Mr. D. J. SANXES

proefschrift ter verkrijging van den graad van doctor
in de rechtsgeleerdheid aan de rijksuniversiter^ te
utrecht, op gezag van den rector-magnificus prof.
DR. A. NOORDTZIJ, hoogleeraar in de faculteit
der godgeleerdheid. voor de faculteit der
rechtsgeleerdheid te verdedigen op
VRIJDAG 22 OCTOBER 1926,
des namiddags te 3 uur,

„Tout ce qui est puissant peut devenir
dangereux, si l\'abus se joint à la
puissance. Mais la puissance n\'est
pas un danger par elle même. Au
contraire, la faiblesse est toujours un
danger grave...."

(P. de Rousiers : Les syndicats
industriels de producteurs, Paris
1912, blz. 274).

. 1. v- . << p .

Dit proefschrift strekt ter verkrijging van den graad van Doctor
in de ie^c/;/Jwetenschap. Alle gegevens en beschouwingen omtrent
de economische zijde van de moeder- en dochtermaatschappij-ver-
houding bedoelen derhalve slechts de juridische uiteenzetting te
verhelderen en maken geenerlei aanspraak op volledigheid. Ditzelfde
geldt voor hetgeen ik omtrent de buitenlandsche wetgeving, theorie
en praktijk vermeld; mijn hoofddoel is n.1. om weer te geven
hetgeen in Nederland en Nederlandsch-Indië betreffende dit vraagstuk
rechtens is en behoort te zijn.

Ook al ligt het afscheid van de Utrechtsche Alma Mater reeds
eenigen tijd achter mij, toch gevoel ik de behoefte om aan de Hoog-
leeraren, wier onderricht ik heb mogen genieten, mijn oprechten dank
te betuigen voor hetgeen zij mij in mijn studietijd gegeven hebben.

Het is mij niet mogelijk hier aan allen, beoefenaren der wetenschap
en mannen uit het bedrijfsleven, zoowel hier te lande als daarbuiten,
persoonlijk mijn dank te betuigen voor hunne waardevolle inlich-
tingen en adviezen. Veel van wat het bonte economische leven
van onze dagen met betrekking tot mijn onderwerp vertoont ware
zonder deze wegwijzers in de praktijk mij wellicht ontgaan.

De gedachte der samenwerking, vroeger en thans. — Tweëerlei
tendens. — Groote verscheidenheid in vormen.

Juridische- of economische indceling? — Indeeling der oudste
schrijvers. — De „hechtheid" als criterum. — Indeeling van
von Halle. — Eerste indceling van Geiler. ~ Tweede indeeling
van Geiler. — Indeeling van Friedlander. — Indeeling van
Hausmann. — Indcehng van Amiaud. — Indeeling van Henry. —
Mijne indeeling. — Verdringing der contractueele- door \' de
bezitsconcentratie.

Spra.akverwarring. — Definitie van de moeder- en dochtermaat-
schappij-verhouding. — Gentlemen\'s agreement. — Concern. —

Syndicaat — Ring en corner. — Pool. — Fusie. — N.V. directrice
van andere N.V. — Alliance.

HOOFDSTUK I. DE MOEDER-EN DOCHTERMAATSCHAPPIJ-
VERHOUDING .........blzz. 31 tot 61

Begrip. —Blijvende toestand. — Beheersching als doel. — Invest-
ment trust. — Efrektenübernahmegescllschaft. — Mining trust —
Assets company. — Finanzierungsgesellschaft.

Rechtvaardiging van eigen keuze. — SchachtelgeseUschaft -
Ueelname. — Omnium. — Holding company. — Andere namen.

Moedermaatschappijen „ad hoc", en andere, — Werkende- en
niet werkende moedermaatschappijen.

Algemeene Nederlandsche Maatschappij ter begunstiging van de
Volksvlijt. — Omnium genevois. — Crédit Mobilier. — Oorsprong
in de Vereenigde Staten.— Waarom eerst na 1889 opgekomen. —
Voorloopers. — Verdere ontwikkeling. — Latere bloei in Europa. —
Engeland. — Duitschland. — Andere landen. — Nederland.

Juridisch belang hiervan. — Rechts- en economische motieven. —
Horizontale- en verticale concentratie. — Beperking van het
kapitaalsrisico. — Speculatieve doelemden. — Machtswellust. —
Bewaring van het nationale karakter der dochtermaatschappij. —
Fiscale redenen. — Nationale eischen bij concessie\'s e. d. —

Volledige winstgerechtigdheid, beperkte aansprakelijkheid. —
Gemakkelijk te verkoopen. — Ondoorzichtigheid. — Lage oprich-
tingskosten. — Historische vorm blijft behouden.

Economische eenheid. — Juridische zelfstandigheid. — Bezwaren
tegen de one man\'s Company. — Buitenlandsche verbodsbepalin-
gen. — One man\'s Company bestaanbaar. — Vereenzelviging
van moeder- en dochtermaatschappij — Invloed der economische
afhankelijkheid op de juridische zelfstandigheid. — Amcrikaansche
rechtspraak. — Duitsche rechtspraak. — Kan dit ook in Nederland ?

Drie mogelijkheden. — Moedermaatschappij „ad hoe" mag niet
als N. V. opgericht. — De „leege" N. V. ~ Ontstaan der
verhouding, als beide N. V.\'s reeds be.staan. — Als moeder-
maatschappij opgericht wordt. — Als dochtermaatschappij opge-
richt wordt. — Inhoud van prospectus der dochtermaatschappij. —
Art. 40a Regeeringsontwerp 1925. — Inbreng. — De zetel der
dochtermaatschappij. — Handelsregister.

Begrip. — Contrôle buiten de moeder- en dochtermaatschappij-
verhouding. — Vereischte meerderheid. — Hoe verkrijgt men de
stemmenmeerderheid ? — 1. Eigendom der aandeelcn. Niet
de volle meerderheid noodig. — Art. 54 W. v. K. — Vetorecht. —

Wezen en doel. — Toelaatbaarheid. — Persoonlijke voorrechten. —
2b. De aandeden met wisselend stemrecht. —
3. De voting trust. Begrip en toelaatbaarheid. — De ónaf-

Art. AAb, 1« lid, Regeeringsontwerp 1925. — 4. De aandeden
zonder stemrecht. Wezen. — Toelaatbaarheid. — Slechts
houder van meerdere aandeden stemrecht. — 5. De Deponent-
aktien. Wezen. — Doel. — Geoorloofdheid. — Ook zonder
uitdrukkelijke machtiging? — 6. Aandeden in pand. Heeft
de pandhouder stemrecht? — Toonderaandeelen. — Stilzwijgende
machtiging. — 7. D e aandeden in report gekocht
Begrip. — Geven deze stemrecht? — 8. Het hurenvan
aandeden. Wezen en geoorloofdheid. — § 318 H. G. B. _

Tweëeriei gezichtshoek. — Ook andere besluiten dan statuten-
wijzigingen. — De positie van den enkeling in de vennootschap._

Iura singulorum. — Sonderrechte. — Hunne grenzen. — Einzel-
rechte. — Verwarring dezer beiden.— Minderheidsrechten. — Ver-
schil met Sonderrechte. — Onbeperkte mecrderheidsmacht. - Het
doel der vennootschap als grens. — Critiek hierop. — Gelijk-
heidsbeginsel. — Tht\'orie des bases essentielles. — Bezwaren
hiertegen. — Theorie van Regelsberger. — O )vatting van
Schölten. — Gierke\'s scepsis. — Openbare orde en goede

Art. 1374 B.W. van openbare orde. — Bijzonder karakter van
het probleem bij de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding. —
Minderiieidstyrannie. — Het verband mag niet vcrwaarloo.sd
worden. — Stemmenmeerderheid en kapita-alsmeerderheid. —
Opzettelijke benadeeliug. — Comi)cnsatie van indirect nadeel met
direct voordeel. — Misbruik van stemrecht. — Uitsluitend
verkeer. — Kapita.ilswijziging der dochtermaatschappij. —- Dc
,,Hibcrnia"-zaak. — Wijze van besluiten. — Gevolgen van machts-
misbruik. — Positie van derden.

Persoonlijk belang. — Middelen ter ontduiking. — Beoordeelinff
hiervan. — Ontduiking door stroomannen. — Beoordeelinff
hiervan. — Nederiandsch recht. °

Contractueele directie door derden. - N. V. directrice van andere
pA^;- ~ hiertegen. - Hier te lande toegelaten. -

zoodanig. — Vaststellen van balans en winst- en verliesrekening
door directie. — De\'charge. — Ontslag. — Inlichtingen. — Heeft
individueele aandeelhouder hierop recht?

E. Overeenkomsten tusschen moeder- en dochter-
maatschappij.........blzz. 157 tot 162

Zijn deze bestaanbaar? — Irreëele overeenkomsten. — Begrip. —
Hoe blijkt de irrealiteit ? — Gevolgen der irrealiteit. — Uitlegging
van overeenkomsten.

Liquidatie van moeder- of dochtermaatschappij. — One man\'s
company. — Gedwongen inkoop van aandeelenbezit der moeder-
door dochtermaatschappij. — Andere dergelijke transactie\'s.
t

Art. 419 C. Pénal. — Amerikaansche verbodswetten. De Sherman
Act. — Ontbindingsplannen. — De Clayton Act. — De Webb-
Pomcrene Export Trade Act. — De Capper-Volstead Act. —
Geringe toepassing der wetten. — Argentijnsche wetgeving.

B. Verdere strafbepalingen in ver-
band met de verhouding . . . blzz. 177 tot 179

Aansprakelijkheid der moeder- voor strafbare feiten der dochter-
maatschappij. — Benadeeling door directie. — Diefstal of
verduistering. — Strafbaarheid van het stroomanneninstituut.

Criteria voor nationaliteit der N.V. — De zetel. — Overgang naar
een nieuw criterium. — De economische macht. — Afweermaat-
regelen tegen buitenlandsche N.V.\'s. — Weren van vreemden
invloed uit nationale N. V.\'s. — Oorlogsmaatregelen. — Statutaire
bepalingen. — Gebruik der verhouding in dit verband.

Verdeeling van het belastingobject onder verschillende rechts-
gemeenschappen. — Orgaantheorie. — Hare grenzen. _ Wijze

van toepassing. — Gevaar van fictie\'s. — Bewijslast. — Slechts
bij winstbelasting toepasselijk. — Belastingbesparing.

1. Nederland. Art. 3 Dividend- en TantièmebelastingAvet. —
Eerste of tweede uitdeeling vrijstellen? — Aandeelen op naam. —
„Genieten". -— Het proces van de „Koninklijke". — Claims. —
Alleen winstuitkeering afgetrokken. — Wijze van aftrek. — Art. 29
Dividend- en Tantièmebelasting. — ®/io aandeelenbezit der moeder-
maatschappij. — Wanneer moet aandeelenbezit aanwezig zijn. —
Beperkte reductie. — Dochtermaatschappij moet reeds belast zijn.
Aandeelen op naam. — Art. 24 O.W. belastingwet. — 2. Neder-
landsch-Indiö. Art. 8 Vennootschapsbelastingordonnantie
1925. — Negatieve definitie van het vrijstellingsobject. — Geheele
vrijstelling. Verschil met vroegere regeling. — Art. 10 Vennoot-
schapsbelastingordonnantie 1925. — Art. 21 O. W. belasting-
ordonnantie. — 3. Engeland. Excess profits duty en Corporation
profits tax. — Heffing als van <Jt5n bedrijf. — 4. Duitschland.
§ 18 Kriegssteuergesetz. — Beperkingen. — § 6, No. 8 Kürper-
schaftssteuergesetz. — § 3 al. 1 No. 10 Kapitalertragssteuergesetz.—
Andere wetten en verdragen. — 5. Frankrijk. Vroegere toe-
stand. — Wet van 31 Juli 1920, art. 27. — Voonvaarden der
vrijstelling. — Ook obligatierente afgetrokken. — Art. 28 dier
wet. — Vragen v.an Léon Mt\'rel.

bij art. 2 InkomstenbelastingweL — 2. N e d e r 1 a n d s c h l n d i ë.
Nieuwe en oude regeling. — Orgaantheorie toe te passen. —

3. Andere landen. Dochtermaatscha )pij-„vertegenwoordig-
ster". — Bedrijfsbelasting. — Vermogensbe asting. — Schenkings-
recht. — Grens der orgaantheorie.

Zijn de aandeelen van de dochter- bedrijfsmiddel der mocder-
maatsch.ippij ? — Juridische zdfstandigheid der dochtermaatschappij
— Andere besli.ssingen. — Gdijkstdling van leening en dedname. --
Idem van aandeden- en eigendomsoverdracht van onroerend
goed. ~ Bijzondere regden voor niet-wcrkende mocdermaat-

schappijen. — Heffing van registratierecht op de „leege" N. V. —
Belasting op aandeden met meervoudig stemrecht.

HOOFDSTUK IX. HOE DIENT DE VERHOUDING WETTE-
LIJK GEREGELD TE WORDEN? . . blzz. 243 tot 302

— Hare noodzakelijkheid. — Veroordeeling der Amerikaansche ver-
bodswetten. — Beperking van misbruiken. — Hiervoor wettelijke
regeling noodzakelijk. — Publiciteit. — Hare bezwaren. — Hare
ontoereikendheid.

Prospectus. — Balans. — Bijzonder karakter bij de moedermaat-
schappij. — Publicatie zonder meer niet voldoende. — Voorschriften
omtrent den inhoud vereischt. — De eischen eener juiste balans-
regeling. — Twee stelsels. — Gegevens omtrent de dochter- in
de balans der moedermaatschappij. — Samenvoeging van de
balansen van moeder- en dochtermaatschappij. — De „verzamel-
balans". — Waardeering van de aandeden der dochter- in de
balans der moedermaatschappij. — Kostprijs. — Kostprijs, beurskoers
of intrinsieke waarde ? — Waardecringsregd. — Wetóvoorschriften
of vrije regeling door belanghebbenden r — Publicatiewijze. —
Beperkt tot belanghebbenden. — Balansgoedkcuring. — Door
wien ? — Wijze van goedkeuring.

Minderheidsrechten. — Critick hierop. — Regeling van het
meervoudig stemrecht. — Niet geheel verbieden. — Fransche
wetsontwerpen. — Critiek hierop. — Verhouding van stemrecht
en kapitaalsdeelname. — Beperkte dividendrechtcn. — Overhcids-
goedkeuring. — Stemmen door nict-aandeclhouders. — Maatregelen
hiertegen. — Het meerderheidsbeginsd. — Evenredige vertegen-
woordiging. —- Machtsverschuiving in de N. V. — Fransche
„actions de travail". — Critiek hierop. — Stemrechtaandeden.
Het voorstel van Planitz. — Critiek hierop. — Eigen denkbedden. —
Belang dezer regeling voor de verhouding.

— Cumulatie van tantième\'s. — Bewaring van nationaliteit. —
Belastingheffing. — Staatstoezicht.

Slechts op weinig gebieden van het menschelijke denken en van De gedachte
de maatschappelijke werkzaamheid is binnen een tijdsruimte van ^erkfn
nauwelijks honderdvijftig jaren een geweldige beweging ontstaan, vroeger en
revolutionair en hartstochtelijk, met de oorspronkelijke kracht van
iedere waarlijk als bevrijdend doorleefde gedachte verdedigd en in
de wereld uitgedragen; en is diezelfde beweging weer in zichzelf
doodgeloopen en met minder groot enthousiasme wellicht, doch
met een ongetwijfeld nog grooter feitelijk geweld, teruggevloeid
tot een toestand, niet gelijk aan, maar toch in diepsten kern
beheerscht door dezelfde gedachte als die van vóór haar ontstaan.

Een dergelijk verschijnsel nu heeft zich voorgedaan bij het
individualisme in het bedrijfsleven. Vóór de Fransche Revolutie
was dit vrijwel overal en voor alle takken van werkzaamheid in
bet glldewezen georganiseerd. Dit beoogde, naast veredeling van
het vak, vóór alles collectieve zelfverdediging van de bedrijfs-
genooten tegen buitenstaanders, welke hun zekere broodwinning
m gevaar brachten. Het woord solidariteit was toen als leuze nog
niet uitgevonden en de grootonderneming als economische eenheid
zeldzaam, maar al deze neringdoenden en handwerkslieden voelden
zich aan elkaar verbonden in een eenheid van belangen, welke
als afweerorganisatie weinig minder hecht was, dan vele van thans.
„Het handwerk" was daar een organisch begrip, geen technische
abstractie.

Hiertegenover kwam, wel langen tijd reeds voorbereid, doch in
zijn practische uitwerking als met een slag te staan het beginsel
der vrije concurrentie. Het werd geboren uit den wil tot mede-
genieten van de betrekkelijke welvaart der gildeleden door de

daarbuiten staande, op handwerk in loondienst aangewezen lagen
der bevolking, en gesteund door de dogmatisch-abstracte vrijheids-
leer met haar „droit au travail".

In hare volle consequentie is deze gedachte wel historiscb
verklaarbaar, doch maakt zij geen deel uit van het organisch
geheel der economische feiten. De geweldige ban, die zij heeft
uitgeoefend op de geesten, berust dan ook niet alleen op haar
eigen innerlijke noodzakelijkheid, doch vóór alles op haar verband
met politieke leuzen. De kernbeginselen van het politiek liberalisme
der negentiende eeuw, reeds in het einde der achttiende onder de
denkers levende, hebben Adam Smith beheerscht en niet omge-
keerd, zooals men meestal aanneemt.

Doch de onafwendbare gang der geschiedenis heeft zijn rechten
hernomen en de theorie vernietigd. De ongebreideld vrije mede-
dinging is in een zee van ellende ten onder gegaan. De „bellum
omnium contra omnes", zonder vrede en zonder wapenstilstand,
beteekende een wissen dood voor de zwakken en een Pyrrhus-
overwinning voor de zwaar getroffen sterkeren. Zoo moest men
terugkeeren tot het levende beginsel der gebondenheid van allen
aan elkander, moest de gemeenschapsgedachte, te kwader ure
gewelddadig vernietigd, tot nieuw leven komen.

Het tijdperk der individualistische voortbrenging, met de kracht
van een moreel postulaat verdedigd, heeft echter zijn uitwerking
op de geesten niet gemist. Men voelt wel weer de noodzakelijk-
heid van samenwerking, echter nog steeds min of meer als een
knellend juk, als iets, wat men niet dan in uitersten nood doet.
Langzamerhand breekt het licht wel door; het is thans niet meer
noodig om zich tegen de aantijging van immoraliteit: schending
van het geheiligde vrijheidsbeginsel, te verweren, wanneer men
bedrijfsconcentratie aanbeveelt\'^), en vagelijk voelt men al wel, dat
eigenlijk de cut-throat-competition demoraliseerend werkte, maar
in breede lagen van het bedrijfsleven is nog niet ten volle door-
gedrongen het besef van wat de Franschen zoo juist de „inter-
dépendance sociale" noemen.

Tweeërlei De oorspronkelijke reden tot samenwerking is dus geweest de
drang tot zelfbehoud der betrokken ondernemingen.

Zooals Colliez dat nog in 1903 noodig achtte in zijn: Des ententes
de producteurs et de commerçants, th. Taris 1903, biz. 473.

Langzamerhand is een deel van het bedrijfsleven hier echter
ook buiten noodzaak toe overgegaan. Men zag in de samenwerking
een middel om willekeurig het te behalen voordeel ten koste van
anderen te vergrooten en een machtspositie te bereiken door feitelijk
monopolie of markttyrannie i).

Zoo ontstond een goede en een slechte tendens bij de samen-
werking. In vele gevallen, waar in rechte naar goede trouw, billijkheid
en maatschappelijke geoorloofdheid in deze materie gevraagd moet
worden, zijn de aan te leggen maatstaven op deze onderscheiding
terug te brengen.

Op welke wijzen heeft men nu getracht de samenwerking te Groote ver.
verwezenlijken ? scheiden»

Hiervoor zijn uit den aard der zaak meerdere wegen mogelijk ïomw.
geweest. Het had kunnen geschieden in den vorm eener van
overheidswege ingestelde of geregelde bedrijfsorganisatie, zooals
het gildewezen was; de staat was evenwel in den tijd, waarin de
behoefte aan vereeniging zich deed gevoelen, nog dermate van
den dogmatischen vrijheidsgeest doortrokken, dat zij iedere aan-
eensluiting in het bedrijfsleven met wantrouwen gadesloeg, of zelfs
openlijk vijandig bejegende. Van deze zijde was dus allerminst
steun of leiding te verwachten.

ploeg geslagen hebben, ieder op zijne wijze. Allerlei factoren hebben
medegewerkt om hier een bonte vormenschakeering te voorschijn
te roepen: de landaard, de bedrijfsvorm, de mate van economische
ontwikkeling, de geografische ligging, de wetgeving, en niet in
het minst de persoonlijke voorkeur van de leidende figuren, en de
meerdere of mindere mate, waarin zij het nut der aaneensluiting
beseften, speelden een grooten rol. Een van de moeilijkste problemen
in deze materie is dan ook wel, om in de veelheid van verschijnselen
een eenigszins overzichtelijke ordening der begrippen tot stand
te brengen 2).

S T ? rapports avec leur nationalité, th. Paris 1923, blz 10
Dit komt verschijnselen een groote innerlijke eenheid.

Juridische« Hierbij doen zich twee mogelijkheden voor. Men kan de indee-
sfh^\'inXi steunen hetzij op juridische-, hetzij op economische

Op gevaar af om door andere op dit gebied werkzamen 2) voor
„weltfremd" uitgekreten te worden, geef ik aan een zuiver juridische
indeeling van de concentratievormen in het bedrijfsleven de voor-
keur. Weliswaar dient de rechtswetenschap met alle krachten uit
het bedrijfsleven te rekenen en niet ten onder te gaan in
„Begriffsjurlsprudenz"; hare helderheid en scherpte van omlijning
wint het echter zoozeer van die der economie, dat een juridische
indeeling veel meer tot begripsverheldering bijdraagt dan een
economische.

Indeeling In de werken uit het begin dezer eeuw treft men slechts zeer
fchriVerï*\' zelden iets anders aan dan de groote scheiding tusschen kartellen
SC rjvers. ^^ ^^usts. Ten hoogste vindt men, als een los er vóór komend

aanhangsel, de pools, corners en rings besproken, en bij een heel
enkele de (daar nog zoo genoemde) holdingtrust als een onderdeel
van de trust vermeld. De onderscheiding is hierbij hoofdzakelijk
gebaseerd op de beweerde grootere economische hechtheid van
het trustverband, bijkomstig geadstrueerd uit vaag aangeduide
juridische verschillen; en verder op de territoriale tegenstelling van

industrial combinations and coalitions indiscriminately the name of „trust".
This is very significant: for it shows, tliat the public has unconsciously
recomised that, though different in their form and sometimes in their
temporary aims, all these attempts at combinations arc but manifestations
of one underlying tendency". Het publiek demonstreert hier zijn mtultief
besef, dat al deze verschijnselen toch in wezen hetzelfdft zijn.

1) Gevaariijk lijkt mij het voorstel van Rorert Compel: De la fusion
des sociétés anonymes, th. Paris 1908, blz. 38. Hij wil zoowel den jurist
als den econoom, elk voor zijn gebied van wetenschap, een eigen onder-
scheiding met eigen begrippen en namen laten opstellen. Hoe vaak toch
grijpen beide gebieden niet in elkaar, hoe dikwijls moet men niet juri-
dische theorien met economische argumenten steunen en feiten uit de
volkshuishoudkundige ontwikkeling verklaren uit bepaalde vereischten der
rechtsorde I Door een dubbele terminologie in te voeren lokt men als
het ware uit om alles door elkander te hsüenl

2) B.v. Dr. Fritz Hausmann : Die Tochtergesellschaft Eine rechtliche
Studie zur modernen Konzembildung und zum EfTektenkapitalismus,
Berlin 1923, blzz. 14 v.

Europa en Amerika. Voorts worden minutieus uitgezochte verschillen
binnen het kader van het kartel uitgewerkt.

De eerste principieele indeelingen gronden zich op de meerdere De hecht«
of mindere hechtheid der organisatievorm. Men begint bij vrijwel t^erSml\'
vormelooze aaneensluitingen en eindigt bij de zuiver economische
en juridische eenheid der betreffende bedrijven.

Hierbij komt het bezwaar tegen economische schemata wel zeer
sterk uit. Nergens is een categorie scherp omlijnd, overal zijn er
grensgevallen, overgangstoestanden, ja zelfs ten eenen male niet
te rangschikken verschijnselen. Men kan hier niet van een indeeling,
hoogstens van een schaal, een gradatie spreken. Wil een ordening
bruikbaar zijn, dan is het een eerste vereischte, dat zij geheel of
ten naasten bij de stof verdeelt. Dit ontbreekt hier echter ten
eenen male.

Het eerste mij bekende voorbeeld van een zoodanige indeeling Indceling
geeft Ernst von Halle 2). Hij bouwt zijn schema als volgt op: HaUe®"

A. Vakverbonden, steunvereenigingen, fondsen en dergelijke,
welke slechts in het algemeen wederzijdsche hulp beoogen;

B. Prijsregelingen overeenkomsten over leveringscondities
e.d. zonder preciesen juridischen vorm, „gentlemen\'s
agreement". (Hij rekent hieronder ook b.v. de beurzen,
de orde\'s van advocaten en de geneeskundige kringen;
of dit in zijn systeem juist is, waag ik te betwijfelen, ik
zou ze eerder onder i. A. plaatsen);

C. Prijsregelingsvereenigingen met geregelde bijeenkomsten.
Pools. Von Hallk zegt zelf, dat deze categorie zeer
dicht bij het sub 2 genoemde komtl

O Zie o.a. F. M. Widaut: Trusts en Kartellen, Amsterdam 1903-
Et. Martin St. Léon: Cartells et trusts, Paris 1903 en Paui, Jourdan\'
Etude juridique sur les trusts, th. Aix 1906. Een late nabloei hiervan eeeft
R. Liekmann: Kartelle und Trusts, und die Weiterbildung der volkswirt-
schaftlichen Organisation, 5c druk, Stuttgart 1922, die de andere concen-
tratievormen wel kent, doch ze zuiver als een aanhangsel aan de beide
in den titel genoemde behandelt. Deze wijze van indeeling is
gelukkig in zijn latere werken verdwenen. Een verwante wijze van behan-
awinggeeft nog E. Klein: Die wirtschafüichen und sozialen Grundlagen
% der Erwerbsgesellschaften, Berlin 1914, biz. 67.

A. Regelingen omtrent prijzen, afzet en leveringscondities,
welke schriftelijk zijn vastgelegd;

C. Hetzelfde, met overeenkomsten tot uitsluitend verkeer
tusschen de toetredenden, en verbod tot handelsrelaties
met buitenstaanders, c.q. door premies versterkt.

A. De eigenlijke trusts (nog in drie soorten verdeeld naar
voor ons onbelangrijke Amerikaansch-rechtelijke onder-
scheidingen);

Men ziet hier bij den eersten oogopslag wel, dat de grenzen
tusschen iB, iC, 2A, 2B en 2C, tusschen 3B 2c en 3B 2d, vrijwel
niet te trekken zijn. Hierbij komt nog dezelfde naam voor diverse
onder-categoriën 1

Eerste in» ^^^^ minder principieel zuiver is het systeem van Dr. K. Geiler
deeling van Deze schrijver zegt zelf wel een indeeling te geven die van den
sterksten tot den zwaksten concentratievorm overgaat, maar hier zijn
allerlei andere onderscheidingsmomenten ingeslopen. Hij rubri-
ceert als volgt:

G<^ellschaftliche Organisationsformen des neueren Wirtschaftsrechts,
2e druk, Mannheim 1922, blzz. 62 v. v.

is het verschil van i, 2 en 3 zm^zr juridisch en zal in den regel de
innerlijke eenheid der componeerende bedrijven bij deze drie cate-
goriën wel ten naasten bij dezelfde zijn. Hier is dus een aan het
beginsel vreerad element in de indeeling binnengedrongen. Hetzelfde
kan gezegd worden van 4 en enkele vormen van 5 (b.v. het winst-
deelingskartel). Verder hangt 6 er naar mijn meening vrij los bij •
deze categorie dankt hare opname waarschijnlijk aan des schrijvers
persoonlijken voorkeur voor dezen organisatievorm.

Als één der grootste bezwaren tegen deze indeeling beschouw
ik voorts, dat zij eensdeels ruimte laat voor eindelooze tusschen-
vormen en overgangen (b.v. de belangengemeenschap met weder-
zijdsch aandeelenbezit tusschen 3 en 4, het winstdeelingskartel
tusschen 4 en 5 in), andersdeels verscheiden organisatievormen
geheel buitensluit. Onder welke categorie moet men hier het z.g.
„gentlemen\'s agreement" onderbrengen? Onder 5 wellicht? Dat
zou wel het eenige mogelijke zijn, doch m.i. een vrij gewrongen
constructie geven. En waaronder die vorm van samenwerking,
waarbij de eene vennootschap als directrice der andere optreedt?
Deze kan ten eenen male niet in het gegeven kader gevoegd
worden.

Tenslotte gaat de schrijver op blzz. 12 v.v. dezelfde stof op een
gansch andere wijze (welke hieronder nog ter sprake zal komen)
indeden, zonder deze daarbij uit een anderen gezichtshoek te
beschouwen of de beide systemen op cenigerlei wijze met elkaar
in verband te brengen. Dit illustreert toch wel vrij duidelijk de
willekeurigheid van beide classificaties!

De hoofdfout zoeke men echter in het aan de indeeling ten
grondslag liggend beginsel. De mate van hechtheid en innerlijke
kracht van een samenvoeging van ondernemingen wordt immers
niet alleen, cn vaak zelfs niet in hoofdzaak, beheerscht door den
vorm, waarin deze tot uiting komt, maar ook door de wijze, waarop
deze laatste in de practijk gehanteerd en doorgevoerd wordt, door
den omvang der samengaande ondernemingen ieder voor zich, door
de meerdere of mindere bindende kracht van de bclangenee\'nheid
die er aan ten grondslag ligt, en, niet te vergeten, door de persoon\'
njkheid van de in de samenwerking en in de componeerende
Dednjven als leiders optredende figuren. Deze en tallooze andere

imponderabilia verwaarloost de genoemde indeelingswijze volkomen
«letgeen haar maakt tot een eenzijdige, mechanistische opzet!

volkomen in strijd met hetgeen juist door een systematiek naar
economische kenmerken beoogd wordt.
Tweede in» Kort te voren noemde ik reeds met een enkel woord de tweede
GeÜM^ indeelingswijze van GEILER. Deze onderscheidt:

1. Uniernehmungsgemeinschaften. Hier heeft men een nieuwe
gemeenschappelijke organisatie, een nieuwe onderneming met
eigen kapitaalrisico opgericht. De schrijver rekent hieronder:
de fusie, de verpachting der afzonderlijke bedrijven aan een
centrale onderneming, en de belangengemeenschap met
bedrijfsgemeenschap.

