziekte meer verfijnd is, neemt de kans
op verstoringen af.

1. \'I hrusfield. M. V. t^ccording cn manipulating clini-
cal data. .lournal of\'.Small Animal Practice lyH.\'l;
24: 70.VI7.

III. Enkele voorbeelden van epidemiologisch onderzoek met
behulp van computer-databestanden

SAMENVATTING In dd artikel worden drie typen van epidemiologisch observerend onderzoek be-
schreven. waarbij gebruik wordt gemaakt van computerdatabanken van de Royal (Dick) School of
Veterinary Studies. Edinburgh. Het betreft het bestuderen van verbanden tussen: staartvcrwondingen
en hel gecoupeerd zijn van staarten bij honden, het ras en het geslacht van honden en degeneratieve
afwijkingen van de hartklep en incontinentie en het gesteriliseerd zijn van leven.

SUMMARY Three epidemiological observational studies, utilising data from the computerized data
base at the Royal (Dick) Schoot of Veterinary Studies. Edinburgh, are presented: the association
between lad injuries and docking in dogs: a study of breed and sex in relation to canine degenerative
heart valve disease, the association between urinary incontinence and spaying in bitches.

De twee voorgaande artikelen in deze reeks
van drie vormden een introduktie in vete-
rinair observerend onderzoek en de diverse
soorten databestanden die daarbij gebruikt
kunnen worden. Dit derde en laatste arti-
kel illustreert de toepassing van observe-
rend onderzoek met behulp van coinputer-
databestanden aan de hand van drie voor-
beelden.

De voorbeelden van observerend onder-
zoek zijn gebaseerd op data die zijn verza-
meld door kliniei van de Small Animal
Practice Teaching Unit, Royal (Dick)
School ofVeterinary Studies in Edinburgh.
Deze Unit fungeert als een algemene eerste-
lijns praktijk in ccn voornamelijk stedelijk
gebied, maar behandelt ook verwezen
patiënten. De verkregen gegevens worden
opgeslagen in ecn databestand met behulp
van een computernetwerkmodcl (2, 5), dat
als verzamelpunt fungeert van de data die
verkregen zijn na een behandelingstermijn.
\'Case-specifieke\' data bestaan uit ras, ge-
boortedatuin en geslacht. \'Record-specifie-
ke\' data bestaan uit de desbetreffende con-
sultatiedata, diagnoses (inclusief bevindin-
gen), therapieën en tevens hel feit of de
patiënt aan hel einde van de behandelings-
termijn nog leeft. Diagnoses worden on-
derscheiden in \'veronderstelde\' en \'beve.s-
tigde\', afhankelijk van dc vraag of onder-
steunend diagnostisch onderzoek (bijv.
röntgenologisch) is verricht. Dit onder-
scheid dient ertoe om de validiteit van de
diagnose aan te geven. Er zijn ca. 1000
diagnoses (inclusief \'signs\') voorhanden.
Alle \'specifier types\' beschrijven kenmer-
ken van actuele gevallen; details met be-
trekking tot eerdere blootstelling aan be-
paalde factoren (infectieuze agentia, dieet.

enz.) zijn niet opgeslagen. De verzamelde
gegevens zijn daarom het meest geschikt
voor dwarsdoorsnede-onderzoek. Casc-con-
trol en cohort-onderzoek, die beide be-
trekking hebben op het verloop van ziekten
en therapieën, kunnen daarentegen ook
verricht worden met elkaar in de tijd
opeenvolgènde data. Dc drie voorbeelden
bestaan alle uit dwarsdoorsnede onder-
zoek waarbij de mate van associatie tussen
ziekte en intrinsieke determinanten wordt
onderzocht.

DE AS.SOCiATIE TtJSSEN
STAARTVERWONDINGEN EN HET
COtJPEREN VAN STAARTEN BEI HONDEN (1)

Het couperen van staarten bij honden is in
Engeland de laatste tijd nogal omstreden:
sommigen zijn van mening dat het een pijn-
lijke en zinloze ingreep is, terwijl anderen
beweren dat het staartverwondingen voor-
komt, vooral bij werkhonden. Om het ver-
band tussen staartverwondingen en het
couperen vast te stellen, is daarom nader
onderzoek verricht.

De verwondingen waren niet als enkelvou-
dige diagnose geregistreerd en daarom zijn
alle diagnoses die gerekend konden worden
tot staartverwondingen opgespoord. Hier-
toe behoorden fracturen, laceraties, kneu-
zingen, dermatosen, auto-mutulaties en
neoplasiën. Het al of niet gecoupeerd zijn
van de staarten was niet als zodanig opge-
nomen in het databestand, en daarom werd
aangenomen dat de in het bestand opge-
nomen honden waren gecoupeerd, wan-
neer dit voor het desbetreffende ras nor-
maal was.

In tabel 1 zijn enkelecijfcrs weergegeven in
een 2x2 waarschijnlijkheidstabcl. De
\'odds-ratio\' bedroeg 1,28 bij een 95% be-
trouwbaarheidsinterval van 0.61 tot 2,69.

Dit interval bevat 1; er is dus onvoldoende
bewijs bij het 5% niveau van statistische
significantie, om te veronderstellen dat er
een positieve associatie bestaat tussen staart-
verwondingen en het couperen van de
staart. Dit impliceert dat couperen niet als
een profilactische maatregel tegen staart-
verwondingen kan worden aangemerkt.
De aard van iedere diagnose was zodanig,
dat de diagnoses een grote validiteit zouden
hebben. Een diagnose \'dermatose\' was een
grof-korrelige categorie, waartoe diverse
ongespecificeerde aandoeningen zullen heb-
ben behoord.

Het ontbreken van specifieke gegevens met
betrekking tot het al of niet gecoupeerd zijn
van staarten, kan er toe hebben geleid, dat
misclassificatie is opgetreden omdat som-
mige honden, behorend tot een ras waarbij
de staart normaliter gecoupeerd wordt, in
feite niet gecoupeerd waren. Het was in het
onderhavige onderzoek onwaarschijnlijk
dat er doorverwezen gevallen tot het data-
bestand behoorden en aldus vertekeningen
veroorzaakten, omdat een vertekende rela-
tie tussen verwijzing en staartverwonding
biologisch gezien ongeloofwaardig is.
Er waren onvoldoende gegevens aanwezig
om berekeningen van de odds-ratio voor
ieder ras afzonderlijk mogelijk tc maken;
daarom konden de uitkomsten niet aan-
tonen of werkhonden een grotere kans op
staartverwondingen lopen dan \'schoot-
hondjes\'. Er zijn evenmin berekeningen
gemaakt van de odds-ratio\'s met betrek-
king tot specifieke aandoeningen, omdat
het cijfermateriaal dit niet toeliet. Er kon-
den dus geen conclusies worden getrokken
met betrekking tot bepaalde verwondingen
(zoals laceratiesjdie samen kunnen hangen
met het verrichten van arbeid door de
honden, f^c belangrijkste verdienste van

het onderzoek was het verschaffen van en-
kele kwantitatieve gegevens ten behoeve
van voorlopige meningen. Omdat de hon-
denpopulatie van de Unit voornamelijk uit
de stad aflcomstig is, kunnen de conclusies
alleen voor zodanige populaties van (voor-
namelijk niet-werkende) honden worden
geëxtrapoleerd.

HET ONDERZOEK NAAR RAS EN GESLACHT
ALS INTRINSlEKi; DETERMINANTEN VAN
DEGENERATIEVE ZIEKTEN VAN DE
HARTKLEP Bl.l HONDEN (4)

Een veelvuldig bij honden voorkomende
hartziekte is de chronische hartklep-dege-
neratie, waartoe endocardiosis behoort.
De hiermee gepaard gaande klepafwijkin-
gen veroorzaken in een vergevorderd sta-
dium een karakteristiek hartgeruis. Bij de
ernstige gevallen ontstaat een functiestoor-
nis in de linkerzijde van het hart. Er is
geconstateerd dat deze ziekte vaker voor-
komt bij reuen dan bij teven. Onderzoek in
de Verenigde Staten heeft daarnaast uitge-
wezen dat afwijkingen aan de hartklep
vaker voorkomen bij bepaalde kleine en
middelgrote rassen. Wij hebben onderzoek
verricht om deze bevindingen te verifiëren
en om vast te stellen of er sprake is van een
predispositie bij bepaalde rassen. Dc hier-
onder vermelde bevindingen hebben uit-
sluitend betrekking op de predispositie bij
reuen.

Er zijn drie (veronderstelde en bevestigde)
diagnoses onttrokken aan het databestand,
onderverdeeld naar ras en leeftijd:

Punt- en intervalschattingcn van de odds-
ratio zijn uitgevoerd voor ieder ras, waarbij
aangenomen is dat van degeneratieve hart-
klepafwijkingen sprake is, als één van de
drie hierboven genoemde verschijnselen is
geregistreerd.

De op het 5%-nivcau statistisch significante
verband tussen ras en degeneratieve hart-
klepafwijkingen bij reuen zijn vermeld in
tabel 2. Selectie-bias was bij dit onderzoek
onwaarschijnlijk, omdat slechts een gering
aandeel van de hartpatiënten op de Unit
bestaat uit verwezen gevallen. De onder-
zoekspopulatie was daarom representatief
voor de populatie van stadshonden.
De criteria op basis waarvan de indeling
geschiedde, kunnen hebben geleid tot mis-
classificatie. Deze drie criteria waren; af-

Tabcl 2. Dc ,,odds-ratio" (ij/) cn het 95%-betrotiwbaarheidsinterval bij reuen voor dc positieve ol
negatieve associatie tussen ras en degeneratieve hartklep-ziekte (bij het 5%-niveau).

Ras	\'Cases\'	\'Controls\'	\'Odds	95%-betrouwbaarheids-
			ratio" <1/	interval m.b.t. i/;
	1	2	3	4	5
Beagle	7	84	2.18	1.03	4.64
Cairn Terrier	21	255	2.1 1	1..34	3.32
Chihuahua	10	56	4.63	2.37	9.01
t:)achshund	1 1	144	1.97	1.07	3.62
German Sheperd dog	4	590	0.18	0.07	0.45
King Charles Spaniel	22	107	5. Ml	3.36	8.55
Labrador retriever	1.3	990	0.31	0.18	0.53
Pekingese	11	89	3.20	1.71	5.96
Miniature pinscher		15	8.75	3.29	23.28
Miniature poodle	46	338	3.68	2.66	5.10
Standard poodle		14	5.92	1.83	19.11
Toy poodle	9	65	3.60	1.81	7.16
West Highland White	7	389	0.46	0.22	0.95
Whippet	10	38	6.80	3.41	13.57
Chihuahua cross	1	4	8.14	1.28	51.82
Totaal	370	9028

Bron: M. V. rhrusllcld <■/ al. I9K5 (4).

wijkingen aan dc liartklep, linkszijdige
functiestoornis van hct hart en diverse
soorten ruis. Deze aandoeningen worden
in deze kliniek gewoonlijk toegeschreven
aan mitrale incompetentie, afhankelijk van
dc ernst cn dc inschatting van dc klinicus.
Meestal worden gevallen van congenitale
hartziekten en cardiomyopathic niet geru-
briceerd onder de bedoelde diagnoses. De
eerste diagnose bestaat uit ccn klinischc
vaststelling; dc tweede en derde zijn inter-
pretaties van zich voordoende verschijn-
selen.

Elk van deze diagnoses kan ook worden
gesteld bij andere aandoeningen dan dc
bedoelde hartklepafwijking. Bij honden
zijn functiestoornissen van dc linkerkant
van hct hart alsmede van dc hartklep echter
meestal hct gevolg van degeneratieve hart-
klepafwijkingen. Ruis kan ook het gevolg
zijn van congenitale defecten cn anaemie
(hacmisch geruis) en kan ontstaan als ge-
volg van hartdilatatie (bijvoorbeeld car-
diomyopathic). Er zijn hiervan 37 gevallen
geregistreerd bij dieren van 5 jaar of jonger.
Nader onderzoek van dc gegevens van deze
paticntcn wees uit, dat 10 van deze gevallen
congenitaal cn ócardiomyopathisch waren;
de rest had vroegtijdige klcpafwijkingcn of
ongedefinieerde aandoeningen. Deze ge-
vallen maken slechts ccn relatief gering
dcc! van hct totaal uit (37 van dc 591);
misclassificatie hiervan kan slechts tot ger-
inge afwijkingen van dc cijfcrs in de waar-
schijnlijkhcidstabcl leiden. Ilct is daarom
onwaarschijnlijk dat dit de uitkomsten dic
zijn weergegeven in dc tabel aanmerkelijk
beïnvloedt. Misclassificatie van gematigde
gevallen kan overigens ook zijn opgetreden
als gevolg van moeilijk waar tc nemen ruis.

Omdat aangetoond is dat de degeneratieve
hartklepafwijkingcn vaker voorkomen bij
oude dan bij jonge honden (6), kan er ook
een vertekening zijn opgetreden als gevolg
van verschillen in leeftijdsopbouw. De aan-
tallen \'cases\' en \'controls\' in dit onderzoek
waren ontoereikend om deze eventuele ver-
tekening te elimineren door middel van
groepering naar leeftijd dan wel correctie
naar leeftijden, door de totale klinische
populatie als een standaard te gebruiken.

Urinairc incontinentie bij honden kan ver-
oorzaakt zijn door diverse congenitale en
verkregen defecten. Sommige gevallen ver-
tonen geen abnormale fysieke verschijn-
selen cn worden gediagnostisccrd als fysio-
logische incontinentie. Incontinentie ten
gevolge van stoornissen in de functie van
de sphincter cn dysfunctic van de blaas-
spicr behoren tot de vaak voorkomende
oorzaken (2). Sommige gevallen van
\'Sphincter incontinentie\' reageren op een
therapie met ocstrogcnen en worden achter-
af geclassificeerd als hormonale urinairc
incontinentie. Diverse onderzoekers heb-
ben een groter aantal gevallen van fysiolo-
gische incontinentie bij gesteriliseerde dan
bij nict-gestcrilisccrde teven gerapporteerd.
Deze onderzoeken waren cchtcr niet on-
dersteund door kwantitatief bewijsmate-
riaal of waren gebaseerd op nict-rcprcsen-
taticvc doorverwezen gevallen. Met deel
van hct onderzoek dal hieronder wordt
bcschrcvcn heeft betrekking op hormonale
urinairc incontinentie.

label 3. l>aan-cnarwc/ighcidvanunnairciiKontcnlie(cxcl.congcnilaleinconlinentie)biigeslerilisecrdcen

Het aantal gesteriliseerde en niet-gesterili-
seerde teven van zes maanden en ouder,
met en zonder hormonale urinaire inconti-
nentie werd uit het databestand verzameld.
Alle doorverwezen dieren werden hiervan
uitgezonderd. De gevallen waarbij incon-
tinentie voorafging aan sterilisatie werden
geclassificeerd als niet-gesteriliseerde in-
continente teven, omdat een causaal ver-
band tussen sterilisatie en incontinentie bij
deze dieren niet aanwezig kon zijn. In tabel
3 zijn enkele cijfers weergegeven.
De odds-ratio bedroeg 14.7 met cen be-
trouwbaarheidsinterval van 95% van 6.7
tot 32.6, hetgeen wijst op een positieve as-
sociatie tussen hormonale urinaire incon-
tinentie en sterilisatie bij teven van zes
maanden en ouder bij het 5%-niveau van
statistische significantie.
Het was bij dit onderzoek noodzakelijk om
alle doorverwezen gevallen uit te sluiten,
omdat voorafgaand onderzoek had uitge-
wezen dat een substantieel aantal gevallen
van incontinentie doorverwezen was. Deze
uitsluiting verkleinde de selectie-verteke-
ning (bias). Dieren jonger dan zes maanden
werden builen beschouwing gelaten, omdat
het onwaarschijnlijk is dat deze zijn gesteri-
liseerd. Daarnaast hangt incontinentie bij
deze jonge dieren samen met de jeugd. Het
grote betrouwbaarheidsinterval dat samen-
hing met de kleine aantallen in sommige
cellen, duidde er op dal de schatting van dc
mate van associatie relatief onnauwkeurig
was.

for Veteiinary Epidemiology and Preven-
tive Medicine, alsmede in In Practice, en is
opgenomen met toestemming van de Execu-
tive Commitec of the Society en de eindre-
dacteur van de The Veterinarv Record.

1. t:)arkc, P. G..Thrusfield, M. V.,and Ailkcn,C. G.
G. The association between tail injur ies and dock-
ing in dogs. The Veterinary Record 1985; 116:409.
Holt, P. E. Urinary incontinence in the dog. In
Practice 1983; 5: 162-73.

rhrusl\'ield, M. V. An epidemiologicaly-oricntated
computerized clinical case recording system. In:
Proceedings ot the Third International Sympo-
sium on Veterinary Epidemiology and Econo-
mics, 1983. Arlington, Virginia, 6-10 September,
1982, Pp. 111-7. Veterinary Medical Publishing
Company (Edwardsvillc, Kansas).

4. ThriLsficld, M. V. The association between uri
nary incontinencc and spaying in bitches. The
Veterinarv Record 1985; 116: 695.

5. Thrusficld, M. V., Aitken, C. G. G.,and Darke, P.
G. G. Observations on breed and sex in relation to
heart valve incompetencc. Journal of Small Ani-
mal Practice 1985;26:709-17.

6. Thrusficld, M. V.and llinxman, A. I. A compute-
rized system for storing and querying clinical case
record summaries. Journal of Small Animal Prac-
tice 1981; 22: 669-79.

7. Whitney, J. C. Observations of the effect of age on
the scveritv of heart valve lesions in the dog. Jour-
nal of Small Animal Practice 1974; 15: 511-22.

Deze serie van drie artikelen vormden een
inleiding tot het kwantitatief onderzoek
naar de oorzaak van ziekten met behulp
van computer-databestanden. Coniputer-
dalabestanden gebaseerd op netwerkmo-
dellen lijken snel geraadpleegd te kunnen
worden om de benodigde correlaties lussen
veronderstelde causale factoren cn ziekten
te produceren. Dc gehanteerde data moe-
ten evenwel voldoende verfijnd en valide
zijn teneinde hel leggen van correcte oor-
zakelijke verbanden mogelijk te maken.

Een deel van hel in deze serie van drie
artikelen gepubliceerde materiaal is eerder
verschcnen in de verslagen van de Society

samenvatting De uitbraak van Afrikaanse varkenspest (AVP) op een spoehnghedrijf nabij
Zoetermeer wordt beschreven.

De laboratoriumdiagnose was in eerste instantie gebaseerd op de indirecte immunofluorescentie test
(H\'T) en de immunoperoxidase monolayer assay (IPMA) op antihchamen in weefselvocht en werd
vervolgens bevestigd met de directe IFT, een dierproef en een positieve haemadsorptie test. Klinische
verschijnselen en het sectiebeeld wijzen op een subacute vorm van A VP. De sterfte bedroeg 19% in een
ti/dsbestek van J weken. Drieënveertig sera uit afdelingen met zieke varkens waren alle positief met de
IPMA.

summary African swine fever (ASF) was diagnosed for the first time in Ihe Netherlands on a farm
near Phe Hague, illegally feeding .will from hospitals, hotels and restaurants. Laboratory diagnosis
was based initially on the indirect immunofluorescence test (IFT) and the immunoperoxidase mono-
layer assay (IPMA) for antibodies in tissue extracts und later on confirmed by the direct-IFT on
cryostat sections, animal inoculation and haemadsorption. Clinical signs and post-mortem lesions were
consistent with the .subacute form of ASF. Mortality amounted to 19% over a period of three weeks.-
Fortv-three sera collected from animals in stables with active disease were all found positive by the
IFMA.

Nadat in maart vorig jaar Afrikaanse var- van de indirecte IFT werden in weefsel-
kcnspest in Bcigic uitbrak is nu de beurt vocht antilichamen tegen dit virus aange-
aaii Nederland. Op 26 maarl werd via de tooiid. Uit een titratie van het weefselvocht
Gezondheid.sdicnst voor Dieren in West- met de immunoperoxidase monolayer as-
cn Midden-Nederland sectiemateriaal van .say(IPMA)(Wensvoort,publikatiein voor-
een varken bij het CDI aangeboden voor bereiding) bleek dat in een verdunning van
onderzoek op varken.spcst. Als anamnese 1 : 1600 antistoffen konden worden aange-
wcrd vermeld: \'geënt tegen varkenspest, toond. Het bedrijfsbezoek de volgende dag
leeftijd ± 5\'/2 maand, temperatuur 40,5° C, en laboratoriumonderzoek van door de
huidblocdingcn, 10 dood in de afgelopen Gezondheidsdienst ingestuurd sectiemate-
week, voert .spoeling\'. Gezien de anamnese riaal van nog drie dieren bevestigden de
werd zowel een onderzoek op klassieke diagnose. Eén van deze dieren was ook
varkenspest (VP) als op Afrikaanse var- positiefin de directe IFT, Het bedrijf werd
kenspest (AVP) ingesteld. Het onderzoek dezelfde dag nog geruimd,
op klassieke varkenspest verliep negatief. Op het moment dat deze bijdrage ver-
De directe immunofluorescentie test (IFT) schijnt zal de uitbraak ongetwijfeld in pers
tegen AVP, uitgevoerd op vriescoupes, ver- en massamedia een overvloedige publici-

\' Dr.C. Terpstra en drs. G. Wensvoort, Centraal Diergeneeskundig Instituut, afdeling Virologie, Postbus 365,
8200 AJ Lelystad.

teil hebben gekregen. Niettemin lijkt het
gewenst om in deze rubriek de voor de
praktijk belangrijke aspecten van AVP
onder de aandacht van de collegae te
brengen. Voor bijzonderheden over eigen-
schappen van het virus, pathogenese en dia-
gnostiek van AVP kan worden verwezen
naar het vorig jaar in dit Tijdschrift ver-
schenen artikel (1).

klinische verschijnselen
Na een natuurlijke besmetting bedraagt de
incubatie in het algemeen 5-9 dagen, maar
deze kan bij zwak virulente virusstammen
oplopen tot 15 dagen. Het klinisch beeld
van AVP is sterk afhankelijk van de viru-
lentie van de virusstam en de leeftijd van de
varkens. Virulente stammen veroorzaken,
onafhankelijk van de leeftijd, een (per)-
acuut ziektebeeld. Zwak virulente virus-
stammen zijn het meest pathogeen voor
jonge dieren.

In peraeute gevallen sterven de dieren soms
zonder andere verschijnselen dan koorts.
Meestal echter kan gedurende 1-3 dagen
een snelle ademhaling, een verhoogde pols
en een verminderde eetlust worden waar-
genomen. De dieren sterven onverwacht en
vertonen nauwelijks of geen afwijkingen
bij sectie.

Een acuut verloop van de ziekte wordt ge-
kenmerkt door leucopenie en een snelle
stijging van de lichaamstemperatuur tot
boven de 41° C, welke 3-4 dagen aanhoudt.
Gedurende deze periode lijken de dieren
niet erg ziek. Wat op kan vallen is een
rossig-blauwe verkleuring van oren, buik
en achterhand. Eén of twee dagen voor de
dood begint de temperatuur te dalen, dc
dieren gaan bij elkaar liggen, eten niet meer
en hebben soms neusuitvloeiing, conjunc-
tivitis, obstipatie of diarree. De faeces
kunnen bloed bevatten.
De subacute vorm van AVP begint even-
eens met koorts, welke 7-10 dagen kan
aanhouden. De dieren kunnen tijdelijk
herstellen, maar binnen 3-4 weken alsnog
sterven onder de bovenomschreven symp-
tomen.

Een chronisch ziekteverloop ziet men meest-
al bij dieren die een acute of subacute infec-
tie hebben doorstaan. Achterblijven in
groei, pneumonieën, onregelmatig optre-
dende koorts, gezwollen gewrichten en
stijfheid zijn de meest opvallende verschijn-
selen. Subklinische en atypische infecties
komen eveneens voor.
Dieren die blijvend herstellen kunnen nog
geruime tijd virusdrager blijven. Spontane,
asymptomatiseh verlopende reaetivatie van
het virus, gepaard gaande met viracmie en
virusuitscheiding, is tot 51 weken na infec-
tie aangetoond (3).

AVP-virus vermeerdert zich vooral in de
longen en lymfoïde weefsels, met name in
de tonsil, milt, lymfeklieren, beenmerg en
RES. Door de virusvermterdering in het
RES ontstaan ernstige degeneratieve ver-
anderingen in de wanden van de arteriolae
en eapillairen met als gevolg bloedingen,
oedemen, thrombose, haemorrhagische in-
farcten en necrose. De pathologische ver-
anderingen zijn sterk afhankelijk van het
ziekteverloop en dus van de leeftijd van de
dieren en de virulentie van de virusstam.
Hoewel in vrijwel alle organen bloedingen
kunnen voorkomen, worden deze in acute
gevallen vooral gezien in de huid, longen,
epieard, endocard, serosae en nieren. Bijna
alle lymfeklieren zijn gezwollen en haemor-
rhagisch. Vooral de gastrohepatieale en
renale lymfeklieren lijken bij insnijding op
haematomen. Milt, lever en galblaas zijn in
de regel gezwollen.

Bij subacuut verlopende infecties kan dit
beeld nog worden aangevuld met haemor-
rhagische infarcten in milt en nieren, hae-
mostasis in het nierbekken en een toename
van de hoeveelheid vloeistof in de lichaams-
holten. Intcrlobulair longoedeem, pneu-
monieën en pleuritis komen eveneens veel
voor. Bij chronische AVP-infecties kunnen
difterische en uleeratieve ontstekingen in
eoecum en colon optreden.

Hoewel de symptomen en het sectiebeeld
van VP en AVP sterk op elkaar kunnen
lijken zijn vooral in acute gevallen een aan-
tal verschillen aan tc wijzen (Tabel 1). Men
dient hierbij echter te bedenken dat dc kli-
nische verschijnselen en pathologische ver-
anderingen voor beide ziekten zeer varia-
bel zijn. De verschillen zijn derhalve meer
kwantitatief dan kwalitatief met uitzonde-
ring van de miltzwelling, oedeem van de
galblaas en de op haematomen gelijkende

Tabel I. Klinische verschijnselen en sectiebevindingen waarin varkenspest cn Afrikaanse varkenspest kunnen
verschillen.

(süb)cutane bloedingen
conjunctivitis
faeces rnet bloed
bloedstolling
zenuwverschijnselen
sterfte in coma
congenitale afwijkingen

viscerale lymfeklieren, welke karakteristiek
zijn voor AVP. Een voorlopige diagnose
van meerdere varkens dient derhalve in alle
gevallen te worden bevestigd door labora-
toriumonderzoek.

Het primaire geval betrof een bedrijf met
94 mestvarkens, gehuisvest in drie stallen,
waarvan één met uitloop. De varkens wer-
den gemest tot een gewicht van 120 kg. De
dieren werden vanaf ongeveer 40 kg bijge-
voerd met ongekookte spoeling. Hiervan
werd een 1000 liter per week aangevoerd
door een \'grossier\' die zijn \'handel\' betrok
van twee ziekenhuizen, twee bejaardente-
huizen en een lOO-tal restaurants. Begin
maart werden symptomen van \'griep\' en
diarree waargenomen in een koppel van4\'/2
maand oude dieren.

Bij het bedrijfsbezoek op 27 maart werden
in de afdelingen met ziekte 43 dieren ge-

temperatuurd, waarvan 15 een tempera-
tuur van ^ 40° C bleken te hebben. Vele
waren sloom, slap in de achterhand en
hadden een te bleke huidskleur. Bij twee
dieren werden huidbloedingen waargeno-
men aan oorbasis, hals en buik. Andere
symptomen waren harde of droge mest
(lOx), diarree (4x), waarvan 2x met Pseudo-
membranen en lx met bloed, longaandoe-
ning (3x), stramme gang (2x) en neusbloe-
ding (lx). Naast de genoemde symptomen
waren in de loop van hct ziekteproces ano-
rexie, blauwe oren en \'bloedwateren\' waar-
genomen. De genoemde 43 dieren bleken
met de I PM A alle serologisch positief voor
AVP te zijn.

Tussen 9 en 27 maart zijn 18 varkens in de
leeftijd van ongeveer 13-20 weken gestor-
ven. Twee geseceerdc dieren vertoonden
een nagenoeg identiek beeld. Naast een op-
vallend bleek kadaver en bloedingen in de
huid, subcutis, spieren, longen, epicard,
pleura, colon serosa, nierschors en nier-
bekken waren alle lymfeklieren gezwollen
en haemorrhagisch, met name de gastro-
hcpaticale en mesenteriale klieren. Milt,
lever cn galblaas waren gezwollen en ge-
stuwd. De serosa van de galblaas was hae-
morrhagisch cn dc wand circa 1 cm dik met
oedcmateus weefsel rond dc afvoer. Oe-
demen werden eveneens gezien in de di-
recte omgeving van dc gastro-hepaticale
klier en de lymfeklieren in het bekken. De
beschreven klinische verschijnselen cn het
sectiebeeld komen overeen met de sub-
acutc vorm van AVP. Met behulp van de
hactnadsorptic test werd het virus aange-
toond in leucocyten cultures van deze die-
ren.

Het laboratoriumonderzoek op virus(anti-
gecn) en antilichamen werd bevestigd met
ccn dierproef. Een tegen VP gevaccineerd
varken vertoonde vanaf 2 dagen na inspui-
ting van hct praktijkmatcriaal koorts en
vanaf 4 dagen ook andere symptomen van
AVP.

In het kader van de klassieke varkenspcst-
bestnjding werd in de aflevering van 1
maart j.1. reeds de aandacht gevestigd op de
gevaren verbonden aan het vervoederen
van kcukenafvallcn (2). Bedrijven die keu-
kenafvallen voeren liggen in hct algemeen
in streken met een geringe varkensdicht-
heid, terwijl de handelscontacten, evenals
bij andere mcstbedrijven, beperkt zijn tot
aankoop van mestbiggen en verkoop van
slachtrijpe dieren. Evenals bij VP ligt het
risico van verdere verspreiding voorname-
lijk in ccn herbesmetting van de voedselke-
ten. De AVP-uitbraak ligt in een varkens-
arm gebied. Dc geïsoleerde ligging van het
bedrijf (aan hct eind van een doodlopende
weg) en het gegeven dat er binnen een straal
van 500 meter geen varkens worden ge-
houden zijn gelukkige bijkomstigheden.
Desondanks is een op ± 800 meter afstand
gelegen vermeerderingsbedrijfje toch be-
smet, vrijwel zeker als gevolg van een hu-
maan contact. Ook dierenartsen dienen
zich er van bewust te zijn dat zij door
middel van besmette kleding, schoeisel, in-
strumentarium en geneesmiddelen het virus
kunnen overbrengen. Alleen ontsmettings-
middelen die gebaseerd zijn op een combi-
natie van phenolen (orthophenyl phenol,
para-amyl phenol en ortho-benzyl-para-
chlorophenol) zijn voldoende werkzaam
tegen AVP-virus. Het is niet ongebruikelijk
dat naalden en spuiten op meer dan één
bedrijf gebruikt worden zonder deugdelijk
tc zijn ontsmet. Uit het oogpunt van me-
disch verantwoord werken moet dit als ccn
kunstfout worden beschouwd. Dit geldt
niet alleen wanneer een epizootic dreigt,
maar ook in perioden dat dit niet hct
geval is, omdat altijd rekening moet wor-
den gchoi n met de mogelijkheid, dat een
besmettelijke dierziekte overgebracht zou
kunnen worden.

Er bestaat evenwel goede hoop dat de uit-
braak van beperkte omvang zal blijven.
Niettemin zal, ook als zich geen verdere
gevallen van AVP voordoen, de schade
voor de Nederlandse varkenshouderij
enorm zijn. Met een variant op een gezegde
uit het Nederlandse volkstoneel moet he-
laas worden vastgesteld dat dc spoeling
duur betaald wordt.

1. Terpslra, C. Enkele aspecten van Afrikaanse var-
kenspest. Tijdschr. Diergeneeskd. 1985; 110: 270-
272.

2. Terpstra, C. Hct voeren van keukenafv allen als
oorzaak van varkenspest. Tijdschr. Diergeneeskd.
1986; 111:254.

3. Wilkinson. P. .1. Persistence of African swine
fever. Proc. EAO/CECseminaron Africanswinc
fever, Rome, 22-23 October, 1984.

Eales, F. A.,Smail, J., Dickson, I. A., Smith, M.
E., and Speedy, A. W. Effectiveness in commer-
cial practice of a new system for detecting and
treating hypothermia in newborn lambs. The
Vet. Rec. 1984; 114: 469-71.

Hypothermie is één van de belangrijkste doods-
oorzaken bij lammeren. Dat geldt zeker in het
Verenigd Koninkrijk, met name in Schotland,
Wales en de Yorkshire dales. Regen, wind en
kou spelen een belangrijke rol. (Maar ook in ons
gematigder klimaat en hoewel de schapen hier
bijna altijd binnen aflammeren wordt de dia-
gnose \'geen zog\', \'hypothermic\', \'uitgeputte
vetreserve\' veelvuldig gesteld; Äe/ j Het research-
instituut Moredun in Edinburgh heeft een zeer
praktisch systeem uitgewerkt dat in Engeland
op grote schaal wordt gepropageerd. (Ook hier
in Nederland is er aandacht aan dit systeem
besteed, onder andere in Het Schaap 85-2 en in
de Bedrijfsadviezen van januari 1985 en 1986
die de prakticus bij zijn rekeningen in kan slui-
ten; Ref.)

Auteurs propageren een speciale rectale ther-
mometer die in Engeland in de handel is. Als er
na 30 seconden een rood lampje gaat branden is
de temperatuur van het lam beneden 37,0° C;
een geel lampje betekent 37-39° C en een groen
lampje geeft de geruststellende zekerheid dat de
temperatuur tenminste 39° C is. (Een nadeel van
deze thermometer is dat het geen \'koorts\' ther-
mometer is; Ref)

Alshetlam weeractiefisen vlotdrinkt,dan kan
het terug naar de ooi in een verwarmd aflam-
merhokje. Als dat niet mogelijk is moet het lam
aan de lambar in een klein, goed geïsoleerd
hokje met warmtelamp.

Glucose injectie. Men geve 10 ml/kg glucose
20% lichaamswarm, dat wil zeggen 20 tot 40 ml
afhankelijk van het gewicht van het lam. (Over-
dosering geeft glucosurie en een verstoring van
de electrolytenhuishouding; Ref.) Een steriele
wegwerpnaald van iVi cm lang, 19 gauche,
wordt 15 mm lateraal en 25 mm achter de navel
geheel ingebracht, in een hoek van 45° ten op-
zichte van de huid en in de richting van de
staartbasis (zie fig. 1). De injectienaald wordt
ontsmet rnet bijv. Cetaped® en er wordt i.m. 0,5
ml van een langwerkend antibioticum als pre-
ventie gegeven. De noodzaak van een goede
hygiëne wordt door de auteurs beklemtoond.

Opwarmen. Van strobalen wordt een hokje ge-
bouwd (zie fig. 2). flet lam (of dc lammeren)
liggen I baal hoog op gaas. De bovenkant is
afgedekt met plastic. Een 2 kW ventilatieka-
cheltje blaast wanne lucht onder het lam tot de
temperatuur in het \'kamertje\' 40° C is. fiet lam
moet hierin verblijven tot de lichaamstempera-
tuur ruim 37° C is. Daarna wordt de procedure
gevolgd die voor latnmcren met deze tempera-
tuur wordt gepropageerd. (Brandgevaar lijkt
mij niet denkbeeldig; Ref) Er wordt door de
auteurs ook een A:/.s7 beschreven die in de handel
is. Die is mijns inziens (Ref.) minder brandge-
vaarlijk en gemakkelijk verplaatsbaar, maar
deze gaf vaker oververhitting van het lam.

Voeding. Met nadruk wordt er door de auteurs
op de noodzaak gewezen om deze lammeren 50
ml/kg biest van de eigen moeder of een andere
ooi of lioeienbiest tc geven, op lichaamstempe-
ratuur. Deze onderkoelde lammetjes wegen
vaak rond de 3 kg; dat wil dus zeggen: 150 ml.

Van 12 strobalen wordt een kamertje ge-
waarin door het ventilator-kacheltje (v)
lucht wordt geblazen. Van boven is het
kamertje afgedekt met plastic.

t)oorsnede. Het lam ligt op halve hoogte op een stevig
stuk gaas. Onder het lam wordt warme lucht geblazen
tot de temperatuur in het kamertje 40° C is. Het lam
wordt pas onder een normale warmtelamp gelegd als
de lichaaiTistemperatuur ruim 37° C is. Het heeft dan
eerst nog warme biest (ingegeven) gekregen.

Ze zijn vrijwel nimmer in staat zelf zo veel te
drinken uit een speenflesje en het is dan ook
nodig dit met een oesophagus sonde in te geven.
(Deze zijn ook hier in de handel verkrijgbaar;
vaak moet de dierenarts dit even voordoen. Veel
schapenhouders vinden het griezelig. Deze angst
is onterecht; Ref.) Blijft het lam zwak dan wordt
het in een grote kartonnen doos op krantenpa-
pier gelegd met een lamp (275 kW) op 1,2 m
boven de bodem van de doos. De doos wordt
later verbrand. Deze lammeren krijgen 3 x per
dag koeienbicst, c.q. kunstmelk met een oeso-
phagus sonde of een flesje. Bovendien wordt 2 x
per dag oraal een antibioticum (Pcnbritin®) ver-
strekt. Pas als ze weer makkelijk kunnen staan
en zuigen, kunnen zc (eventueel) bij de eigen ooi
of een voedster geplaatst worden.

Resultaten. Op 30 bedrijven met 12.623 ooien
werden 18.047 lammeren geboren, waarvan cr
498 {— 2,8%) hypothermic kregen (variatie be-
drijfsgemiddeldc 0,5 tot 13%!). Daarvan hadden
135 een lichte ondertemperatuur en 358 een
sterke ondertemperatuur (< 37° C). Hoe sneller
dit ontdekt werd hoe beter. Herstel trad op bij
76 tot 97% van dc lammeren (variatie tussen
bedrijven). De overlevingskans (op 1 weck) be-
droeg tussen 53 en 89%. In totaal kon 92% weer
gezoogd worden.

(in eerder onderzoek. The Vet. Rec. 1982; I 10:
118 en The Vet. Ree. 1982; 110: 121, is er ook
een vergelijking getroffen tusseti kleinere groe-
pen procnammerem die wel cn niet behandeld
werden.

Dit resultaat was zo gunstig dat het hier be-
doelde nu \'gcpromoted\' wordt; Ref).

Box, P. G. and Ellis. K. R. Infectious bronchitis
in laving hens: interference with response to
emulsion vaccine by attenuated live vaccin.
Avian Pathology 1985; 14: 9-22.

In totaal werden 270 bruine hennen in isolatie
opgefokt. Met uitzondering van dc controle-
groep (30 dieren) werden ze allemaal individueel
getint tegen Infccticuzc Bronchitis (IB). De ge-
bruikte vaccins v^-aren H120 (Nobilis) cn H52
(Poulvac) als levende entstoffen en gedood olie
cnuilsievacciii(Of;V)lblin Emulsion. Individue-
le 1 lAR-titcrs werden bepaald vanaf I dagtot 38
weken leeftijd, toen alle dieren werden besmet
met virulent 1 B-virus.

f)e ciproduktie werd daarna nog 5 weken bijgc-
hottden. In dc cotUrolcgrocp bleven dc titers
laag tot dc besmetting, die een verlies van 15.1 ei
per hen veroorzaakte. Dieren geïnjecteerd met
OEV op 3 cn 16 weken leeftijd hadden uniform
hoge titers, maar na besmetting trad ccn verlies
van 2.9 ci/hcn op. Dieren die op 3 weken H 120
entstof kregen toegediend en op 15 weken H52
hadden ccn lage mate van serologische respons
(23% pos.) en dc ciproduktie was na besmetting
3,63 ci minder. Met H 120 op 3 weken en OliV
op 16 weken geënte dieren waren daarna alle-
maal positief in de HAR-tcst cn de ciproduktie
werd bij deze groep niet door dc besmetting
beïnvloed. Vier andere groepen werden, na en-
ting op 3 weken met H 120 en op 15 weken tnet
H52 entstof, geïnjecteerd met OEV op respec-
tievelijk 17, 19. 21 cn 23 weken leeftijd. Dc
serologische respons op dc H52 enting was

nogal variabel, na dc OEV-cnting reageerden
respectievelijk 45. 65, 73 cn 92\'/f positief. Na
challenge verminderden de produklies met 1,92;
1.15; 0.94 en 1.55 ei/hen. Geconcltidcerd werd
dat de reactie op een ()l:V-enting minder kan
/.ijn als deze binnen 8 weken na een 1152-enting
wordt toegediend. Het beste rcstiltaal in dit on-
derzoek werd gezien van een eerste enting met
levende Hl20 entstof op 3 weken leeftijd, ge-
volgd door injectie met OEV 12-16 weken later.
Met gebruik van de minder geattenueerde F152-
stam vóór de OFV-toedieniiig wordt afgeraden.

Bryan. F. 1,. and Lyon. J. B. Critical Control
Points of Hospital Foodservice Operations,
.lournal of Food Protection 1984; 47; 950-6.1

De auteurs hebben een risico-analyse gemaakt
van 4 veelgebrttiktc voedselbereidingssystemen
onderzoek en een uitgebreide literatuurstudie.

A. Kook/Diepvries (toebereiden, portioneren,
diepvriezen, ontdooien, distribtitie, verhitten in
eeti magnetronovcn).

B. Kook/Koel (toebereiden, koelen, portione-
ren. distributie, verhitten in niagnetronoveti).

C. Samenstellen/Serveren (diepgevroren aan-
koop, ontdooien, portioneren. verhitten in mag-
netronoven).

Zii trachtten hierbij de mogelijke microbiologi-
sche risieo\'s in het bereidingsproces op te spo-
ren en de ptmten benodigd om de opgespoorde
/.wakke plckketi tc conirolercii.
Bij (.lit onderzoek werden dc temperaturen van
het voedsel gedurendcontdooien. koken, warm-
houdeii. koelen, transport, opwarmen cn serve-
ren, genieten. Tevens werden alle handelingen
kritisch bekeken op bronnen en wegen van con-
taminatie. Dc onderzochte niaaltijdcomponen-
ten waren; aardappelpuree, rijst, varkensvlees,
rundvlees, \'stcw\', kippepolen, kippelevers, bou-
illon. champignonsoep, jus, \'scrambled eggs\'.
Kritische controlepunten (zoals verwacht; Ref.)
in de systemen A en B bleken koken, koelen cn
dc handelingen na hct koken te zijn. In systeem
C was dit de kwaliteit van de aangeleverde
niaaltijdcomponcnten en in systeem D waren
dit het koken en warnihouden.
Ciedurende het ontdooien werden geen risico\'s
ontdekt. De bereidingstetnperaturen waren in
de regel hoog genoeg om de vegetatieve vormen
van door voedsel overgebrachte pathogenen af
te doden. Of de warmhoudperiodes waren kort
genoeg of de temperaturen waren hoog genoeg
om vermeerdering van dergelijke bactcrieën tc
voorkomen.

Met an<oelen van voedsel in snelkoelers ge-
beurde veel sneller dan in grote koelcellen.
Het warmhouden in systeem D kon nict voor-
kotnen dat dc temperaturen der maaltijden vrij
snel terugliepen vooral gedurende transport
naar de patiënten.

Opwarming met de magnetronoven is op zich-
zelf een kritisch punt (het afdodend effect is
duidelijk minder dan van conventionele hitte-
processen; Ref.) tnaar controle is moeilijk door
de vrij grote variatie, in uitgangstemperaturen
van de individuele maaltijden gedurende het
portioneren en tussen de verschillende maal-
tijdcoiTiponenten op een bord.
In een aantal duidelijke tabellen en grafieken is
het temperatuurverloopder maaltijdcomponen-
ten weergegeven die van veel waarde kunnen
zijn bij de beoordeling van bcrcidingsprocessen
in inrichtingskeukens. Aan dc hand van eigen
schc controlepunten met het noodzakelijk ge-
achtc toezicht. ^^^^

De bekende Wolfe Medieal-Veterinary Publications
heeft aan haar serie diagnostisch-fotografische atlas-
sen een over Virologie toegevoegd. De samensteller is
niet alleen klinisch viroloog, maar ook een uitstekend
fotograaf, hetgeen het hoge gehalte van de reproduk-
ties garandeert. Het is een foto-compendium, zeer
instructief en systematisch van opzet op didactische
gronden, waarin vooral visueel wordt getoond wat
andere virologische auteurs hebben verwoord. De le-
zer/kijker wordt stelselmatig en stapsgewijs ingeleid
in het afnemen, respectievelijk verzamelen van mate-
riaal voor virologisch en scrologisch onderzoek, met
in achtname van de noodzakelijke veiligheidsmaatre-
gelen tegen besmetting van hemzelf en degenen die het
materiaal vervoeren naar of verwerken moeten in het
laboratorium.

Dc eerste 330 afbeeldingen tonen opeenvolgend op
welke wij7.e met toepassing van welke methodieken
tnen tot een virusdiagnose kan komen; directe uit-
strijken van onderzoekmateriaal tot het verwerken
van sterk verontreinigd patiëntenmateriaal. Opeen-
volgend wordt in fraaie beelden getoond met welk
instrumentarium men het materiaal kan bewerken, de
ei-cnttechnieken, het werken met proefdieren en ver-
volgens een groot aantal celkweektechnieken.
Niet alleen voor de meer visueel ingestelde studenten
of assistenten in opleiding tot microbioloog, maar
ook voor biologen, biochemici, pathologen, kortom
allen die op enigerlei wijze virusonderzoek verrichten,
vormen deze fraaie, instructieve afbeeldingen een
onmisbare basis voor hun verdere ontwikkeling.
Daarenboven staat naast elke afbeelding een verkla-
ring hoe en met welk doel en met welk instrumentariuin
de diagnosticus te maken krijgt om stapsgewijs zijn
diagnose te bereiken. Ook is in de tekst schematisch
aangegeven voor welke virussen en chlamydiae be-
paalde technieken of wegen dc voorkeur verdienen.
Deze tekst is doorspekt met zeer praktische en behar-
tenswaardige adviezen op welke wijze men nauwkeu-
rig en verantwoord virussen cn apparatuur moet han-
teren, welke fouten — nalatigheden — men daarbij
kan maken en hoe men andere valkuilen moet om-
zeilen, ook om besmetting van laboratoriumruimten,
-werkers, de omgeving, moet voorkomen, tegen de
funeste gevolgen van slordigheid of routinematig ge-
worden onachtzaamheid; alsmede hoe men op grond
van niet zorgvuldig waargenomen of overwogen ge-
gevens tot conclusies kan komen, die leiden tot een
verkeerde diagnose.

Nadat in hct eerste gedeelte hoofdzakelijk de macro-
scopisch waarneembare pathologische veranderingen
door virussen veroorzaakt op eivliezen, in zuigling-
muizen en andere proefdieren visueeel zijn vastgelegd,
in het tweede deel heeft hij zich voornamelijk toege-
legd op hct herkennen, respectievelijk determineren
van virussen door middel van kern- of cytoplasmati-
schc veranderingen. Alvorens daartoe over te gaan,
waarschuwt hij eerst voor mogelijke fouten door on-
zorgvuldig werken, zoals verontreiniging door gist-
cellen, met cellen van andere herkomst, aspecifieke
celveranderingen, artefacten ontstaan, bijv. door be-
enten met toxisch onderzoekmateriaal en toont ver-
volgens talrijke voorbeelden met cytopathischc effec-
ten door virussen veroorzaakt, waaronder diervirus-
sen. Ook heeft de samensteller mijns inziens terecht
gemeend één van de oude criteria van het histologisch
beeld van organen van mens en proefdieren, op de
laesies waarvan voorheen vaak de virologische dia-
gnose kon worden gesteld, onder de aandacht te
houden en niet als \'obsoleet\' er uit te laten.
Met de electronenmicroscoop, voor het direct aan-
tonen van virusdeeltjes, de immunoHuorescentie, dc
hybridisatietechnieken restrictie nuclease analyse van
virus DNA, worden deze diagnostische technieken
voor het lokaliseren en aantonen van virussen beslo-
ten.

Tenslotte worden de oude en moderne serologische
technieken, heden ten dage nog in gebruik in virolo-
gisch-diagnostische laboratoria, onder het oog en de
aandacht van de lezer/kijker gebracht met als apo-
theose de bereiding en toepassing van monoclonale
antistoffen.

Voor laboratoriumwerkers, afgezien uit welke disci-
pline zij afkomstig zijn, die zich met virussen gaan of
zich cr mee bezig houden in welke vorm dan ook, is dit
een nuttigen handzaam boek, een \'must\'. Het behoort
niet in een bibliotheek te staan, hoogstens als reserve
exemplaar; het behoort in het laboratorium te liggen,
binnen handbereik, om in na te slaan. Het is ook wat
uitvoering betreft een echt zogenaamd \'Bench-book\',
degelijk en stevig. De feitelijke titel had moeten
luiden; \'Laboratory diagnosis of viral infections vis-
uali.sed\', in hoofdzaak vanwege de zeer praktische
informatie.
Warm aanbevolen.

Incidentccl kan het gebeuren, dat een fabrikant
of importeur uit het oogpunt van dc volksge-
zondheid of de gezondheid van dieren, een
dringend verzoek moet richten aan dierenart-
sen, apothekers, groothandel, handel en even-
tueel, wanneer daartoe aanleiding is, instel-
lingen van wetenschap, castreurs of dierverlos-
kundigen, het voorschrijven, afleveren of toe-
dienen van een van zijn diergeneesmiddelen
stop tc zetten of op te schorten.
Bij het bovenstaande denken wij uitsluitend aan
gevallen, waarin het leven of de gezondheid van
dieren of de volksgezondheid in het algemeen
bij verder gebruik van het betreffende dierge-
neesmiddel gevaar loopt en derhalve een waar-
schuwende mededeling niet achterwege mag
blijven.

— wanneer zich bijwerkingen of contra-indica-
ties hebben geopenbaard, die bij de registratie-
aanvrage nog onbekend waren of

— wanneer na de aflevering blijkt, dat ernstige
fabrikage- of etiketteringsfouten zijn gemaakt
of

— wanneer zich m het algemeen onvoorztene
omstandigheden voordoen, die het dringend
gewenst maken het diergeneesmiddel of een of
meer partijen daarvan uit dc handel te nemen.

Uitsluitend wanneer sprake is van bovenver-
melde omstandigheden, zal een FlDlN-lid ge-
bruik kunnen maken van de voor dit doel door
de FIDIN be.schikbaar gestelde speciale enve-
loppen. Die enveloppen zullen zijn voorzien van
een gevaren-driehoek en een opdruk hebben
met dc tekst \'Belangrijke informatie over het
gebruik van diergeneesmiddelen\'. De enveloppe
is in de rode kleur gedrukt. (Op de losse bij deze
aflevering ingesloten inlegger staat een voor-
beeld van deze waarschuwingsenveloppc afge-
drukt.)

1 let is uitdrukkelijk niet toegestaan de FIDIN-
waarschuwingsenveloppc voor andere doelein-
den te gebruiken dan de hierboven genoemde.
Zo is mct name ieder gebruik van de FIDIN-
waarschuwingsenveloppe,hct FlDlN-waarschu-
wingssymbool of een afbeelding, die daarmee
gelijkenis vertoont, voor commerciele of pro-
motionele activiteiten verboden. Met dc FlDIN-
waarschuwingsenveloppe mogen geen commer-
ciële of promotionele berichten worden verzon-
den. Onder dat verbod valt ook het doen van
commerciele of promotionele mededelingen
naast ccn waarschuwende mededeling.

De FIDIN-waarschuwingsenveloppe zal even-
min mogen worden gebruikt om dierenartsen,
apothekers of anderen te laten weten, dat de
reden, waarom zij eerder een waarschuwende
mededeling ontvingen, is komen te vervallen.
Naast het bovenstaande geldt nog het navol-
gende:

Aannemende, dat de FIDIN-waarschuwings-
enveloppe rechtsgeldig wordt gebruikt, is het
niet toegestaan op de enveloppe zelfs de firma-
naam of de naam van het produkt op te nemen;
zelfs niet in het frankeerstempel. De enveloppe
mag .slechts de naam en het adres van de ge-
adresseerde bevatten.

Wèl dienen uiteraard de naam van de afzender
en het betreffende diergeneesmiddel te worden
vermeld in de ingesloten brief.
Alvorens van de FIDIN-waarschuwingsenve-
loppe gebruik te maken, zal het FIDIN-lid de
Commissie Registratie Diergeneesmiddelen en
de Algemene Inspectie Dienst van de reden
daartoe op de hoogte stellen. Voorts is het aan
te bevelen om bij verzending van de FIDIN-
waarschuwingsenveloppe steeds een exemplaar
toe te zenden aan de KNMvD en de KNMP.
De FIDIN is ervan overtuigd u met deze mede-
deling belangrijke informatie te hebben ver-
strekt. Secrelariaal FIDIN.

Uitvoeringsmaatregelen
gezondheid en welzijn dieren
voor advies naar organisatie

Staatssecretaris Ploeg heeft op 20 maart j.1. de
incest betrokken organisaties en instellingen om
advies gevraagd over vier voorontwerpen voor
uitvoeringsmaatregelen op het gebied van de
gezondheid en welzijn van dieren. Het betreft de
voorontwerpen voor het Mestkalverenbesluit,
het Besluit doden dieren, het Ingrepenbesluit
dieren en het Besluit wrakke dieren.
Het voorontwerp Mestkalverenbesluit geeft
aan, aan welke minimale eisen stallen en boxen,
waarin vleeskalvcren worden gehuisvest, moe-
ten voldoen. De eisen gelden onder meer voor
de hoeveelheid daglicht die in de stal moet
kunnen doordringen; voor de wijze van con-
structie, afwerking en bouw van dc boxen (bij-
voorbeeld de breedte cn lengte van de boxen).
Dit voorontwerp zal het huidige Mestkalveren-
besluit gaan vervangen en is gebaseerd op de
Wet op dc dierenbescherming. Het kan dan ook
reeds vóór het van kracht worden van de Ge-
zondheids- en welzijnswet van dieren in werking
treden. Het zal overigens reeds vrij spoedig
worden aangepast aan de resultaten van lopend
onderzoek omtrent de huisvesting van vleeskal-
veren.

Hct voorontwerp Besluit doden dieren regelt de
gevallen waarin en de wijze waarop dieren
mogen worden gedood. Het voorontwerp volgt,
voor zover het slachtdieren betreft, de huidige
regeling op basis van de Vleeskeuringswet.
Daarnaast bevat het een regeling voor het,
doden van eendagskuikens en pelsdieren.
Afgezien van de slachtdieren, pelsdieren en
eendagskuikens mogen dieren slechts gedood
worden om ernstig lijden van het dier en gevaar
voor mens of dier te voorkomen. Tevens is het
doden van dieren toegestaan, wanneer zij in
dierenasiels niet herplaatsbaar zijn gebleken en
daar niet langer kunnen worden aangehouden.
Het voorontwerp Ingrepenbesluit dieren ver-
biedt of beperkt een aantal lichamelijke in-
grepen bij dieren, zoals bijvoorbeeld verwijde-
ren van nagels van katten en het verkorten van
staarten bij een aantal dieren.
Het voorontwerp Besluit vervoer wrakke dieren
zal te zijner tijd een bestaande regeling op basis
van de Wet dierenvervoer gaan vervangen. Het
volgt deze regeling in grote lijnen, maar een
nieuw reglement is, dat op een slachtplaats aan-
gevoerde wrakke dieren die niet binnen twee
uur zijn geslacht, moeten worden afgemaakt.
Hierdoor wordt voorkomen, dat deze dieren
nog uren op het slachthuis moeten wachten,
voordat zij uit hun lijden worden verlost. Dit
doden moet dan gebeuren door toediening van
een dodelijke injectie. Hierdoor zal het dier on-
vermijdelijk moeten worden afgekeurd inge-
volge de Vleeskeuringswet.
Het ligt in het voornemen van de bewindsman,
in de nabije toekomst meer ontwerpen ter advi-
sering aan de betrokken organisaties toe te stu-
ren opdat bij het van kracht worden van de
Gezondheids- en welzijnswet voor dieren de
welzijnsbepalingen ook zo spoedig mogelijk ef-
fectief zullen kunnen zijn.

Vragen van de leden Tazelaar (PvdA) en Blauw
(VVD) over voorstellen met betrekking tot be-
perking van de produktie van landbouwpro-
dukten in de EG. (Ingezonden 21 februari
1986.)

1. Is het waar\' dat u na atToop van dc interna-
tionale boom- en bosconferentie \'Silva\' de Fran-
se president hebt voorgesteld om, ten einde de te

grote produktie van landbouwprodukten in de
gemeenschap te beperken, het landbouwarse-
naal van de Bondsrepubliek Duitsland tc be-
perken en in de plaats daarvan bos aan te plan-
ten, goed voor milieu en recreatie?

b. welke reactie hebt u intussen vernomen van
de regering van de Bondsrepubliek Duitsland;

c. hebt u nog meer plannen om gemeenschaps-
problemen samen met een ander land in een
derde EG-lidstaat op te lossen;

d. hoe zou uw reactie zijn op een, bijvoorbeeld
Engels-Duits voorstel om, ten einde de te grote
melkproduktie in de gemeenschap te beperken,
het Nederlandse weidegebied te beperken door
de polders onder water te zetten, goed voor
milieu en waterrecreatie?

Antwoord van minister-president Lubbers (Al-
gemene Zaken). (Ontvangen 12 maart 1986.)

1 t/m 3: Ik heb na afloop van de openingszitting
van de \'Silva\'-conferentie in Parijs niet met de
Franse president maar met de Duitse Bonds-
kanselier het gesprek gehad waarop in deze
vragen wordt gedoeld. Daarbij is door mij het
volgende onder de aandacht van de Bondskan-
selier gebracht:

Het ziet er naar uit dat door het verstoorde
inarktevenwicht in een aantal sectoren — graan,
rundvlees en zuivel — niet alles bij het oude kan
blijven. De ervaring heeft ons geleerd dat een
terughoudend prijsbeleid een verdere stijging
van de landbouwproduktie niet kan verhinde-
ren. Daarom moet worden gedacht aan ver-
mindering van het areaal door een ander ge-
bruik daarvan. Zo\'n benadering zou ook tege-
moetkomen aan andere desiderata in de geïn-
dustrialiseerde Lid-Staten, zoals uitbreiding van
het bosbestand en meer zorg voor de natuur en
het landschap. Deze Lid-Staten zouden initia-
tieven in die richting kunnen ontwikkelen.
Daarbij is er inijnerzijds op gewezen dat in Ne-
derland reeds daartoe strekkend beleid wordt
gevoerd, onder meer door het bevorderen van
de teelt van snelgroeiend hout en door het sti-
muleren van natuur-en landschapsvriendelijke
bedrijfsvoering. Agrariers die aan een dergelijk
programma deelnemen kunnen voor schade-
loosstelling vanwege inkomensvermindering in
aanmerking komen. De noordelijke Lid-Staten
van de Gemeenschap zouden in deze benade-
ring een voortrekkersrol kunnen spelen.
De bondskanselier toonde veel belangstelling
voor deze benaderingen zegde toe een en ander
te zullen overwegen.

In het l ijdschrift voor Diergeneeskunde 1985;
110: 498 werd voor het eerst melding gemaakt
van het toen zeer recent (januari 1985) op-
gerichte \'Frente de Apoio Veterinario a Mo-
(;ambique\', een veterinaire ondersteuningsgroep
voor Mopambique bestaande uit een aantal ve-
terinairen en veterinaire co-assistenten.
Deze ondersteuningsgroep is geen eendagsvlieg
gebleken en heeft in het afgelopen jaar een groot
aantal activiteiten ontwikkeld ten bate van vete-
rinaire en veeteeltactiviteiten in Mozambique.
Onderstaand worden enkele relevante passages
uit een overzicht geciteerd van de in het afge-
lopen jaar ondernomen activiteiten van de
\'FAVAM\', die inmiddels tot een officiële stich-
ting met ideëele doelstellingen is geworden.
Gehoopt wordt, dat Nederlandse dierenartsen
de FAVAM ook in de toekomst zullen steunen in
de activiteiten ten bate van de veeteelt en dier-
geneeskunde in Mopambique.

Via collega B. Schreuder, als arts 4 jaar werk-
zaam geweest in Xai-Xai, kwatn informatie
binnen over een project voor geïntegreerde plat-
telandsontwikkeling in de Limpopovallei. Daar
zat nog geen \'veetceltpoot\' aan en daarvoor
kwatn hij bij ons terecht.

Financiële ruitnte is er maar er moet eerst een
projectsvoorstel uit Mofatnbique komen dat
dan met Nederlandse hulp uitgewerkt zou kun-
nen worden.

Van collega M. Baayen (Nederlands veterinair
die al verscheidene jaren werkzaam is in Mo-
(jatnbiquc) werd in oktober 1985 cen verzoek
ontvangen voor aanschaf van Anglonubische
geiten en bokken in Engeland. Na oplossen van
dc nodige problemen (veterinaire eisen Mozam-
bique, kosten transport Parijs-Maputo) zijn
eind januari 7 geiten en bokken in Engeland
besteld.

Naast dieren wil Baayen ook sperma van Ang-
lonubische bokken invoeren. Er is verscheidene
malen geprobeerd dit te vangen maar de kwali-
teit is vaak slecht. Van H. Puyck (medewerker
Veterinaire Verloskunde) is veel medewerking
ontvangen bij de verwerking van het sperma.
Een tankje met 30 rietjes gaat zo snel tnogclijk
naar Mozambique. Verdere pogingen zullen in
het werk gesteld worden meer en beter sperma
te vangen. Dit in samenwerking met collega M.

Pieterse, dierenarts verbonden aan de Kliniek
voor Verloskunde en als enige in dit land ge-
autoriseerd tot het verrichten van KI bij geiten,
zo is gebleken.

Samen werii ingsverhand Maputo-U trech t
In juni 1985 is de Universiteitsraad accoord ge-
gaan met het voorbereiden van een samenwer-
king tussen de Universiteiten van Maputo en
Utrecht. Moeilijke punten in de toen gevoerde
discussie waren de mensenrechten en de vei-
ligheidssituatie. In november/december is een
uit prof Huisman (Veterinaire Fysiologie) en
dr. Verhoeff (Bedrijfsdiergeneeskundc en Bui-
tenpraktijk) bestaande missie naar Mozambi-
que geweest om zich van de situatie ter plaatse
op de hoogte te stellen. Dit ter voorbereiding
van samenwerking op de respectievelijke vak-
gebieden. In dit kader zouden twee Nederlandse
deskundigen voor minimaal twee jaar uitge-
zonden worden. Beiden waren overwegend po-
sitief over hun bezoek en hebben een goed door-
timmerd projectsvoorstel op tafel gelegd.
Momenteel wordt eraan gewerkt om voldoende
steun in de Universiteitsraad te krijgen voor dit
voorstel. Met name de Bedrijfsdiergeneeskun-
de/buitenpraktijk post wordt door de Commis-
sie Buitenland nogal sceptisch bekeken maar is
in wezen voor Mozambique natuurlijk één van
de allerbelangrijkste posten van de Faculteit
daar het gros van de problemen in de bedrijfs-
diergeneeskunde/managemcntssfcerligt. Accep-
tatie van het (ongewijzigde) plan wordt van
groot belang geacht.

Interne FA VAM-aangelegenheden
Besloten is de FAVAM tot stichting met ideëele
doelstellingen te maken. Dit om tot een duide-
lijke rechtspositie tc komen en ook fiscaal af-
trekbare giften mogelijk te maken. Stappen
daartoe zijn ondernomen en op 26 november
1985 werd bij notariële actc dc Stichting\'Frente
de Apoio Veterinario a Mogambique\' opgericht.
Dc Stichting staat ingeschreven bij de Kamer
van Koophandel te Utrecht onder nummer S
191792. De statuten zijn op aanvraag bij het
secretariaat.

Dc FAVAM is erfgenatne geworden van het
tegoed van de voormalige Tropische Kring der
Diergeneeskundige Studenten ad ƒ450,—.
De voornaamste uitgavenpost vormde het druk-
ken van de dictaatjes (/\'520,80) met daarnaast
nog wat kleinere uitgaven als kopieer- en vcr-

zendkosten van dc notulen, telexkosten. in-
schrijven bij de Kamer van Koophandel etc.
Tot nu toe worden de verschillen tussen uitga-
ven en inkomsten door dc medewerkers bijge-
past maar er zal in dc naaste toekomst wat meer
aan \'lund-raising\' gedaan moeten worden, te-
meer daar de voornaamste inkomsten eenmalig
waren en de uitgaven doorgaan.
De FA VAM heeft het oude gironummer van de
Tropische Kring (481170, nu ten name van
Stichting FAVAM, Utrecht) overgenomen welk
nummer voortdurend openstaat voor giften en
stortingen.

1. Hebt u kennisgenomen van de brief van de
Stichting Natuur en Milieu van 24 juni 1985
omtrent de mogelijke toename van dc produk-
tiecapaciteit in de varkens- cn pluimveehoude-
rijen na het vervallen van de Interimwet var-
kens- en pluimveehouderijen?

2. Deelt u dc zorg van voornoemde Stichting,
dat intrekking van de Interimwet kan leiden tot
een sterke groei van de produktiecapaciteit in
deze sector?

3. Kunt u een nadere toelichting geven op de
volgende uitspraken die u op 26 juni 1985 in
Helmond deed:

a. \'dc veroorzakers van nog grotere overschot-
ten zullen extra worden aangepakt\';

b. \'de feitelijke normen voor dc eerstvolgende
jaren zullen echter niet kunnen leiden tot grote
hoeveelheden mest waarvoor geen bestemming
of opslagmogelijkheid bestaat\';

c. \'wettelijke voorschriften ten aanzien van de
norm voor de langere termijn zullen in dit sta-
dium nog niet worden vastgesteld\'?

4. Dienen uw in vraag 4 genoemde uitspraken
zo tc worden verklaard, dat met diverse maatre-
gelen zal worden voorkomen, dat het mestover-
schot zal stijgen en dat daarbij een eventuele
gehele of gedeeltelijke verlenging van de Inte-
rimwet niet uitgesloten moet worden geacht?

5. Bent u bereid in antwoord op deze vragen
uw beleid in deze problematiek op korte termijn
duidelijk uiteen te zetten, opdat betrokkenen,
die voornemens zijn in capaciteitsuitbreiding te
investeren weten, waar zij aan toe zijn, zodat
nodeloze kapitaalvernietiging later zoveel mo-
gelijk voorkomen kan worden?

Antwoord van Minister Braks (Landbouw en Vis-
serij) (Ontvangen 19 september 1985)

3a. en 4. t)c problematiek van de overschotten
dient niet nog groter te worden.
Daarom is het beleid erop gericht elke verdere
toename van de mestoverschotten tegen te
gaan. Om deze reden zal de Interimwet beper-
king varkens- en pluimveehouderijen niet moe-
ten vervallen alvorens de Meststoffenwet, de
Wet Bodembescherming en de nodige uitvoe-
ringsmaatregelen daadwerkelijk toepassing heb-
ben gevonden, zodat de doelstelling van de Inte-
rimwet wordt gecontinueerd. Teneinde deze te
continueren kan bij voorbeeld gedacht worden
aan een strengere gebruiksnormering alsook
aan een hogere overschottenheffing voor die
bedrijven die nieuw worden gevestigd of uitge-
breid.

Hierbij kan sprake zijn van een gedifferentieerd
beleid ten aanzien van bedrijven in of buiten het
concentratiegebied. Indien zodanige uitvoering
aan de Wet Bodembescherming en de Meststof-
fenwet niet tijdig of volledig gegeven kan wor-
den ligt een verlenging van de Interimwet, in al
dan niet gewijzigde vorm, in de rede.
3b. Het op korte termijn realiseren van het
uiteindelijke na te streven bemestingsniveau
zou inhouden dat enorme mestoverschotten
ontstaan, waarvoor op dit moment geen oplos-
singen voorhanden zijn. Tevens zouden de so-
ciaal-cconomische gevolgen hiervan voor de
bedrijfstak zo groot zijn dat dit thans niet haal-
baar is. Het is daarom de bedoeling de eind-
norm gefaseerd in te voeren, hetgeen wil zeggen
dat de norm geleidelijk verlaagd zal worden tot
de cinddoelstelling.

3c. Gelet op dc noodzaak tot een gefaseerde
invoering van de eindnorm cn hct thans ont-
breken van een volledig inzicht in de implicaties
daarvan, kunnen nu nog geen voorschriften
worden gegeven voor de langere termijn. De
verlaging van dc norm is van een aantal factoren
afliankelijk, zoals het verminderen van het mi-
neralenoverschot via de veevoeding, hct bevor-
deren van de afzet via kwaliteitsverbetering, het
ontwikkelen van een adequaat distributiesys-
teem en het ontwikkelen van methoden van
mestverwerking. Van de gefaseerde normering
zal echter wel ccn duidelijke stimulans uit moe-
ten gaan voor de realisatie van bovengenoemde
oplossingsinrichtingcn. Om dic redenen zal ook
al zoveel tnogclijk duidelijkheid worden ge-
schapen over de tweede fase van de normering.
Het bovengestelde heb ik aan de Katiier bericht
in het kader van de behandeling van de Notitie

inzake de mestproblematiek (Tweede Kamer
1984-1985, 18 897, nr. 4, onder meer in de ant-
woorden op vragen 26, 35-38 en 50 (a) en 41).
5. Ja. Naast de reeds gegeven bekendheid aan
de voornemens als bovenbedoeld, zal aan alle
beleidsvoornemens aangaande de mestproble-
matiek, ook die met betrekking tot gebruik-
snormen en heffingen, uitgebreid aandacht wor-
den besteed in de (landbouw) voorlichting.

Belangstelling bij industrie en
onderzoek voor alternatieve
vormen van plaagbestrijding
dreigt af te nemen, hoewel
nieuwe biologische methoden
succes hebben

De ontwikkeling van alternatieven voor de tra-
ditionele chemische bestrijding van schadelijke
landbouwinsecten wordt bedreigd door de af-
nemende belangstelling bij de industrie en on-
derzoeksinstituten als TNO. Terwijl de nadelen
van breedwerkende insectiden voldoende be-
kend zijn, is het onderzoek naar zeer gericht
werkende middelen, zoals lokstoffen door de
grote industrieën vrijwel stop gezet. Uit onder-
zoek blijkt anderzijds, dat voor vele plaagsoor-
ten een zuiver biologische bestrijding (met na-
tuurlijke vijanden) mogelijk is. Dc ontwikkeling
van biologische en andere alternatieven voor de
klassieke chemische bestrijding is bovendien
goedkoper. Deze conclusies trekt prof. dr. J. C.
van Lenteren in zijn rede die hij op 30 mei 1985
in Wageningen hield ter gelegenheid van de of-
ficiële aanvaarding van zijn ambt als hoogleraar
aan dc Landbouwhogeschool\'. Prof. Van Len-
teren is sinds 1983 als hoogleraar entomologie
(inscctcnlecr) verbonden aan de l^andbouwho-
geschool.

Onder biologische bestrijding verstaat Van
Lenteren het gebruik van natuurlijke vijanden
voor de bestrijding van insectenplagen. Natuur-
lijke vijanden kunnen zijn roofinsecten, parasie-
ten of ziekteverwekkers zoals bacteriën of virus-
sen. Deze methoden gaan terug op de vroegste
tijden; zeker sinds 400 voor Christus zetten de
Chinezen mieren in tegen plagen in boom-
gaarden cn voedselopslagplaatsen.
Voor 70 natuurlijke vijanden op de wereld staat
vast dat ze de chemische bestrijding van be-
paalde plaaginsecten volledig kunnen vervan-
gen, terwijl in een groot aantal andere gevallen
slechts aanvullende maatregelen nodig zijn. De

\' Ix\'ii artikel op dc rede gebaseerd, zal binnenkort in het
slaagkans bij het zoeken naar bruikbare natuur-
lijke vijanden in de plaagbestrijding heeft veel
meer resultaten opgeleverd dan dc toetsing van
chemische stoffen voor dat doel. Volgens prof.
Van Lenteren zijn er tot 1980 van de ruim een
miljoen geteste stoffen slechts 750 in Nederland
toegelaten als chemisch bestrijdingsmiddel;
ruim 200 daarvan zijn insecticiden. Het grote
verschil is echter dat chemische middelen tegen
verschillende plagen ingezet kunnen worden,
terwijl een natuurlijke vijand maar op één of
enkele plaagsoorten werkt. Maar de ontwikke-
lingskosten van zo\'n breedwerkend chemisch
middel worden door de industrie geschat op ca
55 miljoen per middel, terwijl een biologische
bestrijding voor een gemiddeld bedrag van 2
miljoen te \'ontwikkelen\' zou zijn. En dan blij-
ven de kosten van de eventuele milieuschade
nog buiten beschouwing. Resistentie treedt bij
biologische bestrijding vrijwel nooit op en is zo
nodig te verhelpen door bijvoorbeeld een para-
siet van een andere stam te introduceren. Bij
breedwerkende chemische middelen ontwikkelt
het plaaginsect echter in de meeste gevallen re-
sistentie, waardoor naar een nieuw middel ge-
zocht moet worden, hetgeen steeds moeilijker
tot resultaat leidt. ProL Van Lenteren dringt er
dan ook met klem op aan de biologische bestrij-
ding en het onderzoek daarnaar alle kansen te
geven.

ProL Van Lenteren breekt in zijn rede een lans
voor de zogeheten \'geïntegreerde\' bestrijding
die uitgaat van een optimale combinatie van
verschillende methoden. Zij beoogt een duur-
zaam en uit het oogpunt van milieuzorg en eco-
nomie verantwoord systeem te zijn dat natuur-
lijke factoren benut om ongewenste uitbreiding
van plaagorganismen tegen te gaan, zo nodig
aangevuld met passende bestrijdingsmaatrege-
len. Dc Nederlandse werkgemeenschap voor
geïntegreerde bestrijding is naar alle waarschijn-

Naast de klassieke chemische insecticiden en de
zuiver biologische methoden zijn er nog vele
andere werkwijzen die de aandacht verdienen
volgens Van Lenteren. Preventie van plagen is
onder andere mogelijk door een goed gekozen
opeenvolging van verschillende gewassen op
ecn perceel (vruchtwisseling) en hét gebruik en
dc ontwikkeling van gewassen die van nature
plagen kunnen weerstaan. En dan zijn er nog de
bestrijding met onder meer lok- en afweer-
stoffen, signaalstoffen, insectenhorrnoncn cn
bestrijding via insecten die genetisch zo veran-
derd zijn dat ze na paring met hun soortgenoten
geen nageslacht geven.

iijkheid de enige organisatie ter wereld die alle
onderzoek rond het voorkomen bij bestrijden
van plagen nationaal coördineert, zodat onder-
zoek en praktijkbehoeften goed op elkaar aan-
sluiten. Mede door de inzet van een actieve
voorlichtingsdienst zijn daarmee in Nederland
goede resultaten bereikt. Zo is onlangs een goed
geïntegreerd bestrijdingsprogramma voor de
appelteelt gereed gekomen; Van Lenteren hoopt
dat ook hiervoor de noodzakelijke voorlich-
tingssteun gegeven zal worden om de in dit on-
derzoek geïnvesteerde inspanningen hun vruch-
ten te laten afwerpen.

In de toekomst zal — volgens de hoogleraar —
de geïntegreerde bestrijding alleen een kans
hebben als door de overheid gefinancierde in-
stellingen de kans krijgen op de ingeslagen weg
door te gaan. Buiten deze instellingen acht prof.
Van Lenteren de mogelijkheden zeer klein. Als
lichtend voorbeeld noemt hij Zweden waar
breedwerkende chemische middelen belast zul-
len worden en het zo vrijkomende geld besteed
wordt aan onderzoek naar alternatieven.

De eerste Denis Thienpont-prijs van de .Janssen
Research Foundation ter waarde van 25.000
dollar werd 9 november 1985 uitgereikt door
prins Alben aan prof. Maxwell G. Shepherd
van de Universiteit van Otago (Nieuw-Zec-
land). De prijs werd ingesteld ter onderscheidmg
voor het maatschappelijk onderzoek betreffen-
de de fundamentele of klinische kennis op hel
gebied van dc parasieten en schimmels. Shep-
herd kreeg de prijs wegens zijn belangrijk onder-
zoek over de biologie van de schimmel Candida
albicans bekend als veroorzaker van spruw bij
kinderen cn van Candida vaginitis bij vrouwen.
Dc prijs werd genoemd naar de onlangs over-
leden prof. dr. Denis Theinpont, ongetwijfeld
de belangrijkste parasitoloog die BelgiÉ na de
tweede wereldoorlog heeft gekend.
De keuze van de laureaat was geen eenvoudige
opgave. De jury moest een keuze doen uit 62
kandidaten uit dc gehele wereld. De prijs ging
tenslotte naar Shepherd wegens zijn onderzoek
over de biologie van de Candida albicans. Dal is
een \'dimorfe\' schimmel die onder twee gedaan-
ten kan voorkomen. Een eerste vorm is de gist-
cel, die eerder onschadelijk is voor mens en dier
en die overvloedig in de mond en dannen voor-
komt. Die gistcellcn gaan echter soms schim-
meldraden vormen (mycelium) die in hel weef-
sel binnendringen met alle schadelijke gevolgen
van dien. Spruw en vaginale besmetting bij de
vrouw zijn de meest bekende ziekteverschijn-
selen, tnaar in werkelijkheid stelt dc schimmel
problemen in alle gevallen van verminderde
weerstand, onder meer bij bejaarden en bij sui-
kerzieken.

Het speurwerk van Shepherd en zijn team van
onderzoekers bestrijkt een viertal terreinen:

1. De studie van de mechanismen die leiden
tot het ontstaan van de gevaarlijke mycelium-
vorm. Wanneer deze mechanismen bekend zijn,
kan men op zoek gaan naar chemische verbin-
dingen die de overgang van gist naar mycelium
remmen.

2. Bepaling van de scheikundige samenstel-
ling van de celwand, in het bijzonder de glyco-
proteïnen cn dc glucaan-moleculen. Die zijn
namelijk verschillend in de invasieve schimmel-
draden en in de gastheercellen. Zo\'n verschil
kan toelaten selectieve schimmeldodende far-
maca te ontwerpen. Ook wordt de regulatie van
de chintinsynthesebestudeerd. Alhoewel chintin
slechts een van de kwantitief minder belangrijke
componenten is, heeft het kwalitatiefgezien een
sleutelpositie in de scheiding van moeder- en
dochtercel (gistvorm) en bij de vorming van de
scheiding tussen de filamenten van het myce-
lium.

3. Studie van de adhcsieve eigenschappen van
Candida albicans: identificatie van de macromo-
leculen die ervoor zorgen dat de schimmel zich
vastzet op epitheelcellen van de gastheer of ook
op de biomaterialen, die in de tandheelkunde en
in de geneeskunde worden gebruikt.

4. Opsporing van de erfelijke genfactoren van
Candida albicans, die verantwoordelijk zijn voor
de vorming van enzymen aan het ccloppervlak
van de schimmel. Die opsporing gebeurt met
behulp van gcncntransplantaties van Candida
albicans naar Eschericha coli en Saccaromvces

In- en uitvoerwaarde agrarische
en visprodukten in 1985 ruim
3% hoger dan voorgaand jaar

De totale uitvoerwaarde van onbewerkte en
bewerkte produkten van agrarische herkomst
en de visserij bedroeg in 1985 ruim 51,5 miljard
gulden; dit is 1,7 miljard gulden meer dan in
1984 ( 3,4%). De totale invoerwaarde nam
eveneens toe en wel met 1,3 miljard gulden tot

35,8 miljard gulden ( 3,9%). Dit blijkt uit cij-
fers samengesteld door het Centraal Bureau
voor de Statistiek.

Van de totale uitvoerwaarde van agrarische
produkten en de visserij in 1985 had iets meer
dan 38 miljard gulden betrekking op produkten
welke voornamelijk in Nederland zijn voortge-
bracht, zowel onbewerkte als bewerkte. In dit
gedeelte van de uitvoerwaarde nemen de vee-
houderijprodukten met bijna 20 miljard gulden
( 4,6% ten opzichte van 1984) de belangrijkste
plaats in. De tweede belangrijke groep daarin
zijn de tuinbouwprodukten met 9,7 miljard
gulden (-h 8,2% ten opzichte van 1984).
De uitvoerwaarde van de produkten van kenne-
lijk niet-Nedcrlandse herkomst betreft ongeveer
cen kwart van dc totale uitvoer van landbouw
en de verwerkende industrie. De waarde ervan
steeg ten opzichte van 1984 met 6,1% tot bijna
13,5 miljard gulden. Het overgrote deel hiervan
— 13.4 miljard gulden of ongeveer 99% — be-
stond uit plantaardige produkten.
Van de invoerwaarde van produkten van agra-
rische herkomst en de visserij van ruim 35,8
miljard gulden in 1985 had bijna 98% betrek-
king op produkten bestemd voor industrie en
consumptie.

De invoer van produkten afkomstig uit de ak-
kerbouw had hierin met 22,8 miljard gulden (-f
2,3% ten opzichte van 1984) een aandeel van
65,3%. De invoer van tuinbouwprodukten be-
liep 4,3 miljard gulden en gaf daarmee een stij-
ging te zien van 11,3% ten opzichte van 1984.
De invoer van vechouderijprodtikten bestemd
voor industrie en consumptie steeg van 5,2 naar
5,3 miljard gulden (-|- 2,0% ten opzichte van
1984). Dc invoerwaarde van produkten be-
stemd vt>or de landbouw steeg met 30% tot 875
miljoen gulden. Deze toenatnc werd met name
veroorzaakt door een gestegen invoer van pro-
dukten tiit dc veehouderij (-t- 58,9%).

"Met iiarne in Noord-Brabant wordt motnentccl
een groot aantal plannen gemaakt voor uit-
breiding van dc varkensvleesproduktie, zodra
de Ititcrimwcl varkens-en pluimveehouderijen
vervalt. Met het oog op de nu bestaande tnest-
overschotten baart deze ontwikkeling mij zor-
gen. Ik ben dan ook beslist niet van plan voor die
bedrijven, die hun plannen nu al gereed hebben,
een uitzondering te maken ten aanzien van dc
normen die in dc Meststoffenwet zullen worden
gesteld. Integendeel: de veroorzakers van nog
grotere overschotten zullen extra worden aan-
gepakt\'.