2. Förderungsgemeinschafien. Deze zijn vormen van samenwer-
king, welke niet om huns zelfs wille, doch slechts ten dienste
der bestaande zelfstandige ondernemingen werkzaam zijn.
Onder deze rubriek vallen o.m. de „Genossenschaften", de
kartels en de dwangsyndicaten.

3. Verflechtmigsgemeinschaften. Bij deze soort is het kenmerk:
opbrengst- en risicoverdeeling met behoud der juridische
zelfstandigheid. Hieronder vallen o.m. de belangengemeen-
schap, de diverse vormen van deelname van de eene onder-
neming aan de andere, en de consortiums (gelegenheidsver-
eenigingen).

Het onderscheid tusschen i en 3 is hier zuiver juridisch, dat
tusschen 2 eenerzijds, i en 3 anderzijds zuiver economisch. Bij de
eerste twee is het criterium de al of niet juridische zelfstandigheid
der ondernemingen, die zich vereenigden, bij de laatste het doel
der concentratie, n.1. steun van anderen, of ,,Selbstzweck" {het
feitelijk concentreeren van alle maatschappelijke activiteit onder
leiding en ten bate van de nieuwe samenwerking, zij het niet in
handen van deze). Immers neemt men niet aan, dat Geiler bij dc
derde categorie dit als kenmerkend doel beschouwt, dan ontvalt
aan de onderscheiding tusschen 2 en 3 alle grond. Trouwens,
deze is zonder dat al wankel genoeg. De schrijver noemt zelf de
derde soort een tusschenvorm en verraadt daarmede reeds de onvol-
doendheid van zijn eigen systeem. In werkelijkheid is deze categorie
niets anders dan een verzamelplaats van wat elders niet thuis te
brengen is. Een indeeling, die dergelijke restantbegrippen noodig
heeft, kan nimmer juist zijn.

Tenslotte merkt Hausmann i) terecht op, dat de naam „Ver-
flechtungsgemeinschaft" minder gelukkig is, althans niet slaan kan
op consortia; bij deze kan immers van „Verflechtung" zeker niet
gesproken worden.

In nog veel sterkere mate gelden al de hier gemaakte opmer-Indeeling
Kingen voor de indeeling van Friedländer 2), welke luidt • "^an Fried

Hier zijn weer bij 2 en 3 economische, bij i en 4 juridische
kenmerken genomen. Verder kunnen verschillende concentratie-
vormen, b.v. de verpachting van het eene bedrijf aan het andere,
nergens ondergebracht worden 3).

Tenslotte gaan een aantal classificatie\'s uit van de algemeen
menschelijke gedachte, dat de samenwerking verschilt, naarmate zij
geschiedt door onderling goedvinden, door wilsovereenstemming
dan wel door dwang, hetzij van een der samenwerkenden, hetzij
van een boven allen staand centraal lichaam. Hierbij kan men
zich stellen hetzij op de basis van den rechtsvorm, hetzij op heteeen
naar buiten blijkt omtrent het maatschappelijk gebeuren. Zoodoende
ontstaat derhalve tweeërlei beschouwingswijze (juridisch of eco.
nomisch). In het laatste geval spreekt men van het sub- en coördi.
natiebeginsel, in het eerste onderscheidt men concentratie door bezit
en door overeenkomst.

De economische methode is met groote helderheid uiteengezet „
door Hausmann. Hij onderscheidt : v"n ®

De fih^alen behooren hier niet in thuis: de verhouding van filiaal
^^^Jio^derneming is er niet een van bedrijfsconccntratie, doch

Zeer duidelijk komt de bedoeling van den schrijver uit op blz. 25,
waar hij zegt, dat er geen vaste criteria ter onderscheiding van
de beide categoriën (sub- en coördinatie) bestaan, doch dat „ ... je
nach Lage des Ein\'zelfalles unter Berücksichtigung der Gesammt-
situation der tatsächliche Grad der Beherrschung,... ausschlaggebend
erscheint". Dit is de zuiver economische beschouwingswijze.

Iets minder helder, schoon toch nog duidelijk herkenbaar, is
dezelfde gedachtengang terug te vinden bij AndrÉ AmiaUD i).
Deze auteur onderscheidt :

1. „Les groupements d\'études et de défense corporatives". Deze
beoogen slechts een vereenigd aanwenden van invloed : werk-
geversvereenigingen e.d. Zij zijn in een studie omtrent de
vormen der bedrijfsconcentratie minder op hun plaats;

De terminologie is hier iets minder scherp economisch en laat
ruimte voor de veronderstelling, dat mede op juridische factoren
is gelet: doch uit den toelichtenden text blijkt, dat ook hier nog
zuiver economische criteria bedoeld zijn.

1. Alliance morale entre sociétés (gentlemen\'s agreement).
Entente commune sans caractère juridique.

a. Omnium ou société civile de capitaux se proposant,
par achat d\'actions des sociétés participantes, d\'exercer
sur les affaires intéressés un pouvoir de direction.

b. Syndicats et ententes de producteurs. — Consiste par
accords réciproques à limiter et à réglémenter la
production. Peut également se présenter sous la forme
d\'un comptoir de vente et d\'une société des sociétés
destinée à gérer le comptoir.

B. Directe. Société des sociétés. Groupement des sociétés cn
une supersociété.

Les nouvelles formes d\'ententes entre producteurs devant la loi
pénale, th. Paris 1914, blzz. 7 v.v.

2) „Des Sociétés de sociétés", Journal des Sociétés 1919, blzz. 157—200.

Indeeling
van

Amiaud.

Indeeling
van Henry,

a. Association de sociétés, — Surtout un caractère
d\'étude ou un caractère préparatoire.

b. Association en participation des sociétés. — Association
occulte, limitée le plus souvent à une ou plusieures
participations déterminées.

c. Société anonyme de sociétés. — Participation plus ou
moins étendue des sociétés intéressées, en principe
assez nombreuses, et qui désirent conserver une indé-
pendance large en dehors de leur participation.

d. Société en commandite de sociétés. — Noyau de
sociétés participantes étroitement associées. Sociétés
commanditaires s\'intéressant seulement à certaines
affaires déterminées et gardant pour le reste leur
indépendance.

e. Société en nom collectif de sociétés. — Groupement
très énergique et très étroit des sociétés participantes.
Tend à se rapprocher beaucoup de la fusion, lorsque
les sociétés participantes font apport à la société
commune de la totalité de leurs affaires.

3. Fusion. — Désolution d\'une ou plusieures sociétés existantes
qui constituent un groupement social nouveau.

Dit stelsel wekt sterk den indruk een abstract-constructief product
van den schrijver te zijn, die voor zich heeft uitgedacht in welke
vormen de concentratie zich wel kan steken, zonder veel hoofd-
brekens over de vraag, hoe ze dit de facto doet, en zonder zich
eigenlijk iets van de gebruikelijke terminologie aan te trekken i)

Vooreerst acht ik het een principieele fout om de z.g. gentlemen\'s
agreements als een aparte categorie te behandelen. Dit begrip
geeft n.1. enkel weer den uiterlijken vorm eener concentratie
overeenkomst, te weten, dat deze uitsluitend mondeling en met
geen ander bewijs en sanctie dan het eerewoord van partiien
wordt afgesloten. Over den ervan zegt het ten eenenm^ale

Verder ontgaat mij ten eenen male het criterium, waarnaar de
„alliance directe" en de „alliance indirecte" van elkaar onder-
scheiden worden. Is de eerste de zuiver contractueele vorm, de
tweede elke andere? Neen, immers de onder A. b. genoemde
concentratievormen zijn eveneens zuiver contractueel. Ligt het
onderscheid soms hierin, dat bij den directen vorm de overeenkomst
het scheppen eener vennootschap of maatschappij ten doel heeft,
bij den indirecten niet? Ik acht het niet buitengesloten, dat de
schrijver dit eigenlijk bedoeld heeft, doch dan is hij zijn systeem
niet trouw gebleven: immers ook het verkoopskantoor in den
vennootschapsvorm rekent hij onder de indirecte soort.

Het onderscheid tusschen de „alliance juridique" en de fusie
berust waarschijnlijk op de juridieke zelfstandigheid van de samen-
werkende eenheden bij de eerste, het volkomen opgaan in één
rechtspersoon bij de laatste soort.

Voorts wordt de handeling voor gemeene rekening deels in de
„directe" (sub b.), deels onder den naam syndicaat i) in de „indirecte"
categorie behandeld.

Tenslotte betwijfel ik of de vorm sub d. genoemd (de comman-
ditaire vennootschap van vennootschappen) ooit bestaan heeft of
ontstaan zal 2). Er bestaat weinig of geen reden om dezen vorm
voor bedrijfsconcentratie te kiezen. Daarentegen komt de vorm
sub e. genoemd (de vennootschap onder firma van vennootschappen)
inderdaad in Frankrijk vrij vaak voor 8), en ook in Duitschland is

1) Zie voor het vallen van het begrip syndicaat onder de handeling
voor gemeene rekening: Molengraaff: Leidraad bij de beoefening van
het Nederlandsche Handelsrecht, 4c druk, Haarlem 1019, I, blz. 170.

■i) Amiaud, a.w. blz. 55 noot 2, voegt aan zijn mededeehng, dat deze
vorm niet gebruikt wordt, de zeer juiste opmerking toe, dat de over-
wegende plaats van den besturenden vennoot hem ook minder geeigend
maakt voor een vorm vJln contractueele samenwerking, zooals hier
aanwezig is. (Prof. Mr. E. J. J. van der) H(eyden): „Stapelvormen", in
De Naamlooze Vennootschap I, blz. 271, acht het nut van dezen concen-
tratievorm (evenals van de vennootschap onder firma van naamlooze
vennootschappen) problematisch. Of hij in de i)raktijk voorkomt, vermeldt
deze schrijver niet. ,,

3) Amiaud, t.a.p.; alnertwahl: „Une sociétd peut elle Ctre „gc\'rante^
OU „administrateur" d\'une autre société?", in Journal des Socidtüs 1905,
blz. 289, bedoelt met een „sociütd formée entre societés" blijkens het verband
eveneens de vennootschap onder firma tusschen naamlooze vennoot-
schappen. In Frankrijk is deze rechtsvorm door de jurisprudentie uit-
drukkelijk geldig verklaard, evenals in Italië: zie Cour de Cassation
10 December 1878, Dalloz 79. 1. 5, en Cour de Cassation Turyn 20 Juh

zijn bestaan niet geheel onbekend. Hier te lande ken ik geen
voorbeeld van een dergelijk lichaam. De ongelimiteerde aanspra-
kelijkheid der vennooten lijkt mij, naast andere, niet een van de
geringste bezwaren er van.

De beste indeeling der concentratievormen verkrijgt men m. i. Mijne indee-
door twee groote groepen te onderscheiden: diegene, waarbij de
samenwerking geschiedt ten gevolge van een contractueele ver-
plichting daartoe, en dezulke, waarbij de samenwerking niet berust
op een verbintenis, doch geschiedt buiten den wil van één of meer
der betrokken partijen om.

Voor de eerste categorie heb ik den naam van contractueele
concentratie, voor de laatste dien van bezitsconcentratie gekozen 2).

Gompel 3) schijnt het bestaan van de hier bedoelde onderscheiding
te ontkennen. Volgens hem veronderstelt elke concentratie een
contract. Bij gebrek aan eenige motiveering blijft de bedoeling van
den schrijver vrijwel in het duister. Waarschijnlijk bedoelt Gompel,
dat ook waar bezitsconcentratie bestaat, de samenwerking zich
noodwendig moet uiten in het afsluiten van contracten tusschen
de samengaande ondernemingen. Doch deze meening, gesteld dat
zij de bedoelde is, lijkt mij volstrekt onjuist. Ongetwijfeld zullen
in vele gevallen overeenkomsten het gevolg zijn van concentratie,

van het overiijden van vennooten, doch het lijkt mij te ver ^070^1?
clXren.\' rechtspersonen !als veiinooten Tcon!

niemand tot nog toe deze onder-
aute^M. . systematiek genomen. Wel noemen enkele

doch deze kan zich nog op tallooze andere wijzen uiten. Ik behoef
slechts te wijzen op den overwegenden invloed, die een moeder-
maatschappij door hare stemmenmeerderheid op de besluiten der
dochtermaatschappijen uitoefent; deze gaat geheel buiten contractu-
eele relaties tusschen de ondernemingen om.

De samenwerking geschiede op grond eener verplichting uit
overeenkomst, wil er van een contractueele concentratie sprake
zijn; de wijze van ontstaan van den samenwerkingsband staat hier
geheel buiten. Wanneer derhalve de samenwerking berust op de
mogelijkheid voor één der vennootschappen om de andere door
stemmenmeerderheid haar wil op te leggen, is een bezitsconcentratie
aanwezig, ook al is het bezit dier stemmenmeerderheid door deze
vennootschap het gevolg van een overeenkomst met de andere,
waarbij deze b.v. haar aandeelenbezit in portefeuille aan de eerste
vennootschap verkocht hebben. Daarentegen is b.v. een belangen-
gemeenschap met wederzijdsch aandeelenbezit, hetwelk echter geen
stemmenmeerderheid aan één der vennootschappen geeft, een
contractueele concentratie; niettegenstaande de beperkte mate van
invloed der ondernemingen op elkanders autonome wilsbepaling
is de overeenkomst, tot wier nakoming partijen elkaar in rechten
kunnen noodzaken, de bindende kracht, welke tot samenwerking
dwingt.

de hier niet genoemde concentratievormen zijn echter in deze rubriek
onder te brengen. Men moet daarbij steeds naar den bodem gaan en
zoeken naar het uiteindelijke dwangmiddel, dat partijen tegen elkander
kunnen aanwenden; n.1. of dit is de vordering wegens niet nakoming
eener overeenkomst, dan wel een zelfstandig machtsmiddel, voort-
spruitend uit een andere oorzaak dan de wanprestatie der wederpartij.
Zijn tweeërlei dwangmiddelen aanwezig naast elkander, dan moet
de aard van het eerst ontstane den doorslag geven, zooals b.v.
wanneer bg een moeder- en dochtermaatschappij-verhouding boven-
dien nog het bedrijf der moedermaatschappij aan de dochter-
maatschappij is verpacht. De actie wegens niet-nakoming der
pachtovereenkomst is hier geboren, «adat de moedermaatschappij
door haar stemmenmeerderheid reeds een overwegende machts-
positie ten aanzien van de dochtermaatschappij had verkregen.
Hier IS dus een geval van bezitsconcentratie aanwezig.

Vooral na den oorlog is de bezitsconcentratie hoe langer hoe Verdringing
meer bezig de contractueele concentratievormen terug te dringen contrac
De eerste toch is in den regel hechter dan de laatste. Een Ttlt\'\'"
overeenkomst is gewoonlijk begrensd naar den tijd. opzegbaar en
althans in beginsel, in hare nadere uitwerking afhankelijk van den
wil van alle toetredende partijen i). Het bestaan van één leidenden
centralen wil, welke omvang, aard en duur der samenwerking met
dwingende kracht kan bepalen, geeft de samenwerkende groep
daarentegen een grootere mate van innerlijke hechtheid en Lam-
hoongheid, en daardoor van kracht naar buiten. Dit laatste is
vooral in zoo moeilijke tijden als die waarin wij thans leven een
eerste vereischte 2).

Vooral in die landen, waar de nood in bedrijfskringen het
nijpendste was (Duitschland en Frankrijk), zijn dan ook allerwegen
de banden nauwer aangehaald en is nieuw samengaan in den
hechtsten vorm gekleed. Ook voor het herstellen van de gestoorde
orde en proportionaliteit der productie-factoren (arbeid, kapitaal en

grondstof) binnen het kader der industrieele voortbrenging in haar
geheel zoowel als binnen de afzonderlijke ondernemingen (een eerste
eisch van levensbehoud voor de maatschappij, vooral in Duitsch-
land) is de contractueele concentratievorm door haar geringere
kracht minder berekend dan de bezitsconcentratie

Of deze snelle overgang van de eene categorie tot de andere
in die mate, waarin dit geschied is, noodzakelijk en voordeelig
was, wordt door bevoegde beoordeelaars betwijfeld % doch het
feit zelve valt niet te loochenen.

Spraakver. Op het terrein der bedrijfsconcentratie heerscht een hoogst
warring. bedenkelijke anarchie op terminologisch gebied, welke op haar
beurt weder in tallooze gevallen misverstand en langs elkander
heen praten bij de wetenschappelijke uiteenzettingen veroorzaakt.
Het bezigen van een aantal namen voor één verschijnsel, en
daartegenover van één naam, hetzij voor meerdere verschijnselen,
hetzij bij den eenen auteur voor gansch andere verschijnselen dan
bij den anderen, is aan de orde van den dag. En dat niet alleen
hier te lande: ook in Amerika klaagt de bekende econoom
H. C. Carey: „Words of the highest importance are used by
distinguished writers as being entirely synonymous, when really
expressing not only different, but directly opposite ideas" 3).

Ik acht het om deze redenen wenschelijk om duidelijk te omschrijven,
wat in dit bock met de meest gangbare termen bedoeld wordt.

Vooraf ga een korte definitie van de moeder- en dochter-
maatschappijverhouding, welke in een volgend gedeelte nader toe-
gelicht zal worden.

Definitievan De moeder- en dochtermaatschappij-verhouding is aanwezig,
en docht\'" vennootschap de stemmenmeerderheid (hetzij door

maat"*^ het bezit der aandeelenmeerderheid, hetzij door andere, hieronder
»chappy.^ nader te bespreken middelen) in de algemeene vergadering der
ver OU ng. ^^ ^^^^^ ^^^ bepaalde doel om die andere

1) Zie over dit alles uitvoerig: Dr H. von Bkckf.rath : Kräfte, Ziele
und Gestaltungen in der Deutschen Industriewirtschaft, 2e druk, Jena
1924, blzz. 29 v.v.

Vgl. ook Paul Pic: Traité élémentaire de Idgislation mdustnelle, oc
druk, Paris 1922, blz. 363.

vennootschap(pen) te èeheerschen. Zij is dus een vorm van bezits-
concentratie, waarbij het machtsmiddel om tot samenwerking te
noodzaken het stemrecht is.

Uit het woord „gentlemen\'s agreemenf\' zelve blijkt duidelijk, dat het Gentlemen\'s
uitsluitend kan slaan op vormen van contractueele concentratie („agree-
ment" = overeenkomst!). Het geeft over den inhoud van hetgeen
overeengekomen werd echter geenerlei uitsluitsel. Bedoeld zijn met
dit begrip overeenkomsten, welke mondeling, informeel en uitsluitend
met de goede trouw en rechtschapenheid van den waren „gentle-
man", Wien zijn eerewoord heilig is, als basis gesloten zijn i).

,,Concern\'\' is een volstrekt kleurloos woord, toepasselijk op elke Concern,
eenigszins enge economische gebondenheid van bedrijven, onver-
schillig de juridische structuur 2). Het eenige, vrij vage, kenmerk
IS, dat er meestal een groote opeenhooping van bedrijven mede
bedoeld wordt 3).

Een vooral in het begin dezer eeuw, cn ook thans nog somtijds Truit.
door leeken4) schromelijk misbruikte term is „trust". Eertijds werd

\') De naam is afkomstig uit de Vereenigde Staten, w.aar de concentratie-
overecnkomsten met het oog op de wetgeving, die elke „pooline"
verbood cn voor welke derhalve ieder geschreven contract een bewiisstfik
van een strafbaar feit kon zijn, vroeger veelal in dezen vorm (vaak aan
fobnkan en- en handelaarsdiners; men denke aan de bekende Ga^-
dmners") werden gesloten. Intusschcn bleken zij doorgaans een fii^oTê
zijn aangezien de betrokken „gentlemen" me.stal de overcerkomS

bespreken begrippen. Anders üeckerath, a.w. blz. 29 noot 2, die eïondcr
wi vemaan, „een als eenheid bestuurde Verzameling van onder^emZen

productie afzet, enz. édn z.jn, zonder hunne juridische zelfstandigheid op
Ki-I. T• omschrijving met behulp van economische kenmerken
IS volkomen in strijd met de vrijwel eenstemmige

r^.»^ Trust of ,,Vertn.sUng^" noemtledorc ver°
auS?n„ horizontale en verticale concentratie d« Hoï

gediehen ist en alle ondernemingen eener branche of alle trappcrvïn
sannes, mo«derm,.,.ch,ppye„, . \'7

dit woord zelfs als verzamelnaam voor alle concentratievormen
gebezigd: de wetenschap heeft echter ingezien, dat het toch niet
aanging om den naam van een zeer bepaalde, in andere wetgevingen
scherp omlijnde juridische figuur daarvoor te gebruiken, indien men
niet verwarring wilde stichten

Welke zijn dan de kenmerken van de trust? 2)
Deze is een oud Engelsch rechtsinstituut, hetwelk daar te lande
nog geregeld gebruikt wordt voor allerlei doeleinden, die niet het
minst verband houden met bedrijfsconcentratie (zooals stichtingen,
administratie van instellingen ten algemeenen nutte en van parti-
culiere vermogens; vooral ook bij het bewind over nalatenschappen
en goederen van personae miserabiles e.d.). Zéér in het kort bestaat
het hierin, dat iemand aan een of meer anderen een bepaalde
zaak (of een geheel vermogen) toevertrouwt om deze hetzij ten bate
van den gever, hetzij van een derde te bewaren en te beheeren.
Deze eerste persoon (de „in trust" gever) wordt met een aan de
oud-Normandische taal ontleende rechtsterm „cestui que trust",
de beheerder „trustee" en degene, ten wiens bate het beheer
strekt, „beneficiary" genoemd. Het merkwaardige is nu, dat de
trustee tegenover derden met de volle rechten van den eigenaar
bekleed verschijnt, derhalve ook op eigen naam handelt, doch in
de wijze van uitoefening van zijn eigendomsbevoegdheden gebonden
is aan een bepaalde bestemming en tot het zich houden daaraan in
rechte door den benificiary met een actio fiduciae kan genoodzaakt
worden. Deze van zijn kant heeft echter, evenmin als de cestui que

een productieproces tot c\'c\'n monopolistisch geheel geworden zijn. Hier
is dus een vrijwel vormloos begrip ontstaan, dat geen enkel verband meer
houdt met de juridische trustfiguur.

\') Zóó sterk was dit misbruik ingeworteld, dat in het begin dezer eeuw
enkele auteurs, niettegenstaande zij zeer wel inzagen hicrmcdc feitelijk een
incorrectheid te begaan, toch met een beroep op het spraakgebruik het
woord trust, alleen of in samenstellingen, bleven bezigen ten aanzien van
verschijnselen, welke hiermede juridisch niets uitstaande hebben, doch
slechts andere concentratievormen zijn; zoo b.v. Martin St. Léon, a.w.
blzz. 103 v.v. M. jörgens: FinanzielleTrustgesellschaften, diss. Stuttgart 1902,
blz. 1, welke overigens zelf op blz. 2 noot in ziin eigen terminologische
onjuistheden verward raakt en de trust, de holdingcompany en de fusie
door elkaar haalt

J) Zie hierover zeer uitvoerig D. te Winkel: Tnistverhoudingen,ac.
prft. Leiden 19U; vgl. ook R. Liekfmann: Beteiligungs- und Finanzic-
rangsgesellschaften, 4e druk Jena 1923, blzz. 560 v.v.; Et. MartiH
St. Léon, a.w. blzz. 100 v.v.; Colliez, a.w.blzz. 159 v.v.; JöRGEns, a.w.
blzz. 6 v.v. 1 j >

trust de macht om eenzijdig de trust te verbreken en de beheers-
macht van den trustee in te trekken, of om zelf ten opzichte van
^et trustgoed beheers- of beschikkingshandelingen te verrichten.
Te zijnen aanzien bestaat dus practisch een scheiding van macht
en genot bij het eigendomsrecht i). •

Dit instituut, hetwelk uit Engeland in de Vereenigde Staten is
overgenomen en daar op volkomen dezelfde wijze werkt, is men
nu in het einde der vorige eeuw gaan bezigen om de leiding van
verschillende naamlooze vennootschappen te concentreeren. De wijze
waarop dit in zijn werk ging, beschrijft Jenks2) als volgt: „The
form of organisation is substantially this, the stockholders of each
of the separate companies assign their stock to a certain number
of trustees, - seven or nine 3) - giving them an irrevocable
power of attorney to these trustees to vote the stock as they see
fit. The trustees issue trust certificates to the stockholders in lieu
of their assigned stock and it is upon these certificates that profits
are divided. All of the earnings from all of the different members
of the combination are put into a common treasury and whether
one of the manufactoring establishments is running or closed makes
no difference in the profits received by the stockholders of that
special company. The trustees, by having in their hand the voting
power of all the separate corporations of course elect whatever
officers of the corporation as they see fit and direct thus, as seems
to them wise, the affairs of each separate corporation"

vennootschappen, welke van het optreden als
vTiinh.l^^roep makcn, Trust Companies genoemd. Een aniUoï^^
verechijnsel zijn de Duitsche Treuhandgesellschaffen.

allerlei concentratievarmen, en zelfs bepaalde soorten vennoot-
schappen, welke met concentratie niets uitstaande hebben, met
namen, bestaande uit composita van het woord trust, betiteld,
onverschillig of deze al of niet in den juridischen trustvorm zijn
zijn gegoten. 1) Zoo b.v. de hierna te bespreken Investment
Trust, de Financial Trust, de Mining Trust. Speciaal in Frankrijk
wordt holding trust veelal als synoniem met moedermaatschappij
(holding company) gebezigd 2); de business trust is een een-
voudiger soort naamlooze vennootschap, in de Vereenigde Staten
voorkomend en ongeveer op één lijn staande met de private
company in Engeland en de Gesellschaft mit beschränkter Haftung
in Duitschland 3); het woord Trustgesellschaft ten slotte heeft
vrijwel geen omschreven beteekenis en wordt nu eens gebruikt als
synoniem met trust in de verwaterde beteekenis van concentratie,
dan weer als verzamelnaam voor allerlei verschijnselen, welke
meestal wel iéts gemeen hebben, doch juist daarom scherp van
elkaar onderscheiden dienden te worden Dat een dergelijke
babylonische spraakverwarring ook onklaarheid in de begrippen

Beschouwen wij thans nog zeer kort de verschillen tusschen de
trust en de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding. Beide
zijn vormen van bezitsconcentratie 6); bij beide is het machtsmiddel,
dat tot samenwerking kan noodzaken, de stemmenmeerderheid in

Hof heeft het vonnis bevestigd, zonder deze kwestie, anders dan zijdeling
(door een beslissing over een z.g. ander doel dan de statuten, die natuurlijk
niet over het monopoUe repten, aangaven) aan te roeren : 8 November
1912 W 9462

n \' Zeifs The journal of the institute of bankers van 1892 kon op
blz. 588 spreken van „companies, called - for some unexplained reason
(sicl) - trust companies" 1 (geciteerd bij Jörcens, a.w. blz. 10).

A Zie hierover nader: Mr. B. J. Gratama: „Vennootschappen in de
Vereenigde Suten", in Rechtsgeleerd Magazijn 1923, blzz. 35 v.v.

Zoo vat b.v. Jörgens (met beroep op het spraakgebruik, wa.arvao
hij de mindere correctheid op blzz. 68 v. zelf erkent l) onder dit woord
samen: Investment Trust, Financial Trust, EflcktenübemahmegMCllsch.-ilt
en Mining Trust, met als noodzakelijk resultaat, dat hij ze alle mm oi

5) Dat de trust zelve door een overeenkomst tusschen cestui que trusi
en trustee tot stand komt doet hier niets ter zake, immers cestui quc
trust is hier de individueele aandeelhouder, en de samenwerking der vcr-
schiUende ondernemingen komt eerst door de stemmenmeerderheid dcr
trustees in de Algemeene Vergaderingen tot stand.

de deelnemende vennootschappen. Bij de moedermaatschappij berust
dit stemrecht, althans in den regel, op eigendom, bij de trust op
de macht van den trustee. E. S. Meade i) noemt kernachtig als
de verschilpunten, dat bij de moedermaatschappij inplaats van de
trustverhouding eigendom, inplaats van trustcertificaten aandeelen
en in plaats van trustees directeuren zijn 2).

Onze wetgeving kent de trustverhouding niet 3). Als overeen-
komst sui generis kan deze natuurlijk in het leven geroepen worden;
dit geschiedt echter practisch nooit.

In de Vereenigde Staten komt somwijlen de naam „voluntary
association" voor met betrekking tot een rechtsvorm, welke in geen
enkel wezenlijk opzicht van de trust verschilt. Waarom raymond
Michel^) deze figuur afzonderlijk behandelt, is mij, ook na zijn
uiteenzetting, niet duidelijk geworden.

Het kartei is een overeenkomst tusschen ondernemingen, Kartel,
welke een zeer verschillenden inhoud kan hebben, doch wier doel
steeds in de geheele of gedeeltelijke opheffing of vermindering der
concurrentie tusschen de deelnemers bestaat, terwijl zij, in onder-
scheid met de hieronder te noemen pools, rings, corners en
syndicaten, een meer blijvend en algemeen karakter vertoont.

De navolgende bedingen komen veelvuldig in kartelovercen-
komsten voor: uniformeering der verkoops- of inkoopsprijzen, der
leverings- en betalingsconditie\'s, verdeeling der afzetgebieden
hmiteering en verdeeling der totaal-productie over de leden In
vele gevallen wordt door de kartelleden een gezamenlijk in- of
verkoopbureau opgericht: in dat geval bestaat er meestal krachtens
de kartelovereenkomst een verplichting tot uitsluitende betrekking
van, c. q. levering aan dat bureau van hunne waren en producten,
al dan niet tegen contractueel uniform vastgelegde prijzen en

) Dit heeft deze belangrijke consequentie, dat er tusschen de moedcr-
dïlf tnKt^ü\'^ verkoopers van aandeden aan haar, in tegenstelling met
den trustee eenerzijds en den cestui que trust en benificiary anderziids
geen cnke e zakelijke of persoonlijke verbintenis in den geit der aïdo

conditie\'s. Ten slotte komt bij sommige kartels de gezamenlijke
winst der verschillende ondernemingen bijeen en wordt naar een
bepaalden sleutel verdeeld.

Ook in hare juridische vormen vertoont de kartelovereenkomst
een bonte verscheidenheid. Veelal is het een contractus sui generis,
waarin somtijds contractus nominati (koop, handeling voor gemeene
rekening) te onderscheiden zijn. Andermaal neemt het den vorm
van een gewone burgerrechtelijke of coöperatieve vereeniging aan.
Wanneer een in- of verkoopbureau wordt opgericht, geschiedt dit
meestal in een der vennootschapsvormen: zelden die onder firma,
vaker een commanditaire, veelvuldig een naamlooze vennootschap
of, in Duitschland, een Gesellschaft mit beschränkter Haftung.
Doch ook zonder een bureau worden de kartels vaak in een dergelijken
vorm gegoten Anderzijds zijn soms private personen ,,bureau"
in den hierbedoelden zin, of fungeert één der leden als zoodanig.

Men heeft hier derhalve een zuiver contractueelen vorm van
concentratie. Alle sancties, afzonderlijk gestipuleerde strafbedingen
zoowel als de simpele actie wegens niet nakoming, zijn op den
contractsband gebaseerd.

Een kartel van naamlooze vennootschappen, met eveneens een
naamlooze vennootschap als centraal bureau, dient scherp onder-
scheiden te worden van de figuur eener moedermaatschappij met
een aantal dochtermaatschappijen. Bij de laatste is de moedermaat-
schappij groot-aandeelhoudster in elk der dochtermaatschappijen: deze
zijn ondergeschikt en de leiding berust bij de moedermaatschappij. Bij de
eerste daarentegen hebben alle leden-vennootschappen een bepaald
getal aandeden in de centrale bureau-vennootschap, welke zij tezamen
beheerschen: de leiding gaat hier dus van de samenstellendedeelen uit^).
Belangen- Een eenigszins verwant instituut is de belangengemeenschap
*cb»p° (Interessengemeinschaft, pooling^). Ook deze is een zuivere vorm van

O Bij de vennootschap onder firma lijkt het mij dan veelal twijfel-
achtig, of aan de vereischten van art. 1655 B. W. wel is voldaan,
speciaal wanneer de inbreng slechts in negatieve verplichtingen tot
niet-concurreeren bestaat en geen winstdeeling geschiedt.

2) De naamlooze vorm is in Duitschland zeer bevorderd door het
instituut der Nebenleistungsaktiengesellschaft (§ 212 H. G. B), waarin
de verkoopverplichting der leden als een vennootschappelijke kan gecon-
strueerd worden.

*) Zie hierover in het algemeen: Friedländer, a.w. •, Dr. H. Lechtai\'E :
„Belangengemeenschappen\'in De Naamlooze Vennootschap III, blzz. 9 v.v.

contractueele concentratie. Doch het kenmerkende in den inhoud
der overeenkomst is hier de winstverdeeling^). Meestal zijn het
gelijke of gelijksoortige bedrijven, welke een dergelijk contract
afsluiten om met behoud hunner juridische zelfstandigheid tot een
economische eenheid te geraken 2).

Alle deelnemers blijven bij deze rechtsfiguur zelfstandig hun
bedrijf uitoefenen: de winsten en verliezen zijn echter voor gemeene
rekening Tot de verdeeling hiervan worden tallooze maatstaven
(vroeger winstpercentage, in de ondernemingen gestoken kapitaal,
omzet, arbeiders- en machineaantal, grondstoffengebruik; vaak ook
diverse maatstaven gecombineerd) gebezigd. Geen der ondernemingen
heeft dus meer haar eigen winst of verlies: eerst het aandeel van
elk in het gemeene winst- of verliescijfer is zyn winst of verlies 3).

Het onderscheid tusschen het kartel met winstverdeeling en de
belangengemeenschap is soms vrij subtiel: het kartel streeft echter
steeds een min of meer monopolistisch doel na, hetgeen bij de
belangengemeenschap zelden het geval is. De kartelovereenkomst
bevat voorts in den regel naast de winstverdeeling andere der
boven genoemde beperkingen, welke bij de belangengemeenschap
ontbreken^); terwijl een kartel meestal vele leden telt en een
belangengemeenschap zich gewoonlijk tot twee of drie ondernemincen
beperkt fi). Tenslotte passen de kartellen veelal slechts gedeeltel^ke

De maatstaf van de winstverdeeling kan bij de belangengemeen-
schap leder jaar opnieuw onderzocht en gecorrigeerd worden
Hierin ligt een belangrijk verschil met de deelneming in de
gezamenlijke winst van meerdere vennootschappen, gegrond op

verkeerden zm bij de debatten in de Tweede Kamer over hot n;«,.
Zeerecht, vermeld door Mr. H. M. A. Schadet- De cen,ril
schappij, Rotterdam 1925, blz. 28. censcheepsmaat-

) Zie een model-contract voor een belaneenKemeenschJn iJ; lü
Äe^u\'n"" r^ Finanzierung Li ErSc^rt^ite^^^^^^^

bezit van aandeelen in die andere ondernemingen tezamen: hierbij
is de deelnameverhouding in de winst (afgezien van preferentie)
steeds congruent met die in het kapitaal^).

Hierboven werd de belangengemeenschap in zijn eenvoudigsten
vorm geschetst. Intusschen kunnen zich nog tallooze variaties en
complicaties voordoen. Zoo kan b.v. de eene onderneming-lid aan
een der andere leden een bepaald dividend als deel van de
gezamenlijke winst garandeeren (een veel gebruikt middel om
ondernemingen tot deelname te verlokken). En verder kunnen
allerlei overgangen naar een onzelfstandige samenwerking bestaan,
terwijl men toch nog van een belangengemeenschap kan blijven
spreken. Zoo kan b.v. in diverse vormen een gemeenschappelijke
administratie gevormd worden (uitwisseling van commissarissen,
vorming van een gemeenschappelijken raad van commissarissen,
gemeenschappelijke directie). Hiervoor kan ook een aparte vennoot-
schap (naamlooze- of andere-) worden opgericht, welke dan meestal
als directrice der deelnemende vennootschappen optreedt. Men
dient een dergelijke vennootschap (in Duitschland kenschetsend
„Dachgesellschaft" of „Spitzengesellschaft" 3) genoemd) scherp te
onderscheiden van een moedermaatschappij, welke een aantal
dochtermaatschappijen beheerscht^). De ,,Dachgesellschaft" be-
heerscht niet (immers de materieele macht, de stemmenmeerderheid
in de ondervennootschappen, ontbreekt) en wil dit ook niet doen:
het eenige doel is eenhoofdige leiding\'^), en deze berust op de
contractueele rechten der dirigeerende vennootschap®), of hoogstens
op haar statutaire bevoegdheden als directrice.

Intusschen mag de administratiegemeenschap niet zóóver gaan,
dat de gansche bedrijfsleiding overgaat van dc eene onderneming
op de andere: dan is geen belangengemeenschap, doch een aan
de fusie zeer verwante, moeilijk te classificeeren vorm aanwezig.

Dit is van belang bij contrôle van een vennootscliap door meerdere
andere tezamen: de z.g. joint control. Zie nader hieronder blzz. 88 v.

*) Deze figuren verwarren Ukermann und Hüclin, a.w. blzz. 13 en 68,
en Lauchen\'aijer, a.w. blz. 19.
®) Vgl. Liekmann : Beteiligungs- und Finanzierungsgesellschaftcn, blz. 93-
6) Beckerath, a.w. blz. 51.

van den band en om andere redenen wederzijds aandeelen geruild,
zoodat de leden deelnemen in elkanders aandeelenkapitaal en stem\'
recht m elkanders algemeene vergaderingen hebben. Hier is nog
een zuivere belangengemeenschap voorhanden, mits dit aandeelen-
bezit met leidt tot een machtspositie door stemmenmeerderheid
van eén der leden boven de anderen. Waar dit laatste wel het
geval is. moet de figuur als een moeder- en dochtermaatschappij-
verhouding beschouwd worden 1)2).

Het consortium is. evenals de belangengemeenschap, een op den Consortiu
wntractsband berustende concentratievorm, met als doel winstdeeling.
De winstgemeenschap omvat bij het consortium echter nimmer het
geheele resultaat van alle maatschappelijke werkzaamheid der
betrokken ondernemingen, doch steeds, slechts één of meer
operaties, die voor gezamenlijke rekening worden uitgevoerd.
Hierdoor is deze concentratievorm, in tegenstelling met den voor-
gaanden 3), een zuiver voorbeeld van de in ons Wetboek van
Koophandel (art. 58) beschreven handeling voor gemeene rekening

Als synoniem met consortium wordt ook wel het woord jjWW Syndicaal
gebruikt^) voornamelijk in de samenstelling „emissiesyndicaat"
Hiermede wordt bedoeld de overeenkomst tusschen een aantal
personen, meest banken, om de uitgifte van nieuwe aandeelen
eener vennootschap geheel over te nemen en dan voor gemeene
het publiek onder te brengen. Het zou een zeer ernstige

Snd Bankanstalt vorm. Pilaume & Co; zie S^fJ^
und Huclin, a w. blz. 14; Wolkf und B.rken.uhl, a. w blz ,.7

fout zijn om deze figuur met de moeder- en dochtermaatschappij-
verhouding te verwarren. Tusschen de syndicaatsleden berust immers
de samenwerking geheel op een overeenkomst; het aandeelenbezit
in de vennootschap, voor welke men emitteerend optreedt, wordt
uitsluitend als handelsobject beschouwd, zoo snel mogelijk van de
hand gedaan en geenszins gebezigd om de controle van de
betrefiende onderneming te verkrijgen. Haar wel en wee interesseert
het syndicaat slechts in zooverre, als zij dit in een agio op de
aandeelen kan omzetten

Intusschen wordt, speciaal in het buitenland (Duitschland en
Frankrijk), het woord syndicaat ook gebruikt in gansch andere
beteekenissen. In Duitschland vindt men het soms gebezigd als
synoniem met kartel, in het bijzonder in de verbinding „Zwangs-
syndikat" (een kartel, dat door wettelijke regeling, en met verplichting
tot toetreding voor de in een bepaalde tak van nijverheid werkzame
ondernemingen, tot stand komt) 2). In Frankrijk is het syndicaat
volgens de daaraan gewijde wet van 2i Maart 1884, een lichaam
„ayant pour objet, de la manière la plus large, l\'étude et la défense
des intérêts économiques, industriels, agricoles et commerciaux de
ses membres" en derhalve het best met onze vak- en werkgevers-
vereeniging te vergelijken; in elk geval iets volkomen anders dan
hetgeen men hier te lande onder dit woord pleegt te verstaan.
Eenige voorzichtigheid is dus hier niet ongewenscht.

corner. ^^^ ^^^ comer. Men kan deze beschouwen als bepaalde soorten
van consortia: n.1. zoodanige, welke speculatie, en wel hoofdzakelijk
in goederen, door een tijdelijk opkoopen van zoo mogelijk den
geheelen marktvoorraad beoogen. Ook hier dus een uitgesproken
tijdelijk doel 3).

Zie R. Rousseau: Traité théorique et pratique des sociét^
commerciales, Paris 1912, blz. 513, No. 1670, alwaar een zeer mooie
definitie van het begrip syndicaat.

^ Zooals b.v. in Duitschland door het Kaligesetz van 25 Mei 191"
is gevormd. Hiermede wordt ook steeds bij een mogelijke uitccnspattiDi
van het Rheinisch-Westfälische Kohlensyndikat (een vrij kartel) gedreigd
(zoo b.v. in September 1915). Zie Liefmann: Kartelle und Trusts,
blzz. 289 v.v.

Europa vnjwel algemeen als synoniem met de laatst besproken
begrippen behandeld, doch in Amerika omvat het in den regel
nog meer. Somtijds wordt het daar ter aanduiding van het Euro-
peesch begrip „belangengemeenschap" gebezigd i); en ook andere
verschijnselen worden ermede bedoeld. Zoo onderscheidt E. Jones \'■\')
als vormen van pools het gentlemen\'s agreement (in een m i
onjuiste beteekenis), de speculatiepool (het Europeesch begrip) de

Pool (,dem), het verkoopbureau (idem) en de patentpool (een
overeenkomst om gezamenlijk patenten te gebruiken). Hij zegt
uitdrukkelijk, dat pool een verzamelwoord is.

Het woord fusiebezigt de leek gewoonjijk in al die gevallen. Fusie
waarin twee of meer ondernemingen zóó nauw samengaan, dat hij
er een eenheid in meent te ontdekken, ongeacht den juridischen
vorm. Dit is echter besli.st onjuist 4).

Fusie in engeren zin is aanwezig, wanneer twee of meer onder-
nemingen zich zóó vereenigen, dat hare jundisc/ie individualiteit
geheel te loor gaat en zij dus voortaan slechts één rechtspersoon
vormen. Dit kan geschieden doordat alle deelnemende vennoot-
schappen op één na liquideeren en deze laatste de anderen absorbeert »)•
ook kunnen alle liquideeren en een nieuwe, thans allen omvattende
vennootschap oprichten«). Gewoonlijk wordt het geheele actief aan
de absorbeerende vennootschap verkocht, die dit. hetzij in contanten.

Zie b.v. Lauchenauer, a.w. blz. 13
8 Sif Ir;\'\' States, New-York 1922, blzz. 6 v v

Behalve deie rechtsfiguur wordt echter vrij algemeen als
fusie beschouwd het geval, waarin de koopprijs van het actief
der geabsorbeerde vennootschap niet onder de aandeelhouders
verdeeld wordt, en deze dus niet liquideert. Hier heeft juridisch
stricto sensu geen fusie plaats, doch slechts koop en verkoop
(c.q. ruil, indien de prijs uit aandeelen bestaat van het vennoot-
schapsvermogen : dit verandert slechts in samenstelling doch blijft
overigens bestaan.

De fusie moet onder de vormen van bezitsconcentratie
gerangschikt worden. Weliswaar berust zij op een overeenkomst
tusschen de betrokken vennootschappen, doch de machtsfactor,
welke de samenwerking na het ontstaan der fusie af kan dwingen,
is het eigendomsrecht van de absorbeerende of nieuw opgerichte
vennootschap op het vermogen van alle gefusioneerde ondernemingen.

De verschilpunten tusschen de fusie en de moeder- en dochter-
maatschappij-verhouding, zelfs al bezit de moedermaatschappij het
geheele aandcelenkapiiaal van de dochtermaatschappij 2), moeten
scherp in het oog gehouden worden. Bij de eerste bestaat er één
rechtspersoon, bij de laatste twee of meer, ook al zijn allen daaf
volmaakt afhankelijk van één van hen. De moedermaatschappij
is dan ook voor het verlies eener dochtermaatschappij in den regel
slechts aansprakelijk tot het bedrag harer deelname in het aan-
deelenkapitaal van laatstgenoemde, terwijl bij gefusioneerde onder-
nemingen alle schulden op het gansche vermogen van alle gewezen
zelfstandige vennootschappen verhaald kunnen worden.
N.V. dlrec- Met de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding wordt licht
andere" V verward dc juridische figuur, waarbij de eene naamloose vetinoot-
schap optreedt als directrice van de andere. Veelal is dc moeder-
maatschappij weliswaar directrice van dc dochtermaatschappij, doch
deze figuur kan ook heel goed voorkomen, zonder dat de diri-
geerende vennootschap dc stemmenmeerderheid in de andere bezit-
Dat maakt een groot verschil. Indien een moeder- en dochter-

\') Zie over de wijze, waarop deze ruilovereenkomst in de statuten
uitdrukking moet vinden: A. E. IlLEs: Verecnigingen en naamlooze
vennootschappen, en hare behandeling door het Departement van Ju-stitiCi
5« druk \'s Gravenhage 1921, blz. 81.

^ Dat ik dit geval op één lijn stel met .aandeelenbezit beneden 100 "/oi
vloeit voort uit mijn opvatting omtrent de bestaanba.irheid der „o"*^
man\'s company", zie hieronder blzz. 66 v.v.

tnaatschapp.j-verhouding bestaat, berust de samenwerking op
stemmenmeerderheid; in het andere geval vloeit deze voort uit de
statutaire bepalingen omtrent de bevoegdheden der directie van de
bestuurde vennootschap. De macht van een vennootschap-directrice
zonder stemmenmeerderheid is dan ook veel zwakker dan die van
een moedermaatschappij, daar een bestuurde vennootschap, die
met een dochter van de besturende vennootschap is, doo^ sta-
tutenwijziging steeds de rechten van de vennootschap-directrice,
voorzoover betreffende haar positie als vennootschapsorgaan, kan
wijzigen en haar te allen tijde kan ontslaan.

De hier besproken vorm is een contractueele concentratie. De
basis van samenwerking der beide vennootschappen is hier het
arbeidscontract, gesloten tusschen de vennootschap-directrice en
de bestuurde vennootschap. Weliswaar kan deze te allen tijde
de statutaire bevoegdheden der directrice i) wijzigen; deze zijn
echter, zoolang zij (en dus de samenwerking in den eens gegeven
vorm) bestaan, het middel, waardoor de samenwerking feitelijk
tot stand komt en werkt.

Van het hier gegeven geval dient men wel te onderscheiden
dat, waarbij de directie van twee verschillende vennootschappen
m dezelfde personen vereenigd is. Weliswaar zal ook in het eerste
geval de vennootschap-directrice haar bevoegdheden in den recel 2)
door hare directie doen uitoefenen; deze treedt dan echter niet-ils
directie der andere vennootschap, doch slechts als orgaan van de
eigenlijke directrice op. Juridiek zoowel als feitelijk maakt dit een
belangrijk verschil.

In de Fransche literatuur en praktijk wordt veelvuldig de term AlHancc
Mance" gebezigd. Blijkbaar zit men met dit woord min of meer
verlegen: immers geen van de schrijvers geeft met volkomen klaar-

im^^^- ^^\'J\'^\'.e\'^gsbcvocgdhcid der bestuurde vennootschap af
dïr contracteerde op grond van en met aaJvTardifj

reeds b . ^^"°°°f«<^hapsrechtelijke regelingen en had dusTooïff
Sd7nU opgesloten wijzigingsbevoegdheid der alRemcenrv^r

heid aan, wat hieronder eigenlyk verstaan moet worden. Dalloz i)
noemt het een geoorioofden vorm, zonder nader aan te duiden
hoe die vorm dan verder in elkaar zit; pont meent, dat de nadere
uitwerking de rechtstoestand in concreto beheerscht en brengt ons
dus geen stap verder; rousseau 3) noemt het „un peu confus",
wat ongetwijfeld juist is, maar de zaak niet verheldert. houpin
begint ook met op de vaagheid te wijzen en zegt dan, dat het
eerder een vorm van samenwerking van zelfstandige ondernemingen
is dan een fusie, en ziet aanknoopingspunten met een kartel met
gemeenschappelijk bureau. Veel verder komen wij hiermede ook
niet. Compel®) tenslotte spreekt van ,,eenheid van leiding", doch
geeft niet aan, in welken rechtsvorm deze dan tot stand is gekomen.
Een eind verder 6) merkt hij zeer juist op, dat „alliance" klaar-
blijkelijk een economische term is, welke door haar volkomen gemis
aan juridische omlijning in de rechtsgeleerde literatuur niet gebruikt
mag worden. Tenslotte geeft een enkel Fransch vonnis aanleiding
om aan te nemen, dat ,,alliance", althans meestal, een vorm van
contractueele concentratie zal zijn; het stelt immers vast, dat twee
naamlooze vennootschappen om tot een alliance te besluiten noch
een gequalificeerde meerderheid noch eenstemmigheid noodig
hebben, daar het een vraag van exploitatiebeleid betreft. Het ging
hier dus om de wijze, waarop het besluit om een overeenkomst
tot „alliance" aan te gaan tot stand moest komen.

De Fransche ,,alliance" is dus een term zonder juridische
waarde. Daarmee verwarre men echter niet de Engelsche ,,alliance".
Dat is een overeenkomst, bestaande uit een combinatie van een
kartel en een arbeidersvereeniging tot onderlingen steun, waarbij
de arbeiders zich verbinden uitsluitend bij kartelleden werkzaam
te zijn, terwijl hunnerzijds de ondernemers-kartelleden hen in de
kartelwinst laten deelen ®). Hier bevindt men zich derhalve niet
meer op het gebied der bedrijfsconcentratie.

Vo. sociétés, 1187 en 1423; Recueil p<îriodique 73. 1. 73.
No. 1093.
a.w. II No. 2632.
a-w. II blz. 97.
a.w. blz. 43.

Zeer algemeen doet zich in onze dagen het verschijnsel voor, Begrip,
^st een naamlooze vennootschap aandeelhoudster is van eene
Andere naamlooze vennootschap, althans (het doel van deze restrictie
zal hieronder duidelijk worden) stemrecht heeft in de algemeene
Vergadering dier vennootschap. Nu kan onder bepaalde omstandig-
^ïcden deze stemgerechtigdheid (al dan niet uit aandeelhouderschap
voortvloeiende) een dusdanigen omvang aannemen, dat de eene
vennootschap, dank zij haar stemrecht, in staat is om de algemeene
vergadering van de andere vennootschap alle door haar gewenschte
"maatregelen te doen voteeren, doordat zij te allen tijde over de
vereischte stemmenmeerderheid beschikt (de laatstgenoemde vennoot-
schap zoogenaamd „controleert" (zie hieronder blzz. 87 v.v.). Wordt nu
"et aandeelenbezit, meestal vcreischt voor het bestaan van dezen
^oestand, door de beheerschende vennootschap blijvend gehouden
juist met de bedoeling om deze beheersching mogelijk te maken,
is een moeder- en dochtermaatschappij-verhouding aanwezig.

Er moet dus zijn stemrecht^) in een mate, waardoor „contrôle"
^ogelijk wordt, terwijl deze „controle" het doel behoort te zijn van
^^ in den regel hiervoor vereischte aandeelenbezit; tenslotte dient
^eze toestand blijvend te zijn.

LAuciua^AUER, a.w. blz. 19 spreekt ook van „holding company"
lo "^^permaatschappij) bij andere vennootschapsvormen dan de naam-
\'\'jkt mij volkomen in strijd met het heerschcnde spraakgebruik,
a J UI clement ontbreekt ten onrechte in de definitie van Lauchenauer,

Het laatste vereischte verwijdert uit het verband der moeder-
en dochtermaatschappij- verhoudingen alle tijdelijke meerderheids-
posities, ook als deze met een beheerschingsoogmerk verkregen
zijn. Waar hier de grens te trekken is, valt in abstracto moeilijk
uit te maken : men zal echter in de meeste gevallen uit den opzet
en de omstandigheden wel kunnen vaststellen, of de afhankelijkheid
als tijdelijk of als blijvend nagestreefd wordt.

In dit element ligt, evenals in het oogmerk der overheersching
zelve, het groote onderscheid tusschen het aandeelenbezit van een
moedermaatschappij en dat van een emissiebank. Deze laatste
neemt van een naamlooze vennootschap een groote post nieuw
gecreëerde aandeelen uitsluitend over om deze zoo spoedig mogelijk
en met een zoo hoog mogelijk agio boven den overnamekoers bij
het publiek onder te brengen. Hier wordt dus juist beoogd de
aandeelen niet vast te houden ; geschiedt dit somwijlen toch, dan
is dat voor de bank een onaangename tegenslag en volkomen in
strijd met haar verlangen. Wel maken de banken somtijds uit den
nood een deugd en gaan zij hun aandeelenbezit in een vennootschap,
dat ze toch niet kwijt konden worden, voor beheerschingsdoeleinden
gebruiken : zoodra dit echter geschiedt, is de basis van den geheelen
toestand gewijzigd.

Het vereischte, dat het doel van het aandeelenbezit de beheersching
van de andere vennootschap moet zijn, onderscheidt de moeder-
en dochtermaatschappij-verhouding van eenige hieraan zeer na
verwante en herhaaldelijk ermede verwarde instituten.

Het eerste daarvan is de z.g. „investment trust\'\' („investment
company", ,,Kapitalanlagegesellschaft"). Deze soort vennootschap-
pen, omstreeks i860 in Engeland ontstaan, hebben tot doel om
het risico, voor den kleinen belegger gelegen in het koopen van
aandeelen in hoog dividend afwerpende, doch vrij riskante industriceele-

Elders, en met name in Duitschland, zijn ze zeldzaam, omdat daar
naar verhouding tot het kapitaalsaanbod van het publiek een voldoende
hoeveelheid solide binncnlandsche effecten verkrijgbaar was en de risico-
vcrdeeling (zie boven) dus vrijwel overbodig werd. In Engeland heeft de
geweldigekapitaalsovervloed tusschen ongeveer 1870 cn 1880 dit verschijnsel
bijzonder in de hand gewerkt. In ons land zijn als investment trusts mij
bekend de N. V. Vereenigd bezit van Indische fondsen (welke
verechillende cultuurwaarden bezit") en de Nederlandsche Fondsenmaat-
schappij (welke cultuur-, handels-, petroleum- cn scheepvaartaandeelcn
M j "i !f Een onderzoek naar de kapitalisatie van enkele

Blgvende
toestand.

Beheer-
sching als
doel.

Investment
Trust.

en handelsondernemingen te verdeelen. Deze personen konden en
mochten niet de kans loopen door een plotselinge ineenstorting
van de vennootschap, waarin hun kapitaaltje wellicht geheel belegd
was, dit reddeloos kwijt te geraken; een risico, dat de grootkapitalist
loopen kan, omdat hij door een doelmatige verdeeling van zijn
beleggingen ook zijn risico\'s verdeelt en een verlies in een bepaald
fonds door hooge uitkeeringen in een ander weer voor hem
gecompenseerd wordt. Deze compensatie nu, welke voor den kleinen
roan onbereikbaar was en hem dwong om uitsluitend in laag^)
rentende obligatie\'s, liefst van publiekrechtelijke lichamen, te
heieggen, wilde de investment trust voor hem doen. Zij zou aan-
deelen bezitten van allerlei verschillende industrieele- en handels-
ondernemingen, benevens andere, hoog rendeerende papieren; de
compensatie zou derhalve in het vennootschapsvermogen plaats
vinden, en de winst over het aldus belegde vennootschappe-
"jke kapitaal zou per saldo hooger zijn dan de rente op de
solide effecten, welke de kleine spaarders anders moesten nemen,
peze konden dientengevolge, wanneer zij één of meer aandeeltjes
in de investment trust bezaten, zonder veel risico deelnemen aan
de meest verschillende ondernemingen en een flink dividend

Oorspronkelijk werden deze instellingen niet in den vorm eener
"aamlooze vennootschap opgericht, doch bezigde men hiervoor den

. --—5U iiuu n^oioniai vjovemmcnt 1 rust ^tne r.conomisi jiöoi, uizz. ó-^o v.;
V waarschijnlijk de eerste of tweede investment trust), waarin als doel van
e onderneming wordt opgegeven: „ ... to give the investor of
^ ^derate means tlie same advantages as tl>c large capiuHsts in dimi-
uishmg the risks of investing in foreign .md colonial Government
an? \' hy spreading the investment over a number of different stocks,
u reserving a portion of tlie extra interest as sinking fund to pay
ofr tj,e original cajiital".

Dan" ^^^ ^""eeïndc (hooger dan de Engelsche rendeerende) sUiats-
ais hadden vele investment trusts een bepaald soort fondsen

^ i^\'yidsveld: b.v. spoorwegoandeelcn en -obligaties, mijnaandeelen,
BetpT ° telegraafkabclondcmcmingen e.a., gekozen. Zie Liekmann:
euigungs- und iMnanzierungsgesellschaften, blzz. 153 en 155.

trustvorm, waaraan het instituut dan ook zijn naam ontleent. Het
gezamenlijke kapitaal werd in handen van .trustees gesteld, welke
volgens vooraf overeengekomen regelen (veelal behelzende, dat
niet meer dan een bepaald percentage, 5 of hoogstens. 10%, van
het kapitaal in één fonds belegd mocht worden) de risicoverdeeling
tot stand brachten. Na 1879 is men echter vrijwel geheel tot den
vennootschapsvorm overgegaan, deels omdat sommigen den trust-
vorm in dezen onwettig acht, deels omdat men terecht oordeelde
dat in verband met het gestelde doel de macht der trustees te
onbeperkt was.

In Engeland zijn in later jaren de investment trusts min of
meer in discrediet geraakt, omdat vooral na 1887 velen ervan
geleidelijk tot e.^QC\\&nspeculatie overgingen (trading companies,
financial trusts) Intusschen heeft het vasteland van Europa de
oude grondgedachte ervan in een ietwat gewijzigden vorm over-
genomen; n.1. met het doel het den kleinen beleggers mogelijk te
maken om deel te nemen aan locale ondernemingen, wier aandeelen
vrijwel niet in den handel zijn, of om te profiteeren van het bezit
van oprichtersaandeelen, wier hooge waarde anders voor hen een
beletsel zou kunnen vormen en welke nu als het ware gedeeld
worden 2),

Men ziet bij dit alles onmiddellijk een principieel onderscheid
met de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding. Vooreerst is
hierbij de stemmenmeerderheid geen essentieel vereischte; doch
ook als deze aanwezig is heeft het geheel toch een gansch ander
karakter: het doel van het eene (beheersching) is geheel verschil-
lend van dat van het andere (risicoverdeeling)
EfFekten- Een tweede instituut, eveneens slechts door het doelvereischte
principieel van de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding

Zie JöRGKNS, a. w. blzz. 2 v.v. en vooral blzz. 26 v.v. Alhoewel
deze overgang vaak haast ongemerkt tot stand kwam, heeft de Engelsche
rechtspraak met bijzondere nauwgezetheid de beide instituten onder-
scheiden. Zij veroorloofde de investment trusts b.v. om hunne efTecten
tegen aankoopsprijs in de balans o) te nemen terwijl de financial trusts
dit slechts tegen beurskoers moe iten doen. Zoo stond zij den eersten
ook toe dividend te betalen, al was de koerswaarde der efTecten beneden
het bedrag van het gestort kapitaal gedaald. Zie hierover uitvoerig
V. Si.mon : Die Bilanzen der Aktiengesellschaften, blzz. 333 v.v.

2) Liefmann: Beteiligungs- imd Finanzierungsgesellschaften, blzz. 177
v.v.; Jürgens, a.w. blz. 39, met voorbeelden.

onderscheiden, vinden wij, ditmaal hoofdzakelijk in Duitschland, in
de „Effektenübemahmege seilschaß\'.

In tal van gevallen zal het op grond van wettelijke voorschriften
of feitelijke omstandigheden onmogelijk zijn om de aandeelen van
een bepaalde vennootschap spoedig na de oprichting aan het
publiek te brengen. Zoo zullen b.v. aandeelen van allerlei locale
of buitenlandsche onderneminkjes moeilijk op de groote beleg-
gingsmarkt geplaatst kunnen worden; hetzelfde zal veelal bij nieuw
opgerichte bedrijven, ook wanneer zij van meer dan locale allure zijn,
het geval wezen, omdat deze in den beginne weinig of geen winst
afwerpen en soms, wanneer het nieuwe proefnemingen geldt, een
riskant karakter dragen. Voor de oprichters en financiers is het
echter vaak ongewenscht, ja zelfs onmogelijk om de aandeelen
in handen te houden en derhalve hun kapitaal daarin vast te
^^ggen; en evenmin zullen hun bankrelaties daartoe genegen zijn.