Deze waarschuwing hield minister ir. G. Braks
(landbouw en visserij) zijn gehoor in Helmond
voor. waar hij 26 juni j.1. een proefinstallatie
voor de verwerking van mest in gebruik stelde.
De bewindsman benadrukte bij deze gelegen-
heid nogmaals dat de normen voor het gebruik
van dierlijke mest op landbouwgrond geleide-
lijk en gefaseerd zullen worden ingevoerd. De
feitelijke norrnen voor de eerstvolgende jaren
zullen echter niet kunnen leiden tot grote hoe-
veelheden mest waarvoor geen bestemming of
opslagmogelijkheid bestaat.
In het onderzoek naar oplossingen voor de mest-
overschotten blijken nog vele knelpunten te be-
staan.

Wettelijke voorschriften ten aanzien van de
norm voor de langere termijn zullen in dit sta-
dium nog niet worden vastgelegd, omdat nog
niet in te schatten is hoe snel verantwoorde
oplossingen bereikt kunnen worden. Uitgangs-
punt voor de toekomst blijft het met elkaar in
overeenstemming brengen van de economische
haalbaarheid en de bescherming van het milieu.
Minister Braks plaatste enkele kanttekeningen
bij grootschalige afzet van drijfmestoverschot-
ten naar gebieden waar een tekort aan mest
bestaat. \'Op basis van de gewenste behoefte aan
organische stof komt de tnaximaal af te zetten
hoeveelheid mest in dc kleigebieden, het noor-
delijk zandgebied en de Veenkoloniën waar-
schijnlijk niet boven de 5 miljoen ton - omgere-
kend in varkensdrijfmest - uit. Bovendien zijn
akkerbouwers over het algemeen slechts bereid
vaste mest af tc nctnen\'. Hij vroeg zich dan ook
af of het wel zo voor de hand liggend is dure
plannen te maken voor opslag van drijfincst in
akkerbouwgebieden.

Ondanks zijn overtuiging dat er kansen zijn
voor praktisch haalbare oplossingen, wilde de
bewindsman niet alle methoden tot verwerking
zonder meer toejuichen, flij noemde in dit ver-
band de produktie van biogas, waarbij de in het
geding zijnde mineralen in de vergiste mest
achterblijven. Een bijkomend nadeel is dat die
vergiste tnest in de akkerbouw weer minder
wordt gewaardeerd door het lagere gehalte aan
droge stof

\'Bij tncstverwerkingzulleti voor alle produkten
uit het proces veantwoordc afzetmogelijkheden
moeten worden gevonden. De kans van slagen
van de oplossing van de problemen ligt in een
gecoördineerde aanpak\' zo besloot hij, \'in een
bundeling van kennis en de slagvaardige hou-
ding van het bedrijfsleven\'.

Programme formats include: Videotape, Audiotape/
slide/workbook. Audiotape/slide, Audiotape/X-
rays.

— Annual Loan Subscription - throughout Europe.
Many can also be purchased - others from producer.
Cost of purchase of audiotape/slide/workbook pro-
grammes generally far less than for the two canine
retina programmes (the latter have necessitated an
expensive colour copying process).

Our current catalogus (Large Animal and Small
Animal) together contain over 200 titles on; Anat-
omy, Anaesthesia, Radiography, Reptiles, Zoonoses,
Farm animals. Meat Inspection, Horses, Laboratory
Animals, Dogs and Cats.

A few are suitable for lay audiences, e.g. dog owners
and breeders or horse owners.

For further information please write to: The Unit for
Veterinary Continuing Education, The Royal Veterin-
ary College, Royal College Street, London NWI
OTU.

The Unit for Veterinary Continuing Education now
has two programmes on the canine retina avaible for
sale worldwide and for loan within Europe.

The programme is divided into 4 parts. Part 1 discus-
ses history-taking and the clinical examination. Part 2
introduces the major causes of canine retinal di.sease
and considers inflammatory disease in detail. Parts 3
and 4 describe the 3 major inherited problems: retinal
dysplasia. Collie eye anomaly and progressive retinal
atrophy (generalised and central). The programme is
well illustrated throughout with 54 colour slides and
contains self-testing sections.

The clinical and radiological features of developmen-
tal and traumatic conditions of the stifle are shown.
Methods of treatment are discussed and surgical
techniques illustrated with the aid of diagrams, bone
specimens and film taken during operations. Printed
questions (with answers) are provided.
Dr. H. Denny (University of Bristol).
VIDEO 22, colour, 65 min (2 cassettes: 40 and 25
mins).

U.ses; Veterinarians (Origin; UVCE, 1985).
Price: VHS/Betamax UK £ 55 -f VAT. Abroad £ 60
(postage extra). U-matic/Video 2000, UK £60 -1-
VAT. Abroad £ 70 (postage extra).

Describes how puppy behaviour develops from birth
to 7 weeks of age, outlining the stages in which each
type of behaviour appears or disappears and correlat-
ing behavioural development with the puppy\'s phy-
sical development.
VIDEO 23, Colour, 43 min.

Uses: Dog owners, veterinary nurses, students and
practioners (Origin: French version - University of
Namur. 1983; English version - UVCE, 1985).
Price; VHS/Betamax, UK £ 45 -t VAT. Republic of
Ireland £50 (postage extra). U-matic/Video 2000.
UK £55 -I- VAT. Republic of Ireland £60 (postage
extra).

Publieksmanifestatie van de Faculteit der Dierge-
neeskunde, waarbij een aantal vorderingen op dierge-
neeskundig gebied door lezingen, discussies en AV-
prcscntaties aan een breder publiek getoond worden.
Dit niet alleen ter gelegenheid van het 350-jarig be-
staan van de universiteit, maar tevens ter gelegenheid
van het 75-jarig bestaan van de vakgroep Genees-
kunde van het Kleine Huisdier.

Ruim zeventig procent van de Nederlandse huishou-
dens heeft één of meer huisdieren en vele eigenaren
zijn lid van een rasvereniging. We willen allemaal het
beste voor onze huisdieren en de medische weten-
schap probeert ook hier aan te voldoen. Op de ma-
nifestatie \'moet alles wat kan ook kunnen?\' zal voor
een viertal specialistnen worden getoond hoever de
diergeneeskunde hiermee gevorderd is. Hieraan wordt
gekoppeld dc vraag in hoeverre de humane gences-
Icunde daarbij gevolgd moet worden. Het centrale
discussie-thema is dan ook de vraag of hetgeen tegen-
woordig op medisch gebied voor huisdieren mogelijk
is, ook maatschappelijk, ethisch en financieel ver-
antwoord kan worden.

De publieksdag is opgebouwd rond een viertal voor-
drachten met AV-pre.sentatie, gevolgd door een dis-
cussie tussen spreker en opponent. Voor de oppositie
worden bekende Nederlanders aangezocht, die zich
bij dc ontwikkelingen rond dc geneeskunde van gezel-
schapsdieren betrokken voelen.

Oogheelkunde)
Ook honden cn katten kunnen een troebele lens
(grauwe staar) hebben.

Dr. Stades bespreekt de ontwikkelingen rondom het
verwijderen van dergelijke lenzen {lensextractie). De
vraag is of je bij een hond hierna een bril, contactlen-
zen of een kunstlensje moet toepassen. Technisch is
het mogelijk maar in hoeverre is de hond er mee
gebaat en wat zijn de bezwaren voor het dier.
10.40 Discussie (o.a. kunstlens, kunstoog)
11.30 11. Porto cavale shunt; dr. J. Rothuizen (Die-
renarts/Interne Geneeskunde)
Deze aangeboren afwijking in de bloedvoorziening
van de lever kan tegenwoordig in een aantal gevallen
gecorrigeerd worden. Maar moet je in plaats van de
symptoombestrijding niet de oorzaak van het pro-
bleem aanpakken; dat wil zeggen de fok van deze
honden zodanig \'sturen\' dat deze erfelijke afwijking
uitgebannen wordt? Hoe beweegt de dierenarts zich in
dit spanningsveld tussen fokkerij enerzijds en de
hulpverlening in de individuele ziektegevallen ander-
zijds?

Ook in de diergeneeskunde is de al dan niet aangebo-
ren \'versleten heup\' geen onbekend verschijnsel.
Evenals de humane geneeskunde is ook hier de \'totale
heupplastiek\', dat wil zeggen het aanbrengen van een
kunstheup bij dc hond, technisch geen groot pro-
bleem meer. Het is een kostbare operatie, dat wel, en
ook hier is de vraag aan de orde of je, wanneer de
kwaal een erfelijk gebrek betreft, dit niet foktechnisch
moet oplossen, in plaats van via gecompliceerde,
kostbare operaties. En is het in dat kader niet wense-
lijk een verzekering tegen ziektekosten voor dieren in
te stellen?

Het implanteren van pacemakers is iets dat aan de
Faculteit der Diergeneeskunde van de Rijksuniversi-
teit Utrecht reeds meermalen is uitgevoerd. Dit opent
tevens de discussie voor verdergaande vormen van
(hart)chirurgie bij huisdieren, tot nier- en harttrans-
plantaties toe. De kosten hiervan kunnen oplopen tot
50.000 gulden. En welke donoren gebruik je hiervoor?
Gezonde honden uit het asiel, die uit \'kostentech-
nisch\' oogpunt immers toch zouden worden afge-
maakt? Of kan de welgestelde eigenaar van een zieke
hond een andere hond kopen en deze opofferen om zo
zijn eigen huisdier te redden?

Een kwestie, die uitnodigt tot discussie en waar
ethisch gesproken nogal wat haken en ogen aan zitten.
16.10 Discussie (onder andere open-hartchirurgie,
transplantatie).

Bij de discussie zullen de afwegingen zich waarschijn-
lijk moeten concentreren rond de volgende onder-
werpen:

Foktechnische aspecten - verspreiding schadelijke
ras-kenmerken en erfelijke gebreken.
Kosten - wenselijkheid verzekering tegen ziektekos-
ten.

De publieksdag vindt op 5 mei 1986 van 10.00-16.30
uur plaats in de Gehoorzaal van de Julianahal van de
Koninklijke Nederlandse Jaarbeurs te Utrecht. Toe-
gang voor iedereen.

Informatie: Congresbureau 350, Hcidelberglaan 8,
Utrecht, tel. 030-533829/533555.

Bestemd voor iedereen die geïnteresseerd is in Immu-
nologie of werkzaam is in aanverwante gebieden van
onderzoek, onderwijs of gezondheidszorg.
9.00 Registratie en koffie.

Opening: E. W. Roscam Abbing, Den Haag
(Hoofddirecteur Gezondheidszorg, Ministerie
van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur).
Rondreis doorde immunologie; R. E. Baliieux,
Utrecht.

Sleutelen aan de afweer. Immunologie en mo-
leculaire celbiologie; F. H. .1. Gmelig Meyiing,
Utrecht.
Koffiepauze.

Afweren zonder afstoten. Immunologie en
transplantatie; G. C. de Gast, Utrecht.
Lunch.

De onbesliste strijd. Immunologie en infectie-
ziekten; J. M. N. Willers, Utrecht.
Voorkomen is beter dan genezen. Immunolo-
gie en volksgezondheid; E. .1. Ruitenberg,
Utrecht/Bilthovcn.
Koffiepauze.
Voordracht in het Engels

16.00 Modellen en voorspellingen. Mathematical
Epidemiology and Immunology; R. M. Ander-
son, London.
17.00 Aperitif.

Bestemd voor allen die geïnteresseerd zijn in immuno-
logie of werkzaam zijn in aanverwante gebieden, in
hct bijzonder voor immunologen in Nederland en
omliggende landen.
9.00 Registratie en koffie.

Opening; M. F. Kramer (Decaan Faculteit
Geneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht).
100 Years of Immunology; From Vaccination
to Autopoietic Immunity; A. Coutinho, Paris.
Synthetic Antigens and Human Health; M.
Sela, Rehovot.
Koffiepauze.

12.00 The Biological Significance ofthe Major His-
tocompatibility Complex; B. Benacerraf, Bos-
ton.
Lunch.

Immune Deficiency; The Impact or the Under-
standing ofNormal Immunity; E. W. CJelfand,
Foronto.

14.45 Autoimmunity; Cellular and Genetic Bases
and Approaches to Therapy; A. D. Steinberg,
Bcthesda.
15.30 Koffiepauze.

son, F,ondon.
16.45 Closing remarks; R. F. Ballieux, Utrecht.
17.00 Get-together party.

Locatie: Alle sessies van de symposia zullen worden
gehouden in het Beatrix Gebouw, Jaarbeurs Congres
Centrum Utrecht.

Registratie: Personen die geïnteresseerd zijn in deel-
name aan de symposia worden vriendelijk verzocht
een registratieformulier voor 21 april 1986 te retour-
neren aan het Symposium Bureau.
Deelname aan de symposia is gratis, doch bindend.

Toekomstige ontwikkelingen in de
veehouderij als gevolg van de
superheffing
Ede, 22 april 1986

Nederlandse Zoötcchnischc Vereniging, lezingcndag.
Plaats; t)e Reehorst te Ede, dicht bij hct station. Aan-
vang 10..30 uur (telefoon 08380-33611).
10.30 Opening door drs. C. M. T. Willems, voorzit-
ter.

10.35 Ir. D. Oostendorp; Rundvleesproduktie cn
schapenhouderij als alternatief voor melkvee.
11.15 Discussie.

Wissenschaftliches Programm für die Arbeitstagung
am 24. und 25. April 1986 in Kloster Banz.
Themen: \'Lebensmittel im Spiegel der Umwelt\' und
\'Bekämpfung aktueller \'lïerscuchen\'.

Tagungslokal: Kloster Banz (Hann.s-Seidel-Stirtung),
8623 Staffelstein, Landkreis Lichtenfels, Fei. 09573/
878.

Auskunft und schriftliche Anmeldung: Staatl. Veteri-
näramt. Kronachcr Str. 30, 8620 Lichtenfels, Tel.
09571/18233 (Frau Noack von 8.00-12.00 Uhr).
Inlichtingen zijn eveneens op hct redaktiesccretariaat
verkrijgbaar.

Op een mestbedrijf met 76 varkens in Zoetermeer
is op 30 maart Afrikaanse varkenspest geconsta-
teerd; het eerste geval van deze besmettelijke
virusziekte in Nederland. De vermoedelijke oor-
zaak is vervoedering van swill. Het betrokken
bedrijf heeft hiervoor geen vergunning en beschikt
ook niet over de verplichte kook-apparatuur.

Om verdere verspreiding van de ziekte te voor-
komen zijn in overeenstemming met de EG-
voorschriften de volgende maatregelen geno-
men:

— Met ingang van 0.00 uur 1 april isin varkcns-
pestentgebied 14, met een kleine aanpassing
rond de haven van Rotterdam (nagenoeg de
hele provincie Zuid-Holland, alsmede een klein
gedeelte van Utrecht en van Noord-Holland),
een algemeen vervoer\\\'erbod ingesteld voor
varkens, runderen, paarden, ezels, schapen en
geiten en is ook een verplaatsingsverbod voor
alle veetransportmiddelen van kracht gewor-
den.

— Alle dieren, ook gezonde, moeten in dit ge-
bied op de veehouderijbedrijven blijven.

— Varkensvlees en varkensvleesprodukten,
met uitzondering van varkensvleesprodukten
dic gesteriliseerd zijn, mogen niet buiten het
gebied gebracht worden (erbinnen is dit vervoer
wel toegestaan).

— Tevens is rondom eerdervermcid gebied een
bufferzone met een breedte van ca. 25 km vast-
gesteld, waarbinnen het vervoer van varkens
verboden is.

— Varkenshouders in deze twee gebieden krij-
gen het advies hun dieren in de hokken tc
houden, otn het besmettingsrisico zo beperkt
mogelijk te houden.

/\'raeeringsonderzoek en verscherpte controle
Uit het onderzoek is gebleken, dat dc eigenaar
van het bedrijf in Zoetermeer zijn dieren heeft
gevoerd met kcukenafvallcn, die niet, zoals

voorgeschreven, waren gekookt. Hij betrok
deze keukenafvallen van een bedrijf uit Berg-
schenhoek, dat zich bezighoudt met het ophalen
van grote hoeveelheden keukenafvallen en voed-
selrestanten bij restaurants, bejaardentehuizen,
ziekenhuizen e.d. in Rotterdam ten behoeve van
een eigen varkensmesterij en van de levering aan
andere varkenshouders. Het bleek om een zestal
varkenshouders in de omgeving van Zoeter-
meer te gaan. Deze zijn eveneens ingesloten.
Ook het laatste toeleveringsbedrijf van het be-
smette bedrijf is als verdacht ingesloten.
Verscherpte controle in verband met de inge-
stelde vervoerverboden wordt uitgeoefend door
de Rijkspolitie en de Algemene Inspectiedienst
van het Ministerie van Landbouw en Visserij.
Tevens is de uitbraak voor de AID aanleiding
om er e.xtra scherp op toe te zien, dat keuken- en
slachtafvallen strikt volgens de voorschriften
(dit wil zeggen alleen op bedrijven met een ver-
gunning terzake, waar deze afvallen worden ge-
kookt) aan mestvarkens werden vervoederd.

Op 500 meter van het eerste besmette bedrijf in
Zoetermeer werd op 1 april een vermcerderings-
bedrijf met 26 zeugen en 60 biggen positief be-
vonden. Dit ligt net in het aangrenzende Leid-
schendam en is waarschijnlijk via persoonlijke
contacten besmet. Ook hier zijn alle aanwezige
varkens afgemaakt en gedestrueerd. Dit bedrijf
ligt binnen de beschermingszone, die rond het
eerste positieve bedrijf is ingesteld. f)e contac-
ten van de laatste afleveringen worden nage-
trokken. Alle 1 I EG-mede-lidstaten zijn van de
ontwikkelingen op dc hoogte gebracht, evenals
de EG te Brussel en het OIE te Parijs.

Een en ander heeft ook nadelige consequenties
gehad voor de Nederlandse export. Zo hebben
Griekenland en Italic hun grenzen gesloten
voor levende varkens, varkensvlees en varkens-
vleesprodukten — behalve wanneer gesterili-
seerd — uit Nederland.

Spanje nam identieke maatregelen, met dat ver-
schil dat het zelfs gcsterili-seerde varkensvlee.s-
produkten niet meer toelaat.

Dierziektenbulletin nr. 5 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van I t/m 15 maart vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Na de laatste melding in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde zijn opnieuw 3 gevallen van varkenspest
vastgesteld in België, waarmee het totaal op 19 kwam.
Het ging om 3 mestbedrijven:

— op 11 maart te Lommei, provincie Limburg.
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het overgaan tot afmaken en destrueren van alle var-
kens op de betrokken bedrijven, het desinfecteren
daarvan en het instellen van zónes de protection.

Sedert dc vorige opgave hebben zich in Italië 2 nieuwe
gevallen van mond- cn klauwzeer type C voorgedaan,
wat het totaal van dit jaar tot 19 maart op 46 bracht.
De meldingen hadden plaats in de provincie Bene-
vento cn Eorli.

De Veterinaire Dienst te Athene heeft laten weten, dat
op 10 maart pseudo-vogelpest is vastgesteld op een
leghennenbedrijf te Megara, Attikis. In totaal zijn
6700 dieren gestorven en 300 dieren afgemaakt.
In het kader van bestrijdingsmaatregelen is het be-
trokken bedrijf onder quarantaine gesteld en is men
tot enting overgegaan.

Dc oorsprong van de besmetting was nog niet achter-
haald. Het onderzoek duurt voort.

In de gewijzigde EG-Riehtlijn \'Vers Vlees\'(R.L.
64/433/EEG) is een artikel 9 opgenomen, dat
aan de Europese Commissie de taak oplegt in de
Lidstaten van de Europese Gemeenschap ter
plaatse controles uit te voeren, teneinde een
eenvormige toepassing van de Richtlijn te waar-
borgen.

Tot voor kort werden dergelijke controles door
het daartoe ingestelde inspectie-team van de
Europese Commissie alleen uitgevoerd in Derde
Landen, zoals voorgeschreven in de zogenaam-
de \'Derde Landen Richtlijn\' (R.L. 72/462/
EEG). Dit team is nu ook belast met de uitvoe-
ring van de controles in de Lidstaten.
Daar de betreffende Richtlijn alleen betrekking
heeft op het intra-communautaire handelsver-
keer in vers vlees worden de inspecties uitslui-
tend uitgevoerd in EG-erkende roodvlees slach-
terijen, uitsnijderijen en vrieshuizen. In prin-
cipe wordt jaarlijks 10% van dc bedrijven zo
veel mogelijk, qua aard van bedrijf en geogra-
fisch gespreid, geïnspecteerd. De keuze van de
bedrijven wordt door de Europese Commissie
bepaald.

In 1984 werden in de meeste Lidstaten zoge-
naamde proefinspecties uitgevoerd, waarbij ook
Nederland werd bezocht.
In de loop van 1985 heeft de Commissie een
begin gemaakt met de officiële inspecties in de
zin van de Richtlijn.

Van 20-25 januari 1986 werden ± 40 Neder-
landse bedrijven, zijnde runder-, kalver-, var-
kens- en schapeslachterijen, uitsnijderijen en
vrieshuizen bezocht.

Dc inspecties werden verricht door vijf\'teams\',
elk bestaande uit één EG-inspecteur. De bege-
leiding van Nederlandse zijde bestond uit me-
dewerkers van de Directie van de Rijksdienst
voor de keuring van Vee cn Vlees (RVV), van de
Veterinaire Dienst (VD) en van de Veterinaire
Inspectie van de Volksgezondheid (VHI).
Op 12 tnaart 1986 vond in Den Haag een eva-
luatiegesprek plaats tussen twee EG-inspec-
teurs, de directie van de RVV, VD en de VHI.
Van de zijde van de Europese Commissie werd
gewezen op een aantal tekortkomingen, zoals
die zijn vastgelegd in de inspectierapporten.
Over één inrichting waren reeds tijdens de in-
spectie ernstige bedenkingen tot uitdrukking
gebracht welke voor de Nederlandse overheid
aanleiding waren de merking en certificering te
staken. Inmiddels is voor een deel van het be-

drijf de situatie zodanig verbeterd, dat weer tot
certificering icon worden overgegaan. Deze in-
riciiting zal eind maart 1986 door de EG-autori-
teiten opnieuw worden geïnspecteerd.
De tekortkomingen in de andere bedrijven
hadden betrekking op de volgende punten:

Nog lang niet alle Nederlandse bedrijven blijken
te voldoen aan de — deels sinds 1 januari 1985
— van kracht zijnde eisen. Ook ten aanzien van
achterstallig onderhoud werden vele opmer-
kingen geplaatst.

Het hoog opgevoerde slachttempo, alsmede de
routing van karkassen leidt vaak tot verwaarlo-
zing van de hygiëne bij het slachten. Ook bij de
be- en verwerking van vlees in uitsnijderijen
werden vaak hygiënische tekortkomingen ge-
constateerd.

De keuring vóór het slachten van alle dieren is
volgens de Richtlijn opgedragen aan de officiële
dierenarts en kan dus niet worden gedelegeerd
aan een keurmeester. Ook bij de keuring nä het
slachten werden in een aantal slachterijen af-
wijkingen van de Richtlijnvoorschriften gecon-
stateerd.

Van de zijde van de Commissie werd aange-
drongen op een intensivering van het toezicht
op slachterijen (zie onder a en b) en ook in die
bedrijven of gedeelten van bedrijven waar géén
directe keuringshandelingen behoeven te wor-
den verricht (uitsnijderijen en vneshuizen).

Van Nederlandse zijde werd toegezegd in ruime
mate aandacht aan deze tekortkomingen te be-
steden.

Zowel voor de binnenlandse consument als
voor die in het buitenland is het van belang dat
hygiënische garanties in het kader van de vlees-
keuring kunnen worden gegeven.

17—20 Animex 86. International exhibition and
congress for veterinary medicine and animal
care, in Essen, West Germany.

18 Professorenborrel. Vet. Gezelschap \'Cerberus\'.
Socicteit P.H.R.M., Utrecht, aanvang 17.15 uur.

18—20 Exotic animals in the eighties. British Veterin-
ary Zoological Society\'s jubilee symposium on
wild animals, in London (pag. 216).

22 \'Toekomstige ontwikkelingen in de veehouderij
als gevolg van de superheffing\', Ned. Zoötechn.
Ver., Ede (pag. 406).

22 Symposium: \'Toepassing van melkeiwitten in
levensmiddelen\', Nijkerk (pag. 216).

22—24 \'Technisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

22—24 4L Seefischkundchursus für in der Lebens-
mittelüberwachung tätige Tierärzte (A), Bremer-
haven.

23 Farinacie-symposium: \'The magic drug: het ge-
neesmiddel van morgen\', RUU, Utrecht (pag.
301),

23—25 \'Production and Productivity in Livestock
Farming\', 2nd Internat. Conference of D.S.A.,
Brussels (pag. 262).

24—25 Arbeitstagung Bundesverband des beamte-
ten Tierärzte: \'Lebensmittel im Spiegel der Um-
welt\' und \'Bekäinpfung aktueller Tierseuchen\',
Kloster Banz (pag. 406).

24—26 European seminar of the liberal professions
in Munich, on the freedom of movement and the
freedom of service. Details from the Chief Secre-
tary, BFB, Godesberger Allee 54, 53 Bonn-Bad
Goedesberg, West Germany.

24—25 13e Epidemiologische Bijeenkomst van de
WEON gewijd aan \'Selenium en chronische ziek-
ten\', Slot Zeist te Zeist (inl.: drs. P. A. H. van
Noord, tel. 030-313884),

29 \'Technisch-wetenschappelijke computertoepas-
singen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-84094).

5 Publieksmanifestatie: \'Moet alles wat kan ook
kunnen?\' Fac.d.D. t.g.v. 75-jarig bestaan vkgr.
Cjcnecskunde van het Kleine Huisdier, Utrecht
(pag. 405).

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrcscentrum (pag. 1069 1985
en 406).

II —16 Australian Veterinary Association Annual
conference at the Gold Coast. Queensland.

13 Vergadering Hoofdredaktie/Wetenschappelijkc
Redaktie, Hotel \'Fleidepark\'. Bilthoven; 16.00
uur.

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

19—20 35. Tagung der Europäischen Gesellschaft
für Velerinärpathologie,zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

22 \'Opname en afgifte van dieren in relatie tot het
euthanasiebeleid". .Iaarlijk.se bijeenkomst dieren-
artsen verbonden aan een asiel. Utrecht (pag.
413).

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.; 08370-84094).

22 7e Nederlands Kampioenschap Kleiduivenschic-
ten voor Dierenartsen (Bochringcr Ingelheim
B.V.); schietbanen fa. Doorhout Mees, Bid-
dinghuizen.

22—23 .lahresniitgliederversammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tiercrnäh-
rung c. V. (AWT), Stuttgart.

22—24 Management voor dierenartsen, cursus; be-
sluitvorming en samenwerken (pag. 359).

23—24 Groep Veterinaire Ilomoeopathie KNMvD.
en B-cursus Veterinaire Homoeopathic. Re-
creatiecentrum, Dcldcn(pag. 315).

25—30 2. Weltkongreß Lebcnsmittclinfeklionen
und -intoxikationcn, Berlin (West).

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications. Berlin (West) (pag. 42).

27 .Afd. Zuid-Holland KNMvD. Lcdenvergadcnng.
Onderwerp; \'Monoclonale antistoffen\' (dr. A.
Osterhaus). Societeit \'Standvastigheid\'. Delft:
20.30 uur.

27 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
Holland. Excursie \'Zwanenwater\', Natuurmonu-
menten, gern. Callantsoog.

27—28 4c Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergeric \'Dc Roskam\', Rheden (inl.;
030-452326).

29 Groep Vet. Homoeopathic KNMvD. Studie-
avond, .laarbcursgebouw. Utrecht; aanvang
20.00 uur.

29—31 Schweizerische Ver. für Kleinticrmedizin
Jahresversammlung, Luzern (pag. 353).

2—4 International Symposium \'Prevention of con-
tamination and decontamination in the meat in-
dustry, Zeist (pag. 353).

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690 en 228).

4—6 Aktuelle Probleme in der Mikrobiologie,
Schloß Rauischholzhausen b. Marburg.

8—11 Intern. Tagung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\', Flalmstad (Schweden).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.; 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleinticrkrankheiten\', frier.

17 Contactdag voor dc pluimveehouderij, primaire
sector. \'Hct Spelderholt\'. Beekbergen.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium cn in
het veld\' PAO-FH Wageningen (inl.; 08370-
84094).

19 Ledendag Ned. Zoötechn. Ver. met bezoek aan
Inst. voor Vecvoedingsonderzoek.

20 Disease and management of threatened bird
populations Symposium to be held at the XIX
World Conference ofthe International Council
for Bird Preservation, in Kingston, Canada.

25—27 \'Microcomputers in hct laboratorium cn in
het veld\' PAO-I.H Wageningen (inl.; 08370-
84094).

1—5 Reproductive immunology 3rd international
congress, to be held in foronto.

2—4 1st International Vetermary Immunology
Symposium, Guelph. Ontario. Canada (pag.
864).

15—17 Advances in immunoassays for veterinary
and food analysis International symposium or-
ganised by MAFF Central Veterinary Labora-
tory and the University of Surrey, to be held at
the University, Guildford, Surrey.

C. C. van dc Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. J. Nijhof. lid; A. .1. Plaisier, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
.1. C. M. van Dijck. lid; M. A. Moons. adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

Het HooFdbesttiur heeft, op advies van dc
Commissie Dierenartsen in Dienstverband,
besloten een contract af te sluiten met de Vak-
organisatie voor Middelbaar en Hoger Perso-
neel (NCHP) ten behoeve van assistenten, die
in loondienst werkzaam zijn. Indien er pro-
blemen ontstaan van juridische aard inzake de
loondienstverhouding kan betrokkene, na
overleg met het secretariaat van de KNMvD,
contact opnemen met de NCHP. Voorlopig
geldt deze afspraak alleen voor 1986 en uiter-
aard alleen voor leden van de KNMvD.

Leden van de KNMvD kunnen desgewenst sa-
larisberekeningen door het bureau van de
KNMvD laten uitvoeren a ƒ50,— per bereke-
ning. Fcn goed gebruik is de berekening
schriftelijk te specificeren aan de werknemer.

In dc rubriek \'Uit en voor de praktijk\'
(zie het artikel op pag. 389 van deze
aflevering) en in de mededelingenru-
briek van de Veterinaire Dienst (pag.
407) worden nadere mededelingen ge-
daan over dc uitbraak van Afrikaanse
varkenspest in Zuid-Holland.

In verband tnet de uitbraak doet het
Hoofdbestuur een dringend beroep op
alle dierenartsen om zeer alert te zijn en
de grootst mogelijke hygiëne in acht te
nemen zowel ten aanzien van het betre-
den en het verlaten van de varkens-
houderijbedrijven als van het uitvoeren
van handelingen en verrichtingen. In dit
stadium is uiterste waakzaamheid ge-
boden.

Paul Koens werd op 22 juli 1910 geboren in Amster-
dam. Hij zou echter geen grotestadskind worden,
want de familie Koens verhuisde naar Vlissingen,
waar Paul zijn jeugd doorbracht. Deze tijd in VHs-
singen heeft veel invloed op Paul gehad. Hij is zijn
hele leven verknocht gebleven aan Zeeland met zijn
wijde wateren.

Via de tussenstations Umuiden en Assen belandde de
familie Koens in Bilthoven, van waaruit Paul in 1930
de studie in de medicijnen aanving. Zijn jongere broer
Henk begon diergeneeskunde te studeren en Paul
merkte al gauw dat zijn domein eerder aan de Bilt-
straat lag, dan in het AZU en zwaaide om naar dier-
geneeskunde. In zijn studententijd - modern voor zijn
tijd - trouwde hij met Miep Bier. Samen met Miep
heeft hij moeilijke en goede tijden beleefd. Hun enige
zoon Herman was Pauts oogappel en hun beider
vreugde.

Na zijn aj\'studeren kon hij gelukkig een paardenprak-
tijk in Zeeuws-Vlaanderen overnemen. Hij was weer
in Zeeland. Helaas werden zijn eerste praktijkjaren at
gauw verstoord door oorlogsgeweld. Miep moest met
zoon Herman evacueren en Paul maakte van nabij de
oorlogsellende mee. Onder zeer moeilijke omstan-
digheden deed hij zijn werk.

Zeeuws-Vlaanderen was verwoest en lag ajgetegen,
zodat Paul na de oorlog de gelegenheid aangreep van
collega De Boer de praktijk in Dubbeldam over te
nemen. Ook hier wist Paul door zijn vakkennis en zijn
persoonlijkheid at gauw het vertrouwen van de hoeren
te winnen. Zijn werkgebied omvatte drie plaatsen en
maakte soms overnachten bij een boer noodzakelijk.
Lichamelijk was hei dierenartsenhestaan in die jaren
slopend en als zovele collega\'s ging Paul noodge-
dwongen omstreeks zijn vijftigste de vleeskeuring in.
Dit bleek echter een vergi.ssing. Het amhtenarenhe-
staan was voor hem - vrijbuiter die hij was - een
voortdurend ongenoegen. En nog éénmaal in zijn
teven, begon hij opnieuw en wel in Diepenheim. waar
hij een kleine praktijk overnam. Hier heb ik hem
leren kennen als een fijne collega. Een beminnelijk
mens. die leefde en Het teven. Eerlijk en loyaal, zich
bij het praktijkvervangen steeds volledig inzettend.
Zijn plezier in zijn werk stond centraal en dit Het hij
zich nooit afnemen doorprakiijkdrukte. Ook hier
werd hij door zijn kundigheid en kleurrijke manier
van praktijk doen, snet geliefd. Hij beleefde veel ple-
zier aan zijn grote hobby - zeezeilen in Zeeland -
maar verder lag zijn teven in het praktijk doen en hij
voelde het ouder worden en moeten stoppen als een
uitgerangeerd worden. In zijn eigen woorden wilde hij

\'van de koe naar de kist\'. Tot zijn 69ste is het hem
vergund geweest grote huisdierenpraktijk uit te oefenen,
en hoewel zijn gezondheid zijn laatste levensjaar
sterk achteruitging, heeft Paul tot zijn taaiste leven.s-
dag kleine hui.sdieren behandeld.
Onverwacht nog overleed Paul op 13 november I98.\'>.
Zijn leven was voltooid. Wij wensen Miep van harte
de kracht alleen door te gaan.

die in hoofdzaak belast zal worden met het buitenwerk in
deze sector. Het werkgebied omvat de provincies Utrecht,
Noord-Holland, Zuid-Holland en Zeeland.

Sollicitaties vóór 1 mei 1986 te richten aan dedirecteurvan
de Gezondheidsdienst voor Dieren in West- en Midden-
Nederland, Postbus 87, 2800 AB Gouda, bij wie — desge-
wenst — ook nadere inlichtingen zijn te verkrijgen.

Bovenstaande is het thema van de jaarhjicse
bijeenkomst van dierenartsen verbonden aan
een asiel, die gehouden zal worden op don-
derdag 22 mei 1986 in één van de zalen van
het vergadercentrum Hoog Brabant te
Utrecht. De bijeenkomst wordt georganiseerd
door de Werkgroep Asieldierenartsen. In deze
Werkgroep hebben zowel vertegenwoordigers
van de KNMvD als leden van de Centrale
Asiel Raad van de NVtBvD zitting. Opzet van
de bijeenkomst is de mogelijkheid te bieden
problemen waarmee asieldierenartsen gecon-
fronteerd worden, gemeenschappelijk te be-
spreken.

De middag zal worden geopend door de heer
M. van Zuuren, voorzitter van de Centrale
Asiel Raad, die een kort overzicht zal geven
van de ontwikkelingen die zich binnen de
asiels voordoen met betrekking tot de aan-
tallen dieren die worden opgenomen. Vervol-
gens zullen de collegae mevr. S. B. W. Nauta-
Koot en J. J. M. Pijnappel dieper ingaan op
de opname en afgifte van dieren in relatie tot
het euthanasiebeleid binnen resp. het asiel in
Amersfoort en Nijmegen. De vraag \'hoever
mag je nog gaan in je afgiftebeleid\'zal in beide
lezingen centraal staan. De middag wordt af-
gesloten met een paneldiscussie.
In concreto ziet het programma voor donder-
dag 22 mei 1986 er als volgt uit:

Lezing van collega J. J. M. Pijnappel over
opname en afgifte van dieren in relatie tot
het euthanasiebeleid in het asiel te Nijmegen.
Pauze.

Paneldiscussie. In het panel hebben zitting:
mevr. S. van Gent, mevr. S. B. W. Nauta-
Koot, M. van Zuuren en .1. J. M. Pijnappel.
Sluiting. Gelegenheid tot het drinken van ecn
borrel cn het voeren van informeel overleg
tot 18.00 uur.

Wij hopen dat zoveel mogelijk dierenartsen
verbonden aan een asiel op deze bijeenkomst
aanwezig zullen zijn. Ook dierenartsen die niet
verbonden zijn aan een asiel zijn van harte
welkom.

Op de ledenvergadering van de Afdeling
Utrecht van de KNMvD hield collega G. J.
van Nie uit Baak een fascinerende voordracht
over \'Valkerij en Roofvogels\'.
Voor diegenen die met dit werk niet in aanra-
king komen is het zeer boeiend om over deze
materie ingelicht te worden. Het geheel werd
heel goed geïllustreerd door een serie dia\'s.
Als afdelingsbestuur weten we dat het soms
moeilijk is een goed onderwerp voor een le-
denvergadering c.q. ledenbijeenkomst te
vinden. Vandaar dat we afdelingen en groepen
bovenvermelde voordracht van harte aan
kunnen bevelen.

Aan dc gedenkwaardige Elfstedentocht 1986
hebben ongetwijfeld verschillende collega\'s
meegedaan cn het zou de lezers van het
■fijdschrift zeker interesseren te weten wie
deze tocht vol ontberingen hebben uitgereden
en wat hun individuele ervaringen zijn ge-
weest.

De redaktie doet daarotn gaarne een beroep
op al diegenen die aan deze Elfstedentocht
hebben meegedaan, om zich te melden. Een
korte beschrijving van de ervaringen tijdens de
rit (eventueel met pasfoto, indien beschikbaar)
is welkom, zodat deze ervaringen in één van de
komende afleveringen van het Tijdschrift
kunnen worden gepubliceerd!

Genoot in 1985 bij de Afdelingen en Groepen
van de KNMvD de Discussienota betreffende
de structurering van de veterinaire verzorging
van gezelschapsdieren ruime belangstelling,
aan hct einde van 1985 kreeg hct vestigingsbe-
leid in veel geledingen van de Maatschappij de
aandacht. Op het Jaarcongres kwam dit on-
derwerp eveneens aan de orde. Te verwachten
valt dat ook in 1986 over het vestigingsbeleid
in de Afdelingen en Groepen veel gesproken
zal worden.

De Afdeling bestond op 31 december 1985 uit
154 leden. De volgende collegae zegden hun
lidmaatschap op: J. Dijker, Rijswijk, G. J.
Goedhart, Den Haag, J. Leezer, Pijnacker, C.
N. M. Mul, Alphen a/d Rijn, J. J. Nijland,
Vlaardingcn, S. Bant, Gouda en J. C. van den
Wijngaard, De Bik. Als nieuwe leden van de
Afdeling werden in 1985 6 nieuwe leden geïn-
stalleerd: A. A. J. Eggen, Pijnacker, W. C. M.
van den Heuvel, Gouda, E. F. Laibowitz,
Woerden, A. E. Makker, Den Haag, R. J.
Opmeer, \'s-Gravenzande en A. J. van foor.
Den 1 laag.

1 let Bestuur hoopt dat deze collegae de gang
naar de Afdclingvergaderingen frequent zullen
maken.

Ter gelegenheid van hun 25-jarig jubileum als
dierenarts bood het Bestuur collega A. M. G.
Idamand en C. N. M. Mul een gelukwens en
een boekcnbon aan.

liet Bestuur vergaderde 5 maal ter voorbe-
reiding van dc Afdelingsvergadcringen over
ondermeer de volgende onderwerpen:

— Oprichting van werk/studiegroepen in sa-
menwerking met de Gezondheidsdienst
voor Dieren.

— Gecombineerde vergadering Afdelingsbe-
sturen Utrecht, Zeeland, Noord- en Zuid-
Holland.

De secretaris bezocht de jaarlijkse Redaktie
Advies Raadsvergadering van het Tijdschrift
voor Diergeneestcunde.

Zoals in hct verleden de Voorzitter en de Se-
cretaris deden, volgde dit jaar de tweede secre-
taris een kadercursus georganiseerd door de
KNMvD.

De jaarlijkse werkbespreking van secretarissen
van Afdelingen en Groepen werd eveneens
door laatstgenoemde bezocht.

Ook dit jaar vonden de vergaderingen plaats
in de sociëteit \'Standvastigheid\' te Delft.
Naast de gebruikelijke 4 vergaderingen werd
op 15 januari een extra vergadering gehouden
met als enige agendapunt de Discussienota
betreffende de structurering van de veteri-
naire verzorging van gezelschapsdieren. De
belangstelling voor en de betrokkenheid bij
deze nota bleek duidelijk aanwezig bij de 26
leden en de 9 gasten, waaronder de Voorzitter
van de KNM\\ D. Na de inleiding van collega
dr. W. F. Cl. A. Immink en naar aanleiding
van vragen door het Bestuur opgesteld, volgde
een uitgebreide discussie waarvan hct resultaat
mogelijk mag doorklinken in dc uiteindelijke
vorm van dc nota.

Op 5 februari bezochten 22 leden de vergade-
ring. Ciollega dr. J. F. M. Nouws, Hoofd La-
boratorium in RVV-kring 6 te Nijmegen wist
de leden te boeien met zijn inleiding over an-
tibiotica.

Tijdens hct huishoudelijk gedeelte kregen de
jaarverslagen van de Secretaris cn dc Pen-
ningmeester de goedkeuring van de vergade-
ring; collega J. A. Smak aanvaardde zijn her-
benoeming als lid van de Afdclingsraad. Als
leden van de kascommissie werden dc collegae
S. Roos en .1. M. Thysse benoemd.
De vergadering van 7 mei stond in het teken
van de EEG. Collega J. Jansen, adjunct-direc-
teur Veterinaire Dienst, lichtte op verhelde-
rende wijze dc werkwijze van deze Gemeen-
schap toe; in het bijzonder de veterinaire
aspecten hiervan. Zoals de laatste jaren ge-
bruikelijk is, werd het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde tijdens deze vergadering besproken.
Het \'fijdschrift werd inhoudelijk gunstig

beoordeeld en men sprak zijn waardering uit
voor de wijze waarop naar actualiteit ge-
streefd werd; bijdragen uit de praktijk blijven
echter nog schaars. Op deze vergadering
waren 20 leden aanwezig.
Op 17 september vergaderde de Afdeling met
23 leden, na een actueel overzicht gekregen te
hebben van collega dr. J. Frens, Inspecteur
VD, betreffende de Diergeneesmiddelen Wet-
geving.

— benoeming van Afgevaardigden van de
Afdeling naar de Algemene Vergadering in
Valkenburg (collega F. X. M. M. Cremers en
collega mevrouw M. K. Hadderingh);

— een uitleg over de werkwijze van de Pro-
vinciale Vestigingscommissie door collega G.
Th. A. Menges.

De gecombineerde vergadering van onze Af-
deling en de Nederlandse Vereniging van Die-
renartsvrouwen, Afdeling Zuid-Holland vond
plaats op 10 december. Een uitgebreid verslag
van de Algemene Vergadering door de Afge-
vaardigden van dc Afdeling bracht die leden
van de vergadering, die het congres niet zelf
bijwoonden op de hoogte van het Jaarcongres
in Valkenburg.

Na de pauze hield de heer E. Stoutmeijer, me-
dewerker van dc Stichting Public Relations
Land- en Tuinbouw, een spirituele inleiding
over PR. Uit de vele vragen en dc discussie
bleek hoezeer de leden geïnteresseerd waren in
dit voor vele veterinairen onbekende gebied.
De geringe belangstelling (17 leden) stond niet
in verhouding tol de boeiende voordracht.
De Afdeling mocht zich dit jaar verheugen in
cen frequent bezoek aan de vergaderingen van
de Voorzitter van de KNMvD en de regionale
afgevaardigde in het Hoofdbestuur, collega
W. H. Kapsenberg.

Het Bestuur hoopt en verwacht dal de verga-
derstukken door de heer J. van de Bas, op-
volger bij de Gezondheidsdienst van de dit
jaar gepensioneerde heer G. Lokutti. op een
even voortreffelijke wijze verzorgd zullen
worden als in de afgelopen jaren. Als voor-
schot voor het tc verrichten werk bood het
Bestuur de heer Van dc Bas een attentie aan.

Evenals in 1984 zijn aan de Afdclingsraad
geen problemen voorgelegd. Wellicht is dit
een gevolg van onbekendheid met deze Raad.

Dc Provinciale Vestigingscommissie kwam in
het jaar 1985 7 maal bijeen om zich tc beraden
over 9 haar gemelde vestigingen.
In één vergadering kwamen zelfs 3 vcitigingen
aan de orde!

Van deze 9 vestigingen zag één collega af van
verdere activiteiten; een andere vestig ng
leidde tot een overleg — onder leidinj van de
Voorzitter van de Vestigingscommissie — otn
te komen tot nadere afspraken over tarieven
tussen de verschillende collegae in dat gebied;
een derde vestiging leidde tot een gesprek over
een samenwerking en/of gedeeltelijke over-
name van de praktijk van de zittende collega;
een vierde vestiging leidde tot contacLn over
een weekenddienstregeling; de andere ves-
tigingen werden met meer of minder protest
aanvaard door dc zittende collegae.
Over een tweetal vestigingen heeft de ;omtnis-
sic zich (nog) niet uitgesproken in verband
met handelingen van de collegae, die n strijd
zijn met de Code.

De Voorzitter woonde, als afgcvaardi\'de van
de Afdeling, de vergaderingen van hel Alge-
meen Bestuur bij. Doordat het Algemeen Be-
stuur bestaat uit leden afkomstig uit die gele-
dingen van de beroepsuitoefening zou men
wederom kunnen concluderen dat de betrok-
kenheid van de leden van dit Bestuur bij de
besluitvorming niet altijd optimaal is. Wellicht
zou dit aanleiding kunnen zijn om te .comen
tot ccn andere besturing van de Maatschappij.
De Penningmeester vertegcnwoordigcc de Af-
deling in de Overkoepelende Contact Com-
missie van de Gezondheidsdienst en ia het Al-
gemeen Bestuur van de Groep Praktici Grote
Huisdieren.

Dc Overkoepelende Contact Commisiic
(OCC) kwam in 1985 3 maal bijeen. L>e reor-
ganisatie van, alsook dc invoering var de
cotnpulermatige verwerking van gegcens bij
dc dienst, bleken een nogal vertragend cITect
te veroorzaken ten aanzien van de uitA\'crking
van plannen die in dc OCC tcr sprake
kwamen. Dit effect kwam met name raar
voren in de op/.el van een sysleetn omdc ge-
gevens die bij de PGD beschikbaar komen uit
secties, laboratorium-onderzoek cn bedrijfsbe-
zoeken. in de vorm van nuttige informatie
door tc spelen aan de praktici. Ook de op-
richting van werkgroepen, zoals die bj andere
gezondheidsdiensten gerealiseerd zijn kon
nog niet tot stand worden gebracht, \\erwaeht
tnag worden dat het negatieve effect van reor-
ganisatie en computermatige verwerk ng van
gegevens van 1986-1987 ten einde zal .\'.ijn.

Hel Algemeen Bestuur van de Groep Praktici
Grote Huisdieren kwam in 1985 3 maal bij-
een. Op deze vergaderingen kwamen, buiten
de meer algemene Maatschappij-onderwerpen,
de volgende specifieke items naar voren.

— De oprichting van de stichting V-data, ter
ondersteuning van het computergebeuren in
de praktijk.

— De enquête om een inzicht te verkrijgen in
de plaatsingsmogelijkheden van jonge collegae
in de praktijk.

Al mag dc opkomst bij vergaderingen laag
liggen (49 leden bezochten één of meer verga-
deringen, terwijl het gemiddelde bezoekers-
aantal 21 leden per vergadering bedroeg), het
Bestuur is toch van mening dat de Afde-
ling inhoudelijk een belangrijke bijdrage levert
aan het Maatschappijgebeuren.

Begeleiding van
rundveebedrijven met behulp
van computer-
managementprogramma\'s

Langs deze weg willen wij een oproep plaatsen
aan dierenartsen, die met behulp van compu-
ter-management programma\'s rundveebedrij-
ven begeleiden.

Na enige tijd met VAMPP-rund te hebben
gewerkt, vinden wij, dat contact met collega\'s
hierover zeer belangrijk is. Wij stellen ons dan
ook voor om een Computer-Management Ge-
bruikers Groep te starten.
Belangstellenden gaarne reacties naar: J. J. de
Veer en T. Feenstra, p/a Rondaalseweg 4,
7475 RM Markelo.

Houdt 29 mei alvast in gedachten
Ons drafsportgeheuren in Drachten
U wordt vast jaloers
Op de \'hynstedokters koers\'
Waar hapjes en drankjes u wachten.

201 Cocnen. P. /.. H. M.: 1974; 6369 BD Simpelveld,
Stampstraat 22, tel. 045-442807 (privé), 441660
(prakt.); geass. met E. .1. M. H. Bissehoff

205 "Dijkslra. T.: 1986; 7535 CS Enschede, Kam.
Onneslaan 22; tel. 053-315438; wnd. d.

223 Henk. H. van: 1983; 5328 CR Rossum, Buscht-
straat 28; tel. 04182-1256; medew. afd. bijz. die-
ren; vakgr. Pathologie.

233 Kamp. E. van der: 1984; 5142 C.I Waalwijk,
Europaplein 40; tel. 04180-30673 (privé), 34000
(prakt.).

303 Sehukken. Y. H.: 1985; Ithaca, NY 14851-0786;
P.O. Box 786; Dept. of Prev. Med.; tel. 607-25.3-
3565.

272 Smeenk. .!.: 1969; 7607 KT Almelo, Bornse-
straat 102 (associatie met G. Beekman beëin-
digd).

279 Tigchelaar. ./. E: 1984; 9034 XA Marssum,
Rijpstcrdijk 45; tel. 05107-2020 (prakt.);

Voor het hdmaatschap van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Frik, K. C.; 1986: 3581 RP Utrecht, Paiiaesstraat 34b.
.lansen, J. R.; 1986; 3552 GW Utrecht. Nieuwlichtstraat 67.
Kuilboer. A. C. M.; 1986; 3581 WK Utrecht. Wagendwarsstraat 63.
Roest, T. F.; 1985; 9289 ,1M Drogcham, Master Hoeksmawci 20.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Wagenaar-Schaafsma, Mevr. A. E.; 1963; 7314 AR Apeldoorn, Koning I..odewijklaan 45.
Zee, J. van der; 1985; 8723 AV Koudum, Beukenlaan 13.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

F. L. O. S. Bernard, Nassaustraat 4, 3583 XE Utrecht.
B. A. van Hees, Schoolstraat 27, 3581 PP Utrecht.

Utrecht, Blocscmstraat 10. tel. 030-520542.
191 Bavinek. 6\'. A.: 1980; 5482 ZZ Schijndel, Hou-
terdsedijk 8, tel. 04104-77341 (privé), 95566
(prakt.); p.

Beekman. G.: 1973; 7608 RN Almelo, Biestcr-
wcg 29. tel. 05490-62906(privé), 723,30 (prakt.);
voor/. Twente Kring Dierenartsen (associatie
met J. Smccnk beëindigd).
BreilewoUI. 1).: 1969:7214 PK Epse(Gld.), Koe-
dijk I; p.

KONINKI I.IKl NIDl RI .XNUSI MAA tSCI I \\ l\'l\'I.I VOOR Dl 1 R( , I N M SK I IN DP;

SAMENVATTING Er wordt een overzicht gegeven van de ontwikkelingen die zich hebben voorgedaan
rond de standaardisatie van de Salmonella isolatie-methodiek, vanaf de zestiger jaren toen voor het
eerst geconstateerd werd dat uiteenlopende resultaten werden verkregen bij gebruik van verschillende
methoden, via de zeventiger jaren, waarin een vergaande standaardisatie van één methode werd
gerealiseerd, uiteindelijk resulterend in een internationale aanvaarding van deze ene methode aan het
einde van de zeventiger jaren, gevolgd door de ervaring dat ondanks deze vergaande standaardisatie
toch verschillen in resultaten bleven bestaan tussen laboratoria, hetgeen slechts ondervangen kon
worden door de ontwikkeling van referentie-monsters, waarmee ieder laboratorium afzonderlijk de
uitvoering van de standaard-methode kon testen. Met de ontwikkeling van het referentiemateriaal in
het begin van de tachtiger jaren kwam evenwel de behoefte aan een gestandaardiseerde methode te
vervallen. Iedereen kan nu weer een methode naar eigen keuze gebruiken, zolang de reproduceerbaar-
heid van onderzoeksresultaten maar wordt gewaarborgd. Deze reproduceerbaarheid kan getest worden
met het ontwikkelde referentiemateriaal.

SUMMARY Developments in the standardization of the methods used in the isolation of Salmonella
are reviewed from the sixties when it was noticed for the first time that different results were obtained
when different methods were used, via the seventies when a single method was standardized and
ultimately internationally accepted in the late seventies, followed by the finding that differences in
results between laboratories were still obtained despite standardization and that this could only be
overcome by the development of reference samples, with which each laboratory could check the
performance of the standard method. Once reference material had been developed in the early eighties,
the need for a standard method came to an end. Everyone can use the method of his choice today as long
as reproducibility of the results is ensured. Reproducibility may he tested with the reference material.

Sedert het begin van deze eetiw hebben vele dere methode betere resultaten oplevert, is
onderzoekers over de gehele wereld ver- men geneigd daartoe over te gaan. Des te
schillende procedures voor de isolatie van opvallender is het dat er dienaangaande in
Salmonella met elkaar vergeleken. Zij het verleden zo weinig vergelijkende on-
deden dat veelal slechts ten behoeve van derzoekcn zijn uitgevoerd. Pas in 1965
hun eigen onderzoek cn zoals gebruikelijk werden door Kampelmachcr de eerste ver-
werd de eigen methode meestal beter gc- gelijkende onderzoeken georganiseerd,
vonden dan een andere of nieuwe methode. waaraan tneerdere laboratoria deelnamen
Immers, een (levensmiddclen)microbio- (8). De resultaten waren dermate uiteenlo-
loog gebruikt eerder de tandenborstel van pend dat er door de Europese Gemecn-
ecn collega dan zijn methode. Pas wanneer schap besloten werd pas controlerende
in vergelijkende onderzoeken in verschil- maatregelen ten aanzien van Salmonella te
lende laboratoria is gebleken dat een an- nemen wanneer de methode voor isolatie

\' Ontleend aan: Tn opdracht van.....\' Een over/icht van onderzoekingen uitgevoerd in het Rijksinstituut voor

Volksgezondheid en Milieuhygiëne in opdracht en ten laste van het Veterinaire Staatstoezicht.
^ Ir. H. .1. Beckers. Rijksinstituut voor Volksgezondheid cn Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720 BA Bilthoven.

king kwam om te worden gestandaardi-
seerd. Om daarop antwoord te kunnen
geven werden monsters kunstmatig besmet-
te faeces, kunstmatig besmet gehakt en na-
tuurlijk besmet gehakt door het organise-
rende laboratorium aan acht deelnemende
laboratoria toegezonden. In eerste instan-
tie werden aldus de in de laboratoria ge-
bruikelijke methoden en hun opbrengst met
elkaar vergeleken (3). Er werden grote ver-
schillen geconstateerd tussen deelnemende
laboratoria in aantallen positieve monsters
die werden gevonden (zie fig. 1). Opvallend
was dat het organiserende laboratorium
het grootste aantal positieve monsters had
gevonden. Dit laboratorium gebruikte te-
trathionaat-gal-briljantgroen-bouillon voor
de selectieve ophoping en incubeerde het
medium bij 43° C in plaats van 37° C, welke
temperatuur door de meeste andere labo-
ratoria was gebruikt.

In een tweede serie experimenten werden
de laboratoria uitgenodigd om naast de
\'eigen\' methode ook de methode van het
organiserende laboratorium toe te passen
(4). Er werden dezelfde soorten materialen
onderzocht als in het eerste experiment. De
toepassing van de methode van het organi-
serende laboratorium betekende voor een

Figuur 1. Aantal monsters natuurlijk besmet gehakt Salmonella-positief gevonden door acht Europese
laboratoria\'.

Drawn from data given by Edel. W. & Kampelmacher. E. H. Bull. Wld. HIth. Org. 1968; 29; 487-91.

aantal laboratoria een duidelijke verbete-
ring (zie fig. 2). Daarom werd besloten deze
methode verder te standaardiseren.
Dc methode bleek nog verder verbeterd te
kunnen worden door gebruik te maken van
voorophoping. Micro-organismen bevin-
den zich in voedings- en voedermiddelen
vaak in ecn sublethaal beschadigde toe-
stand als gevolg van de bewerking die deze
hebben ondergaan, zoals verhitten, drogen,
vriezen en dergelijke. Door deze fysiologi-
sche toestand zijn ze vaak niet in staat om
zich in selectieve media tc vermeerderen.
Tijdens een voorophoping in een niet-sc-
lectief medium kunnen zc zich echter wel
herstellen van die beschadiging (\'rcsuscite-
ren\') (9). In een volgende serie experimen-
ten werd dc geselecteerde methode mct en
zonder voorophoping beproefd (5). On-
derzocht werden weer monsters kunstma-
tig en natuurlijk besmet gehakt. De me-
thode met voorophoping gaf in alle labora-
toria de beste resultaten. Bovendien bleek
de methode met voorophoping ook in alle
laboratoria vrijwel gelijke resultaten te
geven (zie fig. 3). De methode bleek dus
reproduceerbaar. De toepassing van een
voorophoping werd van toen af aan met
kracht aanbevolen, omdat nooit vooruit
geweten kan worden of ccn bepaald voe-
dingsmiddel wel of niet beschadigde cellen
zal bevatten.

Om na te gaan of de methode, inclusief
voorophoping, ook bruikbaar was voor
andere substraten, werden vervolgens vee-
voeders, ciprodukten, melkpoeders en an-
dere gedroogde, verhitte of anderszins be-
handelde voedings- en voedcrmiddclen,
faeces en water onderzocht, waarbij ook
andere methoden werden gebruikt. E)e ge-
standaardiseerde methode gaf steeds de
beste resultaten. Dc resultaten van al deze
studies hebben er uiteindelijk toe geleid dat
de ontwikkelde methode door de Interna-
tional Organization for Standardization
werd geacccptccrd als gestandaardiseerde
methode, aanvankelijk alleen nog voor
vlees en vleesprodukten (IS 3565-1975)(6),
later ook voor allerlei andere voedings- en
voedermiddelen (IS 6579-1981) (7),
Gebleken is inmiddels dat sommige mate-
rialen een aangepaste behandeling verei-

Figüur 3. Vergelijking van gestandaardiseerde voorophoping en eigen methoden van laboratoria voor de
isolatie van salmonellae uit kunstmatig besmette diervoeders.

Gestreepte kolommen, gestandaardiseerde voorophopingsmethode; gestippelde kolommen, eigen methoden
van laboratoria.

sen. Droge produkten, zoals melkpoeder,
vereisen bijvoorbeeld een reconstitutie om
een \'osmotische\' shock te vermijden. Het
bleek namelijk dat de gebruikelijke wijze
waarop droge produkten in het vooropho-
pingsmedium werden gebracht (krachtig
schudden) een aanmerkelijke lager aantal
positieve isolaties gaf dan wanneer het
droge produkt langzaam inweekte (zie tabel
1) (10). Deze bevinding leidde tot een spe-
ciale reconstitutiestap van droge produk-
ten vóór de voorophoping begint.

Tabel I. Salmonella-isolaties uit melkpoeder met en zonder gebruikmaking van verschillende verdunningen
voor reconstructie in gcbulïerd peptonwater.

1 25 Munplr* of 25 g containing ca. 3-5 iilmonelUt per •ample were examined per batch,
t Number of jKMitive (ample*.

I After 2 h recorutitution at room temperature, tamplet were further diluted to a final
ratio of 1 : 9.

Tabel 2. Aantal monsters gehakt door vier onderzoekers Salmonella-positief gevonden;
a. in één laboratorium; b. in verschillende laboratoria (zie ook tekst).

One hundred artificially contaminated »ample, and 100 naturally contaminated .ample»
were examined by each analyst using buffered peptone water for pre-cnrichment Tetra-
thionate bile Brilliant Green medium (Oxoid) for enrichment and Brilliant Green Agar
(Oxoid) for iwilation.

De reproduceerbaarheid van de standaard-
methode was duidelijk gebleken in de expe-
rimenten waarbij verschillende laboratoria
kunstmatig besmette monsters onderzoch-
ten. Bij onderzoek van natuurlijk besmette
materialen bleek de variatie in de resulta-
ten echter groter dan op statistische gron-
den verwacht mocht worden. Deze extra-
variatie wordt onder andere verklaard met
de zogenaamde menselijke factor, waarin
zijn samengevoegd factoren als de vaar-
digheid, kunde en techniek van de ana-
list, de belangstelling voor het werk en het
begrip voor het experiment en dergelijke.
Daarnaast spelen ook laboratorium-gebon-
den factoren een rol, zoals de temperaturen
van broedstoven en bereiding en opslag
van media, maar ook de overlast van dage-
lijkse beslommeringen. Vooral die labora-
torium-gebonden factoren zijn duidelijk
aan het licht getreden in een serie van expe-
rimenten (II), waarbij vier onderzoekers
uit verschillende landen in het eerste deel
bijeenkwamen in één laboratorium, alwaar
onder dezelfde omstandigheden kon wor-
den gewerkt, dat wil zeggen dezelfde media,
dezelfde apparatuur en een gelijke hoe-
veelheid beschikbare tijd. Er werden toen
geen significante verschillen gevonden tus-
sen de resultaten van de vier onderzoekers,
noch met kunstmatig besmet materiaal,
noch met natuurlijk besmet materiaal (zie
tabel 2). In het tweede deel werd door de-
zelfde vier onderzoekers een soortgelijk
onderzoek uitgevoerd, alleen werkten zij
nu in hun eigen laboratoria onder de nor-
male werkomstandigheden. Er werden nu
wel significante verschillen gevonden tus-
sen de resultaten van de vier onderzoekers,
zelfs met het kunstmatig besmette mate-
riaal.

Deze experimenten hebben duidelijk de
beperkingen van standaardisatie aange-
toond. Vanwege de grote verscheidenheid
aan factoren, die het resultaat van de stan-
daardmethode beïnvloeden, zal het altijd
moeilijk blijven de redenen aan te geven
waarom de methode faalt, wanneer die in
de dagelijkse praktijk wordt toegepast. Om
daaraan tegemoet te komen zou de uitvoe-
ring van de standaardmethode getoetst
moeten kunnen worden met referentie-
monsters. Daartoe is als vervolg op de ont-

wikkeling van de standaardmethode refe-
rentiemateriaal ontwikkeld dat bestaat uit
0,2 gram kunstmatig besmet melkpoeder in
een gelatineeapsule (zie fig. 4) (1). Een eap-
sule wordt aan het voorophopingsmedium
toegevoegd om de uitvoering van de stan-
daardmethode te testen en wordt aan het
mengsel van voedings- of voedermiddel in
het voorophopingsmedium toegevoegd om
de invloed van het voedings- of voeder-
middel en de daarin aanwezige begeleidings-
flora vast te stellen.

Werd hct referentiemateriaal ontwikkeld
om dc uitvoering van de standaardme-
thode te testen, nu hel referentiemateriaal
beschikbaar is doet zich de vraag voor of
het ook niet geschikt is om de uitvoering
van andere Salmonella isolatiemethodcn te
testen. Deze vraag mag op grond van de
resultaten van het meest recente onderzoek
in zes Europese laboratoria (2) positief
beantwoord worden. Het belangrijkste cri-
terium van hel referentiemateriaal is het
besmettingsniveau, het aantal salmonellae
per capsule. Het gemiddelde aantal salmo-
nellae per capsule wordt bepaald met ecn
kwantitatieve methode, die geheel onaf-
hankelijk is van de tnet hel materiaal te
testen isolatieprocedures. Het maakt dan
ook geen verschil meerof het referentiema-
teriaal wordt gebruikt om de standaard-
methode te testen of een willekeurige an-
dere methode. Alhankelijk van het gemid-
delde aanlal salmonellae per capsule is er
een zekere kans een of meer capsules te
treffen zonder Salmonella. Deze statisti-
sche waarschijnlijkheid is dan hel criterium
waaraan een testresultaat met een bepaald
aantal capsules wordt getoetst. Nu een der-
gelijk referentiemateriaal beschikbaar is, is
het onverschillig welke inethode gebruikt
wordt. Iedere methode kan immers getest
worden. Met de ontwikkeling van het refe-
rentiemateriaal is derhalve de behoefte aan
een standaardmethode komen te vervallen.
Aldus keren we terug bij ons uitgangspunt:
iedereen gebruikt een methode naar eigen
keuze. Maar om de reproduceerbaarheid
van onderzoeksresultaten te waarborgen is
daar nu hel referentiemateriaal aan toege-
voegd.

1. Beckers. H. .1., Leusden. F. M. van, Meijssen, M.
.1. M., and Kampclmachcr, E. tl. Reference ma-
terial for the evaluation of a standard method
for the detection of sahnonellas in foods and feed-
ing stuffs. J. Appl. Bacteriol. 1985; 59; 507-12.

2. Beckers. 11. ,1., Lcusden, F. M. van, Roberts, D.,
Peters. R., Pietzsch, 0., Price, T. IF, Schothorst,
M. van.and Kampelmacher. E. II. Evaluation of
reference material for the detection of Salmo-
nella. Int. J. Food Microbiol, (submitted for
publication).

3. Edel. W. and Kampelmacher, E. IF Compara-
tive studies on Salmonella isolation in eight
European laboratories. Bull. Wld. HIth. Org.
1968; 487.

4. Edel, W\'. and Kampelmacher, E. Fl. Salinonella
isolation in nine European laboratories using a
standardized technique. Bull. Wld. HIth. Org.
1969; 41; 297.

5. Edel, W. and Kampelmachcr, E. H. Compara-
tive studies on the isolation of \'sublethally injur-
ed\' salmonellae in nine European laboratories.
Bull. Wld. Hlth. Org. 1973; 48: 167.

6. International Organization for Standardization.
Meat and meat products - Detection of salmonel-
lae (Reference method). ISO 3565, 1975.

7. International Organization for Standardization.
Microbiology - General guidance on methods for
the detection of Salmonella. ISO 6579, 1981.

8. Kampelmacher, E. H. Comparative studies into
the isolation of Salmonella from minced meat in
five laboratories. Zbl. Bakt. 1 Abt. Orig. 1967;
204: 100.

9. Schothorst, M. van and Kampelmacher, E. H.
Comparative studies on the isolation of salmo-
nellae from dry feed ingredients. In: Microbiol.
Dried Foods. Proc. 6th Int. Symp. on Food
Microbiol., Bilthoven, the Netherlands, 1968;
193.

10. Schothorst, M. van, Eeusden, F. M. van, Gier, E.
de, Rijnierse, V. F. M., and Veen, A. J. D. In-
fluence of reconstitution on isolation of Salmo-
nella from dried milk. J. Food Protection 1979;
42: 936.

11. Schothorst, M. van, Eeusden, F. M. van. Gosh,
A. C., Hofstee, M. P. M., Price, T. H., Simon, E,
Gilbert, R. .1., Harvey, R. W. S., Pietzsch, O., and
Kampelmacher, E. H. Laboratory induced varia-
tions in a standardized Salmonella isolation
method. Zbl. Bakt. Hyg. Abt. 1 Orig. B. 1980,
171: 224.

(4e druk. 192pagina\'s. 36 figuren en iabellen. kunslle-
derkafi DM 40.-. Verlag M. & //. Schaper. Grazer
Sirasse 20. 3000 Hannover 81.

Deze 4c druk van Band II van de Buiatrik is een
volledig bewerkte cn uitgebreide heruitgave van een
door medewerkers van de Rundcrkliniek van de Tier-
artzliche Hochschule Hannover geschreven beknopte
handleiding. Dit boek is vooral bedoeld om snel in-
formatie te kunnen geven over etioiogie, diagnostiek,
therapie en prognose van de belangrijkste aandoe-
ningen bij het rund. De meeste onderwerpen omvat-
ten een halve tot twee pagina\'s, waarbij een aantal
onderwerpen wat uitgebreider worden behandeld. In
sommige gevallen wordt in tabellen een overzicht ge-
geven van de bchandeling.sresultaten zoals deze in dc
literatuur werden vermeld. Ook zijn overzichten te
vinden van beschikbare vaccins, van levcrbotmidde-
len, longwormmiddelen, maagdarmwormmiddelen en
schurftmiddelen.

Het laatste deel is gewijd aan de chirurgie bij het rund
en behandelt anaesthesie, sedatie, operatietechnieken
bij traumatische retieulitis, Icbmaagdislocaties, darm-
resecties, navelbreuken enz. Tenslotte worden de chi-
rurgische ingrepen aan de klauwen behandeld en ont-
stekingen van gewrichten, spierverscheuringen en
verlammingen besproken.

Het boekje wordt afgesloten met een trefwoorden-re-
gister dat ± 800 trefwoorden omvat.
Buiatrik biedt voor de runderprakticus een gemakke-
lijk hanteerbaar naslagwerk, waarin de praktisch
meest relevante aspecten van de bij runderen optre-
dende aandoeningen worden behandeld. Deze Band
II sluit aan op Band I, waarvan in 1984 de 4e editie
werd uitgegeven en waarin mastitiden, verloskunde
en gynaecologie en KI en steriliteit van het mannelijk
dier worden behandeld. Een klein bezwaar is dat een
deel der genoemde preparaten onder die naam niet in
Nederland verkrijgbaar zijn, maar via de stofnaam of
de samenstelling moeten worden opgezocht.

(INRA-OIE Ediiion. 1985. 348 pages. 224 figures. 47
tables. 14 colour plates - 360FE including postage. Or-
ders: INRA. Service des Publications. Route de Saint-
Cyr. E-78000 Versailles. France.)

The development of aquaculture and leisure fishing
has brought to light the increasing effect of fish dis-
eases on output; these activities often favour the oc-
currence, or at least the dissemination, of certain dis-
eases.

Fish health therefore takes on an increased economic
importance, making the control of disease necessary.
This book, written in French, was realised on the
recommendation of the OIE Commission for Fish
Diseases, and co-edited with the Institut national de la
Recherche Agronoinique(INRA) in Francc,constitut-
inga veterinary approach to ichtyopathology. From a
minimum of theoretical data on the fish, its en-
vironment and causes of disease, the authors show
how these elements lead to diagnosis and justify cer-
tain methods of preventive treatment.
The book comprises five sections:

Due to its extensive bibliography, numerous illustra-
tions, glossary and index of key words, the book
brings to the reach of Veterinary Services, veterinary
practioners and laboratory technicians an entire
range of theoretical and practical information which,
up to now, has been lacking in veterinary literature.

samenvatting De resultaten van de paratuberculosebestrijding van 1954-1963 in Friesland waren
goed. Voor de bestrijding begon werden op een aantal bedrijven 465 positieve secties geconstateerd
tegen 38 (8%) na deze tijd onder vergelijkbare omstandigheden.

Publikaties van de laatste tijd maken melding van onvoldoende resultaten in Nederland. Men schrijft dit
toe aan de moderne veehouderij in ligboxenstallen. aan de moeilijke uitvoerbaarheid van de vrije
kalveropfok en aan de onvoldoende betrouwbaarheid van de johnine-reactie en de CBR. Ook hadden
genoemd moeten worden het bestrijden volgens onjuiste reglementen en het werken met onvoldoende
krachten voor het veldwerk en vooral desinteresse in het veldwerk. Hel vaccineren kan de bestrijding
ondersteunen door het verminderen van de infectiedruk, maar een snelle ruiming van smelstoj\'uil-
scheiders en een vrije kalveropfok blijven noodzakelijk voor een goede bestrijding van \'klini.sche\'
paratuberculose.

summary Satisfactory results were obtained in the control of paratuberculosis in the province of
Friesland during the period from 1954 to 1963. 465 Post-mortem findings positive for Johne\'s disease
were observed on a number of farms prior to the start of control, in contrast with thirty-eight (8 per cent)
positive findings in comparable conditions following this period.

Unsatisfactory results in the Netherlands were reported in recent papers. This was attributed to modern
stock farming in loose housings, the problems in carrying out free calf rearing and the fact that the
johnin and complement fixation tests were not sufficiently reliable.

It should also have been pointed out that incorrect regulations were adopted in controlling the disease,
that the number of veterinarians engaged in studies under field conditions was not sufficient and,
particularly, that investigators were not interested in working in the field. Vaccination may support
control by reducing the pressure resulting from infection, though rapid elimination of shedders of M.
Johnei as well as free caif rearing will continue to he essential in the effective control of\'clinical
para-tuberculosis.

het de laatste jaren niet goed gaat met de werden alle dieren, ouder dan 6 maanden, jaarlijks

bestrijding van paratuberculose. Door de onderzocht met johnineen bovine tuberculine (J-Z).

schrijvers van bovenbedoelde artikelen (1, Tevetis werd vanan958 van alle dieren ouder dan l\'/2

Het \'Reglement bestrijding ziekte van veestapel bekeken en besproken en werd bloed ge-

Johne 1979\'heeft niet die resultaten gehad, nomen van \'verdachte\' dieren. Dieren, jonger dan

welke waren beoogd. Men kan zich af- twee jaar, met een positieve johmne-rcact,e en d^ren

Aangezien er in 25 jaar helaas niet veel in Na inlevering bij de Gezondheid.sdicnst van 60 cm

de diagnostiek van deze ziekte is veran- ileum met de ileocoecale klep, enkele lymfeklieren en

zondheidsdienst voor vee in Friesland en ^e redenen tot slachting van deze dieren konden zijn:

verzameld van 1954-1963,^ naar de mening , mimische verschijnselen van paratuberculose of

van de auteur, nog steeds\'up to date\'. Een faeces waarin zuurvaste staafjes waren aange-

2. positieve johnine-reactie (2) of positieve CBR (2)
bij gezonde maar geblokl^eerde dieren;

3. andere oorzaken dan paratuberculose, zoals kreu-
pelheid, mastitis, steriliteit en ouderdom.

Laatstgenoemde categorie gaf vrij veel negatieve sec-
ties, waardoor mede te verklaren is dat van de 1100
dieren, cr maar 442 positief waren (40%). Van deze
dieren zijn alle gegevens, verzameld tijdens het leven
en na de sectie, verwerkt.

Wanneer een veehouder zich bij de bestrij-
ding aansloot, werd bij het eerste bezoek
een uitgebreide anamnese genomen. Van
de tot dusver geruimde dieren werd ge-
vraagd naar:

4. afstamming van het dier, gegevens van
het moederdier en van de nakomelin-
gen;

5. tot dusver gevolgde opfokmethode van
het jongvee (houden van de kalveren op
de mestgang, weidesysteem met oudere
koeien, kalveren op weiden bemest met
gier).

Door het verzamelen van deze gegevens
kan een indruk verkregen worden van die-
ren uit bepaalde jaargangen, die in de toe-
komst een verhoogde kans hebben op kli-
nische verschijnselen van de ziekte van
Johnc. Met dc uitslagen van de johnine-
reactie en CBR kunnen deze gegevens van
belang zijn bij een besluit tot ruiming van
het dier.

Als voorbeeld de volgdcnde casuïstiek:
Na een 4e geval van klinische paratubcrculose
besluit een veehouder zich in februari 1961 bij de
bestrijding aan te sluiten. Het eerste geval deed
zich voor in juli 1957 bij een koe, die in november

1956 was aangekocht. Daarna volgden 3 rui-
mingen, respectievelijk in mei 1960, september
1960 en januari 1961. Deze 3 dieren waren allen in

1957 geboren en in het voorjaar van 1957 door de
aangekochte koe besmet. Dit bedrijf bleek weer
paratuberculose vrij te maken door alle nog aan-
wezige dieren van 1957 en 1960 te ruimen. De
dieren van de geboortejaren 1958 cn 1959 waren
destijds zo goed als zeker niet besmet, maar con-
trole van het bedrijf bleef nodig.

Ook uitval van dieren die in een bepaalde
tijd van het jaar geboren zijn, kunnen aan-
wijzingen geven over gemaakte fouten bij
de opfok.

Op een bedrijf met 85 dieren vielen 6 dieren van 2
geboortejaren uit, nadat de kalveren reeds 2 jaar
apart waren gehouden.

Bij de ruiming was de leeftijd 1 Vi tot 4\'/2 jaar, zodat
een vroege jeugdinfectie of intra-uterine infectie
zeker was. De geboortedata lagen allen in de
herfst van 1954 en 1956. In de herfst van 1954
waren er 3 dieren met klinische paratuberculose
en in 1956 één dier. Uitvallers met de veel grotere
groepen voorjaars-kalveren, die zorgvuldig wer-
den behandeld, waren er niet geweest. Bij de
herfstkalveren moeten fouten gemaakt zijn, al
weet de eigenaar achteraf niet welke.

Uit bovenvermelde casuïstiek blijkt dat
met een goede anamnese veel te verklaren
valt en dat met het bespreken van de tegen-
vallers en met het uitdiepen van de gege-
vens hiervan, de boer duidelijk kan worden
gemaakt hoe oplettend hij moet zijn bij de
opfok van de jonge kalveren.
Vooral in de tegenwoordige tijd, nu de kal-
veren meer verspreid over het gehele jaar
worden geboren, is de vrije opfok niet zo
eenvoudig meer, zeker niet in ligboxen-
stallen.

Het klinisch onderzoek
Aangezien hierna zal worden aangetoond
dat de johnine-reactie en de CBR niet vol-
ledig betrouwbaar zijn, is het klinisch on-
derzoek van groot belang. Geringe afwij-
kingen in conditie, melkproduktie en con-
sistentie van de faeces moeten steeds geno-
teerd worden. Op een grupstal is een verge-
lijking tussen verdachte dieren en onver-
dachte vrij eenvoudig. Wel dient er reke-
ning mee gehouden te worden dat de te
vergelijken dieren in eenzelfde stadium van
de lactatie verkeren.

Het faecesonderzoek heeft eigenlijk alleen
maar betekenis bij een dier met diarree.
Het blijkt echter dat slechts 25-30% bacte-
rioscopisch positief is. Daarom lieten we
bij de bestrijding zelden een faecesmonster
onderzoeken (2).

Deze waarde is bepaald aan de laatstbe-
kende reactie van het jaarlijkse onderzoek.
563 Dieren met een positieve reactie gaven
364 positieve .secties (53%) en 551 dieren
met een negatieve reactie gaven 159 posi-
tieve reacties (29%). Een positieve johnine-
reactie zwakt meestal vrij snel af en kan na

enige tijd geheel verdwijnen. Bij een herin-
feetie of een opflikkering van het proces
kan de reactie terugkomen. Zo zijn in de
loop der jaren allerlei variaties in het reac-
tie-verloop mogelijk gebleken, waarbij niet
te voorspellen uitslagen naar voren zijn ge-
komen. Bij een viermaal uitgevoerde joh-

35 van de 55 dieren een positieve sectie en
het verloop -b-b-b-b slechts bij 14 van de 36.
Van 60 dieren met een positieve sectie zijn
de reacties bekend van het eerste jaar tot
het moment van slachten. De verdeling van

Geen van deze dieren heeft op 1-en 2-jarige
leeftijd gereageerd, maar alle secties waren
positief. De dieren zijn geslacht op 3- en
4-jarige leeftijd en zullen dus in de eerste
levensmaanden besmet zijn. Van 212 die-
ren is de reactie van het eerste levensjaar
bekend. Hiervan waren er 180 negatief,
maar 71 hadden bij slachting een positieve
sectie (40%). Van de 32 dieren die bij de
eerste johnine-test positief reageerden had-
den er 5 een positieve sectie (15%). Gezien
deze waarnemingen is het duidelijk dat de
bestrijding, zoals uitgevoerd na 1979, ge-
doemd is te mislukken.
Benedictus (1) vond in het door hem be-
werkte materiaal bij een positieve johnine-
test van 0-2-jarige dieren slechts 4% posi-
tieve secties. De conclusie dat een natuurlij-
ke infectie op zeer jeugdige leeftijd zelden
een positieve reactie geeft, lijkt wel ge-
rechtvaardigd. Als de pinken daarentegen
wel op 1-jarige leeftijd reageren, zal de be-
smetting plaats gevonden hebben op een
leeftijd van 6-12 maanden.
Bij johnine-reactics worden ook a-specifie-
ke reacties gevonden.
Als de toename van dc huiddikte op zoog-
dier-tuberculine minstens de helft bedraagt
van de toename op johnine, wordt de reac-
tie als a-specifiek beschouwd. Een a-spe-
eifieke reactie op johnine geeft maar in
36% van de gevallen een positieve sectie,
terwijl een specifieke reactie in 53% een
positieve sectie geeft.

waarde van de cbr
De CBR werd uitgevoerd in 3 serum-ver-
dunningen. Indien er volledige remming
van hemolyse is, wordt dit per verdunning

aangegeven met het cijfer 4. Geen remming
van hemolyse wordt met cijfer O aangege-
ven. Van totaal 240 secties met een CBR
444, waren 196 (82%) secties positief. Van
deze 240 secties waren er 61 dieren zonder
klinische verschijnselen en hiervan waren
17 (28%) positief. Bij 418 dieren met een
negatieve CBR werden 63 (15%) positieve
secties geconstateerd. Van de 383 dieren
zonder klinische verschijnselen uit deze
groep hadden er 28 (7%) een positieve sec-
tie.

Positieve secties bij een negatieve CBR
werden ook door Van der Schaaf (3) ge-
vonden, echter meestal bij dieren met een
geringe darmafwijking. Alle dieren uit de
groep van 1100 met een negatieve sectie en
een negatief bacterioscopisch onderzoek
werden histologisch onderzocht. Het bleek
dat er nog 35 positief waren. Het percen-
tage positieve dieren werd hierdoor met 3
verhoogd.