Ten einde die moeilijkheid te overwinnen, is toen het eerst in
1869 te Hongarije en daarna, vooral in de jaren 1895 — 1900, in
t^uitschland het volgende middel te baat genomen 2). Men richtte
(of meer) vennootschappen op, welke al de aandeelen in
•^oor de hoofd-onderneming opgerichte bedrijven van deze overnam
(vandaar de naam „Uebernahmegesellschaft"); de aandeelen dezer
groote vennootschap kon men dan gemakkelijker aan het publick
brengen dan die van al dc kleine vennootschapjes. Langs dezen
^eg kon de hoofdonderneming haar kapitaal vrij snel weer uit
Jl^^creaties terugtrekken en voor nieuwe bezigen.

, In het bijzonder zij hier te denken nan 39 en 42 der Duitsche
pcurswet van 22 Juni 1896, welke bcursemissie der aandeden van een
ccn n.iamlooze vennootschap onigezet privübedrijf eerst na verloop
een jaar na de oprichting toelaat. Zie Jörgkns, a.w. blz. 67 en
vooral blzz. 146 v.

... ) Vooral door spoorwegondernemingen met het oog op hunne locale
"jntjes en door electrischc ondernemingen (de Allgemeine ElektnziUlts-
gcsellschaft en Sikmens und Halske vooraan) met het oog op locale
«roomncttcn, centrales, machinefabrieken en andere toen geheel nieuwe
^Kken van bedrijf op elcctrisch gebied. Zie hierover uitvoerig: Ukekman
IIOgmn: Die Allgemeine Elektrizitütsgesellschaft, Berlin 1922,
"izz. 38 v. en 51, waar vele w.aardcvolle gegevens verzameld zijn; de weten-
schappelijke beoordeeling en classificatie ervan laat echter meermalen te
J^enschen over. Zoo vereenzelvigen <le schrijvers op blz. 43 bij de bespre-
^"g van de üank für Elektrische Unternehmungen, Zürich, de invast-
™ent tnist en de Effektenübemahmegesellschaft Dit is een ernstig mis-
verstand ; de bedoelde b.mk is een zeer duidelijk voorbeeld van het
•latste, doch heeft met het eerste verschijnsel absoluut niets uitst.iande.

Ook hier verschilt het doel: groote ondernemingen in staat te
stellen om zonder hun kapitaal vast te leggen kleinere op te
richten, zoowel van dat der investment trust als van dat der
moeder- en dochtermaatschappij-verhouding.

Intusschen is in de praktijk de constellatie vaak minder eenvoudig
en vertoonen verschillende vennootschappen de kenmerken van
meer dan één instituut. Zoo zijn in de latere jaren b.v. verschillende
investment trusts tegelijkertijd als Uebernahmegesellschaften voor
groote ondernemingen gaan werken; wel bleef men de risico-
verdeeling in acht nemen, doch de beleggingen werden uitsluitend
gekozen uit de creaties van een bepaald groot bedrijf, en niet op de
vrije markt, doch rechtstreeks van dit bedrijf overgenomen. En
evenzeer heeft men veelal slechts de minderheid van de aandeelen,
hetzij van een investment trust, hetzij van een Effektenübernahme-
gesellschaft, aan het publiek gebracht en de meerderheid in handen
gehouden; wanneer deze investment trust of Uebernahmegesellschaft
harerzijds dan weer de meerderheidspositie bezat in de vennoot-
schappen, wier aandeelen zij hield, kon zij double usage als
moedermaatschappij gebezigd worden

1) Dit is een groote bron van verwarring en misverstanden geworden.
Zoo zijn b.v. de beide voorbeelden van Nedcriandsche Etfektcnüber-
nahmegesellschaften, welke Moser. a. w. blz. 18, geeft, geheel foutief.
Alle twee zijn gewone dochterondernemingen, waarvan n.b. de moeder-
maatschappij het gansche kapitaal houdt en niets aan het publiek brengt;
terwijl men ook moeilijk de moedermaatschappij als Uebernahmegesell-
schaft voor de dochtermaatschappij kan beschouwen, daar beiden volledig
werkzaam zijnl Evenzeer vergist dezelfde schrijver zich op blz. 12Ü,
wanneer hij de z.g. moedermaatschappijen tot bewaring van het nationaal
kan-ikter der dochterondernemingen „ten deele ElTektcnübemahmegcsell-
schaftcn" noemt, omdat de laatsten hare emissies geheel aan de eerste
geven, welke dan weer aan het publick emitteert. Terwijl immers bij de
Effektcnübcmalimegesellschaft vennootschap C de aandeden overneemt,
welke vennootschap A in vennootschap B bezit cn kwijt zijn wil, is het
hier slechts A, welke via H emitteert. Ook de motieven zijn hier gansch
anders. Bij een EfTektcnübemahmegescllschaft zijn de overgenomen aan-
deelen rechtstreeks onverkoopbaar; en hier, waar het b.v. betreft de
N.V. Gemeenschappelijk eigendom van aandeelen der Holland-Amerikalijn,
zal men toch bezwaarlijk kunnen beweren, dat voor de aandeelen der
Holland-Amerikalijn geen koopers te vinden zijn 1 Het geheele betoog in
zijn werk doet mij er eenigszins aan twijfelen, of de heer Moser wel
een duidelijk inzicht heeft in wat een \' ElTektcnübcmahmegesellschaft
eigenlijk isl

Staat de door JöRGENS afzonderlijk behandelde z.g. „Mining
Trust". Het betreft hier bepaalde verschijnselen in de Australische
en vooral de Zuid-Afrikaansche goudindustrie, welke evengoed
gedeeltelijk als onderdeel van de investment trusts (n.1. voor zoover
ze ontstaan zijn uit landexploitatie-maatschappijen), gedeeltelijk als
onderdeel der Effektenübernahmegesellschaften (als hoedanig ze
vaak voor de mijnkoningen fungeerden) hadden kunnen behandeld
worden. Velen zijn intusschen in de loop der jaren tot moeder-
niaatschappijen over groote mijncomplexen uitgegroeid.

De z.g. „Assets Companies\'\' maken er hun bedrijf van om de Assets
bezittingen van gefailleerde maatschappijen op te koopen, te trachten
deze weder op gang te krijgen, ze dan te verkoopen en hierbij
winst op den inkoopsprijs te behalen. Of men met LiEFMANN
deze vennootschappen, voorzoover zij door hare aankoopen effecten
bezitten, onder de investment trusts op mag nemen, acht ik zeer
te betwijfelen. Vooreerst ontbreekt het principe der risicoverdeeling
geheel en verder is het bezit van aandeelen geheel onopzettelijk
(uitsluitend voorzoover deze zich bij toeval onder het overgenomen
actief mochten bevinden). De toestand staat hier volkomen op
^én lijn met ieder ander geval, waarin een naamlooze vennoot-
schap, zonder nadefe bedoeling dan belegging van een deel van
haar actief in dezen vorm, aandeden in een andere vennootschap
bezit 3).

Tenslotte dient het verschijnsel, dat LiEFMANN in zijn meergenoemd Fmanzl^e-^^^^
^erk „Finanzierungsgesellschafr heeft genoemd, van de moeder- cn schfftf" \'
dochtermaatschappij-verhouding onderscheiden te worden. Stricto
sensu betreft het hier geen nieuwe soort vennootschapperi naast
^e investment trust en Effcktenübernahmegescllschaft, doch slechts
<^en uitbreiding van de werkzaamheid van deze beiden in een
nieuwe richting: deze functie gaat hierbij echter zoozeer boven dc
oorspronkelijke prevalecren, dat het alleszins gerechtvaardigd is ze

Zoowel de investment trust als de Effektenübernahmegcsellschaft
hielden of namen oorspronkelijk slechts aandeden van reeds bestaande
vennootschappen over. De Finanzierungsgesdlschaft heeft echter
dod zdf het voor dc oprichting van deze vennootschappen

vereischte kapitaal (zij richt ze ook meestal zelve op) te fourneeren
en haar eigen aandeelen te emitteeren, naarmate zij zelve aandeelen
in de door haar gecreëerde vennootschappen gaat houden i).
Langzamerhand is dit in de latere jaren regel geworden.

In den ruimsten zin beteekent financieren: geld verschaffen.
Hier echter is het bedoeld in een engere, meer praegnante beteekenis.
Een der meest bekende definities van financieren in dezen zin is
die van wolff und Birkenbiiil 2), luidende : „ ... die auf einem
Gesellschaftsvertrag beruhenden, durch Selbstbeteiligung erfolgenden
Verschaffung (Beistellung) gröszerer Kapitalien für einen bestehenden
oder zu schaffenden Gewerbebetrieb (industrielles oder handelsgewer-
bliches Unternehmen) nicht nur zu vorübergehenden Zweck und
zwar durch Personen, welche an der Betriebsleitung (Geschäfts-
führung) nicht direkt beteiligt sind, und in einer Form, welche
eine leichte veraüszerung ermöglicht".

Volgens Liefmann 3) is deze definitie veel te eng. Noch het
vereischte, dat de financierende personen buiten de leiding der
vennootschap moeten staan, noch dat de vorm waarin het geschiedt
een vennootschappelijke overeenkomst moet zijn, behooren er zijns
inziens in thuis. Met de eerste tegenwerping ben ik het eens; met de
tweede echter niet, daar het door Liefmann verworpen vereischte mij
wèl een essentiale van het begrip financieren toeschijnt. Juridisch
is financieren een koop- en verkoopovereenkomst (n.1. der aandeelen
van de te financieren vennootschap) en geen credietverleening.
Liefmann\'s opvatting, welke ook dit er onder laat vallen, acht
ik volkomen in strijd met het geldende spraakgebruik. Wel juist
zijn weer de vereischten, met welke Liefmann de definitie van
WoLFF en Birkenuiiil aangevuld wenscht te zien : n.1. dat de
kapitaalsverschaffing blijvend (geen kortstondige aandeelenoperaties
dus) en voor een bepaald doel (dus voor een bepaalde onderneming:
niet voor de kapitaalsbehoeften van een bepaalden persoon of
groep in het algemeen) geschiede en het geheele kapitaal betreffe
(men kan niet zeggen, dat iedere willekeurige aandeelhouder de

Zie Liekmann: Kartelle und Trusts, blzz. 212 v., Bcteiliguntrs-und
jj°\'\'^^"="\'°gsgcsell3chaften, blzz. 120-126; Ukermann und Hügun, a.w.

onderneming „financiert"; wel kunnen dit natuurlijk verschillende
personen of vennootschappen tezamen doen, mits dit dan echter
in gemeen overleg geschiede en weer het gansche kapitaal betreffe).

Het financieren geschiedt op groote schaal, als het ware als
beroep, in den regel door bankinstellingen omdat deze de
eenigen zijn, welke over de daartoe vereischte groote kapitalen
beschikken. In het bijzonder is dit het geval, wanneer zij bij een
laag-conjunctuur (zooals b.v. in de jaren 1901 tot 1904) hun
kapitaal moeilijk elders rendabel kunnen maken. Deze omstandigheid
brengt dan echter tevens mede, dat snel emitteeren der gecreëerde
aandeelen op bezwaren zal stuiten. Wel brengt het bezit der
aandeelen van nieuw opgerichte vennootschappen behalve de
directe voordeden ook indirecte mede, doordat de bank dan de
gelegenheid heeft om met deze vennootschappen in een geregeld
bankverkeer (rekening courant e. d.) te komen. Door haar kapitaal
gedurende längeren tijd vast te leggen, brengt een bankinstelling
welke in den regel met op korten termijn opgenomen credieten
Werkt — de liquiditeit harer positie echter in gevaar 2). Dienten-
gevolge zijn de banken er steeds meer toe gekomen om de
financieringswerkzaamheid over te laten aan speciaal daartoe door
haar opgerichte vennootschappen. Deze, welke men dan Finan-
zierungsgesellschaften noemt, zijn derhalve een spccialisatieverschijn-
®el van het bankwezen, doch missen ten eenen male het bcheer-
schingsdoel, vereischt voor het bestaan eener moedermaatschappij.

Deze soort Finanzierungsgesellschaften, welke verreweg de talrijkste
Js, noemt men onzelfstandig, omdat zij haar ontstaan dankt hetzij aan een
groote bank, hetzij aan een groote onderneming, en van deze meestal
financieel afhankelijk blijft. Het verband met de Effektenübernahme-
gesellschaft is hier zeer duidelijk zichtbaar. Hiertegenover staat de
^eel kleinere, categorie z.g. zelfstandige Finanzierungsgesellschaften,
^elke in den regel ontstaan zijn uit Investment trusts 3). De onzelf-

. \') Ook de staat treedt geregeld als zoodanig op ten aanzien van
Instellingen (spoorwegen e. d.), welke haar toebehooren, doch afzonder-
aeriijk beheerd worden.

P „Nichts fürchtet eine moderne Emissionsbank so sehr, als dasz sie
die Dauer ihre Mittel in den Wertpapieren eines Schuldners festlegen
nusz", zegt Lötz, (art. Emissionsgeschäft) in hct Handwörterbuch der
^watswissenschaft III, blz. 603 zeer terecht.

") Likk.mann: Keteiligungs- und Einanzicnmgsgcscllschaften, blzz. 167
\'\'•v-i zie ook JÖRCE.ns, a w. blz. 29.

standige Finanzierungsgesellschaften kan men dan weer onder-
scheiden in algemeene (afhankelijk van de banken en dus allerlei
ondernemingen financierend) en speciale (afhankelijk van een groote
vennootschap en dus slechts financierende hetgeen in het bedrijf
^ van deze past). De laatste zijn verre de talrijkste.

Van deze laatste soort Finanzierungsgesellschaften dienen nu
scherp onderscheiden te worden de gevallen, waarin een moeder-
maatschappij zelf tot het oprichten en financieren van dochter-
ondernemingen overgaat. De moedermaatschappij bestaat niet,
zooals de Finanzierungsgesellschaft, voor het financieren van nieuwe
ondernemingen; haar bedrijf is een gansch ander en het oprichten
en financieren van dochterondernemingen is een toevallig en
bijkomstig verschijnsel. Hieraan doet niets af, dat speciale onzelf-
standige Finanzierungsgesellschaften door de vennootschap, waarvan
zij afhangen, somtijds tevens à double usage als controleerende
moedermaatschappij voor de door hen opgerichte vennootschappen
gebezigd worden; dit is allerminst noodzakelijk en geschiedt dan
ook meermalen niet. Het primaire doel van de Finanzierungs-
gesellschaft blijft tenslotte niet de controle over de opgerichte
vennootschappen, doch het als economisch afhankelijk lichaam
financieren van deze: zij dient meestal in de eerste plaats om de
grootonderneming onafhankelijk van de banken te maken \'). Het
verschil zal soms vrij lastig te onderkennen zijn; het betrouwbaarste
criterium is wel het doel en de bestaansgrond der financierende
vennootschap 2).

aarzeling heb ik, wat thans den titel van dit
eigen keuze. vormt, als naam voor het te bespreken concentratieverschijnsel
gekozen. Het is, in rond Hollandsch gezegd, een mond vol; één
woord als naam ware dan ook veel beter geweest. Deze omschrij-
vmg heeft echter het voordeel, dat zij internationaal gebruikt wordt :
m Duitschland zijn de woorden „Mutter"- en „Tochtergesellschaft" 3)

j) Ufermann und Hüglin, aw. blz. 18 v.
blz. 114^^ Liekmann: Beteiligungs- und iMnanzierungsgesellschaften,

algemeen ingeburgerd, evenals in Frankrijk het woord „filiale" 2),
terwijl daar te lande ook, zij het minder veelvuldig, het woord „société
mère" gebezigd wordt 3). Tenslotte vindt men in de Engelsch
sprekende landen de term ,,parent corporation"^). Daartegenover
zijn de andere termen, waarmede de verhouding, die hier besproken
Wordt, wel in het rechtsverkeer wordt aangeduid, verre van
onbedenkelijk ß).

Intusschen heeft men ook bezwaren te berde gebracht tegen
den terra, ,,dochtermaatschappij", gebruikt in den ruimen door mij
bedoelden zin. Men oordeelde, dat deze benaming alleen paste
voor vennootschappen, welke door de moedermaatschappij zelve
Waren opgericht en waarbij dus de moedermaatschappij noodzakelijk
ouder was dan de dochtermaatschappijen ®). Inderdaad heeft deze
opvatting argumenten, ontleend aan de taalkundige beteekenis der
boorden „moeder" en „dochter", vóór zich, en zal het den leek
hellicht eenigszins wonderlijk aandoen een vennootschap de dochter
te hooren noemen van een andere, welke wellicht vele jaren later werd
opgericht dan de eerste. Toch meen ik met Hausmann te mogen
Aannemen, dat mijn terminologie zich bij het spraakgebruik aansluit ®).

Zoo juist zeide ik, dat er tegen de andere in omloop zijnde
namen overwegende bezwaren bestonden. Ik wil deze thans met
®en enkel woord bespreken.

In Duitschland is, speciaal in fiscale kringen, het woord „Schachtel- Schachlcl-
Gesellschaft" zeer geliefd»). Hausmann voert hiertegen het 8c«el\'schaft.

, B.v, bij tha1.i.kr, a.w. blz. 378; Gkorce Danos: Les actions ä vole
P\'ural, th. Paris 1022, blz. 111, welke laatste reeds spreekt van „sousfiliales".
h I T-^^ verwarren met het Hollandsche woord ,,filiaal", hetwelk in
"ansch „succursale" heet, terwijl „filiale" is dochtermaatschappij.
7 \'^anos, a.w. blz. 113; Rousseau, .i.w. I, No. 2251.
J 9.arnsev, a.w. blz. 2; Michel, a.w. blz. 34; A.miaud, a.w. blz. 123.
) Zie hieronder blzz. 42 v.v.

) Diekmann, passim in zijn werken; Moser, a.w. blz. 20; Dr. G. Strutz :
\'^ommentar zum Kriegssteucrgesetz, Berlin 1917, blz. 375.

J a. w. blz. 23 noot 22.
u J.. ^gl- ook mijn artikel: „De concentratievormen van het groot-

«f\'^V. \'iet Haagsch Maandblad, Augustus 1925, blzz. 206 v. v.
der <3 a. p.; Prof. Dr. Fi.echtiikim : „Die Besteuerung

,?C"achtelgesellschartcn nach den neuen Reichsgeseuen", in Bank
\' Rosenthal: „Steuerliche Privilegien der Schjichtel-

in T f\'^pnaftssteuer und K.apiuilcrtragssteucr bei Schachtelgesellschaften",
M Wochenschrift 1922, blzz. 1564 v. v., en vele anderen.

bezwaar aan, dat het afhankelijkheidskenmerk erin te loor gaat:
in zijn op dit moment gebaseerde classificatie is deze objectie zeer
gegrond, voor mij echter is zij niet afdoende. Ik beschouw dan
ook dit woord voor Duitschland als zeer gelukkig gevonden,

onvertaald neem ik dezen in ons land geheel ongebruikelijken naam
liever niet over.

De term „deelname" („Beteiligung") en ,,Beteiligungsjgesellschaft",
welke men een enkelen keer gebezigd vindt, heeft eveneens vele
bezwaren. Vooreerst omvat het begrip ,,Beteiligung" elke deelname
in het kapitaal eener naamlooze vennootschap, onverschillig of
deze den vereischten omvang heeft aangenomen voor een machts-
positie. Verder is het begrip „Beteiligungsgesellschaft" eenerzijds
te ruim, omdat het niet het beheerschings-doelvereischte behelst,
en anderzijds weer te eng. Het vereischt immers etymologisch,
dat de ,,deelname" het doel van de oprichting der vennootschap
zij en sluit dus vennootschappen, welke eerst later tot moeder-
maatschappijen werden, benevens zoodanige, welke buiten het
beheer van hun effectenbezit in dochtermaatschappijen nog andere
werkzaamheden hebben, buiten.

In Frankrijk is de meest gebruikelijke naam voor moedermaat-
schappij ,,omnium"^). Ter verklaring van dezen naam voor dit
verschijnsel zegt Henri DüPONT^): „Son nom est tiré de cette
considération qu\'il peut grouper toutes sortes d\'industries tendant
à l\'établissement d\'un produit commun et contrôler en tous pays
toutes sortes de filiales". Intusschen is het spraakgebruik ten
aanzien van de draagwijdte van dezen term verre van vast ; zóó
zelfs, dat michel hem wetenschappelijk onbruikbaar acht. Evenmin
is hij zeer karakteristiek, en in Holland is hij geheel ongebruikelijk

1) Zie b.v. Amiaud, a.w. blzz. 124 v.v.-, Danos, a.w. blz. 111;
Compel, a.w. blz. 44; Jourdan, a.w. blz. 85.

î^) Zoo bezigt b.v. Lauchenauer, a.w. blz. 21, omnium als synoniem
van investment trust, juist in scherpe tegenstelling tot de holding company.
Hij beroept zich op het Zwitsersche spraakgebruik. Het Fransche is in
elk geval ongetwijfeld anders.

< •\'\') Zie nog een zeer goede omschrijving van het begrip „omnium"
bij Percerou : „Des syndicats de producteurs", Annales de droit commercial
1897, blz. 296; vgl. ook Michel, a.w. blz. 34 noot 1.

Holding
Company.

schappij is het Amerikaansche woord „holding company" i), somtijds
<in het bijzonder in Frankrijk, waar alle namen door elkaar gebruikt
worden, soms drie en meer door een schrijver!) gevarieerd tot
^.holding trust" 2) of „holding institute" 3). Inderdaad geeft dit
Woord bizonder scherp de verhouding weer; echter uitsluitend
van ééne zijde bezien; een correspondeerend begrip voor de
dochtermaatschappij ontbreekt^). Vertaling ervan lijkt mij voorts
vrij moeilijk, terwijl ten slotte ook hier de draadwijdte niet
geheel vaststaat. Sommigen willen n.1. het woord niet bezigen
^Is synoniem van moedermaatschappij in den ruimsten zin, doch
slechts voor moedermaatschappijen, welke zijn opgericht met het
^^tsluitenddoel om als zoodanig op te treden en buiten de daaraan
verbonden werkzaamheden geen andere verrichten Liefmann
grondt zich hierbij op het volgens hem in dezen geest bestaande
•Amerikaansche spraakgebruik. Over de Juistheid van deze laatste
bewering waag ik het niet een oordeel te vellen: in Engeland
schijnt echter het spraakgebruik anders te zijn, blijkens hetgeen
^ARnsey zegt: „As a rule the procedure is to form a new company
(though this is not essential)"\') . . ." en verderop: „It sometimes
happens that instead of forming a new company, an existing
Undertaking . . , acquires the necessary shares of the remaining
Concerns to obtain control", ... en blijkens zijn verdeeling van
de holdingcompanies in Chapter IV in „trading- and non-trading
companies". Ook in Frankrijk wordt deze term in ruimen zin

Zie in Nederland o.m. Moser\'s meermalen aangehaald werk,
passim; in Duitschland o.ni. Liefmann: Beteiligungs- und Finanzierungs-
gesellschaften, blzz. 205 v.v. ; in Frankrijk o.ni. Michel, a.w. blz. 2 ; Amiaud,
■3-w. blzz. 124 v.v. In Engeland o.m. Garnsev\'s meergenoemd werk.

Zie b.v. Thaller, a.w. blz. 412 ; Martin St. Léon, a.w. blzz. 105 v. ;
Colliez, a.w. blz. 164; Pic, a.w. blz. 369, Amiaud, a.w. blzz. 124 v.v.;
Dupont, a.w. blz. 115.

Paul Pic: „Tnists et Kartells", Annales de droit commercial 1908,
334. Emmanuel Malécot : Du vote plural dans les sociétés par
actions, th. Poitiers 1923, blz. 93.

In de Engelsch sprekende landen bezigt men somtijds als zoodanig
het nietszeggende woord „subsidiary".

) In het bizonder Liefmann, waar hij holding company gebruikt als
synoniem met zijn hieronder te bespreken naam „Kontrollgesellschaft".

®) Vgl. hierover mijn artikel : „Eenige juridische vragen betreffende
holding company", in W. P. N. R. No. 2871.
) Cursiveering van mij.

gebruikt, en voor ons land acht MoSER Liefmann\'s terminologie
— die wellicht voor Amerika juist is — in strijd met het geldende
spraakgebruik; hetgeen ik ten volle onderschrijf. Slechts in
Duitschland schijnt men het algemeen met Liefmann eens te
zijn 2). Een dergelijk onvast belijnd woord acht ik echter als
benaming onbruikbaar.

Ten slotte komen bij enkele schrijvers nog andere namen voor.
Zoo gebruikt Liefmann het woord „Kontrollgesellschaft". Dit
komt mij evenwel minder gewenscht voor, omdat de beteekenis
van contróle-beheersching hier te lande nog niet voldoende naast
die van contróle-toezicht is doorgedrongen om zonder kans op
verwarring gebezigd te kunnen worden. Zoo spreekt JöRGENS van
„Subkompaniën", colliez van een „combinaison", beide uitdruk-
kingen, welke men nergens elders vindt en voor wier gebruik in
plaats van de reeds besprokene geen enkel argument aan te voeren is.

Ten slotte wordt voor zuivere „stroo"dochtermaatschappijen in
de Engelsch sprekende landen veelal het woord „dummy", in
Frankrijk de typische uitdrukking „mannequin" gebezigd®).

Moeder-
maatschap-
pijen „ad
hoe", en
andere.

Werkende
en niet-
werkende
moeder-
maatschap-
pijen.

Hierboven wees ik reeds met een enkel woord op de onder-
scheiding tusschen moedermaatschappijen, welke opgericht werden
met het bepaalde doel om als zoodanig dienst te doen, waarmede
dus van den aanvang af niets anders is beoogd, dan dat zij door
stemmenmeerdeerheid andere vennootschappen zouden beheerschen;
en vennootschappen, welke eerst in den loop van haar bestaan
deze meerderheid met beheerschingsoogmerken gekregen hebben,
derhalve oorspronkelijk met een ander doel opgericht en eerst later
tot moedermaatschappij geworden zijn.

Een andere onderscheiding is die tusschen vennootschappen»
wier uitsluitende werkzaamheid bestaat in het houden van aan-
deelen in andere vennootschappen en het stemmen daarmede, wier

\') A.w. blz. 20; zie ook Mr. J. H. Aleva : ,>Ho!ding companies cn
Indische belastingen" in De Naamlooze Vennootschap II, blzz. 169 v.v.

Zie b.v. Dr. E. Sontao : Die Aktiengesellschaften im Kampfe
zwischen Macht und Recht, Berlin 1918, blz. 47.

eenig actief uit deze aandeelen en wier eenige inkomsten uit het
dividend daarop uitgekeerd bestaan ; en vennootschappen, welke
behalve al het bovenstaande nog andere werkzaamheden, bezittingen
en inkomsten hebben, b.v. de een of anderen tak van handel of
nijverheid uitoefenen. Henri Dupont negeert in zijn bovengenoemd
Werk de laatste categorie geheel (behoudens de restrictie „d\'une
façon générale" bij zijn uitsluitend op de eerste categorie slaande
definitie) ; dit is eenzijdig en onvolledig, immers de laatste soort
is niet alleen theoretisch denkbaar, doch ook practisch zeer talrijk.
Zooals reeds gezegd, onderscheidt GarNSEY dan ook uitdrukkelijk
iitrading and non-trading companies". Slechts baseert hij zijn onder-
scheiding op de statutaire uitdrukking van het doel der vennootschap
(..-which by their resolutions have no power to carry on a trade
or business other than the holding of investments,...") inplaats
van op den feitelijken toestand. Dit zal ten deele zijn oorzaak wel
vinden in het veel grootere gewicht, dat aan het statutaire doel in
Engeland en Amerika gehecht wordt dan hier te lande. De feitelijke
toestand, welke soms langen tijd ongehinderd in flagranten strijd
«iet het statutaire doel kan zijn, om de eenvoudige reden dat niemand
er aanmerking op maakt, moet echter beslissend zijn; temeer, daar
dit onderscheid van eenige waarde is bij de beslissing van enkele
concrete vragen, in \'t bijzonder van die over de realiteit van
bepaalde transacties met de dochtermaatschappijen gesloten.

In de meeste gevallen zullen de beide genoemde onderscheidingen
elkaar wel dekken; „ad hoe" opgerichte vennootschappen zullen
^«i uitsluitend als aandeelhoudsters optreden, en eerst later tot
"Moedermaatschappijen geworden vennootschappen zullen meestal
"it haar vroegere periode een bepaalde andere werkzaamheid
behouden hebben. Doch noodzakelijk is dit allerminst ; en speciaal
laatste is in vele gevallen niet zoo, omdat de tot moeder-
"Maatschappij geworden vennootschap veelvuldig haar bedrijf geheel
^an één of meer harer dochtermaatschappijen overdoet.

opgericht. Ik bedoel hier de op i8 Augustus 1822 te Brussel
door Koning Willem I opgerichte Algemeene Nederlandsche
Maatschappij ter begunstiging van de Volksvlijt (Société générale
des Pays Bas), na de scheiding van Nederland en België met den
oorspronkelijken naam in het Fransch vertaald „Société générale
pour favoriser l\'industrie nationale" genoemd en in het begin
dezer eeuw weder in „Société générale de Belgique" omgedoopt.
Deze is echter oorspronkelijk niet als moedermaatschappij, doch
als investment trust bedoeld en eerst veel later (nadat het instituut
der moeder- en dochtermaatschappijen reeds in de Vereenigde
Staten tot grooten bloei was gekomen) als zoodanig, en vooral als
Finanzierungsgesellschaft, werkzaam geweest. Dit blijkt wel duidelijk
uit hare statuten, waarin als doel der vennootschap is opgenomen :
Sub. 2. A patronner d\'autres établissements financiers, commerciaux ou
industriels; à participer, comme actionnaire, à leur fondation ou à leur
développement, et à garantir leurs obligations moyennantcommission".

Met het oog op den naam zou men geneigd zijn om de op
5 Maart 1849 opgerichte Omnium, société civile génévoise d\'emploie
de fonds, als de eerste moedermaatschappij te beschouwen; ook
deze vennootschap is echter een vroege voorloopster der Engelsche
investment trusts.

Tot allerlei verwarringen heeft, meer dan eenige ander instelling,
de in 1852 te Parijs door de Gebroeders PÉREIRE opgerichte
Société générale du crédit mobilier aanleiding gegeven 2). Somtijds
wil men hierin een voorloopster der moderne moedermaatschappijen,
nog vaker de eerste der moderne Finanzierungsgesellschaften zien.
Het eene noch het andere is juist. Wel is zij door de oprichters
oorspronkelijk bedoeld als Finanzierungsgesellschaft, blijkens art. 5
harer statuten, luidende :

„Les opérations de la société consisteront: i® à souscrire ou
acquérir des effets publics, des actions ou des obligations dans les
différentes entreprises industrielles ou de crédit constituées en
sociétés____déjà fondées ou à fonder.

2® A é mettre, pour une somme égale à celle employée à ces
souscriptions et acquisitions, ses propres obligations 3).

2) Vgl. hierover uitvoerig Courceli.e stineuil : Traitd des opérations
de banque, Paris 1853.

Omnium
génévois.

Crédit
Mobilier.

Doch door tegenwerking van de Fransche regeering en andere
redenen is de oorspronkelijke opzet nimmer volledig uitgevoerd
en is deze vennootschap geheel geworden tot een emissiebank,
welke daarbij zeer sterk in effecten speculeerde en hieraan ten
slotte in 1871 (uiterlijk in den vorm eener reorganisatie) te gronde
is gegaan i).

Al deze Europeesche verschijnselen zijn (althans in hun oor- Oorsprong
spronkelijken opzet) geen moedermaatschappijen. De gedachte om èenigde**^
op deze wijze de concentratie van diverse ondernemingen te doen Staten,
geschieden is dan ook niet in ons werelddeel, doch in de Ver-
eenigde Staten het eerst opgekomen en practisch uitgewerkt 2).
Amerika, reeds vroeger geindustrialiseerd op de intense wijze ons
in Europa uit de latere decenniën bekend, gevoelde eerder de
hehoefte hieraan, welke de economische ontwikkelingsgang met
Onafwendbare noodzakelijkheid medebracht; zij werd bovendien
daar te lande door de wetgeving op vennootschapsgebied in de
hand gewerkt en in zeer bepaalde banen geleid.

Intusschen is de hier besproken rechtsvorm eerst in een later Waarom
stadium der concentratiebeweging tot bloei gekomen. In de eerste
periode 3) (1879 — 1889) werd vrijwel uitsluitend de trust-vorm gebezigd, komen,
^e reden, dat deze in vele opzichten in bruikbaarheid en soepel-
heid bij de moeder- en dochtermaatschappij verhouding achterstaande
vorm toch in deze jaren een dusdanige vlucht heeft genomen,
^erwijl de laatste tot een paar eenzame voorbeelden beperkt bleef,
is uitsluitend gelegen in de Amerikaansche wetgeving op de naam-
iooze vennootschappen uit die dagen.

^elke vrijwel uiuluitend aatuieelcn voor de door haar gchoudcri waarden
"usutuccrt, aan het publiek brengt, en obligaties hoogstens als bijkom-
kapitaalsvcrsterking bezigt; bij de Crédit Mobilair gingen aan het
Publiek vrijwel uitsluitend de obligaties; zie Jürof.ns, a.w. blz- 5.
, ) Al het hierboven gezegde geldt eveneens voor de m 1863 door
de Crédit Mobilier te Amsterdam opgerichte Société générale de com-
l^erce et de Tindustrie néerlandaise, omtrent wier lotgevallen mij mets
anders bekend is, dan dat zij vermoedelijk niet meer besUaten voor
andere door ha.ar opgerichte maatschappijen in het buitenland, zooals

de Hank für Handel und Industrie, in 1853 te Darmstadt.
) I^auchknaukr, a.w. blz. 16, spreekt van oudere voorloopers m
^•ngcland, zonder deze echter nader te omschrijven. Mij is hieromtrent
hekend.

Y de indeeling van de conccntratiegcschicdenis der Vereenigde
^«iicn in vijf i)criodcn bii W. Z. Riri.KV: Trusts, Pools and corporations,
^ew-York 1916, blzz. XI v.v.

In de Vereenigde Staten ontleenen rechtspersonen al hunne
bevoegdheden uitsluitend aan uiidrukkel^ke wetsbepalingen; stil-
zwijgend uit het wezen van de betreffende rechtsfiguur voortspruitende
rechten kent men er niet. Nu bezat vóór 1889 nog geen enkele
Staat een algemeene wettelijke regeling, welke aan naamlooze
vennootschappen de bevoegdheid verleende om de aandeelen van
andere naamlooze vennootschappen te koopen of te verkoopen.
Slechts was aan enkele vennootschappen dit recht bij een speciale
wet verleend^). Eerst in Mei van het jaar 1889 veranderde de Staat
New-Jersey haar ,,corporation law" en bepaalde, dat iedere naamlooze
vennootschap, opgericht onder de betrekkelijke wet van 1875, mocht
verwerven „the stock of any company or companies owning, mining,
manufacturing or producing materials, or other property necessary
for their business" eif haar aandeelen in de plaats daarvan mocht
uitgeven. De beperking tot aandeelen van een vennootschap, welke
materiaal leverde voor de moedermaatschappij, is opgeheven in
1893, toen bepaald werd: „Any corporation may purchase, hold,
sell, assign, transfer, mortgage, pledge or otherwise dispose of the
shares of the capital of, or any bonds, securities, or evidences of
indebtedness created by any other corporation or corporations of
this or any other state, and while owner of such stock may
exercise all the rights, powers and priveleges of ownership, including
the right to vote thereon". Het gevolg was, dat alle personen en
vennootschappen, welke in dezen rechtsvorm hun voordeel zagen,
moedermaatschappijen in New-Jersey gingen oprichten; deze schoten
daar zóó als paddestoelen uit den grond op, dat somtijds meer dan
honderd vennootschappen in één huis hun „kantoor" hielden en
gevestigd waren. Dat dit alles veelal slechts ledige vorm was en de
werkelijke leiding der moedermaatschappij elders zetelde, spreekt
wel van zelf. Intusschcn leverde deze liberale wetgeving aan den
Staat New-Jersey een dergelijke bron van fiscale inkomsten op,
dat diverse andere Staten (o.m. Delaware, Maine, West-Virginia
en New-York) dit voorbeeld gingen volgen 2),
Voorloo- Zooals gezegd, waren echter reeds vóór 1889 enkele moedermaat-
schappijen met bijzondere wettelijke autorisatie opgericht. De oudste

^ Zie al de bepalingen in de verschillende wetgevingen der diverse
Staten bij W. C. Noves : A treatise on the law of intcrcon)orate relations,
2« druk 1909, sec. 271.

mij bekende is de Pennsylvania Company van 1870, wier statutair doel
was „to hold and control the stocks of subsidiary companies owned
by the Pennsylvania Railroad Company West of Pittsburg". In 1880
werd de American Bell Telefone Company opgericht en eenige jaren
later volgden enkele moedermaatschappijen in het spoor- en tramweg-
bedrijf i). De groote stroom begint echter eerst sinds 1889 te vloeien.

In 1890 komt de Sherman Act., welke trustvorming verbiedt, Verdere
de motieven tot het stichten van moedermaatschappijen belangrijk Un^^^^®\'
versterken. Toch zijn deze, ondanks haar snelle vermeerdering,
volgens Jones vóór 1900 nog in aantal achtergebleven bij de fusies.
I^aarna is men om verschillende redenen den moedermaatschappij-
vorm meer gaan begunstigen, om na 14 Maart 1904, toen de
Supreme Court in de zaak Northern Securities Company v. United
States 3) de Sherman Act ook op de moedermaatschappijen heeft
toegepast en dezen rechtsvorm onwettig verklaarde, weer in hoofd-
taak tot den fusievorm terug te keeren. Toch bleven nog talrijke

^^•t er in 1913 12000 met $ 10 milliard kapitaal); en ook de
^\'ayton Act van 15 October 1914, rechtstreeks tegen dezen rechts-
vorm gericht, heeft hierin geen verandering gebracht; zij is, voor
zoover mij bekend, nimmer toegepast!

In Europa is de moeder- cn dochtermaatschappij-figuur reeds
vrij kort na haar verschijning in Amerika gebezigd, doch eerst in " "^op®-
de oorlogs- cn vooral de na-oorlogsjaren heeft zij ook daar een
belangrijke vlucht genomen. De voornaamste reden was wel, dat
de industrie in ons werelddeel conservatiever aangelegd was, zich
"^^er bij het kleinbedrijf wilde houden cn een groote liefde vertoonde
^°or haar van ouds gehandhaafde onafhankelijkheid; deze traditie-

overwegingen golden voor de jonge Amerikaansche industrie niet.
"e economische ontwikkeling schreed hier trouwens ook langzamer
aan de overzijde van den oceaan voort.

I^e oudste Europeesche moedermaatschappij is als zoodanig in EngeUnd.
^"ßeland opgericht, n.l. the Nobel Dynamite Trust Company
van 1886. Deze had echter niet Engeland, doch hoofdzakelijk
tot arbeidsveld en was slechts om bijkomstige redenen

™pany en de Metropolitan Traction Company van 1886.
a.w. blz. 44
193 U.S. 197-411.

te Londen gevestigd. Overigens is Engeland, waar de naamlooze
vennootschap bij lange na niet die verbreiding bezat als in de
Vereenigde Staten en de „private companies" zich niet tot den
rechtsvorm der moeder- en dochter-maatschappij leenden, eerst in
den laatsten tijd in eenigszins belangrijken omvang tot deze wijze
van concentratie overgegaan; daarvóór was de fusie daar te lande
de gewone vorm voor het samengaan van ondernemingen.

Ook in Duitschland is eerst sedert den oorlog de moeder- en
dochter-maatschappijverhouding krachtig op den voorgrond gekomen.
Weliswaar bestonden reeds voordien talrijke van deze rechtsfiguren,
doch men was in het algemeen veel meer geneigd tot allerlei
vormen van contractueele concentratie. De gansche oorlogstoestand
met zijn ,,Kriegswirtschaft", welke voor de allesomvattende geweldige
krachtsinspanning met beperkte middelen van het Duitsche volk
rationaliseering der productie eischte, heeft de concentratie echter
zeer bevorderd; en deze werd nog in hooge mate versterkt door
het feit, dat er noodgedwongen slechts afzet mogelijk was aan
één afnemer: den Staat. Deze had zelve liefst met zoo weinig
mogelijk leveranciers te doen en gebruikte daartoe de bestaande
industrieele organisaties; bovendien centraliseerde men alles in
Berlijn. Dit, gevoegd bij de nooden der na-oorlogstijd, heeft de
bezitsconcentratie en, vooral om fiscale redenen, de moeder- en
doghter-maatschappij-figuur een enorme vlucht gegeven

Ook in Frankrijk en andere kleinere landen heeft de oorlog den
ontwikkelingsgang in dezen zeer verhaast; helaas staan hieromtrent
echterzéér weinig gegevens ten dienste: alles geschiedt, in hetbijzonder
in Frankrijk, zoodanig achter de schermen, dat het groote publiek (waar-
toe in dezen de wetenschappelijke onderzoeker ook behoort) weinig of
niets te weten komt, daar men stelselmatig alle inlichtingen weigert.

In ons land vertoont de geschiedenis van de moeder- en dochter-
maatschappij-verhouding weinig vermeldenswaards. Reeds in dc
tweede helft der vorige eeuw bestonden hier talrijke z.g. „single ship
companies"; reederijen brachten ter beperking harer aanvarings-
en andere aansprakelijkheid ieder harer schepen in een aparte
naamlooze vennootschap, waarvan zij alle aandeden bezaten. Ook
heden ten dage komen deze nog veelvuldig voor 2).

^ Zie hierover uitvoerig Mr. H. M. A. Schadkk: Dc eenscheepsmaat-
schappij. Een advies aan de Nederlandsche reeders. 1925.

Duitsch\'
land.

Andere
landen.

Nederland.

De eerste moedermaatschappij van eenig belang is, voorzoover
mij bekend, de N. V. Dordtsche Petroleum Industrie Maatschappg,
in 1897 opgericht als moedermaatschappij der N, V. Dordtsche
Petroleummaatschappij. De laatste was een familievennootschap,
en langs dezen weg wilde men, met behoud van de macht in handen
der familie, het publiek financieel bij de onderneming interesseeren.
De N. V. Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot exploitatie
van petroleumbronnen in Nederlandsch Indië, welke reeds vroeger
(op 28 Mei 1890) werd opgericht, heeft eerst in 1906 voor het
eerst de aandeelenmeerderheid in een andere vennootschap (de
V. Petroleummaatschappij Moesi Ilir) verkregen; voordien bond
^ij de haar (economisch) onderhoorige vennootschappen slechts door
royalty-contracten aan zich. Ook van de door haar in het zelfde jaar
opgerichte N. V. Geconsolideerde Hollandsche Petroleum Company
^szat de „Koninklijke" destijds 50 % der aandeelen (thans iets
"^eer). Hierna volgen spoedig meer vennootschappen dit voorbeeld-
^e oorlogstijd bracht in het bijzonder verschillende moedermaat- .
schappijen tot bewaring van het nationaal karakter der dochter-
"maatschappijen. In dezen tijd, en vooral kort daarna in de „boom"
periode, zijn talrijke moedermaatschappijen ontstaan en, samen met^
•■eeds oudere, hier en daar tot wcreldondernemingen uitgegroeid.

Ook in rechte hebben de doeleinden, welke men met de moeder- Juridisch
dochtermaatschappij-verhouding nastreeft, een niet te miskennen J^jl«"« ^ier-
Immers in de vele gevallen, waarin handelingen van
\'Moedermaatschappijen aan den maatstaf der goede trouw en goede
moeten worden getoetst, bij het bcoordcelen van de geldigheid
^an besluiten, kortom in tallooze omstandigheden kan het doel
handeling, in verband met het doel en den bestaansgrond van
"«t instituut zelve, van doorslaand gewicht blijken te zijn. Wat de
ecne vennootschap toegestaan kan worden, kan voor de andere
K^heel ontoelaatbaar zijn. Eerst langs dien weg verkrijgt men de
•^oodige differentiatie in de rcchtsbedeeling.

^e motieven, welke tot het kiezen van de moeder- en dochter- Rcchti- en
jj^^aatschappij.vcrhouding kunnen leiden, vallen in een tweetal
oofdcategorien uiteen, n.1. in rtchts- en economische gronden. motieven.

Horizontale- De laatste kunnen wij al dadelijk in twee groote groepen
en verticale onderscheiden. De eerste daarvan is voor alles monopolistisch
\' getint: men zoekt hetzij de productie, hetzij de afzet van bepaalde
goederen of diensten geheel of grootendeels in één hand te
■ centraliseeren, hetzij nationaal, hetzij op grooter gebied i). De
concentratie betreft hier dus ondernemingen van denzelfden aard.
Daartegenover staat de tweede groep van motieven, bepaald
door den wensch zich eenerzijds van goedkoope grondstoffen,
c.q. halffabrikaten, anderzijds van vaste afnemers (verder ver-
werkende ondernemingen, handelaars), transporteurs enz. te ver-
zekeren 2). Hier wordt dus beoogd zoo mogelijk alle productie-
stadia, van grondstof tot speciaal product, in één hand samen
te brengen en betreft de concentratie derhalve ongelgksoortige,
doch opvolgend op elkaar aangewezen ondernemingen 3). De eerste
soort concentratie wordt nu zeer plastisch horizontale-, de tweede
verticale concentratie genoemd (in Frankrijk „concentration en
. surface" en „— en profondeur" <).

Deze beide motieven-categoriën zijn ook in andere concentratie-
vormen aanwezig. Bij de beslissing van vele practische gevallen
kan dit onderscheid echter in het bijzonder bij de moeder- en
dochtermaatschappij-verhouding (men denke slechts aan den uitleg

1) Hier beheerscht men dus de concurrenten, doordat men over het
zaak- en andere kapitaal van hen zeggenschap verkrijgt. Dit laatste naast
beteugeling der concurrentie als een afzonderlijk motief der horizontale
concentratie op te geven, zooals Geiler, a.w. blz. 69, doet, lijkt mij niet
juist-, het is een viiddeU welks aard het wellicht om het genoemde
resultaat (beheersching van het zaakkapitaal) preferabel doet zijn boven
andere, doch nimmer doel.

2) Onder deze categorie behooren ook thuis de onzelfstandige (en
dus zelf dochtermaatschappijen zijnde) Eiïektenübcniahmegescllschaftcn
en Finanzierungsgesellschaftcn, welke in industrieele groepen meest-il
dienen om deze wijze van concentratie te vergemakkelijken ; verder ook
de vennootschappen, opgericht om houdsters van bepaalde octrooien tc
zijn (meesul opgericht om den uitvinder in den vorm van een mindcr-
heidsaandeelenpost duurzaam aan het resultaat van zijn arbeid en zoo
aan de industrieele groep te binden *, o. m. met het oog op nieuwe uit-
vindingen van hem), welke dan licenties aan de andere ondernemingen
van de groep geven.

Vgl. hierover Liefmann : Kartelle und Trusts, blzz. 89 v.v. ; jpnes,
a.w. blz. 3.

<) Décugis, a.w. blz. 584-, daarentegen noemt Lescure : „Aspects
récents de la concentration industrielle". Révue économique internatio-
nale 1909, blzz. 257 v.v. in een hoogst zonderiinge terminologie dc
verticale concentratie „intégration", de horizontale „trust" l

van contracten e.d.) van doorslaggevend belang zijn voor het
opsporen van den stilzwijgenden wil van partijen.

De horizontale concentratie in den vorm van een moeder- en
dochtermaatschappij-verhouding is veel zeldzamer dan de verticale.
Zij komt in het bijzonder in Amerika voor (waar men haar, behalve
voor monopolistische doeleinden, in den lateren tijd ook voor
specialiseering en typiseering der productie is gaan benutten), terwijl
de verticale concentratie vooral in Duitschland en na den oorlog
in Engeland een enorme vlucht heeft genomen M 2).

In zeer vele gevallen wordt een moedermaatschappij door Beperking
personen of vennootschappen, welke reeds de „controle" over één kapitaals-
of meer andere vennootschappen door stemrecht bezitten, opgericht ri«ico.
om de door hen gehouden aandeelen over te nemen. Zoodoende
kunnen zij het kapitaal, dat zij voor de contrôle moeten vastleggen
en riskeeren, verminderen. Een voorbeeld zal dit duidelijker doen
witkomen. Stel dat de genoemde personen 50% van het kapitaal
van / 1.000.000.— van een te controleeren vennootschap A.
t>ezitten, en dat dit voor de controle voldoende is 3). Zijshebben
^"s ƒ 500.000.- in deze onderneming vastgelegd. Brengen zij nu
hun aandeelenbezit in bij een op te richten moedermaatschappij B.,

^eer de helft bij het publiek onderbrengen en zelfde helft houden.
Zij beheerschen dan vennootschap B., deze controleert weer
vennootschap A. en hiervoor riskeeren bedoelde personen slechts
ƒ 250.000.—. Wordt nog een moedermaatschappij C. op de zelfde
^ijze tusschen geschoven cn haar kapitaal voor de helft aan het
publiek gebracht, dan wordt het risico weer met dc helft verminderd.
Zoodoende kan men door een vernuftig systeem van vennoot-

. Om, zooals MiciiRi., a.w. blz. 10, doet, de honzonuUe vorm zij I et
; grove trekken, als de economisch slechte, de v^ticale als de goe^^^^^
^ödcns in de concentratie te beschouwen, omdat de eerste slcchtó
f^arkttyrannie, de tweede kostenbesparing bcoogen zou, hjkt mij el iets
^^gcncraliseercndl Deze opvatting verwaarloost volkomen de mogehjk-
h^d tot normaliseering en ipecialisaUe bij de honzonUale tot balansver-
schu,vingen, ficUcve wfnstcn en andere fraudes bij de verticale concentratie.

\') Hierdoor wordt dus de moedermaatschappij B. op haar beurt weer
onzelfstandig en door C. gecontroleerd : de Amerikanen noemen m zulk
Ï\'^, geval B. een „intJrmediate holding company . Vgl. hierover
\'^a^chenauer, a.w. blz. 24.

schappen met een minimum risico een groote hoeveelheid kapitaal
controleeren. Inzonderheid vele der „ad hoe" opgerichte en niet
werkende moedermaatschappijen vervullen uitsluitend deze risico-
beperkende functie.

Het beginsel der beperkte aansprakelijkheid van aandeelhouders
bij de naamlooze vennootschap geeft ook nog op andere wijze
aanleiding tot het scheppen eener moeder- en dochtermaatschappij-
verhouding. Een onderneming wil b.v. een nieuwe, doch daardoor
wellicht riskante uitvinding of bedrijfsmethode beproeven. Doet zij
dit zelve, dan is zij natuurlijk ten volle aansprakelijk voor het
wellicht catastrophale gevolg der proefnemingen. Zij richt nu een
afzonderlijke vennootschap op, wier aandeelen zij alle behoudt, met als
kapitaal het bedrag dat zij eventueel aan de proefneming maximaal
ten koste wenscht te leggen. Gaat de zaak nu fout, dan is de
aansprakelijkheid der moedermaatschappij vooraf tot op het bedrag
van het kapitaal der dochtermaatschappij gelimiteerd. Deze z.g.
„Versuchsgesellschaften" zijn inzonderheid in Duitschland zeer
talrijk geweest, en meermalen is hun bedrijf zóó voorspoedig
ontwikkeld, dat zij later de geheele werkzaamheid der moeder-
maatschappij overgenomen hebben, die zich dan tot het houden
der aandeelen van hare dochtermaatschappij bleef beperken 3).

Specula- Veelvuldig worden voorts moeder- zoowel als dochtermaat-
schappijen opgericht met, zooal niet uitsluitend dan toch in grooten
omvang, speculatieve bedoelingen^).

Voor zoover deze een minder oirbaar karakter dragen, berust
het bezigen van de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding op
de overweging, dat men twee of meer naamlooze vennootschappen
tot zijn beschikking heeft, in welke één en dezelfde wil heerscht.
Men kan deze vennootschappen onderling ieder denkbaar contract.

Liek.mann: Kartelle und Trusts, blz. 177, becijfert de mogelijkheid
om meer dan 200 maal meer kapitaal te controleeren dan men
zelf riskeert.

*) Ik vat dit woord hier in eenigszins ruimen zin op en bedoel
allerminst ermede een odium te leggen op al de hieronder te noemen
motieven en vennootschappen. Ongetwijleld getuigen bij velen daarvan
motieven nóch handelingen van ccn hoog zedelijk peil bij de betrokkenen,
doch sommigen zijn niets anders dan producten eener gezonde, volkomen
geoorloofde economische kansrekening en een geheel faire gebruikmaking
van wegen door het effectenverkeer gewezen.

hoe onvoordeelig en economisch dwaas het ook moge zijn, doen
afsluiten. Deze mogelijkheid is vooral in Amerika, doch ook in
Europa en zelfs in een enkel geval in ons land, door gewetenlooze
Heden misbruikt om zoowel minderheidsaandeelhouders als crediteuren
te benadeelen en zich zelf te verrijken. Niet alleen zijn bestaande
Hchamen hiertoe gebezigd, maar tallooze systemen van vennoot-
schappen (hoe ingewikkelder hoe beter!) zijn met dit doel ineen-
gevlochten. Men liet dan b.v. de eene vennootschap koop- en
huurcontracten tegen belachelijke prijzen met de andere sluiten;
zoodoende konden de posten op de diverse balansen verschoven
en de activa van de eene naar de andere vennootschap overgeheveld
worden. Aldus maakten vennootschappen geheel fictieve winsten
en declareerden hooge dividenden, waardoor de aandeelenkoers
natuurlijk steeg: hetgeen de auctores van de zaak nog zooveel
•hogelijk door beursmanoeuvres aanwakkerden. Dan verkocht men
plotseling zijn aandeelen, na vlak te voren in het geheim het actief
Weer aan een van zijn andere vennootschappen te hebben overgedaan,
en liet de vennootschap, tot schade van de minderheidsaandeel-
houders en crediteuren, te gronde gaan. Dit is de eenvoudigste
^orm van een dergelijke transactie. Maar meestal bleef het daar niet
^\'j; men trachtte dezelfde transactie met hetzelfde kapitaal nogmaals

herhalen. Het typische kenmerk van de moderne speculatie door
"middel van de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding in de
Vereenigde Staten is dan ook het heen en weer schuiven van
hetzelfde zaakkapitaal, door het steeds weer aan nieuwe vennoot-
schappen te verkoopen of te verpachten\').

Öoch ook op andere wijzen kan de moeder-en dochter-maatschappij-
verhouding gebezigd worden voor min of meer speculatieve
doeleinden, ditmaal zonder met de eischen der handelsmoraal in
s^f\'jd te komen.

2oo kan een bank, welke met emissiedoeleinden de nieuw
Recreeerde aandeelen eener vennootschap van deie overgenomen
^^cft en ermede is blijven zitten, uit de nood een deugd maken
Ü!_,£f__onderncming gaan beheerschen, om daardoor invloed te

^ \') Nergens anders dan in Amerika, waar het publiek een grenzenlooze
^^»e van speculatiezucht bezit, zou dit alles in een dergelijken omvang
"ogelijk zijn geweest. Het hoogtepunt vormen wel de geraffmeerde
^i^nsacties bij de New-Vorksche tramwcgmaatschai)pijen, op meesterlijke
.,\'J2e door Likk.mann: Kcteiligungs- und Finanzierungsgesellschaften,

verkrijgen in een bepaalden tak van het bedrijfsleven en dezen
ten bate van zijn gewone bankoperaties uit te buiten Ook kan
een vennootschap-debitrice, bij gebreke van andere middelen, een
creditrice met aandeelen van zichzelve voldoen en laatstgenoemde
deze in-betaling-geving noodgedwongen aanvaarden en tenslotte als
beheerschingsmiddel gaan bezigen

Meer naar den speculatieven kant nijgt het geval, waarin een
vennootschap een dochtermaatschappij opricht om hare aandeelen
ter beurze op te koopen en zoodoende de koers daarvan te steunen.
De moeder-maatschappij zal dit om begrijpelijke redenen zelf liever
niet willen doen^).

Een volkomen speculatieve transactie heeft plaats, wanneer een
vennootschap de aandeelen eener andere, welke dreigt vast te
loopen of reeds te gronde gegaan is, voor een lagen prijs opkoopt,
omdat zij er kans toe meent te zien haar te ,,saneeren" en dan
hetzij bij hare belangengroep in te lijven, hetzij met winst te verkoopen.
Voor deze „saneering" is beheersching noodig, welke dan langs
dezen weg verkregen wordt®).

In Duitschland zijn verder vele aahdeelenposten met meerderheids-
macht opgekocht om deposito- cn andere gelden aan de dreigende
ineenstorting der Duitsche valuta te onttrekken
Machts- In de allergrootste conglomeraties van ondernemingen kan men
in den laatsten tijd bij do leiders soms een geestesgesteldheid
waarnemen, welke niet anders dan met den naam van machts-
wellust kan worden bestempeld. Vennootschappen worden als
dochtermaatschappijen opgericht of tot zoodanige gemaakt, zonder
dat de verbetering van bedrijf, afzet of kapitaaltoevoer het eischt.
Hier wordt de concentratie en de machtsvermeerdering otn haar
zelfs wille gezocht. In vele gevallen is deze tendens zelfs met den
eisch der efficiency geheel in strijd: weliswaar is het grootbedrijf
in den regel economischer dan het kleinbedrijf, doch er bestaan

\') Zie voorbeelden hiervan bij Liek.mann : Beteiligungs- und Finanzie-
rungsgescllschaften, blz. 69.

■\') Zie Liekmann, t. a. p. In ons land schijnt iets dergelijks voorgevallen
ic zijn tusschen de Holland-Amerika Lijn alsdebitrice en de firma Harland
Woi.KK Ltd. te Belfast als creditrice. Zie hierover Moser, a.w. blz. 15.
^ Zie Rousseau, a.w. I, No. 2251.

) Die echter even boven de intrinsieke waarde van het moment moet
v^\'\' n^cn zeker zijn de aandeden in handen tc krijgen.
Zie Woi.KK und Birkeniuiii., a.w.bhz. 179 v.v.mct een modelcontract.
-j Zie Beckerath, a.w. passim, en speciaal blzz. 74 v.v.

tal van uitzonderingen op dien regel, en juist in deze laatste
gevallen worden de kleine ondernemingen ondanks haar gunstiger
positie meermalen door zuiver financieele machtsmiddelen in den
strijd tusschen de gigantengroepen doodgedrukt De brute
machtsontwikkeling gaat hierbij niet meer samen met bedrijfs-
organisatorische eischen van de eigen onderneming, soms zelfs
•ijnrecht er tegen in; doch veelal is deze tegenwoordig al niet meer
het doel der concentratie: politieke motieven (b.v. het oprichten
van ondernemingen in bet buitenland om daar staatkundigen invloed
te krijgen) beginnen reeds een zeer belangrijke rol bij de aller-
grootste groepen te spelen -).

Inzonderheid in de oorlogsjaren zijn vaak moedermaatschappijen
tot bewaring van het nationale karakter der dochtermaatschappijen nationale
opgericht; vooral in de z.g. sleutelindustriën en in de g*"®® te karakter der
transportbranches, wier beheersching voor het nationale bedrijfs-
ieven onontbeerlijk is. Door middel van een moedermaatschappij schappij,
kan de „contrôle" daarop met aanwending van minder kapitaal
^an anders noodig zou zijn behouden blijven 3). Of dit middel
afdoende is staat nog te bezien ■•). Omgekeerd wordt het ook
aangewend om invloed te krijgen in de hoofdondernemingen van
een ander land.

Het „Report on dyes and dycstufis, Profiteering Acts 1919 and
^920, London 1921" (uitgaande van een subcommissie van het Engelsche
trustcomitd, en bestemd voor het Parlement) spreekt in dit verband
volkomen juist van „ ... a conflict of commercial „Great Powers" exhi-
"iting aU the caracteristics of militant diplomacy earned on with financial
and commercial brute force in tlie background..."
J Vgl. hierover ook Ueckkratii, a.w. blzz. 15 v.v.

Zoo is reeds op 7 Februari 1908 te Amsterdam opgericht de
^•v. Nederl-mdsche Scheepvaart Unie, wier doel krachtens art. 3 der
statuten is „het verkrijgen van aandeelen in de naamlooze vennootschappen
|}btoomvaartmaatschappij Nederland", „Rotterdamsche Lloyd , „Komnk-
njke Pakketvaart Maatschappij" en eventueel ook in andere Nederland-
n?^. scheepvaartondernemingcn....." ; terwijl tijdens den oorlog o.m.

28 Juni 1915 als moedermaatschappij der Holland-Amerika Lijn werd
opgericht de N.V. Gemeenschappelijk eigendom van aandeelen Holland-
^\'\'\\crika Lijn, en sinds 4 December van dat zelfde jaar de N.V. Nationaal
ezit van aandeelen Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij
dergelijke functie vervult. Zie nog andere voorbeelden bij R. Polak:
enng van vreemden invloed uit nationale onderneming, ac. prft.
^^sterdam 1918, blzz. 67 v.v.