De bewering in de toelichting op het besluit
van 1979 dat de uitslagen van de johnine-
reactie en van de CBR in hoge mate onder-
steund worden door het resultaat van het
histologisch onderzoek is, naar de mening
van de auteur, dus schromelijk overdreven.
Van deze 35 histologisch positieve secties
waren 9 (2,6%) uit de groep van 342 klini-
sche dieren en 26 (26%) uit de groep van
100 gezond lijkende dieren.
Gezond lijkende dieren geven in verhou-
ding minder darmafwijkingen.
Bij de combinatie van positieve CBR en
positieve johnine-test is het percentage po-
sitieve secties nog hoger. De CBR 444 geeft
met positieve johnine-test 89% positieve
secties.

Op bedrijven met veel klinische paratuber-
culose levert deze combinatie vrijwel steeds
een positieve sectie op. Hoewel de CBR
niet feilloos is, is het een reactie die be-
trouwbare informatie kan geven.

Van elk bedrijf is een vergelijking gemaakt
tussen het aantal positieve secties voor de
aanvang van de bestrijding en het aantal
positieve secties van dieren die na dit tijd-
stip geboren zijn. De gemiddelde leeftijd
van beide groepen moet gelijk zijn, maar
moet minstens 5 jaar bedrager). Op 63 be-

drijven werden 510 positieve secties vast-
gesteld voor de aanvang en erna 65. Niet op
alle bedrijven werd voldoende zorg aan de
vrije opfok besteed. Op 5 \'slechte\' bedrij-
ven was de vergelijking 45-27 (60%), op 58
resterende bedrijven 465-38 (8%). Derge-
lijke resultaten zijn zeker te bereiken met
boeren \'van goede wil\'.
Het zou niet juist zijn om te denken dat er
nu een paratuberculose-vrij bedrijf is ont-
staan. Deze situatie is door geen bestrij-
dingsmethode te bereiken, ook niet door
middel van vaccinatie. Een bedrijf is vrij te
maken van klinische paratuberculose,
maar ook een bacteriologisch-vrij bedrijf,
waar De Vries (6) van spreekt is een utopie.
Blijkbaar zijn de resultaten van de bestrij-
ding tot 1979 teleurstellend geweest, waar-
door men nadien is gaan werken met een
nieuw \'Besluit deelname bestrijding ziekte
van Johne\'. Dit besluit heeft drie duidelijke
veranderingen ingevoerd:

1. Er zal niet vecl aandacht meer besteed
worden aan de oudere dieren, omdat de
serologische onderzoekmethoden voor
de diagnose van subklinische gevallen
minder geschikt zijn.

Er moet hierbij opgemerkt worden dat juist
oudere dieren ccn gevaar vormen voor de
hele veestapel. Ecn grotere aandacht voor
deze dieren is dan ook noodzakelijk. Door
meerdere bedrijfsbezoeken van de dieren-
arts van de Gezondheidsdienst cn door te-
vens de praktizerende dierenarts in te scha-
kelen zullen tijdig klinisch zieke dieren
worden opgespoord.

\'Gezondheidsdiensten\' zouden daarom een
dierenarts moeten hebben die zich voor-
namelijk met de paratuberculoscbcstrij-
ding bezighoudt. Deze zou zijn kennis weer
over kunnen dragen op de praktizerende
dierenartsen, terwijl deze dc veehouders op
hun beurt veel beter moeten informeren dan
tot dusverre is gebeurd. De paratuberculo-
sebestrijding is een bestrijding mct veel
veldwerk en kan niet alleen plaatsvinden
met het invoeren van nieuwe reglementen
en door vanuit een laboratorium, aan de
hand van reacties, aanwijzingen te geven
welke dieren eventueel geruimd moeten
worden.

Het nieuwe systeem gaat zich er op richten
de potentiële lijders door johninatie uit de
jonge dieren te halen en deze te slachten.
Door het ruimen van éénjarige dieren met
een positieve reactie komt men er zeker
niet. Immers bij de bespreking van de
waarde van de johnine-reactie is gebleken
dat een positieve reactie op één-jarige leef-
tijd slechts in 15% positieve secties geeft en
een negatieve reactie, onder gelijke voor-
waarden, 40%. Meer tijd besteden aan de
jonge dieren is uitstekend, maar dan wel
aan de opfok. Dit is een \'must\' ook al zegt
De Vries (6) dat het thans bijna niet meer te
verwezenlijken is. Als vrije opfok werkelijk
heel moeilijk gaat, kunnen de kalveren al-
tijd nog naar ecn kalveropfokbedrijf (zo
mogelijk alecn voor kalveren van paratu-
berculosebedrijven).

De bijdrage is helaas aanmerkelijk ver-
hoogd en kan zelfs ƒ 2000,— bedragen als
het verschil tussen slachtwaarde en pro-
duktiewaardc groot is. De boer kan op
deze manier voordeel halen uit de bestrij-
ding.

Er moet voor de eigenaar een duidelijke
prikkel overblijven om zich in te zetten
voor de bestrijding en niet ecn prikkel om
zijn wrakke en oude koeien zo duur moge-
lijk tc verkopen. Er zijn zelfs veehouders
die herhaaldelijk mcstmonsters insturen
van eenzelfde koe, die zc kwijt willen en wel
net zo lang tot er eventueel in het faeces-
monster zuurvaste staafjes worden gevon-
den.

1. Bcncdictus, Ci. Evaluatie van de georganiseerde
bestrijding van paratuberculose in de provincie
Friesland. Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109:
905-16.

2. Reinders, .1. S. Bestrijding van klinische paratu-
berculose bij runderen. Dissertatie Utrecht 196,\'!.

3. A. V. d. Schaal\' en Zantinga. J. T. Over de ziekte
van .lohne; in het bijzonder de diagnostiek.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1955; 80: 1002.

Sjollema, P. Over a-specifieke reacties en hun
oorzaken. Tijdschr. Diergeneeskd. 195.3; 78; 761.
Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren. Vorde-
ringen en besluiten 1979, nr. 55997.
Vries, G. de. De georganiseerde bestrijding van
paratuberculose bij runderen en toepassingsmo-
gelijkheden van de vaccinatie hierbij. Tijdschr.
Diergeneeskd. 1985; 110; 70.

Wentink, G. H.. Rutten, V. P. M. G., Jaartsveld.
F. G. J.. Zeeuwen, A. A. P. A. en Kooten, P. J. S.
van. Diagnostiek van paratuberculose in een pré-
klinisch stadium. Tijdschr. Diergeneeskd. 1984;
109; 739; 50.

SAMENVATTING /« het onderhavige artikel wordt een onderzoek naar de bruikbaarheid van de
Miyashita berigheidstester bij zeugen beschreven.

Geconcludeerd wordt, dat het gebruik van de berigheidstester de varkenshouder geen extra informatie
verschaft, waardoor hij het inseminatie-moment beter zou kunnen bepalen.

It is concluded, that this detector is not suitable for establishing the optimal insemination time.

In de varkenshouderij is de vruchtbaarheid
een belangrijk kenmerk. Omdat steeds
meer zeugen door middel van kunstmatige
inseminatie bevrucht worden, is elk hulp-
middel bij hct vaststellen van het juiste in-
scminatiemoment, welkom. Naast de ge-
bruikelijke tests om de bcrigheid vast te
stellen, zijn er de laatste jaren enkele appa-
raten op de markt gekomen die dc electri-
sche geleidbaarheid van de vaginale mucus
of vaginawand meten. Deze electrische ge-
leidbaarheid verandert tijdens de oestrus
en zou extra informatie aan de varkens-
houder kunnen verschaffen oin het juiste
inscminatiemomcnt bij de zeug te bepalen.
In Nederland is over het Takcmara meet-
apparaat reeds gepubliceerd door Vcrnooy
(I) in 1981 en door Elving c.s. (2) in 1983.
Hoewel hun onderzoek hoofdzakelijk run-
deren betrof, hebben ze ook enkele me-
tingen bij gelten uitgevoerd. Zij kwamen
tot de conclusie dat het onwaarschijnlijk is
dat op basis van een of enkele metingen bij
een zeug een uitspraak over al dan niet in
oestrus zijn van dit dier kan worden ge-
daan. Ook over het Walsmeta-apparaat
zijn enkele publikaties verschenen, zowel
door L. Johnson (3) met betrekking tot
inseminaties met diepvicssperma als door
Hoopcr (4) met betrekking tot inseminaties
met vers sperma. Deze auteurs beschrijven
ccn positief rendement van het gebruik van
dergelijke apparatuur.
In het onderhavige onderzoek werd een
berigheidstester van Japanse makelij
(Miyashita) op bruikbaarheid getoetst. Hier-
bij werd met behulp van dit apparaat de
electrische geleidbaarheid van de schede-
wand bij zeugen gemeten en werd nage-
gaan of cr een relatie kon worden vastge-
steld met het stadium van berighcid, waar-
door het meest optimale inseminatietijdstip
bepaald zou kunnen worden.

De Miyashita berigheidstester is een klein handzaam
apparaat, gevoed dooreen batterij, waarbij de korte
stevige sonde vast met het apparaat verbonden is. De
sonde heeft aan het uiteinde vijf gouden sensoren, dic
een lichte welving op het sondc-oppcrvlak vertonen
(zie figuur 1).

Het apparaat is een stroom geieidsbaarheidsmeter,
waarbij eenheden op de afleesschaai omgezet zijn in
getallen. Hierbij geeft 1 t/m 6 aan dat de zeug nog in
het begin van de berigheid verkeert, 7 t/in 9 dat dit het
beste tijdstip is om dc zeug te insemineren cn 10 t/m
12 dat het te laat is om de zeug in deze berigheid nog te
insemineren. Het apparaat is gemakkelijk in destal te
gebruiken, waarbij het een voordeel is dat de sonde
vast met het apparaat verbonden is. Hierdoor onder-
scheidt het zich van andere apparaten (Takemara,
Walsmeta). Tussen de metingen werd het apparaat
schoongemaakt met een 5% gedenatureerde alcohol.
De eerste metingen werden uitgevoerd bij tien \'at
random\' gekozen zeugen cn gelten. Vervolgens werd
de herhaalbaarheid van de meetresultaten gecontro-
leerd door bij twee gelten en zes zeugen in totaal acht
metingen uit te voeren, l^aarna werden bij negen
zeugen en gelten metingen uitvoerd vóór, tijdens en nä
de oestrus. De zeugen zijn door de varkenshouder zelf
geïnsemineerd op tijdstippen welke hij de beste achtte.

Bij 9 van de 10 zeugen respectievelijk gelten
kwamen de meetresultaten overeen met het
stadium waarin de zeugen verkeerden.
Zeven van de 10 dieren waren echter buiten
de berigheidsperiode, dat wil zeggen waren
ofwel drachtig, niet drachtig, of (nog) niet
herig. Bij twee dieren met een beginnende
berigheid, was de meteruitslag 5. Bij één
dier dat volgens de eigenaar bijna het hoog-
tepunt van de berigheid had bereikt, was de
meteruitslag 12, dus eigenlijk te laat. Toch
is deze zeug pas de volgende dag \'s avonds
laat geïnsemineerd en heeft deze zeug 13
levende biggen geworpen.
Op hetzelfde bedrijf werd van 6 zeugen en 2
gelten acht keer binnen één uur, de electri-
sche geleidbaarheid van vaginale mucus
gemeten.

Uit het resultaat in tabel 1 valt af te leiden
dat de herhaalbaarheid van de test slecht is.
Slechts zeug nummer 2 en 3 geven een ge-
lijkluidende uitslag bij elke meting. Bij
beide zeugen wasde berigheid juist voorbij.
De overige zeugen gaven zeer grote varia-
ties in de meteruitslag te zien.
De omkaderde getallen geven aan dat vol-
gens de ovulatietester de zeugen geïnsemi-
neerd dienen te worden.

l abel 1. Herhaalbaarheid van mcteruitslagen bij acht zeugen.
Zeugnr. Worpnr. Meteruitslag
12
12
12
12
12

Hoewel de sleehte herhaalbaarheid niet
bepaald tot verder onderzoek uitnodigde,
is dit toch bij een aantal zeugen gedaan.
In een volgend onderzoek werden de gege-
vens verzameld van een drietal zeugen die
reeds meerdere dagen gespeend waren; zie
tabel 2.

DI is de meting die uitgevoerd werd op de
eerste dag van het herig worden van geit
nummer 02 en voorde overige twee zeugen
was het de vijfde dag na het spenen. De drie
zeugen werden drachtig van deze insemina-
tie en het resultaat is in tabel 3 vermeld.

Tabel 2. Meteruitslagen	na het optreden van de bronst.
	aantal	aantal		berighe idstester			schaalwaarde
	malen	dagen		meteruitslag		inseminatie	bij eerste
Nr. Ras	geworpen	gespeend	Dl	D2 D3	D4	05	tijdstip	inseminatie
02 tn.	0	-	6-7	6-7 8	12	7	D2-13.30 uur	5-7
234 GY	4	4	6-7	8 6	7	9	DI-i7.Û0 uur	5-7
303 NL	2	4	5	8-9 9	8	9	D3-I7.30 uur	9

CONCLUSIES

De Miyashita berigheidstester is voor rechts-
händigen een gebruiksvriendelijk apparaat
omdat de sonde en schaal vast met elkaar
verbonden zijn. Het apparaat is gemakke-
lijk te reinigen wat ook na elke meting
zorgvuldig dient te gebeuren, anders beïn-
vloedt het de gemeten waarde bij de vol-
gende zeug. De herhaalbaarheid van de me-
tingen van dit apparaat is slecht. Zouden
we zijn afgegaan op de uitslag van de be-
righeidstester dan zouden de meeste zeugen
te vroeg geïnsemineerd zijn. Concluderend

Daarna werden op hetzelfde bedrijf zes
Nederlands Landvarken zeugen vervolgd
die allemaal op 7juli 1983 gespeend waren:
zie tabel 4.

Uitgezonderd zeug 263, welke na 21 dagen
opnieuw berig werd, waren de overige
zeugen drachtig, en hebben geworpen.

1. Elving, L., Picterse, M. C. cn Vernooy, A. M. Een
oriënterend onderzoek naar de bruikbaarheid van
e-en intravaginale electrische weerstandsmeter
voor oestrusdetectie bij runderen. Tijdschr. Dier-
g;eneeskd. 1983; 108; 85-9.

2. Vernooy, A. M. Electrische weerstandmeting in
de vagina voor het vaststellen van oestrus en ter
bepaling van het optimale inseminatiemoment.
Stageverslag Vakgroep Veterinaire Verloskunde
en Vakgroep Zootechniek, 1981.

The BVA Animal welfareFounclalion has announc-
ed the appoinimeni of the worlds first professor of
animal welfare, who will he attached to the
Cambridge University veterinary school. He is Dr.
Donald Broom, currently reader in pure and
applied zoology at Reading University. Dr. Broom
will take up the chair in September.

I he announcement by the BVA Animal Wel-
fare Foundation of the name of the individual
appointed to the chair of animal welfare which
it is funding at Cambridge will be welcomed.
It has been awaited for what seems a consider-
able time. In fact, of course, there is a long
path to be trod between a decision in principle
to establish a professionship and being able to
announce an appointment. Before the trustees
could begin the search for a suitable candidate,
there was the matter of deciding at which school
the chair would be established, and how it
would operate within the school and the univer-
sity to which the school belonged.
Only when those fundamental questions were
answered could discussions be initiated with
potential holders of the new chair, the first in its
subject in any university.

Hooper, P. N., Walters, .1. R., and Gray, J. Iden-
tification of the optimum time for service - A
review of results with the Walsmeta. Proceedings
International Pig Veterinary Society Congress
Mexico 1982.

Johnson, L. A., Aalbers, J. G.,and Arts, J. A. M.
Use of boar spcmatozoa for artificial insemina-
tion. 11 Fertilizing capacity of fresh and frozen
spermatozoa in gilts inseminated either at a fixed
time or according to Walsmeta readings. J. Ani-
mal Sci. 1982; 54: 126.

In the event, then, the announcement of the
name of the new professor two-and-a-half years
after the establishment of the foundation itself
may be thought to represent a commendable
degree of expedition.

That the appointee is a zoologist tnay occasion
some surprise among veterinarians, flowever,
the new professor is eminently suited to his post.
Donald Broom studied for his doctorate at
Cambridge University\'s subdepartment of ani-
mal behaviour; he is at present reader in pure
and applied zoology at Reading University, He
has published widely on animal behaviour in
connection with farm animals and practical
farm management techniques.
His studies have included the adverse effects of
isolation rearing on early behaviour in calves,
the effects of group changing on dairy cows,
disease transmission in cattle and the effect of
housing conditions on dry cows. Other work
has included behavioural studies on the trans-
mission of bovine tuberculosis from badgers to
cattle, Dr Broom has already announced the
pattern of welfare studies he sees developing at
Cambridge.

As the chairman of the BVA Animal Welfare
Foundation, Mr Neal King, has said, the ap-
pointment establishes animal welfare as a disci-
pline in its own right and is the first step towards
a centre of excellence which will make signifi-
cant contributions to improving the welfare
of animals. It also, of course, firmly links the
BVA with that worthly objective.
(Uit: The Veterinary Record 1986: 118: 345).

SAMENVATTING Het Wetenschappelijk Personeel(WP) kende tussen 1959 en 1973 een zeer sterke
groei: deze expansie leidde onder meer tot een zeer omvangrijke recrutering van nieuwe medewerkers.
Het WP had op dit recruteringsproces een dominante invloed: uitgewerkt wordt welke, in deze situatie
zeer functionele, mechanismen het WP daartoe ontwikkelde en gebruikte en enkele gevolgen daarvan.
Vanuit de analyse van het WP en zijn ontwikkeling in het verleden, plaatst de auteur enkele kantteke-
ningen bij recente overheidsmaatregelen tot herstructurering van het WP en doet enkele voorstellen tot
verbetering daarvan.

SUMMARY The Faculty in Dutch Universities grew considerably during the periodj\'rom 1959 to 1973:
among other thing this increa.se resulted in a very extensive recruitment of new members of this
professional group. The Faculty had a dominating influence on this process of recruitment: the author did
research on the mechanisms (which were highly functional in this situation) that were developed by the
Faculty, and some of their effects are examined in detail.

Based upon the study of the Dutch Faculty and its development in the past, a number of notes regarding
recent government measures, designed to alter the cost and personnel structure, are included and some
suggestions are made concerning improvements.

vang kan als typering gebruikt worden teit — zeg: vertrek naar een functie buiten

voor de ontwikkeling van het Wetenschap- het WO — leidde dit ertoe dat in 1973 het

pelijk Personeel (WP) dat tussen het eind WP slechts voor 12% bestond uit leden die

van de jaren \'50 en het begin van de jaren ook reeds in 1959 aanwezig waren. Vanaf

\'70 was verbonden aan de Nederlandse in- 1972 daalde de groei vrij abrupt naar 3 a

stellingen van wetenschappelijk onderwijs 5%; rond 1980 trad een werkelijke stabi-

een \'wetenschappelijke rang\' waren aan- met, en via de destijds gehanteerde finan-

gesteld: van (wetenschappelijk) assistent cicringsstructuur voor het WO ook direct

tot hoogleraar; hun aantal groeide van af van, de ontwikkeling in aantallen stu-

ruim 4000 in 1959 tot ruim 15.000 in 1973. denten: het aantal ingeschreven studenten

Deze groei was het resultaat van 21.000 groeide van een kleine 40.000 in 1959 naar

intreders en 10.000 personen die het WP een aantal van bijna 120.000 in 197l cn hel

\' Dr. P. G. M. de Rooij is verbonden aan de Rijksuniversiteit Limburg als hoofd van de Dienst Planning.
Organisatie- en Bedrijfsontwikkeling. Hij promoveerde in 1985 op een onderzoek naat de ontwikkeling van
het Wetenschappelijk Personeel (WP) van Nederlandse Universiteiten en Hogcocholen in de periode 1959-
1973. Dit artikel gaat in op enkele aspecten uit het proefschrift.

De turbulentie in de jaren \'60 kan nader
geïllustreerd worden met de volgende ge-
gevens: nieuwe leden die tussen 1960 en
1972 tot het WP toetraden in een bepaald
jaar, kwamen overeen met 18 ä 20% van de
populatie een jaar daarvoor. Tussen 1961
en 1967 werd meer dan 40% van de pas-af-
gestudeerden meteen in het WP opgeno-
men; voor technische en medische weten-
schappen was dit zelfs 60-70% van de
pas-afgestudeerden! Naast deze sterke ver-
anderingen als gevolg van groei, werd tur-
bulentie uiteraard ook veroorzaakt door
— hiermee verband houdende — andere
ontwikkelingen, uitmondend in een golf
van democratisering aan het eind van de
jaren \'60.

Tussen de diverse faculteiten en disciplines
deden zich tussen 1959 en 1973 overigens
grote verschillen voor qua groeitempo van
het WP; de gedrags- en maatschappijwe-
tenschappen groeiden het sterkst (met een
factor 6), landbouwwetenschappen en het
cluster geneeskunde/tandheelkunde/dier-
geneeskunde groeiden het minst snel (maar
nog altijd met een factor 2 ä 2,5). De Facul-
teit der Diergeneeskunde binnen de Rijks-
universiteit Utrecht (RUU) kende een groei
van 450 ingeschreven studenten in 1960 tot
rumi 1200 in 1970. Het WP groeide hier in
deze jaren van ongeveer 100 tot 230 en het
niet-wetenschappelijk personeel (NWP)
van 200 tot 460 (in een vrijwel constante
verhouding WP:NWP= 1:2). Ook binnen
het WP van de Faculteit der Diergenees-
kunde zet in deze jaren overigens een ver-
andering in, die tot op de dag van vandaag
voortduurt: een geleidelijke afname van
het aandeel van hoogleraren (en lectoren)
van 23% van het WP in 1960 tot 17% in
1972.

Binnen deze categorieën van het WP neemt
overigens het aandeel der lectoren (de la-
tere hoogleraren-A) duidelijk toe: van 4%
tot 9% van het WP; het aandeel der hoogle-
raren in de Faculteit der Diergeneeskunde
daalde in dezelfde periode van 19% tot 8%.
Dit is een voorbeeld van structurele veran-
deringen die zich binnen het Nederlandse
WP in de afgelopen 25 jaar hebben voorge-
daan als gevolg van bewust ingrijpen van
de overheid. Het is echter het WP, als sterk
autonome personeelscategorie binnen het
universitair bestel, dat in hoge mate zelfde
ontwikkelingen van deze samenstelling
heeft bepaald (en nog in hoge mate be-
paalt). Onze studie over de periode 1959-
1973 geeft daarvan duidelijk voorbeelden
(1). Wij gaan hierna in op één element: de
wijze waarop het WP erin is geslaagd een
verdrievoudiging van zijn omvang binnen
een decennium tot stand te brengen.

Nemen wij de universitaite bestuursstruc-
tuur voor of na 1970 (invoering Wet Uni-
versitair Bestuursstructuur), het WP heeft
een zeer grote invloed op de uitvoering van
zijn onderwijs- en onderzoektaken. Deze
sterke mate van autonomie in faculteits- en
vakgroepverband, maar ook op individueel
niveau, is kenmerkend voor een \'professie\'.

Tabel I. Hel aandeel van twee categorieën van herkomst binnen het totaal van intredens in het WP; per
categorie van intredens, 1960-197.1.

Het WP als een professie strekt zijn invloed
eehter verder uit dan aetiviteiten in het
kader van zijn onderwijs- en onderzoek-
taken; zo werden (en worden) ook beslis-
singen over reerutering, bevordering en
benoeming in vast dienstverband in hoge
mate door het WP bepaald, ook al is dit
formeel een verantwoordelijkheid van het
universiteitsbestuur.

Het WP werd door de zeer sterke groei
waarover wij in de inleiding spraken, ge-
confronteerd met een zeer omvangrijk re-
eruteringsprobleem: het reduceren van de
onzekerheid over kwaliteit etc., die het
aantrekken van grote aantallen nieuw per-
soneel in een korte periode met zich mee-
brengt. Het garanderen van de nodige con-
tinuïteit in de opvattingen over en de
uitvoering van onderwijs- en onderzoek-
taken, en daarmee het continueren van de
positie van het zittende WP, werd bereikt
op twee — elkaar versterkende — manie-
ren. Enerzijds werd 2/3 van de nieuwe in-
treders gedurende de jaren 1959-1973 uit de
zeer directe omgeving van het WP gerecru-
teerd: zeer onlangs afgestudeerden en me-
dewerkers van para-universitaire instituten
(THO, ZWO, FOM, etc.). Tabel 1 laat zien
dat dit laatste ook in sterke mate voor van
buiten het WP benoemde hoogleraren (en
lectoren) gold.

Anderzijds werd in hoge mate gerecruteerd
uit personen die binnen hetzelfde instituut
hadden gestudeerd: dit gold voor bijna
60% van de ruim 18.000 intreders in tijde-
lijke dienst gedurende de jaren 1959-1973
(zie tabel 2) en voor bijna 20% van de hoog-
leraren (en lectoren). Tabel 2 laat zien dat
deze \'inteelt\' tussen de zes onderscheiden
clusters van disciplines verschillen laat zien.

Tabel 2. Intreders in het WP, onderscheiden naar drie categorieën qua samenhang tussen aard en plaats van
afsluitend academisch examen en van intrede; per cluster van disciplines; 1960-1973. (GEN betreft de genees-
kunde-disciplines, TECH de TH\'s te Eindhoven en Twente.)

	Afst:uderen en in-	Afstuderen en In-	Afstuderen en in-
	t;rede In dezelfde	trede In dezelfde	trede in dezelfde
	studierichting	instelling	studierichting en
			instelling
ALFA	85.2 %	74.3 t	65.5 X
BETA	79.9	80.5	67.4
GAMMA	65.5	70.5	51.6
GEN	83.A	64.6	55.0
TECH	68.0	39.9	34.4
LANDE	73.7	74.6	Ti.1
TOTAAL	78.5	70.0	58.3
INTREDERS IN TIJDELIJKE DIENST
ALFA	81,1 %	62.2 %	51.4 %
BETA	65.5	55.8	35.4
GAMMA	57.6	57.6	43.0
GEN	78.3	38.7	30.2
TECH	65.3	55.0	48.0
LANDE	57.5	57.5	57.5
TOTAAL	68.3	53.9	kl.1
INTREDERS IN VASTE DIENST
ALFA	74.0 •/	30.7 Z	Ih.b X
BETA	52.0	25.2	13.4
GAMMA	44.7	32.7	18.0
GEN	86.6	25.8	1-i.l
TECH	52.0	2.6	1.3
LANDB	56.0	56.0	56.0
TOTAAL	61.4	27.1	19.8

INTREDERS IN KROONRANC

Daarnaast blijkt uit deze tabel (eerste ko-
lom ) dat er slechts in beperkte mate sprake
is van benoeming in een ander cluster van
disciplines dan dat van de eigen academi-
sche studie; hoogleraren (en lectoren) blij-
ken in dit opzicht overigens de grootste
interdisciplinaire mobiliteit te vertonen.
In aanvulling op deze onzekerheid-reduce-
rende wijze van recrutering werd in sterke
mate gebruik gemaakt van aanstelling in
tijdelijk dienstverband: de toetredings-
poort tot het WPvoor ruim 18.000 van de
bijna 21.000 nieuwe intreders (zie tabel 1)
was een aanstelling in tijdelijk dienstver-
band. In feite kon aldus gedurende enkele
jaren het selectie-proces worden voortge-
zet; slechts 40% van deze intreders in tijde-
lijk dienstverband uit de jaren 1959-1973, is
na verloop van tijd als medewerker in vaste
dienst of als hoogleraar (of lector) binnen
het WF gebleven. Er is hier sprake van een
zogenaamde dubbele arbeidsmarkt, met
een deel waarbinnen de leden over veel ze-
kerheid en status beschikken, en een ge-
deelte mct een onzekere rechtspositie en
minder invloed op het facultair of vak-
groep-gebeuren. Overigens bestaan er hier
wederom grote verschillen tussen clusters
van disciplines: binnen beta- en genees-
kunde-faculteiten waar op ruime schaal
\'promotie-assistenten\' of \'assistenten-in-
opleiding-tot-spccialist\' mct een aanstel-
ling voor 4 jaar werkzaam waren, bedroeg
het overgangspercentage van tijdelijke naar
vaste dienst 30 a 35%; in de overige facul-
teiten 50 a 55%.

f)e sterke invloed van het WP op de recru-
tering heeft ertoe geleid dat het WP in de
jaren 1959-1973 steeds meer een gesloten
systeem is geworden en dat er in toene-
mende mate van versnippering en verkoke-
ring sprake was: het versterken van zeer
gespecialiseerde vakgebieden in plaats van
verbreding over de grenzen van disciplines
heen. Overigens vond er ook gedurende het
verdere verloop van universitaire carrières
weinig mobiliteit tussen faculteiten plaats
en evenmin tussen universiteiten. Het WP
dat aan het begin van de jaren \'70 de uni-
versiteiten bevolkte (en voor een groot deel
nog steeds bevolkt) werd, zo is de conclu-
sie, niet gekenmerkt door een hoge mate
van flexibiliteit en bereidheid tot uitwisse-
ling over de grenzen van disciplines heen.

Tenslotte kan worden opgemerkt dat de
sterke invloed van het WP (op zaken als
recrutering, bevordering en aanstelling in
vaste dienst), ondanks de onzekerheid-re-
ducerende oplossingen voor het recrute-
ringsprobleem, heeft geleid tot een zwaar
tijdsbeslag aan beheerstaken, met name
ook voor hoogleraren.

21.000 Besluiten om een lid van het WP aan
te stellen hebben samen met 7000 beslis-
singen om een lid van het WP in vaste
dienst of tot hoogleraar (dan wel lector) te
benoemen, een totaal van 28.000 aangrij-
pingspunten opgeleverd om een actief per-
soneelsbeleid te voeren in de 15 jaren tus-
sen 1959 en 1973. Het WP vormt immers de
belangrijkste \'produktiefactor\' binnen het
universitair bedrijf en personeelsbeleid kan
voor de richting waarin het universitair
bestel zich ontwikkelt een zeer belangrijke
factor zijn.

Tussen het begin van de jaren \'60 en het
begin van de jaren \'80 hebben diverse
commissies gestudeerd op de structuur van
het WP. Punten van zorg waren daarbij het
automatisme in de carrière-ontwikkehng,
het ontbreken van criteria om bestuurlijke
invloed op bevorderingen of benoemingen
in vaste dienst uit te oefenen en de toene-
mende kosten van het WP. Recente maat-
regelen van de overheid (2) hebben geleid
tot een aanzienlijke beperking van het aan-
tal senior-posities binnen het WP (de hoog-
leraren en Universitaire hoofd-docenten:
UHD\'s), een aanzienlijke uitbreiding van
het aantal junior-posities door het creëren
van de zogenaamde assistent-in-opleiding
(aio) mct een zeer laag salaris, alsmede het
leggen van enkele duidelijke drempels in dc
carrière van het WP om het automatisme
in bevorderingen tegen te gaan. Enkele
kanttekeningen daarbij.
Een wezenlijk onderscheid in functie tus-
sen hoogleraren (A en B; de voormalige
lector is inmiddels hoogleraar A geworden)
en UHD\'s is er niet; het is daarom niet
zinvol dit onderscheid aan te brengen.
Drempels aanleggen binnen carrières van
een professionele beroepsgroep leidt tot
spanningen binnen het WP en — zo blijkt

uit het verleden — slechts tot extra tijdsbe-
steding aan personeelbeheer. Lange schaal-
salarissen waarvan minimum en maximum,
afhankelijk van de situatie op de arbeids-
markt, kunnen verschillen tussen facultei-
ten, vermijden onnodige beheershandelin-
gen en geven universiteiten en hogescholen
een betere mogelijkheid tot inspelen op
hun omgeving.

Assistenten-in-oplciding bevinden zich in
een opleidingssituatie en zouden geen deel
van dc professionele beroepsgroep WP
moeten uitmaken; het zijn \'graduate-stu-
dents\' met een beperkt salaris. Nu de sterke
groei van het WP reeds lang achter ons ligt
is het instand houden van een dubbele ar-
beidsmarkt, een \'pool\' waaruit vaste leden
van het WP gcrecruteerd kunnen worden,
bovendien niet opportuun meer.
Werkelijke bestuurlijke invloed op de ont-
wikkeling van de professionele beroeps-
groep WP is slechts mogelijk op het mo-
ment van recrutering; de procedures voor
het samenstellen van selectiecommissies
dienen dan ook verzwaard te worden. In
dat verband valt het afschaffen van de
kroonbenoeming voor hoogleraren ernstig
te betreuren.

Wij pleiten daarmee voor een opbouw van
het WP in twee hoofdcategorieën met lange
schaalsalarissen: enerzijds de hoogleraren
(omvattende de huidige hoogleraren A en
B, alsmede de UHD\'s), anderzijds de Uni-
versitaire Docenten (voorheen WM, Wml
en instructeurs). Deze laatste categorie
zouden wij, in aansluiting op het interna-
tionaal spraakgebruik, liever aanduiden
als assistent-hoogleraar. Beide categorieën
komen in ongeveer gelijke aantallen voor:
elke hoogleraar heeft één assistent-hoogle-
raar en samen hebben deze gemiddeld één
assistcnt-in-oplciding naast een groter aan-
tal \'eerste fase"-studenten en — afhanke-
lijk van de discipline — één of meer mede-
werkers die uit de zogenaamde 2e of 3e
geldstroom worden bekostigd.
Aldus wordt ccn eenvoudiger, duidelijker
en minder bewerkelijke structuur van het
WP bereikt, dan onlangs door de overheid
is vastgesteld.

L P. G. M. de Rooij. ttollen of Stilstaan; Beleidsont-
wikl^eling Universitair Wetenschappelijk Perso-
neel 1959-1973, Amsterdam, 1985.
2. Minister van Onderwijs en Wetenschappen.

— Kernnota inzake beleidsvoornemens betref-
fende Universitair Wetenschappelijk Perso-
neel,juli 1981.

Nadere standpuntbepaling beleidsvoornemens
Kernnota BUWP.juni 1983.
Beleidsnota Beiaard, april 1984.

Kaleta, E. F., Alexander, D. J., and Russell, P.
H. The first isolation of the avian PMV-1 virus
responsible for the current panzootic in pigeons?
Avian Pathology 1985; 14: 553-7.

In 1978, 1979 en 1980 verscheen er in Avian
Pathology een serie artikelen over een ernstige
ziekte bij duiven in het Midden-Oosten (Irak/-
Bagdad) gekenmerkt door diarree, torticollis en
sterfte van de aangetaste dieren. Deze infectie,
\'viral encephalomyelitis\' genoemd, werd toe-
geschreven aan een nieuw lid van de herpesvirus
familie. Eigenschappen en serologische verschil-
len met andere aviaire herpesvirussen werden
uitvoerig beschreven.

Een in augustus 1981 door EEK ontvangen
monster van het betreffende virus bleek in weef-
selkweek en broedeieren haemagglutinatie te
veroorzaken die bovendien door specifieke an-
tisera tegen Newcastle disease virus geremd
werden. Aangezien Herpesvirus geen haemag-
glutinerendc eigenschappen heeft, klopte deze
bevinaing niet met de veronderstelde aanwe-
zigheid van dit virus in het monster. Intraveneus
geïnfecteerde duiven stierven onder ontwikke-
ling van genoemde verschijnselen, maar op de-
zelfde wijze geïnfecteerde kippekuikens over-
leefden en ontwikkelden hoge antilichaamtiters
tegen het Newcastle disease virus. Het virus
werd toen voorlopig als behorende tot deze
soort, met als aantekening pathogencr voor de
duif dan voor de kip te zijn, opgeslagen.
Na de uitbraken in 1982/1983 bij duiven in
West-Europa werd het met behulp van in-
middels ontwikkelde monoclonale antilichamen
onderzocht. Hierbij bleek het een bindingspa-
troon te bezitten dat identiek was aan dat van 53
andere uit paramyxovirus gevallen bij duiven in
West-Europa geïsoleerde virussen.
Waarschijnlijk is het virus uit Mesopotamic
naar het Westen verspreid.
In 1982 werd de ziektebij duiven in de Nijldelta
waargenomen en kort daarna in de Soedan en
ten Noorden van de Middellandse Zee in Italië,
waarna het zich waarschijnlijk door wedvluch-
ten, tentoonstellingen en handel over West-
Europa verspreidde.

Intussen blijft het een raadsel hoe de onderzoe-
kers in Irak (later Egypte) de aanwezigheid van
paramyxovirus in hun materiaal gemist hebben,
waar een haemagglutinatie door deze virussen

Okoye, J. O. A. Cases of intestinal intussuscep-
tion in young fowls. Avian Pathology 1985; 14:
275-9.

Darminvaginatie wordt bij kippen niet vaak als
sectiebevinding aangetroffen. In de literatuur
wordt deze afwijking wel vermeld in verband
met coccidiosis en necrotische enteritis. In dit
artikel worden door de auteur twee gevallen
besproken waarbij verhongering ten gevolge
van een acute schaarste aan pluimveevoer in
Nigeria door hem als hoofdoorzaak wordt be-
schouwd. Op een bedrijf met 1000 henkuikens
van 7 weken moest vanwege deze acuut optre-
dende noodsituatie een drastische voerbeper-
king worden doorgevoerd. In plaats van ± 50
gram per dier per dag kon maar ± 12 gram
verstrekt worden. Na 5 dagen waren de dieren
sterk verzwakt en begon er sterfte op te treden.
Bij sectie van 14 kuikens werd bij allen een
haeinorrhagische enteritis vastgesteld in het
duodenum. Het darmkanaal bleek nog nauwe-
lijks voedselresten te bevatten of was geheel
leeg. In afkrabsels uit het duodenum en bij his-
tologisch onderzoek van het darmslijmvlies
werden oöcysten van een Eimeria-soort (type-
ring ontbreekt; Ref.) aangetroffen. Bij acht van
deze kuikens was een darminvaginatie aanwezig
vlakbij de uitmonding van de caeca in het ileum.
In sommige gevallen waren de beide caeca bij
deze invaginatie betrokken. De darmwand was
ter plaatse gezwollen met haemorrhagische stu-
wing en necrose. In een enkel geval was hier-
door een darmruptuur ontstaan. Op een ander
bedrijf met ruim 300 henkuikens van 12 weken
moest ook door het optreden van gebrek aan
pluimveevoer fors gerantsoeneerd worden. Ook
hier trad binnen enkele dagen een ernstige ver-
zwakking op van de dieren, gepaard gaande met
sterfte. Bij sectie werden op dezelfde plaats in
het darmkanaal invaginaties waargenomen. Bij
deze dieren werden geen aanwijzingen voor
coccidiosis vastgesteld. In het eerste geval kon
nog aan een verband tussen de geconstateerde
coccidiosis en de invaginaties gedacht worden
maar in het andere geval was dat niet mogelijk.

De auteur veronderstelt dat de werkelijke oor-
zaak van hct optreden van invaginaties moet
worden gezocht in de gevolgen van het honger
lijden. Abnormale peristaltiek in een vrijwel
leeg darmkanaal en de specifieke anatomische
en mechanische condities bij de ileocaecale ver-
binding zijn volgens hem bevorderlijk geweest
voor het optreden van deze afwijking.

Gustafsson, H., Larsson, K., and Gustavsson,
I. Karyotypes and morphological and histolo-
gical alterations of the genital tracts of repeat
breeder heifers with known breeding history.
Acta Vet. Scand. 1985; 26: 1-12.

Tweeënveertig vaarzen die meer dan 3 keer
waren opgebroken en waarbij met een gedegen
klinisch onderzoek geen afwijkingen aan de ge-
nitaal tractus waren te vinden, werden na te zijn
gekaryotypeerd geslacht.
Slechts bij 2 vaarzen was het karyotype afwij-
kend. Het betrof in beide gevallen de 1 /29 trans-
locatie. Van deze afwijking is bekend dat ze
gepaard gaat met steriliteit.
Het post-mortem onderzoek leverde geen en-
kele ovariële afwijking op. Aanwezige follikels
en corpora lutea waren geheel normaal. Bij 3
vaarzen werden abnormaliteiten van de uterus
gevonden, die waarschijnlijk als de oorzaak van
het niet-drachtig worden kunnen worden be-
schouwd. Microscopische afwijkingen (cysteuze
klierbuizen en ophopingen van lymfocyten)
waren bij 10% van de vaarzen aanwezig. Het is
echter zeer de vraag of deze een nadelige invloed
uitoefenen op het drachtig worden.
Aangezien de inseminatie-intervallen van de
vaarzen eveneens normaal waren, concluderen
de schrijvers dat het niet-drachtig willen worden
van deze dieren niet kan worden geweten aan
een onvoldoende oestrusdetectic, aan chromo-
soom-afwijkingen en aan morfologische defec-
ten van het geslachtsapparaat. (Wat dan wel een
mogelijke oorzaak voor de opgetreden subferti-
liteit zou kunnen zijn, wordt helaas niet ver-
meld: Ref.) A. de Kruif

Ruhrmann, A., Hambitzer. R. und Bent, H. Re-
ferenzwerte verschiedener Harninkhaltsstoffe
bei Sauen. Dtsch. tierarztl. W.schr. 1986: 93:
115-20.

Er bestaat een leemte in de kennis van de nor-
male urinesamenstelling en de oorzaken van de
grote variaties in de uitslagen. Om hierover
meer helderheid te krijgen is van 607 urine-
monsters van evenzoveel zeugen afkomstig van
14 bedrijven de waarde van 12 stoffen bepaald,
te weten: natrium, kalium, calcium, fosfor,
magnesium, ureum, urinezuur, ammoniak,
kreatinine, eiwit, allantoïne en de PH. Om de
vergelijkbaarheid van de uitslagen zo groot mo-
gelijk te doen zijn is spontane (mid-stream)
urine uitsluitend opgevangen van niet-zieke
zeugen.

Daar op 6 bedrijven aan drachtige en zogende
zeugen een verschillend voer werd verstrekt,
werden hier uitsluitend drachtige zeugen be-
monsterd.

De grote variaties in de uitslagen bleken in het
algemeen niet door drachtigheidsstadiuin, re-
spectievelijk lactatiestadium te worden beïn-
vloed. Ook na correctie voor concentratie (via
kreatinine) bleven er duidelijke bedrijfsverschil-
len.

De conclusie wordt getrokken dat dc voeding
hierbij van belang is. Als het lukt de invloed van
voedingsfouten op de waarden van verschil-
lende stoffen in de urine te kwantificeren, dan
zou de bepaling van bedrijfsgemiddelden een
waardevolle bijdrage kunnen leveren in de be-
drijfsdiergeneeskunde en de discussie over de
rekitie voeding en gezondheid.

The Role of Veterinary Public
Health and Food Microbiology in
Preventive Medicine

Symposium on the occasion of the retirement of Prof.
Dr. E. H. Kampelmacher, deputy Director-General
of the National Institute of Public Elealth and En-
vironmental Hygiencon May 22nd, 1986at the RIVM
Bilthoven.

J. H. Steele, Houston, Texas,
10.45 The future Role of the Veterinarian in the
Control of Zoonoses; D. Grossklaus, Berlin,
FRG.
11,30 Coffee break.

12.00 Standardization of Microbiological Methods:
the Salmonella Example; M. van Schothorst,
Vevey, Switzerland.
12.45 Euncheon.

Chairman: E. J. Ruitenberg, Bilthoven
14.00 Public Health Aspects of Microbial Contami-
nants in Food; H. J. Beckers, Bilthoven.
14.30 Bacterial Contamination Cycles, with Empha-
sis on the Epidemiology of Campylobacter In-
fections; J, Oosterom, Eindhoven.
15.00 Tea break.

15.30 Virusses, bacteriophages and water-purifica-
tion; A. H. Havelaar, Bilthoven.
16.00 Parasitic Contamination Cycles and Mathe-
matical Epidemiology; F. van Knapen, Biltho-
ven.

16.30 Future Outlook; E. J. Ruitenberg, Bilthoven.
17.00 Reception in the honour of ProE Dr. E. H.
Kampelmacher.

De Nederlandse Stichting ter Bevordering van Ge-
zonde Rashonden-populaties \'CANIS\' organiseert
een studiedag voor praktizerende dierenartsen over
klinische genetica in de praktijk.
Ofl/um; donderdag 12 juni 1986 van 14.00-17.00 uur.
Plaais: Postiljon (motel) Arnhem aan de E36.

13.00 Ontvangst met koffie/uitreiking informatiemap.
14.00 Opening en inleidend woord door proE dr. ir.
E. A. Koldenhof, voorzitter van de Stichting
CANIS.

14.15 De dierenarts; raadsman inde rashondefokke-
rij, door drs. H. M. van Voorthuysen-Dijk-
huis, dierenarts te Noordwijk.
14.40 Erfelijkheidsleer: hulpmiddel bij de georgani-
seerde dierziektenbestrijding,\'door drs. B. A. J.
Molenaar, dierenarts/geneticus te Megen.
15.05 Röntgendiagnostiek van de wervelkolom, door
drs. W. Th. C. Wolvekamp, dierenarts. Vak-
groep Radiologie Faculteit der Diergenees-
kunde.

15.30 Samen verder: een visie op de toekomst, door
drs. J. H. C. Brooymans-Schallenberg,dieren-
arts en voorzitter van de Raad van Beheer op
Kynologisch Gebied in Nederland te \'s-Gra-
venhage.

Na iedere voordracht is gedurende enige minuten ge-
legenheid in te gaan op de inhoud van de voordracht,
doch in elk geval tijdens de forumdiscussie.
16.00 Forumdiscussie.

Voorafgaand aan de discussie zullen drs. F. J.
Meutstege en dr. F. C. Stades een inleiding
houden over organisatorische aspecten van
respectievelijk HD- en het oogonderzoek in
Nederland.

Forum; voorzitter, drs. J. W. Baretta, dieren-
arts en secretaris van de Koninklijke Neder-
landse Kennelclub \'Cynophilia\'. Leden: de
sprekers en drs. F. J. Meutstege en dr. F. C.
Stades, dierenartsen. Vakgroep Geneeskunde
van het Kleine Huisdier, Faculteit der Dier-
geneeskunde,
16.45 Slotwoord door proE dr. ir. E. A. Koldenhof,

voorzitter van de Stichting CANIS.
Deelname en kosten: aanmelding vóór 25 mei a.s. is
nodig in verband met de beschikbare plaatsruimte en
kan geschieden door de bijdrage in dc kosten ad
f 65,— per persoon over te maken op rekening
69.46.61.937 van de NMB (giro NMB 553) ten name
vandepenningmeesterCANISte Rotterdam. De volg-
orde van binnenkomst van de betaling bepaalt de
toegang.

Deutsche Veterinärmedizinische
Gesellschaft 32. Jahrestagung der
Fachgruppe Kleintierkrankheiten

M. C. Horzinek, Utrecht: Molekulare Onkogenese.
H. Lutz, Zürich: Möglichkeiten der klinischen La-
bordiagnostik in der Onkologie.
E. Weiss, Glessen: Die Metastasierung Stand der
Kenntnisse und Probleme.

D. von Bomhard, München: Möghchkeiten der Zyto-
logie in der Tumordiagnostik beim Hund anhand ei-
niger vorgeführter Fälle.

B. Münzer, Berlin: Möglichkeiten der Strahlenthera-
pie maligner Neubildungen beim kleinen Haustier.
B. Teilhelm, L. Hovig, M. Gerwing, E. Dingeida,
Glessen: Untersuchungen zur regionalen Tumorthe-
rapie bei Knochentumoren des Hundes (Perfusions-
therapie).

F. J. Kaup, U. Kersten, W. Drommer, H. J. Thissen,
Hannover: Chronische Enteropathien beim Hund.

O. Glardon, Zürich; Serum- und Herzmuskel- Carni-
tinbestimmungen bei Katze kardioyopthien.
E. Schimke, Staufenberg; Pathophysiologische und
diagnostische Aspekte des Schocks beim Hund.
E. G. Grünbaum, Bochum: Therapeutische Aspekte
des Schocks beim Hund.

Hauptthema; Kleinsäuger- und Vogelerkrankungen
N. Kummerfeld, Hannover; Röntgendiagnostik bei
Ziervögeln Methode und Interpretation an verschie-
den Beispielen.

.1. Kösters, F. Grimm, München; Zur Problematik der
Blutuntersuchung beim Vogelpatienten.
K. Hinz, Hannover; Die mikrobiologische Untersu-
chting van Rachcntupfer- und Kotproben beim Vogel
als diagnostisches Flilfmittel.

P. Zwart, G. M. Dorrestein, M. G. van der Hage,
Utrecht; Praktische Aspekten von Magen-Darmstö-
rungen beim Volicrevogel.

N. Kummerfeld, Hannover; Ausgewählte Kapitel aus
der Chirurgie des Ziervogel.
Freie Themen

H. W. Baenkler, Erlangen; Autoimmunerkrankungen
in der Humanmedizin; Diagnostische und therapeuti-
sche Möglichkeiten.

D. Scott, Ithaca-New York; Dermatologische Au-
toimmunerkrankungen bei Hund und Katze.
M. Flewicker, Hannover; Immunpathohistologise bei
Hunden und Katzen mit Autoimmunerkrankungen.
N.N.; Kasuistiken von Autoimmunerkrankungen in
der Kleintierpraxis.

W. Neumann, I. Note, M. Reinacher, Glessen; Klinik
und Diagnose des Peinphigus folliaceaus bei Hund
und Katze.

Kaufmann, M. L.. Heppenheim; Neurologischer Un-
tersuchungsgang und Lokalisation der Läsionen im
Zentralnervensystem.

Jacky, Utrecht; Neurologische Ausfälle im Augenbe-
reich Seh- und Pupillenstörungen.
J. J. van Nes, Utrecht; Zentrale und vestibuläre Ata-
xien.

J. J. van Nes, Utrecht; Neurologische Erkrankungen
im Bereich von Larynx, Pharynx, Zunge und Gesicht.
M. Vandevelde, Bern; Multifocale Erkrankungen des
Zentralnervensystems am Beispiel einiger Krankhei-
ten.

R. Köstlin, München; Zur Arthrodese im Kniegelenk.
G. Gutbrod, Nürnberg; Der Einsatz von Kunststof-
implantaten zur Frakturversorgung beim Kleintier.
L. Köhler, G. Hoffmann, Wahlstedt; Die Verriege-
lungsnagelung als Möglichkeit bei komplizierten
Femur- und Tibiafrakturen.

E. Köppel, Wien; Coxitis infectiosa - ein Beitrag zu
Erkrankungen des Hüftgelenkes beim Junghund.

L. Brunnberg, München; Osteochondrose und Frak-
tur des Proc. coronoideus medialis ulnae.
Ende gegen 18 Uhr.

Herz- und Kreislaufprobleme - EKG-Beurteilung
U. Kersten, Hannover und A. Vollmar, Oldenburg.
Homoöpathie

A. Schmidt, München; Die homoöpathische Heil-
methodeaus pharmakologisch-toxikologischerSicht.
P. Hamaicik, Bad Herrenalb; Zur homoöpathischen
Behandlung von Kleintieren.
Arbeitsgemeinschaft Anästhesie
R. Fritsch, Glessen und W. Erhardt, München
Thema; Lokalanästhesie - In der Praxis bewährte
Methoden der Lokalanästhesie beim Kleintier.
Arbeitsgemeinschaft Urologie

Tagungs/eiiung: Dr. Klaus-Peter Vick, Gartenstraße
12, 2900 Oldenburg, Tel. 0441-74074.

De situatie met betreicicing tot liet optreden van
Afril>,aanse varkenspest in Nederland is op 3
april in het Permanente Veterinaire Comité te
Brussel besproken. Naar aanleiding van het be-
sprokene besliste de Commissie, dat vanuit een
bepaald gebied:

e. geen niet volledig behandelde produkten
van varkensvlees verkregen na 14 februari
1986 in genoemd gebied, naar medelidstaten
mogen worden verzonden.
Het betreffende gebied wordt in het Noorden
begrensd door het Noordzeekanaal en de auto-
wegen A9 en A2, in het Oosten door de A27 en
de Waal en Nieuwe Merwede, in het Zuiden
door het Hollands Diep en Haringvliet en in het
Westen door de Noordzee.
Sinds 31 maart was in een wat beperkter gebied
(kerngebied) een vervoerverbod van kracht voor
vee, was het verplaatsen van veevervoermidde-
len verboden en mochten varkensvlees en niet
volledig behandelde varkensvleesprodukten niet
uit dit gebied worden gebracht. In een buffer-
zóne rondom het kerngebied was voorts het
vervoer van varkens verboden.
Per 4 april werden de maatregelen in over-
eenstemming gebracht met de beschikking van
de Commissie. Het in deze beschikking ge-
noemde gebied komt overeen met het kernge-
bied en de bufferzóne samen.

Per 7 april werd in heel Nederland het vervoede-
ren van voedsel- en slachtafvallen aan varkens
totaal verboden en sedert 9 april is het niet
langer toegestaan varkensmest buiten het inge-
sloten gebied te brengen. Daarentegen mogen
eenhoevigen en de daarvoor bestemde vervoer-
middelen sedert laatstgenoemde datum weer
verplaatst worden en mogen veeauto\'s na rei-
niging en ontsmetting het gebied verlaten. Vanaf
14 april kan ander vee dan varkens in het inge-
sloten gebied weer worden geslacht, mits het
van daarbuiten via bepaalde toegangsplaatsen
naar aangewezen slachtplaatsen gecontroleerd
wordt aangevoerd.

Van de bedrijven in een gebied van 3 km rond-
om de twee positief bevonden bedrijven worden
de varkens onderworpen aan een bloedonder-
zoek op antistoffen tegen Afrikaanse varkens-
pest. Alle bevindingen zijn tot dusver negatief
Op maandag 21 april wordt begonnen met de
screening in een wijdere omgeving (± 15 km
straal rond de positieve bedrijven, totale popu-
latie ± 100.000 varkens).
De tracering naar aanleiding van de twee ge-
vallen van Afrikaanse varkenspest is afgerond.
In totaal werden naast de positieve bedrijven 15
contactbedrijven geruimd. Het bloedonderzoek
op deze bedrijven gaf uitsluitend negatieve re-
sultaten.

Onderzoek naar de herkomst van in Rotter-
damse restaurants gebruikt vlees en vleespro-
dukten heeft tot dusver geen aanknopingspun-
ten wat betreft de herkomst van de besmetting
in Zoetermeer en Leidschendam opgeleverd.

Conform de beschikking van 3 april van de
commissie EG hebben Griekenland, Italië en
Spanje hun eerdergenomen importbeperkende
maatregelen kort erna ingetrokken.
Hieronder volgt een opsomming van de door
derde landen in verband met de Afrikaanse var-
kenspest-uitbraak genomen maatregelen:

Importverbod voor alle vee en pluimvee. Op
stapel staande exporten van fokrunderen en
eendagskuikens kunnen in verband hiermee
niet doorgaan.

Importverbod voor alle levende dieren en voor
dierlijke produkten, met uitzondering van con-
serven. Ook de export naar Nederland is ver-
boden. Transit is onder bepaalde voorwaarden
mogelijk.

Import- en transitverbod voor varkens, var-
kensvlees en varkensvleesprodukten, tenzij ge-
pasteuriseerd of gesteriliseerd.
Gezien het belang van de doorvoer van vlees en
vleesprodukten naar Griekenland heeft op 15
april j.1. een gesprek met de Joegoslavische vete-
rinaire autoriteiten plaatsgevonden. Deze zijn
bereid het verbod ten aanzien van vlees en
vleesprodukten op te heffen drie weken na het
eerste geval van AVP mits zich geen nieuwe
gevallen voordoen.

In- en doorvoerverbod voor varkens, varkens-
vlees, andere produkten van geslachte varkens
(conserven uitgezonderd), hooi, stro en mest.

Importverbod voor varkens, varkensvlees en
varkensvleesprodukten (met uitzondering van
volconserven) en doorvoerverbod voor levende
varkens.

Dierziektenbulletin nr. 6 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 maart vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Sedert de vorige opgave hebben zich in België op-
nieuw 7 gevallen van varkenspest voorgedaan, waar-
mee het totaal op 26 kwam.

De eerste melding betrof een fokbedrijf in de ge-
meente Sint Truiden (provincie Limburg) op 21
maart. Drie dagen later volgde nog een drietal posi-
tief-bevindingen, en wel een fok-/mestbedrijf te
Merksplas (provincie Antwerpen), een fokbedrijf te
Oostkamp (provincie West-Vlaanderen) en een fok-
/mestbedrijf te Zaffelare (provincie Oost-Vlaande-
ren). Twee dagen nadien werd de ziekte vastgesteld op
een mestbedrijf te Wachtebeke (provincie Oost-Vlaan-
deren) en op een fok-/mestbedrijf in de gemeente
Tongeren (provincie Limburg), terwijl het zevende
geval op 27 maart werd bevestigd op een fokbedrijf te
Maldegem (provincie Oost-Vlaanderen).
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het overgaan tot het afmaken en destrueren van alle
varkens op de betrokken bedrijven, het desinfecteren
daarvan en het instellen van zones de protection.

Op 10 april is te Kiniet, Shropshire, de eerste uitbraak
van varkenspest in Groot-Brittannië sedert 1971 vast-
gesteld. Het betrof een bedrijf met 88 fokdieren, 170
biggen en 65 mestvarkens.

Een epidemiologisch onderzoek naar de herkomst
van de besmetting is gaande. Rond het getroffen be-
drijf is een zóne met een cirkel van 7 km ingesteld, van
waaruit de export van levende varkens, varkensvlees
en varkensvleesprodukten is verboden. Binnen dit ge-
bied is een zóne van 3 km aangewezen overeenkom-
stig EG-richtlijn 80/217.

In Frankrijk werd op 4 april voor het eerst dit jaar
varkenspest gediagnostiseerd. Het besmette bedrijf
was gelegen in de gemeente Capelle Brouck (departe-
ment Nord)en telde 34fokvarkens, 180 biggen en 120
mestvarkens.

Op 15 maart is in de Sardijnse provincie Nuoro het
derde geval van Afrikaanse varkenspest van 1986
vastgesteld.

De 47e mond- en klauwzeer-uitbraak van dit jaar had
op 4 april plaats in de gemeente Noci, provincie Bari.
op een bedrijf met 30 runderen. Evenals alle voor-
gaande was ook deze van het type C.

Lecturer/Senior lecturer/associate professor in de
veterinaire anatomie en embryologie
Lecturer/Senior lecturer/associate professor in de
parasitologie

Senior lecturers/lecturers/assistant lecturers in anato-
mie, farmacologie, pathologie, public health,
microbiologie, immunologie

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secretariaat, tel. 070-793292.

Animal Health Officer - tsetse control
Arabische Emiraten - Dubai
Prakticus - kleine huisdieren, paarden
Zimbabwe

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secretariaat, tel. 070-793137.

Besluit Bijzondere Slachtplaatsen,
alsmede de consequenties daarvan
voor de keuring van slachtdieren

Bij Besluit van 21 juni 1985 is het Besluit bijzon-
dere slachtplaatsen vastgesteld. Dc vaststelling
van dit besluit geeft uitvoering aan artikel 5
tweede lid van de Vleeskeuringswet, waarbij de
overheid bepaalt waar gestorven, in nood ge-
dode en zieke of van ziekte verdachte slachtdieren
worden gekeurd.

Verder zijn er ter voorkoming van bezoedeling
van vlees met smetstoffen een aantal eisen ge-
steld.

In het besluit zeifis geen inwerkingtredingsda-
tum vermeld maar deze is gekoppeld aan die
van artikel 5 lid 2 van de Vleeskeuringswet, die
inmiddels is bepaald op 1 januari 1987.
Met ingang van genoemde datum dienen alle
bijzondere slachtplaatsen door de Minister van
Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur na over-
leg inet de Minister van Landbouw en Visserij te
zijn aangewezen. Tot die datum hebben de be-
drijven de tijd om aan de eisen te voldoen en een
aanvraag voor aanwijzing terzake in te dienen.
Een bijzondere slachtplaats dient per 1 januari
1987 tenminste te beschikken over de volgende
ruimtes:

a. \'slachtplaalsruimie\', uitsluitend voor het
slachten en keuren van gestorven, in nood
gedode, zieke of van ziekte verdachte dieren
alsmede slachtdieren waarvan le verwach-
ten valt dat het vlees daarvan de bij de slach-
ting en de keuring gebruikte gereedschap-
pen en apparatuur zal bezoedelen met smet-
stof;

b. \'koelruimte\', voor de karkassen en vlees dat
in afwachting van een keuringsuitspraak
daarin wordt opgehangen (onthouderscel);

e. \'de.struetie-lokaal/ruimte\'. voor de opslag
van afgekeurde dieren en/of vlees.

Indien sprake is van gecombineerde inrichtingen
dat wil zeggen een combinatie van EEG-slach-
terij met een bijzondere slachtplaats of binnen-
landse slachterij met een bijzondere slachtplaats
dan betekent dit dat in ieder geval twee slacht-
ruimten aanwezig moeten zijn.
Overige ruimten kunnen in het algemeen ge-
scheiden in tijd voor beide activiteiten worden
gebruikt. Voor gedetailleerde informatie kunt u
bij het Produktschap voor Vee en Vlees (PVV)
de folder \'Van noodslachtplaats naar bijzon-
dere slachtplaats\' aanvragen.
Het bovenvermelde aanwijzen van bijzondere
slachtplaatsen heeft uiteraard consequenties
voor het werk van de keuringsdierenarts, maar
ook voor de adviserende taak van de praktize-
rende dierenarts.

Oorspronkelijk waren noodslachtplaatsen be-
stemd om, zoals de naam al zegt, gestorven
dieren te slachten en noodslachtingen te ver-
richten, In dit verband kan verwezen worden
naar de folder \'Veehouder en noodslachting\'
van het PVV, waarin duidelijk wordt aangege-
ven wat onder noodslachting wordt verstaan,
namelijk het doden van een slachtdier dat:

Daarnaast werden zieke en van ziekte verdachte
dieren die in de EEG-slachthuizen werden ge-
weerd in de noodslachtplaatsen geslacht. (Ver-
der worden er ook hier en daar ten onrechte
gezonde slachtdieren geslacht).
De uniformiteit in de diverse slachterijen liet
nogal te wensen over. Met een wijziging van de
vers vlees richtlijn (64/433/EEG) werd in prin-
cipe de mogelijkheid geopend voor de Lidstaten
om afwijkende dieren onder bepaalde voor-
waarden in EEG-erkende slachterijen te slach-
ten (Hoofdstuk I, punt I3e van de bijlage van
genoemde Richtlijn).

In overleg met het bedrijfsleven is besloten dat
Nederland in beperkte mate van de geboden
gelegenheid in punt 13e gebruik zal maken.
Deze problematiek is ook besproken in de Ad-
viescommissie Vleeskeuringswet en op verzoek
van die Adviescommissie nader uitgewerkt,
door een werkgroep waarbij de in de Advies-
commissie uitgesproken uitgangspunten waren:

Conclusies van deze werkgroep:
Als basis uitgangspunt is de categorie-indeling
gehanteerd die in de vleeskeuring wordt toege-
past bij de keuring voor het slachten:
Categorie I:

— Geen afwijkingen, die duiden op een storing
in de algemene gezondheidstoestand van het
slachtdier.

— Uitwendig waarneembare afwijkingen die
aanleiding kunnen zijn voor een bijzondere be-
handeling tijdens het slachten en de keuring na
het slachten.

— Afhankelijk van de toegepaste slachtme-
thode dienen maatregelen te worden getroffen
om bezoedeling van de slachtlijn te voorkomen.

— Registratie van bevindingen bij de keuring
voor het slachten (levende keuring) ten behoeve
van speciale aandachtspunten bij de keuring na
het slachten.

— Geen sprake van een storing van de alge-
mene gezondheidstoestand van het slachtdier
doch:

Uitwendige waarneembare afwijkingen die aan-
leiding zijn tot het treffen van bijzondere voor-
zorgen om bezoedeling tijdens het slachtproces
en de keuring na het slachten zo veel mogelijk te
beperken.

— Bezoedeling met smetstof zal tijdens het
slachten en de keuring na het slachten onver-
mijdelijk zijn, doch zal gezien de toegepaste
slachtmethode, de vakkennis van de bij de
slachting en keuring aanwezige personen, be-
heersbaar zijn.

Slachting van deze dieren dient plaats te vinden
nadat de categorie 1 én 2 dieren zijn geslacht en
gekeurd.

— Registratie van bevindingen van de bij de
keuring vóór het slachten geconstateerde afwij-
kingen ten behoeve van keuring na het slachten.

— \'Voorwaardelijke vergunning tot slachten\',
met toestemming van de keuringsdierenarts,
deze dieren — met inachtneming van eventueel
te treffen bijzondere voorwaarden — te slachten
aan het einde van de slachtdag.

— Geen sprake van een storing van de alge-
mene gezondheidstoestand van het slachtdier
doch:

— Uitwendig waarneembare afwijkingen van
zodanige aard dat ook indien bijzondere voor-
zorgen worden getroffen, bezoedeling van de
slachtlijn met smetstof onvermijdelijk is.

— Indien ter keuring aangeboden in een slach-
terij (EEG-erkend of conform art. 19 Eisenbe-
sluit) zal een \'voorwaardelijke vergunning tot
slachten\' worden verstrekt met de verwijzing
naar een bijzondere slachtplaats.

— Duidelijk waarneembare ziekteverschijnse-
len inbegrepen verschijnselen die wijzen op de
aanwezigheid van een besmettelijke veeziekte,
respectievelijk de verdenking daarvan, alsmede
een duidelijke storing in de algemene gezond-
heidstoestand van het slachtdier.

— Slachtdieren, in nood gedood wegens een
ernstig ongeval of onmiddellijk gevaar opleve-
rend voor de veiligheid van personen of goede-
ren.

— Slachtdieren die door ernstige ziekte in on-
middellijk levensgevaar verkeren en na aanvoer
zonder keuring vóór het slachten, worden be-
dwelmd, gedood en geslacht.

— Slachtdieren die dood ter keuring/slachting
worden aangevoerd en die om wat voor reden
dan ook elders zijn gestorven of in nood zijn
gedood wegens ernstige ziekte.

De categorieën (3b t/m 7) worden verwezen
naar de bijzondere slachtplaats.
Ter bevordering van de uniformiteit zijn door
de Veterinaire Hoofdinspectie (VHI) in overleg
met de Rijksdienst voor de keuring van Vee en
Vlees (RVV) afspraken gemaakt wat als een
ongeval kan worden beschouwd en waarbij uit-
eraard na bacteriologisch onderzoek, antibio-
tica-onderzoek, kookproef en pH-bepaling goed-
keuring kan volgen.

In de advisering naar de veehouder is het van
belang er op te wijzen dat goedkeuring in bo-
venvermelde gevallen slechts volgt als het uit-
gebreide onderzoek een gunstige uitslag geeft.

Herkeuring van slachtdieren en vlees
In overleg tussen VHl en RVV is een gedragslijn
afgesproken, met betrekking tot de herkeuring
in verband met een uniforme benadering in ge-
heel Nederland, waarbij ook een uniforme wijze
van rapportage is afgesproken, uiteraard met
inachtneming van de wettelijke voorschriften.
Mede naar aanleiding van gerechtelijke uit-
spraken is voorgeschreven dat bij herkeuring
opnieuw gekeurd moet worden en dat het rele-
vante onderzoek, dat wil zeggen het onderzoek
dat leidde tot de aangevochten keuringsbeslis-
sing moet worden overgedaan. Er kan dus niet
worden volstaan met een protocollaire herkeu-
ring.

1—2 \'Technisch-wetenschappelijke computertoe-
passingen\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

3—4 29. Internationale Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes und 32. Jah-
reshauptversammlung des Landesverbandes
prakt. Tierärzte Bayern e. V. im BpT (A), Oberst-
dorL

5 Publieksmanifestatie: \'Moet alles wat kan ook
kunnen?\' Fac.d.D. t.g.v. 75-jarig bestaan vkgr.
Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Utrecht
(pag. 405).

5—6 Symposium Immunologie en Gezondheids-
zorg, Jaarbeurscongrescentrum (pag. 1069 1985
en 406).

6 PAO-D klinische les: \'Reproduktiestoornissen
bij merrie en hengst\'. Uithof Utrecht (pag. 466).

11—16 Australian Veterinary Association Annual
conference at the Gold Coast, Queensland.

13 Vergadering Hoofdredaktie/Wetenschappelijke
Redaktie, Hotel \'Heidepark\', Bilthoven; 16.00
uur.

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

19—20 35. Tagung der Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie, zugleich 29. Tagungder
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

22 \'Opname en afgifte van dieren in relatie tot het
euthanasiebeleid\'. Jaarlijkse bijeenkomst dieren-
artsen verbonden aan een asiel. Utrecht (pag.
413).

22 Symposium: \'The role of veterinary public health
and food microbiology in preventive medicine\',
RIVM. Bilthoven (pag. 441).

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22 7e Nederlands Kampioenschap Kleiduivenschie-
ten voor Dierenartsen (Boehringer Ingelheim
B.V.); schietbanen fa. Doorhout Mees, Bid-
dinghuizen.

22—23 Jahresmitgliederversaminlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AWT), Stuttgart.

22—24 Management voor dierenartsen, cursus: be-
sluitvorming en samenwerken (pag. 359).

23—24 Groep Veterinaire Homoeopathie KNMvD.
A- en B-cursus Veterinaire Homoeopathie, Re-
creatiecentrum, Delden (pag. 315).

25—30 2. Weltkongreß Lebensmittelinfektionen
und -Intoxikationen, Berlin (West).

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

27 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering.
Onderwerp: \'Monoclonale antistoffen\' (dr. A.
Osterhaus). Sociëteit \'Standvastigheid\', Delft;
20.30 uur.

27 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
Holland. Excursie \'Zwanenwater\', Natuurmonu-
menten, gem. Callantsoog.

27—28 4e Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergerie \'De Roskam\', Rheden (inl.:
030-452326).

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang
20.00 uur.

29—31 Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern (pag. 353).

2—4 International Symposium \'Prevention of con-
tamination and decontamination in the meat in-
dustry, Zeist (pag. 353).

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690 en 228).

4—6 Aktuelle Probleme in der Mikrobiologie,
Schloß Rauischholzhausen b. Marburg.

8—11 Intern. Tagung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\', Halmstad (Schweden).

12 Stichting Canis: Studiedag klini.sche genetica.
Postiljon (Motel), Arnhem (pag. 441).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\', Trier.

17 Contactdag voor de pluimveehouderij, primaire
sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

19 Ledendag Ned. Zoötechn. Ver. met bezoek aan
Inst, voor Veevoedingsonderzoek.

20 Disease and management of threatened bird
populations Symposium to be held at the XIX
World Conference of the International Council
for Bird Preservation, in Kingston, Canada.

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

1—5 Reproductive immunology 3rd international
congress, to be held in Toronto.

2—4 1st International Veterinary Immunology
Symposium, Guelph, Ontario, Canada (pag.
864).

15—18 International Pig Veterinary Society, 9th
Congress, Barcelona (Spain) (pag. 43).

17—22 3. Weltkongreß über angewandte Genetik in
der Tierproduktion, Lincoln (USA).

20—26 9. Internat. Kongreß über Infektions- und
parasitäre Krankheiten, München.

II —14 Equine sports medicine International confe-
rence to be held in San Diego, USA.

20—23 Living together: People, animals and the en-
vironment International Conference in Boston,
Massachusetts, USA.

24—29 Kongreß der Europäischen Vereinigung der
Veterinär-anatomen, Budapest.

24—29 XXXII. Internat. Kongreß \'Fleischfor-
schung und Technologie\', Gent (Belgien).

25—29 Equine reproduction 4th international sym-
posium, to be held in Calgary, Canada.

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary. Canada (pag. 227).

26 Human/companion animal relationships. Inter-
national congress in Boston, USA.

26—30 XlVth World Congress on Diseases of
Cattle, Dublin, Ireland (pag. 535 en 801).

27—30 Toxicology and poison control Combined
congress of the World federation of Associations
of Clinical Toxicology and Poiseon Control
Centres and the European Association of poison
Control Centres at the Brussels Congress Centre,
Belgium.

2—6 21. Internationales Symposium über Ge-
schichte der Veterinärmedizin. Kaposvär (Un-
garn) (pag. 354).

2—4 Production disease in farm animals. Sixth
international conference to be held in Belfast.

4 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond. Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

9—12 24. Wiss. Tagung der Gesellschaft für Ver-
suchstierkunde (GV-SOLAS), Heidelberg.

9—12 27. Arbeitstagung des Arbeitsgebietes \'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG (A), Garmisch-
Partenkirchen.

10—12 Regulatory Peptides and Diseases of Com-
panion Animals, Congress, Utrecht (pag. 43).

11 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
Holland. Excursie Buitenmuseum Enkhuizen.

16 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering,
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

16 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

17—20 Herbsttagungder Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie, Cordoba.

23—26 British Equine Veterinary Association.
Congress, at the University of Warwick.

De banden voor het Tijdschrifi voor
Diergeneeskunde 1986zijn verkrijgbaar
tegen betaling van f 22.50 op post-
rekening nr. 511606t. n. v. KNMvD te
Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \'Banden 1986\'?

C. C. van dc Watering, voorzitt-er; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; E. Nauta,
penningmeester; W. J. Nijhof, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de
133e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht
eventuele kandidaten voor le dragen en de namen van hen tijdig voorde Algemene Vergadering aan
het Hoofdbestuur mede te delen.

Afdeling Friesland
Afdeling Gelderland
Afdeling Utrecht
Afdeling Noord-Brabant
Groep Praktici
Grote Huisdieren
Groep KI en Zootechniek
Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht in
de vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofd-
bestuur mede le delen.

Overeenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afdelingen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 67 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen behorende tot
regio West en Oost, verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor
de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen,

G. J, G, de Jong Afdeling Gelderland 1986 aftredend en herbenoembaar
Th. G. .1. H. Hendriekx Afdeling Limburg 1986 aftredend en niet herbenoembaar
M. P. Schaub Afdeling Zeeland 1986 aftredend en niet herbenoembaar

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afdelingen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Paritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveeziektenbestrijding

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Ver-
gadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijke Reglement worden de Afdelingen en Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Ver-
gadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Op 1 1 april 1986 heeft het tariefoverleg Vleeskalveren plaatsgevonden. Hierbij is overeengekomen
dat vanaf 1 mei 1986 de onderstaande tarieven van kracht zijn.

langer dan 45 minuten.....................................................................................................................................................ƒ 125,—

korter dan 15 minuten...................................................................................................................................................ƒ 39,50

tussen 15 minuten en 30 minuten ................................................................................................................ƒ 69,50

tussen 30 minuten en 45 minuten ..................................................................................................................ƒ 99,50

langer dan 45 minuten.....................................................................................................................................................ƒ 129,50

2. Marges op gebruikte en afgeleverde geneesmiddelen gedurende één maand op één bedrijf

De tijd benodigd voor het geven van de injecties dient niet meegerekend te worden bij het vaststellen
van de duur van de visite.

Bij elke geneesmiddelenleverantie \'van huis uit\' wordt in rekening gebracht (alléén indien niet ge-
combineerd met visite) ƒ 3,—.

Voor 1910 verhui.\'ide de familie Gorter naar Enschede
waar Melle de lagere school en de H.B.S. bezocht.
Na zijn eindexamen werd begonnen met de studie
Diergeneeskunde in Utrecht. Hij zal ongetwijfeld een
zeer gezellig student zijn geweest.
Na zijn afstuderen in 1931 en enkele waarnemingen
werd de praktijk van dr. W. Majoewsky in Ootmar-
sum overgenomen. Tot 1949 heeft Melle Gorter vol
overgave daar gepraktizeerd. Van september 1939 tot
mei 1940 was hij onder de wapenen in Fort Hon.swijk
als (nu en dan paarden behandelende) menagemeester.
In 1949 werd de praktijk in Ootmarsum voortgezet
door collega K. G. Meijers en Melle aanvaardde een
functie bij de Kl-vereniging te Enschede. Hij was ech-
ter zo zeer met hart en ziel prakticus. dat nog in dat-
zelfde jaar samenwerking werd gezocht met dr. S. R.
Numans in Ede. In deze praktijk heeft hij tot kort
voor zijn overlijden gewerkt, bij het aantrekken van
associé\'s werd zijn aandeel weliswaar kleiner, zijn in-
breng bleef echter duidelijk aanwezig.
In 1932 was Melle Gorter gehuwd met Corry Buys.
Zij kregen vier zoons en twee dochters: in 1947 stierf
hun zoontje Wouter op 5-jarige leeftijd aan difterie:

later vertelde hij meer dan eens dat deze jongen
zeker zijn opvolger zou zijn geworden.
Bij zijn 50-jarig dierenartsenjubileum werd een receptii
in Kasteel Floekelum georganiseerd waar bleek hoe
Melle als mens en als dierenarts werd gewaardeerd.
Honderden boeren en niet-boeren (zelfs uit de O Ot-
mar sumse tijd, toen al 32 jaar geleden!) kwamen de
jubilaris gelukwensen.

Op 28 november 1985 stierf Melle Gorter nog vrij
plotseling na een ziekte van enkele maanden.
Onze praktijk zal hem missen.

Zijn gezin verloor een zeer trouwe man en vader, een
grote persoonlijkheid die door zijn werk vaak niet
aanwezig was maar toch eigenlijk altijd zo duidelijk
aanwezig was.

Bij brief van 6 juni 1986 heeft de Werkgroep
Wrakke Dieren, ingesteld door de Veterinaire
Dienst van het Ministerie van Landbouw en
Visserij, twee vragen aan de KNMvD voorge-
legd, te weten:

L de wijze waarop wrakke dieren die geen
economische waarde meer vertegenwoor-
digen op het bedrijf gedood kunnen
worden;

2. het formuleren van criteria die in be-
schouwing moeten worden genomen alvo-
rens tot afvoer van een wrak dier wordt
besloten, alsmede de wijze waarop deze
besluitvorming kan plaatsvinden.
De brief van de Werkgroep Wrakke Dieren is
besproken in het Hoofdbestuur van 21 augus-
tus 1985.

Het Hoofdbestuur heeft besloten beide vragen
in eerste instantie voor te leggen aan de Groep
Praktici Grote Huisdieren en de reactie van
deze Groep vervolgens om commentaar toe te
sturen aan de Groep Geneeskunde van het
Rund, de Groep Geneeskunde van het Varken
en de Groep Paardenpraktici.
De reacties van deze Groepen zijn vervolgens
bsproken in het Hoofdbestuur van 26 februari
1986.

Bij brief van 9 april 1986 heeft de KNMvD
haar standpunt aan de Werkgroep Wrakke
Dieren doen toekomen. Dit standpunt luidt
als volgt:

I. Omtrent de wijze waarop wrakke dieren die
geen economische aarde meer vertegenwoor-
digen op het bedrijf gedood kunnen worden
het volgende:

a. Euthanasie binnen deze groep van die-
ren dient uitsluitend door de plaatse-
lijke prakticus uitgevoerd te worden.

b. Het tijdstip van euthanasie zal afhan-
kelijk zijn van de mate van pijn welke
het dier lijdt. Bij een hoge mate van
pijn lijden dient de tijd tussen verzoek
van de eigenaar tot euthanasie en de
uitvoering daarvan door de prakticus
zo kort mogelijk te worden gehouden,
terwijl in tussentijd de nodige maatre-
gelen aangewend moeten worden daar
waar mogelijk de pijn te verlichten.

In situaties van geen of een mindere
mate van pijn lijden kan tijdens van te
voren vastgestelde bedrijfsbezoeken in
verband met bedrijfsbegeleiding tot
euthanasie van deze dieren worden
overgegaan. In tussenliggende situaties
dient naar omstandigheden gehandeld
te worden, waarbij het nodige dient te
worden gedaan de pijn tot het mini-
mum te beperken.
Voorlichting en instructie door de
prakticus aan de veehouder is hierbij
van essentieel belang,
c. De wijze van euthanasie is de vol-
gende:

c.3. varken: door middel van intraveneuze
injectie of eventueel intracardiale injec-
tie;

d. De berekening van de kosten van deze
handelingen dient volgens de normale
tariefsopbouw plaats te vinden, met
dien verstande dat in die gevallen
waarin de kosten een belemmering
voor de uitvoering zouden vormen, de
dierenarts gerechtigd is zijn tarieven
aan te passen aan de feitelijke situatie.

2. Criteria welke in beschouwing worden ge-
nomen alvorens tot afvoer van een wrak dier
met economische waarde wordt besloten:

d. de mogelijkheden tot vermindering van
pijn (bijv. het apart zetten van een dier
kan pijn al verminderen, ziekenstal);

i. de in acht te nemen wachttijd en eventuele
andere consequenties van de behandeling.

Tijdige onderkenning van \'wrakke\' dieren
door de veehouder is hierbij noodzakelijk,
waarbij deze door de prakticus kan worden
ondersteund in zijn oordeelsvorming en on-
derkenning van die speciale situaties. In dit
verband is er een voorlichtingsfolder \'Wrakke
Dieren\' uitgebracht door het Ministerie van
Landbouw en Visserij. Deze folder kunt u
desgewenst opvragen bij de Infotiek van het
Ministerie onder tel. nr. 070 - 79 20 62.
Het verstrekken van informatie door de prak-
ticus aan de veehouder over dit soort situaties
behoort tot de normale werkzaamheden van
de prakticus in het kader van de bedrijfsbege-
leiding.

I3c oprichtingsvergadering van de Groep Ve-
terinaire Specialisten zal gehouden worden op
3 juni 1986. De Groep stelt zich ten doel het
bevorderen van de specialistische diergenees-
kundige kennis, het bevorderen van de
opleiding en nascholing van specialisten, en
het behartigen der maatschappelijke belangen
van hen, die als specialist op het terrein van de
diergeneeskunde werkzaam zijn.
Zoals besloten op de vergadering d.d. 10 de-
cember 1985 van de Groep Veterinaire Specia-
listen i.o. worden voor de oprichtingsvergade-
ring uitgenodigd:

— collegae, die één van de specialisten-
opleidingen aan de Faculteit der Diergenees-
kunde te Utrecht volgen, dan wel één van deze
opleidingen hebben afgerond;

— collegae, die voornemens zijn zich te laten
registreren als specialist in een bepaald deel-
gebied, opgenomen in het curriculum van de
diergeneeskundige opleiding van de Rijksuni-
versiteit te Utrecht en niet behoren tot de vo-
rige categorie.