Zie hierover ook dk Kat: KlTcctcnbehecr, 2e druk, \'s-Gravenhage
blz. 109; Mole.vcraakk: Leidraad I, blz. 223.

van vreemde elementen (onverschillig of zij al dan niet nationalen
zijn) in een bepaalde belangengroep te voorkomen (z.g. binnen-
landsche „Ueberfremdung")

Voor zoover de juridische motieven voor het scheppen eener
moeder- en dochtermaatschappij-verhouding betreft, komen naast
de kostenbesparing enz. door gebruikmaking van het beginsel der
beperkte aansprakelijkheid van aandeelhouders, vooxdX fiscale gronden
naar voren. Welke deze zijn, hangt natuurlijk in het algemeen
van de fiscale wetgevingen der diverse landen af. Met name in
Duitschland is de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding, en
nog meer de belangengemeenschap, veelvuldig gebezigd in omstandig-
heden, welke eerder een fusie zouden rechtvaardigen, om de hooge
„Fusionsstempel", mutatierechten enz. te vermijden 2).

Voor buitenlandsche vennootschappen is het vaak noodzakelijk
om in een bepaald land een dochtermaatschappij op te richten,
omdat slechts aan in het land zelve gevestigde en aan bepaalde
vereischten voldoende vennootschappen concessies kunnen worden
verleend, of slechts zoodanige vennootschappen bepaalde bedrijven
mogen uitoefenen. Zoo bepaalt b.v. art. 4 alinea i der Nederlandsch-
Indische Mijnwet van 23 Mei 1899 (Stbl. No. 124):

„Geen anderen kunnen houders van vergunningen tot opsporing
of van concessies zijn dan:

c. Vennootschappen, gevestigd in Nederland of in Nederlandsch-
Indië, waarvan, wat de naamlooze vennootschappen betreft,
de eenige bestuurder of commissaris, dan wel, als er twee
zijn, beide, of als er meer bestuurders zijn, de meerderheid,
alsook de meerderheid der commissarissen . . . Nederlanders
dan wel ingezetenen van Nederiandsch Indië zijn, de laatste
woonachtig in Nederlandsch-Indië of in Nederland . . . enz".

Analoge bepalingen zijn o.a. vervat in de Nederlandsch-Indische
agrarische wetten, de Engelsche patentwetten, de douanevoorschriften
van de Vereenigde Staten en de Argentijnsche mijnwet ¹). Zoo

Fiscale
redenen.

Nationale
eiseben bij
concessies
e.d.

bepaalt § 86 van de Noorsche Bankwet van 29 Juli 1910 (veranderd
26 Juli 1916), dat een buitenlandsche naamlooze vennootschap in
Noorwegen niet door middel van een filiaal bankzaken mag doen:
ook dit voorschrift noodzaakt de betrokken onderneming tot het
oprichten van dochtermaatschappijen. Hetzelfde geldt voor S 4,
alinea 2 der Deensche Bankwet van 4 Oct. 1919, welke buiten-
landsche banken slechts met toestemming van den Minister van
Handel veroorlooft in Denemarken filialen op te richten. Hoewel
dit laatste voorschrift geen volstrekt verbod inhoudt, zal het toch
vaak aan instellingen aanleiding geven om ter vermijding van
staatsinmenging in hare aangelegenheden een dochtermaatschappij
inplaats van een filiaal op te richten. Eenzelfde uitwerking zal
S 44 der Deensche wet op de naamlooze vennootschappen van
29 September 1917 hebben, welke luidt: „Et udenlandsk Aktieselskab
hervaerende Forretningsafdeling skal i sin Benaevnelse betegne
Selskabet som „Udenlandsk Aktieselskab" med Tilf0jelse af Sels-
kabets Hjemland". Vele vennootschappen zullen waarschijnlijk
trachten om aan den handicap, gelegen in een dergelijke openlijke
aanduiding als buitenlandsch, te ontkomen, en het oprichten
eener Deensche dochtermaatschappij is hiervoor wel het meest
geëigende middel.

Op de algemeene gronden, waarom bezitsconcentratie verkieslijk
is boven contractueele, is reeds hierboven op blzz. 15 v. gewezen. Hier
dienen dus nog slechts de beide voornaamste categorien der bezits-
concentratie: de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding en de
^üsie, vergeleken te worden.

Het hoofdvoordeel van de moeder- en dochtermaatschappij-ver- Volledige
houding boven de fusie is wel, dat de moedermaatschappij volledig
de winsten der dochters geniet (altijd naar gelang van haar aan- held,
deelenbezit), terwijl zij slechts beperkt voor de verlieten aansprake- J^ïs^rike-
^\'jk is, immers slechts tot het bedrag van haar kapitaalsdeelname. l(jkhcld.
Indien een fusie plaats heeft, staat de saamgesmolten onderneming

met haar geheele kapitaal voor alle schulden der vereenigde
bedrijven in: de débâcle van een onderdeel kan het geheel te
gronde doen gaan, hetgeen bij de moeder- en dochtermaatschappij-
verhouding minder waarschijnlijk is.
Gemakke- Voorts kan men, indien zulks noodzakelijk is, zich veel gemak-
verk^oopen. l^^lÜ^^r van het aandeelenbezit in een dochtermaatschappij ter
beurze of op een andere wijze ontdoen, dan men een bepaald
onderdeel. van een reuzenonderneming, zaakkapitaal derhalve, zal
kunnen verkoopen.

Ondoor-^ Ook zal het een in verschillende juridisch zelfstandige vennoot-
zichtigheid. schappen gesplitste onderneming gemakkelijker vallen om de feite-
lijke toestanden en operaties geheim te houden en te camoufleeren;
hierdoor is de macht der directie dan ook veel grooter Het
publiek en de concurrenten zullen zeer bezwaarlijk het verband
kunnen zien. Dat hierin, behalve een voordeel, ook een gevaar
voor zwendel en bedrog is gelegen, behoeft wel geen betoog.
Lageoprich- In vele gevallen zijn de kosten van het tot stand brengen van
gs os en. ^^^ belangrijk hooger dan die vereischt voor het scheppen
eener moeder- en dochtermaatschappij-verhouding. Op de fiscale
lasten werd reeds met een enkel woord gewezen. Fusie brengt
verder meestal kapitaalsverhooging van de absorbeerende vennoot-
schap mede, als er al niet een nieuwe wordt opgericht, met
alle daaraan verbonden registratie-, zegel- en andere onkosten.
Bovendien moeten bij een fusie de obligaties van de te liqui-
deeren vennootschappen à pari uitbetaald worden, evenals de
preferente en andere aandeelhouders uit het netto provenu, voor
zoover deze niet van zins zijn hun bezit om te ruilen in aandeelen
of obligaties van de nieuwe gefusioneerde onderneming. Hiertoe
zal de minderheid in vele gevallen niet dan tegen zekere concessies
{hoogere rente of preferentie of omwisseling tegen een hoogere
dan de intrinsieke waarde der oude aandeelen) bereid zijn. Is de
beurswaarde der obligaties en aandeden lager dan de nominale-
of inruilingswaarde, dan is er een direct verlies, dat automatisch
neerkomt op de andere aandeelhouders 2), Dit alles wordt vermeden
bij het vormen eener moeder- en dochtermaatschappij-verhouding,
omdat men daarbij slechts een stemmenmeerderheid moet verkrijgen

J) Zie hierover zeer duidelijk Guernier in de Annales des Sciences
politiques 1897, blz. 489.

en de andere aandeelhouders, zoowel als de obligatiehouders,
geheel buiten de zaak blijven.

Hierbij komen nog wat HaUSMANN zeer typisch de historische Historische
motieven noemt. Het kan van groot belang zijn met het oog op JSoudèn^
den daarin gelegen goodwill om een van ouds bekenden firmanaam
te behouden. Zoo zijn ook veelal bepaalde streken er op gesteld
Om hun eigen vennootschap te behouden. In het bijzonder komt
dit bij banken tot uiting: meer dan één groote bank, die eerst
met een locale bank gefusioneerd had, is hierdoor gedwongen om
deze in den vorm eener dochtermaatschappij weer te doen herleven.
Ook wil men vaak de leiders der gewezen zelfstandige onderne-
"mmgen (directie en commissarissen) nog naar buiten een zekere
autonome positie doen blijven bekleeden; hierop zijn deze personen
vaak zeer gesteld, zoodat het een verstandige politiek met het
Oog op hun toekomstige activiteit is hun ter wille te zijn. Nog
"leer redenen van dezen aard zijn denkbaar 2) 3).

) Het rapport van het Engelsche „Company Law Amendment Comittee
^925/1926", London 1926, blz. 43, noemt b.v. het geval, dat de dochter-
maatschappij een licentie op een octrooi heeft, welke alleen met toe-
\'emming van den octrooihouder aan derden (i. c. de moedermaatschappij)
Overgedragen mag worden, en dat deze toestemming geweigerd wordt.

) De indeeling van Moser, a.w. blzz. 23 v., die de moedermaat-
chappijcn wil groepeeren als volgt: 1« met monopolistische tendenzen;
,! tot bewaring van het nationaal karakter; 3« diegene, welke onder geen
\'er groepen vallen (waaronder hij n.b. de groote groep der verticale

\'er groepen vallen (waaronder hij n.b. de groote groep d
«econcentreerde ondernemingen rekent), is dus wel wat .al te

Het meest wezenlijke kenmerk van de moeder- en dochter-
maatschappij-verhouding valt als volgt samen te vatten: men heeft
een economische eenheid, waarvan de onderdeelen juridisch zelf-
standig zyn.

Economi- De economische eenheid treedt duidelijk in het licht. In alle
hdd gevallen, waarin de beslissing bij de algemeene vergadering der

dochtermaatschappijen berust (en dat zijn wel verreweg de meeste)
zal de wil der moedermaatschappij, die de meerderheid der stemmen
bezit, den doorslag geven. Bestaan er naast de moedermaatschappij
nog minderheidsaandeelhouders, dan is deze macht weliswaar niet
onbeperkt, doch altijd nog wel groot genoeg om de beide onder-
nemingen ten nauwste te doen samenwerken en economisch als
een eenheid tegenover de buitenwereld te laten optreden. Bovendien
zal de algemeene vergadering als directie en commissarissen eveneens
personen, van de moedermaatschappij afhankelijk of althans in
haren geest werkzaam, benoemen, zoodat ook het dagelijksch
bestuur en de contrôle hierop in hare handen is 2).

Het komt mij overbodig voor na te gaan of de in dit werk
besproken rechtsfiguur überhaupt mogelijk is; m.a.w. of een naamlooze
vennootschap aandeelhoudster in een andere naamlooze vennootschap
kan zijn. Het punt is, voorzoover mij bekend, in dc Ncdcrlandschc
literatuur nimmer aangeroerd: m.i. terecht, daar vanzelfsprekend in dezen
natuurlijke- cn rechtspersoon volmaakt dezelfde bevoegdheden hebben.
In Frankrijk is de vraag eens in rechten opgeworpen cn (natuurlijk)
bevestigend beantwoord: Cassation 10 Dcc. 1878, dalloz 79. 1. 5; zie
ook Lvon-Caen kt Renault: Traité de droit commercial, 4c druk, Paris
1906, No. 114.

\'\') Hare bevoegdheid hiertoe is in den regel onbeperkt; en waar een
z.g. autocratische of oligarische clausule bestaat, zal deze vrijwel steeds
ten bate van de moedermaatschappij geconstrueerd zijn.

Dat een naamlooze vennootschap in beginsel juridisch zelfstandig, heid^"*^\'^"
m.a.w. dat zij een rechtspersoon is, wier leden niet individueel,
maar gezamenlijk als eenheid naar buiten en in rechte handelend
optreden, is in het algemeen niet voor redelijken twijfel vatbaar
Daarnaast blijven echter een tweetal vragen bestaan; vooreerst:
is een naamlooze vennootschap, wier aandeelen alle of in een
zoodanige mate, dat zij als dochtermaatschappij beschouwd kan
Worden, in handen van een andere vennootschap zijn, wel als
juridisch zelfstandig te beschouwen ? en ten tweede: als men
aanneemt, dat in dit geval juridische zelfstandigheid in beginsel
Wel aanwezig is, heeft dan de economische afhankelijkheid invloed
de mate van die juridische zelfstandigheid, en zoo ja, in
hoe verre?

De eerste vraag wordt door vele schrijvers, vooral in het
buitenland. ontkennend beantwoord voor het geval, dat alle aan-
deelen van de dochtermaatschappij zich in het eigendom van de
"Moedermaatschappij bevinden. Bestaat weliswaar de hiervoor
ontschreven economische afhankelijkheid, maar heeft de moeder-
l^^atschappij toch niet alle aandeelen van de dochtermaatschappij
eigendom, dan vindt de vraag vrijwel algemeen een bevestigend

Verschillende rechtsgeleerden beschouwen een naamlooze ven- Bezwaren
bootschap, waarvan alle aandeelen zich in handen van één persoon ^^,

<^o»tpany\\ als in rechte onbestaanbaar. In ons land wordt deze
\'^eening o.a. verdedigd door goudsmit^), vonck^), Veenenbos *»),
wiens uiteenzettingen zich (prof. Mr. e. J. J. van der) H(eijden)
een redactioneel naschrift aansluit, (Mr. H.) Scii(aapveld) 6) en

O Zie o.a. Moi.encraaff, a.w. I, blz. 167; A. J. van Schelven: Dc
^^mloozc vennootschap als corporatie, ac. prft. Amsterdam 1908, blz. 83,
de verdere literatuur vermeld wordt; zie ook H, R. 18 Jan.
W. 7553.
J l\'andekten I, blz. 72.

) ^Vijziging in statuten van Nederlandsche naamlooze vennootschap-
en het recht om daar legen op te komen, ac. prft. Leiden 1914,
^ ^32 v.v.

u I iils een naamlooze vennootschap met slechts édn aandeelhouder
"=s^^nbaar?" in De Naamlooze Vennootsch.ip 1924;25, blzz. 76 v.v.
} De Naamlooze Vennootschap III, blz. 365.

De voornaamste grief tegen de leer van de bestaanbaarheid van
de „one man\'s company" is, dat deze het begrip „rechtspersoon"
te veel op den voorgrond stelt. Die opvatting zou vergeten, dat
het begrip „vennootschap" taalkundig pluraliteit van deelnemers
eischt; ook de meervoudsvorm in verschillende wetsartikels zou
zich hiertegen verzetten (zie artt. 1655 B. W., 15, 16, 19 en 36
W. v. K.). Hetzelfde zou overigens uit algemeene rechtsbeginselen
voortvloeien: immers het doel van iedere maatschap of vennootschap
is iets in gemeenschap te brengen met het oogmerk om de daardoor
te behalen winst te deelen (art. 1655 B. W. j" artt. 40, 51, 54
en 55 W. v. K., 567 No. 4 B. W.); en evenzeer zou dit uit de
geschiedenis van ons Wetboek van Koophandel in verband met
de ratio van het instituut der naamlooze vennootschappen volgen 2).
Bovendien zou het toelaten van de one man\'s company een
mogelijkheid voor den eenigen vennoot scheppen om de bepalingen
van openbare orde der artt. 1177 en 1178 B. W. omtrent zijn
volledige persoonlijke aansprakelijkheid te ontduiken, hetgeen
wettelijk ontoelaatbaar zou zijn (art. 14 W. A. B.) Tenslotte zou
door vereeniging van alle aandeelen in één hand het doel der
naamlooze vennootschap: winstverdeeling, onmogelijk worden en
de vennootschap derhalve ex art. 1638 No. 2 B. W. hebben
opgehouden te bestaan.

In het buitenland ontmoet men deze opvatting veelvuldig in de
literatuur en vooral in de rechtspraak; zoo b.v. in Frankrijk^), België^)

1) „Grondslagen van Vereenigingsrecht, in het bijzonder met het
oog op de N. V.", lezing voor de afdeeling Friesland-Groningen van
de Broederschap van Candidaat-Notarissen gehouden op 19 December
1925, verslag in W. P. N. R. No. 2923

3) Zie Annales de Droit commercial 1912, blzz. 247 v.v.; Cass.
10 April 1867, Recueil Sirey 67. 1. 277; Cass. 7 Februari 1881, Recueil
Sirey 81. 1. 276; Tribunal de Commerce de la Seine 11 Maart 1912,
Gazette de la Sociétd 1912, blz. 423.

Brussel 2 Maart 1910, Annales de Droit Commercial 1910, blz. 241,
met andere soortgelijke jurisprudentie. Hier is zelfs uitgemaakt, dat een
vreemde wetgeving, die de one man\'s company tolereert, in België strijdig
met de openbare orde en derhalve niet toepasselijk is. In denzclfden
zin Cass. 5 Januari 1911, Annales de Droit Commercial 1912, blz. 236,
welke beslissing de one man\'s company echter als vennootschap laat
voortbestaan voor de liquidatie. Dit lijkt mij een zeer zonderiinge
opvatting: wanneer een der bestaansvoorwaarden voor een naamlooze
vennootschap is weggevallen, bestaat deze ipso facto niet meer. Dit geval

en de oudere rechtspraak der Vereenigde Staten In den regel
ontleent men ook hier zijn argumenten aan het wezen der naamlooze
vennootschap (of corporatie in het algemeen), dat pluraliteit van deel-
nemers zou vereischen. Als logische consequentie van deze opvatting
stelt men, vooral in Frankrijk, aankoop door de eene vennootschap
van al de aandeelen der andere met fusie gelijk^). Hier zou dus de
juridische zelfstandigheid der opgekochte onderneming te loor gaan;
daarom onderscheidt men dit geval dan ook scherp van dat, waarin
^iet alle aandeelen der dochtermaatschappijen in het bezit der moeder-
niaatschappijen zijn; daarbij is in deze opvatting geen fusie aanwezig

Verschillende buitenlandsche wetgevingen bepalen, dat de naam- Buitenland-
looze vennootschap, wanneer het aantal harer aandeelhouders vcrbods-
beneden een zeker getal gedaald is, door bepaalde autoriteiten bepahngen.
moet of kan ontbonden worden. Deze voorschriften hebben echter
niet de vraag, of de one man\'s company juridisch bestaanbaar is,
\'^lets te maken: ook zij laten de theoretische mogelijkheid daartoe
geheel open, doch bepalen alleen, dat alsdan tot ontbinding van
overheidswege kan of moet worden overgegaan.

Het prototype van deze categorie voorschriften is art. 38 der
fransche Wet op de naamlooze vennootschappen van 24 Juli 1867:
..La dissolution peut ctre pronongée sur la demande de toute partie
\'ntéressée, lorsque un an s\'est écoulé depuis l\'epoque oü Ie nombre
des associés est réduit a moins de sept" In Engeland mag de
..Court" een naamlooze vennootschap liquideeren, indien het aantal
gedaald is voor wat een „private company" betreft tot
beneden twee en bij een andere „company" tot beneden zeven
(section 129 sub 4 Companies Consolidation Act 1908). Een gelijke
bepaling (met als limiet drie aandeelhouders) is vervat in art. 74
^cr Noorsche Wet op de naamlooze vennootschappen van 19 Juli
I910, veranderd 27 Juli 1916, dat de vennootschap nog een termijn

niet worden gelijkgesteld met een outbindingsbesluit, waardoor een
phase in het bestaan der vennootschap intreedt: daarbij is geen
^okel bestaansvereischte vervallen

) Zie o.a. Hourm et Bosvieux, a.w. II, blz. 96, vgl. ook II, blz. 520;
rousseau, a.w. Supplement, blz. 17.

304. Volgens dezen schrijver is het bewuste artikel nimmer, volgens
^ecugis, a.w. blz. 796, zeer zelden toegepast. Dit geeft wel te denken 1

laat om het aantal- aandeelhouders weer op peil te brengen. De
Belgische Wet van 25 Mei 1913 verscherpt de Fransche bepaling
in art. 103 nog, door in plaats van „peut être prononcée" op te
nemen „doü être prononcée" en dus de Fransche facultatieve i)
bepaling in een imperatieve om te zetten. Tenslotte bepaalt §35
van de Deensche Wet op de naamlooze vennootschappen van 29
September 1917 hetzelfde, echter met een voor ons onderwerp
hoogst onbelangrijke uitzondering, n.1.:

,,Hvis Antallet af Aktionaerer er gaaet ned under tre, skal „Sels-
kabet, dersom denne Mangel ikke er afhjulpet inden tre ,,Maanender,
opl0ses. Hvis Selskabets Drift fortsaettes efter ,,Udl0bet af denne
Frist, haefter de, der vidende om Forholdet „indgaar Forpligtelser
paa Selskabets Vegne, personlig og solidarisk „for disses Opfyldelse.

„De foranstaaende Bestemmelser kotnmer ikke til Anvendelse i
„det Tilfaelde, at samilige Selskabets Aktier ejes af et andet
„Aktieselskab, der falder ind unde naervaerende Lov".

Voor de one man\'s company in den vorm eener moeder- en dochter-
maatschappij-verhouding wordt hier duseenuitzonderingophetbeginsel

gemaakt, waardoor deze aan de ontbindingsmogelijkheid is ontsnapt.
Andere dan utiliteitsgronden voor deze afwijking vermag ik niet te zien.

In ons land acht het meerendeel der auteurs de one man\'s
One man\'s company echter juridisch volkomen mogelijk-). Ook de jurisprudentie
beSaan^ ^"\'^t in dezen zin 3), In Duitschland heeft men reeds vroegtijdig
baar. dezelfde meening verdedigd^), terwijl sinds 12 September 1919

2) Men zie b.v. Molengraakk, a.w. I, blz. 243; Polak : Handboek
voor het Nederiandsch handels- en faillissementsrccht, 3« druk, \'s Graven-

• hage 1922, 1 blz. 415; Kist—Visser : Beginselen van handelsregt volgens
de Nederlandsche wet, 3« druk 1904/14, I blz. 557 ; A. J. Gazan de la
Meuse: De liquidatie der naamlooze vennootschap, ac. prft. Utrecht 1905
blz. 93; Schermer: Ontwerp notarieele acten, 3« druk VI, blz. 266;
A. Mijs: Ontbinding der naamlooze vennootschap, ac. prft. Leiden 1893^
blz. 93; Schadee, a.w. blzz. 7 v.v.; vgl. voor de vereenigingen Opzoomer\'
Het Burgerlijk Wetboek verklaard, IX, blz. 206 v.

3) Ktg. Amsterdam 5 Mei 1916, W. 9978; H. R. 4 Februari 1924
W. 11430; zie ook rechtbank Leeuwarden 4 Mei 1917, W. 10218- Hok\'
Amsterdam 10 Maart 1920, W. 10585; Periodiek Woordenboek der^Reri-
stratie 1913, No. 10754. Anders echter verschillende beslissingen van
andere dan rechterlijke autoriteiten: zie b.v. Weekblad v. Gemeente-
belangen III, blz. 45 (forensenbelasting); B. B. No. 3201; e.a., vermeld
bij Schadee, a.w. blz. 6.

de bepaling van § 3 van het „Grunderwerbssteuergesetz", luidende:
»Werden alle Anteile einer Personenvereiniging (einer Aktiengesell-
schaft---- u.s.w.), zu deren Vermögen Grundstücke gehören, in

der Hand eines Teilhabers vereinigt,... so wird die Vereinigung
oder Uebertragung dem Uebergange des Eigentums an dem
Grundstück gleichgeachtet", hiervoor een zeer krachtig wettelijk
argument is komen bijbrengen. Tenslotte is de latere jurispru-
dentie der Vereenigde Staten eveneens tot de erkenning van de-
one man\'s company overgegaan en heeft b.v. beslist, dat in dit
geval de moedermaatschappij het dividend op de aandeelen der
dochtermaatschappij mag garandeeren, iets wat de naamlooze
vennootschap op haar eigen aandeelen niet doen mag; hiermede
dus implicite de juridische zelfstandigheid der beide vennoot-
schappen erkend J).

Ook ik acht naar Nederlandsch geldend recht de one man\'s
company volkomen toelaatbaar. Deze meening vloeit voort uit mijn
opvatting omtrent het wezen der rechtspersoonlijkheid 2).

In de leer, die den rechtspersoon niet beschouwt als een wezen,
algescheiden van zijne leden bestaande 3), is inderdaad de redeneering
van Veenendos juist en vervalt met het verdwijnen der leden
automatisch ook de vennootschap. Dit acht ik een logische
Consequentie, welke Molengraaff zelve onbegrijpelijkerwijze niet
^•■ekt, Polak echter duidelijk aangeeft. Acht men echter met mij
z.g. fictieleer, welke den rechtspersoon beschouwt als een door
den wetgever ingesteld wezen juist, dan is door de oprichting
naamlooze vennootschap in den wettelijken vorm een rechts-
persoon ontstaan, welke alleen weer door haren schepper, de wet
^elf, vernietigd kan worden. Kan men het gemis aan pluraliteit
Van leden derhalve niet als een ivettelyken ontbindingsgrond aan-
"merken, dan is het in deze theorie volstrekt irrelevant.

Geven nu de door de tegenstanders genoemde wettelijke voor-
®ehriften ondubbelzinnig dit gemis als ontbindingsgrond aan? Zeker

) Het komt mij onnoodig voor om onze vraag hier a.m alle rechts-
J rsoonlijkheidstheoriön te toetsen; derhalve zal ik de minder gangbare
(b.v. de leer van het doelvermogen, van den ambtelijken
de genotstheorie, het sociaal organisme e.a.) hier verwaarloozen.

4< pe z.g. collectiviteitstheorie, zie Molengraakf, a. w. i blz. I62!
iqi ß/o^\'\'^,Suvung: Inleiding tot het Burgerlijk recht, Hrüirlem
i blzz. 73 en 79 v.

is dit niet het geval voor die artikelen, welke uitsluitend aangevoerd
worden omdat zij den pluralis bezigen. Hoogstens kunnen deze
dienen als bewijs, dat de wetgever niet aan de one man\'s company
en hare mogelijkheid gedacht heeft, verder reiken zij echter niet.
Hetzelfde geldt voor de voorschriften, welke over verdeeling der
winsten spreken; bovendien slaat art. 1655 B. W. uitsluitend op
het ontstaan van een vennootschapsband (waarvoor ook ik pluraliteit
van oprichters noodig acht), en is „verdeeling" technisch-wiskundig
zeer wel denkbaar bij één gerechtigde: bij een breuk kan de
deeler toch evengoed i als elk ander getal zijn! Het argument
ex art. 1683 No. 2 B. W. acht ik evenmin steekhoudend: hier is
niet gedacht aan de ratio van het instituut der maatschap als
zoodanig, doch zeer concreet aan het byzondere doel van de
bepaalde betreffende maatschap. De uitbreiding van deze bepaling,
gelijk Veenenbos die bepleit, acht ik ontoelaatbaar: ook bij vragen
omtrent het tenietgaan van rechtsinstituten zijn de wetsbepalingen
„strictissimae interpretationis". En tenslotte is het argument, aan
de artt. 1177 en 1178 B, W. ontleend, geheel een petitio principii.
Immers deze bepalingen beschouwen het vermogen van den schuldenaar
als een eenheid tegenover de crediteuren. Doch als de one man\'s
company bestaat, zijn er tivee schuldenaren: deze vennootschap en
de aandeelhouder privé. Slechts dan zou het argument steekhouden,
wanneer de verbintenissen van de vennootschap verbintenissen van
den aandeelhouder waren; slechts dan zou het vermogen van den
schuldenaar niet meer in zijn geheel aansprakelijk zijn. Echter . . .
id erat demonstrandum! De cirkelgang is voltooid.

In het Regeeringsontwerp 1925, art. 55, is opzettelijk het komen
van alle aandeelen in één hand niet als ontbindingsgrond genoemd i).
Het zou m.i. aanbeveling verdienen een positieve bepaling van
deze strekking in te lasschen: immers ook nu houden de tegen-
standers van de one\'s company nog vol, dat deze naar het nieuwe
ontwerp eveneens onbestaanbaar is (op grond van art. 36: „De naam-

Prof. Mr. E. J. J. van der Hevden : „Het wetsontwer]) Nelissen—
Heemskerk", in De Naamlooze Vennootschap IV, blz. 35. Het verslag
van de Commissie van Voorbereiding d.d. 12 December 1919 had voor-
zieningen gevraagd voor het geval, dat het aantal aandeelhouders beneden
twee of drie was gedaald. De Minister antwoordde op 12 Januari 1925,
dat hij een dergelijke bepaling van gejen nut achtte: zij zou immers toch
door stroomannen ontdoken worden 1

looze vennootschap is een vennootschap . . . .") Door een uit-
drukkelijk voorschrift zou de strijd over dit punt beëindigd kunnen
Worden.

Ook wanneer de moedermaatschappij niet loo%, doch minder Vereenzel-
aandeelen der dochtermaatschappij in eigendom heeft, wordt moéd^r^^\'n
door een enkelen auteur haar het juridisch zelfstandige bestaan dochter-
ontzegd.

door mij gestelde: n.1. of niettegenstaande de in beginsel erkende
juridische zelfstandigheid der dochtermaatschappij haar economische
afhankelijkheid niet in meerdere of mindere mate deze zelfstandig-
heid ook in rechte beinvloedt en verkleint. Dit onderscheid wordt
literatuur en rechtspraak niet steeds even scherp volgehouden:
niet name is het vaak zeer moeilijk uit te maken of men de zelf-
standigheid nog in beginsel handhaaft, wanneer men het om de
of andere reden noodig oordeelt om moeder- en dochtermaat-
schappij practisch geheel te vereenzelvigen.

Geheel onomwonden wordt de dochtermaatschappij het juridisch
bestaan slechts ontzegd door een tweetal Duitsche auteurs, rudolf
Isay en Friedländer 2). De eerste heeft een theorie ontwikkeld,
Volgens welke er een afzonderlijk rechtsobject van immaterieelen
®ard zou bestaan: „das Recht am Unternehmen". Uit dit begrip
heeft de schrijver nu ook voor de door hem zoo genoemde ,,Komplexe
Unternehmungen" (welke economisch een eenheid vormen, al mogen
^\'j juridisch verscheiden zijn) een dergelijk als eenheid gedacht
..Recht am Unternehmen" geconstrueerd. Hierop voortbouwend
hij deze ondernemingen nu ook juridisch als eenheid beschouwd
^\'cn: het tegendeel acht hij uiterlijk formalisme, immers het wezen
Van een filiaal zou niet veranderen, wanneer het in den vorm eener
"aamlooze vennootschap zou worden omgezet Friedländer
"eemt deze gedachte voor het fiscale recht over^).

Deze theorie acht ik volkomen onjuist. In bepaalde gevallen kan
de onderneming en het recht daarop als afzonderlijk

.. \') Zie b.v. veen\'KNnos, t.a.p.; anders A. Woi.ksheroen : De nationa-
\'Cit der naamlooze vennootschap, ac. prlt. Leiden 1926, blz. 66.
hesp °\'\'6\'\'^\'\'^"theoric zal ik hieronder bij de fiscale vragen

Das Recht am Unternehmen, Berlin 1910.
stPii ""\'\'tische Personen als Angestellte", in Mitteilungen der Stcucr-
des Reichsverbandes der Deutschen Industrie 1923, blzz. 13 v.v.

rechtsobject aangenomen worden („de zaak", de ,.affaire") ; om
daaruit echter te concludeeren, dat ook een „complexe onderneming"
een zoodanig rechtsobject zou kunnen zijn, en nog veel minder,
dat deze dan ook imperatief als zoodanig zou moeten worden aan-
gemerkt, lijkt mij logisch noch juist.