Belangstellenden kunnen zich schriftelijk
aanmelden onder vermelding van het specia-
listisch deelgebied bij de voorzitter van de
Groep: drs. E. Teske, Van Brakellaan 3, 3742
MX Baarn. Zij zullen dan een concept
Huishoudelijk Reglement en een concept over-
gangsreglement van de Groep ontvangen, als-
mede een uitnodiging voor de
oprichtingsvergadering. Eventuele belangstel-
lenden voor bestuursfuncties worden verzocht
dit te vermelden bii de aanmelding.

In dc achterliggende periode is door de Groep
Veterinaire Specialisten i.o. hard gewerkt om
in goed overleg met het Hoofdbestuur van de
KNMvD te komen tot de oprichting van de
Groep Veterinaire Specialisten.
De wens om te komen tot een groep van die-
renartsen, die zich op specialistisch niveau
hebben toegelegd op een deelgebied van de
diergeneeskunde, komt enerzijds voort uit de
behoefte in een zo vroeg mogelijk stadium de
verschillende in ontwikkeling zijnde specia-
lismen mede nader te profileren en anderzijds
om de plaats van de specialist in de veterinaire
verzorgingsstructuur van aanvang af aan
mede gestalte te kunnen geven.

Binnen de Groep Veterinaire Specialisten zal
zowel voor de aan de Faculteit der Dierge-
neeskunde en voor de elders opgeleide specia-
listen, als voor de zich zelf tot specialistisch
niveau geschoold hebbende collegae plaats
zijn. In het huidige stadium doet zich de situa-
tie voor dat een erkeniing en registratie van
veterinaire specialisten nog niet kan plaats-
vinden. Toch wordt het zinvol geoordeeld om
die collegae die zich in de nabije toekomst
voor registratie als specialist zullen aan-
melden, nu reeds de gelegenheid te geven zich
te verenigen in een Groep.
Hiermee wordt bereikt dat tijdig een herken-
bare inbreng van diegenen voor wie de ont-
wikkeling van specialismen primair van be-
lang is, mogelijk wordt en de uitkristallisatie
van de positie van de specialist binnen de ve-
terinaire verzorgingsstructuur in een zo ge-
leidelijk mogelijk proces kan plaatsvinden.
Gezien het feit dat verwacht mag worden dat
dit proces enige jaren in beslag zal nemen, is
het als zinvol geoordeeld voor de overgangssi-
tuatie een aantal overgangsbepalingen te
creëren, welke aansluiten op het reglement
van de Groep. In deze overgangsbepalingen is
er naar gestreefd van begin af aan evenwicht
te brengen in de inbreng vanuit de verschil-
lende groeperingen waaruit in de nabije toe-
komst de diverse specialisten zullen voort-
komen. Op deze wijze is naar de mening van
het Hoofdbestuur een situatie gecreëerd
waarin toekomstige te erkennen en erkende
(geregistreerde) specialisten gezamenlijk een
antwoord vinden op de vragen rond een con-
cretisering van specialismen en de ontwikke-
ling van de plaats en de functie van specialis-
ten bij een verdere uitbouw van de
diergeneeskundige verzorging.

De problematiek rond de voortplanting bij
paarden is in vele opzichten gecompliceerder
dan bij runderen en varkens. De oorzaak
daarvan is vooral te zoeken bij het vrouwe-
lijke dier, met name de bij de in tijdsduur
sterk variërende oestrus. De uitwendige
bronstverschijnselen bij de merrie bieden veel
minder houvast voor de bepaling van het
meest geschikte tijdstip van de paring dan bij

andere landbouwhuisdieren. De resultaten van
de KI, maar ook van de veterinaire begeleide
natuurlijke dekking, zijn dan ook sterk afhan-
kelijk van de deskundigheid van de bege-
leidende dierenarts. Om het zo gewenste
\'éénmaal per oestrus dekken\' te kunnen reali-
seren, is het, in verband met de meerdagige
oestrus van het paard, namelijk van groot be-
lang, dat het juiste moment van dekken/inse-
mineren op basis van gynaecologisch onder-
zoek zorgvuldig wordt gekozen.
Daarbij komt, dat inadequate dekkingen/in-
seminaties aanleiding kunnen geven tot on-
gunstige neveneffecten, zoals endometritis of
abortus.

Ten einde een optimale drachtigheidsscore te
bereiken is het bovendien essentieel, dat een
eventuele therapeutische ondersteuning geba-
seerd is op een juiste diagnostiek.
Het is mede de deskundigheid van de dieren-
arts, die er de afgelopen twintig jaar zorg
voor heeft gedragen, dat het drachtigheidsper-
centage geleidelijk aan is toegenomen. Naast
een toename van het drachtigheidspercentage
is tevens het aantal dekkingen, zowel per
hengstigheid als per tot stand gekomen drach-
tigheid, teruggebracht, zodat van een duide-
lijke rendementsverbetering kan worden ge-
sproken. Een rendementsverbetering, die
zowel de dieren zelf, de exploitatie van het
dek- of inseminatiestation, als de paardenfok-
kerij in zijn geheel ten goede is gekomen.
Het feit, dat bij een kwalitatief goede uitvoe-
ring van de paarden-KI de gynaecologische
aspecten centraal staan, waarvoor de dieren-
arts de volle verantwoordelijkheid dient te
dragen, houdt niet in, dat alle handelingen in
de paarden-KI door dierenartsen zouden moe-
ten worden uitgevoerd. Om echter tot een ver-
antwoorde delegatie van taken aan hulpkrach-
ten te kunnen komen, zal het eerst nodig zijn
te komen tot een duidelijke afbakening van
handelingen, die specifiek tot het terrein van
de dierenarts behoren en handelingen, die ook
door gekwalificeerde hulpkrachten zouden
kunnen worden uitgevoerd. Om tot een derge-
lijke afbakening te kunnen komen, zullen eerst
de tot de paarden-KI behorende werkzaam-
heden nauwkeurig moeten zijn omschreven.

WERKZAAMHEDEN BIJ DE PAARDEN-KI
De werkzaamheden bij de paarden-KI kunnen
als volgt worden onderverdeeld:
I. Hengst

d. bewerkingen: verdichting en opwerking
van sperma door middel van centrifugeren
etc.;

g. beoordeling sperma (bij aankomst na ver-
zending, c.q. kort voor de inseminatie);

h. inwendige beoordeling geslachtsapparaat
(follikelcontrole, beoordeling uteruswand
en cervix);

2. Aan welke kwalificaties moeten deze
hulpkrachten voldoen om tot de betref-
fende werkzaamheden te worden toegela-
ten?

Bij de beantwoording van deze twee vragen
wordt uiteraard uitgegaan van de situatie
zoals deze ten tijde van de opstelling van deze
nota (eind 1985) van toepassing was.
In zijn algemeenheid kan worden gesteld, dat
eenvoudige werkzaamheden bij het dier of
werkzaamheden, welke los van het dier
plaatsvinden, in principe in aanmerking
kunnen komen om door anderen dan dieren-
artsen te worden verricht.
Deze werkzaamheden in ogenschouw nemend,
kan worden gesteld, dat er behoefte blijkt le
bestaan aan twee niveau\'s hulpkrachten, te
weten:

a. gekwalificeerde hulpkrachten voor de een-
voudige werkzaamheden, zoals hygiënisch
onderhoud hengst, materiaal en dergelijke;

b. hoger gekwalificeerde hulpkrachten ten
behoeve van de laboratoriumwerkzaam-
heden.

Voor wat betreft de gekwalificeerde hulp-
krachten kan worden gedacht aan mensen met
bij voorkeur een agrarische of hippische ach-
tergrond, die een daartoe op te zetten applica-
liecursus met goed gevolg hebben doorlopen.
De toetsing van de cursisten zou plaats
kunnen vinden door bijvoorbeeld de Gezond-
heidsdiensten.

Voor wat betreft de hoger gekwalificeerde
hulpkrachten moet worden gedacht aan men-
sen met een beroepsopleiding voor laboranten

of een daarmee gelijk te stellen opleiding, die
vervolgens eveneens een applicatiecursus
dienen te volgen. In dit geval zou de toetsing
plaats kunnen vinden door een daarvoor in te
stellen beoordelingscommissie.
Het geven van de eerstgenoemde cursus zou
door of onder auspiciën van de gezond-
heidsdiensten kunnen geschieden; voor de
tweede zal vermoedelijk een beroep op de Fa-
culteit der Diergeneeskunde moeten worden
gedaan.

Uitgaande van twee niveau\'s hulpkrachten, ge-
kwalificeerde en hoger gekwalificeerde,
zouden de werkzaamheden als volgt verdeeld
kunnen worden. Hierbij moet wel bedacht
worden, dat de eindverantwoordelijkheid te
allen tijde bij de dierenarts berust en dat deze
de verantwoordelijkheid voor de verschillende
facetten van de paarden-KI dan ook moet
kunnen dragen.

De werkzaamheden genoemd onder /. Hengst
zouden zonder bezwaar door een gekwa-
lificeerde hulpkracht kunnen worden verricht.
De kwetsbaarheid van de paarden-KI vooral
met betrekking tot de hygiëne (CEM, export)
maken het noodzakelijk dat deze werkzaam-
heden door daartoe gekwalificeerde personen
worden verricht. Inzet van niet-gekwa-
lificeerde hulpkrachten moet dan ook ten
sterkste worden ontraden.
De werkzaamheden onder II. Laboratorium
kunnen door een wat hoger gekwalificeerde
hulpkracht worden gedaan. Wat betreft de
beoordeling van de spermakwaliteit is het
nodig, dat de dierenarts het eindoordeel be-
paalt en beslist over dc toelaatbaarheid van
het sperma voor inseminatie. Mede met het
oog op de bacteriële kwaliteit kan de dieren-
arts hierbij niet gemist worden. Het verzend-
klaarmaken dient dan ook niet alleen onder
eindverantwoordelijkheid, maar tevens onder
direct toezicht en controle van een dierenarts
plaats te vinden.

De werkzaamheden onder III. Merrie behoren
alle tot het specifieke terrein van de dieren-
arts. De begeleidende dierenartsen dienen
daarbij aan extra eisen van bekwaamheid te
voldoen. Hiertoe worden speciale PAO-cur-
sussen georganiseerd. Alleen dierenartsen met
de aantekening \'paarden-KI\' komen voor de
begeleiding van dek- en inseminatiestations in
aanmerking. Een belangrijke overweging hier-
bij is, dat het mement van insemineren zorg-
vuldig gekozen moet worden op basis van een
aan de inseminatie voorafgaand nauwkeurig
onderzoek en beoordeling van het vrouwelijke
geslachtsapparaat.

Zoals in de inleiding reeds is gesteld, is bij de
merrie het aanwijzen van het juiste moment
van insemineren als gevolg van onduidelijke
oestrus-expressie bij de merrie namelijk veel
moeilijker dan bij de andere landbouwhuisdie-
ren.

In artikel 3, lid 3, a, Ie gedachtenstreepje van
de Verordening KI bij dieren 1985 en in arti-
kel 13 van het Reglement KI bij paarden 1985
wordt er vanuit gegaan dat de inseminatie bij
paarden door of onder verantwoordelijkheid
van een dierenarts dient te geschieden. Uit het
voorgaande blijkt duidelijk dat in dit stadium
het insemineren beslist door een dierenarts
dient te geschieden. Wanneer in de toekomst
uit wetenschappelijk onderzoek mocht blijken
dat ook een andere werkwijze tot de gewenste
resultaten kan leiden en de inseminaties door
niet-dierenartsen, doch onder verantwoorde-
lijkheid van een dierenarts, kunnen worden
uitgevoerd, zal dit door de Commissie Paar-
den-KI geregeld dienen te worden, zoals in ar-
tikel 13, lid 3 van bovengenoemd Reglement is
aangegeven (namelijk inseminatie door per-
sonen die door de Commissie voldoende be-
kwaam worden geacht). Daarbij wordt er va-
nuit gegaan dat hierover goed overleg met de
KNMvD zal plaats vinden.
De werkzaamheden onder j. kunnen niet ge-
rekend worden tot de routine Kl-werkzaam-
heden, doch vinden incidenteel, afhankelijk
van de toestand bij de merrie, plaats en dienen
tot het normale diergeneeskundig handelen
gerekend te worden.

Resumerend kan worden gesteld, dat een op-
timaal functioneren van de KI bij paarden zo-
veel extra waarborgen vereist ten aanzien van
de uitvoering, dat deze grotendeels in handen
van dierenartsen moet blijven. Bepaalde werk-
zaamheden kunnen aan daartoe gekwa-
lificeerde hulpkrachten worden opgedragen.
De aan deze personen te stellen eisen zullen
nauwkeurig moeten worden omschreven.

Inleiding gehouden door de voorzitter van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde, drs. C. C. van de Watering,
op 11 april 1986, ter gelegenheid van de opening
van de \'Voorjaarsdagen 1986\' te Amsterdam.

Opnieuw staan we aan het begin van de
\'Voorjaarsdagen\', het internationale veteri-
naire congres van de Groep Geneeskunde van
het Kleine Huisdierder KNMvD. Een congres
dat bewezen heeft — en nu ook weer door het
grote aantal deelnemers bewijst — in een grote
behoefte te voorzien.

Het zal de deelnemers tijdens deze dagen niet
eenvoudig vallen een keuze te maken uit de
gelijktijdig verlopende programma-onder-
delen. Titels van voordrachten en namen van
sprekers staan borg voor de hoge kwaliteit
van het gebodene. Zo kunnen wij ons ver-
heugen over een steeds verder gaande weten-
schappelijke ontplooiing, ook in deze sector
van de diergeneeskunde. Naast de bevrediging
van de persoonlijke wetenschappelijke inte-
resse doet zich dan de vraag voor in hoeverre
de verworvenheden van de wetenschap ook
hun toepassing kunnen vinden in de prakti-
sche uitoefening van de diergeneeskunde, aan
de keerzijde van de glans der wetenschap.
Het aanbod van kennis vormt een uitdaging
voor de prakticus om, gemotiveerd door inte-
resse, zich op de hoogte te stellen van het
nieuwe op het wetenschapsgebied dat hem zo
blijft boeien. Het beantwoordt ook aan de ge-
voelde morele verplichting in het kader van
een \'éducation permanente\', nascholing te
volgen om zo verantwoord het beroep te
kunnen blijven uitoefenen.
De erkenning van dit congres, nu voor de eer-
ste maal door de Akademie für Tierärztliche
Fortbildung is onmiskenbaar een onderstre-
ping van de waarde van deze dagen en mag de
organisatoren een welverdiende voldoening
schenken. Onze Nederlandse beroepsorganisa-
tie ziet daarmede de nagestreefde kwaliteit be-
vestigd. Deze dagen zijn niet alleen een bron
van inspiratie, het zijn ook feestdagen omdat
los van maatschappelijke omstandigheden wij
ons in collegiale sfeer geheel aan vakinteresses
kunnen overgeven. Toch dienen we ook de
andere kant van de medaille niet uit het oog te
verliezen. Het vakinhoudelijke, wetenschappe-
lijke aspect van het beroep is één kant — daar-
voor bent u hier —. maar er is ook een keerzijde.

Meer en meer zal door verschillende oorzaken
de diepgang in de uitoefening van de dierge-
neeskunde bepaald worden door maatschap-
pelijke en economische invloeden. Ik wil dit
niet uitspreken om het enthousiasme aan het
begin van dit congres geweld aan te doen. Ik
ben van mening dat het goed is, juist op een
moment dat we klaar staan voor een boeiend
wetenschappelijk parcours, ook voorde maat-
schappelijke omstandigheden van ons beroep
enige aandacht te vragen. Laten we vooral
nuchter blijven. De investering die door de be-
roepsbeoefenaar gedaan wordt voor deelnaine
aan dit congres en andere bijscholing is niet
gering. Zijn verwerving van kennis en kunde
zal toch in zekere mate revenuen moeten op-
brengen. Een deel van de kennisverdieping zal
direct een bijdrage leveren aan de kwaliteit
van de praktijkuitoefening. Een ander deel
van het gebodene is — voor wat zijn toepas-
sing betreft — voorbehouden aan de meer ge-
specialiseerde praktijken gezien de eisen die
gesteld worden aan uitrusting en vaardigheid.
Een verdere specialisatie in de geneeskunde
van het gezelschapsdier is een logisch gevolg
van de vele mogelijkheden tot verdieping op
een deelgebied. Een ontwikkeling die vooral
gebaseerd is op de ambitie van de betrok-
kenen. Dit is een goede zaak. Doch de ambitie
die zo vele beroepsbeoefenaren motiveert
wordt evenwel eens geconfronteerd met de
afweging of die ambitie in materiele zin wel
voldoende gedragen wordt; en of het aldus,
materieel een verantwoord deei van het vete-
rinair ondernemingsgebeuren vormt of gere-
kend moet worden tot het zich uitleven in een
hobby, zij het wel is waar een professionele. In
deze context moet de specialisatie bezien
worden. De erkenning van specialismen en in
het verlengde daarvan dc registratie van spe-
cialisten in ons land blijft momenteel steken
op de nuchtere triaar zeer terechte vraag van
de Raad voor Specialisatie of een te erkennen
specialisme ook een economisch verantwoorde
bestaansmogelijkheid biedt, waarbij de ge-
dachten in eerste instantie uitgaan naar een
bestaansgrond grotendeels zo niet geheel ge-
vormd door 2e-lijns patiënten. Het antwoord
is niet zonder meer te geven en de opzet voor
een nader onderzoek dient kritisch te worden
overwogen.

De discussies in het land hebben heel duidelijk
de structuurontwikkelaars voorgehouden dat
de kosten, welke aan een geavanceerde en ge-
lede veterinaire verzorgingsstructuur voor het
gezelschapsdier verbonden zijn, wel eens de
beperkende factor voor deze ontwikkeling

zouden kunnen vormen. De eerste aanzetten
in de praktijk voor een herkenbare 2e-iijns-
gezondheidszorg zijn van start gegaan en
zullen duidelijker de problemen in beeld
brengen voor wat betreft de haalbaarheid in
economische zin. Wij moeten met respect voor
de ondernemingslust de betrokken collegae
erkentelijk zijn. Het is echter nog te vroeg om
tot definitieve conclusies te komen. Mogelijk
dat een gericht en goed opgezet onderzoek de
problemen fundamenteler en inzichtelijker
kan maken, waardoor voor de meer geavan-
ceerde vormen van een veterinaire verzorging
van hct gezelschapsdier mogelijkheden gevon-
den worden. Het is daarbij niet reëel om van
een dierenarts te blijven verwachten dat hij
zich zo betrokken voelt bij zijn vak en bij zijn
patiënt, dat hij de kosten inclusief zijn hono-
rarium niet in rekening bij de eigenaar zal
brengen.

Dc eigenaren van onze gezelschapsdieren
moeten te overtuigen zijn van het toch alles-
zins verdedigbare verlangen naar een passende
honorering. De sociale positie van het gezel-
schapsdier is langzamerhand zo bevestigd, dat
inijns inziens dooreen open voorlichting hier-
voor méér begrip gekweekt moet kunnen
worden dan wel eens verondersteld wordt.
Hierbij zij opgemerkt dat er daarbij van wordt
uitgegaan dat alle tarieven op een reëele calcu-
latiebasis zijn gefundeerd. Dit klemt te meer
nu door een grote toestroom van jonge dieren-
artsen het aanbod van diergeneeskundige
hulpverleners sterk stijgt. We zien dat met
name in de sector van het gezelschapsdier het
aantal vrije vestigingen toeneemt en niet alleen
op die plaatsen waar door de vestigingscom-
tnissies geoordeeld wordt dat er op verant-
woorde wijze plaats is voor de start van ecn
nieuwe praktijk. Ook de, naar objectieve
maatstaven niet verantwoorde vestigingen,
zullen trachten zich een bestaansgrond te ver-
overen door zich in eerste aanleg vooral toe te

leggen op de algemene eerste behoeften van de
eigenaren. Door de hierdoor ontstane verdun-
ning van de basis-verrichtingen en daarnaast
door de druk op de tarieven, dreigt het reëele
gevaar van een aantasting van de kwaliteit van
de diergeneeskunde en een inperking van de
mogelijkheden, welke een goed ingerichte
praktijk, geleid door ervaren en bekwame die-
renartsen, kan bieden. Als reactie hierop werd
binnen onze beroepsorganisatie aangedrongen
op een actief vestigingsbeleid.

Een actief centraal geleid vestigingsbeleid lijkt
na een eerste verkenning in onze beroepsgroep
evenwel een niet haalbare ontwikkeling. Een
dergelijk beleid gaat per definitie uit van de
toetsing van een bestaande praktijkvoering
aan een te hanteren gevarieerde doch vastge-
stelde normpraktijk om zo een inzicht te ver-
werven over eventuele ruimte voor nieuwe
vestigingen in een bepaalde regio. Een derge-
lijk dirigistisch beleid lijkt voor de beroepsge-
noten niet aanvaardbaar, omdat naast andere
redenen het de privacy van de vrije beroeps-
beoefenaar rechtstreeks aantast, zich mengt in
de eigen beroepsverantwoordelijkheid van
deze en daardoor grote spanningen zal op-
roepen. De voorkeur binnen onze professie
lijkt uit te gaan naar het spel van vraag en
aanbod dat als onderdeel van het marktme-
chanisme het krachtveld vormt rond het vrije
beroep, dat in de diergeneeskunde een waar-
dige vertegenwoordiger heeft. Toch zal er iets
moeten gebeuren, willen we niet in een onza-
lige concurrentiestrijd terechtkomen die de
diergeneeskunde zal schaden en de gezel-
schapsdieren niet die gezondheids- en wel-
zijnszorg zal bieden waartoe deze in staat is,
waarbij ik nog voorbij ga aan het verlies aan
voldoening in de uitoefening van het beroep.

De vraagstukken die zich nu aandienen ves-
tigen onze aandacht op de noodzaak om actief
bezig te zijn met het probleem werk te vinden

Iedere dierenarts, zowel de prakticus als de niet-prakticus, heeft dagelijks te maken met besluitvorming tn
samenwerken, bijv. leiding geven, het nemen van beslissingen etc.

Ten einde deze aspecten op het gebied van management zo optimaal mogelijk in praktijk te kunnen
brengen, heeft het Hoofdbestuur besloten een cursus \'management voor dierenartsen\' te starten, waaraan
iedere dierenarts, lid van de Maatschappij kan deelnemen.

Voor nadere informatie verwijzen wij u naar het Tijdschrift voor Diergeneeskunde d.d. 1 april 1986, pag.
359-360. Tevens kunt u telefonisch contact opnemen met T. W. te Giffel of Desiree Raasing en/of
Annelies Griffioen.

voor vele afgestudeerden. Dé oplossing is er
niet, maar wel kan door een bewuste discussie
de noodzaak scherper onderkend worden om
jonge goed opgeleide dierenartsen in bestaan-
de praktijken op te nemen. Een opname van
een jonge dierenarts, al is het op part-time
basis zal ook voor de gevestigde dierenarts
nieuwe mogelijkheden voor ontplooiing in zijn
beroep, dan wel in maatschappelijke zin rea-
liseerbaar maken. Vooral regionaal zullen be-
sprekingen in collegiaal verband er toe
kunnen leiden dat er een grotere samenwer-
king tussen praktijken ontstaan en mogelijk-
heden voor jongeren onderkend worden. De
kansen voor een \'wilde\' vrije vestiging in een
gebied dat door samenwerking van praktijken
goed verzorgd is — en vooral voor het publiek
een herkenbare verzorgingsstructuur heeft —
zijn bepaald minder dan in een regio die deze
voor het publiek ontbeert. De zekere toename
van werkzoekende dierenartsen, die alle moge-
lijkheden die zich voordoen om aan de slag te
komen, zullen aangrijpen, zal in de komende
tijd duidelijk voelbaar zijn. De druk zal in de
komende jaren eerder toe- dan afnemen. We
zullen ons dat moeten realiseren en ons moe-
ten inzetten zo goed mogelijk — en dat bete-
kent zo veel mogelijk —jongeren op te
nemen. Velen maken deel uit van onze eigen
beroepsorganisatie. Het ligt dan ook voor de
hand dat u aan hen bij uitbreiding van de per-
soneelsbezetting van uw praktijk voorrang
geeft. Immers zij onderschrijven door hun
lidmaatschap de doelstelling van onze beroeps-
organisatie.

Dames en heren, u moet deze tirade niet als
een verstoring voelen van de vreugdevolle
verwachtingen die u ongetwijfeld koestert bij
het begin van de \'Voorjaarsdagen\' waarin u
zich vakinhoudelijk wilt uitleven! Schuif de
maatschappelijke problematiek tijdens deze
dagen terzijde en geniet ten volle, doch besef
dat wij met elkaar ook een stuk verantwoorde-
lijkheid dragen voor de maatschappelijke ont-
wikkelingen in ons beroep, die wij aan de
keerzijde van de wetenschap weten. Als u vol-
daan na afloop huiswaarts keert, geprikkeld
om zelf aan de slag te gaan, dan kunnen de
organisatoren tevreden zijn.

U de garantie gevend dat wij voor de maat-
schappelijke aspecten van ons beroep elkaar
zeker nog zullen spreken, verklaar ik, gaarne
u dank zeggend, mijnheer de voorzitter voor
de gelegenheid ook de keerzijde van deze
dagen te belichten, de \'Voorjaarsdagen 1986\'
voor geopend.

Verslag van de bijeenkomst van
asieldierenartsen, gehouden in de Brabant-
zaal van het Congrescentrum Hoog-
Brabant te Utrecht op 15 mei 1985

Thema: Management-aspecten van opname en
afgifte van dieren in een asiel.
Sprekers waren: G. te Winkel, dierenarts,
verbonden aan de \'Vereniging Dierenasiel
Amsterdam\',

H, A. J. Heuthorst, dierenarts, verbonden aan
het \'Dierenopvangcentrum Rotterdam\' en K.
Crama, dierenarts.

Uitgangspunt was, dat het beleid, dat in een
asiel gevoerd wordt, afhankelijk is van een
aantal externe (mentaliteit, begrip en be-
reidheid tot — financiële — medewerking van
het publiek, overheidssubsidies, overheidsbe-
moeienissen enz.) en interne (vereniging,
stichting, bestuur, personeel, financiële situa-
tie, public relations enz.) factoren. De spre-
kers gingen, elk vanuit hun eigen asielsituatie,
in op een aantal vragen, die hen werden voor-
gelegd. Het jaar 1984 werd als bespreekjaar
gebruikt.

Rotterdam (1984: meer dan 3500 asieldieren)
en Amsterdam (1984: meer dan 4000 asieldie-
ren) huisvesten de twee grootste dierenasiels
van Nederland,

Beide asiels kenden ongeveer dezelfde ge-
middelde asielverblijftijd (ligduur) per dier: 9
dagen per hond (beiden) en 18 (Rotterdam) en
19 (Amsterdam) dagen per kat. De bezettings-
graad (100% = 1 dier per hok) was in Am-
sterdam vooral bij de katten aan de hoge kant
(118,8%), hetgeen een gevolg was van te weinig
beschikbare hokruimte.
Het euthanasiepercentage (= het aantal ge-
dode dieren ten opzichte van het aantal bin-
nengekomen dieren) lag in beide asiels be-
neden het landelijke gemiddelde.
Omtrent de financiële exploitatie van beide
asiels viel het volgende op:

a. Rotterdam ontving een gemeentelijke sub-
sidie van ƒ 123.182,60, terwijl Amsterdan
slechts de erfpacht (ƒ 25,000,—) niel
hoefde te betalen,

b. De personeelskosten zijn in beide asiels re-
latief hoog: Rotterdam 56,8% en Amster-
dam 49,5% van de totale uitgaven.

c. In beide asiels bedroegen de veterinaire
kosten 18,3% van de totale uitgaven.

d. Via de dieren wordt in Rotterdam 35,1%
en in Amsterdam 28,2% van de totale uil-
gaven terugverdiend.

Beiden dachten aan activatie van de door-
stroming, waarbij Te Winkel aangaf, dat het
Honden- en Kattenbesluit gedeeltelijk achter-
haald is:

Er wordt met het oog op honde- en katteziek-
tepreventie een quarantainetijd in acht ge-
nomen: deze ziektes komen echter nog spora-
disch voor. De wettelijk afgedwongen
quarantainetijd verhoogt nu juist het risico op
parvo- en niesziekte-infecties met alle ge-
volgen vandieu.

Beide asiels bleken verschillend te reageren op
een overaanbod van dieren:
Rotterdam neemt afstanddieren slechts aan na
het maken van een telefonische afspraak.
Voordeel: a. minder ruzies aan de balie; b. het
publiek zal eerder zelf een oplossing zoeken; c.
te snelle, emotionele beslissingen kunnen nog
door de eigenaar teruggedraaid worden.
Amsterdam neemt in beginsel alle dieren aan,
behalve de duidelijke euthanasiegevallen,
maar schakelt soms andere opvangcentra in
om de druk te verlichten.
Beide sprekers voelden het gebrek aan mee-
komende informatie, wat zich bij asieldieren
voordoet, als een groot gemis: bij het alge-
meen onderzoek, dat wegens onvoldoende
geldmiddelen zonder kostbare diagnostische
hulpmiddelen moet plaatsvinden, zal zeker
niet elke afwijking aan het licht komen. Daar-
naast zullen sommige gedragsafwijkingen tij-
dens het kennelverblijf onopgemerkt blijven.
Een aantal problemen zullen zich dus pas bij
de nieuwe eigenaar manifesteren. Gevolg:
slechte naam asieldier en asiel.
Beide sprekers meenden dat het asielreglement
van de dierenbescherming, dat er van uitgaat,
dat alleen gezonde dieren geplaatst worden,
niet haalbaar is, omdat er teveel ongrijpbare
factoren ecn rol spelen en ook omdat er in de
eerste plaats in het belang van het dier ge-
dacht moet worden.

Vervolgens kwam het begrip \'retourhond\' aan
de orde: in beide asiels wordt 40% der ge-
plaatste honden na kortere of langere tijd te-
ruggebracht. Oorzaak: voornamelijk gedrags-
problematiek. Genezing is twijfelachtig en
tijdrovend, dus kostbaar.
Bij de aanpak van deze problematiek werd
gedacht aan:

a. betere opleiding van asielpersoneel, zowel
wat betreft de omgang met gedragsge-
stoorde dieren als ook het goed kunnen in-
schatten van de juiste mens-dier combina-
ties;

N.B. Dit vormt tevens het thema (\'Opname en afgifte van dieren in een asiel in relatie tot het euthanasiebe-
leid\') van de op 22 mei a.s. te Utrecht te houden jaarlijkse bijeenkomst van dierenartsen verbonden aan een
asiel.

e. De exploitatietekorten waren in Rotter-
dam 31,7% en in Amsterdam 43,2% van
de totale uitgaven.

Dit financiële plaatje valt ten nadele van Am-
sterdam uit: Amsterdam ontving een zeer lage
subsidie en heeft daarnaast zelf de nieuwbouw
moeten bekostigen, zodat er nog rentebeta-
lingen en aflossingen moesten plaatsvinden.
Uit de exploitatietekorten blijkt, dat beide
asiels nooit of te nimmer self-supporting
zullen kunnen zijn. Deze uitspraak wordt ge-
steund door de gemaakte kosten per asieldier
en de inkomsten, die daar tegenover staan:
Kosten: Rotterdam: ƒ310,14 per hond en
/ 308,71 per kat. Amsterdam: ƒ 226,— per
hond en ƒ 184,— per kat.
Inkomsten: Rotterdam: ƒ 125,— per hond en
f 50,— per kat. Amsterdam: ƒ 115,— per
hond en ƒ 32,50 per kat.

Vervolgens werd het economische beleid met
betrekking tot de asieldieren onder de loupe
genomen.

De euthanasiepercentages bij de honden
waren laag (nog geen 5%) en bij de katten veel
hoger (ongeveer 17,5%), maar wel beneden
het landelijke gemiddelde. Opvallend waren in
beide asiels de hoge retourpercentages (= aan-
tal geplaatste dieren dat weer teruggebracht
wordt) bij dehonden.

Beide sprekers meenden dat gedragsgestoord-
heid de voornaamste oorzaak is.
Dergelijke dieren moeten eigenlijk een langdu-
rige heropvoeding genieten, waarvan het re-
sultaat twijfelachtig is en zij drukken, vanwege
de lange asielverblijftijd, zwaar op de beschik-
bare fondsen, terwijl plaatsing de naam van
een asiel niet ten goede komt, want het pu-
bliek vraagt niet om een gedragsgestoord dier,
maar om een plezierig en gezond huisdier.
Sprekers vroegen zich dan ook af, of het op-
name- en afgiftebeleid, dus ook het euthana-
siebeleid ten aanzien van de zojuist ge-
noemde categorie dieren niet bijgesteld dient
tc worden.\'

Ten aanzien van de katten waren beide spre-
kers ook eensgezind: De relatief hoge eutha-
nasiepercentages werden verklaard door een te
lage doorstromingssnelheid, welke weer te wij-
ten was aan onder andere een te lange, ge-
dwongen, asielverblijftijd in verband met nies-
ziektepreventie en daarnaast ook aan een
(seizoenmatig?) gebrek aan belangstelling van
het publiek voor volwassen katten.
Hoe de zaak hier te verbeteren?

met gedragstherapeuten;
e. de collegae-praktici er meer bij betrekken;
d. de eenvoudigste weg volgen en euthanasie
als oplossing kiezen.

Op de vraag, in hoeverre er een duidelijke
steun vanuit de collegiale sector werd onder-
vonden, waren de antwoorden gedeeltelijk ge-
lijkluidend: zowel in Rotterdan als in Amster-
dan laten collegae zich dikwijls (uit onbegrip?)
te negatief over het asieldier uit.
In Rotterdam geldt het \'service-controle\'-sy-
steem, waarbij de nieuwe eigenaar van een
asieldier de kans krijgt om op kosten van het
asiel een dierenarts naar keuze te raadplegen
(overeenkomst KNMvD met Dierenbescher-
ming.)

De door collegae ingediende declaraties
worden vaak op onjuiste wijze tot te hoge be-
dragen ingevuld, wat dikwijls aanleiding tot
onenigheid geeft. Tevens is de bereidwilligheid
van sommigen om buiten de normale werku-
ren aan zwerfdieren hulp te verlenen bedroe-
vend slecht.

Amsterdam heeft onvoldoende geld om de
\'service-controle\' te kunnen betalen. Uit het
asiel stammende klachten worden op een da-
gelijks asiel-spreekuur kosteloos behandeld.
Daarnaast gebeuren alle operatieve ingrepen,
ook castraties van poezen en katers, op het
asiel. Dit beleid wordt niet door elke praktize-
rende collega op hoge waarde geschat met
soms merkbare gevolgen in de intercollegiale
sfeer. Helaas is het niet onwaar, dat sommige
collegae er bepaald weinig aan doen om bij
het publiek de indruk weg te nemen, als zou
de asieldierenarts een soort rammelende
BOVAG-garantie verlenende handelaar in
honden- en kattenoccasions zijn.
Rotterdam staat op goede voet met de ge-
meentelijke overheid: deze steunt het asiel in
allerlei opzichten. Dergelijke steun moet het
Amsterdamse asiel grotendeels ontberen,
waardoor het voortdurend in een marginale
positie verkeert.

Wat de relatie tot het publiek betreft, menen
beide sprekers, dat er enerzijds veel steun
wordt ondervonden, maar dat er anderzijds
ook veel onbegrip heerst. Een goede voor-
lichting zou dan ook stimulerend kunnen
werken. In Amsterdam geldt als extra nadeel,
dat sommige dierenbeschermingsorganisaties
aldaar elkaar, ook via de pers, te vuur en te
zwaard bestrijden.

\'Een bestuur behoort duidelijke beleidslijnen
te geven en de uitvoering daarvan aan de
daartoe in dienst genomen medewerkers te
geven: het dient leiding te geven zonder zich
met de details in de uitvoering te bemoeien.\'
Aldus kon collega Heuthorst, tevreden, zijn
bestuur kenschetsen. Hiermee kon collega Te
Winkel zich conformeren, maar hij plaatste de
kanttekening, dat hij in het verleden op
minder prettige wijze met bestuursleden heeft
moeten samenwerken. Hij heeft met vele be-
stuurswisselingen te maken gehad, waarbij
nieuwe en onervaren bestuursleden soms maar
al te snel hun mening over het asiel gevormd
meenden te hebben en als \'mede-directie-
leden\', soms lijnrecht tegen elkaar in, orders
aan het personeel begonnen uit te vaardigen.
Gevolg: chaos en een onwerkbare situatie.
Tenslotte kwam collega Crama, prakticus in
Rotterdam, aan het woord. Hij gaf met een
enkel voorbeeld aan, dat er in een asiel soms
diagnoses gemist worden, maar had begrip
voor de omstandigheden, waarin een asiel-
dierenarts moest werken. Hij meende dat er
veelal binnen de groep van asiels afkomstige
rashonden vele probleemgevallen schuilen.
Naar zijn mening zou er meer gedaan moeten
worden aan voorlichting van zowel het pu-
bliek, als ook van collegae-praktici om meer
begrip voor het asielgebeuren te kweken,
hoewel zijn eigen oordeel over het asiel gedu-
rende de laatste jaren al duidelijk in positieve
zin veranderd is.

Hierna volgde een paneldiscussie, welke door
collega Rakhorst uit Apeldoorn, die tevens als
voorzitter afscheid nam, werd voorgezeten. Er
ontstond een levendige gedachtenwisseling,
waarbij de mening van collega Pijnappel uit
Nijmegen omtrent gedragsgestoorde honden
in het bijzonder opviel: hij meende, dat het af-
geven van deze honden gecontra-indiceerd was
vanwege de slechte naam, die een asiel erdoor
zou krijgen. Mensen zouden in het algemeen
niet uit dierenliefde een asieldier nemen. Men
wil een probleemloos en gezond dier, dat niet
te duur mag zijn en dat men zelf uit wil kie-
zen.

Nadat hij aldus nuchter stelling had genomen,
wenste de heer Pijnappel nog een lijst met de
namen en adressen van alle aan asiels ver-
bonden dierenartsen te ontvangen.
Vervolgens kwamen nog aan het woord de
collegae mevr. Vervoorn-Malinosky-Blom
uit Den Haag (over retourkatten), de heer
Van Riel uit Tilburg (over gedragstherapiecur-
sussen) en de heer Wirtz uit Eindhoven (over
een gewenste gedragsproblemenfolder).
Na een dankwoord van de voorzitter tot de aan-
wezigen en de sprekers in het bijzonder en een

dankwoord van één van de sprekers (collega
Heuthorst) jegens de voorzitter, alles gepaard
gaande met een bloemetje en een flesje wijn,
werd de vergadering gesloten.

Hierdoor willen wij u de bijeenkomst van die-
renartsen verbonden aan een asiel, die ge-
houden zal worden op donderdag 22 mei 1986
in een van de zalen van het vergadercentrum
,,Hoog Brabant" te Utrecht, in herinnering
brengen.

Voor het programma verwijzen wij u naar het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15 april
1986,

Wij hopen dat zoveel mogelijk dierenartsen
verbonden aan een asiel op deze bijeenkomst
aanwezig kunnen zijn.

De komende wetgeving op het terrein van ge-
zondheid en welzijn van dieren heeft nogal
wat discussie op gang gebracht onder andere
over het couperen van honde-oren en -staar-
ten, In de werkgroep Rasproblemen Hond en
Kat (zie Tijdschr, Diergeneeskd, 1984; 109:
18) komen deze onderwerpen als onderdelen
van de rasstandaarden, ook aan de orde. Over
deze punten kan het volgende worden opge-
merkt.

Hoewel het couperen van oren bij honden in
Nederland is verboden, is het bij een aantal
honderassen gangbaar de oren te couperen,
overeenkomstig hetgeen de rasstandaard van
de betreffende rassen met betrekking tot de
oren vermeldt. Ook als de ingreep zelf onder
verdoving geschiedt, dan nog is er tijdens het
genezingsproces sprake van pijn. Het coupe-
ren van oren bij honden geschiedt om estheti-
sche redenen. Andere argumenten, zoals pre-
ventie van beschadigingen en ontstekingen,
die worden gehanteerd om de noodzaak van
deze ingreep aan te geven, berusten niet op
objectieve gegevens. Bovendien worden die
argumenten slechts bij een aantal rassen naar
voren geschoven, terwijl de ingreep voor an-
dere rassen die hetzelfde werk verrichten, niet
nodig of gewenst wordt bevonden. Een aantal
rassen waarbij de oren worden gecoupeerd
wordt zelfs niet voor training of africhting ge-
bruikt.

In Groot-Brittannië worden geen honde-oren
gecoupeerd, niet omdat het bij de wet ver-
boden is, maar omdat de Britse Kennel Club
geen honden met gecoupeerde oren op de ten-
toonstellingen toelaat. Britse dierenartsen
hebben verklaard nooit oren van honden op
medische gronden te hebben moeten coupe-
ren.

Couperen van staarten
Bij een groot aantal honderassen wordt de
staart gecoupeerd, meestal op grond van
voorschriften in de rasstandaard. Voorstan-
ders van het couperen van de staart beweren
dat de ingreep zo kort na de geboorte wordt
verricht dat nog geen pijn wordt waarge-
nomen. Het feit dat de dieren janken op mo-
ment van couperen geeft echter te denken. Het
ontstaan van benige uitsteeksels, lokale en ge-
generaliseerde infecties behoren tot de moge-
lijke complicaties. Verder moet niet worden
vergeten dat de staart een belangrijke rol
speelt in de communicatie met andere honden
én de mens.

Ook het couperen van staarten geschiedt om
esthetische redenen. Evenals bij de oren wordt
bij het couperen van staarten het argument
preventie van beschadigingen selectief, bij be-
paalde rassen gehanteerd. Uit recent Engels
onderzoek is gebleken dat geen positief ver-
band bestaat tussen de aanwezigheid van een
ongecoupeerde staart en het optreden van
staartwonden. Overigens had de British Vet-
erinary Association het couperen van de staart
reeds als een onnodige mutilatie bestempeld.

In Europees verband heeft de Federatie van
Veterinairen van de EG reeds meer dan tien
jaren geleden het standpunt ingenomen, dat
het couperen van oren en staarten bij honden
zou moeten worden verboden.

Het couperen van honde-oren is al in een aan-
tal Europese landen bij de wet verboden
(onder andere Denemarken, Noorwegen,
Zweden en Nederland), Zowel het Belgische
wetsontwerp met betrekking tot dierenbe-
scherming, als het Duitse (BRD) wetsontwerp
stelt dat routinematige ingrepen bij dieren niet
zijn toegestaan, In het Duitse wetsontwerp
wordt in dit verband expliciet het couperen van
honde-oren genoemd,

In IJsland bestaat een verbod op het couperen
van staarten bij alle diersoorten, In Noor-
wegen is een wetsvoorstel aangenomen waarin
het couperen van hondestaarten wordt ver-
boden. Deze wet is echter nog niet van kracht.
In Zweden bestaat het voornemen op korte
termijn een coupeerverbod voor staarten in de
wet op te nemen. In de Nederlandse ontwerp
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren is
de mogelijkheid opgenomen om bij Algemene
Maatregel van Bestuur het couperen van
staarten bij aangewezen dieren te verbieden.
Uit de Toelichting blijkt dat daarbij ook aan
honden wordt gedacht.

Momenteel wordt in de Raad van Europa, een
internationale organisatie die 21 lidstaten telt
waaronder alle landen van de EG, een con-
ventie voorbereid op het gebied van de be-
scherming van gezelschapsdieren. Het is te
hopen dat de bij de onderhandelingen betrok-
ken landen een verbod op het couperen van
oren en staarten in de conventie zullen op-
nemen.
Cnnclusie

Met de huidige kennis kan worden gesteld dat
het couperen van oren en staarten bij honden
behoort tot de onnodige mutilaties die schade
aan het welzijn van de betrokken dieren
kunnen veroorzaken. De Conventie van de
Raad van Europa biedt een unieke gelegen-
heid deze zaak in een zeer breed internatio-
naal verband te regelen. Van een isolement
van kynologische evenementen om reden van
nationale coupeerverboden kan dan geen
sprake zijn. H. M. van Veen\'

De commissie van advies voor de beroepsuit-
oefening van de vrouwelijke dierenarts (com-
missie VDA) heeft verschillende werkgroepen,
waarvan één zich bezig houdt met problemen
die vrouwelijke dierenartsen in hun werksitua-
tie ondervinden.

Via een aantal publikaties wil deze werkgroep
\'werksituaties\' een ruimere bekendheid geven
aan de meer dan incidenteel voorkomende
problemen. Als lezers willen reageren, kunnen
zij contact opnemen met Josien Haarsma in
Vianen of via de KNMvD met de commissie
VDA.

In dit tijdschrift komen de problemen aan de
orde van vrouwelijke dierenartsen, die partner
van een dierenarts zijn. Deze problemen zijn
gevolg van het feit, dat meestal wordt gekozen
voor een situatie waarin de werkkring van de
man zekerheid en toekomstmogelijkheden
moet bieden. Soms als werkelijke keuze, vaak
omdat het maatschappelijk als het meest nor-
male wordt gezien. Weinig vrouwelijke dieren-
artsen laten hun eigen carrière voor gaan.

Deze keuze heeft vaak consequenties die niet
alleen haar carrière, maar eveneens haar vrij-
heid binnen en buiten de beroepsuitoefening
in de weg staan.

Bij het vinden van werk blijkt het voor een
man een extra hindernis te zijn, als zijn
partner ook dierenarts is. In de grote huisdie-
renpraktijk past nog steeds vooral de manne-
lijke dierenarts, wiens echtgenote beschikbaar
is voor het beantwoorden van de telefoon en
andere assisterende taken. De echtgenote kan
zich dan moeilijk aan die taak als telefoon-
wacht onttrekken en is daardoor gedwongen
verbonden aan de praktijk van haar man,
zonder dat er van een werkelijke beroepsuit-
oefening sprake is.

Op basis van het contract van de man is het
de echtgenote veelal verboden in een bepaald
gebied te werken.

Een werkkring buiten dat gebied betekent veel
reizen of langere tijd van huis zijn.
Even invallen in de praktijk waarin de man
werkt wordt misschien wel gewaardeerd, maar
over het algemeen niet in geld. Door de wens
van de vrouwelijke dierenarts om toch in het
beroep werkzaam te zijn, leidt dit soms tot het
uitgebreid verrichten van onbezoldigde arbeid.
De vrouwelijke dierenartsen realiseren zich
dat de situatie mede bepaald wordt door een
keuze die zij zelf maken. De genoemde pro-
blemen die in die situatie ontstaan verhinde-
ren echter dat zij kunnen functioneren als
volwaardige dierenartsen, met eigen rechten
en wensen.

Bij het zoeken naaroplossingcn dient herverde-
ling van arbeid een belangrijke plaats in te
nemen.

Dit jaar is de gemeente Westerschouwen
de gastgemeente voor liet Jaarcongres
van de KNMvD.

Westerscliouwen, op de kop van het
noordelijkste, voormalige eiland van
Zeeland, Schouwen-Duiveland, is op
één na de drukste badgemeente in Neder-
land; in de zomermaanden 60.000 over-
nachtingen per etmaal, in oktober weer
heel rustig met een klein beetje gezellige
drukte in de herfstvakantie.

Er is zeer veel duinnatuurgebied, het
breedste van Nederland. Binnendijks is de
gemeente 6280 ha groot; ze heeft 17 km
strand, 300 ha bos en honderden ha na-
tuurgebied.

Westerschouwen beschikt over een kleine
handelshaven met tevens een beperkte ac-
commodatie voor plezierjachten in
Burghsluis. Bovendien is de gemeente
eigenaresse van het vliegveld \'Haam-
stede\', dat in gebruik is voor de zweef-
vliegsport.

De vuurtoren van Westerschouwen is 58
meter hoog en heeft een lichtsterkte van
5.200.000 kaarsen; hij is daardoor één
van de sterkste lichten in Europa. Het is
déze vuurtoren die afgebeeld staat op het
nieuwe bankbiljet van ƒ250,—:

Voor het hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Akkerman, A. M.; 1986; 3204 SH Spijkenisse, Harkvoorde 4.
Kramer, Mevr. A.; 1986; 3581 LS Utrecht, Lindestraat 14 bis.
Smeenk, L. A. J.; 1985; 5711 XG Someren, Wijtenhofstraat ld.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Barkman, Mevr. M. G.; 1985; 3571 AE Utrecht, Van Lieflandlaan 82.
Saathof, P. B.; 1959; 7981 BE Diever, Tusschendarp 5.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Mevr. L. H. P. Castens, Lange Nieuwstraat 53 bis, 3512 PD Utrecht.
R. F. E. M. Uriens, Oldambt 73, 3524 BD Utrecht.

(afwezig) 55 jaar op 8 mei 1986
25 jaar op 10 mei 1986
(afwezig) 35 jaar op 10 mei 1986
(afwezig) 35 jaar op 10 mei 1986
(afwezig) 35 jaar op 10 mei 1986
(afwezig) 55 jaar op 10 mei 1986

J. R. de Nooij te Gorredijk met ingang van 1 juni 1986.
Geslaagd voor het Dierenartsenexamen:

H. G. G. M. van Enckevort
K. C. Frik
Mevr. C. J. Frowijn
J. R. Jansen
A. P. Kleinjan
Mevr. A. Kramer
Mevr. M. S. Kruip
G. A. de Lange
J. T. C. Lieven
C. W. A. A. M. Mutsaers
F. E. Rietkerk

194 *Bleijenberg-Moraal, Mevr. H. H.: 1977; Capelle
a/d IJssel; tel. 010-4514145.

195 Bogaard, A. E. J. M. van den: 1968; 6216 EA
Maastricht, Beeldsnijdersdreef 101,

4138926 (privé), 4112326 (prakt.).
202 Commijs. J.: 1975; Rotterdam; tel. 010-
4771700

010-4500560 (privé), 4502916 (prakt.).
202 Coppoolse, ./. P.: 1948; 3781 NM Voorthuizen,

Hunnenweg 61, tel. 03429-2775; r.d.
202 Crama. K.: 1974; Rotterdam-Ommoord; tel.

010-4212858 (privé). 4206427 (prakt.).
207 Eerd. P. M. C. A. van: 1977; Schiedam; tel. 010-

47.34819 (privé).
207 *Eerd-van Toor. Mevr. !.: 1977; Schiedam; tel.
010-4734819.

210 Elzen. G. B. M. van den: 1985; 7634 PL Tilligte,
Kerkweg 12; tel. 05412-1319; ass. bij A. J. W.
Bolscher en J. P. M. Boswerger.
210 Engelen, M.: 1954; 5263 GD Vught, Breaute-
laan 6; tel. 073-564877 (privé), 155891 (bur.);
dir. sector Maatschappelijke dienst \'s-Herto-
genbosch.

010-4704851 (privé), 4704022 (prakt.).
300 Harleman. Dr. J. H.: 1978; Engeland; tel. 0521-
14520 (prakt.).

229 *Hurk. C. E. G. W. van den: 1941; Rotterdam;
tel. 010-4809148 (privé), 4194547 (prakt.).

229 Huysman. Mevr. C. N.: 1984; 7527 CC Emmen,
Rietmees 81; tel. 05910-30298 (privé), 12882
(bur.).

238 Koert. Mevr. A. H. M.: Poortugaal; tel. 010-
4164915 (privé), 4169005 (prakt.).

235 Kolk. E. R. van der: 1980; 9801 BL Zuidhorn,
Wilhelminalaan 3; tel. 05940-5176 (privé), 2005,
9343 (prakt.); geass. met G. J. Bosma en G.
Roorda.

238 Koning, R. de: 1974; Driebergen; tel. 04192-
19026 (prakt.); wet. medew. Proefstation voor
de Varkenshouderij te Rosmalen.

243 Lateur, N. M. E.: 1979; Rotterdam; tel. 010-
4661553 (privé), 4654333 (prakt.).

2.5.5 Nilland. G. J.: 1949; Vlaardingen; tel. 010-
4352693 (privé), 4179111 (bur.).

255 "Noordhuizen-Stas.sen. Mevr. dr. E. N.: 1977;
3524 BK Utrecht, Eivelingo 117; tel. 030-894132
(privé), 531111 (bur.); wet. medew. Klin. Inw.
Ziekten.

255 Noordhuizen. Dr. J. P. T. M.: 1975; 3524 BK
Utrecht. Fivelingo 117; tel. 030-894132 (privé).
531130 (bur.); Vakgr. Bedrijfsdiergeneeskunde
en Buitenpraktijk.

257 Oosse, W. L. J.: 1983; 5951 EV Belfeld, Pr.
Bernhardlaan 13; tel. 04705-1595 (privé), 04762-
1373 (prakt.); a.ss. bij J. W. Laveaux.

266 Rosendal. H. Th. J.: 1971; 7491 HK Stad-
Delden, Schoppenstede 11; tel. 05407-64128
(privé), 074-918765 (bur.); k.d.; R.V.V. Kr. 3,
lokatie Hengelo.

268 Scheuerman. Mr. C. J. H.: 1955; Rotterdam, tel.
010-4182320 (privé), 4624000 (bur.).

271 Simoncelli, N. G.: 1972; Rotterdam; tel. 010-
4157365 (privé), 4145049 (prakt.).

272 Smarius, C. J. H. M.: 1983; 5175 CB Loon op
Zand, Uenloonstraat 27; tel. 04166-3597.

272 Smeets. L. G. H. M.: 1983; 6225 EG Maastricht,
Ambijerstraat Noord 56; tel. 043-633772.

272 Smit. Mevr. C. P. J.: 1977; Rotterdam; tel. 010-
4550013 (privé), 4206666 (prakt.).

274 Staring. D. J. M.: 1977; Vlaardingen; tel. 010-
4745978 (privé), 4745977 (prakt.).

275 Stellingwerf. D.: 1978; Vlaardingen; tel. 010-
4744863 (privé), 4215122 (bur.).

277 Teenstra, Dj. P.: 1966; Rotterdam; tel. 010-
4525954 (privé), 4145049 (prakt.).

277 Terlouw. W. P.: 1954; 2352 JW Leiderdorp, Sij-
pestein 4; tel. 071-891032 (privé), 023-351564
(bur.);d. R.V.V. kr. 9.

283 Verhagen. M. C.: 1983; Capelle a/d IJssel; tel.
010-4501120 (privé), 4502916 (prakt.).

283 Verhoeven. G.: 1983; 3852 PG Speuld, Leuve-
numseveld 12a; ass. bij J. Zech en J. Togtema.

303 Vermunt. J. ./. E.: 1976; New Zealand, RD 2
Taupiri, Orini, Te Hoe Road, tel. Orini 794
(privé), M\'ville 6738; geass. met C. R. Hut-
chings B.V. Sc.

285 Visee. A. M.: 1972; Schiedam-Kethel; tel. 010-
4700874 (privé), 4704022 (prakt.).

293 "Wikkeling. C. W.: 1974; Capelle; tel. 010-
4509694 (privé), 4117220 (bur.).

197 "Bours. P L. E: 1986; 3582 VB Tilburg, Bis-
schop Zwijssenstraat 16; tel. 013-359966; wnd.
d.

213 "Frik. K. C.: 1986; 3581 RP Utrecht, Pallaes-
straat 34b; tel. 030-315157; wnd. d.

213 *Frowijn. Mevr. C. J.: 1986; 3424 ZE Utrecht,
Furkabaan 639; tel. 030-880526; wnd. d.

236 "Kleinjan. A. P.: 1986; 8031 KC Zwolle, Tele-
mannstraat 83; tel. 038-226695; d.

240 "Kramer. Mevr.A.: 1986; 3581 LS Utrecht, Lin-
destraat 14 bis; tel. 030-523355; wnd. d.

241 "Kruip. Mevr. M. S.: 1986; 5343 GA Oss, Sta-
ringstraat 35; tel. 04120-40297; wnd. d.

245 "Lieven. J. Th. C.: 1986; 3514 TT Utrecht, Koe-
koeksplein 1; tel. 030-716691; wnd. d.

253 "Mursaers. C. W. A. A. M.: 1986; 3531 ER U-
trecht, J. P. Coenstraat 115a; tel. 030-934232; d.

264 "Rietkerk. E E.; 1986; 3524 RM Utrecht, Nor-
mandie 170; tel. 030-896938; wnd. d.

Collega J. M. de Kruijf, St. Oedenrode, be-
noemd is tot secretaris van de sectie Landbouw
van de CMHA?

T am a student (5th year of studies) at the Faculty of
Veterinary Medicine, High Agricultural School
(SGG W-AR) in Warsaw and 1 should like to practise
abroad for about one year, in my profession before
my ending examinations, if possible.
1 am especially interested in medical practice, methods
of therapy and general progress in veterinarv studies,
w.g. Marcin Kadlewicz, ul. Kaliska 9 m 16, 02-316
Warsaw, Poland.

Dinsdag 6 mei zal er een Klinische les gegeven
worden met als onderwerp: \'Reproduktiestoor-
nissen bij merrie en hengst\', voor praktici met
een gemengde praktijk.

in een 5-mans overwegend grote huisdierenpraktijk in het oosten des lands
EEN ASSISTENT(E)

met ervaring in de begeleiding van varkens- en rundveebedrijven. Mogelijkheid
tot associatie aanwezig.

Brieven onder nummer 21/86 aan de redaktie van het Fijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

JONGE COLLEGA met 3 jaar ervaring in de runder- en varkenspraktijk
ZOEKT VASTE WERKKRING
IN GROTE HUISDIERENPRAKTIJK

Brieven onder nummer 22/86 aan de redaktie van het Fijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Meisje (18) volgt LOI Schriftelijke cursus dierenartsassistente
ZOEKT PASSENDE WERKKRING

Veel mondiale problemen liggen gevoelsmatig ver van
ons bed. Maar er zijn er óók die ons plotseling lijken te
overvallen. Rabiës Is zo\'n probleem.

Volgens de laatste berichten is rabiës nog steeds In
opmars en nu reeds genaderd tot aan de rand van Parijs.
Rabiës kent letterlijk noch figuurlijk grenzen.

Vaccineren Is de enige manier om rabiës een halt toe
te roepen. Delcavac-R, door Gist-brocades ontwikkeld In
eigen research, is:

Duphar (ten onrechte nog wel
Philips-Duphar genoemd) is van huis uit
een Nederlands bedrijf.
En, hoewel internationaal georiënteerd,
nog steeds hecht geworteld in het rnaat-
scl^ppelijke en economische leven in
Nederland

Nederianders zijn van huis uit
kritisch. "Is dat wel zuivere koffie?" Hgt bij
velen op de lippen, wanneer chemie en
milieu ter sprake komea Terecht wan-

Het merendeel van Duphar\'s produk-
ten, geneesmiddelen, vaccins, gewas-
beschemiingsmiddelen, werd in Nederiand
ontwikkeld Onderzoek en ontwikkeling
behoren vandaag nóg tot de belangrijkste
activiteiten van het conceni

Wie zo\'n vooraanstaande plaats in de
chemische industrie inneemt, wordt ook
als eerste geconfronteerd met de
problemen die dat in het milieu teweeg
can brengea l^t dwingt ons om extra
alert te zijn. Geavanceerde analysemetho-
den en zuiveringsteclinieken helpen ons
daarbij.

We pretenderen echter niet alles te
wetea Het onderzoek gaat voort, waar
mogelijk in samenwerking met overheid
en universiteitea En waar de wetenschap
nog niet volledig uitsluitsel geeft, richt
Duphar zich naar de strengste milieunorm
die in de Westerse wereld gehanteerd
wordt. Zuivere koffie dus.

De voorsprong die Duphar met de
beheersing van milieuproblematiek heeft
opgedaan, wil ze graag met iedereen delea

Bij de verspreiding van deze voor kanaries en
vinken vaak dodelijke ziekte spelen nnuggen en
andere bloedzuigende insekten vooral zonners
een belangrijke rol. De enting nnoet daaronn vóór
die periode worden uitgevoerd, op het nnoment
dat dejongste dieren 4 weken oud zijn.
Toediening nnet behulp van een bijgeleverd
entvorkje.

DUPHAR NEDERLAND BV VETERINAIRE AFDELING
POSTBUS 7133, 1007 JC AMSTERDAM TEL, (020) 440340/440911

SA M EN VATTl NG Aangegeven wordt hoe men aan de hand van talrijl<e epidemiologische Salmonel-
la-onderzoekingen gekomen is tot het besef, dat er bacteriële kringlopen in het milieu bestaan, die van
directe invloed zijn op bacteriële besmettingen van mens, dier en voedsel. Beschreven wordt hoe de
kennis van deze kringlopen kan helpen bij het identificeren van de belangrijkste transmissiewegen en bij
het opstellen van adequate maatregelen om de risico\'s voor de volksgezondheid zoveel mogelijk te-
beperken.

SUMM AR^■ As a result of several epidemiological investigations on Salmonella it was realized that
bacterial cycles occur in the environment which are of direct importance in bacterial contamination oj
man. animals and food. The nianner in which knowledge of these bacterial cycles ma r help in identifying
the most important routes of transmission and designing adequate measures to reduce the hazards to
public health wherever possible are described.

Verschillende bacteriesoorten die bij de
mens zielcte kunnen veroorzaken hebben
hun belangrijkste reservoir in het dieren-
rijk. In de meeste gevallen zijn de dieren
alleen maar dragers en vertonen zij zelf
geen tekenen van infectie. De wegen waar-
langs deze bacteriesoorten zich van cn naar
mens en dier bewegen vormen een zeer
complex geheel. Dc mens wordt meestal
via levensmiddelen van dierlijke oorsprong
bereikt. Met het oog op de volksgezond-
heid is gedurende de laatste 25 jaar nage-
gaan, hoe precies de verschillende trans-
missiewegen lopen en waar deze eventueel
kunnen worden doorbroken. In het begin
heeft de aandacht zich vooral toegespitst
op de epidemiologie van Salmonella. Later
werd duidelijk dat de aldus verworven
kennis een algemeen inzicht gaf in de over-
dracht van bacteriële besmettingen.
In het hiernavolgende zal dan ook eerst de
ontwikkeling van het Salmonella-onder-
zoek worden geschetst, waarna de beteke-
nis van de aangetoonde kringlopen voor de
transmissie van andere bacteriële zoönosen
wordt besproken. Daarnaast zal aan de
hand van het ontwikkelde schema worden
aangegeven, aan welke aspecten in de toe-
komst aandacht moet worden besteed en
welke bestrijdingsmaatregelen daarbij mo-
gelijk zijn.

Uit de statistieken blijkt dat in het begin
van dc jaren vijftig in Nederland per jaar
ongeveer 1000 Salmonella-stammen bij de
mens werden geïsoleerd. Speciale aandacht
voor deze humane Salmonella-infecties
ontstond, toen tussen 1956 en 1959 het aan-
tal jaarlijkse isolaties steeg tot 9000 en in de
daaropvolgende jaren op eenzelfde niveau
bleef (6). Aangezien werd verondersteld
dat het werkelijke aantal infecties vele
malen groter was dan het aantal gerappor-
teerde isolaties, was er sprake van een
volksgezondheidsprobleem. Onderzoek
naar dc oorzaken van deze infectieziekte
werd nodig geacht. Al spoedig werd duide-
lijk dat salmonellose overwegend een voed-
selinfect IC was en dat speciaal levensmid-
delen van dierlijke oorsprong daarbij een

rol speelden. Bij nader onderzoek bleken
vooral varkens gezonde dragers van grote
aantallen Salmonella te kunnen zijn (4).
Aan pluimvee werd nog weinig aandacht
besteed: de massale produktie van slacht-
kuikens bestond toentertijd nog niet.
Vervolgens werd onderzocht welke bron-
nen voor de varkens van belang waren.
Gevonden werd dat vooral het voeder met
Salmonella was besmet, voornamelijk door-
dat sterk gecontamineerde voedercompo-
nenten uit tropische gebieden werden ver-
werkt. Pelletering van het voeder leidde tot
een aanzienlijke reduktie van deze besmet-
ting (2), doch niet tot de produktie van
Salmonella-vrije varkens. Nadat ook de
Salmonella-overdracht middels jonge big-
gen, onhygiënisch transport van dieren en
kruisbesmettingen in het slachthuis waren
geëlimineerd, was het nog steeds mogelijk
Salmonella bij de varkens en in varkens-
vlees aan te tonen. Pas toen het aandeel van
het milieu in de epidemiologie van Salmo-
nella was herkend (figuur 1), en men ertoe

overging ecn varkensstal volledig van de
directe omgeving af te schermen, was het
op experimentele schaal mogelijk Salmo-
nella-vrije varkens en vervolgens Samonel-
la-vrij varkensvlees te produceren (3).
Hierna richtte de aandacht zich op het mi-
lieu. In een goed afgegrensd gebied, het
voormalige eiland Walcheren, werden riool-
water, rioolwaterzuiveringsinstallaties en
oppervlaktewater onderzocht, alsmede wil-
de vogels, insecten en knaagdieren. Daar-
naast vond onderzoek plaats van levens-
middelen en van patiënten met diarree. De
Salmonella-isolaten die uit de verschillende
materialen werden geïsoleerd werden alle
getypeerd en gevonden werd dat telkens
één bepaald type domineerde, en wel S.
typhimurium, faagtype II 505. Uit dit feit
werd geconcludeerd dat er een bepaald
epidemiologisch verband tussen de ver-
schillende besmettingen aanwezig moest
zijn (4,5). Dit leidde tot de hypothese dat er
kringlopen van Salmonella bestaan, waar-
van de voornaamste is weergegeven in
figuur 2.

Bij verdere onderzoekingen werd aange-
toond, dat er nog vele andere transmissie-
wegen van Salmonella zijn, en dat deze op
zich weer kleine of grote kringlopen kun-
nen vormen. Wanneer alle kennis omtrent
de epidemiologie van Salmonella bijeen
wordt gebracht, dan ontstaat het complexe
geheel van figuur 3. Hoe ingewikkeld ook,
toch zijn enkele belangrijke conclusies uit
dit schema te trekken. In de eerste plaats
wordt duidelijk dat, hoewel sommige trans-
missiewegen veel belangrijker zijn dan an-
dere, Salmonella-besmettingen in een be-
paald compartiment nooit volledig bestre-
den kunnen worden door het blokkeren
van slechts een enkele route. Op elk terrein
zal een geïntegreerde aanpak van het ge-
hele probleem noodzakelijk zijn. Ten twee-
de blijkt uit het schema hoe vérstrekkend
de gevolgen kunnen zijn van het intensive-
ren van bepaalde kringlopen, bijvoorbeeld
door het hergebruik van afvalstoffen als
mest, slib of compost, waarin pathogene
organismen onvoldoende zijn gedood.
Salmonellae die op deze manier worden
teruggebracht kunnen zich over een groot
gedeelte van het systeem verspreiden.

In dit licht bezien kan Salmonella, met zijn
ver door te voeren typeerbaarheid, als
\'tracer\' worden gebruikt om mechanismen
van algemene geldigheid aan te tonen.
In elk geval is vastgesteld dat vooral de
bacteriële zoönosen zich langs identieke
wegen verplaatsen. Zo werd bij onderzoe-
kingen naar de epidemiologie van Campy-
lobacter jejuni de besmettingsweg nagegaan
van landbouwhuisdieren via slachterijen
en slagerijen naar vlees en vleesprodukten
en verder van deze voedingsmiddelen naar
de consument (10, 12). Ondanks de over-
eenkomsten zijn er in de Campylobacter-
epidemiologic ook belangrijke verschillen
met Salmonella: C. jejuni groeit niet bij
temperaturen beneden 30° C en bij zuur-
stofconcentraties boven 15%, en is zeer ge-
voelig voor uitdrogen. Dit betekent dat het
mechanisme van kruiscontaminaties dat
bij de verspreiding van Salmonella zo\'n be-
langrijke rol speelt, voor C. jejuni weinig
betekenis heeft. C. jejuni sterft zelfs af bij
het koelen van varkenskarkassen, indien
daarbij geforceerde ventilatie wordt ge-
bruikt (II).

Een andere bacteriesoort met zoönotische
betekenis, Yersinia enterocolitica, kan daar-
entegen zeer goed bij lage temperaturen
overleven, en er zijn aanwijzingen dat de
menspathogene serotypen voornamelijk
via varkensvlees de mens bereiken. Deze
typen zijn inderdaad bij varkens, bij pa-
tiënten met diarree en in rioolwater aange-
toond (8). Ook Listeria monocytogenes kan
zich goed bij koude handhaven. In één be-
paald geval heeft met schapemest bemeste
kool die in de wintertijd werd geoogst, een
Listeria-uitbraak bij verschillende perso-
nen veroorzaakt (13). L. monocytogenes
heeft daarnaast infecties bij runderen te-
weeggebracht, nadat kuikenmest als bed-
ding in rundveestallen was gebruikt (1). De
kiem is, evenals Salmonella, in grote aan-
tallen uit oppervlaktewater geïsoleerd (7).

Sinds een aantal jaren wordt onderzoeht in
hoeverre het mogelijk is Salmonella-vrij
vlees te produceren. Immers, de verreweg
belangrijkste transmissieweg van Salmo-
nella naar de mens loopt via voedings-
middelen van dierlijke oorsprong. Drie be-
naderingen zijn mogelijk om het doel te
bereiken. In de eerste plaats kan men trach-
ten slachtdieren vrij van Salmonella op te
fokken en af te mesten. Oriënterende on-
derzoekingen hebben aangetoond, dat dit
onder Nederlandse omstandigheden zeer
moeilijk, zo niet onmogelijk zal zijn, gezien
de grote besmettingsdruk vanuit het mi-
lieu. Echter, dezelfde onderzoekingen laten
ook zien dat pogingen om Salmonella bui-
ten de stal te houden financieel voordeel
kunnen opleveren, omdat alle hygiënische
maatregelen niet alleen Salmonella weren,
maar ook andere pathogenen die de groei
en gezondheid van de dieren kunnen scha-
den (9). In de tweede plaats kan men trach-
ten de slachthygiëne te optimaliseren om
daarmee faecale besmetting van vlees zo-
veel mogelijk te voorkomen. Additioneel
zou het vlees na het slachten kunnen wor-
den gedecontamineerd, bijvoorbeeld door
melkzuurapplicatie of door bestraling. Op
dit gebied is nog veel onderzoek nodig.
De meest goedkope en meest effectieve be-
strijdingsmethode bestaat wellicht uit een
voortdurende informatie aan allen, die zich
met de uiteindelijke bereiding van levens-
middelen bezighouden, betreffende de nood-
zakelijkheid van adequate verhitting en
koeling en de gevaren van kruiseontamina-
tie.

De populatie in Nederland (zowel humaan
als wat betreft de landbouwhuisdieren)
heeft in de laatste decennia een zodanige
omvang bereikt, dat de verwijdering van
afvalstoffen zoals zuiveringsslib, huisafval
en mest, gezien het zeer beperkte areaal dat
ter beschikking staat, een reëel probleem
gaat vormen. In sommige kringen wordt de
oplossing gezocht in het hergebruik van
deze stoffen. Zo wordt gedacht aan de be-
nutting van kuikenmest en zuiveringsslib
als bestanddeel van rundveevoeder en het
gebruik van huisafval en zuiveringsslib
voor de produktie van compost. Echter, in
de meeste gevallen worden deze stoffen on-
voldoende behandeld om de aanwezige
pathogenen te elimineren. Dit betekent,
dat hergebruik kan leiden tot een onverant-
woorde intensivering van bepaalde kring-
lopen (zie figuur 3). In de praktijk is een
dergelijke intensivering bijvoorbeeld op-
getreden bij de Cl. botulinum-wibr\'dak
onder runderen, geïnitieerd door het voe-
deren van sterk besmette bierbostel. De
hierna ontstane versterkte kringloop via
mest, gras en graskuilen is jarenlang blijven
bestaan.

Dat de gevaren, verbonden aan besmette
afvalstoffen geëlimineerd kunnen worden,
wordt bewezen door de wijze waarop in
Nederland slachtafvallen en dode dieren
worden verzameld en tot onschadelijke
veevoedereomponenten worden verwerkt.
De hiertoe aangewezen bedrijven verrich-
ten een zeer nuttige taak en hebben grote
betekenis bij de wering van zoönosen, dier-
ziekten en besmetting van het milieu (14).
Het is noodzakelijk, dat een dergelijke
controle op de verwerking van andere,
soortgelijke afvalstoffen wordt zekerge-
steld.

1. Dijkstra, R. G. Het voorkomen van Listeria mo-
nocytogenes in darminhoud van mestkuikens.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1978; 103; 229.

2. Edel, w.. Schothorst. M. van. Guinee. P. A. M.
en Kampelmacher, E. H. Salmonella-onderzoek
bij varkens op bedrijven met pelletvoedering en
op bedrijven met meelvoedering. Tijdschr. Dier-
geneeskd. 1973; 98; 1157.

3. Edel, W., Schothorst, M. van, Guinee, P. A. M.
en Kampelmacher, E, H. Preventieve maatre-
gelen ter verkrijging van Salmonella-vrije slacht-
varkens. Tijdschr. Diergeneeskd. 1974; 99; 249.

4. Edel, W., Schothorst, M. van en Kampelmacher,
E. H. Epidemiologisch Salmonella-onderzoek in
een bepaald gebied (\'Project Walcheren"). 1. Het
voorkomen van Salmonella bij mens, varkens,
insecten, meeuwen en voorts in levensmiddelen
en eflluenten. Tijdschr. Diergeneeskd. 1975; 100;
1304.

5. Edel, W., Schothorst, M. van, Lcusden, F. M.
van en Kampelmacher, E. H. Epidemiologisch
Salmonella-onderzoek in een bepaald gebied
(\'Project Walcheren"). UI. Het voorkomen van
Salmonella bij de mens, insecten, meeuwen en
in levensmiddelen, hakblokafkrabsels, effluen-
ten van rioolwaterzuiveringsinstallaties en riool-
afvoeren van slagerijen. Tijdschr. Diergeneeskd.
1977; 102; 365.

6. Kampelmacher, E. H., Guinée, P. A. M., and ftar^erycyun/in poultry processing. .1. Food Prot.
Clarcnburg, A. Salmonella organisms isolated in 1983; 46: 339.

the Netherlands during the period from 1951 to II. Oosterom, .1.. Wilde, G. .1. A. de. Boer, E. de,

I960. Zentralbl. Bakt. Parasitenk., lnfektion.s- Blaauw, L. H. de, and Karman. H. Survival of

krankh. und Hyg. I. Orig. 1962; 185: 490. Campylohacter Jejuni during poultry processing

7. Kampelmacher, E. H. en Noorie Jansen, L. M. and pig slaughtering. J. Food Prot. 1983:46:702.
van. Onderzoekingen over het voorkomen van 12. Oosterom, J., Uyl, C. H. den, Banffcr, J. R. J.,
Listeria monocytogenes in effluenten. H,0 1976; and Huisman, J. Epidemiological investigations

8. Oosterom, J. Isolation and epidemiological signi- primary infection. J. Hyg. 1984; 92: 325.
ficance of Yersinia enterocolitica. Antonie van 13. Schlcch. W. F. ei ai Epidemic listeriosis -
Leeuwenhoek 1979; 45: 630. evidence for transmission bv food. Nw. Engl. J.

search into the possibility of salmonella-free fat: \'4. Schothorst, M. van and Oosterom, J. Enterobac-

teningandslaughterofpigs. J.Hyg. 1983;91:59. teriaceae as indicators of good manufacturing

10. Oosterom, J., Notcrmans, S., Karman, H., and practices in rendering plants. Antonie van Leeu-

SAMENVATTING Chlooramfenicol wordt bij vleeskalveren gebruikt Ier behandeling van respira-
toire infecties. Resistentie van pasteurellae ten opzichte van ehlooramfenieol werd tot 1984 zelden
waargenomen. Sinds 1984 wordt een resistentie toename gesignaleerd.

Op grond van literatuurgegevens wordt een dosering.sadvies verstrekt: een dagdosering van chlooram-
fenicofpalmitaat oraal 40 mg/kg lichaamsgewicht en een dagdosering van chlooramfenicol parente-
raai 20-50 mg/kg lichaamsgewicht bij voorkeur verdeeld over 2 injecties per dag.
Malabsorptie en aplastische anaemie zijn waargenomen als toxische effecten bij een dagdosering van
100 mg/kg, gedurende 5 dagen, respectievelijk 10 dagen.

Chlooramfenicol kanbij de tnens aplastische anaemie veroorzaken, maarook idiosyncrasie, allergie en
beenmerg-depressie. Voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong dienen vrij te zijn van chlooramfenicol-
residuen. Een wachttermijn van 3 weken tuisen chlooramfenicol-toediening aan vleeskalveren en
slachting lijkt redelijk.

In de praktijk is de ervaring met de alternatieven van chlooramfenicol bij de behandeling van
pasteurellose bij vleeskalveren, zoals flumequine en doxycycline nog te beperkt om te kunnen
concluderen dat chlooramfenicol gemist kan worden.

SUMMARY Chloramphenicol is used in the treatment of respiratory infections in veal calves. Antibio-
tic resistance of Pasteurella to chloramphenicol was rarely observed upto 1984. The increase was
recorded from 1984.

The following dosages are recommended on the basis of findings reported in the literature: a daily
dosage of 40 mg/kg body weight of chloramphenicol palmitate by oral route, and a daily dosage of
20-50 mg/kg body weight of chloramphenicol admini.nered parenterally and preferably given in two
injections daily. Malabsorption and aplastic anaemia were observed as toxic effects when a dose of 100
mg/kg daily was administeredfor five days and ten days respectively. Chloramphenicol may give rise to
aplastic anaemia in human individuals, but also to idiosyncrasy, allergy and diminished activity of the
bone marrow.

Foods of animal origin should be free from residues of chloramphenicol A three-week interval between
administration of chloramphenicol to veal calves and slaughter would appear to be reasonable.

\' Ir. 1. P. Jorna, Gardenbroek\'s Veevoederfabriek \'Navobi\' BV, Postbus 1, 8075 ZG Elspeet.
^ Dr. H. J. Postema, destijds werkzaam bij Denkavit Nederland BV, Voorthuizen; thans werkzaam bij Do-
pharma BV, Postbus 205, 4090 AE Raamsdonksveer.

Experience of alternatives to chloramphenicol in the treatment of Pasteurellosis in veal calves, such as
flumequine and doxycylin, is still too limited in actual practice to conclude that chloramphenicol can he
dispensed with.

Virale aandoeningen van het respiratie-
apparaat komen bij vleeskalveren veelvul-
dig voor. De klinische problemen worden
vooral waargenomen tussen de derde en de
tiende week na aankomst op het mestbe-
drijf. Dikwijls vertoont een groot aantal
kalveren in een koppel gelijktijdig de symp-
tomen. Vanwege het optreden van secun-
daire bacteriële infecties, zoals pasteurcl-
lose, wordt dikwijls gekozen voor een
antibacteriële therapie voor het gehele kop-
pel. Een veel gebruikt antibioticum is chloor-
amfenicol.

Ondanks toepassing van chlooramfenicol
gedurende een periode van ruim 30 jaar,
vertoonden de uit vleeskalveren geïsoleer-
de pasteurellae in vitro een goede gevoelig-
heid (5). Echter salmonellae, geïsoleerd uit
vleeskalveren cnEscherichia co//-stammen,
geïsoleerd uit kalveren in de eerste 3 le-
vensweken, zijn veelal resistent ten opzich-
te van dit antibioticum (5, 18). In het
laatste decennium werd chlooramfenicol
dan ook vrijwel niet toegepast bij de be-
handeling van colibacillose en salmonel-
lose. Ter behandeling van pasteurellose bij
vleeskalveren werd chlooramfenicol echter
tussen 1980 en 1985 algemeen toegepast.
Omtrent de dosering van chlooramfenicol
bij vlecskalvcren is onduidelijkheid. Dose-
ringsadviezen voor oraal verstrekte chloor-
amfenicol variëeren van 12 tot 50 mg/kg/
dag.

Chlooramfenicol kan toxisch zijn, vooral
voor het jonge dier, maar ook voor de mens
als gebruiker van voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong, indien het voedsel
chlooramfenicol-rcsiduen bevat. Het ge-
bruik van chlooramfenicol voor veterinaire
toepassingen werd in diverse publikaties
ter discussie gesteld (3, 10, 15, 25).
Naast de toxische eigenschappen van chloor-
amfenicol is men bevreesd voor een afne-
mende bruikbaarheid van dit antibioticum
bij mensen, als gevolg van resistentievor-
ming door het grootschalig gebruik in de
diergeneeskunde (15).
De humane voedselketen dient gevrijwaard
te zijn van contaminaties met chlooramfe-
nicol. Kalfsvlees kan vrij zijn van chloor-
amfenicol-rcsiduen als rekening wordt ge-
houden met een voldoende veilige wacht-
termijn van chlooramfenicol.
Dit artikel beoogt een aantal aspecten van
de toepassing van chlooramfenicol bij het
kalf te belichten:

Bij sectie worden uit de respiratie-organen
van vleeskalveren met pneumonieën veel-
vuldig Pasteurella multocida en Pasteurella
haemolytica geïsoleerd. Aan pasteurellae
wordt een belangrijke ethiologische rol in
de Pathogenese van longaandoeningen toe-
gekend. De pasteurellae, geïsoleerd uit Ne-
derlandse vleeskalveren, vertoonden van
1980 tot en met 1984 procentueel een toe-
genomen resistentie ten opzichte van de
tetracyclines, de sulfonamiden, trimetho-
prim, penicilline en streptomycine; resisten-
tie ten opzichte van chlooramfenicol werd
tot en met 1983 zeiden waargenomen. Uit
de praktijk werden reeds in 1980 teleurstel-
lende resultaten gemeld van de behande-
ling van pasteurellose met de tetracyclines,
trimethoprim en de combinatie van tri-
methoprim met sulfonamide; chlooramfe-
nicol bleek effectiever (21). In Gelderland
bleek echter in 1984 circa 40% van de uit
vleeskalveren geïsoleerde P. haemolytica-
stammen chlooramfenicol-resistent te zijn
(5). Chlooramfenicol nam tot 1985 nog een
belangrijke plaats in bij de behandehng van
bacteriële respiratoire infecties. Door de
toenemende resistentie van pasteurellae
voor chlooramfenicol vindt in de praktijk
een verschuiving plaats in het antibioticum-
gebruik. Vanwege de gevoeligheid van pas-
teurellae voor ampicilline, amoxycilline,
neomycine en flumequine komen deze an-
tibiotica in aanmerking. In toenemende
mate worden flumequine en doxycycline
gebruikt. Gegevens omtrent de resultaten
na toepassing van deze antibiotica zijn on-
voldoende geëvalueerd.

Vanwege de huidige chlooramfenicoi-re-
sistentie van Enterobacteriaceae, afl<om-
stig van kalveren, is chlooramfenicol niet
geïndiceerd h\\]E. co//en Salmonella-infec-
tie van vleeskalvcren.