Zooals Hausmann zeer juist opmerkt, zijn de stellingen van
isay feitelijk onwederlegbaar... omdat zij onbewijsbaar zijn. Hij
decreteert maar, dat er op grond van de (onloochenbare) economische
samenhang der betrokken ondernemingen een rechtseenheid aan-
wezig is, krachtens welke men alle andere juridische figuren negeeren
kan. Quod est demonstrandum 1 En evenmin is het juist, dat de
filiaal- en de dochtermaatschappij-figuur toch feitelijk hetzelfde zijn.
Men denke slechts aan de voor de laatste noodzakelijke afzonder-
lijke directie, andere boekhoudingsvormen, e.d. Doch afgezien daarvan
is de naamlooze vennootschap nu eenmaal een andere rechtsvorm
dan het filiaal, en zoolang wij rechtsvragen beantwoorden blijft
dit van primair belang. Met machtswoorden als „schijnwezens",
„formalisme" en dergelijke maakt men zich hiervan niet af3).
Invloed der Naast deze principieele aanval op de zelfstandigheid der dochter-
8che*afhan- maatschappij vindt men echter meermalen, vooral in de jurisprudentie
kelijkheid en hier en daar in de wetgeving, pogingen om de rechtsvormen
juridfsche "^^er dan zij dat in streng formeelen zin eigenlijk zijn aan te
zelfstandig- passen aan de feitelijke verhoudingen. Men tracht de dochter-
maatschappij, ondanks hare juridische zelfstandigheid, toch zoo veel
mogelijk te behandelen als wat zij eigenlijk is : het willooze werk-
tuig der moedermaatschappij. „Piercing the veil of corporate entity"
noemt een Amerikaansch schrijver dit zeer plastisch *).

\') Zie de literatuur en jurisprudentie over deze begrippen bij Moi.en-
graakf, a.w. I, blzz. 85 v.v.; G. Russel: De onderneming in het privaat-
recht, ac. prft. Amsterdam 1918; vgl. art. 2 lid 1 der Handelsregisterwet.
Ook in Duitschland neemt het Reichsgericht in constante jurisprudentie
aan. dat de „zaak" een „sonstiges Recht" in den zin van § 823, al. 1
B. G. B. is.

Op de zeer belangrijke economische bezwaren tegen een dergelijk
negeeren van de juridische figuren wil ik hier niet nader ingaan. Uit dc
debatten in en buiten den Staten Generaal over het wetsontwerp tot
richtige heffing der directe belastingen is wel gebleken, dat dan plotseling
alles in de lucht zou hangen : rechtbetrekkingen tusschen moeder- en
dochtermaatschappij, directie der laatste, e. d., hetgeen economisch
ongetwijfeld in hooge mate verwarrend en storend zou werken.

Ook hier is de rechtspraak der Vereenigde Staten voorgegaan. Ameri-
Men is zich daar zeer wel bewust geweest feitelijk de rechts- „cMspraak
Vormen geweld aan te doen (een principieel onderscheid met isay,
die beweert daarmede in overeenstemming te zijn); vandaar dat
men zich soms in de meest wonderlijke juridische bochten en
kronkels gewrongen heeft om met de wet in de hand toch het
beoogde resultaat te kunnen bereiken.

Het eerst is men begonnen langs den volgenden weg. Wanneer
vennootschap A. vennootschap B. beheerschte en deze beheersching
bezigde om zich ten koste van B. te bevoordeelen, dan gaf men den
schuldeischers van B. een aanspraak op A., voorzoover door deze
beheersching waarden van B. naar A. overgebracht waren. A. was
hierdoor dus in den regel slechts gedeeltelijk aansprakelijk.
Indien echter alle actief van B. naar A. was overgedragen en
achter beide vennootschappen dezelfde personen stonden, is men
er tenslotte ook toe overgegaan om A. geheel aansprakelijk te
stellen voor de schulden van B. Hetzelfde is men eindelijk, ook
buiten het geval van benadeeling, gaan doen bij de one man\'s
Company (merkwaardigerwijze in denzelfden tijd, dat men deze
juridisch bestaanbaar ging oordeelenl) 3) en wanneer de macht-
hebber de goederen der dochtermaatschappij zonder meer ten eigen
bate ging gebruiken en deze behandelde, alsof zij zijn eigendom
^aren (in constante jurisprudentie)^).

In al deze gevallen beweert de rechtspraak nog steeds de wettelijke
Vormen te eerbiedigen en deze slechts naar overwegingen van billijk-
heid toe te passen. Vandaar b.v. dat in het tweede geval een allerzonder-
hngste gewrongen constructie (een z. g. trustverhouding, waarin de
Vennootschap tot eenerzijds haar aandeelhouders, anderzijds naar
crediteuren zou staan) de gegeven uitspraak moet rechtvaardigen

, ^ Zie Woi-FK V. Shreveport Gas, Electric Light and Power Company
138 La. 743, 70 Sp. 789.

2 Zie Louisville and N. P. R. v. Nicld (1919 Ky.) 216 S. W. 62.
^ ) Men vergelijke ook de merkwaardige zaak ü.öllaine v. Alaska
^onhem Railway (1919, C. C. A. 9th) 259 Fed. 183. Hier was de Staat
eenig aandeelhoudster. Nu mogen de Vereenigde Staten naar aldaar
«eldend recht slechts met hunne toestemming in rechten worden aan-
gesproken. Op grond hiervan heeft men de vordering tegen de vennootschap
niet ontvankelijk verklaard, daar deze feitelijk identiek met den Staat was.

Duitsche Ook in Duitschland gaat het Reichsgericht dezen kant op in een
2éér merkwaardig arrest van i8 Januari 1924^). De naamlooze
vennootschap A. had hier besloten haar kapitaal te verhoogen.
Het recht om, naar rato van hun aandeel in het bestaande kapitaal,
in de nieuwe emissie deel te nemen, den aandeelhouders in
Duitschland in S 282, i\' lid H. G. B. gegeven, was bij het besluit
tot emissie uitgesloten, terwijl bijna alle uitgegeven aandeelen ä
pari (in dit geval verre beneden de koerswaarde) aan de dochter-
maatschappij B. waren toegewezen. Het Reichsgericht heeft nu
op verzoek van minderheidsaandeelhouders deze handelingen nietig
verklaard, o. m. omdat het hierin ziet een, zij het middellijk, in
strijd handelen met het voorschrift van §225, 2Mid H. G. B., dat
een naamlooze vennootschap verbiedt om eigen niet volgestorte
aandeelen te koopen. Immers de moedermaatschappij beschikt de
facto over het vermogen der dochtermaatschappij als over haar
eigen (hoewel beide, ook volgens het Reichsgericht, afzonderlijke
rechtspersonen zijn), zoodat bijstortingen op de aandeelen in dit
geval in werkelijkheid uit het vermogen der vennootschap zelve
zouden komen.

Dit arrest is ongetwijfeld buitengewoon belangrijk. Hier wordt
niet alleen ten aanzien van de debiteursverhouding de moeder-
maatschappij voor de dochtermaatschappij gesubstitueerd, doch
wordt, gansch in het algemeen, hetgeen de dochter-maatschappij
doet als „practisch" een handeling van de moeder-maatschappij
aangemerkt en worden de beide lichamen dus vereenzelvigd,
Dr. Rudolf Isay zegt dan ook in zijn noot onder dit arrest, dat

of stockholder\'s individual liability for corporation debts", in Colorado
Law Review 1909, blz. 285-, zeer duidelijk en met een juiste uiteenzetting
van de draagwijdte van deze jurisprudentie ook „Stockholder\'s liability
for corporate debts", Yale Law Journal XXIX No. 6, blzz. 659 v. v.

lets dergelijks schijnt onlangs in Oostenrijk gebeurd te zijn. Vijf
groote Weensche banken hadden de meerderheid der aandeelen van de
Wiener Depositenbank overgenomen, en de Directie dezer laatste had
een rondschrijven aan al hare buitenlandsche bankrelaties gezonden,
waarin zij dit feit mededeelde, benevens dat genoemde banken de leiding
van de Depositenbank hadden overgenomen en deze derhalve volkomen
credietwaardig was. Toen de Depositenbank daarna failleerde, heeft de
Schweizerische Bankverein tegen deze vijf banken een aanklacht ingediend
en hen op grond van deze circulaire ten volle voor de schulden der
Depositenbank aansprakelijk gesteld (Algemeen Handelsblad van 24
April 1925).

de draagwijdte ervan moeilijk overschat kan worden, ook al ziet
men het niet als een uitvloeisel van zijn theorie. Het slaat een
bres in de gansche linie der concentratievormen, welke alle füist
gebaseerd zijn op de juridische zelfstandigheid der onderdeelen.
Het sterkste is evenwel, dat hier de moedermaatschappij niet eens
alle aandeelen der dochtermaatschappij bezat, doch slechts 95 %.
Waar moet men dan de grens trekken in het systeem van het
Reichsgericht? Principieel zou zijn oordeel evehzoo moeten luiden
51% aandeelenbezit; dit zou echter ongetwijfeld niet zonder
bedenking zijn.

In Nederland heeft rechter noch wetgever (uitgesloten wellicht Kan dit ook
de haast beruchte wet op de richtige belastingheffing) zich tot Ngj^jj^^jy
een dergelijke wijze van beschouwen aangetrokken gevoeld. Reeds
\'n 1901 heeft de Amsterdamsche Rechtbank in een soortgelijk
geval, als het tweede aangehaalde voorbeeld van Amerikaansche
rechtspraak uitdrukkelijk de aan de overzijde van den Oceaan
gegeven oplossing afgewezen ; en nog zeer onlangs heeft de
Hooge Raad onomwonden beslist, dat de eenige aandeelhouder
^iet niet de vennootschap vereenzelvigd mag worden 2).

Intusschen geloof ik niet, dat hier een uniforme oplossing gegeven
^an worden. De theorie, welke gladweg moeder- en dochtermaat-
schappij vereenzelvigt, acht ik onjuist. Doch evenzoo oordeel ik
•^ver de meening, welke zich streng houdt aan de rechtspersoonlijk-
heidsgedachte en zegt: er zijn twee vennootschappen, vpilk tout,
behandel hare relatie\'s onderling cn ten aanzien van derden juist
bij iedere andere vennootschap. Er zijn twee vennootschappen,
^at acht ik onbetwistbaar; doch daarmee is niet het laatste woord
gesproken. De verhouding dezer twee onderling cn hierdoor hare
positie tegenover derden maakt een bijzondere behandeling dwin-
genden eisch van goede rechtsbedecling. Men kan en mag een
totaal afhankelijke, aan handen en voeten gebonden vennootschap
\'^»et denzclfden maatstaf aanleggen als een autonoom instituut.
^It ware een negatie van de meest tastbare werkelijkheid.

J) 26 Ai)ril 1001, Mag. van Handelsrecht XIII, blz. 288.
) ^ Februari 1925, N. J. 1925, blz. 445; de rechtbank had ten
onrechte schadeloosstelling ex art. 40 der onteigeningswet toegekend
aan de onteigende vennootschap wegens kosten van wederbelegging,
^f^ijl niet deze, doch dc eenige aandeelhouder ten nieuw terrein voor
^\'Jö bedrijf beliocfde.

In sommige gevallen zal dit uiterst moeilijk, zoo niet onmogelijk
zijn. Men heeft nu eenmaal twee rechtspersonen en kan niet wille-
keurig den een voor den ander substitueeren. Uitspraken als de
boven weergegeven Amerikaansche, hoezeer ook in concreto wellicht
bruikbaar, beschouw ik hier te lande als volstrekt onmogelijk. Bij
het Duitsche arrest begin ik echter reeds te aarzelen. Immers zoo
vaak de rechter in een bepaald geval de beschikking heeft over
meer algemeene begrippen, en rechtsverhoudingen, waarin hetgeen
ik zou willen noemen : psychologische momenten een rol spelen,
moet beoordeelen, kunnen de eigenaardige omstandigheden van
althans één der beide vennootschappen voldoende tot uitdrukking
komen, ook al behoudt men voor oogen, dat men met twee en
niet met één te doen heeft. Ik denk hier aan begrippen als simu-
latie, wetsontduiking en dergelijke, aan vragen omtrent goede trouw,
strijd met openbare orde en goede zeden, schuld, toedoen, dwaling,
kortom aan al die gevallen, waarin een wilsverklaring met het oog
op haar innerlijke waarde moet worden gewogen.

Voor de wijze, waarop men deze bijzondere behandeling der
moeder- en dochtermaatschappij-verhouding in concreto zal moeten
verwezenlijken, zijn uitteraard moeilijk algemeene regels te geven.
Men zal zich steeds het wezen der verhouding in het algemeen in
verband met de gegevens van het bijzondere geval voor oogen
moeten houden. Want juist deze laatste zullen steeds weer
verschillen: ik wijs hier slechts op de mate van afhankelijkheid
der dochtermaatschappij. Ten slotte zal derhalve ieder geval voor
zich zelf dienen opgelost te worden.

De moeder- en dochtermaatschappij-verhouding kan in de praktijk Drie moge-
op drie wijzen ontstaan i). Hjkheden.

Vooreerst kan de (reeds bestaande) moedermaatschappij direct
van de oprichting der dochtermaatschappij af deze op de bekende
wijze beheerschen (onverschillig of door haar al dan niet de
eigenlijke oprichtingshandelingen verricht zijn).

Ten tweede kan de dochtermaatschappij reeds eerder bestaan
hebben, terwijl de moedermaatschappij direct van hare oprichting
af als zoodanig te haren aanzien ging optreden.

Ten slotte kunnen zoowel de moeder- als de dochtermaatschappij
heide reeds vroeger afzonderlijk bestaan hebben en de verhouding
eerst later, door aankoop van aandeelen of anderszinds, ontstaan zijn.

Ik sprak hier opzettelijk van mogelijkheden „in de praktijk". Eén Moeder-
^ezer drie kan immers theoretisch eigenlijk niet door den beugel, al Jy "«Aïc"
is het gebruik ervan door de praktijk volkomen veilig. mag niet als

^•w.z. met slechts het bezitten van de aandeelen der dochter-
\'naatschappij tot doel, «;>/in den vorm eener naamlooze vennootschap
Worden opgericht 3).

Intusschen gebeurt dit in de praktijk dag aan dag. De questie
is dan ook min of meer academisch, maar geheel van elk practisch
helang ontbloot is zij toch niet.

Lauciif.nauer, a.w. blzz. 71 v.v. geeft eene indeeling in vier groepen,
^eike practisch tot de drie door mij genoemde te herleiden zijn.

Weliswaar hecht de Kroon, door art. 36 W. v. K. ver buiten
zijn grenzen uit te breiden, aan de statuten van burgerlijke, op
winstbebalen aangelegde vereenigingen, welke als naamlooze
vennootschappen worden opgezet, hare goedkeuring doch onze
rechters denken over deze kwestie soms anders 2). In elk geval
beschouwen zij herhaaldelijk, hoewel klaarblijkelijk stilzwijgend de
Koninklijk goedgekeurde naamlooze vennootschap voor een burger-
lijke onderneming als bestaande accepteerend, deze nüt als
koopvrouw 3). Inderdaad is een dergelijk lichaam geen naamlooze
vennootschap: de opvatting van SUIJLING^), dat aan de Kroon
definitief is opgedragen te beslissen of een gegeven vereeniging
onder art. 36 W. v. K. of onder artt. 1—3 der Wet van 1855
valt en de rechter zich bij haar oordeel heeft neder te leggen,
lijkt mij onjuist. De redactie van art. 37 W. v. K. dwingt hier
niet toe en met het vereischte der Koninklijke goedkeuring is
gansch iets anders bedoeld dan het gebied van vereeniging en
naamlooze vennootschap af te grenzen 0). De opvatting van
SuiJLiNG ontneemt de wetstoepassing in concreto aan de justitie
en geeft deze aan de administratie; dit strijdt met ons gansche
rechtssysteem en mag slechts worden aangenomen bij een ondub-
belzinnig voorschrift, hetgeen hier niet aanwezig is^).

2) Zoo b.v. de kantonrechter te Amsterdam 11 Mei 1916, W. 10003
(anders H. R. 7 Februari 1889, W. 5692; Hof Amsterdam 5 Februari
1896, W. 6814).

») H. R. 7 Febniari 1889, W. 5692; Hof Amsterdam 5 Februari
1896, W. 6814; Rechtbank Utrecht 18 April 1900, W. 7455; anders Hof
Amsterdam 12 September 1884, W. 5112. Deze opvatting lijkt mij zeer
inconsequent; wanneer men eenmaal aanneemt, dat een onderneming
een naamlooze vennootschap is, dan moet men ook de noodwendige
consequentie aanvaarden, dat deze krachtens art. 36 W. v. K. een handels-
onderneming, dus ex art. 2 W. v. K. een koopvrouw is. Wil men dit
niet, dan mag men ook niet het N. V.-karakter dier onderneming aan-
nemen.

A. w. blz. 87. Ook Polak, a. w. I blz. 273 v.v. en „Naamlooze
vennootschap tegenover coöperatieve vereeniging en gewone vereeniging
of zedelijk hchaam", in Feestuitgave voor het 75-jarig bestaan der Broe-
derschap van cand. notarissen, W. P. N. R. no. 2947, komt lot hetzelfde
oordeel, echter doordat hij ieder materieel onderscheid tusschen de ver-
schillende vercenigingsvormen loochent. Het koophandelsdoel negeert hij.

Zie Molengraaff, a.w, I, blzz. 220 v.v. en uitvoerig: A. Engel: Naam-
looze Vennootschappen, ac, prft. Leiden 1898, blzz. 142 v.v.
j^^Idem Polak, a.w.. I, blzz. 355 v.v.

Evenmin acht ik het juist (hoewel onmiskenbaar practisch) om
de naamlooze vennootschap voor burgerlijke zaken gewoonte-
rechtelijk als bestaande te beschouwen Deze meening valt
onherroepelijk op artt. 3 en 5 der Wet houdende Algemeene
Bepalingen.

De rechter kan dus steeds nagaan (hoewel dit wel nimmer zal
geschieden) of een moedermaatschappij „ad hoe" wel in den
naamloozen vorm mag worden gegoten. En hij zal hier slechts
tot een ontkennend antwoord kunnen komen. Het deelnemen in
een andere naamlooze vennootschap is immers zonder twijfel geen
daad van koophandel"), daar het koopen der aandeelen niet
geschiedt om ze weer te verkoopen En evenmin kan een beroep

in hunne betrekking als zoodanig", de tegengestelde opvatting
Verdedigen. Hoe ruim en onomschreven de term „bankier" ook is,
nien zal toch moeilijk een moedermaatschappij „ad hoe" als
bankier kunnen beschouwen; al zou de benaming van vele
dergelijke instellingen, vooral in Duitschland, hier eenige aanleiding
toe kunnen geven Het bankbedrijf betreft immers het opnemen
Van gelden om ze weder uit te zetten®); een dergelijke moeder-
maatschappij heeft hiermede niets uitstaande, hare werkkring is
^en gansch andere. Zij behoort derhalve niet in den vorm eener
naamlooze vennootschap te worden opgericht®).

\') Molkncr.\\af, a.w. I, bk. 203; Kisr-Visser, .i.w. III, 3, blzz. 4OÓ
V-V.; VoNCK, a.w. blz. 136.

Moi.engraaff, a.w. I, blzz. 59 en 208. Zie ook : Hof Noord-Holland
J Juni 1871, W. 3306; Rechtbank Amsterdam 13 Juni 1913, W. 9636;
lJUi\'ONT, a.w, blz. 19 noot 1. Anders Tribunal de commerce de Lyon

Zie een groot aantal voorbeelden hiervan bij Lief.mann, a. w. blz.
Enkele economische schrijvers zijn hierdoor dan ook in den war
Sfraakt. Zie b.v. Schanz in AVürterbuch der Volkswirtschaft, 2e druk,
757 en Jörgens, a.w. blz. 63.

V Molengraakk a.w. I, blzz. 52 en 154; Liefmann, a.w. blz. 552,
spreekt wellicht nog scherper van „Kreditsubstitution".

) Dit is m.i. wel ccn der meest scherpe belichtingen van het
pözinnige der definitie van daden van koophandel in ons wetboek; is er
\'^ts „commercieelcrs" denkbaar dan deze ondernemingen 1 In vrijwel
^.\'e landen is thans dan ook iedere onderneming, die den N. V.-vorm
1\'^st, eo ipso een handelsonderneming; zie § 210, al. 2 H. G.B.; de
j^jnsche Wet van 24 Juli 1867, art 68, i. v. m. die van 1 Augustus
(zie over deze wetten in verband met moedermaatschappij Dupont,

De „leege" In vele gevallen wordt door een moedermaatschappij, welke
V. 2ich een dochtermaatschappij wil scheppen, niet een vennootschap

opgericht, doch een z.g. „leege" vennootschap opgekocht. Hetzelfde
geschiedt eveneens bij de oprichting van moedermaatschappijén
„ad hoe".

Vooreerst: wat is een „leege" naamlooze vennootschap?). C. H.
Melis i) omschrijft dit begrip als een vennootschap, welke weliswaar
nog „bestaat" (m.a.w. nimmer officieel geliquideerd is), doch niet
meer werkt of hare werkzaamheden eindigt, en voorts liefst actief
noch passief meer bezit. Men heeft hier dus als het ware een leeg
omhulsel, een tweedehands costuum, zooals Melis het noemt.

Nu heeft men meermalen, hoofdzakelijk ter ontduiking van de
2j% registratierecht (art. 46 der Registratiewet 1917), een zoodanig
leeg omhulsel van de eigenaars (aandeelhouders) gekocht, in plaats
van een nieuwe vennootschap op te richten. Door doel- en andere
statutenwijzigingen (ter beperking waarvan men meestal een zoo-
danige „leege" N.V. uitkiest, wier doel en inrichting zooveel
mogelijk \'met hetgeen men er van wenscht te maken overeenkomt)
wordt het dan voor zijn nieuwe bestemming pasklaar gemaakt en een
nieuwen inhoud gegeven. De koopers ontslaan dan de verkoopers
van al hun verplichtingen tot storting op aandeelen enz. en
déchargeeren hen voor hun „beheer"; anderzijds garandeeren de
verkoopers, dat er geen, of geen ander dan een bepaald aangewezen,

In het bijzonder voor toekomstige moedermaatschappijen „ad hoe",
wier statuten in den regel zeer eenvoudig (d.w.z. nietszeggend 1)
zijn en wier doelstellingen over het algemeen vrij kort en vaag
luiden 3), is deze wijze van handelen zeer aanlokkelijk.

a.w. blz. 29): de Companies Act van 1862; het z.g. ontwerp Jolles
art 1 (zie de critiek hierop in het voorloopig verslag, zittmg 1^871/18p
65, No. 4, blz. 5); het ontwerp der Staatscommissie van 1879, art. 1;
hei Ontwcrp-NELISSEN, art. 36a; en het Regeenn^ontwcrp 1925, art 37 ;
vgL ook art 2, lid 2 Handelsregisterwet; anders dc Code dc Commerce

Deze „handel" heeft dusdanige afmetingen aangenomen, dat zelfs
meermalen „leege" vennootschappen per advertentie te koop ^ worden
aangeboden, en bepaalde personen algemeen alshienn „doende bekend
staan l

3) Men zie b.v. art 3 der Statuten van de N.V. Gemeenschappelijk
eigendom van aandeelen Holland-Amerika Lijn: „De vennootschap heeft
ten doel het verkrijgen en in eigendom houden van aandeelen in dc

Intusschen achten verschillende schrijvers een dergelijke „leege"
N.V. onbestaanbaar: vanaf het oogenblik dat zij „leeg" gemaakt
is (hetzij met het oog op den verkoop, hetzij om andere redenen)
heeft zij volgens hen opgehouden te bestaan, is immers geliquideerd.\'
De kooper(s), die dacht(en) de nieuwe onderneming een N. V. vorm
te geven, schiepen slechts een privé-onderneming, daar inderdaad
^iets gekocht werd. Als dit juist mocht zijn, dan zijn bij een „leeg"
gekochte aanstaande moedermaatschappij de aandeelen der dochter-
®aatschappijen privé-eigendom van de oprichters-would-be-aandeel-
houders der moedermaatschappij gezamenlijk, hetgeen in vele
opzichten voor hunne verhouding tot de dochtermaatschappij en
Omgekeerd een belangrijk verschil zal maken, deze laatste wellicht
in sommige gevallen de kwaliteit van dochtermaatschappij kan
ontnemen.

Deze opvatting wordt door Melis verdedigd, en ook het bestuur
<ier Registratie is het hiermede eens. i) Niet geheel duidelijk is
Adriani 2), doch ik geloof, dat ook hij wel tot deze meening
Overhelt. In onze jurisprudentie is de kwestie nimmer beslist: alle
Vonnissen over den verkoop van ,,leege" vennootschappen betreffen
steeds de vraag, of de daarvoor vereischte doelwijziging toelaatbaar
is, doch laten de hier opgeworpen kwestie onbesproken.

Intusschen ben ik van een andere meening dan de genoemde
auteurs. Hetgeen hier geschiedt: verdwijnen van alle actief en
passief uit de vennootschap, zal buiten het geval van art 47, 2\' lid
v. K. niet ten gevolge hebben, dat zij als geliquideerd moet
Worden beschouwd. Immers de ontbinding eener naamlooze vennoot-
schap vordert, buiten de uitdrukkelijk in de wet genoemde gevallen 3),
toch steeds een besluit de algemeene aandeelhoudersvergadering:
behalve de corpus der vereffening derhalve ook de animus liquidendi;

^•V. Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaartmaatschappij, Holland-
^nicrika Lijn, gevestigd te Rotterdam", en vooral art. 2 der Statuten van de
^^. Nederlandsche Maatschappij voor Scheepvaart, Handel en Nijverheid :
»Oc Vennootschap heeft ten doel het doen van alle handelszaken, van
Reiken aard ook; meer in het bijzonder het bevorderen van- en het
ueelnemen aan de Nederlandsche Scheepvaart, Handel en Nijverheid".
,, ) Zie ook H. F. R. Dunois: De registraticwet 1917, Zwolle 1926,

5 „Over de grondslagen der belastingheffing", in W. P. N. R. no. 2883.
j^J) Men zie artt. 1684, 1700 B.W.; 46, 47, 2\' lid W. v. K., benevens

en deze ontbreekt bij de „leegmaking" eener vennootschap volkomen;
integendeel, men wil haar juist in stand houden 1 De „leege"
naamlooze vennootschap bestaat derhalve wel degelijk.

OntsUan Wanneer beide vennootschappen reeds bestaan, is voor het
dS Tls°"\' ontstaan der verhouding slechts noodig, dat de een de stemmen-
bddè N.V.\'s meerderheid in de andere verkrijgt. Hoe dit mogelijk en wanneer zulks
bestLn g^val is, zal in het volgende hoofdstuk nader onderzocht worden.

Ook als de moedermaatschappij opgericht moet worden, zullen er in
Als moeder- den regel weinig moeilijkheden zijn. De oprichting gaat dan op dezelfde
maatschap, ^jj^g als die van iedere andere vennootschap in zijn werk; en vervolgens
wordr"*^ brengt men als actief de aandeelen van de dochtermaatschappij(en) in.

Slechts wanneer de (toekomstige) moedermaatschappij één of
moer dochtermaatschappijen opricht, althans onmiddellijk vanaf die
Alsdochter- oprichting beheerscht, doen zich enkele bijzonderheden voor. Wanneer
maatschap- ^elf zich met de oprichting belast, dient zij zich daarvoor van de
SJirdr""" * hulp van één of meer anderen te verzekeren. Dit geeft geen moeilijk-
heden, wanneer zij slechts de leidende positie wil bekleeden en
niet a//e aandeelen in de dochtermaatschappij wenscht te behouden.
Doch ook als dit laatste wel het geval is, zal zij de oprichting niet
alleen kunnen tot stand brengen. Wel is de aanwezigheid van slechts
één aandeelhouder voor het voortbestaan van de naamlooze vennooti
schap irrelevant; doch met MOLENGRAAFF2), PoLAK^), SCHELTEMA^)
en Schadee\'^) acht ik voor de oprichting pluraliteit vereischt, al
is er hierbij dan ook geen gewone overeenkomst in den zin van

n Ook het feit, dat noch Molengraaff, a.w. I, blzz. 243 v.v., noch
Polak, a.w. I, blzz. 414 v.v. het „leegmaken" als wijze van te niet gaan
der N. V. noemen, wijst m.i. wel eenigszins in de richting van een
instemming met de hier door mij uitgesproken meening. Uitdnikkelijk in
den door mij aangegeven geest heeft zich, bij mijn weten, slechts Scmeltema
in zijn lezing over „Grondslagen van vereenigmgsrecht, m het bijzonder
met het oog op de N. V.", op 19 December 1925 voor de afdeeling
Friesland-Groningen der Broederschap van Candidaat-Notanssen gehouden,
uitgesproken (het kort verslag in W. P. N. R. No 2923 geeft helaas geen
andere motiveering, dan dat wet noch jurisprudentie zich tegen een
dergelijke manipulatie verzetten).

f^) A.w. blz. 7, Deze schrijver wijst er nog op, dat in Staatscourant
1913, Bijvoegsel Naamlooze Vennootschappen No. 1517, een N.V. is aan
te treffen met (bij vergissing) slechts één oprichter.

art. 1349 v.v. B. W., aan te wijzen i). Twee oprichters zijn echter
naar mijn raeening voldoende: bepalingen als in Duitschland (§ 182
H. G. B.), waar er vijf en in Frankrijk (art. 23 van de wet van
1867), België (art. 29 der desbetreffende wet) en Engeland (Sect. 6
Companies Act 1862), waar er zeven vereischt worden, kent onze
Wetgeving niet. Terecht, immers een dergelijk getal is steeds vol-
komen willekeurig en kan ten allen tijde fictief gevormd worden,
zooals ook ten onzent, wanneer de moedermaatschappij alle aandeelen
Wenscht te houden, dient te geschieden en in werkelijkheid ook
steeds geschiedt 2).

Algemeen worden ook onder de huidige wetgeving de oprichters. Inhoud van
die een prospectus openbaar maken, verantwoordelijk geacht voor SerX\'chter
den inhoud daarvan; zij plegen een onrechtmatige daad, indien waat-
deze inhoud in strijd met de waarheid is, hetzij door het verzwijgen
of verminken van ware, hetzij door het stellen van onware feiten
of omstandigheden De nieuwe ontwerpen van wet op de naam-
looze vennootschappen geven hiervoor zelfs een zeer uitvoerige
fcgeling Hiernaast is in dit en andere gevallen de lidmaatschap-
overeenkomst wegens bedrog of dwaling ontbindbaar ®). Nu is het
de vraag: valt onder deze begrippen (misleidend prospectus, dwaling,

. Scholten: „Dc naamlooze vennootschap vcrecniging of instelling?"
in dc Feestuitgave bij het 75-jarig bestaan der Broederschap van Candidaat-
Notarissen (W. P. N. R. No. 2947), is jure constituto het hiermede eens,
doch acht het jure constituendo inconsequent tegenover dc wel mogelijke
One man\'s Company. Dit is zeker juist.