Na orale toediening wordt chlooramfenicol
geresorbeerd en verdeeld over alle lichaams-
weefsels en lichaamsvloeistoffen, inclusief
het centrale zenuwstelsel (11). De resorbtie
vanuit zowel het maagdarmkanaal als van-
uit injectieplaatsen is afhankelijk van de
gekozen formulering. Toegediend in de
vorm van dragees is de resorbtie traag en
wisselvallig. Kalvermelk heeft een negatief
effect op de biologische beschikbaarheid
(6). De organische oplosmiddelen, die ge-
bruikt worden bij parenterale toediening
van chlooramfenicol-base, vertragen de re-
sorbtie en zijn aanleiding tot locale irritatie
(20).

In drachtige dieren kan chlooramfenicol de
placenta passeren en door de foetus worden
opgenomen (22). Chlooramfenicol wordt
in de levercellen gemetaboliseerd, hetgeen
bij jonge dieren trager gebeurt dan bij vol-
wassen dieren. Chlooramfenicol wordt bij
kalveren in de eerste levensweek minder
snel uitgescheiden dan bij oudere fokkalve-
ren. Op de leeftijd van 4-6 weken bereikt de
uitscheidingssnelheid het niveau van dat
van oudere fokkalveren (1). De halfwaar-
de-tijd bij fokkalveren ouder dan een week
varieerde in diverse studies van circa 5 tot
meer dan 12 uur (2, 9, 22), waarbij grote
individuele verschillen werden gemeld in
niet-ziekc dieren. De halfwaarde-tijd (t\'A)
is bij 10 weken oude fokkalveren ca 4,9 uur
en bij volwassen koeien ca 3,5-4,4 uur (22).
Groothuis (6) concludeerde dat bij vlees-
kalveren de t\'/2 ca 7,5 uur is voor alle leef-
tijdsgroepen die ouder zijn dan een week.
De farmacokinetiek van chlooramfenicol
kan bij zieke dieren anders zijn dan bij
gezonde dieren. De uitscheidingssnelheid
kan vertraagd zijn vanwege een verhoogde
kans op een verstoring van de hepatische
kringloop en een minder goede nierfunctie.
Zo vergeleek Groothuis (6) de halfwaarde-
tijden bij gezonde vleeskalveren met die
tijdens een Salmonella dublin-mitcm en
bepaalde 7,47 ± 0,77 uur respectievelijk
13,56 ± 1,52 uur.

Chlooramfenicol kan verstrekt worden
door dc melk. Deze toedieningswijze wordt
veelal toegepast ter behandeling van gehele
koppels. Voor de behandeling van het in-
dividuele dier wordt chlooramfenicol meest-
al toegediend per injectie.
Chlooramfenicol-palmitaat is een ester dat
geen smaakbezwaren geeft bij orale toe-
diening aan vleeskalveren, in tegenstelling
tot chlooramfenicol-base. Chlooramfenicol-
palmitaat is gering hydrophoob en laat
zich moeilijk met water of melk mengen.
Daarom wordt het geneesmiddel vooraf-
gaand aan de toediening gemengd met een
gelijke hoeveelheid kalvermelkpoeder, waar-
na dit mengsel door de vloeibare kalver-
melk wordt gemengd.
Per injectie wordt chlooramfenicol toege-
diend als enkelvoudig geneesmiddel of in
combinatie met andere antibiotica, al dan
niet gecombineerd met een antihistami-
nicum of een corticosteroid. Het toege-
paste oplosmiddel is veelal een poly-alco-
hol. Een dergelijk oplosmiddel kan in-
jectie-beschadigingen veroorzaken, die na
slachting zichtbaar zijn in het karkas (4, 7,
20).

Het gelijktijdig intramusculair injecteren
op meerdere plaatsen resulteert in een ho-
gere bloedspiegel dan toedieningen op één
injectieplaats (16). Reiche et al. (22) toon-
den aan dat intraveneuze toediening resul-
teert in hogere bloedspiegels dan intramus-
culaire toediening.

MIC-WAARDEN, DOSERING EN TOXICITEIT
De Minimal Inhibitory Concentration
(MIC-waarde) en de toxische grens van
chlooramfenicol voor kalveren zijn bepa-
lend voor de optimale dosering van een te
verstrekken chlooramfenicol-preparaat
aan vleeskalveren. De MIC-waarden van
de diverse pathogene bacteriële agentiae
kunnen verschillen. Krup en Chatton (14)
vermeldden concentraties tussen 0,5 en 10
microgram/ml waarin chlooramfenicol ef-
fectief kan zijn voor een grote variatie aan
bacteriën en rickettsiae. Huffman et al. (9)
vermeldden, dat een bloedspiegel van 5
microgram/ml of meer, algemeen be-
schouwd kan worden als een minimaal ge-
wenste bloedspiegel voor chlooramfenicol
bij jonge herkauwers. Gerichte studies om-

trent de optimale dosering gebaseerd op
MIC-waarden ter bestrijding van pasteu-
rellose bij vleeskalveren zijn niet gepu-
bliceerd. Bij volwassen herkauwers worden
na een orale ehlooramfenicol-gift nauwe-
lijks aantoonbare bloedspiegels behaald
als gevolg van afbraak in de pens (2, 11).
Groothuis (6) adviseerde een i.v. startdosis
van 15 mg/kg, gevolgd door 2 maal daags
10 mg/kg chlooramfenicol oraal of 2 maal
daags 12,8 mg/kg chlooramfenicol-palmi-
taat te verstrekken teneinde een MIC-
waarde van 3 microgram/ml te bereiken.
Toediening kan zowel geschieden via een
slokdarmsonde van ehlooramfenicol-base
als via de melk in de vorm van chlooramfe-
nicol-palmitaat.

Toediening van 50 mg/kg chlooramfenicol
via een slokdarmsonde aan kalveren van 1
week oud resulteerde na 2 uur in plasma-
concentraties van 5 microgram/ml of meer;
dit niveau bleef gedurende circa 4 uur ge-
handhaafd (2). Deze constatering komt
overeen met de bevindingen van Huffman
el al. (9), die 2 maal daags 55 mg/kg
chlooramfenicol oraal verstrekten aan kal-
veren van 1 week oud. Zij dienden zowel
capsules als oplossing toe. In beide groepen
werden serum-concentraties hoger dan 5
microgram/ml waargenomen, zij het dat
gemiddeld hogere serum-concentraties wer-
den bereikt in de groep, die een oplossing
kreeg toegediend. Echter 7 van de 8 kalve-
ren vertoonden na 1 dag diarree, en 6 kal-
veren stierven. Afwijkingen aan de diges-
tie-tractus werden gezien door Rollin et
al. (23) bij een orale verstrekking van 2
maal daags 50 mg/kg gedurende 5 dagen.
Er werden veranderingen waargenomen
aan het epitheel van de dunne darm resul-
terend in malabsorptie. Een vergelijkbaar
doseringsniveau bleek het optreden van re-
versibele apiastische anaemie bij kalveren
te kunnen veroorzaken (13); de per oraal
toegepaste dosering was 100 mg/kg/dag
gedurende 10 dagen.

De Begeleidingscommissie Vleeskalveren-
bedrijven (publikatie 10, ongedateerd) ad-
viseerde voor oraal gebruik een dosering
van 26,6 mg ehlooramfenicol/kg lichaams-
gewicht per dag, hetgeen overeenkomt met
een dagdosering van 40 mg ehlooramfe-
nicol-palmitaat/kg lichaamsgewicht. Deze\'
advies-dosering is in overeenstemming met
het door Groothuis (6) aanbevolen ni-
veau, en is waarschijnlijk ruimschoots
onder het toxische niveau (1, 6). Reiche et
al. (22) adviseerde om kalveren jonger dan
12 weken 1 maal daags te injecteren en
oudere kalveren 2 maal daags. Bij kalveren
jonger dan 4 weken was een dagdosering
van 30 mg/kg voldoende om een bloed-
spiegel van meer dan 5 microgram/ml te
bereiken.

De Begeleidingscommissie (publikatie 10,
ongedateerd) adviseerde voor de injecteer-
bare vorm een dosering van 20 mg chloor-
amfenicol/kg lichaamsgewicht per dag, bij
voorkeur verdeeld over 2 injecties per dag.
Deze adviesdosering is laag en zal stellig
nauwelijks of niet resulteren in een bloed-
spiegel van 5 microgram/ml. Het is echter
de vraag of dit niveau ook vereist is bij de
behandeling van pasteurella-infeeties bij
vleeskalveren.

Tot voor kort werden ehlooramfenieol-re-
siduen langs micro-biologische weg be-
paald. Deze methodiek was aspecifiek en
voor wat chlooramfenicol betreft onnauw-
keurig. De introduktie van immunochemi-
sche technieken heeft geleid tot een verla-
ging van de detectiegrens van chlooramfeni-
col in slachtdieren tot enkele ppb\'s (parts
per billion)(12, 17).

De minimale wachttijd tussen tijdstip van
toepassing van het geneesmiddel en slacht-
datum van het kalf dient voldoende veilig
te zijn. Nederland moet als exportland vol-
doen aan de eisen van importerende landen,
die eisen dat vlees vrij is van chlooramfe-
nicol (26).

Bij mensen kan chlooramfenicol in spora-
dische gevallen leiden tot een irreversibele
apiastische anaemie; een erfelijk bepaalde
aandoening, waarbij de contactfrequentie
in hoge mate bepalend is voor het op-
treden; de mortaliteit is hoog (14). Het ge-
vaar voor de mens als consument van voe-
dingsmiddelen van dierlijke oorsprong
hangt in dit verband niet zozeer samen met
de hoeveelheid van het opgenomen chloor-
amfenicol-residu, dan wel met het al dan
niet gecontamineerd zijn van het voedsel.
Daarnaast zijn meer complicaties van
chlooramfenieol-gebruik bij de mens be-

schreven, zoals idiosyncrasie, allergie en
beenmerg-depressie (diverse auteurs, gere-
fereerd door Schmid (24)). De WHO (geci-
teerd door Van Miert (19)) en ook Van der
Kreek (12) concluderen dan ook terecht,
dat vlees geheel vrij van chlooramfenicol-
residuen dient te zijn.
Een eventueel verbod op het diergenees-
kundig gebruik van chlooramfenicol zal in
de vleeskalverscctor op dit moment nog op
bezwaren stuiten. De kennis omtrent de
effectiviteit van alternatieven voor chloor-
amfenicol ter behandeling van pasteurel-
lose in de praktijk is te beperkt.
Nauwkeurige studies omtrent chlooramfe-
nicol-residuen in vleeskalveren ontbreken.
Daarom zal de geadviseerde wachttermijn
zekerheidshalve ruim moeten worden inge-
schat. Op grond van de variabele half-
waardetijden lijkt de dopr de Begeleidings-
commissie geadviseerde wachttermijn van
24 uur zeker te kort (publikatie 13, ongeda-
teerd).

De door de Veterinaire Dienst voorge-
schreven wachttermijn van minimaal 3
weken lijkt alleszins redelijk (26).

1. Burrows, G. E. Comparative pharmacokinetics
of antibiotics in newborn calves: Chlorampheni-
col, lincomycin, and tylosin. Atn. J. Vet. Res.
1983:44; 1053-7.

2. Debackere, P., Debackere, M. and DeCorte-Bae-
ten. Plasma levels of chloramphenicol after oral
administration in calves during the first weeks of
life. .(. Vet. Pharmacol. Therap. 1978; I: 140-54.

3. Frens. J. Waarom nog chlooramfenicol? Tijd-
schr. Diergeneeskd. 1985; 110: 401-4.

4. Geyer, K. Untersuchungen über Geweberei-
zungen und -nekrosen bei Kälbern infolge intra-
musculairer Injektion von antibakteriellen Prä-
paraten. Thesis, 1982.

5. Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland.
Overzichten van gevoeligheidsbepalingen, 1981-
1984.

6. Groothuis, D. G. De farmacokinetiek bij vlees-
kalveren en de activiteit van antibactericlc midde-
len met betrekking tot Salmonella duhlin-infec-
ties. T hesis Utrecht, 1983.

7. Hänichen, T., Geyer, K. und Dirksen, G. Unter-
suchungen über Gewebereizungen und - nekro-
sen nach intramusculairer Injektion von antibak-
teriellen Präparaten bei Kalb und Kaninchen.
Tierärztl. Umschau 1984; 39; 75-80.

8 Hinton, M., Ali, E. A., and Allen, V. The excre-
tion of 6". lyphimurium in the faeces of calves fed
milk substitute. J. Hyg. Camb. 1983; 91; 33-45.

9. Huffman, E. M., Clare, C. H., Olson. J. D., and
Ball, E. Serum chloramphenicol concentrations
in preruminant calves; a comparison of two for-
mulations dosed orally. J. Vet. Pharmacol. The-
rap. 1981; 4; 225-31.

10. Keck, G. Chloramphenicol; antibiotiquc a ris-
que? Rec. Med. Vet. 1981; 157: 507-13.

11. Knifton, A. Pharmacokinetics of antibacterials
in calves. Vet. Rec. 1982; lit; 49-52.

12. Kreek. F. W. van der. Residuen van diergenees-
middelen in voedingsmiddelen. Tijdschr. Dier-
geneeskd. 1984; 109; 81-9.

13. Krishna, G., Aykac, I., Reddy, G. B., and Kil-
lens, R. Chloramphenicol induced aplastic anae-
mia. Toxicology Research Projects Directory,
vol 5, issue 07, 1980.

14. Krup, M. A. and Chatton, M. J. Current medical
diagnosis and treatment. Editor Lange, Los
Altos, 1980.

15. Lacey, R.W. Does the use of chloramphenicol in
animals jeopardise the treatment of human infec-
tions? Vet. Rec. 1984; 114; 6-8.

16. Lamothe, P., Panisset, J. C., Malo, R.,and Cou-
ture, Y. Bioavailability of Cloramphenicol in
Cattle: Variation with the number of injection
sites and the concentration of the pharmaceutical
preparation. Can. Vet. J. 1982; 23: 269-71.

17. Lee, J. J. van der. Determination of chloram-
phenicol and its application to residues in milk
and in dairy cows. Thesis Leiden, 1982.

18. Linton, A. H. and Timoney, J. F. The ecology of
chloramphenicol-resistance in Salmonella typhi-
murium and Escherichia coli in calves with En-
demic Salmonella Infection. J. Applied Bacte-
riol. 1981; 50: 115-29.

19. Miert, A. S. J. P. M.van, Erik, J. F., Gogh, H.
van en Wit, .1. G. Verantwoord chlooramfcnicol-
gebruik. Tijdschr. Diergeneeskd. 1976; 101: 35-6.

20. Nouws,.). F. M. and Ziv,G. Serum chloramphe-
nicol levels and the intramuscular bioavailability
of several parenteral formulations of chloram-
phenicol in ruminants. The Veterinary Quarterly
1979; i: 47-58.

21. Postcma, IL J. Fibrino-purulente Pleuropneu-
monie bij Mestkalveren. Tijdschr. Diergeneeskd.
1980; 105; .544-5.

22. Reiche, R., Müüing, M., and Frey, H. H. Phar-
macokinetics of chloramphenicol in calves du-
ring the first weeks of life. .1. Vet. Pharmacol.
Therap. 1980; 3: 95-106.

23. Rollin. R. C., l.evine, K., Mcro, K. N., Morita,
M., and Phillips, R. W. Structural and functional
changes seen in chloramphenicol-induced mal-
absorption in calves. Proceedings World congr.
diseases in CaUle, Amsterdam 1982; 247-51.

24. Schmid, A. Chloramphenicoirückständc in Le-
bensmitteln tierischer Herkunft als potentielle
Ursache der aplastischen Anämie des Menschen.
Dtsch. tierärztl. Wschr. 1983; 90: 201-7.

25. Settepani, J. A. The hazard of using chloram-
phenicol in food animals. J. Am. Vet. Med.
Assoc. 1984; 184: 930-1.

26. Veterinaire Dienst. Mededeling aan de Neder-
landse dierenartsen, 10 september 1984.

Voor de afwisseling biedt FELINFO deze keer een bijdrage aan die niet noodzakelijk iets met
infectieverwekkers te maken heeft. Ondanks alle pogingen kon namelijk voor de etioiogie
van het feline urolithiasis syndroom (FUS) geen uniforme oorzaak worden vastgesteld. Het
gaat hierbij klaarblijkelijk om een factorenziekte waarbij de leeftijd en geslacht van het dier,
de samenstelling van het voedsel en de eetgewoonten en misschien infectieuze micro-organis-
men een rol spelen. Vergeleken met gezonde katten bleken FUS-patiënten statistisch minder
te drinken en minder beweging te hebben — ze verlieten soms de woning niet eens om te
urineren. — De meeste etiologische indicaties duiden echter op voedingsfactoren. Experi-
menteel kon de vorming van gruis, respectievelijk stenen worden veroorzaakt door een hoog
magnesium- en fosfaatgehalte van het voedsel, ook onder omstandigheden waar een virusin-
fectie onwaarschijnlijk was. Toch kan men niet uitsluiten dat door bij de kat algemeen
voorkomende virussen ontstekingsreacties in de urinewegen en de blaas worden veroor-
zaakt, die voorafgaan aan de concrementvorming.

FELIN FO heeft intussen een verdere verspreiding bereikt en verschijnt nu in het Nederlands,
Duits, Engels, Frans, Fins en Zweeds; andere nationale redakties van Europese diergenees-
kundige tijdschriften zijn eveneens geïnteresseerd. In deze uitgave start een nieuwe rubriek
„Glossarium\', die door proL Volker Moennig, Hannover (tijdelijk Arnes, Iowa, USA) wordt
verzorgd; evenals voor de vraag-en-antwoordrubriek geldt ook hier dat uw suggesties
welkom zijn. Schrijf ons!

Aspecten van de voeding met betrekking tot het
feline urologisch syndroom (FUS)^

SAMENVATTING Het ideale dieet om het risico van het ontstaan van FUS te verkleinen bestaat niet
uit een enkel voedermiddel. Men moet vee! meer de strategie volgen, die op verschillende manieren de
volgende condities nastreeft:

(a) een lagere pH van de urine. Om dit te bereiken kunnen preparaten worden gebruikt, die de urine
verzuren en met het voer moeten worden opgenomen. Vele onderzoekers zijn van mening, dat men de
alkalische shift moet voorkomen.

(b) geringe magnesiumopname. Geciteerd wordt een magnesiumconcentratie van 20 mg/100 Kcal in
verteerbare energie (DE; ongeveer 0.08% van de droge stof of minder). Men moet daarbij bedenken dat
een toename van het FUS-risico pas bij een magnesiumconcentratie van 0.25% van de droge stof
wordt waargenomen. ,

(c) groot urinevolume. Dd verlangt een adequate wateropname met een minimale wateruitscheiding via
de j\'aeces. Dd impliceert op zijn beurt goed verteerbare slakkenarme voedermiddelen. Ik wil hier wel
aan toevoegen dat deze aspecten waarschijnlijk voor de gevoelige katten in een populatie gelden. Indien
alle genoemde condities worden vervuld is de aard van het voedermiddel waarschijnlijk van onderge-
schikte betekenis.

\' Prof. dr. Marian C. Horzinek, Instituut voor Virologie, Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 1, 3508 TO
Utrecht.

\' Voordracht gehouden tijdens informatiedag van de firma Effem. Benelux (Brussel en Veghel) aan de Faculteit

Diergeneeskunde van de Universiteit van Gent op 6 maart 1985.
\' E H. Burger, Waltham Centre for pet Nutrition, Waltham-on-the-Wolds, Melton Mowbray, Leics.. UK.

SUMMARY The \'ideal\' diet for minimising FUS risk may not invole a single food but would aim, by
various measures, to achieve the conditions listed below:

(a) Low urine pH. This may entail the use of urinary acidifiers which must be consumed with or in the
food. Some researchers say that the alkaline tide effect must be abolished for the treatment to be
completely effective.

(b) Low magnesium intake. One figure quoted is a magnesium concentration of 20 mg per 100 kcal DE
(about 0.08% dry matter) or less. Nevertheless is appears that FUS risk is appreciably increased only
when magnesium concentration reaches about 0.25% dry matter.

(c) High urine volume. This entails an adequate water intake with the amount of faecal water
maintained as low as possible. This in turn means highly digestible, \'low bulk\' foods.

Having said this, these aspects are probably important only for the susceptible cats in the population
and if all the conditions are achieved the type of diet fed is unlikely to be a crucial factor.

Het feline urologisch syndroom is een aan-
doening van de afvoerende urinewegen bij
de kat. Meestal kunnen een of meerdere
van de volgende symptomen worden waar-
genomen: hematurie, kristailurie, dysurie
en gedeeltelijke of totale obstructie van de
urethra. De kristallen die het meest bij dit
syndroom worden aangetroffen, bestaan
uit magnesium-ammoniumfosfaat-hexahy-
draat (struviet). Vele factoren zijn met het
ontstaan van FUS in verband gebracht, en
de meeste onderzoekers zijn tegenwoordig
van mening dat de aandoening multicau-
saal is. Twee of meer oorzaken kunnen,
gelijktijdig bij dezelfde kat worden onder-
kend. Dit geldt ook voor de rol van het
dieet, die waarschijnlijk ook niet de enige
ctiologische factor bij het ontstaan van
FUS is (6), maar wel een belangrijke. Er
zijn verschillende wegen waarlangs de voe-
ding een rol kan spelen bij het ontstaan van
FUS. In het nu volgende zullen wij deze in
het kort bespreken.

VOEDINGSFACTOREN
Vochtgehalte van het voer
Er is door medewerkers van onze groep en
andere onderzoekers aangetoond dat de
totale wateropname van katten die gevoerd
worden met droogvoer afneemt in vergelij-
king met katten die gevoerd worden met
blikvoer, cn wel nat voer met hetzelfde
energiegehalte (1). Katten die droogvoer
krijgen zullen meer drinken, maar de totale
hoeveelheid is onvoldoende om het signifi-
cant lagere vochtgehalte van dit type voer
te compenseren. Dit effect wordt met name
goed geïllustreerd door het werk, recent
gerapporteerd door Gaskell (4); een sa-
menvatting van de resultaten wordt gege-
ven in tabel 1. Gedurende het onderzoek
werd hetzelfde basale dieet gegeven, doch
het vochtgehalte werd gevarieerd door toe-
voeging van verschillende hoeveelheden
water. Bij de voeding met het lage vochtge-
halte wordt een ander patroon in de water-
balans waargenomen, met een geringere
wateropname en urinevolume en een toe-
genomen soortelijk gewicht van de urine.
Uit deze waarnemingen wordt theoretisch
geconcludeerd, dat de sterker geconcen-
treerde urine het risico van het uitkristalli-
seren van het struviet uit de oplossing van
urinezouten vergroot en daarmee het ge-
vaar voor het optreden van blaasstenen en
-gruis. Als men geringe hoeveelheden zout
aan het droogvoer toevoegt, leidt dit zoals
te verwachten is, tot een toename van de
watcropname en ecn groter urinevolume.
Uit onderzoek bij andere diersoorten weet
men, dat cen hoge concentratie chloride-
ionen in de urine (het gevolg van een gro-
tere zoutopname) dc struvietkristallen op-
lost of de vormingervan voorkomt. Echter
deze maatregel wordt niet door iedereen als
juist erkend en andere onderzoekers hand-
haven hun opvatting, dat het vochtgehalte
van het voer niet de sjeutelfactor is bij het
ontstaan van deze ziekte.

Tabel I. Het effect van tiet vochtgefialte in liet voer op de waterbalans in de kat, volgens GaskcII (4).

vochtgehalte voer (%)
totale wateropname (ml/dag)
urinevolume (ml/dag)
s.g. urine

Magnesium is ongetwijfeld het belangrijk-
ste mineraal in relatie tot het ontstaan van
FUS. Veel onderzoekingen hebben aange-
toond, dat zeer hoge magnesiumconcen-
traties (0,3% van de droge stof of meer) het
risico van FUS wezenlijk vergroten (5). Dit
vanwege de toegenomen vorming van stru-
viet in de urine. Eehter deze magnesium-
concentraties zijn veel hoger dan de nor-
male hoeveelheden die in het commercieel
verkrijgbare kattevoer worden aangetrof-
fen.

Ook het gehalte aan calcium- en fosfaat-
ionen wordt in verband gebracht met het
optreden van FUS. Echter de rol van deze
stoffen is nog steeds niet volledig duidelijk.
Sommige onderzoekers raden een hoger
calciumgehalte in het voer aan om de uit-
scheiding van fosfaat te verminderen, we-
derom om de vorming van struviet tegen te
gaan. Wij hebben echter vastgesteld, dat
een hoge calcium-fosfaatverhouding tot
een hogere urine-pH kan leiden, die het
risico van FUS kan vergroten (zie volgende
hoofdstuk). Waarschijnlijk is een verhou-
ding van 1 : 1 in het voer de gouden
middenweg, hetgeen ook optimaal is voor
wat betreft de voedingsbehoefte van de kat.

Struviet is beter oplosbaar onder licht zure
condities (pH 6,6 of minder). Daarom
zullen in een zure urine veel minder ge-
makkelijk kristallen precipiteren uit de
oplossing en is het risico voor het optreden
van FUS geringer. Dit bijzondere aspect
met betrekking tot het ontstaan van FUS is
op dit moment opnieuw in de belangstel-
ling en sommige onderzoekers geloven nu
dat dit de belangrijkste factor is bij de pre-
ventie en behandeling van dit ziektebeeld
(2, 7). We zullen ongetwijfeld nieuwe ont-
wikkelingen op dit gebied in de nabije toe-
komst mogen verwachten.

Wij hebben hiervoor gezien dat de magne-
siumconcentratie in het voer van grote be-
tekenis is voor het ontstaan van FUS; de
kennis van de concentratie aan magnesium-
ionen in het voer is belangrijk, omdat zij
ook een indicatie geeft over de hoeveelheid
magnesium die opgenomen wordt. De hoe-
veelheid voer die door de kat wordt opge-
nomen, is echter afhankelijk van de ver-
teerbaarheid van het voer: hoe beter de
verteerbaarheid van het voer, hoe minder
er wordt opgenomen. Wanneer alle andere
factoren gelijk blijven, houdt dit ook in een
geringere magnesiumopname met het goed
verteerbare voer en daarmee ook een ge-
ringer risico voor het optreden van FUS.
Het zou ideaal zijn wanneer het magne-
siumgehalte werd uitgedrukt in termen van
verteerbare energie (digestable energy,
DE), zodat het produkt op dezelfde basis
kan worden vergeleken, een basis die direct
gerelateerd is aan de opname.
De hoeveelheid faeces is een andere, direct
met de verteerbaarheid samenhangende
factor: beter verteerbaar voer zal een ge-
ringere hoeveelheid faeces tot gevolg heb-
ben en gelijktijdig ook een geringer vocht-
verlies met de ontlasting. Bij gelijke water-
opname zal dit leiden tot een groter urine-
volume, dat zoals wij nu weten het risico
van FUS wederom vermindert. Ook in dit
verband schijnt goed verteerbaar voer een
gunstige invloed te hebben op de reduktie
van FUS.

Methode van voederen
Eén tot twee uur na de maaltijd kan men
waarnemen dat de urine alkalisch wordt,
hetgeen een uitscheiding van zuur in de
maag gedurende het verteringsproces moet
compenseren. Men noemt dit effect de \'al-
kaline shift\'. Gedurende de dag daalt de
pH van de urine geleidelijk tot de waarde
die na vasten wordt bereikt. Er bestaat een
theorie die suggereert dat wanneer men de
kat maaltijden aanbiedt, waarbij het \'alka-
lische versehuivings\'-effect optreedt, de ge-
middelde urine-pH lager is dan bij katten
die de gehele dag voer tot hun beschikking
hebben en gedurende de dag telkens kleine
hoeveelheden eten: het effect van het de
gehele dag ter beschikking stellen van voer
is waarschijnlijk dat een voortdurende \'al-
kalische shift\' optreedt, die — hoewel van
geringere omvang dan na een volledige
maaltijd — toch tot een hogere gemiddelde
pH van de urine leidt. In ieder geval kan de
alkalische shift na een enkele maaltijd zelf
ook het risico voor het ontstaan van FUS
vergroten, zij het dan alleen gedurende
deze korte tijd. Dit houdt in dat er waar-
schijnlijk geen echt verschil is in risico tus-
sen beide methoden van voederen. Indien

de urine zuur is, zal de methode van voede-
ren niet van grote betekenis zijn, omdat de
urine-pH altijd voldoende laag zal zijn om
de precipitatie van struviet te voorkomen.

Waarschijnlijk zijn er net zo veel opvat-
tingen over de oorzaken van FUS als er
onderzoeksgroepen zijn die de ziekte onder
de loupe nemen; ik heb geprobeerd de be-
langrijkste theorieën hieronder samen te
vatten:

(a) het dieet is geen sleutelfactor en droog-
voer induceert, noch verergert het FUS (3);

(b) het dieet is een van de vele mogelijke
factoren. Gevoelige katten zouden anders
behandeld moeten worden dan de rest van
de populatie (vergelijkbaar met een allergi-
sche reactie?). Voor de overige katten (het
merendeel) is het type voer niet van belang;

(c) het dieet is de sleutelfactor: de pH van
de urine is het belangrijkste aspect, het wa-
tergehalte van het voer is van minder bete-
kenis;

(d) droogvoeders vormen de sleutelfactor
waarbij water- en magnesiumopname van
doorslaggevende betekenis zijn.

Ik neig er toe de theorie onder (b) te volgen
- dat het dieet een van de vele factoren is die
bij het ontstaan van deze ziekte een rol
speelt en dat geenszins alle katten even
gevoelig zijn. Uit statistische gegevens uit
Europa en de VS kan men concluderen, dat
ongeveer 0,5 tot 1% van de kattenpopulatie
gevoelig is voor FUS (8, 9). Hieruit volgt,
dat variaties in het dieet (binnen de nor-
male comtnerciële grenzen) voor de meeste
katten weinig consequenties hebben en dat
slechts ecn klein deel van de gevoelige die-
ren anders behandeld dient te worden.
Aanpassing van het dieet is dan een belang-
rijk aspect van deze behandeling, doch men
moet blijven bedenken dat deze niet alleen
van invloed is op de vorming en precipita-
tie van struviet; andere factoren die met het
hiervoorgenoemde niets te maken hebben,
kunnen een rol spelen. Het is goed er op te
wijzen dat wij in het Waltham Centrum
meerdere kattencollectieven gedurende
langere tijd (in enkele gevallen meerdere
jaren lang) ons standaard droogvoer heb-
ben gevoerd en nooit tekenen van FUS bij
deze dieren hebben vastgesteld.

1. Anderson, R. S. Water balance in the dog and cat.
J. Small Anim. Pract. 1982; 23: 588-98.

2. Cook, N. E. The importance of urinary pH in the
prevention of feline urologic syndrome. Petfood
Industry 1985; 27: 24-31.

3. Eabricant, C. G.and Eein, D. H. Feline urolithia-
sis neither induced nor exacerbated by feeding a
dry diet. J. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1984; 20:
213-20.

4. Gaskell, C. J. Nutrition in diseases of the urinary
tract in the dog and cat. Veterinary Annual, 25th
edn. 1985; 383-90.

5. Ecwis, E. D. and Morris, M. E. Jnr. Feline urolo-
gic syndrome: causes and clinical management.
Vet. Med. 1984; 79: 323-37.

6. Osborne, C. A. et ai Feline urologic syndrome: a
heterogeneous phenomenon? J. Am. Anim. Hosp.
Assoc. 1984; 20: 17-32.

7. Taton, G. F. et al. Urinary acidification in the
prevention and treatment of feline struvite uroli-
thiasis. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1984; 184: 437-
43.

8. Tomey, S. E. and Follis, T. B. Incidence rates of
feline urological syndrome (FUS) in the United
States. Fel. Pract. 1978; 8: 39-41.

9. Walker, A. D. er al. An epidemiological survey of
the feline urological syndrome. J. Small Anim.
Pract. 1977; 18: 283-301.

Na het verschijnen van ons FELINFO nr I arti-
kel over FIP hebben kattenfokkers en deelne-
mers aan kattententoonstellingen ons herhaal-
delijk vragen gesteld over het testen van deze
dieren. Verschillende kattenverenigingen raden
hun leden aan om voor de fok alleen dieren te
gebruiken die FlP-titers hebben van 25 of lager;
indien mogelijk zouden ze seronegatief moeten
zijn.

Antwoord: Zoals herhaaldelijk is gezegd heeft de
hoogte van de titer bij een gezonde kat geen
prognostische waarde met betrekking tot de
vraag of en zo ja wanneer een kat ziek wordt ten
gevolge van FIP. Het is wel redelijk om aan te
nemen, dat een kat zonder antilichamen tegen
coronavirussen niet in aanmerking komt als een
latente drager van het FlP-virus. De waarde van
het seronegatief zijn moet men achter niet over-
schatten. De testen die tegenwoordig gebruikt
worden zullen geen lagere antilichaamtiters
detecteren; daar in het algemeen een verdunning
van 1:25 de laagste verdunning is van het serum
dat gebruikt wordt, zal een titer van 10 niet
worden waargenomen. Dit houdt in dat een
negatief resultaat van een 1:25 verdund serum-
monster als negatief wordt geïnterpreteerd hoe-
wel de kat bijv. een titer van 10 kan bezitten.
Aan de andere kant weten we dat er tegenwoor-
dig nauwelijks een cattery te vinden is waar alle
dieren seronegatief zijn. In onze studies in meer
dan 40 catteries in Zwitserland, Duitsland en
Nederland hebben we geen enkele negatieve cat-
tery waargenomen; in de meeste van deze catte-
ries was een groot deel van de dieren seroposi-
tief en hadden zelfs zeer hoge titers. De bevin-
ding dat een kat slechts lage of niet detecteer-
bare antilichamen tegen coronavirussen ver-
toont sluit de mogelijkheid niet uit dat dit dier
toch een virusdrager is. Daartegenover zijn die-
ren met een verhoogde antilichaamtiter niet
noodzakelijk een drager van het FlP-virus.
Seroconversie zou kunnen zijn veroorzaakt
door een enterale coronavirus. Deze argumen-
ten tonen aan dat de serologie van FIP niet
bruikbaar is voor de selectie van katten voor de
fok - hier zal alleen de dierenarts en het labora-
torium profijt hebben van deze test.

Vraag: Recent werd bekend dat sommige die-
renartsen in staat waren om gezonde dieren
zonder klinische symptomen van FIP te \'be-
schermen\' door toediening van corticosteroïden
tot geen titer tegen coronavirussen meer aan-
toonbaar was. Is deze procedure effectief?

Antwoord: Men heeft inderdaad waargenomen
dat het toedienen van corticosteroïden gedu-
rende 4 weken resulteerde in een vermindering
en hct compleet verdwijnen van een titer tegen
coronavirussen. Het is echter niet bewezen dat
het verdwijnen van deze antilichamen ook FIP
voorkomt; experimentele studies die een ant-
woord moeten geven op deze vraag zijn niet
uitgevoerd. Echterde behandeling met genoem-
de corticosteroïden is zeker niet zonder moge-
lijke gevaren. Het is aangetoond dat deze be-
handeling bijv. een latente FeLV-infectie kan
activeren. Naar onze mening bestaat er geen
enkele indicatie voor het profylactisch toedienen
van corticosteroïden op dit moment.

Vraag: Gedurende de laatste 6 maanden heeft
een dierenarts twee katten moeten euthanaseren
waarbij het post-mortale en histopathologische
onderzoek de diagnose intestinale vorm van fe-
line leukose opleverde. In deze praktijk waren
beide dieren getest op FeLV, gebruik makende
van een test geïmporteerd uit de USA; beide
dieren waren negatief. De prakticus wil graag
weten of de testen die voorhanden zijn van ver-
schillende kwaliteit zijn.

Antwoord: Wat betreft de test: alle tegenwoor-
dig in de handel zijnde testen maken gebruik
van dezelfde monoclonale antilichamen het-
geen leidt tot een vergelijkbare specificiteit. De
gevoeligheid van de verschillende testen en de
stabiliteit na langere opslag kan echter wel ver-
schillen. In het bovengenoemde geval staat niet
de gevoeligheid van de test ter discussie, daar
niet alle vormen van leukose bij de kat worden
veroorzaakt door een infectie met FeLV. Bij
dieren van een jaar oud is meer dan 90% van de
gevallen van leukemie FeLV positief. Bij dieren
die 10 jaar of ouder zijn, wordt slechts bij 20-
30% een FeLV-infectie gevonden in gevallen
van leukose; de overige dieren zijn FeLV nega-
tief. Bij oudere dieren is het met name de intes-
tinale vorm die FeLV negatief is. De verklaring
die gegeven wordt voor de FeLV negatieve leu-
kose suggereert dat de kat op een jongere leef-
tijd een FeLV-infectie heeft doorgemaakt en
overleefd. Op dat moment werd het virale ge-
noom in het DNA van verschillende cellen in-
gebouwd hetgeen resulteerde in een tijdbom
voor het op een latere leeftijd ontstaan van een
tumor.

Zendt u uw vragen, indien mogelijk in machi-
neschrift, aan: FELINFO, drs. Herman Egbe-
rink. Instituut voor Virologie, Yalelaan I, 3508
TD Utrecht. U kunt ook telefonisch contact
opnemen tussen 15.00 en 17.00 uur, tel. 030-
532487/6.

De vooruitgang in biologie en de medische we-
tenschap van de laatste decennia heeft geresul-
teerd in een golf van nieuwe inzichten. Zelfs
voor de specialist wordt het steeds moeilijker
om de ontelbare nieuwe data die wereldwijd
worden gepubliceerd te screenen en te evalue-
ren.

Hoeveel erger is de situatie voor de (jongere)
collegae die net de veterinaire faculteit hebben
verlaten en die geconfronteerd worden met deze
nieuwe informatie in wetenschappelijke tijd-
schriften of tijdens congressen. Is het wel moge-
lijk voor de prakticus om de essentie van de
vooruitgang in de biotechnologie bij te houden
en nieuwe inzichten te gebruiken? Zonder twij-
fel zal hij deze informatie nodig hebben.
Ontwikkelingen in de moleculaire biologie, im-
munologie en microbiologie kunnen op dit
moment of in de nabije toekomst worden ge-
bruikt in de veterinaire praktijk. Hierbij denken
wij bijv. aan insuline of interferon, die beide
door DN A-recombinant-technieken worden ge-
produceerd. Voor de vaccins is ook een nieuw
tijdperk begonnen, zoals door de experimentele
synthetische vaccins tegen mond- en klauwzeer
en hepatitis B bij de mens wordt onderstreept.
Om de hierboven gestelde retorische vraag te
beantwoorden; ik denk dat het mogelijk is om
de ontwikkelingen bij te houden! Zeer goede
reviews worden gepubliceerd in de wetenschap-
pelijke kolommen van tijdschriften; deze zullen
echter slechts bij uitzondering interessant zijn
voor de lezers van FELINFO. Er is nog een
tweede \'bottleneck\'; de voor de buitenstaander
onbekende vocabulaire verhindert de opname
van nieuwe kennis en zal de motivatie voor
verdere studie van het betreffende artikel ver-
minderen. De spraakbarrièrc wordt compleet
wanneer de grote hoeveelheid acronymen en
afkortingen wordt gebruikt in spraak of ge-
schrift. Voorbeelden hiervan zijn: genetic engi-
neering, DNA, T- en B-lymfocyten, ELISA etc.;

er zijn veel meer van deze voorbeelden. De re-
daktie van FELINFO wil een bijdrage leveren
om deze spraakbarrière te overwinnen. Het is de
bedoeling dat in elke uitgave een wetenschappe-
lijke term wordt uitgelegd in een kolom ge-
naamd \'glossarium\'. Deze termen zullen niet in
een alfabetische volgorde worden behandeld,
doch zullen willekeurig worden geselecteerd of
in een logische context. De redaktie realiseert
zich dat er een fundamentele moeilijkheid be-
staat: namelijk het verschil in basiskennis van
onze lezers. Een uitleg van het ribonucleïnezuur
(RNA) zal voor de jongere collegae overbodig
zijn. Voor hen echter die reeds in de vijftiger
jaren zijn afgestudeerd zullen functie en belang
van RNA niet goed bekend zijn.
Wij beseffen dat dit dilemma bestaat en hopen
onderwerpen te behandelen die ook de geïn-
formeerde lezer tot nadenken en misschien tot
kritiek zal stemmen. Dit brengt ons tot het vol-
gende punt: voorstellen voor verbeteringen van
deze nieuwe rubriek worden gewaardeerd en
dankbaar geaccepteerd. Daar de auteur van
huis uit een viroloog is, vraagt hij vergeving
voor het feit, dat de eerste bijdrage gaat over
virussen, de kleine agentia die zo nu en dan ons
leven zeer moeilijk maken.

Virussen zijn de kleine infectieuze agentia. De
virussen die feline panleukopenie veroorzaken
behoren tot de kleinste (ongeveer 20 nanometer
= nm) en de pokkenvirussen tot de grootste
(ongeveer 250-300 nm). Dc opbouw van ecn
virus is erg eenvoudig. Een streng nucleïnezuur
(ribonucleïnezuur of desoxyribonclcïnezuur) be-
vat de genetische informatie voor de virale ei-
witten, te weten de structurele elementen en de
enzymen van het agens. Met de genetische in-
formatie bedoelen wij het programma dat er de
oorzaak van is dat de cel geïnfecteerd met bijv.
een pokkenvirus alleen pokkenvirussen repro-
duceert en geen andere. Het nucleïnezuur wordt

in liet eenvoudigste geval beschermd door een
proteïnekapsel genaamd het capside. Vele vi-
russen hebben daarnaast een lipide-bevattende
membraan, die wat structuur betreft gelijk is
aan de celmembraan van de gastheer maar vi-
rus-specifieke eiwitten aan de oppervlakte
draagt. De lipiden bestaan uit vetachtige sub-
stanties zoals cholesterol, lecithine, triglycerine
etc. Het onderscheid tussen naakte virussen en
virussen met een membraan is van praktisch
belang daar virussen met een mantel niet
lang infectieus blijven wanneer zij het organis-
me hebben verlaten, zoals bijv. geldt voor het
feline leukemievirus en het infectieuze peritoni-
tisvirus. Deze virussen worden na een korte pe-
riode van blootstelling aan huishoudelijke de-
tergentia reeds geïnactiveerd. Onder de naakte
virussen bevinden zich zeer resistente zoals het
virus van de panleukopenie en het canine par-
vovirus. Deze agentia kunnen maanden en soms
jaren hun infectiviteit behouden in het milieu.
Op grond van hun morfologische, fysisch-che-
mische en serologische eigenschappen worden
de virussen ingedeeld in families. Vanwege hun
primitieve opbouw zijn virussen volledig af-
hankelijk van het metabolisme van de gast-
heercel. Hierdoor kan vermeerdering alleen
plaatsvinden binnen cellen van het organisme.
De intracellulaire replicatie en afhankelijkheid
van de gastheercel heeft als consequentie dat de
infectie niet beïnvloed kan worden door chenio-
therapeutica, in tegenstelling tot bacteriële in-
fecties die geblokkeerd kunnen worden met
chcmotherapeutica en antibiotica. De afloop
van een infectie wordt altijd bepaald door de
produktie van interferon en later in de infectie
doorde immuunrespons van de gastheer; iedere
behandeling kan alleen symptomatisch zijn.
De bestrijding van virusziekten is gebaseerd op
profylactische maatregelen zoals euthanasie of
isolatie van virusdragers en uitschciders (feline
leukose), profylactisch vaccineren (distemper,
panleukopenie) en algemeen hygiënische maat-
regelen.

De volgende tabel geeft een overzicht van de
families van virussen die bij kleine huisdieren
voorkomen.

Aanbevolen literatuur: Marian C. Horzinek: Al-
gemene virologie, een compendium. Weten-
schappelijke Uitgeverij Bunge.

In het Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 1986; 55
afl. 1 (januari/februari) zijn de volgende artikelen
gepubliceerd;

OORSPRONKELIJKE BIJDRAGEN
De Meulemeester, L., Dorny, P.; Preventie van maag-
darmworminfekties bij kalveren tijdens hun eerste
weideseizoen door middel van de morantel diffunde-
rende bolus.

Haesebrouck, F., Pensaert, M.: Prevalence of H,N|-
and HjNj-influenza A viruses in fatteners in Belgium
(1984).

Van Opdenbosch, E., Wellemans, G., Theys, H., Ver-
hees, L; Occurrence of subclinical viral infections in
veal calves and their influence of weight gain.
OVERZICHTEN

Van Huffel, X., DeMoor, A., Lampo, Ph.; Spastische
parese bij het rund; De rol van erfelijke en milieu-
faktoren.

Godfroid, J., Vandeputte, J., Saint Gerand, A. L.,
Chappuis, G.; Rabiesvaccinatie sinds de eerste vacci-
natie van de mens door Louis Pasteur.
UIT EN VOOR DE PRAKTIJK
DeVriese, L.; Wondinfecties.

Koenen-Dierick, K., De Zutter, L.: Chlooramfenicol
oorzaak van smaakafwijking in vers vlees.

An outbreak of caseous lymphadenitis in
dairy goats: first report of the disease in
the Netherlands*

SUMMARY An outbreak of caseous lymphadenitis in which three herds of goats were involved is
described. Corynebacterium pseudotuberculosis was shown to be ihe causative organism. The out-
break was associated with imported goats.

As this first report of C. pseudotuberculosis causing caseous lymphadenitis as a clinical entity in small
ruminants in the Netherlands, clinical and epizootiological aspects as well as possible methods of control are
discussed.

Caseous lymphadenitis (CL) is a chronic
contagious disease of sheep and goats caus-
ed by Corynebacterium pseudotuberculosis.
It is characterized by enlargement and
suppuration of mainly superficial lymph
nodes. The abscesses formed may rupture
spontaneously (15).

To date this disease of sheep and goats has
not been reported in the Netherlands (26).
However C. pseudotuberculosis has been
isolated in the Netherlands on at least one
occasion, in 1978 from abscesses in a
sheep\'s lung and mediastinal lymph node
(30).

CL has been reported in many countries
from all continents, especially in tropical
or subtropical regions (13, 15). It is econ-
omically important in Australia (28) and
the USA (8, 15). In the USA an average of
14000 whole carcasses and 90000 parts of
carcasses are annually condemned because
of CL. This represents almost one percent
of 10.7 million sheep slaughtered each year
(15).

In Europe the disease has been reported
from France (20), Spain and Italy (15),
Norway (17), Switzerland and Rumania
(13). In West Germany CL has a low preva-
lence (5), while in the United Kingdom C.
pseudotuberculosis has been isolated occa-
sionally, though not in relation with lymph-
adenitis (11, 18).

C. pseudotuberculosis is also known as C.
ovis, but C. pseudotuberculosis has been de-
signated as the official name (24). In addi-
tion to CL in small ruminants, C. pseudotu-
berculosis also causes ulcerative lymphangi-
tis in horses, but the latter disease is
generally caused by strains which are ca-
pable of reducing nitrates, whereas nitrate-
negative strains are usually the cause of CL
(6, 16).

Other species can also be affected by C.
pseudotuberculosis e.g. cattle (I) and man
(14), but only in small ruminants does the
disease constitute a herd problem.

In August 1984 the Central Veterinary In-
stitute was called to a dairy goat farm in the
centre of the Netherlands (Farm A) to in-
vestigate a slowly increasing problem caus-
ed by abscesses which regularly recurred
on various partsbf the bodies of the goats.
The first case had been noticed by the
owner in March 1984, in recently acquired
animals.

Description of farm A
The herd on farm A comprised 220 milking
does and 130 kids, almost all of Saanen
type breed (either Dutch White Goat, or
imported). The farm had been recently
(1983) established and the animals were
still housed in a temporary, though ad-
equate, shed. Groups of about 20 horned
and dehorned animals were housed in
pens. Milking was done mechanically, in a
double-rowed milking parlour. The pens
and milking parlour were equipped with
hcadgates to restrain the animals. The
animals were permanently kept indoors
and fed on hay and concentrates.
Approximately half of the adult stock had
been purchased in March 1984 from a farm
in the eastern part of the country (farm Z),
which closed down its dairy goat enter-
prise. In the preceding two years farm Z
had imported goats from France and the
United Kingdom. Several animals on farm
A had also been imported, but only from
the United Kingdom.

Inspection and palpation of the affected
animals revealed localized enlargements
up to 10 cm in diameter and varying in
tenderness. Judged by their consistency,
abscess formation had taken place in sev-
eral cases, although no clear fluctuation
could be observed.

Distribution of lesions appeared to be in
close association with distribution of lymph
nodes: enlargements were found at the site
of the parotid, mandibular (Fig. 1), presca-
pular, prcfcmoral and supra-mammary
(Fig.2) lymph nodes.

Lesions were found in 82 of 180 adult ani-
mals examined but not in kids. Most com-
monly affected lymph nodes were those in
the head and neck region and to a lesser
extent of the mammary gland (Table 1).

Generally only one or two nodes per ani-
mal appeared to be affected, seldom more.
Several spontaneously erupted and/or
dried lesions were observed. The general
condition of the animals did not appear to
be affected. On opening some of the ripest
abscesscs, a greenish, dry and somewhat
granulated pus was discharged.

LABORATORY FINDINGS
a. Isolation and biochemical properties
Samples were obtained aseptically, either
with a sterile swab after puncturing the
lesion with a scalpel or directly by means of
a wide bore needle, 1.6 mm (14 G) attached
to a disposable syringe. A total of six
samples was examined in order to bacteriol-
ogically confirm the preliminary diagnosis
of caseous lymphadenitis.

Ln. parotideus
Ln. mandibularis
Ln. prescapularis
Ln. subiliacus
Ln. supramammaricus

Samples were inoculateid on 5% sheep
blood agar plates enriched with heart infu-
sion broth. After 24 hours of aerobic incu-
bation at 37° C many pinpoint colonies and
some larger ones with a diameter of 1 mm
were visible in pure culture. After a further
24 hours colonies sometimes reached a
diameter of 2 mm. They were umbonate
and cream-coloured, with a slightly glossy
surface, which became dull where growth
was abundant and where small colonies
were confluent.

Colonies were surrounded by a narrow
zone of incomplete haemolysis; they were
friable and showed auto-agglutination in
physiological saline. In liquid media a gran-
ular sediment and a granular film develop-
ed without general turbidity. Small floccu-
les were often found attached to the wall of
the tube.

Gram stained smears showed a Gram-vari-
able, rather regular small coccoid rod, with
a diameter of about 0.6 pm. Suspension in
3% KOH showed the organism to be
Gram-positive in character (7). Staining by
Albert\'s method revealed metachromatic
granules. Tests for motihty at 22° C and 37°
C as well as for oxidase were negative, tests
for catalase were positive.
Inoculation of peptone water sugars with
bromthymol blue as pH indicator ( 10) gave
negative results, even after twelve days of
incubation. Use of media enriched with
trypticase-yeast-cystine with phenol red as
a pH indicator (19) yielded positive results
for glucose aerobically as well as anaero-
bically. Results forsucrose, starch and gly-
cerol were inconsistent. Negative results
were recorded for lactose, mannitol, sa-
licine, arabinose and trehalose. In addition
the following characteristics were observ-
ed: urea -f, indole —, HjS (TSI) —, KNOj
—, MR —, VP —, gelatin —, Loeffler\'s
serum —, arginine hydrolysis —. In Utmus
milk a very slight reduction of the medium
was noticed after 5 days of incubation. The
results of the latter two tests are not in
accordance with reports on C. pseudotu-
berculosis found in the literature (10, 13,
27).

Antibiotic sensitivity tests were carried out
with discs\' on Isosensitest-agar®^ Inter-
pretation of inhibition zones was accord-
ing to data supplied by the manufacturer.
Tests showed sensitivity to penicillin, ka-
namycin, chloramphenicol, sulphonami-
des, tetracycHnes, ampicillin and erythro-
mycin. Resistance to streptomycin, fura-
zolidone, polymyxin B, and cloxacillin was
found. However, when the stricter stan-
dards of the Dutch \'Working Committee
on directives for antibiotic sensitivity tests\'
were applied, inhibition zones for two anti-
biotics had to be interpreted differently: in
this case results for penicillin and kanamy-
cin varied from intermediate to sensitive.

c. Laboratory animal inoculation
Subcutaneous inoculation of a guinea pig
with 1 ml of a 24 hour serum broth culture
containing 5.4 x 10\' colony forming units
(cfu) caused death within 24 hours.
Most striking post-mortem findings were
inflammatory signs and oedema at the in-
oculation site, haemorrhagic fluid in the
peritoneal cavity, haemorrhagic areas in
the lungs and an abundance of nodules in
the liver. Stomach, caecum and colon walls
were found to be haemorrhagic, and stom-
ach and colon were filled with haemor-
rhagic contents. The organism was recover-

ed from the injection site but not from
liver, spleen or kidneys. The sudden death
apparently was caused by a toxic effect.
Subcutaneous inoculation of a second
guinea pig with 1 ml of the same culture,
this time diluted to 5.4 x 105 cfu/ml,
resulted in appearance of a unilateral
Straus\'s reaction from day 12 onwards. As
the animal refused to take food and water
after day 14, it was killed on day 16.
Encapsulated abscesses were found through-
out the body including the injection site (5
X 3 X 1 cm), liver, spleen (multiple, with
maximum diameter of 0.5 cm), lungs and
right ventricle of the heart. Extensive ab-
scess formation masked the anatomy of the
testis and epidydimis at the site of the
Straus\'s reaction. The two layers of the
tunica vaginalis were adhered. The other
testis and surrounding tissues appeared
normal. The organism was recovered from
abscesses in the liver, spleen and testis, but
not from the injection site.
These results match findings recorded for
experimental inoculation of guinea pigs
with C. pseudotuberculosis (13, 27).

Based on the above described findings it
was concluded that the isolated organism
was Corynebacterium pseudotuberculosis
(10, 21). The cases of lymphadenitis on
goat farm A may therefore be considered
as cases of \'true\' caseous lymphadenitis.

Having confirmed the cause of the disease
on farm A, efforts were made to trace the
infection. Animals from farm Z, where ex-
tensive imports had taken place, had been
distributed not only to farm A, but also to
three other dairy goat farms, B, D and E, in
different regions of the country (Table 2).
On these three farms abscesses were found
occasionally.

In June 1984thisfarm acquired 13 animals
of which 10 came from farm Z (but were
routed via farm A), one billy goat farm A
and 2 Toggenburger goats from a different
source. Of 50 animals on the farm, three
showed suspect lesions;
— A Toggenburger goat had a clearly
fluctuating abscess at the site of the left
prescapular lymph node, which discharged
rather liquid foul smelling pus from which
C. pyogenes was isolated. Due to the pres-
ence of a superficial cicatrix it was assum-
ed that an abscess had ruptured in an ear-
lier stage, and the original causative organ-
ism may have been overgrown.

Table 2. Tracing of animals on farms and the occurrence of cases of caseous lymphadenitis.

— The billy goat had one enlarged preseap-
ular lymph node, which proved to har-
bour C. pseudotuberculosis. Originally com-
ing from a farm in the south-west of the
country this animal was bought from farm
A, where it had been since the spring of
1983. On the latter farm the goat was kept
for 3 months in the group where the first
abscess was noted by the owner, in an ani-
mal arriving from farm Z.

— A female goat born and raised on farm
B had one hardened and enlarged prescap-
ular lymph node. The lesion appeared to
be rather acute, as the first attempt to
withdraw pus yielded only normal lymph.
The second effort yielded thick purulent
exudate from which C. pseudotuberculosis
was isolated. The animal had been in close,
if not intimate, contact with the affected
billy goat from farm A.

Lesions similar to those of caseous lymph-
adenitis were found in only one animal out
of 65. In this goat, which came from farm
Z, the left parotid and the left prescapular
lymph node were enlarged. Samples from
both lymph nodes yielded pure cultures of
C. pseudotuberculosis.

In one animal, originating from farm Z, a
suspected lesion was found in the buccal
region, although it was not associated with
a lymph node. C. pseudotuberculosis could
not be isolated.

THERAPY AND CONTROL
Once the disease has become established,
herd control is laborious and difficult. It
may take 3 years to rid a herd of the infec-
tion (12) and even if sanitary measures are
carried out properly efforts may be unsuc-
cessful (8). The use of vaccines may be
helpful, though reports of their efficacy are
not conclusive (9, 12). Repeated applica-
tion ofbacterins or toxoids seems indicat-
ed. Recent reports from Australia on trials
with a commercially available C. pseudotu-
berculosis toxoid\' (2) are promising.
Antibiotics appear of limited value: the or-
ganism, though sensitive to various anti-
biotics in vitro, is not easily reached in vivo
by the drugs. This is because the organism
may reside intra-cellularly (it may survive
in macrophages) (4) and due to the fact that
the disease process is heavily encapsulated
(3,17).

Eradication cannot be achieved by a vacci-
nation program alone. An effective control
program should include segregation of af-
fected animals, separation of kids from
their dams as soon as possible, culling of
chronically affected animals, regular clean-
ing and disinfection of stalls, and indi-
vidual treatment of affected goats.
These sanitary measures are particularly
important in view of the very numerous
organisms present in the pus.
Individual treatment includes:

1. incision and drainage of ripened ab-
scesses (preferably at the lowest point);

2. rinsing and disinfection of opened ab-
scesses with one part chlorhexidine
(I%o) in 10 parts hydrogen peroxide
(2%) (26).

3. in combination with these two measures
a five day treatment with an appro-
priate antibiotic. Penicillin, tetracycli-
nes and sulphonamides are sometimes
advised (5, 13), but judging from the
antibiotic sensitivity tests reported
above penicillin can tiardly be recom-
mended.

Spread of the disease within a herd may not
always be as dramatic as observed on farm
A. Conditions such as crowding, new hous-
ing and restraining facilities, with sharp
irregularities causing minor skin lesions,
undoubtedly favoured spread of the organ-
ism in this case. Care should be taken in
procedures such as tattooing: frequent ster-
ilization of equipment is essential.

The economic importance of caseous lymph-
adenitis has already been indicated in the
introduction. The finding of C. pseudo-
tuberculosis in milk of goats with affected
mammary lymph nodes (8, 25) constitutes
a health hazard to the consumer, especially
because pasteurization of milk before pro-
cessing to cheese is not customary on most

dairy goat farms. Tfie disease is considered
a zoonosis, but of low prevalence: only
seven cases have been described in man,
adenitis being the main symptom (14).
Another possible risk under Dutch condi-
tions is the potential spread of the organ-
ism to the sheep population. However, it is
possible that the organism is already pres-
ent in some sheep flocks without causing
severe or overt symptoms.
The same holds for the Dutch goat popula-
tion; the cases of caseous lymphadenitis
described here were clearly associated with
recent imports, but the question had to be
asked whether the organism had already
been present in dairy goat herds in the
Netherlands prior to these imports. An in-
itial small scale survey covering the major-
ity of Dutch commercial dairy goat herds
was therefore conducted. Forty farmers
were questioned and every suspect case of
CL was investigated. However, none of
these revealed lesions typical of CL and no
C. pseudotuberculosis could be isolated.
This suggests that the Dutch dairy goat
population can be considered free of this
disease. Therefore the import regulations
for goats, especially from countries where
the disease is endemic, should be extended
to include examinations relevant to the de-
tection of the disease. In addition to clini-
cal inspections serological techniques may
be utilised, of which several have been de-
scribed (8,17,22,23,29). However, chroni-
cally infected cases often escape serolo-
gical detection. Control measures will also
be hampered by the relatively uncontrolled
marketing and trading system for goats.
In addition, an eradication program for
herds in which CL has been confirmed
should be inidated as discussed earlier in
this report. It should include slaughter of
affected animals. It is likely that CL will
become enzootic if no action is taken\'.

The authors wish to thank Mr. .L H. Noordergraaf
and Miss C. M. F. Wagenaars for their technical
assistance and Dr. P. H. Robinson for his linguistic
assistance. Thanks are also given to the owners of the
herds who cooperated so willingly.

1. Adekeye, J. D., Shannon, D., and Addo, P. B.
Mastitis in a cow caused by Corynebacterium
pseudotuberculosis (C. ovis). Vet. Rec. 1980; 106;
270.

2. Anderson, V. M. and Nairn, M. E. Control of
Caseous Lymphadenitis in goats by vaccination.
Proc. Colloque Intern. Les Maladies de la Chè-
vre, Niort, France, 1984; 601-9.

3. Ashfaq, M. K. and Campbell, S. G. A survey of
Caseous Lymphadenitis and its etiology in goats
in the United States. Vet. Med./Small An. Clin.
1979; 74; 1161-5.

4. Ayers, J. L. Caseous Lymphadenitis in goats and
sheep. A review of diagnosis, pathogenesis and
immunity. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1977; 171;
1251-4.

5. Behrens, H. Lehrbuch der Schafkrankheitcn.
Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg, zweite
Auflage, 1979.

6. Biberstein, E. L., Knight, H. D., and Jang, S.
Two biotypes of Corynebacterium pseudotubercu-
losis. Vet. Rec. I97I; 89; 691-2.

7. Buck, J. D. Non-staining (KOH) method for
determination of Gram reactions of marine bac-
teria. Appl. Env. Microbiol. 1982; 44; 992-3.

8. Burrell, D. H. Caseous Lymphadenitis in goats.
Austr. VeL J. 1981; 57; 105-10.

9. Cameron, C. M. and Fuls, W. J. P. Studies on the
enhancement of immunity to Corynebacterium
pseudotuberculosis. Onderstepoort J. Vet. Res.
1973; 40; 105-14.

10. Cowan, S. T. and Steel, K. J. Manual for the
identification of medical bacteria. Cambridge
Univ. Press, Cambridge, 2nd edition, 1974.

11. Davies, G. O. Veterinary Pathology and Bacteri-
ology, Balliere, Tindall and Cox, London, fourth
edition, 1955.

12. Guss, S. B. Dairy Goat Herd Problems. J. Am.
Vet. Med. Assoc. 1975; 167: 1076-9.

13. Hartwigk, H., in Blobel, H. und Schliesser, Th.
Handbuch der bakteriellen Infektionen bei Tie-
ren, Band IL Gustav Fischer Verlag, Stuttgart,
New York, 1980.

14. Henderson, A. Pseudotuberculosus adenitis caus-
ed by Corynebacterium pseudotuberculosis. J.
Med. Microbiol. 1979; 12; 147-9.

15. Jensen, R. and Swift, B. L. Diseases of sheep. Lea
& Febiger, Philadelphia, second edition, 1982.

16. Knight, H. D. Corynebacterial infections in the
horse; problems of prevention. J. Am. Vet. Med.
Assoc. 1969; 155; 446-52.

17. Lund, A., Almlid, T., Larsen, H. J., and Steine,
T. Antibodies to Corynebacterium pseudotuber-
culosis in adult goats from a naturally infected
herd. Acta Vet. Scand. 1982; 23; 473-82.

19. Moor, C. E. de. Aspecten van de diagnostiek van
streptococci, in het bijzonder bij sepsis lenta.
Versl. en Mededel. Volksgez., 1 december 1957.

20. Richard, Y., Fontaine, M., Oudar, J. et Fon-
taine, M. P. Contribution à l\'étude de l\'épidémio-
logie et de la pathogénie de la maladie des abcès
du mouton. Comp. Immun. Microbiol. Infect.
Dis. 1979; 2: 125-48.

21. Rogosa, M., Cummins, C. S., Lelliot, R. A., and
Keddie, R. M. Bergey\'s manual of determinat-
ive bacteriology. The William & Wilkins Com-
pany, Baltimore, eight edition, 1974.

22. Shen, D. T., Jen, L. W., and Gorham, J. R. The
detection of Corynebacterium pseudotuberculosis
antibody in goats by the Enzyme-Linked Immu-
nosorbent Assay (ELISA). Proc. Third Intern.
ConL on Goat Prod, and Dis., Tucson, USA,
1982.

23. Shigidi, M. T. A. A comparison of five serologi-
cal tests for the diagnosis of experimental Co-
rynebacterium ovis infection in sheep. Br. Vet. J.
1979; 135: 172-7.

24. Skerman, V. B. D., McGowan, V., and Sneath,
P. H. A. Approved lists of bacterial names. Ameri-
can Soc. for Microbiol., Washington D. C.,
1980.

25. Smith, M. C. and Roguinsky, M. Mastitis and
other diseases of the goat\'s udder. J. Am. Vet.
Med. Assoc. 1977; 171: I24I-8.

26. Vendrig, A. A. A. Gezonde Gelten. Terra,
Groene Reeks, Zutphen, The Netherlands, 1984.

27. Wilson, G. in Topley and Wilson\'s Principles of
bacteriology, virology and immunity. Vol. 2
\'Systematic Bacteriology", p. 104-105. Edward
Arnold, London, seventh edition, 1983.

28. Wilson. G. atid Smith, G. In: ibid.: vol. 3 \'Bac-
terial Diseases\', p. 96, 1984.

29. Zaki, M. M. The application of a new technique
for diagnosing Corynbacterium ovis infection.
Res. Vet. Sci. 1968;9:489-93.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het Engels
vertaald — van het in deze aflevering opge-
nomen artikel uit The Veterinary Quarterly
1986; 8 (1):

An outbreak of caseous lymphadenitis in
dairy goats: first report of the disease in the
Netherlands

Schreuder, B. E. C., Laak, E. A. ter, and Griesen, H.
W.: The Veterinary Quarterly 1986; 8: 61-7.

Samenvatting Beschreven wordt een uitbraak van
\'caseous lymphadenitis\' (CL), verkazende lymfklier-
ontsteking, op drie met elkaar in verband staande
geitenbedrijven. Er ontstond ook een verband met een
intussen niet meer bestaand vierde bedrijf waar op
ruime schaal importen hadden plaatsgehad.
Op één van de drie bedrijven bleken bij klinisch on-
derzoek 82 van de 180 onderzochte dieren gezwollen
of doorgebroken lymfklieren te vertonen. Bacteriolo-
gisch kon de diagnose CL op de drie bedrijven beves-
tigd worden door het aantonen van Corynebacterium
pseudotuberculosis.

Aangezien dit de eerste melding van CL als een kli-
nisch probleem in Nederland is, wordt nader ingegaan
op de klinische en laboratoriumdiagnostiek, alsmede
op epizoötiologische aspecten en bestrijdingsmoge-
lijkheden.

* Advies Veterinaire Dienst met betrekking tot de bestrijding van Caseous Lymphadenitis
bij de geit

In aansluiting op de publikatie van Schreuder, Ter Laak en Griesen: \'An outbreak of caseous lymphadenitis in
dairy goats: first report in the Netherlands\' (dit nummer, blz. 483) adviseert de Veterinaire Dienst met
betrekking tot de bestrijding van deze ziekten bij geiten als volgt:

I. Essentieel is een vroegtijdige diagnostiek. Daarom heeft de VD aan het Centraal Diergeneeskundig Instituut
verzocht de bestaande diagnostische technieken met betrekking tot de vaststelling van deze ziekte te
verbeteren c.q. te verfijnen.

Praktici wordt geadviseerd contact op te nemen met het CDI wanneer een mogelijk geval van Caseous
Lymphadenitis bij geiten wordt vastgesteld.

Gezien de aard van de infectie en de mogelijkheid andere dieren te infecteren, wordt geadviseerd positief
bevonden dieren zo spoedig mogelijk te ruimen.

Overwogen wordt in het kader van de Veewet, Caseous Lymphadenitis tot een aangifteplichtige ziekte te
verklaren. Hierdoor is het mogelijk het voorkomen van de ziekte en de verspreiding ervan in Nederland
nauwlettend te volgen.

Binnen de Benelux zijn richtlijnen opgesteld waardoor import-eisen met betrekking tot de afwezigheid van
deze ziekte bij in te voeren geiten worden gesteld.

Via een gerichte voorlichting zullen ook de geitenhouders in Nederland op de hoogte worden gesteld van de
problematiek rond het voorkomen van Caseous Lymphadenitis.

SUMMARY Bone structure, nutrient canals, form and definition, and a total evaluation of both fore
navicular bones were radioiogically evaluated in 169 three- and four-year-old Dutch warmblood mares
divided into eleven daughter (half sister) groups. On the basis of the dotal evaluation, differences
between the three-and four-year-old horses were detectable. Using the \'total evaluation\', significant
differences were found between daughter groups consisting of three-year-old mares. These differences
support the theory that podotrochleosis may be (partly) due to the presence of genetic factors. The
possibilities concerning selection are presented. The results of the radiological evaluation of the stallion
do not have predictive value as far as his progeny is concerned.

Previous researcli in the Netherlands (5)
has demonstrated the familial character of
podotrochleosis. It was later concluded, on
the basis of details concerning one family
and one group of warmblood stallions that
the heredity of podotrochleosis could not
be excluded (3).

Attention has been given to the clinical and
radiological aspects of the prediction at a
young age of podotrochleosis which be-
comes manifest in older animals (4).
Because the material on which the above
work was based was not sufficient to allow
adequate statistical analysis, a new inves-
tigation was begun, involving daughter
groups chnically and radioiogically examin-
ed in the winter of 1978/79. Financial sup-
port for this study was provided by the
\'Stichting Fonds Nederlandse Veefokkerij\'
(Dutch Animal Breeding Fund). An inves-
tigation into the incidence of spavin in the
same group of mares has recently been
published (1).

The original objective concerning the her-
edity of the radiographic \'total evalu-
ation\' of the navicular bone was extended

\' Institute of Animal husbandry, Faculty of Vetennary Medicine, State University of Utrecht, P.O. Box 80,15b,

3508 TD Utrecht, The Netherlands.
= Institute of Radiology, Faculty of Veterinary Mcdicine, State University of Utrecht, P.O. Box 80.156, 3508
I\'D Utrecht, The Netherlands.

Radiographs of the navicular bone of both forelimbs
of all the mares were made. Radiographs using the
slightly modified \'upright pedal route method\' (8)
were evaluated. Evaluation included interpretation of
bone structure, the number and depth of the nutrient
canals, and the form and definition ofthe navicular
bone (4). From these details a total evaluation of
every navicular bone was composed. All radiographs
were interpreted by the same radiologist. From each
horse examined the evaluation of the more abnormal
navicular bone was used. The evaluation radiographs
of the sires, taken when they were three years old, were
re-evaluated. In two cases this led to a different evalu-
ation to that used for the inclusion of these two stal-
lions in the investigation. These differences are shown
in Table 1.

— classification in age groups of 1 11 three-year-old
mares and 58 four-year-old mares;

— classification according to the total evaluation of
the stallion. The daughters of the stallions 1 to 5 were
compared with the daughters of the stallions 6 to 11;

— classification in 11 daughter groups.
Differences between the groups were statistically test-
ed with the likelihood-ratio test as described by Mood
(6); the hypothesis that the frequency of incidence of
abnormality is independent ofthe group is rejected at
P ^ .05. This means that the detected differences
between groups are real if P sg .05.

5.1. Distribution of total evaluations
The distribution of total evaluations was:

slightly to moderately abnormal
moderately abnormal
severely abnormal
very severely abnormal

The frequency of these evaluations agrees
well with previous results (3). Only three of
the available classifications were really
used because only slight differences in na-
vicular bone quality were detected.

In Table 2 the difference between three-
and four-year-old mares is shown. The
differences concerning the detail evalu-
ations do not appear to be significant (P =
.07); differences concerning the total eva-
luation are significant (P = .03); in general
the four-year-old mares have a better na-
vicular bone quality than the three-year-old
mares.

\' 7 = not abnormal
3 = moderately abnormal
5 = slightly to moderately abnormal
2 = .severely abnormal

5.3. Differences between groups arranged
on the basis of the total evaluation of the sire

These differences are shown in Table 3, and
appear to be very slight. No significant
difference can be demonstrated for any cri-
terion, indicating that the evaluation re-
sults of progeny of stallions with a good
radiological evaluation are not significant-
ly different from the progeny of stallions
with a poor evaluation.

5.4. Differences between daughter groups
Evaluation results of these groups are
shown in Table 4, and details for the three-
and four-year-olds are not presented sepa-
rately.

The results of analyses ofthe table are how-
ever indicated by the following P values:

Between the progeny groups of four-year-old
horses there were no significant differences
found in any criterion; most of these groups
consisted of only a few horses.
In both the three-year-old group and the
three-and four-year-old group, there ap-
pear to be differences with respect to total
evaluation.

There were real differences between
daughter groups using the total radio-
graphic evaluation, and (if age groups are
combined) using evaluation ofthe nutrient
canals.

The daughter groups were chosen partly
on the basis ofthe number of services ofthe
sire. From a given year\'s services, only a
few mares remain available for study: in
this research this was IU.6% for the three-
year-old mares. From a hundred services
and an average foaling percentage of 65%
some 30 filly foals are born. It therefore
appears that only one third of foals born
alive, were available for this study.
The size of the groups could not be increas-
ed by the inclusion of males, because it is
known that at young ages, relatively more
geldings than mares are used in competition

Table 3. Comparison of the radiological classification of daughters of stallions I to 5 and stallions 6 to II.

A = not abnormal slightly to moderately abnormal
B = very severely abnormal severely abnormal moderately abnormal

(9). The possible differences due to age was
the reason why the size of the groups was
not increased by including horses from
other years. In the four-year-old group the
better result concerning the total evalu-
ation was probably because in this group
further selection had already occurred.
During our study it appeared that several
owners of daughters of stallion number 10,
which itself was radiographically evaluated
as \'bad\' were not willing to allow their
animals to be evaluated. In this group it is
possible that keener selection would have
occurred.

A random sample from the available proge-
ny of the 11 stallions was not possible.
Nevertheless it appears that we are present-
ing unique material in the form of a large

Table 4. Comparison of the radiological evaluation of daughter groups (consisting of three-and four-year old
mares).

stallion	n	Nutrient	canals	Bone	Form/definition	rotal	1 evaluation!
no,		A	B	structure A b	A	B	A	B
1	18	12	b	14 4	15	3	15	3
2	19	14	5	14 5	18	1	12	7
3	19	16	3	lA 5	19	0	lA	5
4	18	17	1	13 5	16	2	15	3
5	9	6	3	7 2	9	0	6	3
6	20	18	2	1 1 9	16	A	16	4
7	20	1	9	13 7	16	A	10	10
8	17	14	3	14 3	16	1	15	2
9	16	13	3	15 1	16	0	12	4
10	8	8	0	7 1	8	0	8	0
1 1	5	5	0	3 2	5	0	1	4

A = not abnormal slightly to moderately abnormal
B = very severely abnormal severely abnormal moderately abnormal

The slight variation in the \'total evalua-
tion\' as shown in 4.1. is a disadvantage as
far as statistical analysis of the material
and study of the heredity are concerned.

Because there was not so much selection in
the three-year-old group, the results from
this group are probably of the most value.
Within this group we find significant differ-
ences between progeny groups (P = .04) as
far as total evaluation is concerned. This
means that the hypothesis that frequency
of abnormality incidence is independent of
the group can be rejected at a probability of
only four percent. This means that the
difference in total evaluation of the navicu-
lar bone observed between daughter groups
may be used as a selection criterion. This is
also valid in the total group (three- and
four-years-old) for both \'total evaluation\'
and \'evaluation of the nutrient canals\'. Be-
tween the groups classified on the basis of
the \'total evaluation\' of the father there
were no significant differences found. The
practical breeding consequence of this is
that on the basis of evaluation of the stal-
lion itself, exclusion from breeding cannot
be justified, because prediction of the evalu-
ation of the progeny is not possible.

The difference in frequency of abnormality
in the navicular bone between progeny
(half sister) groups proves that genetic fac-
tors are of importance. The present inves-
tigation supports the established familial
character of podotrochleosis (5), and evi-
dence for an inherited basis (2, 7).
Definite differences between daughter
groups are present for one criterion: the
total evaluation of the navicular bone, es-
tablished by the radiologist.
Selection against the occurrence of podo-
trochleosis is therefore justified if suffi-
ciently large three-year-old daughter groups
are involved in the evaluation. According
to the results of this investigation, evalu-
ation of the stallion itself may not be used
for selection purposes.

1. Barneveld. A. Equine Bone Spavin, Ph. D. Thesis,
State LJniversity, Utrecht, 1983 (in Dutch, with a
summary in English).

2. Bos, H. Erfelijke aspecten van afwijkingen bij
paarden en ponies. Eezing gehouden op de Paar-
dendag van de Nederlandse Zoötechnische Ver-
eniging, november 1980. Paarden 1981; 1: 13.

3. Dik, K. J. en Bos, H.. \'Podorapport\' ten behoeve
van het WPN. Een oriënterend onderzoek naar de
voorspelbaarheid van podotrochleose/podotro-
chleïtis. Intern rapport van de Vakgroepen Alge-
mene Heelkunde en Heelkunde der Grote Huis-
dieren, Radiologie en Zootechniek van de Facul-
teit der Diergeneeskunde, Utrecht, 1977.

4. Dik,K. J., Németh, F.en Merkens,H.W. Radio-
logisch-Klinische beschouwingen betreffende po-
dotrochleose. Tijdschr. Diergeneeskd. 1978; 103:
788-97.

5. Meij, G. J. W. van der, Kleyn, E. F. en Watering,
C. C. van de. Een onderzoek naar dc erfelijke
aanleg voor podotrochleïtis. Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1967; 92: 1261-71.

6. Mood, A. M. Introduction to the theory of statis-
tics. 1950; Mac. GrawHill Book Comp. Inc. Lon-
don.

7. Numans, S. R., Watering, C. C. vande. Navicular
disease: Podotrochleïtis Chronica Aseptica Po-
dotrochlosis. Equine Veterinary Journal 1970; 5-
1.

8. Oxspring, G. E. The radiology of navicular dis-
ease. The Veterinary Record 1935; 15: 1433.

9. Wierda, A. Evaluatie van enquêteresultaten met
betrekking tot sportprestaties van rijpaarden.
Eindverslag van enquêtes gehouden over de jaren
1976 en 1977. Vakgroep Zootechniek van de Fa-
culteit der Diergeneeskunde Utrecht, 1977.

Bos, H., Meij, G. J. W. van der, and Dik, K. .1.: The
Veterinary Quarterly 1986; 8: 68-72.

Samenvatting Van 169 drie- en vierjarige Neder-
landse warmbloedmerries die tezamen 11 dochter-
(halfzuster) groepen vormen is een radiologische
beoordeling gemaakt van botstructuur, voedingska-
nalen en vorm en begrenzing van het straalbeen van
elk der voorbenen; tevens is een totaal oordeel gege-
ven.

Er zijn verschillen tussen drie- en vierjarige paarden
op basis van het radiologisch totaal oordeel.
Binnen driejarige merries wordt een significant ver-
schil gevonden tussen dochtergroepen op basis van
het radiologisch totaal oordeel. Dit verschil geeft
steun aan de theorie dat podotrochleose (ook) een
genetische achtergrond heeft.

De resultaten van de radiologische beoordeling van
de vader hebben geen voorspellende waarde ten aan-
zien van zijn nakomelingen.

Meulemans. G., Gonze, M., Carlier, M. C.,
Petit, P., Burny, A., and Le Long. Antigenic
and biological characterization of avian para-
myxovirus Type 1 isolates from pigeons. Archi-
ves of Virology 1986; 87: 151-61.

Éénentwintig paramyxovirussen geïsoleerd uit
hersenen of darmen van duiven tijdens de
epiornie van 1983 (gekenmerkt door diarree,
nerveuze maar geen respiratoire symptomen en
sterfte) werden gekarakteriseerd wat betreft
hun haemagglutinatie remmende, neutraliseren-
de en immuun precipiterende eigenschappen
ten opzichte van polyclonalc en monoclonale
antilichamen.

Alle virussen werden tot in hoge verdunningen
(titers) geremd door polyclonalc sera bereid in
konijnen tegen oppervlakkige viruseiwitten van
het Newcastle disease (ND) vaccinvirus LaSota
en van het virulente ND-virus Italien. Maar met
de meeste isolaten waren de titers, bereikt met
het Italien antiserum 4 tot 16 maal hoger dan
met het LaSota antiserum. Nog sterker was dit
verschil bij het gebruik van monoclonale anti-
sera tegen HN-eiwitten (verantwoordelijk voor
de haemagglutinerende activiteit) van deze vi-
russen: serum tegen LaSota HN remde de hae-
magglutinatie van slechts 2 isolaten, terwijl dat
tegen Italien HN die van alle isolaten remde. Dit
betekent dat de duivenisolaten niet te onder-
scheiden waren van het standaard virulente Ita-
licn-virus, maar zeer grote verschillen met het
vaccinvirus LaSota hadden. Slechts de twee wel
door LaSota anti HN-serum geremde virussen
kwamen met LaSota overeen en konden als len-
togeen aangemerkt worden. Deze virussen wa-
ren in een pathogeniteitstest in kuikens even-
eens lentogeen bevonden. Interessant is dat bij
deze virussen geen eiwit aanwezig was dat ty-
pisch is voor velogene virussen en dat dit wèl
aanwezig was bij de andere, pathogene, duiven-
isolaten.

Toch verschilden de velogene duivenisolaten
van het velogene Italien-virus. Dit betrof essen-
tiële verschillen in de molecuul gewichten van
belangrijke viruseiwitten.

Experimentele infectie van kippe-embryonen
en eendagskuikens met parvovirus van kippe-
origine

Kisary, J. Experimental infection of chicken
embryos and day-old chickens with parvovirus
of chicken origin. Avian Pathology 1985; 14:
1-7.

In een eerdere publikatie (Av. Path. 1984; 13:
339) rapporteerden Kisary c.s. de aanwezigheid
van kleine virus-partikels, waarschijnlijk beho-
rend tot de Parvoviridae, in het darmkanaal van
kuikens lijdend aan het Malabsorptie Syn-
droom. (Gekenmerkt door: groeivertraging,
lichte diarree, osteoporose en veerafwijkingen
(\'hejicopters\'); Ref). In het hier gerefereerde
artikel wordt melding gemaakt van de resulta-
ten van infcctieproeven met dit virus (parvovi-
rus Stam ABU). Infectie via de allantois-holte
van 9 dagen oude SPP WL-embryonen leidde
tot embryonale sterfte, vertraagde uitkomst, en
een zeer laag uitkomstpercentage. De kuikens
waren slecht ontwikkeld, weinig vitaal .en een
groot gedeelte produceerde dunne, licht-gele
ontlasting.

Tachtig tot negentig procent stierf binnen één
weck. Bij sectie werden bleke darmen waarge-
nomen, die gas en slijmige mosterd-gele inhoud
bevatten. Infectie van 16 dagen oude embry-
onen had iets minder dramatische gevolgen. De
klinische ziekteverschijnselen en sectie-afwijkin-
gen waren evenwel dezelfde als die na infectie op
9 dagen.

Na orale infectie van eendags SPF WL-kuikens
traden geen klinische ziekteverschijnselen op.
Wel werd een geringe groeivertraging geconsta-
teerd tussen de lOe en 20e levensdag. Tevens

waren de darmen bleker dan die van de contro-
les. Bij commerciële mestkuikens weiden na
orale infectie op de eerste levensdag sterke
groeivertraging (lichaamsgewichten op 4 weken
leeftijd 40% lager dan die van de controles),
licht-gele faeces gedurende 10 dagen na infectie
en veerafwijkingen waargenomen. Verder waren
de dieren vitaal en was voer- en wateropname
normaal. Bij sectie op 8 dagen leeftijd werden
zeer bleke darmen aangetroffen, bij sectie op 30
dagen flexibele loopbeenderen (rubber bones).
Er wordt geconcludeerd dat parvovirus-infec-
ties een rol kunnen spelen bij groeivertraging en
mogelijk ook bij het Malabsorptie syndroom bij
mestkuikens. (Bij de GVP kon echter met Par-
vovirus-stam ABU geen enkele afwijking, ook
geen groeivertraging, bij mestkuikens worden
opgewekt; Ref.)

Langdurige voorjaarshengstigheid van de
merrie, het gebruik van progestagenen en dat
van proligeston in het bijzonder

Hols, W. H. van der. Laar, P. H. van, and
Oldenkamp, E. P.: Prolonged spring oestrus in
mares, the use of progestogens with specific
reference to proligestone. Theriogenology 1985;
24: 609-17.

Beschreven wordt het beeld van de langdurige
voorjaarshengstigheid van de merrie, gerela-
teerd aan z.g. multifolliculaire ovaria en de be-
handeling ervan door middel van een éénmalige
i.m. toediening van 1500 mg proligeston (Del-
vosteron®). In het onderzoek werden 47 van
dergelijke merries betrokken. Geen van de die-
ren had op het moment van behandeling in dat
seizoen geovuleerd. De fokresultaten lijken zeer
gunstig.

Bij alle merries waren de hengstigheidsverschijn-
selen binnen uiterlijk drie dagen verdwenen.
Van 32 merries (= 68%) die daarna binnen 24
dagen ovuleerden werden er 23 direct drachtig,
dat is 72% van deze groep en 49% van alle
merries. De mogelijk betere resultaten in maart
en april zouden kunnen pleiten voor het in-
stellen van een behandeling vroeg in het seizoen.
Volledigheidshalve wordt opgemerkt dat van
locale reacties na injectie niet en van vroeg-em-
bryonale sterfte nauwelijks sprake was. In het
artikel worden verderde verkregen uitkomsten
getoetst aan \'nationale gemiddelden\' en verge-
leken met de uitkomsten van proeven van

De gunstige uitkomsten en vooral het hoge per-
centage van 72 van \'direct drachtige\' merries
vragen om verder onderzoek. Vergelijking van
behandelde en onbehandelde merries op één
bedrijf en tijdens één seizoen zijn gewenst en zal
betrouwbaarder conclusies opleveren dan toet-
sing aan nogal \'elastische\' nationale gemiddel-
den en vergelijking met nauwelijks vergelijk-
bare proeven.

Bij de rectale diagnostiek ware het te overwegen
de term \'multifolliculair\' te vervangen door het
meer representatieve Duitse \'kleinzystisch\'. Ka-
rakteristiek voor het beeld is het vertonen van
uiterlijk duidelijke hengstigheidsverschijnselen
welke noch bij rectaal, noch bij vaginaal onder-
zoek in voldoende mate kunnen worden beves-
tigd, met andere woorden een toestand van
schijnhengstigheid.

Tot nu toe is, althans bij de Nederlandse dravers
en volbloeds, nog nooit bewezen dat de \'top-
pers\' vooral gevonden worden onder de in de
eerste maanden van dat jaar geboren veulens.
Om die reden een \'vroeg\' veulen te willen
fokken lijkt dan ook, tenminste veterinair ge-
zien, een minder sterk argument voor het toe-
passen van beschreven therapie.
Een veel sterker, mogelijk doorslaggevend, ar-
gument zou evenwel kunnen zijn dat van het
korter verblijf van de merrie op het dekstation.
Het is namelijk zeer wel denkbaar dat door
toepassing van beschreven therapie het verblijf
van de merrie op het dekstation drastisch kan
worden verkort. Veterinair-hygiënisch zou dat
zeer welkom zijn en bovendien voor de eigenaar
van de merrie alleen maar gunstig, daar ecn
korter verblijf minder kosten betekent. Boven-
dien is zelfs een verschuiven van de dekperiode
naar vroeger in het seizoen denkbaar, een door
veel paardenfokkers toch nog altijd gekoesterde
wens.

Reimers, T. J., Smith, R. D., and Newman, S.
K. Management factors affecting reproductive
performance of dairy cows in the Northeastern
States. J. Dairy Sci. 1985; 68: 963-72.

Het is een bekend feit dat het drachtigheidsper-
centage van de eerste inseminatie een dalende
tendens vertoont. In het Noordoosten van dc
USA is dit percentage sinds 1950 zelfs met meer
dan 10% gedaald tot 50%. Schrijvers probeer-
den er middels hun onderzoek achter te komen

welke management-fouten verantwoordelijk kun-
nen zijn voor deze daling. Hun onderzoek
richtte zich vooral op de oestrusdetectic. Binnen
een grote Kl-vereniging werden meer dan 200
bedrijven a-select bij het onderzoek betrokken.
Bij 4558 koeien werden melkmonsters genomen
op de dag van inseminatie en 23 dagen later
voor progesteron-bepaling.
Uit de verkregen resultaten kwam naar voren
dat:

— bovendien op vrijwel alle bedrijven een
groot aantal koeien werd geïnsemineerd, die te
vroeg of te laat voor inseminatie werden aange-
boden;

— het drachtigheidspercentage 52 bedroeg bij
koeien die \'s morgens tochtig waren gezien en
\'s middags werden geïnsemineerd en 47% be-
droeg bij koeien die \'s middags tochtig waren
gezien en de volgende morgen werden geïnse-
mineerd;

— 30% van de koeien voor inseminatie wordt
aangeboden vóór de 60 dagen post-partum,
hetgeen bij deze groep leidt tot een ongeveer
10% lager drachtigheidspercentage.

Gezien het grote verschil in kwaliteit van oestrus-
detectie tussen de bedrijven bevelen schrijvers
aan om op probleembedrijven extra aandacht te
schenken aan de tochtigheidswaarneming.

Long G. G. en Diekman, M. A. Characteriza-
tion of effects of zearalenone in swine during
early pregnancy. Am. .1. Vet. Res. 1986; 47:
184-7.

Van het mycotoxine zearalenon, geproduceerd
door Fusarium roseum (graminearum), is be-
kend dat het reproduktiestoornissen kan geven.
Deze schimmel kan voorkomen op graan en
aldus in het varkensvoer terecht komen.
Door enkele medewerkers van de Purdue Uni-
versiteit (VS) is bij 16 geslachtsrijpe gelten het
effect van zearalenon nagegaan door toediening
van dit mycotoxine in een dosering van 108
mg/dag gedurende 5 opeenvolgende dagen. Bij
3 proefgroepen begon de behandeling respec-
tievelijk 2, 7 en 11 dagen na dekking.

Alle gelten waren drachtig geworden, behalve
de groep die vanaf de 7e dag na dekking het
mycotoxine kreeg; hier werd slechts 1 van de 4
gelten drachtig.

De corpora lutea kwamen in regressie tussen d
20 en d 28 na dekking en de gebruikelijke
oestradiol-piek tussen d 10 en d 14 trad niet op.
Er werden geen veranderingen aangetoond in
het gebruikelijke LH- of FSH-patroon in het
serum.

Geconcludeerd werd dat zearalenon toegediend
tussen d 77 en d 10 oorzaak is van embryonale
sterfte, maar dat daarbij in de gegeven proefop-
zet geen morfologische veranderingen aan tuba
en endometrium konden worden aangetoond.

Beumer, R. R., Noomen, A., Marijs, J. A., and
Kampelmachcr, E. H. Antibacterial action of
the lactoperoxidase system on Campylobacter
jejuni in cow\'s milk. Neth. Milk Dairy 1985; 39:
107-14.

Campylobacter jejuni is een belangrijke ver-
wekker voor gastro-enteritis bij de mens. Pluim-
vee(vlees) wordt als een hoofdreservoir voor dit
micro-organisme beschouwd. Hoewel pasteuri-
satie afdoende is om dit micro-organisme te
doden worden toch regelmatig gevallen van
Campylobacter gemeld als gevolg van het drin-
ken van rauwe of onvoldoende verhitte melk.
Campylobacter jejuni^oxói regelmatig uit run-
dermest geïsoleerd en kan mastitis veroorzaken.
(Toch wordt dit organisme in ons land zelden
uit rauwe melk geïsoleerd; Ref)
Uit de literatuur blijkt dat het aantal levende C.
/eyu«;-cellen in melk snel afneemt wanneer dit
micro-organisme waarschijnlijk onder invloed
van het lactoperoxidase systeem. Inactiveert
men dit systeem door verhitting, pH-correctie
(7.5) of cysteïne toevoeging dan blijkt C. jejuni
te overleven. Ultrafiltratie, pH-correctie (5.5),
toevoeging van thiocyanaat en waterstofpero-
xide gaf weer een versnelde kiemreduktie. Ook
toevoeging van lactoperoxidase aan gesterili-
seerde melk heeft een kiemdodend effect.
De kiemreduktie is groter bij 30° C dan bij 7° C.
Onderzoek direct na het melken of na inactive-
ring van het lactoperoxidase systeem direct na
het melken zou het aantal isolaties kunnen ver-
hogen.

Verslag van het negende internationale sym-
posium over de problemen van listeriosis te
Nantes (Frankrijk), 16-20 september 1985

Dit onder leiding van prof. dr. A. L. Courtieu en
zijn staf goed georganiseerde symposium werd
gehouden in de gebouwen van de medisehe
Universiteit van Nantes.
Op bacteriologisch gebied werd door dr. J. Ro-
court (Instituut Pasteur, Parijs) een schema
gepresenteerd om via biochemische weg een
onderscheid te maken tussen Listeria innocua
(non-haemolytisch, apathogeen), L. monocyto-
genes (haemolytisch, pathogeen; serotypen 1
t/m 4a/b), L. ivanovii (serotype 5), L. welshi-
meri, L. grayi en L. murrayi. Onderzoekingen
om via electronenmicroscopie verschillen te
kunnen aantonen tussen de diverse typen mis-
lukten. Faagtypering van Listeria-stammen le-
verde veel faagtypen op die bij verschillende
serotypen voorkomen en helaas epidemiolo-
gisch van geen betekenis zijn.
Canadese onderzoekers vervingen agar in de
tryptose-sojabouillon door een hydrocolloïd-
gum, waarvan de sterkte van de gel door MgC 12
werd verbeterd. Dit medium (met nalidixine-
zuur) wierp goede resultaten af bij het onder-
zoek naar de oorzaak van een listeriosis-epide-
mie in Nova Scotia, 1981 (het consumeren van
koolsla bemest met en besmet door schapenfae-
ces en bewaard bij 4° C).
Op seroiogisch gebied was men in Polen (Medi-
sche School te Bialystock) erin geslaagd door
middel van zuivering van het globuline een be-
trouwbare directe immunofluorescentietech-
niek te ontwikkelen om kleine aantallen Liste-
ria-kiemen te kunnen detecteren in patiënten-
materiaal: hersenweefsel, maagspoeling van
babies, vaginaalswabs, faeces.
Infectie bij de mens; in de afgelopen jaren
hebben zich verspreid over de gehele wereld
enkele epidemiën voorgedaan.
In Massachusetts (Verenigde Staten) was de
oorzaak de met Listeria-bacteriën besmette
melk die pasteurisatie overleefde (heat-resistant
Listeria germs?). Hoe hoger het vetgehalte van
de melk, hoe groter de kans dat Listeria-bacte-
riën de pasteurisatie overleven.
In Los Angeles (Californie) deden zich gedu-
rende het eerste halfjaar van 1985 101 gevallen
voor waarbij 30 patiënten zijn overleden. Er
kwamen 12 gevallen van abortus voor, alle sero-
type 4b. Van de patiënten was 93% van Spaanse
afkomst, meestal uit Mexico; 97% was onder-
voed of beschikte over andere predisponerende
factoren. Oorzaak was de consumptie van Mexi-
caanse kaas die illegaal en niet gecontroleerd
ten verkoop werd aangeboden. Zowel jonge als
oude kaas afkomstig uit een zuivelfabriek in
Mexico was gemaakt van ongepasteuriseerde
melk die met L. monocytogenes type 4b-kiemen
bleek te zijn besmet. De pH van de kaas werd
niet gecontroleerd.

In een melkfabriek in Madrid werden 95 mon-
sters rauwe melk en 28 monsters van gepasteuri-
seerde melk onderzocht. Wat de rauwe melk
betreft bleek 89,5% besmet met L. grayi en
45,3% met L. monocytogenes; van de gepasteu-
riseerde melk was nog 89,2% besmet met L.
grayi en 21,4% met L. monocytogenes (patho-
gene stammen). Indien de melk 6 minuten bij
62,6° C werd verhit(lage pasteurisatie) trof men
nog4 X 10\' Listeria-kiemen aan en na 6 minuten
bij 70° C (hoge pasteurisatie) nog 1,4 x 10\'
kiemen.

Reeds in 1962 rapporteerde dr. J. Donker-Voet
over een Listeria-stam die pasteurisatie (5 minu-
ten bij 63° C) overleefde, doch na 10 minuten bij
63° C was de kiem gedood.
Zo kan Listeria in melk en melkprodukten een
potentieel gevaar zijn voor de volksgezondheid.
Echter, niet alleen melk en melkprodukten
maar ook vlees en vleeswaren kunnen een bron
van infectie zijn voor de mens.
In een vleesverwerkende industrie in Frankrijk
bleken 17 van de 35 werknemers Listeria-
kiemen met de faeces uit te scheiden. Bij een
onderzoek onder slagers (Frankrijk, 1984) was
61% van 149 monsters gehakte biefstuk en 29%
van 128 monsters gemengd gehakt met Listeria-
kiemen besmet, terwijl dit bij diepvriesproduk-
ten 13,2% van 315 monsters was.

Personen ouder dan 60 jaar en gebruikers van
corticosteroïden en immunosuppressiva zijn ge-
predisponeerd. Dosering van prednisolon na
niertransplantatie is van belang. In 1972 werd
de eerste maand na transplantatie 2275 mg toe-
gediend (ziekenhuis te Rennes); van de 17 pa-
tiënten overleden er 3 aan listeriosis. Toen de
dosering werd teruggebracht tot 1400 mg (1973-
1975), was dit aantal 5 van de 69 pattënten.
Grote doses cortisone verhogen het aantal liste-
riosis-gevallen. Bij met immunosuppressiva be-
handelde patiëten was bij 9 van de 177 = 5,1%
de faeces regelmatig met Listeriae besmet en bij
onbehandelde personen 3 van de 293 = 1%.
Ten overvloede werd gerapporteerd over het
ontstaan van zuigelingen-listeriosis: intra-ute-
riene infectie, post-natale infectie via faeces
moeder en ziekenhuisinfectie; circa 23% van
deze kinderen overleed en 46% herstelde zonder
nadelige gevolgen na therapie met ampicilline
en gentamycine, terwijl 31% (waarvan 18% ern-

De ervaring dat bij tweelingdracht één foetus
wel en één niet geïnfecteerd kan zijn (ook bij
Brucellosis abortus en Corynebacterium pyoge-
«ej-infecties) heeft geleid tot een pathologisch
onderzoek bij drachtige muizen die op de 15e
dag van de dracht intraveneus werden besmet
met 7 X 10\'\' kiemen L. monocytogenes type 4b:
60% van de foeti stierf intra-uterien. Kolonisa-
tie van de kiemen in de placenta verliep snel, pas
minstens 24 uur later begon kolonisatie in de
foetus.

Immunisatie kleine herkauwers: het is mogelijk
kleine herkauwers te vaccineren tegen listeriosis
met een levende Listeria-stam met sterk ver-
minderde virulentie.

In Frankrijk worden geiten op probleembedrij-
ven gevaccineerd met een verzwakt virulente
entstof. Alleen subcutaan toegediende vaccins
geven snel immuniteit voor maximaal 6 maan-
den; hierna dient revaccinatie plaats te vinden.
Ivanov (Bulgarije) gebruikte een levend aviru-
lent gelyophiliseerd vaccin tegen L. monocyto-
genes type I en 4b. Hiermee zijn 93.000 schapen
op 6 grote bedrijven gevaccineerd. Vóór vacci-
natie was de sterfte tengevolge van listeriosis
0.45%; tot 10 dagen na vaccinatie 0.15% en
daarna trad gedurende 8 maanden geen geval
van listeriosis meer op.

Grassilage is nogsteeds een bron van infectie bij
dieren. Door verbetering van de silagetech-
nieken in Nederland is de afgelopen 6 jaar het
aantal gevallen van listeriosis bij dieren ge-
daald. Er worden in influenten en effluenten
van rioolwaterzuiveringsinstallaties veel Liste-
ria-stammen gevonden (afkomstig van de
mens!), niet alleen in Nederland maar ook in
Frankrijk. In Angers vond men 85 respectieve-
lijk 75 kiemen per 100 ml, met name in de
maanden februari en maart. Zo kunnen mens en
dier zich besmetten via voedsel, door contact
met smetstofdragers of uit het milieu en zelf
weer smetstofdrager worden.

principe komen alle onderdelen van het kanker-
onderzoek in aanmerking. De opleiding kan
plaatsvinden bij diverse instituten.
Enige voorkeur zal worden gegeven aan kan-
didaten met belangstelling voor klinisch expe-
rimenteel oncologisch onderzoek. Deze zoge-
naamde klinische fellowships staan open voor
medische specialisten. Bij de niet-klinische fel-
lowships gaat de voorkeur uit naar kandidaten,
die gepromoveerd zijn of geruime tijd research-
ervaring hebben. In principe dienen alle kan-
didaten jonger te zijn dan 35 jaar.
Na de opleidingsperiode wordt de kandidaat
geacht zich in Nederland met de kankerproble-
matiek bezig te zullen houden.
Van de kandidaat wordt een uitvoerig curricu-
lum vitae verwacht, alsmede ideeën met betrek-
king tot de te volgen opleiding en het instituut
waar hij/zij de opleiding zou willen ontvangen.
Een fellowship is niet bedoeld voor medewer-
king aan een wetenschappelijk project van be-
perkte omvang of een promotie-onderzoek.
De Wetenschappelijke Raad voor de Kankerbe-
strijding draagt kandidaten voor een KWF-fel-
lowship voor bij het Bestuur van de Stichting
KWF. Het fellowship geldt voor een periode
van maximaal twee jaar. De financiële onder-
steuning van de fellow komt in grote lijnen over-
een met het salaris van medewerkers op KWF-
projecten, dat wil zeggen BBRA schaal 8, dan
wel voor klinische fellows schaal 10.
Aanvragen vóór 1 juli te richten aan de Weten-
schappelijke Raad voor de Kankerbestrijding,
p/a Sophialaan 8, 1075 BR Amsterdam.
Inlichtingen zijn te verkrijgen bij de afdeling
Research Coördinatie van het KWF, tel. 020-
640991.

Verslag van de 5e \'Tagung über Vogelkrank-
heiten\' georganiseerd door het Institut für
Geflügelkrankheiten van de Ludwig Maxi-
milian Universiteit te München en de Deut-
sche Veterinärmedizinische Gesellschaft,
gehouden op 6 en 7 maart 1986 te München

Tijdens dit twee dagen durende congres, onder
leiding van prof. Kosters uit München, lag de
nadruk op duiven en roofvogels. In totaal
werden 31 voordrachten gehouden, waardoor
het programma erg vol was. Dit had tot gevolg
dat de pauzes eigenlijk te kort waren om onder-
ling gegevens en ervaringen uit te kunnen wis-
selen. Dit werd echter voor een deel gecompen-
seerd door het goed georganiseerde nevenpro-
gramma waarin contacten met collegae beter
tot hun recht kwamen. Dankzij de gastvrijheid
van collega Grimm uit München was er op de
laatste avond een treffen bij hem thuis van de
klinici van de faculteiten van München en Han-
nover en de sprekers van de Utrechtse faculteit,
alsmede enkele vertegenwoordigers van de Ne-
derlandse Vereniging van Dierenartsen voor
Duiven. Tijdens deze avond werd van gedach-
ten gewisseld over een mogelijke invulling van
het congres over vogelziekten dat in 1987 in
Utrecht zal worden gehouden. Tevens werden
voorlopige plannen gemaakt voor een werkbe-
zoek aan de stafleden van de afdeling kleinere
gezelschapsdieren, vogels en bijzondere dieren
van de vakgroep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier aan de vogelklinieken in München en
Hannover.

Vanwege het grote aantal, zal ik mij in het on-
derstaande beperken tot de bespreking van de in
mijn ogen voor de Nederlandse praktijk belang-
rijkste voordrachten.

Kummerfeld uit Hannover had een goede voor-
dracht over narcose bij duiven met de combina-
tie ketamine/climazolam. In tegenstelling tot de
doorgaans nogal oppervlakkige benadering van
anaesthesie bij vogels (wel of niet te opereren en
al of geen sterfte na de narcose) werden gege-
vens gepresenteerd over de effecten van respira-
toire en circulatoire parameters zoals arterièle
bloeddruk en arteriële bloedgassen.

Grimm uit München presenteerde gegevens
over effecten van loodhagelimplantatie in de
pectoraalspieren bij duiven op loodconcentra-
ties in het bloed en remming van het enzym
delta-aminolevulinezuurdehydratase. Hij had
ook -een voordracht over percutane Osteosyn-
these bij vogels met een gemodificeerde \'Fixa-
teur externe\'. Voor vogels tussen 600 en 2000
gram werd aanbevolen gebruik te maken van
een regelapparaat bestaande uit staven van
koolstofvezels en verbindingsstukken van alu-
minium. Het totale gev/icht van de voor een
fractuurbehandeling benodigde materialen kon
op deze wijze tot 1/3 worden teruggebracht in
vergelijking met het gebruik van conventionele
materialen.

Ungemach uit Berlijn presenteerde op heldere
wijze de gebrekkige Duitse wetgeving (par. 60
en par. 4 Artzneimittelgesetz) inzake dierge-
neesmiddelen bestemd voor het gebruik bij
\'Heimtieren\' (vig. definitie par. 60 AMG; Zier-
fische, Zier und Singvögeln, Brieftauben, Terra-
riumtiere, Kleinnägern).

Om de veterinaire (sic) verzorging van \'Heim-
tieren\' zeker te stellen heeft de Duitse wetgever
gemeend aan medicijnen bestemd voor gebruik
bij deze diersoorten geen toelatingseisen te moe-
ten stellen. Dit zou de medicijnen mogelijk te
duur maken, waardoor de dieren van medicij-
nen onthouden zouden worden. Medicijnen be-
stemd voor het gebruik bij deze diersoorten zijn
vrij verhandelbaar. Ungemach liet zien dat door
de verschillende farmacokinetiek en toxiciteit
van de diverse geneesmiddelen bij de verschil-
lende diersoorten een goede veterinaire verzor-
ging van deze diersoorten juist niet zeker was
gesteld door geen toelatingseisen te stellen en
deze middelen vrij verhandelbaar te maken.
Aanbevelingen werden gedaan ter verbetering
van deze wetgeving.

Dorrestein uit Utrecht presenteerde het verloop
van geneesmiddelconcentraties in het bloed na
drinkwatermedicatie bij postduiven. Amoxycil-
line en Trimethoprim/sulfadiazine bleken bruik-
baar voor deze applicatievorm bij de duif. Bij
flumequine werden geen therapeutische con-
centraties bereikt en bij chloortetracycline werd
de MIC slechts gedurende 2.8 uur bereikt, het-
geen voor een bacteriostatisch antibioticum on-
voldoende lijkt.

Krieg uit München presenteerde de farmacoki-
netiek van amoxycilline na parenterale toedie-
ning. Zijn conclusie luidde dat amoxycillinetri-
hydraat suspensie subcutaan toegediend in een
dosis van 100-150 mg/kg bij de duif bruikbaar
is.

Kirsch uit München presenteerde resultaten van
enting van duiven met een sub-unit vaccin tegen
salmonellose. Zijn gegevens waren echter te be-
perkt om statistisch verantwoorde conclusies te
kunnen trekken.

Met betrekking tot PMV-1 infecties bij duiven
zijn twee voordrachten het vermelden waard.
Frese uit Glessen toonde uitgebreide histologi-
sche veranderingen in hersenen, ruggemerg, pe-
rifere zenuwen en nieren ten gevolge van PM V-1
infecties.

Vindevogel uit Brussel liet hoopgevende resul-
taten zien van de enting van duiven met een

waterige suspensie van een geïnactiveerd NCD-
virus ter protectie van duiven tegen PMV-1 in-
fecties. Na eenmalige enting op een leeftijd van 6
weken werd een bescherming gedurende 1 jaar
verkregen (Onverklaarde titerstijgingen bij de
proefduiven tijdens de experimentele periode
vragen echter om opheldering, Ref.).
Glünder en Termes uit Hannover presenteerden
respectievelijk de gegevens over sectiebevindin-
gen en gegevens over belasting met zware me-
talen bij in het wild gestorven roofvogels uit
Noord-Duitsland.

Stauber uit Moscow (Idaho, USA) gaf een uit-
eenzetting over de manier waarop hij zijn dier-
geneeskundige studenten onderwijst in het be-
handelen en revalideren van zieke, in het wild
gevonden roofvogels.

Gerriets uit Hamburg presenteerde methoden
en resultaten van het uitzetten van in gevangen-
schap gekweekte slechtvalken ten behoeve van
repopulatiedoeleinden in Duitsland.
Trommer uit Coburg liet enkele gevallen zien
van gelocaliseerde tuberculose in en rond het
kniegewricht bij roofvogels (een beeld dat ook
in Nederland werd beschreven (Tijdschr. Dier-
geneeskd. 1982; 107: 563-72).
Leipold uit München presenteerde een lijst van
differentieel-diagnostische mogelijkheden bij
nerveuze verschijnselen bij vogels en gaf aan
wat de klinicus voor mogelijkheden heeft om tot
een diagnose te komen. Hoewel het een goede
aanzet was voor een klinisch protocollaire aan-
pak voor het onderzoek van nerveuze verschijn-
selen bij vogels was de lijst van differentieel
diagnostische mogelijkheden niet compleet,
evenmin als de lijst van diagnostische mogelijk-
heden.

Müller uit Giessen liet zijn onderzoeksresulta-
ten zien met betrekking tot de Budgerigar Fled-
gling Disease (BFD). Dit is een acuut verlo-
pende dodelijke ziekte welke bij parkieten wordt
waargenomen rond het tijdstip van uitvliegen.
Oudere dieren kunnen drager zijn en het virus
transovarieel op de embryo\'s overdragen. Er
werd aangetoond dat deze ziekte wordt veroor-
zaakt door een polyomavirus. Dit virus is het
eerste polyomavirus van niet-zoogdieren en het
eerste aviaire polyomavirus. Er werd gespecu-
leerd over een mogelijke relatie met \'French
molt\' en met de hoge tumorfrequentie welke bij
parkieten wordt waargenomen.
Ondergetekende presenteerde een voordracht
over de klinische toepassing van electrocardio-
grafie bij de postduif en tevens werd een voor-
dracht gepresenteerd over de verhoogde morta-
liteit die werd gezien bij ketamine/xylazine
anaesthesie bij haviken. Het effect van keta-
mine/xylazine anaesthesie op corticosteron pro-
duktie en op het optreden van hartritmestoor-
nissen bij postduiven en een havik werd ge-
toond.

Proceedings kunnen worden besteld bij het In-
stitut für Geflügelkrankheiten der Ludwig Ma-
ximilians-Universität, Mittenheimerstrasse 54,
D-8042, Oberschleissheim, Deutschland.
De volgende \'Tagung\' zal worden gehouden in
de le week van maart 1988, met als hoofdthema
watervogels.

Congenitale nephropathie (CN) (syn: corticate
hypoplasie) bij de Engelse Cocker Spaniel is een
progressieve nierafwijking die bij de nog jonge
hond (\'/2-2 jaar) aanleiding geeft tot braken,
diarree, groeivertraging en polyurie-polydipsie.
Met bloed- en urine-onderzoek kan een ernstige
vorm van chronische nierinsufficiëntie vastge-
steld worden en de diagnose CN kan volgen uit
nierweefselonderzoek.

Het is mogelijk dat een deel van de gevallen van
CN niet als zodanig wordt gediagnostiseerd
doordat de verschijnselen niet altijd duidelijk
op een nieraandoening wijzen. Om te kunnen
vaststellen óf en zo ja op welke wijze deze aan-
doening zich in Nederland heeft verspreid moet
er eerst een uitgebreide inventarisatie komen
van dit ziektebeeld.

Patiënten, die verdacht zijn van CN kunnen dan
ook voor verder nefrologisch onderzoek en re-
gistratie doorgestuurd worden naar de Vak-
groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier,
Yalelaan 8, De Uithof, Utrecht.
Voor nadere inlichtingen: prof dr. J. Bouw, tel.
030-532014 of dr. W. J. Biewenga, tel. 030-
539411.

In EG-verband is besloten dat vanaf 21 april j.1,
t/m 7 juni a,s. in het gebied dat ruwweg wordt
begrensd door Katwijk aan Zee, Leiden, Rijp-
wetering, Leimuiden, via het Aar Kanaal naar
Alphen a/d Rijn, via het Gouwe Kanaal naar
Gouda, via de Hollandsehe IJssel naar Capelle
a/d IJssel, Rotterdam, \'s-Gravenzande en Hoek
van Holland (Gebied I), slachtrijpe varkens
tegen marktprijs en biggen tegen een vast be-
drag voor rekening van de EG worden overge-
nomen.

a. de export van levende varkens uit de ge-
bieden I, II (binnen de lijn Leimuiden, Uit-
hoorn, Woerden, Oudewater, Haastrecht,
Schoonhoven, Capelle a/d IJssel, via de
Hollandsehe IJssel naar Gouda, via het
Gouwe Kanaal naar Alphen a/d Rijn, via
het \'Aar Kanaal naar Leimuiden) en III (in
grove lijnen begrensd door in het noorden
het Noordzeekanaal en de autowegen A9 en
A2, in het oosten door de autoweg A27 en
door de Waal en de Nieuwe Merwede, in het
zuiden door het Hollands Diep en het Ha-
ringvliet en in het westen door de Noordzee)
blijft verboden;

b. ook de uitvoer van varkensvlees uit deze
drie gebieden blijft verboden, met dien ver-
stande dat, bij gelijkblijvende ziektesituatie,
vlees verkregen na 28 april in de gebieden II
en III, weer kan worden geëxporteerd;

c. de uitvoer van niet volledig behandelde var-
kensvleesprodukten uit de drie gebieden
blijft verboden, maar bij gelijkblijvende si-
tuatie komen vleesprodukten die in de ge-
bieden II en III vóór 14 februari of na 28
april j.1. zijn bereid uit rauw varkensvlees
dat aan bepaalde eisen met betrekking tot
herkomst voldoet, weer voor export in aan-
merking.

Met ingang van 22 april werd het in de gebieden
I en 11 ingestelde vervoers verbod voor ander vee
dan varkens opgeheven. Voor eenhoevigen was
dit al eerder gebeurd. Met ingang van 29 april
zijn de resterende bestrijdingsmaatregelen be-
perkt tot gebied 1. Varkens mogen niet in, uit of
binnen dit gebied worden vervoerd en varkens-
vlees, niet volledig behandelde varkensvlees-
produkten en varkenspest mogen niet vanuit dit
gebied naar daarbuiten worden gebracht. Op 21
april is aangevangen met het nemen van bloed-
monsters op alle bedrijven in gebied I, teneinde
na te gaan of in dit gebied al of niet nog verdere
besmettingen aanwezig zijn. Afronding van dit
onderzoek zal naar verwachting volgende week
plaatsvinden.

Ter uitvoering van art. 5 van het Grensverdrag
met België inzake de uitoefening van de dierge-
neeskunde in de grensgemeenten, dienen alle
praktizerende dierenartsen die in een grensge-
meente in België praktijk willen uitoefenen,
voor te komen op een lijst met de namen en
standplaatsen. Deze lijst dient jaarlijks up-to-
date gebracht te worden.
Voornoemde dierenartsen zullen dan ook op
korte termijn door de Rijksdienst voor de keu-
ring van Vee en Vlees worden benaderd met het
verzoek zich op deze lijst te laten plaatsen,

Dierziektenbulletin nr. 7 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 april vermeldt het vol-
gende aantal gevallen van aangifteplichtige besmette-
lijke dierziekten in Nederland.

Sedert de vorige opgave hebben zich in België op-
nieuw 3 gevallen van varkenspest voorgedaan, waar-
mee het totaal dit jaar op 29 is gekomen.
De eerste melding betrof een mestbedrijf te Kasterlee
(provincie Antwerpen), de tweede een mestbedrijf tc
Hamme en de derde een fokbedrijf te Maldegem
(beide provincie Oost-Vlaanderen).
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het overgaan tot het afmaken en destrueren van alle
varkens op de betrokken bedrijven, het desinfecteren
daarvan en het instellen van zónes de protection.

Bij een telex van 14 april deelde de Oostduitse Veteri-
naire Dienst mee, dat de dag tevoren varkenspest was
geconstateerd in het arrondissement Königs-Wustcr-
hausen, district Potsdam. Het ging om een bedrijf met
14 varkens.

Na bevestiging van de diagnose zijn alle daar aanwe-
zige varkens afgemaakt en gedestrueerd.
Alle voorgeschreven veterinair-politionele maatrege-
len zijn genomen.

In de pluimveesector zijn residuen van dierbe-
handelingsmiddelen een groot probleem. Zowel
in eieren als in pluimveevlees worden residuen
aangetoond met detectiemethoden die steeds
verfijnder worden. Het gaat hierbij zowel om
residuen van additieven, zoals de coccidiosta-
tica, als om residuen van therapeutisch toege-
diende middelen. Deze residuen kunnen moei-
lijkheden veroorzaken bij de afzet en de export.
Behalve dat het zinnig lijkt om de voorzichtig-
heid te handhaven die bij farmacotherapie reeds
door de dierenarts wordt betracht, lijkt het ook
aangwezen om bij de keuze van een therapie de
residuconsequenties in de overweging te betrek-
ken.

Voor een aantal middelen zijn in de Bondsrepu-
bliek Duitsland suggesties gedaan voor wacht-
tijden en residudetectiegrenzen. Zonder aan
deze getallen voor Nederland definitieve conse-
quenties te verbinden, kan het volgende staatje
een indicatie geven van de relatieve gegevens
van enige antimicrobiéle therapeutische midde-
len. Het is goed met deze gegevens rekening te
houden bij het maken van een therapiekeuze.

[n Nederland: bij standaardrecept P2: wachttijd slachtdieren 21 dagen en niet toe te passen bij leghennen.

De 48e mond- en klauwzeer-uitbraak van dit jaar had
op 23 april plaats in de gemeente Cerchiara di Cala-

In het Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 1986; 55
afl. 2 (maart/april) zijn de volgende artikelen gepu-
bliceerd;

Massip, A., Van der Zwalmen, P., Ectors, F.; La
duplication des embryons chez la vache.
Decuypere, E., Kuhn, E. R., Michels, H.; Develop-
mental aspects of hormonal changes and interactions
in the chick embryo and posthatching chicken.
Tischner, M., Kosiniak, K.; Bacterial contamination
of stallion semen collected by \'open\' artificial vagina.

bria, provincie Cosenza,op ecn bedrijf met 18 runde-
ren en 9 varkens. Eens te meer betrof het een uit-
braak van MKZ type C.

Spincemaille, J., Copyn, M., Vandeplassche, M.; In-
vloed van eCG-antiserum op de cyclische activiteit
van het paarde-ovarium.

Bostedt, H., Huber, C.; Blutserumanalytische Lang-
zeituntersuchungen bei Rindern nach Gebärparese
und Erhebungen über deren Fertilität.
Heuwieser, W., Offeney, F., Hartig, U., Grunert, E.;
Untersuchungen über den Verlauf der chemotakti-
schen Aktivität in Flazentomen beim Rind unter Be-
rücksichtigung des Nachgeburtsabgangs.

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

19—20 35. Tagung der Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie, zugleich 29. Tagung der
Fachgruppe \'Allgemeine Pathologie und Patho-
logische Anatomie\' der DVG, Heidelberg.

20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

22 \'Opname en afgifte van dieren in relatie tot het
euthanasiebeleid\'. Jaarlijkse bijeenkomst dieren-
artsen verbonden aan een asiel. Utrecht (pag.
413 en 461).

22 Symposium: \'The role of veterinary public health
and food microbiology in preventive medicine\',
RIVM. Bilthoven (pag. 441).

22 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

22 7e Nederlands Kampioenschap Kleiduivenschie-
ten voor Dierenartsen (Boehringer Ingelheim
B.V.); schietbanen fa. Doorhout Mees, Bid-
dinghuizen.

22—23 Jahresmitgliederversammlung der Arbeits-
gemeinschaft für Wirkstoffe in der Tierernäh-
rung e. V. (AWT), Stuttgart.

22—24 Management voor dierenartsen, cursus: be-
sluitvorming en samenwerken (pag. 359).

23—24 Groep Veterinaire Homoeopathie KNMvD.
A- en B-cursus Veterinaire Homoeopathie, Re-
creatiecentrum, Delden (pag. 315).

25—30 2. Weltkongreß Lebensmittelinfektionen
und -intoxikationcn, Berlin (West).

26—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West) (pag. 42).

27 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering.
Onderwerp: \'Monoclonale antistoffen\' (dr. A.
Osterhaus). Sociëteit \'Standvastigheid\', Delft;
20.30 uur.

27 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
Holland. Excursie \'Zwanenwater\', Natuurmonu-
menten, gem. Callantsoog.

27—28 4e Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergerie \'De Roskam\', Rheden (inl.:
030-452326).

29 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang
20.00 uur.

29—31 Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern (pag. 353).

2—4 International Symposium \'Prevention of con-
tamination and decontamination in the meat in-
dustry. Zeist (pag. 353).

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690 en 228).

4—6 Aktuelle Probleme in der Mikrobiologie,
Schloß Rauischholzhausen b. Marburg.

8—11 Intern. Tagung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\', Halmstad (Schweden).

12 Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
KNMvD. Groepsvergadering (pag. 510).

12 Stichting Canis: Studiedag klinische genetica.
Postiljon (Motel), Arnhem (pag. 441).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-LH Wageningen
(inl.: 08370-84094).

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\', Trier.

17 Contactdag voorde pluimveehouderij, primaire
sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

19 Ledendag Ned. Zoötechn. Ver. met bezoek aan
Inst. voor Vecvoedingsonderzoek.

20 Disease and management of threatened bird
populations Symposium to be held at the XIX
World Conference of the International Council
for Bird Preservation, in Kingston, Canada.

25—27 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

1—5 Reproductive immunology 3rd international
congress, to be held in Toronto.

2—4 1st International Veterinary Immunology
Symposium, Guelph, Ontario, Canada (pag.
864).

15—18 International Pig Veterinary Society, 9th
Congress, Barcelona (Spain) (pag. 43).

17—22 3. Weltkongreß über angewandte Genetik in
der Tierproduktion, Lincoln (LJSA).

parasitäre Krankheiten, München.
.30 Hoofdbestuur KNMvD. Vergadering.
31 Kring Breukelen.

11 —14 Equine sports medicine International confe-
rence to be held in San Diego, USA.

20—23 Living together: People, animals and the en-
vironment International Conference in Boston,
Massachusetts, USA.

24—29 Kongreß der Europäischen Vereinigung der
Veterinär-anatomen, Budapest.

24—29 XXXII. Internat. Kongreß \'Eleischfor-
schung und Technologie\', Gent (Belgien).

25—29 Equine reproduction 4th international sym-
posium, to be held in Calgary, Canada.

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

26 Human/companion animal relationships. Inter-
national congress in Boston, USA.

26—30 XlVth World Congress on Diseases of
Cattle, Dublin, Ireland (pag. 535 en 801).

27—30 Toxicology and poison control Combined
congress of the World federation of Associations
of Clinical Toxicology and Poiseon Control
Centres and the European Association of poison
Control Centres at the Brussels Congress Centre,
Belgium.

2—6 21. Internationales Symposium über Ge-
schichte der Veterinärmedizin, Kaposvär (Un-
garn) (pag. 354).

2—4 Production disease in farm animals. Sixth
international conference to be held in Belfast.

4 Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Studie-
avond, Jaarbeursgebouw, Utrecht; aanvang 20.00
uur.

9—12 24. Wiss. Tagung der Gesellschaft für Ver-
suchstierkunde (GV-SOLAS), Heidelberg.

9—12 27. Arbeitstagung des Arbeitsgebietes \'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG (A), Garmisch-
Partenkirchen.

10—12 Regulatory Peptides and Diseases of Com-
panion Animals, Congress, Utrecht (pag. 43).

11 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, Afd. Noord-
Holland. Excursie Buitenmuseum Enkhuizen.

16 Afd. Overijssel KNMvD. Eedenvergadering,
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn; 20.00 uur.

16 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring. Motel Akersloot te Akersloot; 8.30 uur.

17—20 Herbsttagungder Europäischen Gesellschaft
für Veterinärpathologie, Cordoba.

Gevraagd in overwegend grote huisdierenpraktijk in het oosten van het land
EEN ALL-ROUND DIERENARTS

Brieven onder nummer 20/86 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Antwoord vóór 1 juni.

Gevraagd in een gemengde praktijk in het midden van het land
EEN PART TIME DIERENARTS

Brieven onder nummer 25/86 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

met goede uitbreidingsmogelijkheden in het midden des lands.
Inlichtingen: tel. 03437 - 1792.

Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; E. Nauta,
penningmeester; W. J. Nijhof, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

De Maatschappij zal zowel het wetsontwerp,
ingediend door het Ministerie van Landbouw,
als het ontwerp van de Nederlandse Vereni-
ging tot Bescherming van Dieren bestuderen
en van commentaar voorzien.

Het Algemeen Bestuur neemt kennis van de
stand van zaken. Ecn belangrijk onderwerp
daarbij is de plaats van de veeverloskundigen
en castreurs.

De diergeneesmiddelenwet is aangenomen cn
er wordt nu gewerkt aan uitvoeringsbesluiten.
Het Algemeen Bestuur is van mening dat veel
aandacht besteed dient te worden aan de ka-
nalisatie van entstoffen. Ook aan de positie
van de lekenhandel zal aandacht besteed moe-
ten worden.

Het Algemeen Bestuur neemt met instemming
kennis van de opgestelde nota \'De dierenart-
sen bij de Keuringsdienst van Waren\'. Deze
nota zal ruim verspreid worden.

Het Algemeen Bestuur neetnt kennis van de
tot nu toe ontworpen plannen voor de viering
van het 125-jarig bestaan van de KNMvD in
1987 en ziet met belangstelling de verdere
plannen tegemoet.

Het Algemeen Bestuur zal in 1986 vergaderen
op 5 februari; 28 mei; 20 augustus en 12 no-
vember.

Na een korte inleiding van de voorzitter
waarin hij alle aspecten van een actief ves-
tigingsbeleid belicht, vindt in het Algemeen
Bestuur een uitvoerige discussie plaats.

Uit de vergaderingen van het Hoofdbestuur
dd. 5 februari 1986: 26 februari 1986:
19 maart 1986.

Als opvolger voor collega C. J. Vermeulen,
die altijd een actieve rol heeft gespeeld bij het
vaststellen van het thema van het Jaarcongres,
heeft het Hoofdbestuur als leden van de The-
macommissie 1986 benoemd de collegae dr. J.

Gezien het feit dat het Jaarcongres 1986 op 10
en 11 oktober in Renesse wordt gehouden,
neemt de Afdeling Zeeland actief deel aan het
werk van de commissie via de collegae A. L.
J. van Bruinessen en dr. J. Goudswaard.

De Commissie Verzekeringen voor dieren-
artsen is zodanig met haar werkzaamheden
gevorderd dat het Hoofdbestuur accoord is
gegaan om besprekingen met een aantal
banken en verzekeringsmaatschappijen aan te
gaan.

Het Hoofdbestuur besluit een brief van de
CMHA inzake dc rechtspositieregeling als-
mede de pensioenregeling van plaatsvervan-
gend inspecteurs aan betrokkenen toe te
zenden.

Er hebben zich 23 collegae aangemeld als lid;
het Hoofdbestuur heeft het lidmaatschap van
30 collegae bekrachtigd en heeft het kan-
didaatlidmaatschap van 44 studenten dierge-
neeskunde bekrachtigd.

Begeleidings- en Adviescommissie
Opleiding Dierverzorgende en Veterinair
Ondersteunende Beroepen

Het Hoofdbestuur besluit als KNMvD-verte-
genwoordiger in deze commissie voor te
dragen collega dr. W. F. G. A. Immink.

In antwoord op een brief van het Hoofd-
bestuur inzake enkele zorgwekkende ont-
wikkelingen op het gebied van de handel in
antibiotica, chcmotherapeutica en vaccins
heeft de Directeur van de Veterinaire Dienst
als volgt bericht;

Tegelijk met de invoering van de diergenees-
middelenwet zal een voorlopige voorziening
worden getroffen gebaseerd op art. 42 van
deze wet om nadere voorwaarden te stellen
aan de aflevering van diergeneesmiddelen
door dierenartsen.

Het concept-besluit hieromtrent zal ook voor
commentaar aan het Hoofdbestuur worden
voorgelegd.

De Veterinaire Dienst zal via voorlichting de
mogelijk gerezen indruk dat er met de in wer-
king treding van de diergeneesmiddelenwet
nieuwe mogelijkheden zouden ontstaan voor
de verkoop en aflevering van diergenees-
middelen door dierenartsen proberen weg te
nemen.

Als opvolger van collega H. L. C. Logtenberg,
die als Hoofdbestuurslid mede de commissie
Begeleiding Rundveebedrijven heeft ingesteld
en als eerste voorzitter daarvoor heeft gefun-
geerd, heeft het Hoofdbestuur collega J. J. de
Veer benoemd.

Het Hoofdbestuur neemt met instemming
kennis van de nota IKB van de Afdeling
Friesland inzake IKB die goed aansluit op de
KNMvD-nota, die binnenkort aan alle leden
gestuurd zal worden.

Het Hoofdbestuur neemt met instemming
kennis van het voornemen van de commissie
Gezondheid en Welzijn Gezelschapsdieren om
op verzoek mee te gaan werken aan de rubriek
\'Vraag en Antwoord\' van het TV-programma
\'Dierenmanieren\'.

In verband met een vacature in het bestuur
van de Stichting V-Data heeft het Hoofdbe-
stuur als bestuursleden benoemd de collegae
T. Cuperus en N. R. L. Gianotten.

Op verzoek van de Directie Landbouwonder-
wijs besluit het Hoofdbestuur collega J. M.
Wijsmuller aan te wijzen als vertegenwoor-
diger in de werkgroep, die het programma ge-
zondheidsleer in het landbouwonderwijs gaat
bestuderen.

Op 4 februari 1986 overleed volkomen onverwacht, op
de verjaardag van zijn echtgenote en zijn jongste
zoon, collega Frederikus Gerardus Poelma.
Frits Poelma, geboren 15 april 1925, was op de boer-
derij in Kantens, later Kloosterburen, opgegroeid en
begon na de MULO en de Hogere Landbouwschool in
1947 de studie in de diergeneeskunde. Frits was dus al
wat ouder bij de aanvang van zijn studie, hij was een
rustig en goed student. Zijn kandidaatsexamen deed
hij cum laude, de overige examens met genoegen. Na
zijn afstuderen in 1953 vertrok Frits naar Curafao
waar hij ruim drie en een half jaar werkzaam was als
waarnemend directeur van het abattoir. Op 28 juni
1975 trouwde Frits met mej. Margreet A. Tromp, me-
disch studente, nadat hij begin januari 1974 weduw-
naar was geworden.

Na het beëindigen van zijn contract in Curafao heeft
hij een reis gemaakt door de Verenigde Staten en zich
georiënteerd over de mogelijkheden zich in Amerika
le vestigen. Door het systeem van licenties bleek dit
vrijwel ondoenlijk. Na terugkeer in Nederland vond
hij enige tijd werk aan de toenmalige Gezond-
heidsdiensi voor Postduiven, onder leiding van dr. J.
G. Chr. van Vloten. In 1958 volgde zijn aansietling
voor 7/10 van de werktijd bij de Afdeling voor Bij-
zondere Dieren. Een verband dat gedurende 21 jaar
heeft standgehouden, tot Frits, daartoe gedwongen
door de gevolgen van zijn .suikerziekte het werk heeft
moeten beëindigen.

Frits Poelma was in de diergeneeskunde een bij-
zonder mens: hij heeft hel opgebracht twee verschil-
lende werkkringen, die van zelfstandig prakticus en
van weienschappelijk onderzoeker te verenigen op zo-
danige wijze dal deze elkaar bevruchtten en beiden lol
bloei kwamen. Hij beheerste zijn vak en de literatuur,
kende de dieren en hun weerstandsvermogen. Tot hct
verenigen van beide juncties droeg bij dat hij zijn tijd
zeer goed kon indelen en een goede en rustige relatie
had met een aantai praktici in de stad.
Evenwichtigheid en rust waren ook kenmerkend voor
de wijze waarop onderzoek gedaan werd. Frits kon
rustig doorzeilen en hardnekkig zoeken naar oor-
zaken van ziekten of sterfte, waarbij hij een sterke
voorkeur aan de dag legde voor organismen die zo
klein waren dal zij aan de grenzen van de optische
mogelijkheden lagen.

Frits was, hoewel hij in sommige opzichten misschien
een wat gesloten indruk maakle doordal hij op be-
paalde plaatsen over bepaalde dingen weinig praatte,
geneigd lot communiceren. Door een uitstekend ge-
heugen, een gedetailleerd waarnemingsvermogen en
een grote intelligeniie was hij in staat vete zaken te
combineren en tot juiste wetenschappelijke conclusies
te komen. Deze neiging lol communiceren over hei
werk heefl hem en daarmee de Afdeling Bijzondere
Dieren binnen Nederland in veterinaire kringen alom
bekend gemaakt. Niet alleen nationaal maar ook in-
ternationaal was collega Poelma bekend. Hij was eer-
ste auteur of mede-auteur bij 26 publikalies. Hij
schreef publikaties op diverse niveaus en kon zich
zowel voor de jager, de vogelliejhebber als de welen-
schappelijk onderzoeker, elk in diens eigen woordkeus
of taal verstaanbaar maken.
Belangrijke bijdragen toi de diergeneeskunde heeji
collega Poelma geleverd door zijn onderzoekingen
over de Atoxoplasma bij volièrevogels en de preventie
daarvan, over Mycobacterium iepraemurium als
oorzaak van huidjistels en -ulcera bij de kal, over
ziekten van hazen in Nederland en over Pneumocystis
carini bij knaagdieren. Hij beschreef een nieuw coc-
cidium bij de zeekoet. Zo leeft collega Poelma ook
voort in de lileraluur onder vele mensen.
Door zijn opvoeding op de boerderij, de opleiding aan
de Hogere Landbouwschool, zijn werkzaamheden als
dierenarts aan het .lulianapark te Utrecht, was Eriis
Poelma iemand mei een brede blik die vele situaties
kon overzien.

Helaas heeft hij zijn werk te vroeg moeten beëindigen.
Hij woonde, nadat de praktijk was overgedaan, nog
enkele jaren in Amerongen. Dat hij ook toen de jeugd
aansprak bleek iijdens de begrafenisplechtigheid,
waarbij vele vrienden van zijn jongsie zoon aanwezig
waren. Mede namens de vakgroep Paihotogie sprak
de eerste ondergetekende in de aula, na afloop van de
teraardebestelling.

Frits was een loyale, een betrouwbare en een trouwe
man. vriend en collega, die zich inzette voor mensen
en dieren. Moge hel zijn vrouw en zijnfamihe gegeven
zijn de rust en hel vertrouwen in de toekomst te
vinden, die Frits zo eigen waren.

Verslag van de vergadering
van de EASVO (European
Association of State
Veterinary Officers) op 13
maart 1986 in Wenen

Aanwezig: vertegenwoordigers uit Engeland.
Denemarken, Ierland, Duitsland, Zweden en
Nederland.

De Ierse collega dr. A. L. O\'Brien zal als
voorzitter dr. J. T. Blackburn (Eng.) opvol-
gend. Mevr. dr. J. M. Bach (Eng.) zal als se-
cretaris-penningmeester aanblijven. Mede,
omdat deze oplossing kostenbesparend werkt,
zal de bijdrage per landelijke Maatschappij
voor Diergeneeskunde niet verhoogd behoe-
ven te worden en zal de manier waarop deze
bijdrage vastgesteld wordt, niet worden ver-
anderd.

Het plan om eens per drie maanden een
\'EASVO-bericht\' te laten verschijnen zal
nader uitgewerkt worden. Hierin zullen arti-
kelen opgenomen worden over onderwerpen,
welke voor dierenartsen in overheidsdienst, in-
teressant kunnen zijn. De aanwezigen zijn ver-
zocht kopij te leveren. De Maatschappijen in
die landen, welke geen vertegenwoordigers
hebben gestuurd, zullen hierover worden be-
naderd.

Naar aanleiding van een plan van de UEVP
(Praktici) om zich met een standpunt inzake
hormonengebruik regelrecht tot de EEG-
Commissie te wenden, is nadrukkelijk vastge-
steld, dat de EASVO in beleidszaken niet zelf
naar buiten treedt, maar dit, als onderafdeling
van de EVE, altijd via de EVE dient te doen.

De problemen in Ierland tussen de dierenart-
sen in overheidsdienst en het Ministerie van
Landbouw zijn nog niet geheel opgelost. De
klacht dat op certificaten zaken moeten
worden verklaard, terwijl onvoldoende onder-
zoek deze verklaringen rechtvaardigt, blijft,
ondanks intensivering van bepaalde onder-
zoekprogramma\'s, bestaan.
In Duitsland dreigen vergelijkbare problemen
te rijzen in verband met exportcertificering
van melk, bestemd voor Italië.
In 1980 zijn door de FVE negen principes op-
gesteld, waaraan te ondertekenen certificaten
zouden moeten voldoen. Deze luiden:

1. Certificaten dienen opgesteld te worden
in termen, welke zo eenvoudig en gemak-
kelijk te begrijpen zijn, als mogelijk is.

2. Certificaten moeten geen woorden of
zinnen bevatten, voor welke meer dan één
uitleg mogelijk zijn.

3. Aan een dierenarts moet niet gevraagd
worden zaken te certificeren, welke hij niet
kan weten of waarvan hij zichzelf niet kan
overtuigen.

4. Zaken, welke de dierenarts niet kan weten,
maar wel bekend zijn bij anderen, zoals de
boer, de veerijder, etc. moeten door deze
personen worden verklaard.

5. Noch een dierenarts, noch een persoon,
genoemd onder 4 zouden gevraagd moeten
worden om dingen te verklaren, welke niet
vast te stellen zijn. Zulke dingen mogen
niet in certificaten opgenomen worden.

6. Certificaten moeten geen identificatie van
dieren vragen, waar dit onpraktisch is,
zoals bij ééndagskuikens.

7. Certificaten mogen geen verklaringen van
dierenartsen bevatten, dat bepaalde zaken
in overeenstemming zijn met de wetten
van andere landen, tenzij de artikelen van
deze wetten op het certificaat vermeld
staan.

8. Als certificaten zijn opgesteld in een an-
dere taal dan die van de dierenarts, welke
het certificaat moet ondertekenen, dan
dient een officiële verklaring in de taal van
de certificerende dierenarts erbij aanwezig
te zijn.

9. Zonodig moeten aanwijzingen aan het cer-
tificaat worden toegevoegd, welke de die-
renarts duidelijk aangeven wat voor in-
formatie hij moet verzamelen of welk
onderzoek van hem wordt verwacht.

Deze negen principes zullen door de FVE
nogmaals naar de Ministers van Landbouw in
de EEG-landen en naar de Europese Commis-
sie gezonden worden, met het verzoek om bij
het opstellen van certificaatteksten hiermede
rekening te willen houden.

Enkele punten uit de discussie naar aanleiding
van het rapport van de FVE-subcommissie
\'Antibiotica\':

In Engeland en Ierland zal het gebruik van ze-
ranol en trembelone als groeipromotoren per
1 juli 1986 worden verboden. In Denemarken
bestaat een lijst met veterinaire genees-
middelen, welke door de prakticus gebruikt
mogen worden. Geneesmiddelen, die ook hu-
maan gebruikt kunnen worden, mogen door

dierenartsen alleen via een ontheffingssysteem
aangewend worden. In Duitsland is een uitge-
breide ongecontroleerde handel in dierge-
neesmiddelen. In Zweden zijn antibiotica als
groeibevorderaars verboden. Alleen dierenart-
sen mogen antibiotica voor dieren toepassen.
Het gebruik van chlooramfenicol bij land-
bouwhuisdieren is in Ierland, Denemarken en
Zweden verboden.

Het rapport, dat is uitgebracht door het
Raadgevend Comité van de EEG voor de
Opleiding van Dierenartsen, heeft ondermeer
aangetoond, dat het aantal uren in de dieren-
artsenopleiding, dat besteed wordt aan voe-
dingsmiddelen van dierlijke oorsprong, in ver-
gelijking met de klinische vakken gering is.
Ten gevolge van bezuinigingen en reorganisa-
ties dreigt deze situatie in verschillende landen
alleen maar slechter te worden.
De EASVO acht dit een verkeerde zaak en zal
erbij de EVE op aandringen, dat het EASVO-
standpunt wordt overgenomen en \'The Stand-
ing Committee on Veterinary Training\' hier-
van in kennis wordt gesteld. Tijdens de
opleiding dient de rol van de landbouwhuis-
dieren als voedselproducenten duidelijk te
worden benadrukt, alsmede de ethische kant
van een aantal handelingen, welke de dierge-
neeskundige studenten geleerd worden.

De EASVO is het eens met de conclusies van
deze werkgroep en de resoluties, welke door
het BVA-congres in Exeter over dit onderwerp
zijn aanvaard (zie verslagen EASVO en EVE
in de Tijdschriften voor Diergeneeskunde van
15-1-1986 en 1-2-1986).
Het door de Duitse afgevaardigde nogmaals
geopperde idee om de keurmeesters een zeer
summiere opleiding te geven uit angst, dat zij
anders de positie van de keuringsdierenarts
zouden kunnen bedreigen, werd door de an-
dere EASVO-vertegenwoordigers krachtig
verworpen. De EVE zal nogmaals worden
medegedeeld, dat het EASVO-standpunt in
dezen is, dat, indien hulpkrachten bij veteri-
nair handelen mogen worden ingeschakeld,
deze personen een optimale opleiding moeten
krijgen.

Over dit onderwerp is door collega H. A. van
Riessen een gesprek gevoerd met EEG-com-
missans mr. E. Andriessen, waarbij laatstge-
noemde zich positief toonde ten opzichte van
dit door de EVE ontwikkelde idee en het hem
toegezonden (Nederlandse) model van een
EEG-paspoort. De EVE heeft daarna echter
een brief van mr. Andriessen ontvangen,
waarin hij mededeelde, dat hij voorlopig geen
kans ziet dit aan de Raad voor te stellen. De
EASVO zal het EVE-bestuur verzoeken deze
zaak tijdens het eerstvolgende overleg met dr.
Bendixen nogmaals te bespreken.

De EVE heeft zich enkele jaren geleden terug-
getrokken uit het Secretariat Européen des
Professions Liberales, Independantes et Soda-
les (SEPLIS), omdat deze instelling niet doel-
matig zou functioneren.
De Engelse delegatie heeft er tijdens de EVE-
vergadering in september 1985 sterk op aan-
gedrongen, dat de EVE weer zou terugkeren
in SEPLIS, nu deze organisatie na een bestuurs-
wisseling plotseling meer rendement zou
opleveren. De indruk bestaat dat enige per-
soonlijke ambitie bij dit voorstel een rol
speelt.

Tijdens de discussie in de EASVO bleek alleen
de Engelse vertegenwoordiging voor toetre-
ding tot SEPLIS te zijn. De overige vertegen-
woordigers meenden, dat van de positieve ont-
wikkelingen binnen SEPLIS eerst enig bewijs
moet worden geleverd, alvorens de EASVO de
EVE in dezen positief zal kunnen adviseren.

De Groep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier zal op 12 juni 1986 een wetenschappelijke
vergadering houden.
Sprekers:

2. Drs. J. H. Boersema: Spoelwormen, spin-
achtigen en andere species op het spreek-
uur.

Plaats: Collegezaal Kliniek voor Kleine Huis-
dieren, Faculteit der Diergeneeskunde; aan-
vang 20.00 uur.

Bovenstaand vignet zal de voorpagina sieren
van een tijdschrift dat is vervaardigd op initia-
tief van de Groep Praktici Grote Huisdieren,
Groep Geneeskunde van het Rund, Groep
Geneeskunde van het Varken en de Groep
Paardcnpraktici.

Dit tijdschrift zal, mits het haalbaar is, in de
plaats komen van dc bedrijfsadviezen die ge-
durende vijftien jaar door de Groep Praktici
Grote Huisdieren zijn uitgegeven. Het doel
van deze bedrijfsadviezen was: voorlichting
van dierenartsen aan veehouders op het ge-
bied van de rundveehouderij, de varkenshou-
derij, de paarden- en schapenhouderij. Deze
bulletins werden 4x per jaar door de praktici
aan de veehouders gedistribueerd.
De Commissie Bedrijfsadviezen meende reeds
langere tijd, dat deze bulletins in een \'nieuw
jasje\' gestoken moesten worden.
Redenen voor deze verandering waren:

3. er werden vragen gesteld omtrent de \'lees-
baarheid\' van de bedrijfsadviezen; en

4. wat betreft uitvoering en lay-out voldeden
deze bulletins niet meer aan de huidige
eisen.

Het doel van dit tijdschrift is om door middel
van zoveel mogelijk rijk geïllustreerde arti-
kelen op een begrijpelijke manier veehouders
op de hoogte te stellen van de laatste ontwik-
kelingen in de veterinaire geneeskunde. Niet
alleen de laatste ontwikkelingen, maar ook
seizoens-gebonden problemen zullen in dit
tijdschrift aan de orde komen.
De verschijningsfrequentie zal zijn: 1 januari,
1 april, 1 juli en 1 oktober.
Naast puur vakgerichte informatie zullen in
dit tijdschrift ook redaktionele artikelen, car-
toons en ludieke, telkens terugkerende ru-
brieken opgenomen worden.
In de opzet van dit tijdschrift is gekozen voor
het systeem dat de dierenartsenpraktijk de
abonnementen betaalt en ook zorg draagt voor
de distributie aan haar veehouders.
Herkenbaarheid van de eigen praktijk in dit
tijdschrift is mogelijk en door middel van los-
bladige inlegvellen kan ook eigen mailing van
de praktijk opgenomen worden. De Redaktie
Commissie hoopt op deze wijze de band tus-
sen veehouders en praktizerende dierenartsen
nog meer te verstevigen.

Omstreeks 15 juni 1986 krijgt iedere dierenarts
een kennismakingsnummer toegestuurd. Door
middel van een dan bijgevoegde antwoord-
kaart kunt u zelf oordelen. Laat dan de goed-
bedoelende initiatiefnemers van dit idee
P. Beenen, W. Cromwijk, dr. Tj. Corna, dr. C.
König, K. Lambeek, E. Offereins, L. Rutgers,
H. Vaarkamp, H. Vrieselaar en C. Willenborg
niet in de kou staan en stuur in ieder geval de
antwoordkaart terug.

Dit jaar het Jaarcongres van de KNMvD
in de provincie Zeeland. Zeeland, bij
velen van u onbekend, doch niet bij
voorbaat onbemind. Zeeland, een vakan-
tiegebied bij uitstek, maar ook een woon-
gebied met geweldige mogelijkheden om
uw vrije tijd plezierig door te brengen.

prettige kennismaking! Fijn, dat u de
moeite wilt nemen om Zeeland te leren
kennen. Weet u dat het Jaarcongres dit
jaar in het weekend voorafgaande aan de
herfstvakantie gehouden wordt? Ecn
kleine hint misschien?
Het Zeeuwse landschap is karakteristiek
door de grote afwisseling. Nu eens weidse
polders met fraaie vergezichten, dan weer
kronkelige weggetjes met dichte struik-
hagen, die het landschap iets intiems
geven. Bossen, duinen, polders, (ver-
zande) kreken en fraaie boomdijken, dat
vindt u allemaal in Zeeland. Zeeland, hèt
land voor vakantie, vrije tijd èn Jaarcon-
gres 1986.

Bij zijn afscheid op 24 januari 1986 als direc-
teur van de Gezondheidsdienst voor Pluimvee
in Doorn is drs. W. H. Smits onderscheiden
als Officier in de Orde van Oranje Nassau. De
burgemeester van Doorn, die collega Smits de
bijbehorende versierselen opspeldde, zei dat
mede door het werk van collega Smits de Ne-
derlandse pluimveegezondheidszorg, ook in-
ternationaal, een zeer goede reputatie heeft
opgebouwd.

De laatste daad die collega Smits op die dag
voor de Gezondheidsdienst mocht doen, was
de officiële ingebruikname van de nieuwe
vleugel van het gebouw in Doorn.
De Gezondheidsdienst voor Pluimvee in
Doorn heeft er nu, onder het directeurschap
van dr. K. G. Robijns, een nieuwe ruimte van
350 m^ bij. Hierin zullen vooral de administra-
tieve werkzaamheden plaatsvinden. Daardoor
komt in het oude gebouw ruimte vrij waar la-
boratoria zullen ko.Tien.

Drs. J. Driessen te Voorburg: Officier in de
Orde van Oranje Nassau.
Prof. G. M. Vogely: Officier in de Orde van
Oranje Nassau.

Na in 1985 gekozen te zijn tot Gordon Memo-
rial Lecturer 1986 en wel op grond van zijn
\'outstanding contribution to our knowledge
on animal diseases and their implications to
human health\', zoals het in de laudatio heet,
heeft prof. dr. E. H. Kampelmachcr op 10
april j.1. in Londen deze lecture gehouden
onder de titel \'Poultry and Public Health\'. De
lecture wordt sinds het overlijden van dr. Ro-
bert Eraser Gordon in 1981 gehouden in de her-
innering aan deze eminente wetenschapper,
die vele jaren directeur was van het bekende
Houghton Poultry Research Station.
Op onderstaande foto reikt prof. Biggs, op dit
ogenblik directeur van bovengenoemd insti-
tuut, de met de lecture gepaard gaande zilve-
ren medaille aan prof. Kan^pelmacher uit\'.

Op 24 april 1986 ontving prof. Kampelmacher
in het Bundesgesundheitsamt te Berlijn de
Kolkwitz Plaquette \'in Würdigung seiner wis-
senschaftlichen Arbeiten und seiner Verdien-
ste auf dem Gebiet der Umwelthygiene\', zoals
het in de bij de plaquette behorende oorkonde
heet. De plaquette, die genoemd is naar de
bekende onderzoeker prof. Kolkwitz, wordt
ééns in de 5 jaar aan personen uitgereikt, die
zich met onderzoek op het gebied van de mi-
lieuhygiëne verdienstelijk hebben gemaakt. Bij
de keuze van prof. Kampelmacher werd
vooral gewezen op zijn epidemiologisch werk
op het gebied van bacteriologische kringlopen
in het milieu.

Het bestuur van de Afdeling Friesland van de
KNMvD nodigt een ieder van harte uit voor
een hippisch feest op 29 mei 1986 om 16.30
uur op de Drafbaan te Drachten (centrum).
Met dit drafsportfeest wordt een zomerseizoen
met festiviteiten in dit eeuwfeestjaar gestart.
Het drafprogramma van deze dag omvat 10,
mogelijk 11 koersen. Eén daarvan is de \'Hyn-
stedokterskoers\'. Daarin zal een aantal Friese
dierenartsen om de eerste plaats strijden.
Tussen de koersen wordt het programma ver-
zorgd door Jorritsma uit Heeg met een de-
monstratie Friese paarden en de fiets-show-
band Crescendo uit Opende.
Voor de jeugd is er een beoordelingswedstrijd
van hun gezelschapsdier.
Het bestuur van de Afdeling Friesland denkt
dat dit paardenfeest voor veel dierenartsen en
hun partners goede herinneringen laat
ophalen, gelegenheid biedt tot een genoeglijk
weerzien en zij hoopt dat veel collega\'s uit den
lande daarvan blijk zullen geven.
Daarom eenvoudig gezegd: Tot ziens in
Drachten. Bestuur Afdeling Friesland

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secretariaat. tel. 070-793292.

Aangezien voldaan is aan het bepaalde in ar-
tikel 3, eerste lid, van het koninklijk besluit
van 13 februari 1984, laatstelijk gewijzigd bij
koninklijk besluit van 12 oktober 1984, Stcrt.
214, zijn bevoegd tot de uitoefening van de
diergeneeskunde in haar volle omvang:
Hans Gils geboren 19 februari 1955 te Turn-
hout (België) en thans wonende te Uden;
Dominique Vanthournont geboren 14 oktober
1959 te Leuven (België) en wonende te Gent,
België.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1986 zijn verkrijgbaar
tegen betaling van ƒ22.50 op post-
rekening nr. 511606t. n. v. KNMvD tc
Utrecht. Wilt u in dc omschrijving
vermelden \'Banden 1986\'?

Datum: 3 juni 1986, 19.30-22.00 uur.
Plaats: Kliniek voor Heelkunde, Yalelaan 12
te Utrecht.

Opgave door overmaking van ƒ70,— (inclu-
sief tekst) op rek. nr. 55.56.71.100 ten name
van PAO-Diergeneeskunde bij de ABN te
Utrecht. Het gironummer van de ABN is
1412.

Maximum aantal deelnemers: 150. Inschrij-
ving geschiedt in volgorde van overschrij-
vingsdatum; bij overtekening wordt de in-
schrijfsom teruggestort.

Er bestaat veel belangstelling voor scharrelvar-
kensvlees. De vraag is groter dan het aanbod.
Op het moment zijn er 6 boeren en 3 slagers
die het vlees produceren, respectievelijk
\'i verkopen. De verwachting is, dat dat aantal
zal stijgen.

De Europese Gemeen,schap had eind 1985 een
overschot van 994.000 ton boter, 541.000 ton
magere melkpoeder en 730.000 ton rundvlees.
De boekwaarde van deze in openbare opslag
liggende voedselvoorraden is 15 miljard
gulden. Eind vorig jaar had de EG ook 16,426
miljoen ton granen, waarvan ruim 10 miljoen
ton zachte tarwe, ruim 1 miljoen ton durum
tarwe, ruim 4,3 miljoen ton gerst en ruim 1
miljoen ton rogge, in voorraad. De boek-
waarde hiervan was 7,68 miljoen gulden.
Samen met de boekwaarde van boter, melk-
poeder en rundvlees komt dat op een totale
boekwaarde van 22,68 miljard gulden. Het
opslaan van deze voorschotten kost de Ge-
meenschap per jaar 955 miljoen gulden voor
de boter, 64 miljoen gulden voor de melk-
poeder en 790 miljoen gulden voor het rund-
vlees.

Per 1 januari en per I juli 1986 zullen het wet-
telijk minimumloon en het minimumjeugd-
loon niet worden gewijzigd. De bruto be-
dragen die in 1985 gelden, blijven ook in 1986
van toepassing. Door een verlaging van de so-
ciale premies zullen de netto bedragen echter
stijgen. Voor een werknemer van 23 jaar of
ouder blijft het bruto minimumloon per 1 ja-
nuari 1986:

Voor een 16-jarige is het minimumjeugdloon
per 1 januari 1986 bij twee dagen partiële
leerplicht en een werkweek van drie dagen
ƒ 411,48 per maand en ƒ94,98 per week.
De «e/fo-minimumloon- en minimumjeugd-
loonbedragen kunnen per bedrijfstak ver-
schillen. Dit komt onder andere door ver-
schillen in premieheffing door
bedrijfsverenigingen en door andere inhou-
dingen. De onderstaande netto bedragen
geven daarom alleen een globale aanduiding.
De netto minimumloonbedragen voor werk-
nemers van 23 jaar en ouder zijn afgerond
globaal als volgt:

Voor ongehuwde werknemers van 22 jaar en
jonger bedraagt het netto minimumloon glo-
baal:

Op 18 november 1985 heeft de KNMvD aan
alle praktizerende dierenartsen in Nederland
gemeld dat het Contact Orgaan voor Melkhy-
giëne (COM) vanaf 29 december 1985 een uit-
breiding ging doorvoeren van het onderzoek
naar de aanwezigheid van residuen van melk-
vreemde bacterieremmende stoffen in boerde-
rijmelk.

Met deze uitbreiding worden ook residuën van
sulfapreparaten aangetoond: bij positieve be-
vindingen wordt een korting van ƒ2,— per
100 kg melk (2 punten) opgelegd.
Onlangs is van het COM bericht ontvangen
dat vanaf 15 juni 1986 de betreffende korting
/"4,— per 100 kg melk (4 punten) zal be-
dragen.

Op 11 maart 1986 werd de jaarvergadering
van de Nederlandse Vereniging van Dieren-
artsvrouwen (NVvD) gehouden in het bureau
van de KNMvD aan de Julianalaan te
Utrecht. Het was de eerste keer dat deze jaar-
vergadering in het voorjaar plaats vond. Oor-
spronkelijk was de jaarvergadering gekoppeld
aan het jaarlijkse congres van de KNMvD.
Echter, bij zo\'n bijeenkomst waren ook veel
niet-leden van de vereniging aanwezig, wat
een goede manier van vergaderen niet ten
goede kwam. Daarom werd enkele jaren ge-
leden, in 1981, de jaarvergadering losgekop-
peld van het congres en verplaatst naar de
maand september. Tijdens het congres werd
voortaan, in plaats van de vergadering, een le-
zing in het kader van het congres-thema op
het programma gezet, zodat alle deelneemsters
aan het niet-wetenschappelijke gedeelte van het
congres meer bij het ochtend-gebeuren be-
trokken waren. In de loop der jaren bleek ech-
ter dat de september-vergadering niet zo goed
bezocht werd. Een van de oorzaketi daarvoor
zou gelegen kunnen zijn in het feit, dat na mei de
afdelingen geen activiteiten meer organiseren
en dus moeite hebben hun leden voor een verga-
dering vroeg in september te motiveren.
Door middel van een wijziging van de statuten
werd de jaarvergadering naar het voorjaar ver-
plaatst. De opkomst was op 11 maart in elk
geval veelbelovend: er waren 27 dames aan-
wezig.

Na een welkomstwoord van de presidente,
Marianne Litjens, werden de gebruikelijke
jaarvergaderingszaken als \'notulen vorige ver-
gadering, jaarverslag secretaris en jaarverslag
penningmeester\' behandeld. Er werd nog wat
nagepraat over het jaarcongres 1985 in Val-
kenburg en de benoeming van de PR-vrouw
van de vereniging. Heieen Borsje, werd be-
krachtigd. Daarna kwam de verkiezing van
twee nieuwe bestuursleden aan de orde. Af-
tredend waren Marianne Litjens en Matty
Scheper, die beiden zes jaar een bestuursfunc-
tie vervuld hadden, de eerste als presidente, de
tweede als penningmeester. De beide voorge-
stelde kandidaten werden bij acclamatie geko-
zen, met dien verstande dat de kandidate voor
Limburg, Marese Schreurs, voorlopig zitting
neemt in het algemeen bestuur. Er zijn in de
afdeling Limburg enige problemen gerezen en
het zal waarschijnlijk enige tijd nemen voor
deze zijn opgelost. De samenstelling van het
algemeen bestuur van de NVvD is nu als
volgt: Bep Lindenhovius, presidente; Ali Ter-
louw, secretaris; Nellie Diekerhof, penning-
meester; Nel Niemantverdriet; Marese
Schreurs. De beide aftredende bestuursleden
werden bedankt voor hun toewijding en
werden verblijd met een schilderij van dieren-
artsvrouw Talsma.

De nieuwe presidente nam daarop de voorzit-
terslepel ter hand. Intussen was ook de heer
Van de Watering, voorzitter van de KNMvD,
gearriveerd, die, als tweede aanwezige man
(want de heer Moons, adviseur van de NVvD,
was als altijd present), het laatste gedeelte van
de vergadering bijwoonde. De presidente, Bep
Lindenhovius, bood in een korte toespraak
\'haar geloofsbrieven\' aan. Zij zei voor deze
bestuursfunctie gekozen te hebben omdat zij
ervan overtuigd is dat de NVvD reden van
bestaan heeft. Immers, de vereniging houdt
zich bezig met het onderhouden van onder-
linge contacten, de opvang en begeleiding van
weduwen van dierenartsen, de mede-organisa-
tie van het jaarcongres en andere festiviteiten,
de uitwisseling van kinderen van dierenartsen
in vakanties en in het kader van het onder-
zoek naar de afvloeiingsregeling voor oudere
dierenartsen ook de eventuele begeleiding van
oude en jonge dierenartsen, om met elkaar tot
een nader begrip voor eikaars situatie te
komen. Vooral op dit laatste punt wordt op
het ogenblik hard gestudeerd. Niet aleen dc
jonge, pas afgestudeerde, dierenarts moet ge-
holpen worden, ook de oudere prakticus, die
tegenwoordig haast niet meer de mogelijkheid
heeft om op een ambtelijke functie over te
stappen als het werk te zwaar wordt, moet
aandacht krijgen. Geen situatie is gelijk, een
standaardoplossing bestaat niet, afvloeiing
moet van geval tot geval bekeken worden. De
inmiddels ingestelde cotnmissie van de
KNMvD, waarin ook de presidente van de
NVvD zitting heeft, heeft een discussiestuk
samengesteld, dat in de afdeling Overijssel,
samen met de echtgenotes, is besproken. Wc
houden u op de hoogte van de verdere ont-
wikkelingen in deze.

De volgende vergadering zal zijn op dinsdag 9
september 1986. Dit is een (besloten) vergade-
ring van de LVC, de landelijke Vrouwen Com-
missie, welke bestaat uit het Algemeen bestuur
en twee afgevaardigden van iedere afdeling.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Hontelez, Mevr. L. C. M. P.; 1986; 3572 SH Utrecht, Bekkerstraat 2.
Hooijmans, A. H.; 1986; 3328 NA Dordrecht, Indus 1.
Lourens, J. M.; 1985; 7322 AB Apeldoorn, Kanaal Noord 120.
Roelofs, A. J. H. M.; 1986; 5851 AG Afferden, Dorpsstraat 2.
Woerden, Mevr. M. A.; 1979; 6991 GB Rheden, Groenestraat 17-19.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nededandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

F. J. H. M. Evers, Abstededijk 117, 3582 BD Utrecht.
A. Ginters, Warande 92, 3705 ZG Zeist.

A/laan, Mevr. A. J.: 1985; 3328 NA Dordrecht,
Indus l,tel. 078-170708.
Boer, A.: 1978; 4921 CX Made, Nieuwstraat 60,
tel. 01626-6505 (privé), 3650 (prakt.); ass. bij L.
J. Th. Tholhuysen, E. van Koesveld, K. Hes-
seling en C. van Popta.

Boer, J. W. den: 1983; 8925 CC Leeuwarden,
Carolinenburg 6; tel. 058-675238.
*Bokma. J. D.: 1984; 5831 JK Boxmeer, Steen-
straat 164, tel. 08855-76972.
Coppoolse, K. J.; 1984; 7451 AV Holten, Schut-
tersweg 4.

DemoUin. M. G. M.: 1984; Nieuwe Niedorp.
"Doremalen, H. A. M. van: 1986; 5582 HJ Aalst-
Waalre, Gestelsestraat 42.
"Doremalen-Gommers. Mevr. E. J. M. van; 1984;
5582 HJ Aalst-Waaire, Gestelsestraat 42.
Franssen, T. P. F.; 1984; 5508 BZ Veldhoven,
Valenberg 8, tel. 040-538446; ass. bij K. E. Ho-
vius.

Haeringen, Dr. H. van: 1969; 6705 CX Wage-
ningen, Hermelijnlaan 5; tel. 08370-16402.
"Hooijmans, A. H.: 1986; 3328 NA Dordrecht,
Indus 1; tel. 078-170708.
Jaspers-Foeks, Mevr. J. M.; 1985; 7206 HB Zut-
phen, Braamkamp 48; tel. 05750-23045.
Kamp, E. van der: 1984; 5142 CJ Waalwijk,
Buropaplein 40; tel. 04160-30673.
Naafs, J. H.: 1931; 1945 AN Beverwijk, Dalen-
beek 4; tel. 02510-33362.

Nie, E. de; 1984; 3612 AH Molenpolder (gem.
Maarssen) Westbroeksebinnenweg 34; tel.
03469-2171.

Noordijk, Mevr. P. J.; 1984; 3813 PA Amers-
foort, Abr. Blankaartsingel95; tel. 033-806807.
Rinzema, J. D.; 1982; Utrecht; geass. met P. M.
M. Waenink.

Roij, Th. A. J. M. de; 1974; België, 1980 Tervu-
ren; tel. 02-7676489.
Ronner, H. J.; 1984; Linschoten; p.
Smeets, L. G. H. M.; 1983; 6225 EG Maastricht,
Ambijerstraat Noord 56; tel. 043-633772; wnd.
d.

Tacken, G. P. M. M.; 1984; 5701 BD Udenhout,
Kreitenmolenstraat 157; tel. 04241-3459 (privé),
04242-83535 (prakt.); ass. bij C. I. M. M. Ach-
ten, G. M. J. M. Boink, J. G. M. Claessens, A.
H. M. van Doremalen, J. H. M. Maas en J. P. I.
van Wensveen.

Thywissen, Mevr. P. H. M.; 1985; 8401 VV Gor-
redijk, Formanjestrjitte 51 ; tel. 05 ! 33-1576 (pri-
vé), 3313 (prakt.); ass. bij J. Gutteling, S. J.
Henstra, J. R. de Nooij, G. Siebenga, P. R.
Tulner en J. B. Velema.
Vaarten, J. L. M.; 1984; 3584 HL Utrecht, A.
van Dalsumlaan 505.

Waenink. P. M. M.; 1984; 2522 AM \'s-Graven-
hage. Van Musschenbroekstraat 171; tel. 070-
908908; p., kl. huisd., geass. met J. D. Rinzema.

Dankzij een totaal nieuwe bereidingswijze behoren de
regelmatig voorkomende bijverschijnselen van de
meeste tot nu toe gebruikte vaccins tot het verleden.

• biggen afkomstig van met Geskypur gevaccineerde
zeugen kunnen reeds op een leeftijd van 10 weken
worden gevaccineerd metGeskalone

Hel is een goede gewoonte om nieuwe rubrieken formeel van redaktie-
wege te introduceren. In dit geval waarin het de zogenaamde \'voor-
zitterscolumn\' betreft, geschiedt dit met extra groot genoegen. Aan de
instelling van een dergelijke rubriek gaat veelal een aanzienlijke voor-
bereiding vooraf men dient namelijk zekerheid te hebben over de
continuïteit. Het bleek, dat vooreen weer spoedig ter ziele gaan van de
voorzitterscolumn beslist niet gevreesd behoefde te worden. Het initia-
tieftot het instellen van een dergelijke rubriek werd door de besturen
van vrijwel alle Afdelingen en Groepen der KNMvD als zeer positief
ervaren.

Het ligt in de bedoeling de frequentie waarin de rubriek verschijnt
voorlopig op eenmaal per maand te houden. De redaktie stelt zich niet
voor strenge regels voor de inhoud van de rubriek op te stellen. De
onderwerpen mogen maatschappelijke relevantie hebben; het wordt
echter aan de diverse auteurs overgelaten in hoeverre zij hun eigen
specifieke vakgebied \'in the picture\' willen brengen. Ook andere on-
derwerpen als bijvoorbeeld de opleiding tot dierenarts mogen aan de
orde worden gesteld.

Hoewel de rubriek \'voorzitterscolumn\' zal gaan heten, en in deze
uitgave dan ook als eerste bijdrage een \'column\' van de hand van de
voorzitter der KNMvD verschijnt (ziepag. 564). zij opgemerkt, da! de
redaktie de rubriek niet exclusief voor alléén de diverse voorzitters
wil bestemmen: ook de bijdragen van andere bestuursleden/scribenten
zijn welkom.

De leden der KNMvD hebben veelal zeer uiteenlopende functies en ook
de diverse belangen zijn niet altijd voor een ieder gelijk. Met de
instelling van deze rubriek hoopt de redaktie de onderlinge band tussen
de leden/lezers te versterken mede doordat het via zo\'n column moge-
lijk wordt gemaakt wat meer inzicht te verschaffen over de specifieke
problematiek, waarvoor de diverse groeperingen binnen de KNMvD
zich gesteld zien.

Comparative Investigations into the Weil-Being of Fattening Pigs.
W. A. Ruiterkamp^

SAMENVATTING Ten einde een beter inzicht te l<rijgen omtrent de manier waarop mestvarkens
functioneren in moderne, intensieve huisvestingsvormen zijn 2 roostervioersystemen en het Deense
stalsysteem met elkaar vergeleken. Dd betreft een onderzoek, dat 5 mestronden en in totaal 2.400
mestvarkens omvatte. Het onderzoek was gericht op produktie. uitval en vooral gedrag. Tevens is
onderzocht in hoeverre de omstandigheden tifdens de kraam- en opfokperiode van invloed zijn op het
gedrag van mestvarkens. Met uitzondering van de karkasclassificatie zijn de produktieresultaten en de
uitval in beide roostervioersystemen veel ongunstiger ten opzichte van de D-stal. De varkens in de
roostervloerstal vertonen een tweeledige gedragsstrategie, die afwijkt van de D-stal en die wordt
beïnvloed door de herkomst. Enerzijds is het gedrag veel meer gericht op fysische voorwerpen en
hokgenoten, hetgeen zeer waarschijnlijk niet leidt tot een oplossing van de conflictsituatie ten aanzien
van een ontoereikend fysisch milieu. Anderzijds duidt het gedrag tijdens de \' non-actieve\' fase op het
reduceren of verbreken van de wisselwerking met de omgeving (auto-isolatie). Op basis van deze
gegevens is de conclusie, dat de mestvarkens in de beide roostervioersystemen zich slechter aanpassen
en dat er sprake is van een duidelijk verminderd welzijn in vergelijking met de D-stal.

SUMMARY Fully and partly slatted floor systems and the Danish system were compared to gain a
better understanding how fattening pigs function in modern intensive housing systems.
Five fattening rounds were completed anda total number of2,400fattening pigs took part in this study.
The data concerned production, culling of animals and particularly behaviour. The effect of housing
during the farrowing and rearing periods on the behaviour of fattening pigs was also examined. The
production re.sults were significantly poorer (with the exception of carcass classification) and the
number of culled animals was significantly larger in both slatted floor systems compared with the
D-.syslem. The pigs in the slatted floor system showed a more fixed and dual behaviour strategy which
differed from that in the D-system, and that is influenced by the housing system during the farrowing
and rearing period. On the one hand, behaviour is much more directed towards physical objects and pen
mates, but it is unlikely that this will resolve a conflict situation with regard to an inadequate
environment. On the other hand, the animals presumably attempt lo reduce or break off the interaction
with this environment during the \'non-active\' phase (sham chewing, motionless sitting: auto-isolation).
On the basis of these findings it is concluded that fattening pigs have more difficulties In adapting
themselves to both slattedfloor systems compared with the D-systems. and this obviously is a matter of
reduced well-being.

De Nederlandse varkenshouderij heeft de ring, hokbezetting, strooisel, licht), het-
afgelopen 25 jaren een sterke groei door- geen consequenties kan hebben voor de
gemaakt en dit is gepaard gegaan met varkens in verband met welzijn,
belangrijke structurele veranderingen. Dit Het doel van dit onderzoekproject is het
heeft onder andere geleid tot schaalvergro- verrichten van een inventariserend en ver-
ting en een intensieve, gemechaniseerde gelijkend onderzoek naar het functioneren
vorm van varkenshouderij. In samenhang van mestvarkens in 3 representatieve huis-
met deze ontwikkeling is tevens de huisves- vestingssytemen.

\' Dit artilccl is een samenvatting van liet proefschrift, waarop de auteur op 6 juni 1985 promoveerde aan de

Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht.
^ Dr. ir. W. A. Ruiterkamp, Vakgroep Zootechniek, Yalelaan 17, Postbus 80.156, 3508 TD Utrecht.

Uit de meer recente literatuur blijkt, dat
een natuurwetenschappelijk benadering
van welzijn bij landbouwhuisdieren dient
te worden gebaseerd op informatie uit ver-
schillende disciplines (1,2, 3). a) De zoo-
techniek kan hieraan een bijdrage leveren
door middel van de produktieresultaten
(4). b) De diergeneeskunde kan informatie
verstrekken omtrent frequenties en oor-
zaken van morbiditeit en mortaliteit (5, 6)
en omtrent de mate en de ernst van uitwen-
dige beschadigingen van het integument
(Methode Ekesbo; 7). c.) Fysiologische pa-
rameters verschaffen inzicht in het func-
tioneren van een dier. In het kader van
welzijnsonderzoek is daarbij vooral het
stressconcept van belang (8). Daarnaast
kunnen ook gegevens omtrent bloeddruk,
hartslagfrequentie en lichaamstempera-
tuur benut worden, d) De vierde belang-
rijke bron van informatie is het gedrag
van dieren.

Tussen een dier en zijn omgeving bestaat
een continue wisselwerking. Hierbij neemt
een dier met behulp van receptoren (bijv.
oor, oog, neus) allerlei milieu-aspecten
waar en zal het vervolgens trachten deze
milieu-eigenschappen te beïnvloeden met
behulp van zijn motorische systemen (ge-
drag; bijv. benen, mond, wroetschijf). Deze
wisselwerking komt waarschijnlijk tot
stand via een biologisch regelsysteem waar-
van gedrag cen geïntegreerd deel uitmaakt
(9).

Hierbij wordt de waarde van een waarge-
nomen milieu-aspect vergeleken met da
corresponderende, gewenste situatie (docl-
waarde of norm). Als deze van elkaar af-
wijken zal het dier trachten met behulp van
cen bepaald gedrag de doelsituatie te reali-
seren. Op deze manier probeert een dier
allerlei milieu-eigenschappcn in overeen-
stemming te houden of te brengen met de
gewenste situatie. Deze normen kunnen
van verschillende oorsprong zijn en hebben
zich gevormd tijdens de ontwikkeling van
de diersoort (evolutie; genetisch), tijdens
een gevoelige periode in de jeugd van het
individu (ontogenetisch) of op latere leef-
tijd door middel van ervaring (aangeleerd).
Het onderzoek van Baldwin en Lipton (10)
en Baldwin (11) geeft voorbeelden van deze
interactie tussen dier en omgeving in het
geval van thermoregulatie.

Indien een dier echter niet in staat is met
het beschikbare gedragsrepertoire de om-
gevingswaarden in overeenstemming te bren-
gen met de corresponderende doelwaarden
dan is er sprake van een conflictsituatie en
van \'on-welzijn\' (12, 13). Een dergelijke
situatie wordt gekenmerkt door afwijkend,
abnormaal gedrag zoals omgericht gedrag,
agressie, loos-gedrag of apathie (14).

De mestvarkens belioorden voornamelijk (75%) tot
het NL-ras, het GY-ras of tot één van de onderlinge
kruisingscombinaties. Deze dieren waren gehuisvest
in een volledig roostersysteem (V.R., 0,65 m^ per
dier), in een half roostervloersysteem (H.R., 0.74 m\'
per dier) of in een Deens stalsysteem (D., 0,92 m^ per
dier). Elk stalsysteem omvatte 16 hokken met 10
mestvarkensplaatsen. Het gehele onderzoek bestond
uit 5 opeenvolgende mestronden, zodat hierbij 2.400
varkens betrokken waren. De mestbiggen waren ca.
23 kg. bij de aanvang van dc mestperiode en hadden
een verschillende herkomst. De helft van de biggen
was geboren en opgegroeid in een half roostervloer-
kraamopfokhok en in vervolgens een volledig roos-
tervloer-opfokhok (grondhok; rooster-biggen). De
andere helft was afkomstig uit een van stro voorzien
kraamopfokhok en een van stro voorzien opfokhok
(stro-biggen).

I3eze 3 stalsystemen waren ondergebracht in 1 mest-
varkensstal en waren van elkaar gescheiden door
middel van een zwart plastic gordijn. De varkens
hadden onbeperkt de beschikking over voer (droog-
voerbakken, 4 eetplaatsen per hok) en water (1 drink-
waternippel per hok). Dc nagestreefde temperaturen
bedroegen 22°, 20° en 18°C voor respectievelijk de
V.R.-, de H.R.- en de D-stal. Van 6.00 tot 18.00 uur
was alleen de verlichting in de D-stal aan (11,6 lux).
Dit veroorzaakte in beide roostervloersystemen, waar
de verlichting niet brandde, een zeer zwakke schemer-
situatic (0,06 lux of tninder). De gemiddelde concen-
traties NHj en CO; waren duidelijk lager dan de gead-
viseerde praktijknormen en bedroegen tninder dan 8
p.p.m. NHj en 0,08 vol. % CO,.
De waarnemingen hebben betrekking gehad op pro-
duktictechnische gegevens (groei, voeropname, voe-
derconversie en karkasclassificatie), op de frequentie
en oorzaak van uitval cn vooral op het gedrag. De
gedragswaarnemingen zijn op 2 manieren uitgevoerd:
de groepswaarnemingen en de individuele waarne-
mingen. Bij de groepsobservaties zijn bij elke mest-
rondc 5 24-uurswaarncmingen uitgevoerd (gem.
leeftijd ca. 13, 16, 19, 22 en 25 weken). Een dergelijke
24-uurswaarneming bestond uit 8 verschillende waar-
nemingsperioden van 3 uur en deze werden uitge-
voerd in een periode van 2 weken. Tijdens zo\'n 3-uurs-
periode maakten 3 waarnemers, in elk stalsysteem
één, 5 keer een rondgang langs de 16 hokken. Bij elke
rondgang werd van ieder hok een \'momentopname\'
met betrekking tot het gedrag van de aanwezige var-
kens gemaakt. De waarnemers maakten hierbij ge-
bruik van een automatische infrarood-lichtinstallatie.
een infrarood-kijker en een cassctterccorder. Per hok
werd het aantal varkens, dat een bepaald gedragse-

lement uitvoerde, in verhouding tot het aantal aanwe-
zige dieren geregistreerd (relatieve frequentie) en dit
werd achtereenvolgens voor 9 verschillende elemen-
ten gedaan: 1 = wroeten aan hokgenoten (h.g.), 2 =
knabbelen h.g., 3 = staartbijten, 4 = masseren, 5 =
(honde-)zitten, 6 = kauwbewegingen, 7 = strowerk, 8
= spelen, 9 = vechten. De individuele gedragswaar-
nemingen zijn tijdens de derde mestronde uitgevoerd
inde V.R.-stal en deD-stal. In beidestalsystemenzijn
12 mestvarkens 6 keer gedurende 20 minuten indi-
vidueel en continu geobserveerd. Bij deze waarne-
mingen werd de volgorde van alle gedragselementen
geregistreerd, die het varken zelf uitvoerde en die het
ontving van hokgenoten. De resultaten van deze ob-
servaties zijn gebaseerd op 24 gedragselementen, die
hierna nog ter sprake komen.

Met behulp van de groepswaarnemingen is de invloed
van het actuele stalsysteem en van de herkomst op het
gedrag bestudeerd met een variantie-analyse (F-toets)
en zijn de verschillen tussen de 3 stalsystemen geana-
lyseerd met een t-toets. Deze methoden zijn ook ge-
bruikt bij de produktieresultaten. De gegevens van de
individuele waarnemingen verschaffen inzicht in de
temporele relaties tussen de gedragselementen van
mestvarkens (gedragspatroon). De \'single-linkage\'
clusteranalyse geeft aan in hoeverre bepaalde elemen-
ten in groepjes (clusters) in het gedragsrepertoire op-
treden. Door middel van de sequentie-analyse zijn de
gedragsovergangen tussen 2 elementen onderschei-
den, die veel vaker of veel minder vaak voorkomen
dan volgens toeval wordt verwacht (15).

De belangrijkste produktietechnische ken-
getallen staan vermeld in tabel 1. Produk-
tieresultaten zullen beïnvloed worden door
de varkens, die uitvallen tijdens de mestpe-
riode. Om dit zoveel mogelijk te voor-
komen zijn de gegevens omtrent groei en
duur van de mestperiode gebaseerd op de
mestvarkens, die zijn afgeleverd met een
levend eindgewicht van 75 kg. of meer. De
gegevens van de voeropname en dus ook
van de voederconversie konden alleen per
hok worden geregistreerd en deze hebben
betrekking op alle 800 dieren per stalsys-
teem. Het blijkt, dat de varkens in de beide
roostervloersystemen significant langza-
mer groeien en significant minder voer op-
nemen in vergelijking met de D-stal. Daar-
naast zijn er duidelijke verschillen tussen
de stalsystemen voor het percentage var-
kens met een EAA of IA classificatie. De
totale karkasclassificatie toont dan ook
een significant verschil tussen de 3 stalsys-
temen (x\',4 = 39,0, p < 0,001).

hokgegevens, EAA en IA zijn de 2 hoogste van de 8 kwaliteitsklas-
sen bij de karkasklassifikatie; mestronden 2 t/m. 5, verschillende
indices geven een signifikant kontrast aan (p<0,001), overeenkomstige
indices betekenen geen signifikant verschil (p^0,05).

De gezondheidsstatus van mestvarkens
wordt vaak weergegeven door middel van
het sterftepercentage, dat het aantal ge-
storven varkens tijdens de mestperiode aan-
geeft. Het gemiddelde sterftepercentage
bedraagt in de praktijk 2,5 a 3 % (16),
hetgeen overeenkomt met dit onderzoek.
Deze parameter geeft echter een beperkt
inzicht in de gezondheidstoestand van mest-
varkens. Bij dit onderzoek zijn de dieren,
die vanwege veterinaire en/of zoötech-
nische redenen (anders dan slachtrijp ge-
wicht; inclusief sterfte) tijdens de mest- en
afleveringsperiode uit de groep (hok) zijn
verwijderd, aangemerkt als uitval. Het aan-
tal en het percentage uitgevallen varkens
staan vermeld in tabel 2. Er bestaat een
significante afhankelijkheid tussen de uit-
val en het huisvestingssysteem (x^2 = 67,3,
p < 0,001). De 2 belangrijkste redenen
van uitval zijn een zeer trage groei (\'achter-
blijvers\') en slachtoffers van kannibalisme,
die beide ongeveer 30% van de totale uit-
val omvatten. Twee andere belangrijke ca-
tegorieën zijn locomotiestoornis en ove-
rige/onbekend (beide ca. 14%).

De individuele waarnemingen laten zien,
dat er duidelijke verschillen bestaan tussen
het gedragspatroon van mestvarkens in de
V.R.- of in de D-stal. De clusteranalyse
geeft aan, dat er zich clusters van gedragse-
lementen voordoen in het gedragsreper-
toire. Deze elementen binnen een cluster
volgen elkaar veel vaker dan dat er over-
gangen optreden tussen elementen van ver-
schillende gedragsclusters. Het gedragspa-
troon in de V.R-stal bestaat uit 5 gedrags-
clusters, die gezamenlijk 20 van de 23
elementen omvatten, en voor de D-stal zijn
dit 3 clusters, die gezamenlijk 13 van de 24
elementen omvatten (tabel 3). Op basis van
dit patroon en van functionele overeen-
komsten tussen bepaalde elementen kun-
nen de gedragselementen worden ingedeeld
in 5 gedragsverzamelingen. Dit zijn 1) de
elementen, die zijn geassocieerd met eten/-
drinken, 2) de elementen, die het \'non-ac-
tieve\' varken betreffen, 3) het gedrag, dat
wordt gericht op hokgenoten (h.g.), 4) het
gedrag, dat wordt gericht op hokonder-
delen (voorwerpen, v.w.), en 5) het samen-
gestelde element strowerk, dat weinig asso-
ciatie vertoont met de vorige gedragsver-
zameling.

Uit de clusteranalyse en de sequentie-ana-
lyse blijkt ook, dat het gedragspatroon in
de V.R.-stal uit meer essentiële gedragso-
vergangen bestaat dan dat in de D-stal. Dit
geeft aan, dat het patroon in de V.R.-stal
strakker geprogrammeerd wordt en met
minder keuzemogelijkheden tot stand komt.
De gedragsfrequenties en de sequentie-a-
nalyse tonen aan, dat strowerk een belang-
rijke en tamelijk onafhankelijke plaats
inneemt in het gedragspatroon in de D-stal
bij de wisselwerking tussen het varken en
zijn milieu. Dit substraat ontbreekt in de
V.R.-stal. De frequenties van het v.w.-ge-
richte en het h.g.-gerichte gedrag zijn in de
V.R.-stal veel groter dan in de D-stal. Deze
2 gedragsverzamelingen spelen in de V.R.-

\'l abel 2. De verdeling van de uitgevallen mestvarkens in relatie tot de huisvestingsvorin.

Tabel 3. De gedragsclusters in het gedragspatroon van de mestvarkens in de V.R.- en de D-stal.

gaan Staan - Lokomotie - Eten/drinken-
Agressie uitdelen v\'d.- Agressie ontvangen v/d.

gaan Staan-Lokomotle-gaan Zltten-
Onttrekken"-Eten/drinken -Agressie
uitdelen v/d.- Agressie ontvangen v/d.

gaan Liggen-Aangeneusd worden - Aange-
rommeld worden - Onttrekken\'-gaan Zittend-
Bewegingloos zitten.

stal een belangrijke rol in het gedragspa-
troon, zodat deze zeer waarschijnlijk dienen
als alternatief voor strowerk. Er zijn even-
wel verschillende aanwijzingen en argu-
menten, dat het v.w.- en het h.g.-gerichte
gedrag niet dezelfde terugmeldingen (\'feed-
back\') geven als het exploratieve, substraat-
gerichte gedrag (strowerk). Daarnaast zijn
de frequenties van 2 afwijkende gedra-
gingen, loos-kauwen en bewegingloos zit-
ten (een vorm van stereotypie resp. apa-
thie), in de V.R.-stal veel groter en deze
manifesteren zich veel nadrukkelijker juist
in de \'non-aktieve\' fase in vergelijking met
de D-stal.

De variantie-analyses van de gegevens van
de groepswaarnemingen geven aan, dat het
stalsysteem een grote en significante in-
vloed heeft op 6 van de 9 gedragselementen
(p < 0,001). (De frequenties van spelen en
vechten konden met deze observatieme-
thode niet betrouwbaar worden waarge-
nomen; strowerk werd alleen in de D-stal
waargenomen.) Het verloop van de tijd ge-
durende de mestperiode is van invloed op
de frequenties van bepaalde gedragsele-
menten en op die van andere elementen
niet of veel minder. Daarnaast blijkt te-
vens, dat de frequentie van strowerk veel
groter is dan van de overige elementen. In
fig. 1 worden als voorbeeld de relatieve
frequenties van wroeten h.g., staartbijten,
kauwbewegingen en strowerk per stalsys-
teem en het verloop ervan tijdens de mest-
periode getoond. De verschillen tussen de 3
stalsystemen komen aan de orde in tabel 4.
Hierbij worden de gedragsfrequenties voor
de beide roostervloeren gerelateerd aan die
voor de D-stal, die zijn genormeerd op 100.
Uit deze tabel komt naar voren, dat de
grootste gedragsfrequenties zich bijna uit-
sluitend voordoen in de V.R.-stal, dat de
kleinste frequenties in de D-stal worden
waargenomen en dat de H.R.-stal meestal
een tussenpositie inneemt. Het verschil tus-
sen de V.R.- en de H.R.-stal is echter klein
ten opzichte van het verschil tussen de
H.R.- en de D-stal (met uitzondering van
masseren).

Naast het actuele stalsysteem blijkt de her-
komst van de dieren (rooster- versus stro-
biggen) eveneens van invloed te zijn op het
gedrag van mestvarkens (variantie-ana-
lyse). Dit herkomsteffect is in het algemeen
kleiner dan de invloed van het actuele stal-
systeem. Als voorbeeld van de herkomst-
invloed worden in fig. 2 de frequenties
van strowerk getoond. Het blijkt, dat roos-
ter-biggen, die voordien niet met stro in
aanraking zijn geweest, dit gedrag veel fre-
quenter uitvoeren dan stro-biggen, die wel
ervaring hebben met dit substraat. Dit ver-
schil blijft ongeveer gelijk tijdens de mest-
periode. Dit ontogenetische effekt geeft
eveneens aan, dat exploratief, substraat-
gericht gedrag een belangrijke rol speelt in
het gedragsrepertoire. De invloed van de
herkomst op de frequenties van de overige
elementen is afhankelijk van het gedragse-
lement. Bepaalde elementen worden meer
beïnvloed door het actuele stalsysteem
(wroeten h.g., knabbelen h.g., staartbijten)
en andere meer door het stalsysteem tijdens
de kraam- en opfokperiode (zitten, kauw-
bewegingen, masseren) (17).

DISCUSSIE EN CONCLUSIES
De verschillen in produktietechnische resul-
taten tussen de beide roostervloersystemen
en de D-stal komen overeen met de ver-
schillen bij onbeperkt voeren tegenover
beperkt voeren tijdens de tweede helft van
de mestperiode (18, 19). De voederconver-
sie is in deze gevallen ongeveer dezelfde en
het aanzienlijke verschil in groei wordt ver-
oorzaakt door een grotere voeropname.
r3e snellere groei gaat hierbij gepaard met
een ongunstiger karkasclassificatie. De oor-
zaak van de geringere voeropname betreft
bij dit onderzoek voornamelijk het sociale
gedrag van de varkens in de roostervloer-
:stal en dit komt nog aan de orde. De uitval,
die bij dit onderzoek plaats vond, is niet
vergelijkbaar met het sterftepercentage uit
de praktijk. Deze uitval omvat een veel
grotere groep varkens en geeft als zodanig
een beter inzicht in de gezondheidstoe-
stand. Uit dit onderzoek blijkt duidelijk,
dat er een groot verschil bestaat tussen de 3
stalsystemen ten aanzien van de uitval en
dat de redenen van uitval nauw samen-
hangen met het huisvestingssysteem (\'ach-
terblijvers\', kannibalisme, locomotiestoor-
nis). Voorlopige resultaten omtrent overige
veterinaire gegevens geven aan, dat veteri-
naire behandelingen, uitwendige bescha-
digingen van het integument, klauwbescha-
digingen en aangetaste longen (pneumo-

nie) veel frequenter voorkomen bij varkens
uit de V.R.-stal in vergelijking met die uit
de D-stal, terwijl de dieren uit de H.R.-stal
een tussenpositie innemen. Dit kan bete-
kenen, dat de gezondheidstoestand van
mestvarkens in de praktijk minder gunstig
is dan deze op het eerste gezicht lijkt. Er is
op dit gebied evenwel relatief weinig be-
kend en meer onderzoek naar de gezond-
heid van mestvarkens vooral op bedrijfs-
niveau is sterk gewenst.
Onder invloed van de meer intensieve en
prikkelarme omstandigheden in het roos-
tervloersysteem ontwikkelen mestvarkens
een tweeledige gedragsstrategie, die zich
onderscheidt van het gedrag in de D-stal.
Enerzijds richten de dieren het gedrag veel
nadrukkelijker op fysische voorwerpen en
op hokgenoten als alternatief voor stro-
werk, maar de verkregen informatie van dit
omgevingsgerichte gedrag korrespondeert
zeer waarschijnlijk niet met die van stro-
werk. Als dc varkens op deze wijze niet in
staat zijn de aktuele omgevingswaarden in
overeenstemming te brengen met de bijbe-
horende doelwaarden is er sprake van een
conflictsituatie ten aanzien van een ontoe-
reikend fysisch milieu. Anderzijds wordt
het gedrag van mestvarkens in de rooster-
vloerstal veel sterker gekenmerkt door on-
der andere loos-kauwen en bewegingloos
zitten (een stereotypie resp. apathie). Mest-
varkens zijn niet in staat zich fysiek te ont-
trekken aan deze conflictsituatie, maar
door middel van deze 2 gedragselementen
trachten de dieren waarschijnlijk de wis-
selwerking met de omgeving (tijdelijk) te
reduceren of te verbreken (auto-isolatie).
Recent onderzoek (20) geeft aan, dat ste-
reotypieën bij aangebonden zeugen ver-
band houden met inwendige opiaten (en-
dorfine). Vanwege de kalmerende werking
van endorfine kan het betekenen, dat dit
een poging is van de dieren zich op deze
manier te handhaven in deze omgeving
(neuro-ethologische auto-isolatie). Daar-
naast worden door middel van loos-kau-
wen stimuli opgewekt, die het dier wel
onder controle heeft (zelfstimulatic). Deze
gedragsstrategie wordt ingepast in hct ac-
tieve dagpatroon van de mestvarkens waar-
bij het omgevingsgerichte gedrag en het
auto-isolatie gedrag min of meer alterne-
rend optreden. Dit wordt mede beïnvloed
door het huisvestingssysteem tijdens de
kraam- en opfokperiode (herkomst).
Het hokgenoten gerichte gedrag, dat in de
roostervloerstal veel frequenter voorkomt
dan in de D-stal, heeft nog een aantal nade-
lige consequenties voor de varkens en de
veehouder. Ten eerste wordt dit gedrag
voor een belangrijk deel (ca. 75%) uitge-
voerd bij liggende varkens, die daarbij
worden gestoord in het rustgedrag (aan-
gerommeld worden, ontrekken, gaan zit-
ten). Ten tweede kan dit gedrag leiden tot
(ernstige) verwondingen aan voornamelijk
oren en staarten (kannibalisme), hetgeen
vooral in de V.R.-stal een belangrijke reden
van uitval is. Het derde aspect is als volgt.
Het h.g.-gerichte gedrag heeft in de oor-
spronkelijke context de functie van sociale

Gedrag	V.R.		H.R.		D.
Wroeten h.g.	156		145	***	100
Knabbelen h.g.	197	*	173	***	100
Staartbijten	363	**	278	***	100
Masseren	183	*	133		100
Zitten	120		117	***	100
Kauwbewegingen	155		159	***	100

^^ De stalsystemen, die zijn onderstreept, verschillen niet
signifikant (p^0,05); overschrijdingskansen: zie tabel 1.

Fig. 2. De relatieve gedragsfrequenties naar stalsysteem, herkomst en (leef)tijd.
frekwentie(%) STROWERK

huidverzorging bij elkaar goed bekende
dieren. In de roostervloerstal is de frequen-
tie, aard en intensiteit echter zodanig ge-
wijzigd, dat dit gedrag tevens wordt afge-
weerd met agressief gedrag door de recep-
tor. Dit heeft waarschijnlijk een negatieve
invloed op de sociale verhoudingen, waar-
door de dieren behoedzamer en mogelijk
minder gelijkwaardig zijn ten opzichte van
elkaar. Dit komt onder andere tot uiting bij
de voerbak/drinkplaats, waar in de V.R.-
stal juist minder agressie plaats heeft. Dit
betekent, dat bepaalde (waarschijnlijk
ranglagere) dieren eerder ontwijken en
minder gelegenheid krijgen tot voeropna-
me. Dit heeft een lagere groeisnelheid,
meer uitval ten gevolge van te trage groei
en een grotere variatie in groei tot gevolg.
Uitgaande van de definitie van welzijn op
basis van het gedragsregelsysteem en de
interactie tussen dier en milieu, ben ik van
mening, dat een geïntegreerde, multidisci-
plinaire benadering van welzijn de voor-
keur verdient. Hierbij geven ethologische
en fysiologische gegevens de meest direkte
informatie omtrent deze wisselwerking. In
het verlengde hiervan zijn veterinaire gege-
vens de derde belangrijke bron van infor-
matie. Dit kan worden ondersteund met
produktieresultaten. Deze zijn echter niet
van doorslaggevende betekenis, omdat het
hierbij niet gaat om intrinsieke, biologische
doelwaarden van het dier maar om primair
menselijke doelstellingen. Op basis van de
ethologische gegevens, de uitval en de pro-
duktieresultaten uit dit onderzoek is mijn
conclusie, dat de mestvarkens in de beide
roostervloersystemen zich slechter kunnen
aanpassen en dat er sprake is van een dui-
delijk verminderd welzijn in vergelijking
met de D-stal. De H.R.-stal onderscheidt
zich op bepaalde onderdelen in gunstige
zin van de V.R.-stal, maar dit verschil is
evenwel klein ten opzichte van dat met de
D-stal.

Dit onderzoekproject is financieel ondersteund door
het Ministerie van Landbouw en Visserij en de Neder-
landse Raad voor Landbouwkundig Onderzoek TNO.
De uitvoering heeft plaats gevonden op het varkens-
fokbedrijf Fomeva B.V. te Cuijk. Mevr. C. M. Baud
en ing. A. H. Kuypers dank ik voor de hulp bij het
verzamelen en verwerken van de gegevens.

L Dawkins, M. S. Animal sulfering. The science of
animal welfare. Chapman and Hall, London
1980.

2. Putten, G. van. Zum Messen von Wohlbefinden
bci Nutztieren. In: Folsch, D. W. und Nabholz.
A. (EIrsgb.): Ethologische Aussagen zur artge-
rechten Nutztierhaltung. Birkhauser Verlag,
Basel 1982: 78-95.

4. Bareham,.!. R. and Vestergaard, K. Welfare and
productivity. In: Eolsch, D. W. (ed.): Research
and development in relation to farm animal wel-
fare. Birkhauser Verlag, Basel 1981: 11-29.

5. Vellenga, L., Veen, H. M. van, and Hooger-
bruggc, A. Mortality, morbidity and external in-
juries in piglets housed in two different housing
systems. 1. Farrowing house. The Veterinary
Quarterly 1983; 5: 101-6.

6. Veen, H. M. van, Vellenga, L. and Hooger-
bruggc, A. Mortality, morbidity and external in-
juries in piglets housed in two different housing
systems. 11. Rearing period of weaned piglets
(age 5.5-10 weeks). The Veterinary Quarterly
1985; 7: 127-32.

7. Koning, R. de. Injuries in confined sows. In-
cidence and relation with behaviour. Annales de
Recherches Vétérinaires 1984; 15: 205-14.

8. Dantzer, R. and Mormèdc, P. Can physiological
criteria be used to assess welfare in pigs? In:
Sybesma, W. (ed.): The welfare of pigs. Martinus
Nijhoff, The Hague 1981: 53-74.

9. Baerends, G. P. The functional organization of
behaviour. Animal Behaviour 1976; 24: 726-38.

10. Baldwin, B. A. and Lipton, J. M. Central and
peripheral temperatures and EEG changes du-
ring behavioural thermoregulation in pigs. Acta
Neurobiologiae Experimentalis 1973; 33: 433-47.

11. Baldwin, B. A. Operant studies on the behaviour
of pigs and sheep in relation to the physical envi-
ronment. .lournal of Animal Science 1979; 49:
1125-34.

12. Baerends, G. P. Welzijn - vanuit de ethologie
bezien. In: Baerends, G. P., Groen, J. J. en
Groot, A. D. de (red.): Over welzijn. Criterium,
onderzoeksobject, beleidsdoel. Van Loghum Sla-
terus, Deventer 1978: 83-106.

13. Wiepkema, P. R. On the identity and significance
of disturbed behaviour in vertebrates. In: Bes,sei,
W. (ed.): Disturbed behaviour in farm animals.
Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 1982: 7-17.

14. Wiepkema, P. R., Broom, D. M., Duncan, 1. .1.
tL and Putten, G. van. Abnormal behaviours in
farm animals. C.E.C.-report, 1983.

15 Hooff, .1. A. R. A. M. van. Categories and se-
quences of behavior: methods of description
and analysis. In: Scherer, K. R. and Ekman, P.
(eds.): Handbook of methods in nonverbal beha-
viour research. Cambridge University Press,
Cambridge 1982: 362-439.

17. Ruiterkamp, W. A. Elct gedrag van mestvarkens
in relatie tot huisvesting. Dissertatie Rijksuniver-
siteit Utrecht 1985.

18. Toets merkvarkens 1979-1981. Stichting voor het
Fokkerijwezen in de Varkenshouderij, Utrecht;
Rapport B-180, Instituut voor Veeteeltkundig
Onderzoek \'Schoonoord\', Zeist 1981.

19. Peerlings, J. Vocrmcthodc in dc tweede helft van
de mcstperiode. Proefverslag no. 33, Varkens-
proefbedrijf \'Zuid- en West-Nederland\', Stcrk-
.sel 1984.

20. Cronin, G. M. The development and significance
of abnormal stereotyped behaviours in tethered
sows. Dissertatie l.andbouwhogeschool Wage-
ningen 1985.

Het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezond-
heidszorg (NIPG/TNO)organisecrt in samenwerking
met de Stichting Postacademiale Vorming Gczond-
heidstechniek van dcTH\'s het 15e Seminaar Milieu-
kunde in het academisch jaar 1986/1987.
Doel: De cursus beoogt een brede oriëntatie tc geven
in de problemen van het leefmilieu. Het doel daarvan
is informatie te verschaffen over overlegsituaties in-
zake milieuproblematiek.

Bestemd voor: Het niveau van het seminaar is post-
academiaal. De cursus is bestemd voor functionaris-
sen uit: het bedrijfsleven, centrale, provinciale en
gemeentelijke overheden en instellingen voor research
cn onderwijs.

De deelnemers vertegenwoordigen tot nu toe een
scala aan disciplines: ingenieurs (TH en LH), chemici,
biologen, medici, juristen, sociologen enz.
Opzei: Het seminaar wordt gegeven in conferentie-
oorden in vier perioden van vier dagen; elke periode is
gewijd aan éé thema. De thema\'s zijn:

De inleidingen worden gegeven door ± 50 docenten
vanuit universiteiten en researchinstituten, overheids-
instellingen en industrie.

/nsehrijving: Het aantal deelnemers is beperkt tot 25.
Deelnemers worden ingeschreven in volgorde van de
aanmelding.

Het bedrag voor de deelneming bedraagt ƒ3.600,—
(verblijfkosten inbegrepen) indien aanmelding plaats-
vindt vóór 15 juli 1986. In geval van aanmelding na
deze datuin, is het bedrag van deelneming ƒ 3.800,—.
Voor nadere informatie wende men zich tot het Ne-
derlands Instituut voor Praeventieve Gezondheids-
zorg/TNO, afdeling onderwijs, Wassenaarseweg 56,
2333 AL Leiden, telefoon 071 -178888, mevr. dr. C. M.
Kuiper of de heer H. P. A. van de Water.

SAMENVATTING Een overzicht wordt gegeven van de onderzoekingen die in de laatste twee decennia
gericht zijn geweest op het vinden van maatregelen die de pluimveeslachthygiëne zouden kunnen
bevorderen. Hierbij wordt zowel aandacht besteed aan onderzoek naar omvang en herkomst van
bacteriële besmetting, alsmede naar hechtingsmechanistnen. Tenslotte worden toekomstige ontwikke-
lingen met betrekking tot de pluimveeslachthygiëne besproken.

SUMMARY Investigations during the last two decades directed to measures designed to improve
hygiene in poultry slaughtering are reviewed.

A ttention is paid to investigations on the degree and origin of bacterial contatnination as well as on the
mechanisms of attachment. Finally, future developments with regard to hygiene in poultry processing
are discussed.

Gedurende de laatste twintig jaar treden
door levensmiddelen overgebrachte ziek-
ten steeds vaker op. De oorzaak hiervan
moet enerzijds worden gezocht in de schaal-
vergrotingen, die zich in de landbouwen de
levensmiddelenindustrie hebben voorge-
daan, anderzijds in een veranderde voed-
selbereiding en gewijzigde voedselgewoon-
ten. De toegenomen gecompliceerdheid
van de bereiding van ons voedsel verhoogt
volgens Bryan (1) de kans op het optreden
van voedselinfecties en -intoxicaties.
Schaalvergroting heeft ook in de varkens-
en pluimveesector plaatsgevonden en heeft
ertoe geleid dat steeds meer dieren op
steeds kleinere oppervlakten worden ge-
houden met alle veterinair-hygiënische ge-
volgen van dien. Mechanisering van het
slachtproces heeft evenzo geresulteerd in
ccn massa-produktie, waarbij hygiënische
aspecten enigszins op de achtergrond zijn
geraakt. In de huidige situatie treden be-
smettingen snel op en kunnen zich gemak-
kelijk over de karkassen verspreiden (4, 5,
8,11). Deze ontwikkelingen zijn aanleiding
geweest om, in opdracht van de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid,
onderzoek uit te voeren, onder meer naar
de mogelijkheden om de hygiëne in pluim-
veeslachterijen te verbeteren.

UITGEVOERD ONDERZOEK
In de eerste jaren is het onderzoek aller-
eerst gericht geweest op het leren kennen
van de bacteriële besmettingen die zich in
een pluimveeslachterij kunnen voordoen.
Met behulp van hygiënogrammen bleek het
mogelijk om de invloed van diverse slacht-
handelingen op de besmetting van de kar-
kassen na tc gaan. De mate van kruisbe-
smetting tijdens het slachtproces werd in
beeld gebracht met behulp van indicator-
kiemen. De aanwezigheid van \'huiskiemen\'
in slachterijen werd aannemelijk gemaakt.
Tenslotte werd het mechanisme van bacte-
riehechting op vlees en andere oppervlak-
ken bestudeerd.

Ontleend aan: Tn opdracht van.....". Een overzicht van onderzoekingen uitgevoerd in het Rijksinstituut voor

Volksgezondheid en Milieuhygiëne in opdracht van en ten laste van het Veterinaire Staatstoezicht.

Dr. ,1. Oosterom, destijds werkzaam bij het RIVM te Bilthoven; thans werkzaam bij het Laboratorium voor

Medische Microbiologie, Stichting de PAMM, Aalsterwcg 259, Postbus 90103, 5600 RA Eindhoven.

Dr. ir. S. Notermans, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1,3720 BA Bilthoven.

De hygiënische aspecten van de diverse
slachthandelingen kunnen speciaal worden
beoordeeld aan de hand van de variërende
kiemgetallen op karkassen. Door het be-
palen van aantallen kiemen van specifieke
bacteriesoorten na elke slachthandeling
kan inzicht worden verkregen in de even-
tuele besmettende of reinigende werking
van de bij het slachten gebruikte tech-
nieken. Een voorbeeld van een hygiëno-
gram is weergegeven in tabel 1; het betreft
het verloop van het Enterobacteriaceae-
kiemgetal in een slachtlijn (13). Uit het ver-
loop van de kiemgetallen kan worden na-
gegaan waar de (faecale) besmetting toe-
neemt of afneemt. Deze methode van meten
is vrij grof: wanneer een besmetting wordt
toegevoegd die even groot is als de reeds
aanwezige besmetting, is dat nauwelijks
waarneembaar. Hygiënogrammen verschaf-
fen dan ook slechts een algemene indruk
van hygiëne, waarop verder onderzoek kan
worden gebaseerd.

Onder kruisbesmetting wordt verstaan de
overdracht van kiemen van het ene mate-
riaal op het andere. Gezonde dieren kun-
nen drager zijn van mens-pathogene kie-
men zoals Salmonella en Campylobacter.
Tijdens het slachten kunnen deze bacteriën
zich vanuit de darm over een groot aantal
karkassen verspreiden. De mate waarin dit
onder bepaalde omstandigheden optreedt
kan op een eenvoudige wijze worden be-
paald. Karkassen kunnen in het begin van
het slachtproces (meestal na het broeien)
met een gemakkelijk detecteerbare, voor
mens en dier onschuldige kiem in de cloaca
worden besmet. Door ons werd een nalidi-
xine-resistente E. coli K12-bacterie ge-
bruikt (6). De resultaten van een dergelijk
onderzoek zijn in tabel 2 weergegeven. Het
blijkt dat de cloacale inhoud van de gein-
oculeerde karkassen zich bij de verdere
slachthandelingen over vele karkassen kan
verspreiden.

Onder \'huiskiemen\' worden micro-organis-
men verstaan, die in het slachthuis persiste-
ren, ondanks reiniging en desinfeetie. Uit
een onderzoek naar de herkomst van be-
smetting van pluimveekarkassen met Sta-
phylococcus aureus bleek deze kiem in elk
van de onderzochte slachthuizen als huis-
kiem aanwezig te zijn (10). Het bewijs hier-
van werd geleverd door één koppel kuikens
op twee verschillende slachterijen te laten
slachten. Aangetoond kon worden dat de
kuikens na het slachten alleen besmet wa-
ren met het St. aureui\'-faagtype dat in het
desbetreffende slachthuis aanwezig was.

Tabel I. Verloop van de besmetting van karkassen met Enierotiaclen\'aceae in een pluiinvee-slachtlijn.

Tabel 2. Besmetting van Icuikens met E. coli K,2 na intracloacale besmetting van twee kuikens vóór de
ontvedering.

100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1 100
1200
I 300
1400
1500
1600
1700
1800
1900
2000
2100
2200
2300
2400
2500
2600
2700

Huiskiemen kunnen alleen door een opti-
male reiniging en desinfectie in de slachterij
teruggedrongen worden. Hierbij is een re-
gelmatige afwisseling van de gebruikte des-
infectantia gewenst om resistentie te voor-
komen. Daarnaast is slachtapparatuur no-
dig, die op eenvoudige wijze is gecon-
strueerd en daardoor gemakkelijk te reini-
gen is.

Een relatief nieuw onderzoeksgebied in de
slachthygiëne is de hechting van bacteriën
aan oppervlakken zoals vlees, handen van
personeel en machines in de vleesverwer-
kende industrie. Eén van de eerste onder-
zoekingen betreffende hechting aan vlees-
oppervlakken werd uitgevoerd met behulp
van de huid van slachtkuikens (7). Hech-

ting is ook bestudeerd met varkensvlees,
karkassen van lammeren en runderen, te-
pels van koeien, enz. (2, 3). De conclusies
uit deze onderzoekingen zijn als volgt
samen te vatten.

Hechting stelt bacteriën in staat om zich
vanuit een waterig milieu op vleesopper-
vlakken te concentreren. Bacteriën die een-
maal zijn gehecht, kunnen nauwelijks nog
verwijderd worden. Zelfs sterke mechani-
sche krachten zoals bijvoorbeeld bij bor-
stelen optreden, reduceren de besmetting
slechts gedeeltelijk. Tevens is duidelijk dat
hechting nauwelijks bestreden kan worden
door toevoeging van bepaalde chemicaliën
aan het proceswater of door verandering
van fysische condities van het water. Bo-
vendien is toevoeging van chemicaliën,
zoals oppervlakte-actieve stoffen, uit to-
xicologisch oogpunt niet gewenst. Het is
dus nodig om hechting te voorkómen.
Hiertoe dient het contact tussen bacterie en
oppervlak te worden vermeden, of dient de
tijdsduur waarin het contact bestaat zo
klein mogelijk te worden gehouden. Expe-
rimenten hebben aangetoond dat een toe-
name van de bacteriële besmetting bij het
slachten van kuikens geheel kon worden
voorkómen, door reeds tijdens het slacht-
proces de karkassen te sprocireinigen (9),
mits de sproeireinigers op dic plaatsen
werden opgesteld waar ook de faecale be-
smetting optrad (na het openen van de
karkassen, na de evisceratie, enz.). Sproci-
reinigen alleen aan het einde van de slacht-
lijn bleek geen effect te hebben.

In de toekomst zijn een aantal maatregelen
gewenst om dc besmetting van pluimvee-
produkten, zoals die op de markt worden
gebracht, belangrijk te reduceren. In de
eerste plaats kan worden getracht om op
ccn aantal plaatsen in de slachtlijn de mo-
gelijkheden voor kruiscontaminatie te ver-
kleinen. Gedacht wordt aan het individueel
broeien van karkassen, of, in samenhang
hiermede, aan een gecombineerd broei-
plukproces, waarbij de broeibak overbodig
wordt. Ook moet het mogelijk zijn de tech-
nieken voor de evisceratie zodanig te ver-
beteren dat kruiscontaminatie wordt ver-
minderd.

Zoals vermeld kunnen de gevolgen van
kruiscontaminatie worden tegengegaan
door zo snel mogelijk na het optreden
ervan te sprocireinigen. Deze techniek heeft
nog geen algemene ingang gevonden, doch
verdient in de toekomst speciale aandacht.
De tendens bestaat steeds meer vers pluim-
vee te produceren. Het gebruik van de
spinchiller (een belangrijke bron van kruis-
contaminatie) wordt daardoor terugge-
drongen. Aangetoond is, dat luchtkoeling
onder bepaalde omstandigheden niet al-
leen kruiscontaminatie voorkomt, maar
daarnaast ook een eventuele Campylobac-
ter-besmetting kan elimineren (12).
Slachtapparatuur zou zodanig moeten wor-
den ontworpen, dat optimale reiniging en
desinfectie mogelijk is. Naast een goede
materiaalkeuze dient ook te worden gelet
op de toegankelijkheid en het voorkómen
van hoeken en gaten, waarin huiskiemen
zich kunnen handhaven. In de slachtappa-
ratuur zou de mogelijkheid van automati-
sche reiniging en desinfectie (zogenaamde
on-line disinfection) moeten worden inge-
bouwd, die na het passeren van een be-
paald aantal karkassen, of anders tijdens
werkonderbrekingen, ingeschakeld wordt
om de aanwezige besmetting te elimineren.
Naast dit alles is een doeltreffende infor-
matie en educatie noodzakelijk van een
ieder, die met het verwerken van pluimvee
(en andere slachtdieren) is betrokken. Zon-
der kennis en motivatie van de werknemers
kan zelfs het beste systeem niet functione-
ren.

Als laatste dient te worden vermeld, dat de
gang van zaken in een pluimveeslachterij
ingebed zou moeten zijn in een integrale
ketenbewaking, een systeem waarbij reeds
bij de pluimveemester informatie wordt
verzameld omtrent de veterinair-hygiëni-
sche gesteldheid van het te slachten koppel.
Bij een dergelijk goed geïntegreerd infor-
matiesysteem is op den duur een betere
beoordeling van koppels slachtkuikens mo-
gelijk dan door individuele keuring het
geval kan zijn.

Bryan, F. L. Emerging foodborne diseases. J.
Mill( Fd. Teclinol. 1972; 35: 632.
Butler, J. L., Stewart, J. C., Vanderzant, C.,
Carpenter, Z. L., and Smith, G. C. Attachment
of microorganisms to pork skin and surfaces of
beef and lamb carcasses. J. Food Prot. 1979; 42:
401.

Firstenberg-Eden, R., Notermans, S., and Schot-
horst, M. van. Attachment of some bacterial
strains to chicken and beef meat. J. Food Safety
1980; 1: 217.

4. Lahellec, C., Meurier, C. et Catsaras, M. La flore
psychotrophe des carcasses de volailles. Annls.
Rech. Vet. 1972; 3: 899.

Mead, G. C. and Impey, C. S. The distribution of
Clostridia in poultry processing plants. Br. Poult.
Sci. 1970; 11: 407.

Notermans, S., Jeunink, J., Schothorst, M. van,
und Kampelmacher, E. H. Vergleichende Unter-
suchungen über die Möglichkeiten von Kreuz-
kontaminationen im Spinchiller und bei der
Sprühkühlung. Fleishwirtschaft 1973; 53: 1450.
Notermans, S. and Kampelmacher, E. H. At-
tachment of some bacterial strains to the skin of
broiler chickens. Br. Poult. Sci. 1974; 15: 573.

8. Notermans, S. Mechanisme van de bacteriële be-
smetting tijdens het slachten van pluimvee. The-
sis Landbouwhogeschool, 1975.

9. Notermans, S., Terbijhe, R. J., and Schothorst,
M. van. Removing faecal contamination of
broilers by spray-cleaning during evisceration.
Br. Poult. Sci. 1980; 21: 115.

10. Notermans, S., Dufrenne, J., and Leeuwen W. J.
van. Contamination of broiler chickens by Sta-
phylococcus aureus during processing; incidence
and origin. J. Appl. Bact. 1982; 52: 275.

11. Oosterom, J., Notermans, S., Karman, H., and
Engels, G. B. Origin and prevalence of Cfl/?!/;,^/«)-
hacter jejuni in poultry processing. J. Food Prot.
1983; 46: 339.

12. Oosterom, J., Wilde, G. J. A. de, Boer, E., de,
Blaauw, L. H. de, and Karman, H. Survival of
Campylobacter jejuni during poultry processing
and pig slaughtering. J. Food. Prot. 1983; 46\'
702.

13. Schothorst, M. van, Notermans, S. und Kam-
pelmacher, E. H. Einige hygienische Aspekte der
Geflügelschlachtung. Fleischwirtschaft 1972; 52:
749.

SAMENVATTING Beschreven worden de resultaten van een bacteriologisch en serologisch onderzoek
ten aanzien van L. hardjo op een melk veebedrijf naar aanleiding van een geval van melkersk oorts bij de
veehouder.

Daarnaast wordt ingegaan op de epidemiologie, de preventie en de eventuele therapie van de infectie op
het melkveebedrijf.

SUMMARY The results of a bacteriological and serological study of the presence ofL. hardjo on a
dairy farm in view of a case of milk fever in a farmer are reviewed.

In addition, the epidemiology, prevention and possible treatment of the infection on the dairy farm are
discussed.

Dr. P. Franken, Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland, Postbus 10, 6880 BD Velp.
Dr. E. G. Hartman, Vakgroep Veterinaire Bacteriologie, Postbus 80.171, 3508 TD Utrecht.
Drs. W. de Boer. Dierenartsenpraktijk Barneveld.

Leptospira interrogans serovar hardjo (L.
hardjo) is de veroorzalcer van de zogeheten
melkersicoorts bij de mens.
In Nederland werden de eerste gevallen van
deze infectie bij de mens in 1984 beschreven
door Terpstra en Bercovich (6). Bij het
rund kan deze kiem onder andere agalac-
tie, abortus en vroeggeboorte veroorzaken
(1). Minder bekend is dat runderen van alle
leeftijden symptoomloos drager kunnen
zijn, waarbij de al of niet intermitterende
uitscheiding via de urine meer dan een jaar
kan voortduren.

De ziekte is in diverse landen met een ge-
matigd klimaat endemisch (in Groot Brit-
tannië is 70 tot 90% van de rundveebe-
standen besmet en in Nieuw Zeeland 90 tot
95%) en is in deze landen een bekende
zoönose, die met name melkers treft.
In dit artikel worden de resultaten van een
onderzoek op een melkveebedrijf beschre-
ven naar aanleiding van een geval van mel-
kerskoorts bij de veehouder.

Veehouder B. te B. heeft een modern melk-
veebedrijf met ca 64 stuks zwartbont melk-
vee plus bijbehorendjongvee in een nieuw
gebouwde ligboxenstal. Noch de melkpro-
duktie (gemiddeld BSK 32) noch de ge-
zondheid en de vruchtbaarheid van het vee
waren aanleiding tot klachten. De laatste 2
jaren werd geen vee aangekocht.

Begin augustus 1985 werd de veehouder
kort na het zwemmen in open water ziek.
De \'griep\' kenmerkte zich vooral door
spierpijn en een progressieve zeer ernstige
hoofdpijn. Het leptospirose-onderzoek toon-
de ecn infectie met L. hardjo aan. Naar
aanleiding hiervan werd door de Gezond-
heidsdienst voor Dieren Gelderland in sa-
menwerking met de Vakgroep Veterinaire
Bacteriologie een nader serologisch en bac-
teriologisch onderzoek bij de veestapel
uitgevoerd.

LABORATORIUM ONDERZOEK
Bij 16 melkgevende runderen werd met behulp van
steriele K I-pipetten en steriele disposable injectiespui-
ten urine verzameld, waarvan direct 0,5 ml toege-
voegd werd aan 4,5 ml EMJH-bouillon (Difco Labo-
ratories, Detroit Michigan USA) met en zonder
0,01% 5-nuoruracil (Hoffman-La Roche BV, Mij-
drecht, Holland). Bij aankomst in het laboratorium
werden de op de boerderij beëntc media in ccn 10-
voudige verdunningsreeks in dezelfde bouillon tot
10 \' verdund. Van iedere verdunning werd vervolgens
1 ml gebracht op 10 ml halfvast EMJH-medium even-
eens mct en zonder 5-nuoruracil (7). Dc media werden
gedurende 8 weken bij .30° C bebroed.
Het seroiogisch onderzoek werd uitgevoerd door
middel van de microscopische agglutinatiereactic ten
opzichte van /,. hardjo. Dit onderzoek werd zowel bij
de 16 eerdergenoemde melkgevende runderen als bij
jongvee van verschillende leeftijden uitgevoerd.

Bij het bacteriologisch onderzoek bleken 5
van de 16 onderzochte urinemonsters bac-
terieel verontreinigd ondanks de toevoe-
ging van 5-fluoruracil. Eerst na 5 weken
bebroeden bleken 4 van de 16 urines een
positief B.O. op te leveren ten aanzien van
L. hardjo.

De typering vond plaats met behulp van
monoclonale antilichamen en werd uitge-
voerd door het leptospirose referentie la-
boratorium van het Koninklijk Instituut
voor de Tropen te Amsterdam (5).
In de daarop volgende week werd nog 1
urineweek positief waarmee de totale score
op 5 kwam. Uitsluitend dc halfvaste media
gaven een positief resultaat. Optucrkelijk is
dat alleen de hoogst ingezette urinever-
dunningen (lO -") een positief B.O. ople-
verden. De dieren met een positieve kweek
hadden in het serum ook een hoge titer
(>l; 1.600) ten opzichte van L. hardjo.
De resultaten van het serologisch onder-
zoek zijn vermeld in tabel 1.

De bij de melkveehouder geconstateerde
melkerskoorts was aanleiding tot een nader
onderzoek bij de veestapel, temeer daar de
in de literatuur voor het rund genoemde
verschijnselen vaneen infectie metL. hardjo
(abortus, vroeggeboorte en/of agalactie)
(1, 3) op dit bedrijf ontbraken.
De resultaten van het serologisch en bacte-
riologisch onderzoek van de koppel beves-
tigden het vermoeden dat de besmetting
van de veehouder verband hield met zijn
rundveestapel.

De directe isolatietechniek op halfvaste
media (7), dus zonder tussenkomst van
proefdieren, heeft goed voldaan. Echter de
isolatie vereist een grondige voorbereiding
en is niet eenvoudig als routinebepaling op
het bedrijf uit te voeren. Daarnaast is ook
de lange duur van de kweek een nadeel.
Dat alleen de hoogste urineverdunningen
een positieve uitslag gaven houdt mogelijk
verband met een toxische werking van de
urine.

Genoemde factoren benadrukken het be-
lang van een goede en snelle serologische
diagnostiek. Naast de microscopische ag-
glutinatie-reactie is op dit moment een
ELISA-techniek in ontwikkeling voor een
meer specifieke diagnostiek, waarbij bo-
vendien grootschalig onderzoek mogelijk
is.

Uit de literatuur en ook uit de resultaten
van ons onderzoek blijkt dat het hebben
van een titer geenszins de uitscheiding van
L. hardjo door het rund verhindert (1).
Deze al dan niet intermitterende uitschei-
ding duurt in de regel maanden en kan
meer dan een jaar aanhouden (1).
In Nieuw Zeeland en Engeland vormen
runderen de belangrijkste bron van lepto-
spirose bij de mens (melkerskoorts). Het
gaat vooral om infectie met L. hardjo, maar
ook L. pomonaen andere serotypen kunnen
het ziektebeeld veroorzaken (8). De vee-
houder (melker) wordt vooral tijdens het
melken besmet via (opspattende) urine van
de koeien. Visgraatmelkstallen zouden een
groter infectierisico voor de melker bete-
kenen dan een meer conventionele opstel-
ling. De leptospiren kunnen bij contact ac-
tief door de intacte slijmvliezen en/of de
beschadigde huid van de gastheer naar
binnen dringen.

Het ziektebeeld melkerskoorts wordt in de
literatuur nogal eens omschreven als \'griep\'
met dien verstande dat in ernstige gevallen
spierpijn, (ernstige)hoofdpijn en algemeen
ziek zijn, maar ook min of meer ernstige
lever- en nierfunctiestoornissen en menin-
gitis kunnen optreden (6). Aan de andere
kant komen mogelijk ook subklinische in-
fecties voor.

Hoewel bij het rund in de literatuur met
name abortus, vroeggeboorte en agalactie
worden gemeld, schijnen de meeste infec-
ties subklinisch te verlopen. Symptomen
worden alleen waargenomen, wanneer de
infectie geïntroduceerd wordt bij lactercn-
dc en/of drachtige dieren. Is een infectie
eenmaal endemisch geworden en worden
de dieren op jongere leeftijd besmet, dan
zullen de symptomen naar de achtergrond
gedrongen worden. Ook op het door ons
nader onderzochte bedrijf zijn geen klini-
sche verschijnselen geconstateerd, die op
de infectie zouden kunnen wijzen.
De 14 bedrijven in Gelderland, waarbij
door middel van serologisch onderzoek
een besmetting met L. hardjo is geconsta-
teerd, zijn we bijna alle op het spoor ge-
komen in verband met het optreden van
een meer dan normale abortus frequentie
en zijn daarom ook op leptospirose onder-
zocht. Deze ervaring op dit bedrijf leert
echter dat een \'gezond\' melkveebedrijf toch
een gezondheidsrisico voor de betreffende
melkveehouder kan inhouden.
In 1984 werden 338 rundveebedrijven in
Nederland serologisch onderzocht. Van
deze bedrijven bleek 18,3% positief te zijn
ten opzichte van L. hardjo (2). Het risico
van een introductie van een met L. hardjo
besmet dier in een niet besmette, onbe-
schermde koppel is daarom niet denkbeel-
dig en kan zowel voor de gezondheid van
de veestapel als voor de gezondheid van de
veehouder consequenties hebben. Daar-
naast is voor niet-besmette bedrijven het
voorkómen van insleep van de ziekte van
belang.

Preventie kan bij aanwezigheid van een be-
smetting op het bedrijf op dit moment al-
leen worden uitgevoerd door middel van
een vaccinatieprogramma. Volgens Nieuw
Zeelandse gegevens zou vaccinatie van nog
niet geïnfecteerde dieren een effectief pre-
ventief effect hebben, terwijl daarnaast een

cndcmische infectiecyclus binnen een be-
stand doorbroken zou kunnen worden (4).
Sedert kort is ook in Nederiand een lepto-
spirose vaccin voor runderen verkrijgbaar
(Leptavoid, Coopers). Vaccinatie leidt in
het algemeen tot beperking van verliezen
door melkproduktiedaling cn abortus.
Er zijn, voor zover bekend, in de rund-
veehouderij in Nederland geen ervaringen
met koppelbehandeling met bijvoorbeeld
dihydrostreptomycine zoals die in de var-
kenshouderij wel wordt toegepast. In Enge-
land wordt, naast vaccinatie van de hele
koppel, soms een éénmalige gelijktijdige
behandeling van alle dieren in de koppel
met dihydrostreptomycine (25 mg/kg) toe-
gepast om daarmee het infectierisico voor
met name de melkers te limiteren. Een der-
gelijke omvangrijke behandeling is alleen
zinvol in een gesloten populatie. Alleen al
door het niet kunnen leveren van de melk is
een koppelbehandeling een dure methode,
terwijl daarnaast geen enkele uitspraak ten
opzichte van de effectiviteit op langere
termijn kan worden gedaan.
Een behandeling met dihydrostreptomy-
cine komt in aanmerking bij van leptospi-
rosc verdachte stieren, omdat het sperma
leptospiren kan bevatten. Leptospiren kun-
nen lang (meerdere jaren) levensvatbaar
blijven in diepgevroren sperma.

1. Amatredjo, A. and Campbell, R. S. t-\'. Bovine
leptospirosis. Vet. Buil. 1974; 43; 875-91.

2. Bercovieh, Z. The prevalence of /.. hardju in
cattle in the Netherlands. Abstr. 5th meeting of
European leptospira workers. Amsterdam, 1985.

3. Ellis, W. A., O\'Brien, J. .)., Bryson, t:i. G., and
Mackic. D. P. Bovine Leptospirosis; Some clinical
features of serovar hardjo infection. Vet. Rec.
1985;117:101-4.

4. I tathaway, S. C. Human health and animal health
associated with Leptospira hardjo infection. A
dichotomy on epidemiological and diagnostic
emphasis in the United Kingdom and New
Zealand. Abstr. 5th meeting of European lepto-
spira workers. Amsterdam, 1985.

5. Tcrpstra,.)., Korver. H.. t.eeuwen, .1. van. Klat-
ser, P. R. and Kolk, A. H. .1. The classification of
scjroe group serovars of Leptospira interrogans
with monoclonal antibodies. Zbl. Bakt. Hyg. A.
1985; 259: 498-506.

6. Terpstra, W. .1. en Bercovich, Z. Melkerskoorts,
de leptospirose van veehouders. Ned. Tijdschr.
Genccskd. 1984; 128: 1040-4.

7. Thiermann, A. B. Use of solid medium for isola-
tion of Icptospires of the ttcbdornadis serogroup
from bovine milk and urine. Am. .1. Vet. Res.
1981; 12; 2143-5.

8. Waitkins, S. A. and Palmer M. E. the pathogene-
sis of human cattic associated leptospirosis. 1.
Differential clinical features in human cases.
Abstr. 5lh meeting of European leptospira
workers. Amsterdam. 1985.

Schriftelijke vraag Nr. 840/85 van de heer Louis
Eyraud (S-F) aan de Commissie van de Europese
Gemeenschappen (3 juh 1985)

Bij elk geval van tuberculose dat pas in het
slachthuis wordt ontdekt, wordt een streng on-
derzoek naar deze ziekte gedaan op het bedrijf
waar het dier vandaan komt. Dit onderzoek is
thans mogelijk dooreen grondige registratie die
over het algemeen goed wordt uitgevoerd en
waaraan alle Lid-Staten de hand houden.

Is de Commissie voornemens binnen niet al te
lange tijd (± driejaar) de Lid-Staten toestem-
ming te geven eens in de vier jaar collectieve
profylactische tuberculinaties uit te voeren
onder verwijzing naar Richtlijn 64/432/EEG,
artikel 2, sub d\'?

Krachtens de bestaande communautaire wetge-
ving mag de periode die tussen twee tuberculi-
naties mag verlopen om dc rundveebeslagen
verder als officieel tuberculosevrij te erkennen,
in een Lid-Staat of in een gebied van een Lid-
Staat, worden verlengd (bijlage A bij Richtlijn
64/432/EEG van de Raad). Het besluit daartoe
wordt automatisch genomen naarmate het aan-
tal ziektegevallen afneemt. Wanneer de ziekte
volledig is uitgeroeid, zoals met name in Dene-
marken is gebeurd, kan volledig van tuberculi-
natie worden afgezien en kan voor de controle
worden volstaan met keuringen na het slachten
(Be,schikking 80/984/EEG\').

Samenvauing: Sinds 1975 (Larsen and Gorham:
A New IV1ini< enteritis; an initial report) wordt
regelmatig melding gemaakt van een nieuwe
virusziekte bij nertsen die diarree tot gevolg
heeft, t^e ziekte komt vooral voor bij Standard
en Wild nerts ouder dan 6 maanden en geeft
aanleiding tot verlies van eetlust gedurende 1-5
dagen cn slijtncrige ontlasting. Gedurende de
afgelopen maanden is deze ziekte ook in Neder-
land regelmatig gesignaleerd.

Verschillende benamingen worden aan deze
aandoening gegeven: ECG (Epizoötische Cat-
harrhalc Gastro-enteristis) \'Utah disease\', \'Drei
Tagen Krankheit\', virusdiarrce.
In de zeventigerjaren kwamen de eerste mel-
dingen van een darmaandoening bij nertsen uit
Amerika, waarbij verlies van eetlust en ecn
vorm van diarree die uiterlijk nauwelijks te on-
derscheiden is van Mink Virus Enteritis, opval-
lend was. Verschillende fokkers in Nederland
menen ook reeds jaren deze aandoening te
hebben vastgesteld op hun bedrijf Zowel in
1985 als in 1986zijn in Nederland meldingen bij
de Gezondheidsdienst voor Dieren in Boxtel
bekend van bedrijven waar dc \'drie dagen
ziekte\' voorkwam. Vanaf novetnber 1985 tol
half tnaart 1986 kwatn de aandoening op ten-
minste 40 l\'arms voor in Nederland. Het werke-
lijke aantal ligt vertnocdclijk hoger. De vocrsa-
incnstclling kan mogelijk ccn rol spelen bij het
optreden van deze aandoening.
Op de farms van een bepaalde voederccntralc
zou de aandoening minder voorkomen ten op-
zichte van vorige jaren door het toevoegen van
geringe hoeveelheden ruwe celstofaan het voer.
Naast de vocrsamcnstelling kan ook de mate
van afslanken en de wijze van voederen (hoe-
veelheid, tijdstip) mogelijk nog van invloed zijn.
Nader onderzoek hierop is gewenst.
Dat hier beslist niet alleen sprake is van moge-
lijke invloed van dc vocrsamenstelling wordt
duidelijk door het feit dat op een groot aantal
bedrijven, zowel bij de voercentrales als zelf-
mcngers, de aandoening tot op heden is gesigna-
leerd. Bovendien kan men op bedrijven waar de
aandoening wel voorkomt het duidelijk infcc-
ticuzc karakter herkennen. Daar komt nog bij
dat men zowel in de Scandinavische landen als
in Amerika met cen aandoening te maken heeft,
welke tot in detail overeenkomt met wat in Ne-
derland kan worden waargenomen.

Dc ziekte begint meestal bij een enkel dier en
verspreidt zich geleidelijk over de farm. Dc eer-
ste tekenen zijn: verlies van eetlust, die ge-
middels 3 dagen aanhoudt; de ontlasting wordt
lichter van kleur en heeft meestal een geel-
groene of soms rose kleur. Heel vaak bevat de
ontlasting slijmerige delen welke soms kleur-
loos en soms wit tot lichtrose van kleur zijn. De
ontlasting kan sterk lijken op die welke gezien
wordt bij dieren die lijden aan Mink Virus Ente-
ritis (MVE). Sterfte wordt niet of nauwelijks
waargenomen. Wel zijn dc aangetaste dieren te
rustig en willen niet graag uit de nestkasten.
Wanneer toch sprake is van toename van de
sterfte onder de dieren, dan blijkt er vrijwel
steeds sprake te zijn van complicerende facto-
ren, zoals bevroren watervoorzieningen, \'Aleu-
tian Disease\', Nursing Sickness\' of secundaire
bacteriële infecties. Verwerpen of kleinere nest-
grootte zijn soms bij deze aandoening waarge-
nomen wanneer de dieren ziek werden tijdens de
dracht. Op één farm in Noord-Brabant welke in
1985 de moeite had genomen om per kleurslag
de worpgemiddelden van wél en niet aangetaste
dieren te noteren, bleek het worpgemiddelde
van de aangetaste groep zelfs iets beter te zijn
vergeleken met de nict-aangetaste groep dieren.
Opvallend is het infectieuze karakter dat men
kan waarnemen aan de wijze van verspreiding
over het bedrijf. Wanneer zich tijdens de paar-
tijd bovengenoemde ziekteverschijnselen voor-
doen, mag men verwachten dat op de farm een
snellere verspreiding over het bedrijf plaats-
vindt. Het infccticuzc karakter is ook door
middel van verschillende proeven zeer duidelijk
gebleken. Niet alleen bij proefdieren (3), maar
ook op weefselkweek (4) in het laboratorium.
Ecn definitieve diagnose kan cchter in feite nog
niet worden gesteld.

Dc besmetting kan plaatsvinden via directe con-
tacten (mest, voerverdelen, paren) en indirecte
contacten.

Gezien de soms snelle verspreiding over de farm
blijkt dat verspreiding door de lucht mogelijk
moet worden geacht. Aankoop van nieuwe die-
ren, bezoekers die contact hebben gehad met
besmette dieren, handschoenen, etc. kunnen
ook een rol spelen bij de overdracht van de
infectie, zoals ook de verschillende publikaties
duidelijk maken.

Opvallend is dat in nagenoeg alle voorkomende
gevallen steeds alleen de \'Standard\' en de \'Wild\'
dieren aangetast worden door deze ziekte, hoe-
wel ook enkele \'Pearl\' dieren soms aangetast
worden.

Experimenten van Siien, Gorham e.a. toonden
aan dat de infectie bij jonge dieren tot 4
maanden niet aansloeg. Er lijkt sprake te zijn
van een zogenaamde leeftijdsresistentic.
In Nederland zijn enkele meldingen dat na
overplaatsen van de dieren de ziekte zich explo-
sief uitbreidde, terwijl niet overgeplaatste die-
ren niet of in geringere mate werden aangetast.
In hoeverre sprake was van infectie bij het over-
plaatsen of dat stress hierbij een rol speelt is niet
duidelijk.

Slechts beperkte aantallen dieren zijn door ons
onderzocht, want de sterfte is te verwaarlozen,
tenzij complicaties optreden en fokdiercn wor-
den terecht zelden opgeofferd.
Toch komen onze bevindingen overeen met die
van Amerikaans en Deense onderzoekers.
Aangetaste dieren hebben meestal geen voedsel
in maag en darmen. Het maagslijmvlies is te
rood en bevat veel dik slijm. Soms worden
maagerosies, oppervlakkige slijmvliesdefecten
waargenomen.

In ernstige gevallen werden door ons wel die-
pere zogenaamde maagulcera, gezien met soms
bloederige maaginhoud. In deze gevallen bleek
meestal sprake te zijn van complicaties ten ge-
volge van \'Aleutian Disease\' en/of secundaire
bacteriële infecties. Microscopisch is sprake van
een catharrhale gastro-enteritis: slijmerige
maag- en darmontsteking. MVE kon steeds
worden uitgesloten.

Vooral bij aankoop- cn importdieren is het van
het grootste belang, dat MVE wordt uitgeslo-
ten. Nederland is momenteel vrij van MVE en
alle nertsen worden gevaccineerd tegen MVE op
een leeftijd van ± 6 weken.

Voortgezet onderzoek in Amerika en de Scan-
dinavische landen wijst uit dat de \'drie dagen
ziekte\' bij de nerts hoogstwaarschijnlijk door
een virus wordt veroorzaakt.
Rockborn c.s. hebben na herhaalde pogingen
via weefselkweek een virus gekweekt. Aangetas-
te dieren bleken ook antistoffen te bezitten
tegen hetzelfde virus. Electronenmicroscopisch
onderzoek toonde ook virusdeeltjes aan.
Motnenteel zijn met het geïsoleerde virus proe-
ven lopende om daarmee bij gezonde dieren de
ziekte weer op te wekken. Pas dan is ook bewe-
zen dat de ziekte veroorzaakt wordt door dit-
zelfde virus.

1. Larsen, A. L., Gorham, .1. R. A New Mink Enteri-
tis: an Initial Report. VM/SAC 1975; 70: 291.

2. Shen, D. T., Gorham, J. R., Larsen, A. E., Han-
sen M. ECG Transmission, Haifa million mink
have been affected. Am. Eur Rancher, maart
1985.

3. Shen. D. T., Gorham, J. R., Larsen, A. E., Han-
sen, M. Reviewing the Transmission of ECG
VM/SAC 1984; 79: 1501-4.

4. Rockborn, G., Klingeborn, B., England, L., Me-
jerland, T. Enterovirus at \'3-Days Disease\' in
mink. Scientifur 1986 (Ecbr.); 10: 1.

Mede door de superheffing vindt ecn grote uit-
tocht van melkveehouders in ons land plaats.
Bij de meitelling in 1985 noteerde het Centraal
Bureau voor de Statistiek (CBS) 3000 melk-
leverende bedrijven minder dan in 1984. De drie
voorafgaande jaren staakten jaarlijks slechts
1000 boeren de melkproduktie. Daarmee is in
1985 het aantal melkveebedrijven gedaald tot
57.000.

Congenital cardiovaseular anomalies have
been frequently described in man and do-
mestic animals. In the domestic animals, a
right aortic arch, often resulting in the
formation of a vascular ring, has been most
often reported in the dog (2, 3, 10) and the
cat (7,9), and some eases in horses (1,8,11)
and ruminants (4, 12, 13) are recorded,
hi this report, right aortic arch in a lamb
and in two pigs is described.

Case 1: Lamb, 14 days old, male
The heart had a small defect in the mem-
branous part of the ventricular septum.
The aorta originated normally from the left
ventricle, but passed along the right side of
the trachea and oesophagus and continued
as the right dorsal aorta. The pulmonary
trunk arose from the right ventricle and
divided normally into the right and left
pulmonary arteries.

At this point a right ductus arteriosus
emerged from the right pulmonary artery
and passed alongthe right side ofthe oeso-
phagus and trachea to the right aortic arch.
A small lumen was still present in the duc-
tus arteriosus.

From the right aortic arch originated, in
sequence, the brachiocephalic trunk, and
the right and left subclavian arteries (Fig.
1). The left subclavian originated at the
same level as the right ductus arteriosus
and passed over the oesophagus and tra-
chea to the left sideof the thoracic aperture
causing a mild stenosis ofthe oesophagus.
Other congenital anomalies in this lamb
were partial duplication of the spleen and
absence ofthe caudate lobe of the liver.

Case 2: Mini-pig, foetus, 27 days\' gestation.
In this foetus, the right aortic arch and
right dorsal aorta were well developed and
larger than the left aortic arch and left dor-
sal aorta, the difference being most ob-
vious in the left dorsal aorta. Both the left
and right ductus arteriosus were well devel-
oped and showed an almost identical dia-
meter. The origin of the right ductus arte-
riosus from the pulmonary trunk was situat-
ed distally to the origin of the left ductus
arteriosus. The pulmonary trunk and the
pulmonary arteries were normal. The right
and left subclavian arteries arose from the
right and left dorsal aorta respectively (Fig.
2b). The heart showed no abnormalities.

Case 3: Mini-pig, female, newborn
The heart showed a double outlet right
ventricle in combination with a ventricular
septum defect. The aorta originated from

the right ventricle, passed along the right
side of the oesophagus and trachea and
continued as the right dorsal aorta.
From the right aortic arch arose, in se-
quence, the brachiocephalic trunk, the right
ductus arteriosus and the right subclavian
artery. The right ductus arteriosus was
patent and divided into the right and left
pulmonarv arteries.

The pulmonary trunk also arose from the
right ventricle, was hypoplastic and had no
connection with the pulmonary arteries,
nor with the right ductus arteriosus. In-
stead, it turned cranially to continue as the
left subclavian artery (Fig. 3). A severe sub-

valvular pulmonic stenosis was present.
Another congénital defect was arthrogry-
posis of both hindlimbs, associated with a
spina bifida occulta.

A right aortic arch is a congenital anomaly,
involving the persistence ofa right instead
ofa left aortic arch. As a right aortic arch is
the result of an anomalous regression of the
gill arch artery system, it may be associat-
ed with various abnormal vascular pat-
terns (2). The right aortic arch is usually
accompanied by a left ductus arteriosus
(left Vlth gill arch artery and the distal part
of the left dorsal aorta), resulting in the
formation of a vascular ring around the
trachea and oesophagus (type 1, according
to Helphrey (2)).

The right aortic arch may also be associat-
ed with a left ductus arteriosus (left Vlth
gill arch and the left dorsal aorta) and an
aberrant left subclavian artery. This vessel,
formed by the Vllth segmental artery, aris-
es from the right aortic arch and passes
over the oesophagus and trachea to the left
side of the thorax (type 3 according to
Helphrey (2)).

This persistent right aortic arch may also
be accompanied by a right ductus arterio-
sus (right Vlth gill arch artery) and a left
subclavian artery, formed by the left dorsal
aorta and the left Vllth segmental artery.
The latter originates from the right dorsal
aorta and passes over the oesophagus and
trachea, producing a less distinct vascular
ring (type 2 according to Helphrey, 1979).
In the literature three ruminants with a
right aortic arch have been described, a
Pere Davids deer with a type 3 anomaly (4),
a Holstein Friesian calf and a Guernsey
bull with a type I anomaly (12, 13). The
lamb described in this report showed a type
2 anomaly.

In normal pig foetuses at 27 days of devel-
opment the definitive vascular architec-
ture is already well outlined and shows a
well developed left aortic arch, left dorsal
aorta and left ductus arteriosus, besides an
atrophic right aortic arch, right dorsal
aorta and right ductus arteriosus (Fig. 2a).
The pulmonary arteries and both ductus
arteriosus originate from the pulmonary
trunk. The origins of the right and the left
ductus arteriosus from the pulmonary
trunk vary: they may be situated opposite
each other or the lelt ductus arteriosus may
be situated distally to the right one. The
right and left subclavian arteries arise as
small vessels from the right and left dorsal
aorta respectively (Fig. 2b).
In the 27 day old abnormal foetus (case 2)
the development of the gill arch artery sys-
tem into the final vascular pattern was not
yet complete. It might be assumed that the
final vascular pattern would have included
development into a right aortic arch. How-
ever, the final vascular pattern with respect
to the ductus arteriosus and the subclavian
artery could not be predicted and various
anomalous vascular types (1, 2, 3 accord-
ing to Helphrey (2)) might have evolved.
An anomalous origin of the right, or the
left subclavian artery from the pulmonary
trunk has been described as a separate en-
tity in a Chester White pig (5) and in a lion
cub, associated with a truncus arteriosus
and a persistent right aortic arch (6). Both
anomalies may be explained by atresia of
the right or the left dorsal aorta respective-
ly, between the IVth and Vlth gill arch
arteries, and between the Vlth gill arch
artery and the bifurcation of the dorsal
aortae, at which time the Vllth segmental
artery still stands above the Vlth gill arch
artery. The first part of the anomalous sub-
clavian artery is thus formed by the Vlth
gill arch artery.

The abnormal vascular pattern in the mini-
pig (case 3) may be explained (Fig. 4) by the

persistence of the right IVth gill arch artery
instead of the left one, in combination with
hypoplasia of the pulmonary trunk, which
is probably due to the severe subvalvular
pulmonic stenosis. Hypoplasia of the pul-
monary trunk will result in less blood fiow
through the pulmonary trunk to the pul-
monary arteries and the Vlth pairs of gill
arch arteries. Therefore, reversal of the
blood flow through the right Vlth gill arch
artery (right ductus arteriosus) to the pul-
monary arteries will occur. The pulmonary
trunk proximal to the right Vlth gill arch
artery may remain hypoplastic or become
atretic. The anomalous origin of the left
subclavian artery occurcd because its pro-
ximal part is formed by the left Vlth gill
arch artery. When this left Vlth gill arch
artery arises from the pulmonary trunk
proximal to the right gill arch artery, as
also seen in the abnormal foetus (case 2),

only the pulmonary trunk between the
right and left Vlth gill arch artery becomes
atretic (Fig. 4). In the other case, if the left
Vlth gill arch artery had originated oppo-
site or distal to the right Vlth gill arch
artery, the blood would arrive via the right
Vlth gill arch artery. In that case, the pul-
monary trunk would no longer be funtio-
nal and would probably become atretic.

1. Bartels, J. F. and Vaughan, J. T. Persistent aortic
arch in the horse. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1969;
154; 406-9.

2. Ffelphrey, M. L. Vascular Ring Anomalies in the
Dog. Vet. Clin, of North. Am.; Small Animal
Pract. 1979; 9; 207-18.

3. Ingh, T. S. G. A. M. van den and Linde-Sipman,
J. S. van der. Vascular rings in the dog. J. Am.
Vet. Med. Assoc. 1974; 164; 939-41.

4. Johnson, C. W., Montali, R. J., and Bush, M.
Persistent Right Aortic Arch and Aberrant left
subclavian artery in a Pere David\'s deer. .1. Zoo
An. Med. 1980; 11; 71-5.

5. Kitchell, R. L., Stevens, C. E., and Turbes, C. C.
Cardiac and Aortic Arch Anomalies, Hydroce-
phalus and other Abnormalities in Newborn
Pigs. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1957; 130; 453-7.

6. Krediet, P. Anomalies of the Arterial Trunks
in the thorax and their relation to normal Devel-
opment. Thesis, 1962; Faculty of Veterinary
Medicine, State University, Utrecht, The Nether-
lands.

7. Linde-Sipman, J. S. van der, Ingh.T. S. G. A. M.
van den, and Koeman, .1. P. Congenital heart
abnormalities in the cat. A description of sixteen
cases. Zbl. Vet. Med. Reihe A. 1973; 20; 419-25.

8. I.inde-Sipman, J. S. van der, Gocdegebuure, S.
A., and Kroneman, .1.. Persistent right Aortic
arch associated with a persistent left ductus arte-
riosus and an interventricular septal defect in a
horse. The Veterinary Quarterly 1979; 4; 189-94.

9. Linde-Sipman, J. S. van der and Gaag, 1. van der.
Vascular Ring Caused by a left Aortic Arch,
Right ligamentum arteriosum and Part of the
Right Dorsal Aorta in a Cat. Zbl. Vet. Med. A.
1981; 28; 569-73.

10. Patterson, D. F. Canine congenital Heart Dis-
ease; Epidemiology and Etiological Hypothesis.
J. Small Anim. Pract. 1971; 12; 263-87.

11. Patrick, S. W., Roos, C. J., and Niekerk, J. van.
Persistent Right Aortic Arch in a Horse. Tijd-
skrif van die Suid-Afrikaanse Vetcrinere Ver-
eniging. 1978; 49; 355-9.

12. Roberts, S. J., Kennedy, P. C., and Delehanty,
D. D. A Persistent right aortic arch in a Guernsey
bull. Cornell Vet. 1953; 43; 537-42.

13. Rooney, J. R. and Watson, D. F. Persistent right
aortic arch in a Calf J. Am. Vet. Assoc. 1956;
129; 5-7.

Ten gerieve van de Nederlandse le/ers volgen
onderstaand dc samenvattingen — uit het En-
gels vertaald — van de in deze aflevering
opgenomen artikelen uit The Veterinary Quar-
terly 1986; 8 (1).

Ingh.T. S. G. A. M.van den. and Lindc-Sipman. J. S.
van der; The Veterinary Quarterly 1986; 8; 37-44.

Samenvatting Drie gevallen van een rechter aorta
boog worden beschreven bij respectievelijk een lam,
een mini-pig foetus van 27 dagen en een pasgeboren
mini-pig. De pathogenese van de vasculaire patronen
gevonden bij deze dieren worden bediscussieerd.

Incidence, economie effects, and control of
Haemophilus pleuropneumoniae infections
in pigs.

Samenvatting In dit autoreferaat van een proef-
schrift worden de resultaten weergegeven van onder-
zoek naar;

— het vóórkomen van klinische en subklinische //.
pleuropneumoniae-\'mkcms op varkensbedrijven in
Noord-Brabant;

— de mogelijkheden van saneren van geïnfecteerde
fokbedrijven op basis van serologisch onderzoek;

— Klinische en subklinische //. pleiiropneumoniae-
infecties komen wijdverspreid voor op varkensbe-
drijven in Noord-Brabant.

— De grootste economische schadc werd veroorzaakt
door sterile cn extra dierenartskosten; de daggroei
bleek nict aantoonbaar nadelig beïnvloed te worden.

— in afdelingen waar het all-in all-out-systccin syste-
matisch werd toegepast;

— in afdelingen met een therntostatisch geregelde
voorvcrwarining van de binnenkomende lucht;

— in afdelingen, die aan alle gestelde normen voor een
goed stalklimaat voldeden.

— Verschillende sanering.smaatrcgelcn op geïnfecteer-
de fokbcdrijvcn hadden geen succes.

— Slechts ccn experimenteel vaccin gaf ecn goede
bescherming; vanwege een hoog percentage cntab-
cessen was dit vaccin ongeschikt voor toepassing in de
praktijk.

Incidence, economic effects, and control of
Haemophilus pleuropneumoniae infections in

— the incidence of clinical and subclinical H. pleuropneumoniae infections on pig farms in North
Brabant;

— the possibility of eradicating H. pleuropneumoniae on infected breeding farms on the basis of
serological testing;

— the possibility of control on fattening farms by means of vaccination.
The principal findings were as follows;

Clinical and subclinical H. pleuropneumoniae infections are widespread on pig farms in North
Brabant;

The greatest economic loss was due to mortality and veterinary fees; the daily weight again was not
found to be affected.
The effect of husbandry.

Less mortality occurred: on farms where the animals were not shifted during the fattening period; in
compartments where the all-in all-out method was .systematically used; in compartments with thermo-
statically controlled warming of the incoming air; in compartments meeting all standards of a good
housing climate.

Only one experimental vaccine afforded good protection, but because of a high percentage of injection
abscesses this vaccine was unsuitable for use in practice.

With the exception of questionnaires, car-
ried out in Canada (10,11), specific studies

Haemophilus pleuropneumoniae infections on the effect of husbandry on H. pleuro-

have attracted attention in the Netherlands pneumoniae infections have not been report-

in 1973. These outbreaks were very serious. In order to make decisions concerning
with a high mortality rate, in contrast to control programmes, information of the
the mild form of sporadically occurring incidence and the economic losses of the
outbreaks of H. pleuropneumoniae infec- disease are important,
tions of piglets on breeding farms. With regard to control measures much at-
Several authors have indicated a relation- tention in literature has centred on vacci-
ship between the industralisation in pig nation and sanitation:
production and the incidence of the dis- — Most vaccination trials refer to infec-
ease. The seventy of H. pleuropneumoniae tion with serotypes 1,2,4 and 5 (3,7,9. 15).
infections may also be influenced by en- in the Netherlands serotype 9, previously
vironmental stress factors and climatic referred to as serotype 5K98, is the pre-
conditions (4, 5, 11, 14). dominant strain.

^ Animal Health Service of North Brabant, Molenwijkseweg 48, 5282 SC Boxtel, The Netherlands.

— Successful sanitation programmes have
been reported only from Switzerland. They
were performed on rather small herds (6,
12).

The problem posed by this disease prompt-
ed the Animal Health Service of North
Brabant to undertake a detailed investiga-
tion, which was designed to provide a bet-
ter understanding of:

1. the incidence of H. pleuropneumoniae
infections on pig farms on North Bra-
bant (a region with concentrated pig
production);

3. the effect of husbandry on H. pleuro-
pneumoniae infections on fattening
farms;

4. the possibility of eradicating H. pleu-
ropneumoniae on infected breeding
farms on the basis of serological test-
ing;

5. the possibility of control of H. pleuro-
pneumoniae infections on fattening
farms by means of vaccination.

In this investigation necropsy data obtain-
ed from material sent to the Animal Health
Service at Boxtel were used. Serological
screening of 34 breeding farms and 37 fat-
tening farms was performed by means of a
complement fixation test from at least 10
blood samples per farm.
Information of the age at which clinical
problems occur on fattening farms was col-
lected on 60 farms infected with H. pleu-
ropneumoniae.

The total number of cases positive for H.
pleuropneumoniae that were submitted to
the Animal Health Service rose from 15 in
1973 to 224 in 1980, although the total
number of cases submitted in this period
remained about the satne. In the months of
July, August and September the number of
positive cases was clearly less than in the
other months.

The serological screening revealed that
26% of the breeding farms and 32% of the
fattening farms were seropositive to H.
pleuropneumoniae serotype 9. A farm was
considered positive if at least one animal
with a CF titrc ^ 1:50 was present. In the
CF test, which was performed in a macro-
test, the titres ranged from 0, 10, 20, 50,
100, 200 etc.; a titre sS 1:10 was considered
as negative and ^ 1:50 as positive. On the
seropositive farms with breeding and fat-
tening pigs, respectively 21% and 22% of
the animals had a titre 1:50.
On the fattening farms the percentage of
positive animals depended greatly on the
time of sampling. In the first weeks of the
fattening period, 2% of the samples were
positive 1:50), al the end of the period
39%. To detect infected breeding farms,
serological testing of piglets directly after
arrival at the fattening farm has little point.
On the 60 infected fattening farms some
60% of the mortality due to a H. Pleuro-
pneumoniae infection occurred in the first 6
weeks of the fattening period.

On 60 fattening farms the following data
have been collected in the year after the
first outbreak of a H. pleuropneumoniae
infection:

On the farms the infection often necessitat-
ed much medication. The percentage of
injection over a period of 12 months was on
average 37,8%. It is unknown how many
injections were given, to individual ani-
mals. If all treated pigs received only one
injection, it means that 37,8% of all ani-
mals had been injected. In addition the pigs
were treated on average 1.8 days with
pharmaceuticals in the feed. Data concern-
ing percentage of injection and number of
days of medication on control farms were
not available.

I.15 Dutch guilders average additional ex-
penditure per delivered pig was incurred in
veterinary fees, as compared with farms
coming under the pig management scheme
in the provinces of North Brabant and
Limburg.

The greatest loss was due to mortality; the
extra mortality due to//. pleuropneumoniae
infections on these farms was about 1%.
Great differences occurred between infect-
ed farms with regard to percentage mortal-
ity and injection percentage as well as
number of days of medication and veterin-
ary fees. To investigate the effect of the
disease on thriftiness the daily weight gain
figures of the four quarters prior to the first
outbreak on infected farms were compared
with the data of the quarter of the outbreak
and of the four subsequent quarters. A
comparison was also made with the aver-
age daily gain of all farms in an Integration
Group in the same period (Table 1).
The average daily gain on the seropositive
fattening farms of the screening investiga-
tion was compared with data of the sero-
negative farms. The daily gain was not
found to be demonstrably affected by H.
pleuropneumoniae infections.
In pig carcasses from infected farms the
cases of pleurisy increased from 4.2% prior
to the first outbreak to 6.2% in the four
subsequent quarters.

Sixty farms were visited montly for one
year after the first outbreak of the H. pleu-
ropneumoniae infection. A totalnumber of
271 separated compartments were present.
There was no physical contact between
animals in different compartments or ex-
posure to air from other compartments.
The number of pigs in one compartment
was on average 138; usually about 10 pigs
were present in one pen. The principal con-
clusions can be summarised as follows.

There are great differences concerning the
severity of//, pleuropneumoniae infections
between farms as well as between com-
partments on one and the same farm.
The likehood of the occurrence of the dis-
ease is significantly higher on farms with a
scale of operations in excess of 800 fatten-
ing pigs, where pigs are shifted during the
fattening period, or where the all-in all-out
system is not used.

With regard to the severity of H. pleuro-
pneumoniae infections the following ten-
dencies are found.
Less mortality occurs:
on farms where the animals are not shifted
during the fattening period;
in compartments where the all-in all-out
method is systematically used; this is shown
most clearly in the incoming units;
in compartments incidentally vacated com-
pletely in the event of a serious H. pleuro-
pneumoniae infection;
in compartments with thermostatically con-
trolled warming of incoming air;
in compartments meeting all standards of a
good housing climate;
in compartments where there are no clinical
symptoms of Atrophic Rhinitis.
The present investigation failed to show a
clear relationship between, on the one
hand, the type of floor, the surface area per
animal in the pigsty, cubic capacity of
house per animal, and ventilation system,
and, on the other, the severity of a H. pleu-
ropneumoniae infection.

POSSIBILITIESOFERADICATING IL PLEURO-
PNEUMONIAE ON INFECTED BREEDING
FARMS ON THE BASIS OF SEROLOGICAL
TESTING

This chapter covers the results of serolo-
gical screening of four breeding farms
which supplied piglets to two fattening

farms with a long history of H. pleuro-
pneumoniae infections. The purpose was to
reveal the most suitable animals in which
to demonstrate an active infection. A simi-
lar investigation was performed on a clini-
cally infected breeding farm. Thereafter
endeavours were made to control the infec-
tion on two infected breeding farms by
means of various sanitation measures, both
with and without medical treatment. The
principal findings and conclusions were as
follows:

On breeding farms an active infection can
be detected best by repeated serological
testing of the stock of sows. On the two
fattening farms concerned, the problems of
infection always started with the piglets
from the clearly seropositive breeding
farms.

Breeding gilts reared separately from the
breeding sow stock can remain seronega-
tive on a seropositive breeding farm; after
physical contact or exposure to the air
from an infected unit such animals often
become seropositive.

On seropositive breeding farms it is only
sporadically possible to detect positive
titres in nine-week-old piglets; at that age
blood sampling does not fulfill any useful
diagnostic purpose.

The culling of clearly seropositive sows
does not lead to the eradication of//, pleu-
ropneumoniae, not even of such culling is
supported by medicadon of the other sows
and piglets.

The administration of pencillin-streptomy-
cin on two occasions one day apart to all
animals present, followed by four weeks\'
administration of400 ppm oxytetracycline,
via the feed, leads to an appreciable fall in
the number of seropositive animals, but
does not eliminate H. pleuropneumoniae
from the farm.

Results of preliminary challenge tests with
serotype 9 of three experimental vaccines
and one commercial vaccine are reported.
The three experimental vaccines were oil-
adjuvanted, whereas Delsuvac hp®\' was
adjuvanted with alhydrogel. The experi-

mental vaccines were tested also in field
trial conditions. The testing of vaccines in
field trials was rendered difficult by the
irregular occurrence of mortality due to H.
pleuropneumoniae infections. Accordingly
no opinion could be given about the pro-
tective effect of the vaccines in three of the
five field trials, because in the experimental
period no clinical symptoms ofthe disease
occurred in the animals of the control
group. The other important conclusions
were as follows.

The difference in percentage mortality be-
tween vaccinated animals and controls was
the principal parameter for assessing the
protective effect of a vaccine.
The experimental vaccine Al afforded
good protection against H. pleuropneu-
moniae infection; this was demonstrated
both by an intratracheal infection test with
12 pigs and by a field trial.
After the application of the vaccine A1, the
carcasses still exhibited a high percentage
of vaccination abscesses; that finding ren-
dered this vaccine unsuitable for use in
practice.

Animals vaccinated twice with vaccine A2,
vaccine A3, and vaccine \'Delsuvac hp\' (10
pigs per group) were found to inadequately
protect against intratracheal challenge with
a normally lethal dose of H. pleuropneu-
moniae microbes. No essential differences
between the three test groups were found.

Both clinical and subclinical H. pleuro-
pneumoniae infections are widespread in
the province of North Brabant. Similar
findings have been reported from other
areas with a concentrated pig population
(10, 11, 13).

With regard to the economic effect of the
disease, only the data concerning daily gain
differ from the generally accepted adverse
effect on thriftiness previously published.
Obviously affected animals either die or
recover completely after treatment with
antibiotics. These different findings may
partly be explained by the fact that these
data involved a period of at least 3 months,
while other authors indicate the effect dur-
ing a short time after an acute outbreak.

Only Friendschip et al. (2) observed no
adverse effect on mortality and daily gain
on a well-managed infected farm.
The relationship between intensive pig pro-
duction, husbandry and the incidence of
the disease has been underlined in this in-
vestigation.

In contrast to successful eradication pro-
grammes in Switzerland (6, 12), the culling
of seropositive sows did not lead to the
eradication of H. pleuropneumoniae. not
even when such culling was supported by
medication of the other sows and piglets.
In Denmark Nielsen (8) also observed an
increasing number of seropositive sows
after completing an eradication trial on a
breeding farm. For that reason serological
testing of a number of individual animals
seems to be adequate only for detection of
infected herds; seronegative animals on an
infected herd should be considered as in-
fected.

Epidemiologically we can attempt to pre-
vent II. Pleuropneumoniae infections on
\'free\' herds only by not purchasinganimals
from infected herds. For this purpose sero-
logical testing of breeding farms is helpful.
On infected breeding farms we must learn
to live with the infectious agent.
The important role of sows in the epi-
demiology was evident from following find-
ings: On an infected breeding farm gilts
reared separately from the stock of sows
remained seronegative. After physical con-
tact or exposure to the air from an infected
unit such animals often became seroposi-
tive. These results agree with the findings
of Bachmann (1).

On infected breeding farms it is possible to
produce fattening pigs with a very low level
of infection.

For that reason it is necessary to prevent
contact between weaned piglets and sows
as well as between young piglets and older
ones. Therefore a strict all-in all-out system
is needed. Beside these measures good
climatic conditions and good management
on fattening farms will prevent serious
economic losses due to H. pleuropneu-
moniae infections.

Results of challenge tests were not promis-
ing; a protective effect of three vaccines
could not be demonstrated. The experi-
mental, oil adjuvanted vaccine, which af-
forded good protection was unsuitable for
use in practice. Nielsen (7) had the same
experience with the use of a vaccine contain-
ing Freund\'s incomplete adjuvant.

1. Bactimann, Ph. Beitrag zur Epidemiologie der
kontagiösen Pleuropneumonie beim Schwein.
Schw. Arch. Tierheilk. 1972; 114: 362-82.

2. Friendship, R. M., Hacker, R., McMillan, R.,
Swaminathan, S. S., Takov, R., and Wilson, M.
R. Haemophilus pleuropneumoniae: Effect on
growth rate and related parameters in naturally
occurring disease. Proceedings IPVS Congress,
Ghent, 1984; p.p. 97.

3. Henry, S. C. and Marsteller, R. A. Haemophilus
pleuropneumoniae bacterin field trials in an en-
demically affected herd. Proceedings IPVS Con-
gress, Mexico, 1982; p.p. 72.

4. Nicolet, J. Haemophilus parahaemolyticus pleu-
ropneumonia. Some epidemiological problems.
Proceedings IPVS Congress, Ames, 1976; p.p.
21.

5. Nicolet, J. Pleuropneumonia - A threat to the
modern pig. Pig International, (Oct.) 1979; 9;
8-10.

6. Nicolet, J. Pleuropneumonia - Ideas for control.
Pig International (Nov.) 1979; 9: 10-12.

7. Nielsen, R. Pleuropneumonia of swine caused by
Haemophilus parahaemolyticus. Studies on the
protection obtained by vaccination. Nord. Vet.
Med. 1976; 28: 337-48.

8. Nielsen, R. Haemophilus pleuropneumoniae inkc-
tion in pigs. Thesis Copenhagen, 1982.

9. Pijoan, C., Cruz, G., Martinez, H., and Arizpe,
H. Protection and immunity obtained withagel-
adjuvant bacterin of Haemophilus pleuropneu-
moniae. Proceedings IPVS Congress, Mexico,
1982; p.p. 73.

10. Rosendal, S. and Mitchell, W. R. Epidemiology
of Haemophilus pleuropneumoniae infections in
pigs. A survey of Ontario pork producers, 1981.
Can. J. Comp. Med. 1983; 47; 1-5.

11. Sanford, S. E. and Josephson, G. K. A. Porcine
Haemophilus pleuropneumonia epizootic in
Southwestern Ontario; Clinical, microbiological,
pathological and some epidemiological findings.
Can. J. Comp. Med. 1981; 45: 2-7.

12. Scholl, E. The eradication of Haemophilus pleu-
ropneumoniae in pigs. Proceedings IPVS Con-
gress, Hannover 1972; 147.

13. Schultz, R. A., Young, T. F., Ross, R. F., and
Jeske, D. R. Prevalence of antibodies to Haemo-
philus pleuropneumoniae in Iowa swine. Am. J.
Vet. Res. 1982; 43; 1848-51.

14. Shope, R. E., White, D. C., and Leidy, G. Por-
cine contagious pleuropneumonia II. Studies of
the pathogenicity of the etiological agent, Hae-
mophilus pleuropneumoniae. J. Exp. Med. 1964;
119; 369-75.

15. Vanderslice, H. E. Evaluation oi Haemophilus
pleuropneumoniae bacterins in vaccination and
challenge studies in susceptible swine. Proceed-
ings IPVS Congress, Mexico, 1982; 74.

White, R. A. S., Jefferies, A. R. and Freedman, L.
S. Clinical staging dor oropharyngeal malignan-
cies in the dog. J. Small Animal Practice 1985;
26: 581-94.

In de humane oncologie is klinische \'stagering\'
van maligne processen (dit is het indelen van
kankerpatiënten op basis van klinische gege-
vens) zeer gebruikelijk en heeft zijn nut bewezen
met betrekking tot therapie en prognose. De
categorisering van patiënten vindt plaats met
behulp van het TNM-klassificatiesysteem van
de World Health Organisation.
Gelet wordt op de primaire tumor (T: omvang;
infiltratieve gedrag) de regionale lymfeklieren
(N) en metastasen op afstand (M). In de dierge-
neeskunde worden sinds enige tijd pogingen ge-
daan een dergelijk systeem ingang te doen
vinden. In het onderhavige artikel is men erin
geslaagd hieraan een positieve bijdrage te leve-
ren,

In een periode van drie jaar zijn honderd
honden onderzocht met een maligniteit in het
mondkeelgebied. TNM-klassificatie leverde de
volgende resultaten op:

— N: 17% vertoonde klinische aanwijzingen
voor metastasering in één of meer regionale
lymfeklieren.

Door combinatie van de TNM-kenmerken
wordt een viertal \'stageringsgroepen\' (I t/m IV)
samengesteld. Groep I vertoont ± geen, groep
IV vele maligne kenmerken. Per stagerings-
groep is de 12-maands overleving vastgesteld:

Het overgrote deel van deze kankerpatiënten
wordt aangeboden in een vergevorderd klinisch
stadium en heeft een slechte prognose.

(N.B. Het aandeel van het maligne melanoom is
laag in tegenstelling tot wat gewoonlijk wordt
vermeld. Mogelijk zijn er weinig van deze pa-
tiënten voor het onderzoek aangemeld in ver-
band met de zeer slechte prognose.)

Een enterovirusaehtig virus in verband met
het malabsorptiesyndroom bij slachtkuikens

McNulty, M. S., Allan, G. M., Connor, T. J.,
McFerran, J. B., and McCrackan, R. M. An
enterolike virus associated with the runtingsyn-
drome in broiler chickens. Avian Pathology
1984; 13:429-39.

In Noord-lerland is in 1983 door McMerran et
al. een virus ontdekt in de faeces van kuikens uit
probleemkoppels met het malabsorptiesyn-
droom (MAS). In dit artikel worden enkele
eigenschappen van dit virus beschreven. Het
blijkt een klein rond virus te zijn, zonder kapsel,
met een doorsnee van 31 nm, zonder duidelijke
oppervlaktestructuur. Het werd met behulp van
electronenmicroscopie aangetoond, tijdens de
eerste levensweek, in de darminhoud van kui-
kens, die later het \'runting-syndrome\' vertoon-
den. Het virus bleek zich met name in het epi-
theel van het jejunum te vermeerderen. Slacht-
kuikens die op de eerste levensdag besmet
werden met faeces van MAS-patiënten (waarin
naast het bovengenoemde virus ook REO-virus
bleek voor te komen)produceerden dunne mest
en vertoonden groeivertraging en een langzame
bcvedering ten opzichte van de controledieren.
Het reovirus alleen veroorzaakte deze verschijn-
selen niet. Het kleine ronde virus kon in de
celculturen niet in serie worden gekweekt. Wel
werd door middel van immunotluorcscentie de
aanmaak van viraal antigeen in het cytoplasma
van kuikenembryolever-en kuikenniercelcultu-
,ren aangetoond. Het virus was bestand tegen
pH 3. De onderzoekers vermoeden dat het een
enterovirus betreft. Een aanwijzing voor een
antigeenverwantschap met aviaire encephalo-
myelitisvirus (geslacht enterovirus) kon echter
niet worden verkregen en voor de indeling bij de
familie picornaviridae moet eerst het nucleïne-
zuur worden bepaald. Verondersteld wordt, dat
het virus het epitheel van de villi in de dunne
darm vernietigt met als gevolg een malabsorptie
met diarree, waardoor groeivertraging en lang-
zame bevedering ontstaat. E. Kamps.

Alien, G. M., McNulty, M. S., Gonnor, T, J,,
McCraken, R. M., and Ferran, J, B. Rapid
diagnosis of Infectious Bursal Disease Infection
by immunofluorescence on clinical material.
Avian Pathology 1984; 13:419-27.

De ziekte van Gumboro (IBD) wordt normaal
in het laboratorium vastgesteld door het vinden
van laesies in dc bursa en/of isolatie van het
virus op bebroede eieren of eelcultures. Vooral
de laatste methodes zijn arbeidsintensief en
hebben bovendien het nadeel dat niet alle virus-
stammen van IBD makkelijk groeien op eieren
of celcultures. Vooral de meest pathogene stam-
men zijn moeilijk te adapteren. Daarom werd
een methode ontwikkeld om door middel van
direct immunofluorescentie het IBD-virus aan
te tonen in afdrukken van bursa materiaal.
Deze methode werd vergeleken met electro-
nenmicroscopisch-onderzoek van bursa mate-
riaal, virusisolatie op bebroede eieren en em-
bryo fibroblasten cultures. Er werden twee vi-
russtammen gebruikt: een virulente stam die
wel op eieren groeit maar niet op celcultures en
een avirulente stam, die niet op eieren maar juist
wel op celcultures groeit.
Kuikens van drie weken oud werden geïnfec-
teerd mct deze twee stammen en onderzocht
met de verschillende methodieken. In kuikens
geïnfecteerd met de virulente stam werd het
IBD-antigeen vanafdc 2c dag na infectie aange-
toond door middel van immunofluorescentie.
Het grootste aantal positieve cellen werd op de
3c en 4c dag aangetroffen. Met electronen-
microscopisch-onderzoek werden gelijke resul-
taten verkregen maar virusisolatie bleek duide-
lijk minder gevoelig. In kuikens geïnfecteerd
met de avirulente stam werden geen post-mor-
tale veranderingen waargenomen. Hetantigecn
kon met immunofluorescentie worden aange-
toond op de 4e en 6e dag na infectie, terwijl geen
virus werd gevonden met electronenmicrosco-
pie op bebroede eieren. In het algemeen kon de
immunonuoresccntic makkelijk worden her-
kend, hoewel sommige afdrukjcs slechts enkele
positieve cellen bevatten. Daarom is het nood-
zakelijk van meerdere plekken van dezelfde
bursa afdrukjes te maken. Electronenmicro-
scopie bleek in het algemeen wat minder gevoe-
lig te zijn, vooral in het geval van de avirulente
stam (mogelijk omdat weinig virus aanwezig is
in de cellen). In een aansluitend eerste veldon-
derzoek werden wekelijks monsters genomen
van twee koppels mestkuikens afkomstig van
ongeentc moederdieren. Ook hier bleek de im-
munolluorescentiede meeste gevoelige methode
te zijn. In een tweede veldonderzoek werden
bursa\'s onderzocht van koppels verdacht van
IBD op basis van klinische of histologische be-
vindingen. In het algemeen werd een goede cor-
relatie gevonden tussen de verschillende onder-
zoek-methoden. Er wordt geconcludeerd, dat
de immunofluorescentie van bursa afdrukjes
voldoet. De methode is snel en kan zowel viru-
lente als avirulente stammen aantonen, hoewel
het geen verschil tussen beiden kan aantonen.

Smith, K. L., Todhunter, D. A., and Schoen-
berger, P. S. Environmental pathogens and in-
tramammary infection during the dry period. J.
Dairy Sci. 1985;68:402-17.

Gedurende de droogstand werd onderzoek ver-
richt naar het optreden van milieu-infecties en
wel door de groep van coliforme bacteriën en
die van \'strcptokokken niet agaiactiae\'. Bij
steeds op stal gehouden koeien werd het aantal
nieuwe infecties met die beide groepen van bac-
teriën in 168 droogstand-periodes gevolgd.
De koeien werden ingedeeld in groepen met
verschil in preventieve behandeling bij het dróóg-
zetten en wel met antibiotica, één week tevoren
met coliform vaccin i.m., één week na het
droogzetten vaccin intramammair, combinaties
van behandelingen en controles. Tevens werd
de invloed van leeftijd en seizoen beoordeeld.
Vóór en bij het droogzetten, gedurende de
droogstand en vóór het kalven en kort daarna
werden kwartiermonsters genomen voor B.O.
en extra bij optredende mastitis. Het aantal
nieuwe infecties met beide groepen milieubacte-
riën werd voor elke groep weergegeven in ta-
bellen met onderverdeling naar onder meer
droogzetmethode.

Het bleek dat de meeste infecties optraden na
het droogzetten en rond het tijdstip van kalven.
In de middenhelft van de droogstand was het
aantal nieuwe infecties slechts 1/6 van dat in
begin en eind van de droogstand. Na droogzet-
ten met antibiotica was infectie met \'milieu-
streptokokken\' véél minder frequent in het
begin van de droogstand. Bij de groepen na
preventieve behandeling bleek het aantal nieuwe
infecties in de droogstand statistisch het grootst
bij de onbehandelde groep, kleiner bij behande-
ling met antibiotica en nog kleiner bij gelijktij-
dige toepassing van vaccin!

Het aantal nieuwe infecties met coliformen was
gering bij jonge koeien en véél hoger bij oudere
dieren. Voor Streptokokken bestond dezelfde
trend, hoewel niet significant.
Bij droogstand in voorjaar en zomer was het
aantal coliforme infecties veel groter dan in na-
jaar en winter, een hoger gehalte aan coliformen
in het strooisel ging daarmee samen. Voor
Streptokokken gold dat verschil ook, maar was
niet significant.

Wegens de grote invloed van leeftijd en seizoen
werden de preventie-groepen opnieuw bestu-
deerd nadat correctie plaatsvond op leeftijd- en
seizoenverschillen tussen die groepen. Daarmee
bleek dat de aanvankelijk significante verschil-
len ten gunste van de behandelde groepen niet
reëel waren, maar vooral berustten op ongelijke
verdeling van leeftijd en seizoen over die groe-
pen. Uit de meer kritische toepassing van statis-
tiek blijkt dat de significantie van verschillen
weinig zegt indien de verschillende groepen niet
werkelijk vergelijkbaar zijn (Ref.).
Coliforme infecties waren van kortere duur dan
die met Streptokokken. De infecties welke tot in
de lactatie (7 dagen) bleven, waren voor de co-
liformen merendeels pas opgetreden rond het
kalven. De streptokokken-infecties begonnen
meestal vroeger. Vroeg in de droogstand opge-
treden infecties met coliformen welke tot in de
lactatie persisteerden bleken veel hardnekkiger
dan die van rond het kalven. Bij Streptokokken
bleek dat verschil nauwelijks. E. coli trad later
op in de droogstand, de andere zoals Klebsiella,
Citrobacter en E. aerogenes begonnen dikwijls
al in het begin van de droogstand. De Strepto-
kokken bleken te behoren tot: 15 x groep G, 8 x
uberis, 4 x faccalis, 3 x dysgalactiae en 13 x
moeilijk te typeren. Van de coliformen welke
persisteerden tot in de lactatie gaf 69% klinische
veranderingen in colostrum of melk.
Geen van de coliformen gaf ecn ernstige masti-
tis. Van de persisterende Streptokokken gaf
slechts 41% die klinische veranderingen. De
meerderheid van de in de droogstand persiste-
rende infecties verdween spontaan in de lactatie
(36 van 53). Met antibiotica behandeling werd
slechts één van de 7 coliformen en 8 van de 14
Streptokokken geëlimineerd. Het artikel is zeer
lezenswaard, de opzet, uitwerking van het on-
derzoek, de tekst en de tabellen maken een uit-
stekende indruk.

Clifton-Hadley, F. A., Enright, M. R. en Alex-
ander, T. J. L. Survival of Streptococcus suis
type 2 in pig carcasses. Vet. Rec. 1986; 118: 275.

Varkens die klinisch lijdend zijn geweest aan
Streptococcus suis type 2 (S.s. II) kunnen deze
kiemen in alle organen herbergen. Daarom
vormen karkassen van deze varkens ecn poten-
tieel gevaar voor de andere varkens op het be-
drijf, maar ook voor de mens blijkt dat var-
kenskarkassen de primaire infectiebron vormen.
Daarom is nagegaan hoe lang geïnfecteerde
varkens intéclieus blijven.
Het bleek dat Ss II in karkassen bij 4° C gedu-
rende 6 weken kan overleven. Wanneer de om-
gevingstemperatuur 22-25° C is, dan was de
overlevingstijd 12 dagen, waarbij het weefsel in
ontbinding was gegaan en bedekt met schimmel
en slijm.

Hieruit wordt geconcludeerd dat rottende ka-
davers op het varkensbedrijf dus ook risico
opleveren, eventueel indirect via vogels, knaag-
dieren, vliegen en honden.
Hoewel de tneeste streptokokken-meningitis
gevallen bij dc mens worden gesignaleerd bij
abattoir-werkers, slagers en varkenshouders, is
het dus ook mogelijk dat de mens als consument
wordt besmet. Dat laatste is vooral daarom
mogelijk omdat varkens na stress van transport
etc. in een vroeg-septicaetiiisch stadiutii, dus
met slechts geringe klinische verschijnselen, de
keuring ongehinderd passeren.

Vogt, D. W., Ellersieck, M. R., Deutsch, W. E.,
Akremi, B., and Islam, M. N. Congenital me-
ningocele-cnccphalocelc in an experimental
swine herd. Am. .1. Vet. Rcs.l986;47: 188-91.

Meningocele en encephalocclc zijn cen meestal
lethaal defect waarbij de meningen respectieve-
lijk hersenweefsel uit een schcdelopcning naar
buiten puilen. In dit artikel wordt nagegaan hoe
de relaties zijn tussen 14 vastgestelde gevallen
van dil defect op een totaal van ruim 15.000
biggen, geproduceerd door 22 beren over een
periode van 5 jaar.

De vaders van dc aangetaste biggen waren
Duroc beren (10 biggen) en Yorkshire beren (4
biggen). De verhouding bij dc aangetaste biggen
tussen deze rassen liep parallel met het totale

gebruik van beren van beide rassen, echter de
Landras beren, die ongeveer evenveel tomen
hadden gegeven als de Yorkshire beren, gaven
geen aangetaste biggen.

Uit de gegeven relaties wordt geconcludeerd dat
er sterke genetische invloeden zijn bij het tot
stand komen van deze afwijking, maar dat nog
nader onderzoek nodig is om de aard van de
vererving op te klaren en mogelijk ook additio-
nele factoren op te sporen.

Bruhn, J. C. and Franke, A. A. lodine in Cow\'s
Miik Produced in the USA in 1980-1981. J. of
Food Protection 1985; 48: 397-9.

Jodium komt voor in de meeste voedingsmidde-
len en is noodzakelijk in onze voeding. De aan-
bevolen dagelijkse dosis varieert van 35 yug voor
babies en 150 /jg voor een zogende moeder. Het
gebruik van gejodeerd keukenzout is sinds jaren
noodzakelijk om schildklierafwijkingen te voor-
komen.

Het jodiumgehalte in melk is sterk toegenomen
als gevolg van het jodiumgehalte van het voer,
het gebruik van jodoforen bij de reiniging van
de melkinstallatie en het gebruik als lokaal ont-
smettingsmiddel.

De auteurs onderzochten ca 1400 monsters
boerderijtankmelk, geproduceerd in de USA,
op het jodiumgehalte. Dit varieerde van 20-
4048 Mg/kg melk. Het gewogen gemiddelde per
staat varieerde van 209 tot 759 /Jg/kg. De
auteurs wijzen erop dat het onwaarschijnlijk is
dat dit gehalte tot moeilijkheden zal leiden voor
de consument van consumptiemelk. Wel kan
worden gesteld dat sommige boerenfamilies ri-
sico lopen wanneer zij regelmatig de eigen melk
gebruiken.

(In Nederland worden jodoforen voor het ont-
smetten van melkinstallaties praktisch niet ge-
bruikt, wel als tepeldip. Onderzoek uitgevoerd
door het RIKILT en door Keuringsdiensten van
Waren heeft uitgewezen dat in het algemeen het
jodiumgehalte van melk in ons land veel lager is;
Ref.)

Voedingsmiddelenhygiëne
Microbiologie van rauwe en gebakken Egyp-
tische vis, schaal- en schelpdieren

Saddik, M. F., El-Sherbeeny, M. R., Mousa, B.
M., Fl-Akkad, A., and Bryan, F. L. Microbio-
logical Profiles and Storage Temperatures of
Egyptian Fish and Other Sea Foods. J. of Food
Protection 1985; 48: 403-6.

De auteurs onderzochten 76 monsters rauwe en
32 monsters gebakken vis inclusief schaal- en
schelpdieren. Uit de monsters rauwe vis werd 4
X Vibrio parahaemolyticus, 3 x Shigellae, 2 x
Salmonellae en 32x Staph, aureus (20% > 10"!)
geïsoleerd. Uit de toebereide vis werd 9 x Staph,
aureus (10% > 10") geïsoleerd.
Het aëroob kiemgetal bij 30° C van de gebakken
vis was in 54% van de monsters boven 1 x 10\'en
in 15% zelfs boven 1 x 10*. De bewaartempera-
tuur was in slechts 32% beneden 24° C en geen
enkel boven 55° C.

(De bewaartemperatuur voldeed dus in geen
enkel geval aan de WHO-aanbevelingen. Het
eten van vis op vakantie in Egypte is dan ook
riskant. Men moet kennelijk ook in de ge-
noemde 5 sterren hotels goed opletten dat het
voedsel afdoende verhit op tafel komt; Ref.)

Op zaterdag 1,3 december 1986 wordt een eendaags
congres georganiseerd over Emergency Medicine.
Het congres vindt plaats in de Aula A2 van de Univer-
sitaire Instelling te Antwerpen (UIA).

9.00 Shock fysiopathologie, herkenning en behan-
deling; dr. Schrauwen (Antwerpen).

lingsiTiethoden; dr. Van Sluys (Utrecht).
12.20 Middagmaal in restaurant UIA.
13.45 Urogenitale emergencies met name obstructies
van de urethra bij hond en kat; dr. Van Oos-
terom (Utrecht).
14.20 Neurologische etnergencies; dr. Van Nes

shaw (Utrecht).
Inlichlini;en: dr. L. Janssens, Oudestraat 37, B 2610
Antwerpen, Belgic. Tel.; 03-827 4950.

Een wetsvoorstel met toelichtingen voorbereid door
mr. Dirk Boon met begeleiding van een werkgroep
ingesteld door het hoofdbestuur van de Nederlandse
Vereniging tot Bescherming van Dieren.

(Uitgave van de Nederlandse Vereniging tot Bescher-
ming van Dieren. \'.s-Gravenhage. 1985).

Na ruim I \'A jaar van voorbereiding heeft de Neder-
landse Vereniging to Bescherming van Dieren, voorts
aangeduid met \'de Dierenbescherming\', op 5 sep-
tember 1985 haar wetsvoorstel \'Een wet voor het wel-
zijn van dieren\' aan de Tweede Kamer der Staten-Ge-
neraal aangeboden. Dit wetsvoorstel is een antwoord
op het ontwerp Gezondheids- en Welzijnswet voor
dieren van de Overheid, dat door de Dierenbescher-
ming als onvoldoende wordt gekenschetst met be-
trekking tot bescherming en bevordering van dieren-
welzijn.

Het is geenszins mijn bedoeling beide wetsontwerpen
aan een kritische analyse te onderwerpen om tot een
(persoonlijk!) eindoordeel te komen over een gewen-
ste welzijnswetgeving voor dieren. Die afweging moet
een ieder voor zichzelf maken, waarbij de politieke
besluitvorming uiteindelijk van doorslaggevende be-
tekenis zal zijn. Op deze plaats zal ik mij voornamelijk
beperken tot een bespreking van de uitgave van de
Dierenbescherming waarin de alternatieve Wet voor
het welzijn van dieren wordt beschreven en toegelicht.
Toen de Dierenbescherming in 1980 (!) kennis nam
van het door de Overheid gepubliceerde ontwerp Ge-
zondheidswet voordieren, was de teleurstelling groot
omdat hct ontwerp onvoldoende aandacht besteedde
aan het welzijn van dieren. Dc vier grootste fracties
van de Tweede Kamer (PvdA, CDA, VVD en D\'66)
deelden deze mening en drongen bij de regering aan
op ecn alomvattende wettelijke regeling voor het be-
schermen van dieren. Het ontwerp Gezondheidswet
voor dieren werd dan ook drastisch gewijzigd. Aan
het ontwerp werd onder meer een apart hoofdstuk
over de zorg voor het welzijn van dieren toegevoegd
en \'welzijn\' werd zelfs in de titel van de wet opge-
nomen. Het gewijzigde wetsvoorstel werd vervolgens
in 1985 als ontwerp Gezondheids-en welzijnswet voor
dieren opnieuw aan de Tweede Kamer aangeboden.
Blijkbaar had de Dierenbescherming weinig vertrou-
wen in \'Den Haag" want reeds in 1984 werd een begin
gemaakt met hct opstellen van een eigen wetsontwerp
dat in hct najaar van 1985 gereed is gekomen.
Hct wetsvoorstel van de Dierenbescherming werd
voorbereid door mr. Dirk Boon met begeleiding van
een Werkgroep wetgeving, liet opstellen van een
ontwerp welzijnswet voor dieren was bij mr. Boon in
goede handen. Deze jurist heeft zich de laatste jaren
weten tc ontwikkelen tot een groot deskundige op het
gebied van het dierenrecht. Zo doceerde hij dieren-
recht in de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de
Rijksuniversiteit Groningen, alwaar hij in 198.\'? op
hetzelfde onderwerp promoveerde. Zijn ideei;n over
het welzijn van dieren in samenhang met het dieren-
recht kregen gestalte in een door de Arendina Kroese
Stichting in 1983 uitgegevendocumentatiemap\'Beest-
waardig bestaan gaat mensen aan\', waarin mr. Boon
de welzijnsproblemen van dieren in de intensieve
veehouderij en het overheidsbeleid op dit terrein uit-
een zette. Tevens deed hij enige suggesties ten aanzien
van een wetgeving voor het welzijn van dieren, welke
ideeën hij toetste aan de hand van ccn enquête ge-
houden onder personen en instanties die in hun werk-
zaamheden met dc welzijnsproblcmatick van dieren
in aanraking zijn gekomen.

Al met al is mr. Boon beslagen ten ijs gekomen, toen
hij aan het karwei begon om voor de Dierenbescher-
ming een wetsvoorstel voor dieren te ontwerpen. Het
resultaat is doorwrochten getuigt van een realiteitszin
die in het verleden bij de Dicrenbcscherining wel eens
ontbrak.

Het boek \'Ecn wet voor het welzijn van dieren" is
opgebouwd uit drie delen: Deel 1 bevat dc tekst van hct
wetsontwerp. Deel 2 bestaat uit de memorie van toe-
lichting en in Deel 3 wordt het wetsontwerp nog eens
artikelsgewijs toegelicht.

Deel 2 is het meest interessant, omdat daarin uitvoerig
de beweegredenen worden genoemd waarom de Die-
renbescherming tot een eigen wetsvoorstel is ge-
komen.

In Hoofdstuk 1 van het tweede deel worden op ccn
overzichtelijke wijze dc huidige welzijnsproblemen bij
dieren op een rij gezet: welzijnsproblemen bij dieren
gebruikt voor landbouwdoeleinden, als huisdier en
voor proefdoeleinden, en welzijnsproblemen bij vrij
levende dieren en dieren die als schadelijk worden
aangemerkt.

In Hoofdstuk 2 wordt aangegeven wat de noodzaak
tot een nieuwe dicrenbcschcrmingswetgcving is ge-
weest en wordt een overzicht van het gevoerde beleid
en van de tekortkomingen in hct huidige recht gege-
ven.

In floofdstuk 3 wordt uiteengezet wat de opzet cn de
structuur van ecn nieuwe wetgeving zou moeten zijn.
Hoofdstuk 4 behandelt enkele kernbegrippen uit het
wetsontwerp, zoals welzijn, belangen van dieren (in-
trinsieke waarde), dierenmishandeling cn rechten
voor dieren.

Deel 2 eindigt met een Floofdstuk 5 over beroepspro-
cedures en Hoofdstuk 6 over de financiële gevolgen
van de wet.

In het wetsvoorstel van de Dierenbescherming staat
hct belang van het dier voorop; dieren hebben een
eigen intrinsieke waarde, welke door mensen nict ver-
vreemd kan worden. Dit heeft gevolgen voor de
rechtsbescherming van het dier. Omdat hct eigen be-
lang van het dier centraal is komen te staan dient
voortdurend beoordeeld tc worden in hoeverre een
dier in zijn welzijn is benadeeld, los van menselijke
emoties. Vandaar dat in hct boek uitvoerig aandacht
wordt besteed aan dc begrippen welzijn, intrinsieke
waarde en dierenmishandeling.

De Dierenbescherming wil uiteindelijk een samenle-
ving waarin geen enkel dier door toedoen van de mens
aan lijden wordt blootgesteld; een nobel streven. In
dit streven past ook het uitgangspimt dat hct eigen
belang van het dier de hoogste prioriteit krijgt. Dc
Overheid, daarentegen, moet voortdurend manoeu-
vreren in hct spanningsveld tussen de belangen van
het dier enerzijds en de economische belangen van de
veehouderij anderzijds, hetgeen dan ook tot uiting
komt in het ontwerp Gezondheids- en welzijnswet
voor dieren. Dit verschil in uitgangspunten verklaart

waarom de Dierenbescherming vindt dat haar wets-
voorstel op vclc punten principieel afwijkt van dat van
de Overheid.

Allereerst heeft de Dierenbescherming bezwaren te-
gen het feit dat dc bepalingen in het regeringsvoorstel
vrijwel uitsluitend betrekking hebben op gezelschaps-
dieren en landbouwhuisdieren. Het ontwerp van de
Dierenbescherming voorziet in een bescherming van
alle groepen dieren: gezelschapsdieren, landbouw-
huisdieren, proefdieren, vrij levende dieren en \'scha-
delijke\' dieren.

Ecn tweede verschil heeft betrekking op een adviesor-
gaan voor het welzijn van dieren. Het regeringsvoor-
stel voorziet in een Raad voor Gezondheids- en Wel-
zijnsaangelegenheden, die een uitsluitend adviserende
taak heeft. De Dierenbescherming wil enkel een Raad
voor het welzijn van dieren die naast het geven van
adviezen ook met educatieve en voorlichtende taken
wordt belast.

Een derde verschil heeft te maken met bedrijfssys-
temen voor het houden van landbouwhuisdieren. In
het regeringsvoorstel worden regels voorgesteld om-
trent de huisvesting van dieren in bestaande bedrijfs-
systemen. De Dierenbescherming wenst een toetsing
van alle bedrijfssystemen vooraf, waarna kan worden
vastgesteld welke toelaatbaar zijn. De Dierenbescher-
ming hoopt daarmee meer greep te krijgen op (onge-
wenste) ontwikkelingen in dc intensieve veehouderij.
Een ander verschil tussen beide wetsontwerpen be-
treft het verrichten van ingrepen op dieren. In het
regeringsontwerp worden enkele, in het bijzonder ge-
noemde ingrepen verboden (negatieve lijst). De Die-
renbescherming wil alleen specifiek te noemen in-
grepen toestaan (positieve lijst), alle andere zijn dan
per definitie verboden. Met deze bepaling wil de Die-
renbescherming voorkomen dat iedereen zomaar
(nieuwe) ingrepen op dieren kan verrichten.
Het meest principiele verschil tussen beide wets-
ontwerpen heeft betrekking op de rechtshandhaving.
Het is altijd zo geweest dat dieren vooral worden
beschermd door het toepassen van het strafrecht. Dit
systeem heeft volgens dc Dierenbescherming in de
praktijk nooit goed gefunctioneerd. Een ander nadeel
van het strafrecht is dat iemand die een dier verkeerd,
behandelt als crimineel wordt beschouwd. De Die-
renbescherming vindt dat mensen die dieren in hun
welzijn benadelen niet altijd via het strafrecht veroor-
deeld moeten worden. Om in dc rechtshandhaving de
eigen belangen van de dieren te onderstrepen en om
het benadelen van het welzijn van dieren uit de crimi-
nele sfeer tc halen, stelt de Dierenbescherming voor de
dieren een eigen rechtspersoonlijkheid te geven en
toonaangevende dicrcnbeschermingsorganisaties als
wettelijke vertegenwoordigers van dieren te laten op-
treden. In gevallen van benadeling van dierenwelzijn
kunnen deze organisaties zelf een rechtsvordering in-
stellen, niet voor de strafrechter, maar voor de civiele
rechter. Via deze civiel-rechtelijke procedures kan de
rechter uitmaken of de omstreden handeling on-
rechtmatig is. Dit privaatrechtelijke handhavingssys-
tcem is een vondst van de Dierenbescherming, hoewel
van diverse kanten bezwaren zijn geuit tegen het toe-
kennen van rechten aan dieren.

weten dat het wetsvoorstel van de Dierenbescherming
naar zijn mening schijnvragen oproept, die kunen
leiden tot een nodeloze en vertragende discussie. Het
wetsvoorstel van de Dierenbescherming is echter zo
goed gedocumenteerd en beargumenteerd dat de
Tweede Kamer er niet omheen kan.
Het boek van de Dierenbescherming is primair be-
doeld om politiek Den Haag ervan te overtuigen dat
het serieus gemeend is met het welzijn van dieren en
dat de voorstellen politiek haalbaar zijn. Toch is het
boek ook aan te bevelen aan een ieder die in zijn
dagelijks leven op welke manier dan ook te maken
heeft met welzijnsproblemen bij dieren (wellicht elke
dierenarts!), omdat de wijze waarop het onderwerp
belicht wordt een afspiegeling is van hoe velen in onze
samenleving tegen de problematiek aankijken. Ik ad-
viseer de lezers dan wel te beginnen met Deel 2 (me-
morie van toelichting), daaruit voortvloeiend vervol-
gens Deel 3 (ontwerp van wet met artikelsgewijze
toelichting) en dan pas Deel 1, waarin enkel de teksten
van de wet zijn vermeld, omdat die uiteindelijk van
ondergeschikt belang zijn voor een standpuntsbepa-
ling, Overigens is de opbouw van het boek wat onge-
lukkig gekozen omdat het beginnen met opsommen
van droge wetsartikelen niet bepaald een stimulans is
om het boek helemaal uit te lezen.

In het artikel over Chorioptes bovis van de hand
van collega H. J. W. M. Cremers (Tijdschr.
Diergeneeskd. 1986; 111: 287-93, overgenomen
uit The Veterinary Quarterly 1985; 7: 283-9)
worden het voorkomen en de laesies bij onder
meer schapen beschreven. Uit dit onderzoek
blijkt, dat deze parasiet veel frequenter voor-
komt, dan in de praktijk wordt onderkend. Het
onderzoek had alleen betrekking op de extremi-
teiten.

Bij een bezoek aan Nieuw Zeeland heb ik de
aandoening veelvuldig gezien. Daar werd met
name veel aandacht besteed aan de palpatie van
het geslachtsapparaat van rammen. Bij dit on-
derzoek werd frequent \'scrotal mange\' vastge-
steld. Van deze dieren werd voor de dektijd het
scrotum intensief behandeld, omdat men van
mening was dat deze vorm van schurft leidde tot
verminderde vruchtbaarheid, mogelijk door de
temperatuursverhoging ten gevolge van de in-
fectie.

Collega Cremers vond bij 63% van de 57
schapen Chorioptes bovis. Mijn eerste vraag is:
waren er ook rammen in dit onderzoek be-
trokken, en vertoonden die zakschurft? En de
tweede vraag luidt: is collega Cremers van me-
ningdat Chorioptes bovis in het algemeen een rol
speelt bij de vruchtbaarheid van Nederlandse
rammen? Ik heb een enkele maal dergelijke af-
wijkingen aan het scrotum gevonden; in afkrab-
sels werd geen Chorioptes gevonden, maar dat
kan te maken hebben met de door collega Cre-
mers gesignaleerde negatieve relatie tussen het
aantal mijten en de aanwezigheid en dc uitge-
breidheid van de korsten.
Doesburg C. D. W. König

Onder de 57 schapen, waarvan de ondervoeten
verkregen werden van de Vakgroep Pathologie,
bevonden zich geen volwassen rammen, doch
wel een aantal ramlammeren. Bij deze was in
geen enkel geval sprake van scrotumschurft.
Bij de 101 onderzochte schapen van de Vak-
groep Helminthologie en Entomologie waren
enkele volwassen Friese hamels en enkele tien-
tallen Texelse en Friese ramlammeren. Ook bij
deze dieren heb ik nooit scrotumschurft, zoals
die in de literatuur wordt beschreven, waarge-
nomen. Wel was de punt van het scrotum in veel
gevallen wat schilferig. Aangezien het aspect

van deze schilfering sterk verschilde van de bij
de klauwen gevonden schurftkorstcn, denk ik
dat ze niets te maken heeft met Chorioptes.
In de literatuur wordt van een verminderde
vruchtbaarheid ten gevolge van scrotumschurft
alleen melding gemaakt bij Merino- en Rom- .
ney-rammen in Australië en Nieuw Zeeland en
dan nog slechts bij die dieren, waarbij de
schurftkorstcn een minstens drie centimeter
dikke laag gevormd hebben. Het lijkt er sterk op
dat de sterke bewolling van het scrotum bij deze
rassen predisponeert voor Chorioptes (vergelijk
de Friese en Belgische paarden). Ik denk dan
ook, dat we een dergelijke ernstige vorm van
scrotumschurft, waarbij de vruchtbaarheid
wordt beïnvloed, in ons land met in hoofdzaak
rassen met een vrijwel kaal (melkschapen) of
kort behaard scrotum (Texelaars) zelden of
nooit zullen tegenkomen. Hoogstens lijkt me de
mogelijkheid aanwezig van een vermindering
van de libido bij rammen ten gevolge van ern-
stige pootschurft, wat met name te verwachten
is bij lang binnen gehouden rammen.
Utrecht H. J. W. M. Cremers

Helemaal zonder verband met het voorafgaan-
de programma \'Moet alles wat kan ook kunnen\'
heeft de Tros (Aktua) 5 mei j.1. het grote publiek
bekend gemaakt met de opening van het eerste
zeer moderne diercnziekenhuis in Neerbeek
Limburg, alwaar gespecialiseerde diergenees-
kunde zal worden uitgeoefend op het kleine
huisdier.

Ondanks de toevoeging dat alleen dieren be-
handeld zullen worden die door dc \'eigen\' die-
renarts worden doorverwezen, roept dit toch de
vraag op of hier niet ongeoorloofde reclame
wordt gemaakt in de zin van de Code voor de
dierenarts.

Het gezegde dat patiënten doorverwezen moe-
ten zijn om voor behandeling in aanmerking te
komen, zoals dat steeds herhaald wordt (nu op
de TV en eerder in een artikel in de Limburger),
suggereert dat hier geen sprake is van reclame,
terwijl in feite het publiek bewerkt wordt: Niet
de beoordeling van de \'eigen\' dierenarts zal
gaan bepalen of een patiënt doorgestuurd moet
worden naar het nieuwe diercnziekenhuis maar
de eigenaar zelf zal in een aantal gevallen om
doorverwijzing vragen. Zijn emoties (misschien
ook statusidee) rond zijn zieke huisdier gaat het
criterium vormen waarop doorverwezen moet
worden. En de \'eigen\' dierenarts die in die ge-
vallen heel kundig zelf die ingreep zal kunnen
doen, wordt op deze manier onder druk gezet.
Zijn, in een aantal gevallen, kundige ingrepen
worden ondergewaardeerd. En indien de \'eigen\'

wat betreft het door het geachte Parlementslid
genoemde wetsontwerp. Zij heeft van de Ita-
liaanse vereniging voor vogelbescherming
(LIPU) gedetailleerde informatie ontvangen
over de gevolgen die de wet in kwestie zal
hebben voor de vogels in Italië (en daarbuiten
voor zover het om trekvogels gaat) indien zij
door het Parlement wordt goedgekeurd.

2. Voor het ogenblik heeft de Commissie de
inbreukprocedure tegen Italië wegens schen-
ding van het EEG-Verdrag ingeleid, omdat Ita-
lië de voorschriften van Richtlijn 79/409/EEG
niet volledig in acht heeft genomen in zijn hui-
dige wetgeving. Voorts werden bij de Commis-
sie verschillende officiële klachten ingediend
met betrekking tot de toepassing van genoemde
richtlijn in de praktijk.

Het wetsontwerp Pacini-Fiocchi wordt thans
door de diensten van de Commissie bestudeerd.
Deze diensten zullen bij een eventuele constate-
ring van onverenigbaarheden met Richtlijn 79/
409/EEG niet nalaten de aandacht van de Ita-
liaanse autoriteiten daarop te vestigen. Zolang
het om een ontwerp gaat, kan evenwel niet
krachtens artikel 169 van het EEG-Verdrag
worden opgetreden.

The Agriculture Council of the European Com-
munity has adopted, by a majority vote, a direc-
tive providing for the welfare standards for hens
kept in battery cages. The United Kingdom
voted against the measure. Mr Michael Jopling,
the Minister of Agriculture, explained this in the
House of Commons on March 26,when repor-
ting on the meeting of the Council of Agricul-
ture Ministers held on March 24 and 25.
The measure provides for a minimum space
allowance of 450 sq cm per bird (the UK favours
a minimum of 600 sq cm). The directive will
apply for new cages from two years after the
directive\'s adoption and for existing cages after
nine years.

\'1 made it clear,\' said Mr Jopling, \'that, while
this was the best measure which was negotiable
at the present time, it did not go far enough to
protect the welfare of hens in battery cages and
that the results of further studies should be pre-
sented for discussion along with proposals for
action, if possible before the formal review
dates in the directive. I am pleased to say that 1
was fully supported in seeking further improve-
ment by Denmark, Germany and the Nether-
lands\'.

In most countries, if a farm animal is injured, it
is usually brought to the nearest veterinary hos-
pital for x-rays. In Israel, it is the x-ray unit that
is brought to the animals. At least that is the
way it has been done since July of this year when
an Israeli veterinarian unveiled a mobile radio-
logy unit for x-raying animals.
The one-of-a-kind unit, which costs about
$ 60,000, consists of highly sophisticated radio-
graphic equipment and a darkroom packed
neatly into a van. It is designed for large farm
animals such as horses, cattle and sheep. It en-
ables a veterinarian to move the radiographic
equipment right up to the injured animal, take
an x-ray of any part of the animal\'s body and
develop it on the spot for immediate diagnosis;
a combination which is unique in the veteri-
nary world.

Until now, the only mobile radiology units avail-
able were not powerful enough to take x-rays of
all parts of an animal\'s body, and were useful
only in diagnosing injuries to the lower leg.
None of these traditional radiology units en-
abled a veterinarian to obtain results on the
spot. The new Israeli unit is designed to take
x-rays of the chest, abdomen, spine, skull, as
well as the upper and lower legs of an animal.
It is believed to be the first mobile veterinary
radiology unit in the world that is equipped to
develop x-rays on the spot.
\'The technology has been available for a few
years,\' says Dr. Uri Bargai, who conceived the
new unit. The Israeli veterinarian, a member of
Tzora, one of the country\'s kibbutzim (collec-
tive farms), is Israel\'s veterinary radiologist. He
says that the actual radiographic equipment in-
side the unit is not Israeli, but the concept of
using it in such a setting is. \'It was a matter of
solving the technical problems of how to fit such
powerful equipment into a mobile unit.\' He says
since the unit was introduced a few months ago,
the quality of veterinary care in the country has
greatly improved. In the past, Israeli veterin-
arians, when faced with chest and spinal pro-
blems, were forced to rely on the less acurate
method of diagnosis.

Without an x-ray, for example, it is difficult to
know, for certain, whether a horse with a sev-
erely swollen hip is suffering from tissue in-
flammation or from a dislocated hip. Until now,
a wrong diagnosis has meant that horses with a
broken hip joint would be left to suffer excruciat-
ing pain for weeks before being shot. In rarer

\' Overgenomen uit Farm Features from Israel. January
cases, a horse suffering from a mere tissue in-
flammation might have been mistakenly diag-
nosed as having a broken hip joint - and shot for
nothing.

The country\'s one veterinary hospital is small,
remote and as a result, rarely used. Instead,
animals are routinely treated in the field. Vet-
erinary medical care is also much more uniform
in Israel, with 95 percent of the country\'s ani-
mals covered under a unique medical insurance
scheme.

Bargai takes the new unit to farms all over Israel
whenever needed and, in minutes, diagnoses a
variety of medical problems ranging from bro-
ken bones and pneumonia to foreign bodies
(like nails) that often find their way into sto-
machs of cows.

Bargai thinks the unit can be very useful in other
countries as well. In the West, where valuable
animals are generally brought to veterinary hos-
pitals for x-rays, it might pay to bringsuch x-ray
equipment to the animals, particularly in exlu-
sive centers that specialize in breeding expensive
horses and bulls, for instance.
The unit would also be ideal for countries,
which like Israel, have a nationalized system of
veterinary care. \'It is too expensive to send all
injured animals to hospitals for x-rays. In a
nationalized system the cost of operatingsuch a
unit could be covered by the whole country and,
therefore, be very minimal,\' explains Bargai. He
adds that in developingcountries, where veterin-
ary hospitals are scarce, such a unit could also
improve animal care substantially.

Schriftelijke vraag nr. 1977/84 van de heer Karei
van Miert (S-B) aan de Commissie van de Euro-
pese Gemeenschappen (4 februari 1985)

In september 1984 besloot de Rijksuniversiteit
Gent geen studenten afkomstig uit andere Lid-
Staten dan België meer in te schrijven in de
faculteit diergeneeskunde.
Acht de Commissie een dergelijk handelwijze
niet in strijd met de Verdragen tot oprichting
van de Europese Gemeenschappen en het Eu-
ropese Verdrag tot bescherming van de rechten
van de mens?

Zo ja, welke maatregelen gaat de Commissie
treffen met betrekking tot o.a. de schending van
artikel 7 van het EEG-Verdrag dat elke discri-
minatie op grond van nationaliteit verbiedt?
Gaat de Commissie hierover een procedure op
grond van artikel 169 van het EEG-Verdrag
tegen België instellen?

De bevoegdheid die door dc Belgische wet
wordt toegekend aan de universiteitsrectoren
om de inschrijving te weigeren van niet voor
overheidsfinanciering in aanmerking komende
buitenlandse studenten, met inbegrip van stu-
denten uit andere Lid-Staten, is één van de on-
derwerpen van de inbreukprocedure krachtens
artikel 169 inzake sommige bepalingen van de
onderwijswet van 21 juni 1985, die door de
Cotnmissie tegen het Koninkrijk België is inge-
steld.

In het kader van deze procedure, waarbij op 2
oktober 1985 een beroep is gedaan op het Hof
van Justitie, heeft de president van het Hof,
mgaande op het verzoek van de Cominissie om
voorlopige maatregelen,op 25 oktober 1985 een
beschikking gegeven waarbij de Belgische Staat
wordt bevolen, in afwachting van het arrest ten
principale, alle nodige maatregelen te nemen
om te waarborgen dat studenten uit de andere
1-id-Staten op dezelfde voorwaarden als Belgi-
sche studenten worden toegelaten tot de onder
het begrip beroepsopleiding vallende studies
aan Belgische universitaire instellingen, voor
zover de betrokkenen zich er schriftelijk toe
verbinden het speciale inschrijvingsgeld te be-
talen indien het door de Commissie ingestelde
beroep uiteindelijk zou worden verworpen.

Het aantal honden en katten dat in Frankrijk
wordt gehouden, loopt sinds 1979 terug. Waren
er in 1979 nog 9,2 miljoen honden, in 1985
waren dat er 8,8 miljoen. Voor de katten geldt
dat er in 1979 in het Franse 6,7 miljoen werden
gehouden tegen 5,8 miljoen in 1985. Al met al
nog respectabele aantallen, waar de Neder-
landse aantallen bij in de schaduw staan (1,3
miljoen honden en 1,5 miljoen katten). De
\'hond- en kat-intensiteit\' per gezin wijkt daar-
entegen niet veel af van de Nederlandse situatie.
Een vergelijking tussen Frankrijk en West-
Duitsland is in het voordeel van de Fransen: het
aantal honden en katten is in Frankrijk twee
keer groter dan in de Bondsrepubliek Duits-
land.
(bron: ZZA)

Het aantal huisdieren bij onze oosterburen
wordt steeds groter. Dat blijkt uit een onlangs
gehouden onderzoek door het Zentralverband
Zoologischer Fachbetriebe (ZZF) - vrij ver-
taald: de Duitse DIBEVO.
In één op de twee huishoudens worden huisdie-
ren gehouden. Het grootst in aantal zijn de sier-
vissen, zo\'n 60 miljoen in aquaria of tuinvijvers.
Ongeveer 6,3 miljoen vogels veraangenamen
het leven in circa 4,3 Westduitse gezinnen. Kat-
ten zijn er beduidend minder: 3,8 miljoen \'poe-
zebeesten\' in 2 miljoen huishoudens. 3 Miljoen
Westduitse voordeuren herbergen om en nabij
dc 3,5 miljoen honden. Knaag-en terrariumdie-
ren zijn eveneens goed vertegenwoordigd: 2,8
miljoen exemplaren in 1,8 miljoen gezinnen.
Om de opsomming compleet te maken: in 12,6
miljoen gezinnen (de Bondsrepubliek telt in
totaal 25,1 tniljoen huishoudens) worden 76,4
miljoen huisdieren gehouden.
Ondanks deze enorme aantallen —je zal ze te
eten moeten geven — staat West-Duitsland nog
niet aan de top van de lijst van landen waar per
100 inwoners de meeste huisdieren worden ge-
houden. De Bondsrepubliek neemt op die lijst
maar een bescheiden 11e plaats in, terwijl de
Verenigde Staten aan kop gaan met per 100
inwoners 21,6 honden en 17,4 katten. Op aqua-
rium-gebied worden in ons land in 20 procent
van de gezinnen siervissen gehouden. Hierdoor
krijgt Nederland de eervolle vermelding als het
land waar per inwoner het grootste aantal sier-
vissen wordt gehouden. (Bron: pet 1/85)

Op 23 oktober 1985 publiceerde het Samenwer-
kingsverband van de Nederlandse Vereniging
tot Bescherming van Dieren en de Nederlandse
Bond tot Bestrijding van de Vivisectie een
Zwartboek over dierproeven bij de REP-Insti-
tuten TNO te Rijswijk. Deze REP-lnstituten
vormen een voor Nederlandse begrippen grote
onderzoeksgroep. Zij nemen ± 6% van het na-
tionale proefdiergebruik voor hun rekening.
Onderstaande tabel 1 biedt een overzicht van
het beloop van het proefdiergebruik in de REP-
lnstituten over de jaren 1981 t/m 1984 met—ter
vergelijking — de overeenkomstige landelijke
cijfers.

Het Zwartboek kan in twee kernstellingen wor-
den samengevat. De eerste luidt dat \'TNO-
Rijswijk zeer ernstige onzorgvuldigheid en nala-
tigheid bij het gebruik en de verzorging van
proefdieren ten laste gelegd kan worden\'. Dc
tweede stelling luidt,\'dat ook uit wetenschappe-
lijk oogpunt de nodige bezwaren tegen de door
TNO-Rijswijk verrichte dierproeven geopperd
kunnen worden\'.

In opdracht van de Veterinaire Hoofdinspec-
teur stelden de inspecteurs Rozemond en De
Greeve van de Sectie dierproeven een onder-
zoek in. Zij legden hun bevindingen vast in een
rapport waaraan het volgende kan worden ont-
leend.

De Inspectie had bij haar onderzoek rekening te
houden met enige bijzondere aspecten.

— Wie het Zwartboek heeft gelezen kan con-
stateren dat hier niet sprake is van een nauw-
keurig gedocumenteerd en wetenschappelijk
verantwoord stuk werk. Het is geschreven met
een zekere geladenheid en met suggestieve zin-
nen. Uiteraard is dit dc keuze van dc auteurs,
maar het was daardoor niet altijd eenvoudig een
schifting te maken tussen feiten en meningen.

— De mededelingen in het Zwartboek hebben
betrekking op een periode van 14 jaren.

— Een speciaal probleem vormde de wens van
de getuigen van het Samenwerkingsverband om
anoniem te blijven. Dit sloot de mogelijkheid
uit om partijen eventueel met elkaar te confron-
teren.

De hierboven beschreven moeilijkheden leid-
den er toe, dat de Inspectie bij sommige details
terughoudendheid moest betrachten.

Werkwijze van de Inspectie
In de eerste plaats hoorde de Inspectie vijf (ex-)-
medewerkers van de REP-lnstituten, die ver-
klaarden dat zij aan het Samenwerkingsverband
informatie hadden verstrekt ten behoeve van
het Zwartboek. Voorts werden gesprekken ge-
voerd met 42 andere REP-medewerkers. Deze
gesprekken werden op uitdrukkelijk verzoek
van de Raad van Bestuur TNO bijgewoond
door een personeelsfunctionaris. Dit laatste ge-
schiedde onder dc volgende voorwaarden:

— hij kan — in afwezigheid van degenen die
worden gehoord — tegenover de Inspectie be-
zwaren maken tegen de wijze waarop de Inspec-
tie de gesprekken voert; hij kan zijn bezwaren
schriftelijk vastleggen;

— hij verplicht zich tot geheimhouding over
inhoudelijke zaken jegens derden zolang het
onderzoek door de Inspectie duurt;

De aanwezigheid van bedoelde functionaris is
voor dc Inspectie geen belemmering in het on-
derzoek geweest. Zij heeft zich ervan vergewist,
dat dit ook de opvatting van de gehoorden was.
Eén medewerker, die zelf rechtstreeks de In-
spectie had benaderd, gaf er echter de voorkeur
aan tc worden gehoord in afwezigheid van
derden. Aan dit verzoek werd voldaan.
Voorts heeft de Inspectie naar aanleiding van
het Zwartboek schriftelijke reacties ontvangen
van 23 medewerkers. Deze personen hadden
zich uit eigen beweging tot de Inspectie gewend.
Met betrekking tot enkele concrete vragen is de
Inspectie te rade gegaan bij externe deskun-
digen.

Normen en onverschilligheid
In het Zwartboek komt het algemene verwijt
voor dat in de REP-Instituten ten aanzien van
proefdieren en dierproeven onverschilligheid
bestaat en gebrek aan normen. Dit verwijt treft
niet alleen de directie: \'een dergelijke houding
heerst in het gehele instituut\'.
Ten aanzien van de zorg waarmee dierproeven
moeten worden uitgevoerd bestaan verschil-
lende codes, zoals de richtlijnen van de Raad
van Europa. Uit de gesprekken met de TNO-
mcdewerkers is duidelijk geworden dat men
voor zijn dierexperimentele werk deze normen
aanvaardt. Met name is ook gebleken dat men
mededelingen die in het Zwartboek vermeld
staan en die met deze aanwijzingen in strijd zijn,
als zodanig afkeurt.

Iets anders is, dat de REP-Instituten verant-
woordelijkheid dragen voor een stuk biologisch
onderzoek ten behoeve van de volksgezondheid
en dat zij in dit kader andere prioriteiten stellen
dan de auteurs van het zwartboek. Deze stel-
lingname van de REP-Instituten is echter naar
het oordeel van de Inspectie met termen als
onverschilligheid of gebrek aan normen onjuist
omschreven.

Dit neemt niet weg dat in instituten van enige
omvang — ook in de REP-Instituten — fouten
worden gemaakt, slordigheden worden begaan,
ingeslopen gewoonten bestaan of beroepsge-
wenningeen rol speelt. De Inspectie heeft echter
niet kunnen constateren dat in de REP-Institu-
ten sprake is van structurele misstanden.

Door het Samenwerkingsverband werd mel-
ding gemaakt van 61 als klachten bedoelde me-
dedelingen. De Inspectie heeft getracht zich
daarover een oordeel te vormen. Voor dat doel
is elke mededeling onderzocht.
Op grond van de verzamelde gegevens heeft de
Inspectie haar oordeel geformuleerd. Otn enige
lijn in deze beoordelingen te brengen werden de
onderscheiden mededelingen gekarakteriseerd
aan de hand van de volgende rubrieken.

Rubriek I: Mededelingen over omstandigheden
die niet afkeurenswaardig zijn. Deze rubriek
valt uiteen in twee sub-rubrieken.

ia. Mededeltngen die aantoonbaar onjuist of
slechts gedeeltelijk juist zijn. Dit laatste slaat op
mededelingen, waarvan de essentie anders is of
op omstandigheden, die in essentie juist zijn
beschreven, maar die binnen de Instituten in het
verleden reeds waren geconstateerd en vervol-
gens op verantwoorde wijze behandeld.
Ib. Mededelingen over omstandigheden die
voor discussie vatbaar zijn. Soms berust een
beslissing over een handelwijze op een persoon-
lijke opvatting, die niet door anderen behoeft te
worden gedeeld. In sommige gevallen is achter-
af pas vast te stellen wie gelijk heeft.

Rubriek II: Mededelingen over omstandigheden
die, als zij zich hebben voorgedaan, afkeurens-
waardig zijn. Dit behoeft overigens niet te bete-
kenen dat een mededeling uit deze rubriek als
zodanig juist is.

De Inspectie kwam op grond van haar onder-
zoek tot de conclusie dat van de 61 Zwartboek-
mededelingen er 37 (in essentie) onjuist (Ia) en
zes andere voor discussie vatbaar (Ib) waren.
Het oordeel over 18 andere mededelingen (II)
moest terughoudender zijn. Indien en voor
zover zij juist waren, ging het hoofdzakelijk om
persoonlijke fouten en tekortkomingen die in
enkele gevallen door de betrokkenen werden
erkend en betreurd. Zij konden niet worden
geprojecteerd op de REP-Instituten als geheel,
In twee van deze 18 gevallen zijn in de REP-In-
stituten naar het oordeel van de Inspectie
beoordelingsfouten gemaakt, waarvan er één
heeft geleid tot inperking van het welzijn van
dieren.

Samenvattend luidde het oordeel van de Inspec-
tie dat de mededelingen van het Samenwerkings-
verband onvoldoende steun gaven aan de eerste
kernstelling.

De tweede kernsteliing van het Zwartboek ging
over wetenschappelijke bezwaren tegen het on-
derzoek bij de REP-Instituten.
Om deze te kunnen beoordelen legde de Inspec-
tie 11 publikaties die zijn vermeld in deel 11 van
het Zwartboek ter beoordeling voor aan een
zestal deskundigen, die op grond van hun be-
roep en/of hun wetenschappelijke kennis tot
oordelen bevoegd zijn. Met name werd aan elk
der deskundigen gevraagd een of meer van deze
1 I publikaties te bestuderen en — zo mogelijk

— was het resultaat op een andere wijze dan
door raiddel van een dierproef te verkrijgen.

De deskundigen spraken zich in het algemeen in
waarderende zin uit over de wetenschappelijke
waarde, de klinische betekenis van de elf publi-
katies en de toegepaste statistiek. Dit neemt niet
weg dat hier en daar een kritische noot werd
geplaatst. De deskundigen waren voorts una-
niem van mening, dat voor de verschillende
vraagstellingen geen alternatief voorhanden
was.

De Inspectie kwam tot de conclusie dat haar
bevindingen geen ondersteuning vormen voor
het Zwartboek. Wel heeft zij aan het eind van
haar rapport enige kritische opmerkingen ge-
maakt. Deze betroffen het toezicht op het wel-
zijn der proefdieren, het onderricht in \'animal
handling\' en de interne behandeling van klach-
ten. Aan de REP-Instituten werden aanwij-
zingen gegeven ter verbetering van deze aspec-
ten.

Bij de aanbieding van het rapport aan de Staats-
secretaris gaf de Hoofdinspecteur als zijn oor-
deel dat afgezien van de juistheid van de inhoud
van het Zwartboek, de verschijning ervan zowel
positieve als negatieve uitwerkingen heeft. Als
positief beoordeelde hij het dat het Zwartboek
binnen de onderzoeksinstellingen heeft geleid
tot een kritische evaluatie van de omstandig-
heden bij het gebruik van proefdieren. Hij uitte
echter ook zijn zorg dat het Zwartboek een
hypotheek kan leggen op de mogelijkheden tot
dialoog in de toekomst.

Om deze reden stelde hij de Staatssecretaris
voor aan de Commissie van advies voor de
dierproeven te vragen een discussienota op te
stellen. Deze discussienota zou de vraag moeten
behandelen op welke wijze de dialoog en het
algemene gespreksklimaat tussen dierexperi-
mentele onderzoekers en hen die bezwaar ma-
ken tegen dierproeven kan worden verbeterd.
De Staatssecretaris heeft aan dit voorstel uit-
voering gegeven.

Op 9 april 1986 verscheen een tegenrapport van
het Samenwerkingsverband. Daarin werd ge-
concludeerd dat de Veterinaire Hoofdinspectie
het onderzoek naar aanleiding van het Zwart-
boek niet naar behoren had verricht en niet had
voldaan aan de eisen van zorgvuldigheid en
onafhankelijkheid die aan een dergelijk onder-
zoek mogen worden gesteld. Het Samenwer-
kingsverband kwam op basis van eigen infor-
matie en van die van het Inspectierapport tot de
volgende indeling van de 61 mededelingen: 24
klachten zijn juist; 30 klachten zijn bewijsbaar;
7 klachten zijn onjuist.

Het Samenwerkingsverband sloot zich overi-
gens aan bij de aanwijzingen van de Inspectie,
maar voegde daaraan drie aanvullende eisen
toe, te weten (a) openheid van zaken ten aanzien
van het dierexperimenteel onderzoek; (b) de ont-
wikkeling van een innovatief beleid op het
gebied van alternatieven voor dierproeven en
(c) de instelling van een onafhankelijke dierex-
perimentencommissie.

Op 16 april 1986 werd door het lid van de
Tweede Kamer Toussaint aan de Staatssecreta-
ris van WVC gevraagd of deze de eindconclusie
van het Samenwerkingsverband deelde. De
Staatssecretaris zal hierop binnenkort antwoor-
den.

Inmiddels is van de Commissie van advies voor
de dierproeven bericht ontvangen dat zij de
voorbereiding ter hand heeft genomen van de
discussienota waarom de Staatssecretaris heeft
gevraagd.

Dc screening op de eventuele aanwezigheid van
virus van Afrikaanse varkenspest in gebied 1 is
op 2 mei 1986 afgerond. Het CDI heeft van 22
april tot en met 2 mei 10626 serummonsters,
afkomstig van 463 bedrijven, op antistoffen on-
derzocht. Alle monsters werden negatief be-
vonden.

In het korte geding dat namens exploitanten
van swillbedrijven en de horecasector was inge-
steld om het verbod betreffende voedering van
varkens met swill ongedaan te maken, heeft de\'
Arrondissementsrechtbank te \'s-Gravenhage op
1 mei 1986 uitspraak gedaan, waarbij de Staat in
het gelijk is gesteld.

Het Permanente Veterinaire Comité heeft op 13
mei 1986 wederom beraadslaagd over de Afri-
kaanse varkenspest in ons land. Indien de om-
standigheden zich niet ten ongunste wijzigen zal
op 3 of 4 juni worden bezien of kan worden
overgegaan tot verdere opheffing van de maat-
regelen. Vanaf 15 mei mogen binnen gebied I
biggen en opfokdieren met ontheffing reeds
worden verplaatst.

Onder runderen op vier bedrijven in Zuid-Lim-
burg is abortus Bang geconstateerd. Zeventien
dieren werden in totaal positief bevonden. De
bedrijven (310 dieren) zijn geruimd. Er loopt
nog een onderzoek op enkele aanliggende be-
drijven. De bestrijding en de controle in ver-
band met de ziekte vindt plaats door de Ge-
zondheidsdiensten voor Dieren, op basis van
verordening van het Landbouwschap. Na de
oorlog is abortus Bang, een zoönose, in ons land
uitgeroeid en sinds decennia zijn praktisch alle
rundveebedrijven officieel erkend vrij van bru-
cellose-Bang.

Op 7 mei 1986 kwam het Permanente Veteri-
naire Comité bijeen voor een gedachtenwisse-
ling over de gevolgen van het ongeluk in de
kerncentrale in Tsjernobyl voor het intracom-
munautaire handelsverkeer en de import uit
derde landen. In het verlengde hiervan vaar-
digde de commissie op dezelfde dag een be-
schikking uit waarbij Bulgarije, Hongarije,
■loegoslavie. Polen, Roemenië, Tsjechoslowa-
kije en de USSR voorlopig tot 31 mei van de
derde landen lijst werden geschrapt. Dit bete-
kent dat import van runderen en varkens en
vlees van paarden, runderen, varkens, schapen
en geiten vanuit deze landen in de EG niet meer
is toegestaan. Voor laatstgenoemde datum komt
het PVC opnieuw bijeen.
Voorts heeft de Algemene Raad van de EG op
12 mei 1986 besloten tot een schorsing van de
invoer uit eerdergenoemde landen van een aan-
tal andere diersoorten en ander vlees dan eer-
dergenoemd, en van verse melk- en zuivelpro-
dukten, produkten van de visserij, verse groen-
ten en fruit. Wat betreft het intracommunau-
taire verkeer moet worden voldaan aan de
veiligheidsmaatregelen van de importerende lan-
den.

Dierziektenbulletin nr. 8 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 30 april vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Eind april begin mei werden vier varkenspestuit-
braken geconstateerd in de Bondsrepubliek te weten
in Hannover deelstaat Neder-Saksen, in Unterfran-
ken deelstaat Beieren en in Detmold en in Arnsberg
deelstaat Westfalen. Het totaal aantal gevallen dit
jaar is hierdoor gekomen op 9.
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het afmaken en destrueren van alle varkens op de
betrokken bedrijven, het desinfecteren daarvan en het
instellen van zónes de protection.

Eind april begin mei werden 3 gevallen van varkens-
pest geconstateerd in de provincies Nuoro en Cagliari
op Sardinië. Alle op de bedrijven aanwezige varkens
zijn afgemaakt en gcdestrueerd. Het totaal aan ge-
vallen dit jaar kwam hierdoor op 6.

Op 22 april werd het vierde geval van Afrikaanse
varkenspest in 1986 vastgesteld op een bedrijf in de
provincie Nuoro op Sardinië.

2—4 International Symposium \'Prevention of con-
tamination and decontamination in the meat in-
dustry, Zeist (pag. 353).

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratory Diagnosticians, Amsterdam (pag.
690 en 228).

4—6 Aktuelle Probleme in der Mikrobiologie,
Schloß Rauischholzhausen b. Marburg.

8—11 Intern. Tagung \'Progress in Food Prepara-
tion Processes\', Halmstad (Schweden).

12 Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
KNMvD. Groepsvergadering (pag. 510).

12 Stichting Canis: Studiedag klinischc genetica.
Postiljon (Motel), Arnhem (pag. 441).

12 \'Verzamelen van literatuur en informatie op het
gebied van de landbouw\' PAO-EH Wageningen
(inl.: 08370-84094),

14—15 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der DVG-
Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\', Trier.

17 Contactdag voor de pluimveehouderij, primaire
sector. \'Het Spelderholt\', Beekbergen.

17—19 \'Microcomputers in het laboratorium en in
het veld\' PAO-LH Wageningen (inl.: 08370-
84094).

19 Ledendag Ned. Zoötechn. Ver. met bezoek aan
Inst. voor Veevoedingsonderzoek.