\'■\') Men zie de zeer lezenswaardige scherpe critiek op dergelijke
bepalingen en op de beslissing van den Cour de Cassation in Frankrijk
(2B December 1891, 7. Soc. 92.343), dat deze zeven oprichters „séricux"
nioeten zijn (iWat is hier het criterium?), bij Lvon-Caen et Rknault,
II, blz. 10.

Molengkaafk, a.w. I, blz. 215; Polai:, a.w. I, blzz. 365 v,; althans
na het beroemde arrest van den Hoogcn Raad van 31 Januari 1919,
10365. Vgl. ook art. 335 W. v. S. \'

Zie artt. 38<J 2 v. ontwerp Nelissen; art. 14160 (art II) ontwerp
\'925; vgl. ook §§ 202 en 203 H. G. B., §S 45 en 46 Rcichs-Bürscngesete
van S Mei 1908, artt. 671—675 van het Zwitsersche Obligationenrecht.

Polak, a.w. I, blzz. 358 v.; Molengkaafk, a.w. 1, blzz. 216 v.v.
^^aaruit Polak t. a. p. opmaakt, dat deze een andere meening toegedaan
ontgaat mij); Suvling, a.w. I, blzz. 88 v.v.; van Schelven, a.w.
98 v.v.; H. R. 4 April 1913, W. 9494; anders de oudere juris-
P^dentie. Voor het buitenland zie: in Duitschland §§ 207 v.v., 217
v.v., 228 v.v. en vooral 213 H. G. B. (op grond van dit laatste
Artikel acht men ontbinding d.aar niet toelaatbaar: zie A. Pinner:

bedrog) ook het geval, dat de moedermaatschappij niet bekend
maakte (c.q. loochende; of de aandeelhouder niet wist noch kon
weten), dat de opgerichte maatschappij een dochtermaatschappij, i.e.
volkomen afhankelijk van een andere vennootschap was?

Een algemeen antwoord is hierop niet te geven. De beslissing
zal ervan afhangen, of de aandeelhouder, wanneer hij met de
waarheid bekend was geweest, de aandeelen genomen zou hebben.
Het maakt in den regel echter een enorm verschil, of men deel-
neemt in een zelfstandige vennootschap, welke (normaliter) haar
eigen voordeel nastreeft, dan wel in een door een andere geheel
beheerschte, die toch altijd min of meer ten bate van deze laatste
bestaat. In de meeste gevallen zal men dan ook vrij gauw kunnen
aannemen, dat inderdaad de beter ingelichte aandeelhouder afzijdig
zou zijn gebleven, aangezien het toch in den regel voor outsiders
vrij riskant is in een dergelijke vennootschap deel te nemen.
Art. 40a Bij de oprichting van een dochtermaatschappij door de moeder-

Regeerings- „laatschappij zal verder het voorschrift van art. 40a Regeerings-
ontwerp ^j^^^g^p 1925 vaak van zeer veel practisch belang zijn. Hierin wordt
vermelding (niet meer: woordelijke opname, zooals in art. 43 van
het ontwerp NelisSEN was voorgeschreven) van een aantal over-
eenkomsten betreffende de oprichting in de acte van oprichting,
benevens publicatie van deze overeenkomsten bij het Handelsregister
voorgeschreven. In het bijzonder zijn voor ons onderwerp van
belang de sub b, c, en d^) genoemde overeenkomsten (betreffende
het verkrijgen van aandeelen op anderen voet dan waarop de deel-
neming in de naamlooze vennootschap voor het publiek wordt
opengesteld; strekkende om eenig voordeel te verzekeren aan een
oprichter der naamlooze vennootschap, of aan een bij de oprichting
betrokken derde; betreffende de storting op aandeelen op andere

Beiträge zum Aktienrecht, Berlin 1918, blzz. 7 v.); m Frankrijk: Cass.
12 Februari 1868, Dali.oz 68.1.380 (ontbinding toegelaten); voor Engeland:
L. A. C Kolff : Eenige opmerkingen over naamlooze vennootschappen
in Engeland, ac. prft. Leiden 1891, blzz. 23 v. (action of deceit toegelaten);
voor Denemarken: Zee- en Handelsgerecht Kopenhagen 24 October
1923 (inzake de Danske Landmannsbank; ontbinding uitgesproken ; zie
De Naamlooze Vennootschap II, blz. 305).

1) Onder Art. 40a sub. / (overdracht van een bedrijf of onderneming}
valt niet overname van de aandeelen in een andere vennooischap om
daarin de leiding te verkrijgen; zie Drucker : „Het herieefde ontwerp
Nelissen", in Economisch-Statistische Berichten 1925, blz. 510.

wijze dan door betaling van Nederlandsch wettig betaalmiddel). Ik
acht het niet geheel zeker, of zonder uitdrukkelijk voorschrift wel
op grond van de algemeene waarachtigheidsplicht in prospectus
vermelding daarin van data, namen der partijen en summieren inhoud
van contracten, vóór de uitgave van het prospectus door oprichters
directeuren of trustees aangegaan, vereischt kan worden. Noode
mis ik dan ook een bepaling als in Engeland in Section 38 II.
30 en 31 Vict. c. 131 (20 Augustus 1867)^) vervat, welke deze
vermelding gebiedend voorschrijft. Niet iedereen zal zich de moeite
getroosten om, alvorens aandeelen te koopen, het Handelsregister
in te zien ; en langs dezen weg krijgt hij een vrij volledig beeld
van dat, waarin men zijn deelname verzoekt. Weliswaar kan deze
bepaling, als alle andere op dit gebied, door nietszeggende publi-
caties en andere manoeuvres illusoir gemaakt worden : maar iets
is toch altijd beter dan niets.

Indien dochtermaatschappijen worden opgericht, die dienen tot Inbreng,
afsplitsing van een deel van het bedrijf van de moedermaatschappij,
zal de verplichte storting op de aandeelen in den regel bestaan in
een inbreng van dit bedrijf in natura. In ons geldende recht vindt
nien hierover geen, en in het nieuwe ontwerp enkele spaarzame
bepalingen. Wellicht had het overweging verdiend voor dit geval,
evenals in Frankrijk, afzonderlijke inbrengaandeelen (actions d\'apport)
Voor te schrijven, welke bij de oprichting geheel volgestort dienen
te worden (art. 3 der wet van i Augustus 1893); benevens de
daar en in Duitschland bestaande verificatie van den inbreng in
natura. Ook bij de ad hoe opgerichte moedermaatschappij zal zich
|n den regel een dergelijk verschijnsel voordoen. Hier zal de
inbreng echter in de aandeelen der dochtermaatschappij bestaan.
Voor de kapitalisatie der moedermaatschappij waardeert men deze
aandeelen veelal hooger dan hunne momenteele realisatiewaarde,
niede in verband met den gunstigen invloed, die voor hen van de
Verbinding met de moedermaatschappij en met mogelijke andere
dochtermaatschappij en wordt verwacht. Of deze operatie juist is»
^an men zeer moeilijk in abstracto beoordeelen; in ,den regel zal
eerst achteraf kunnen blijken, of de winstverwachtingen gefundeerd
^aren. Intusschen geschiedt dit alles ook meermalen opzettelijk en
\'^et een frauduleus doel (het z.g. verwateren van het kapitaal).

Waar moet men de plaats van vestiging, den zetel eener dochter-
maatschappij zoeken ?

In het algemeen bestaan er omtrent de plaats van vestiging
der naamlooze vennootschap een drietal opvattingen. De eerste
neemt de plaats aan, waar haar bedrijf, haar kantoor is (art. 4
No. 4 Rv. 1). De tweede acht de statutair bepaalde plaats beslis-
send 2). De derde gaat ten slotte uit van de plaats, waar het bedrijf
wordt bestuurd 3). In den laatsten tijd mag deze meening wel als
de heerschende beschouwd worden. Ook de fiscale praktijk gaat
bij de toepassing van bepalingen als art. i, 2e lid der Wet op de
Dividend en Tantièmebelasting en art. 46 laatste lid der Registra-
tiewet 1917, welke het al of niet binnen het Rijk gevestigd zijn
van eene vennootschap naar omstandigheden laten beoordeelen,
dezelfde richting uit,

In verband hiermede besliste de Raad van Beroep voor de
Directe Belastingen I te Amsterdam, dat ofschoon de bedrijfs-
uitoefening eener vennootschap in Nederlandsch-Indië geschiedt,
deze als in Nederland gevestigd moet worden aangemerkt,
wanneer al hare directeuren en commissarissen daar wonen en
derhalve de leiding vanuit het moederland geschiedt^). Deze
praktijk wordt thans in de Memorie van Toelichting op de

De zetel der
dochter-
maat-
schappij.

Indische Ordonnantie op de Vennootschapsbelasting 1925 uitdrukke-
lijk gesanctionneerd Daarentegen gaat het bij de wet van 17 April
1925, Stbl. 146, aan de wet op de Dividend- en Tantièmebelasting
1917 toegevoegd art. 14 bis, 2e lid, in de richting van den
bedrijfszetel als criterium. Dit acht ik minder juist.

Naar mijne meening komt het op de plaats aan, waar het
bedrijf bestuurd wordt. De bedoeling der competentieregeling is
o-m. toch deze, dat het rechterlijke college (fiscale autoriteit) en
de administratie van het lichaam in questie, de plaats, waar de
juridische en fiscale vragen behandeld worden, zoo dicht mogelijk
bij elkander zijn. De zetel der directie lijkt mij derhalve de zetel
der vennootschap.

Blijft dit alles nu echter ook gelden voor geheel onzelfstandige
dochtermaatschappijen, welke, ofschoon in naam nog te A.
gevestigd, waar zich misschien ook nog een kantoor en een
directie bevindt, in werkelijkheid geheel van uit B., waar de
"loedermaatschappij zetelt, worden bestuurd? Welke plaats dient
dan als zetel der dochtermaatschappijen aangemerkt te worden,
A. of B.?

In Engeland (practisch als altijd) heeft men in een dergelijk
geval beslist, dat een rechtspersoon meer dan één woonplaats kan
hebben (zoowel in verband met de rechterlijke competentie als in
belastingzaken). Een aan de Kaap de Goede Hoop „gevestigde"
\'Naamlooze vennootschap, welke geheel van uit Londen geleid werd,
had derhalve zoowel in Zuid-Afrika als in Engeland haar zetel. 2)
^en maakt met het oog hierop ook de zeer juiste onderscheiding
Aussehen het geval, dat een Engelsche vennootschap de stemmen-
\'\'^eerderheid bezit in een buitenlandsche, tegenover dat, waarin de
•i^eerderheid der aandeelhouders in laatstgenoemde vennootschap
^^gelschen zijn. Immers in het laatste geval behoeft de leiding
Van de vennootschap allerminst vanuit Engeland te geschieden :
geschiedt eerst, als dc meerderheid een gesloten eenheid vormt.
" het eerste geval wordt dan ook algemeen wel, in het tweede

g ) High Court of Justice 17. 4. 1905, bevestigd door Court of Appeal
• ö. J905 cn House of Lords 30. 7. 1906; zie hierover nader G. Lippert :
^^s internationale Finanzrecht, Triëst 1912. blz. 423. Zie ook High Court

Justice 1906i.7,. Gramophone and Typewriter Ltd. v. Stanley, geciteerd
\'^^\'or Wolfsbergen, a.w. blz. 130 noot 1.

geval zonder meer niet aangenomen, dat de buitenlandsche maat-
schappij ook in Engeland gevestigd is. i)

Mag nu een soortgelijke oplossing ook naar Nederlandsche
rechtsnormen gegeven worden ? De vraag is van groot practisch
belang: ik wijs slechts op rechterlijke en fiscale competentie\'s,
Handelsregisterquesties en dergelijke. Hier moet de mate van
onzelfstandigheid naar mijn meening de doorslag geven. Is deze
van dien aard, dat de gansche hoofdleiding van de dochtermaat-
schappij de facto door de moedermaatschappij geschied, dan zou
ik ook naar Nederiandsch recht niet aarzelen om de zetel van
deze laatste ook als zetel der dochtermaatschappij aan te merken.

Merkwaardigheidshalve kan ik hier nog vermelden art. 56a van
het Wetsontwerp Nelissen (in het Regeeringsontwerp 1925 vervallen),
hetwelk spreekt van een buitenlandsche vennootschap, welke
„gedeeltelijk binnen het Rijk het beheer harer zaken voert" Onder
een dergelijke zuiver economische omschrijving zou m.i. zeer zeker
bedrijfsuitoefening door middel van een dochtermaatschappij vallen.
Handels- Kan een dochtermaatschappij voor de Handelsregisterwet als een
register. aangemerkt worden?

De administratie heeft dit pogen te beweren, 2) doch op het
protest der belanghebbende vennootschap de zaak op haar beloop
gelaten. M.i. terecht: immers bij een publicatieregeling als deze,
welke o.m. bedoelt om het publiek over de rechtsverhoudingen in
te lichten, moet men zich aan de juridische feiten houden en geen
andere verwarrende momenten er in mengen. Dit ware strijdig
met de bedoeling van het Handelsregister.

1) lippert, a.w. blz. 679; zie ook Hertz: Die Bestcuenmg der
Ausländer in der Englischen Einkommenssteuer, 1910, blz. 51.

Het gansche probleem der moeder- en dochtermaatschappij- Begrip,
verhouding wordt beheerscht door de macht der eene vennootschap
over de andere, de „controle"^).

Bij dit woord denkt men hier te lande in de eerste plaats aan
het toezicht op de handelingen van de bestuurders door een ander
vennootschappelijk orgaan: de commissarissen. In den lateren tijd
\'s daarbij gekomen de controle door accountants; door personen
dus buiten de vennootschap staande, doch krachtens vennoot-
schapsopdracht door bestuurders, commissarissen of aandeelhouders
aangewezen. Verder kan men nog spreken over het hier (behalve voor
de levensverzekerings-maatschappijen ; zie de wet van 22 December
^922, Stbl. 716) nog niet bestaande staatstoezicht op de handelingen
Van alle naamlooze vennootschappen, een ingrijpen zuiver van
buiten af dus 2).

Met „contrôle" en „contróleeren" bedoel ik hier evenwel gansch
\'ets anders. Deze beteekenis is uit Amerika tot ons gekomen, en
hoewel nog niet geheel algemeen bekend, toch door de weten-
schappelijke- en zakenwereld aanvaard. Men denkt hierbij aan een
economische beheersching, welke wel nimmer onbegrensd kan zijn,
doch practisch het mogelijk maakt de geheele werkzaamheid en
bedrijfspolitiek der beheerschte vennootschap in iedere gewenschte

en van Naamlooze Vennootschappen" in het Weekblad voor Privaat-
recht, Notarisambt en Registratie Nos 2889, 2890 en 2891.

richting te leiden i). Hier heeft men dus te doen met een macht,
berustend niet op statutaire bepalingen of wettelijke voorschriften.

Of controle aanwezig is, kan derhalve slechts uit een onderzoek
der bijzondere omstandigheden van ieder geval blijken. Een bepaalde
rechtsfiguur kan in het eene geval wel, in het andere pen controle
tot gevolg hebben. Dit wordt algemeen in literatuur^) en jurispru-
dentie^) aangenomen.

Men kan aarzelen, wanneer de beheersching door de moeder-
maatschappij zich desbewust beperkt tot een bepaald onderdeel
de acriviteit der dochtermaatschappij. Dit geschiedt met name
veelvuldig bij meerderheidsdeelname van groothandelsfirma\'s in
productieondernemingen, waar de contrôle alleen den afzet betreft,
doch overigens de dochtermaatschappij geheel zelfstandig wordt
gelaten 5). Ook hier beschouw ik de vraag als van zuiver feitelijken
aard- in de meeste gevallen zal de hoegrootheid en het al dan niet
vitaal zijn van het gecontroleerde onderdeel den doorslag moeten geven.

Wanneer meerdere aandeelhouders (vennootschappen of andere),
welke niet ieder voor zich, doch wel tezamen een meerderheids-
posirie bezitten, het eens zijn geworden over de bedrijfspolitiek der

1) Vgl7~de definitie van „control" in het rapport der Interstate
Commer^ce Commission (Rapp. I blz. 15; Washington ; „Contro ^
or over a corporation means: ability to determme the action of that

vSoreoover mij bekend wordt de uitdrukking „contrôle dconomique",
afewien van de na te noemen Engelsche oorlogswetgeving, m Euroju
loS de eerste maal in een officieel voorschrift of tractaat gebezigd m
Je^Verdrag van VersaiUes, art. 297. Zie over dit artikel u\'tvoeng.
Mr CL Torlev Duwel: „Art. 297e van het Verdrag van VersaiUcs
hoófdzkkeliik in verband met de nationaliteit der naamlooze vennootschap ,
in De Naamlooze Vennootschap II, blzz. 205 v.v. _

3V Zie b v de definitie van Michel, a.w. blz. 7 : „Le pouvoir de fait
acquis par une personne, un groupement de personnes, une société com-
merciair une iollectivi é ou un Etat de dinger à une époque donnée
S^té^ommer iale d\'une société"; vgl. 00k Mr. Torlev Duwel t^j.

In het bijzonder die van de gemengde Lransch-Duitsche arbitra e
rechtbank: men zie vooral het merkwaardige vonnis inzake la Compagni^
du Chemin de fer de Bagdad tegen de Société du Chemin de fer de
Damas-Hamah van 31 Augustus 1921, waann o.m. voorkom . „que e
contrôle ne suppose pas nécessairement la possession de la majonté
absolue des actiiis et des sièges d\'administrateurs, qu ,1 peut aussi s exercer
et qu\'il s\'exerce le plus souvent d\'une manière indirecte .... etc .

vennootschap (de z.g. „joint control"), is twijfel daarentegen uitge-
sloten 1). Weliswaar controleert geen der aandeelhouders op zich
zelf, doch de „groep" kan hier als controleerend lichaam beschouwd
worden. In concreto zal het echter vaak zeer moeilijk uit te maken
zijn, of deze vorm van controle aanwezig is; vooral wanneer vennoot-
schappen en natuurlijke personen tezamen op de dochtermaat-
schappij inwerken.

Een zeer eigenaardige figuur is nog de z.g. „gegenseitige
Verschachtelung". Hierbij bezit vennootschap A. de aandeelen-
nieerderheid van vennootschap B., B. echter weer die van A.
Feitelijk bezit dan geen der beide vennootschappen de controle.
In den regel is deze ook niet het doel van deze constructie, doch
beoogt men een zekere belangengemeenschap tusschen gelijksoortige
ondernemingen Hiernaast wordt deze figuur echter maar al te
vaak gebezigd om opzettelijk de werkelijke verhoudingen voor
derden te verbergen en hen door irreëele transactie\'s te bedriegen

Controle vereischt dus de jnacht tot het doorzetten van zijn wil
\'n een andere vennootschap. Nu zijn er tal van wegen om een moeder-In
dergelijke macht te verwerven. Het kan geschieden door den invloed dochter-
eener alles beheerschende persoonlijkheid door uitwisseling van "chappy,
directieleden en commissarissen, diplomatieke handigheid, gewoonte, verhouding,
langdurig bindende overeenkomsten (doordat de andere aandeel-
houders beseffen, dat de band met de moedermaatschappij voor hen
voordeelig is); het kan ook geschieden doordat een machtig
schuldeischer (veelal een bank) dreigt een crediet op te zeggen;
obligatiehouders kunnen controleerende posities innemen ö); politici
bunnen middellijken drang uitoefenen door te dreigen met tegen-
Werking bij het verleencn van concessies, of omgekeerd hun steun
van bepaalde besluiten afhankelijk maken, kortom, de mogelijk-
heden zijn onbegrensd

/) Lief.mann: Kartelle imd Tnists, blzz. 214 v.v.; Beteilignngs- und
ï"inanzierungsgcsellschaften, blzz. 67 en uitvoerig blz. 96.

Dit is op zéét merkwaardige wijze tot uiting gekomen in het A.E.G.
eoncern: zie Ufermann und Hüglin, a.w. blz. 68; Felix Pinner:
I\'^wil Rathenau und das elektrische Zeitalter, Leipzig 1918, blz. 212.

®) In het bij uitstek practische ICngeland worden dan ook zeer wijd-
loopige omschrijvingen van contrôle gegeven. Men zie b.v. afd. Ib. der
^"ct van 28 Augustus 1914: „the expression „subject of any State at

Intusschen zijn de meeste controlemiddelen, niet bestaande in
stemmenmeerderheid in de algemeene vergadering van de betreffende
vennootschap, steeds min of meer onzeker; want hierbij kan men
zich nog steeds door de dreigementen of den zachten drang niet
laten meesleepen en de persoonlijke invloed van directie, commis-
sarissen of anderen niet voldoende zijn om hun wil door te zetten.
Tenslotte berust immers in beginsel het recht van besluitnemen
bij de algemeene vergadering, al is daarvan dikwijls veel aan
andere organen gedelegeerd. Slechts wie daar het heft in handen
heeft, is zeker, dat zijn wil wet is. Zoo berust dan ook veelal de
controle eener naamlooze vennootschap op de mogelijkheid om
in alle (of verreweg de meeste) gevallen in de algemeene vergadering
alle andere aandeelhouders te kunnen overstemmen.

Dit zal vooreerst afhangen van de statutaire bepalingen omtrent
het stemrecht. Deze kunnen zeer verschillend zijn. Vooreerst eischen
vele statuten voor bepaalde gewichtige besluiten een gequalificeerde
meerderheid : hetzij een hoogere fractie dan de helft -f i der ter
vergadering aanwezigen, hetzij eene bepaalde fractie van het maat-

war with his Majesty" shall, with reference to a company, include any
company the business whereof is managed or controlled by such subjects,
or is carried on wholly or mainly for the benefit or on behalf of such
subjects, notwithstanding that the company may be registered within his
Majesty\'s dominions". Latere regelingen zijn nog gedetailleerder; zoo
b.v. de wet van 8 Augustus 1918, welke den Board of Trade het recht
geeft vijandelijke zaken op te heffen. Art. 13 luidt: „The expression
„enemy-controlled corporation" means any corporation

a. Where the majority of the directors or the persons occupying the
position of directors, by whatever name called, arc subjects of an
enemy State ; or

h. \\Vhen it appears to the Board of Trade that the majority of the
voting power or shares is in the hands of persons who are subjects
of an enemy State, or who exercise their voting powers or hold
the shares directly or indirectly on behalf of persons who are
subjects of an enemy State ; or

c. When the control is by any means whatever in the hands of per-
sons who are subjects of an enemy State ; or

d. Where the executive is an enemy-controlled corporation or where
the majority of the executive are appointed by an enemy-controlled
corporation . . . ."

Ook in vele statuten van Engelsche vennootschappen (vooral sleutel-
industriën), welke vijandelijk aandeelenbezit verbieden, zijn dergelijke
omschrijvingen opgenomen. Zie voorbeelden hiervan bij H. D.(écugis) :
„Les grandes industries anglaises et l\'éviction des actionnaires allemands"
in Journal des Sociétés 1919, blzz. 77 v.v.

Vereischte
meerder-
heid?

schappelijk kapitaal, bedragende de helft i of meer, hetzij de
aanwezigheid ter vergadering van een bepaalde fractie van dat
kapitaal of der aandeelhouders, hetzij verschillende dezer ver-
eischten tezamen.

In al deze gevallen zal de vereischte meerderheid bijna steeds
grooter zijn dan de helft i der aanwezige stemgerechtigde aan-
deelen. Zelden toch is het ge\'heele maatschappelijk kapitaal ter
vergadering vertegenwoordigd.

Verder kunnen de statuten het stemrecht van houders van meerdere
aandeelen limiteeren, of het stemrecht slechts geven aan de houders
van een bepaald aantal aandeelen i). Eindelijk kan ook de wetgeving
bepalingen bevatten, welke afwijken van de eenvoudige meerderheids-
macht en de zuivere proportionaliteit van het stemrecht/ Zoo b.v.
ten onzent art. 54 W. v. K., in Frankrijk art. 27 der wet van
24 Juli 1867 2).

Van al deze statutaire en wettelijke bepalingen zal het dus afhangen,
over hoeveel stemgerechtigde aandeelen men in ieder bepaald geval
zal moeten beschikken om ieder ander te kunnen overstemmen.

Hoe kan men nu op het oogenblik der stemming over dit vereischte Hoe ver-
aantal aandeelen ter vergadering beschikken? deït^J^rn

2«. Het beschikken over een stemmenmeerderheid zonder aan-
deelenmeerderheid; onderscheiden in: a. door aandeelen
met meervoudig stemrecht; ó. door aandeelen met wisselend
stemrecht; ^

Zie een uitvoerige opsomming van dergelijke bepalingen bij
G. Bourcart: De l\'organisation et des pouvoirs des assembldes générales
dans les sociétés par actions, Paris 1905, blzz. 139—157; zie ook Vonck,
^•w. blzz. 63 v.v.

volle meer- ^jt jg je minst gecompliceerde wijze. Men zorgt eenvoudig het
tVX. vereischte aantal aandeelen door koop of anderszins in eigendom
te verwerven. De praktijk heeft echter geleerd, dat het met nood-
zakelijk is het volle aantal aandeelen (bij een stemming bij eenvoudige
meerderheid en proportioneel stemrecht dus 51%) te bezitten.
Zeer zelden verschijnt n.1. 100% der aandeelhouders ter algemeene
vergadering; vooral niet bij groote maatschappijen, wier aandeelen
aan toonder gesteld en soms over de geheele wereld verspreid zijn.
Velen beschouwen het aandeel zuiver als een geldbelegging en
bemoeien zich niet met de gestie der vennootschap, althans met
wanneer er niet zeer buitengewone zaken aan de orde zijn. Rekenend
met deze habitueele wegblijvers kan men, in het geval eener stemming
bij eenvoudige meerderheid en proportioneel stemrecht, met±40�r
aandeelen volstaan om van een vaste meerderheid verzekerd te zijn >).

En zelfs zijn er wegen te vinden om aan de statutaire bepahngen
omtrent gequalificeerde meerderheden te ontkomen. Een zeer sterk
voorbeeld hiervan vermeldt SONTAG 2). Het bestuur van de werf
Vulkan in Stettin was van plan een filiaal op te richten aan den
benedenoever van de Elbe. Hiertegen bestond bij de aandeelhouders
een sterke oppositie. Velen hunner immers waren als burgers van
Stettin bevreesd, dat het in Hamburg gunstiger gelegen filiaal de
hoofdwerf in Stettin zou gaan overvleugelen. De oprichting van
dit filiaal vereischte natuurlijk een kapitaalsvermeerdering, waarvoor
in Duitschland een 2/4 meerderheid vereischt is (SS 274 en 27S
H G B ) De leiders der vennootschap, welke slechts de eenvoudige
meerderheid bezaten, voorzagen de vereischte meerderheid niet
bijeen te kunnen brengen. Zij zetten daarom op de agenda der
algemeene vergadering niet „Erhöhung des Grundkapitals zwecks
Gründung einer Zweigniederlassung", doch uitsluitend: „Gründung

heid voldoende; en het bestuur had nu de berekening gemaakt, dat de
aandeelhouders, wanneer het besluit tot oprichting eenmaal genomen
en daaraan een begin van uitvoering gegeven was, zich dan achtera!

niet meer goed tegen de nu noodzakelijk geworden kapitaalsverhooging
zouden kunnen verzetten. Deze verwachting is geheel uitgekomen.

Hoe is dit alles nu in Nederland mogelijk in verband met Art. 54
art. 54 W. v. K.?

Deze bepaling is vrijwel een unicum in de wetgevingen der
beschaafde landen en dan ook in al de nieuwere ontwerpen in
ons land vervallen. Slechts Argentinië en Zwitserland 2) verheugen
zich met ons in een dergelijk voorschrift, dat Hausmann aanleiding
geeft om te spreken van „Spanische Stiefeln gesetzlich zwingender
Regelung". Zoodoende kent de buitenlandsche literatuur en
jurisprudentie ook niet het onvermijdelijke correctief van het
niaatschappelijk verkeer op een dergelijke belemmering: het stroo-
nianneninstituut, althans niet in dit verband (wel in een ander:
b.v. ter ontduiking van verbodsbepalingen van stemrecht voor
belanghebbenden e.d.).

Intusschen heeft de Hooge Raad onlangs den justiciabelen deze
bepaling weer eens ondubbelzinnig ingescherpt. Het reeds genoemde
stroomannen-middel is volgens deze beslissing niet afdoende; men
l«an steeds toegelaten worden tot het bewijs, dat wie een aandeel
deponeert niet ,.werkelijk" aandeelhouder (i. c. „eigenaar" van het
aandeel) is^). Theoretisch is derhalve het hierboven gezegde

\') Vroeger Frankrijk ook in art. 27 der wet van 24 Juli 1867 met
10 stemmen per aandeelhouder als maximum, doch alleen voor dc
i>a!5semblde constitutivc". Sedertdien is deze bepaling vervallen.

Art. 640 al. 2 Obligationenrecht: „Vorbehalten bleibt der Gesell-
schaft, durch ihre Statuten die Stimmenzahl der Besitzer von mehreren Aktien
beschränken. Keinesfalls darf ein einzelner Aktionär mehr als den
fünften Teil der sämtlichen vertretenen Stimmrechte in sich vereinigen".

voorschrift is ruimer dan art. 54 W. v. K.; immers met 80 % plus 1
der aandeelen heeft men dan toch de absolute meerderheid. Intusschen
^ordt ook daar veelal van stroomannen gebruik gemaakt. Zie Lauchen.\\uer,
blz. 92.-
a.w. blz. 129.

*) H. R. 4 Juni 1920, W. 10603, N. J. 1920 blz. 712; zie ook Mr.
Opi\'enheimer: „Stroomannen als aandeelhouders", in De Naamlooze
Vennootschap I, blzz. 34 v.v.; rcchtb. Haarlem 5 Mei 1925, W. 11441.
^ok tlicoretisch is het „stroomannenarrest" niet al te sterk. De bezwaren
^ftegen zijn door velen reeds uiteengezet; het belangrijkste acht ik wel,
dat het aan de toondcrclausule geen andere beteekenis toekent dan een
omkeeren van de bewijslast Niet het eigenaarschap, doch wel het niet-
e\'genaarschap moet aangetoond worden. De toonderclausule reikt echter
J\'crder: de formeele legitimatie van den houder is hierbij voldoende om
nem tegenover de vennootschap, die zelf het recht aan den toonder

omtrent de controle door stemmenmeerderheid (en hiermede
feitelijk de geheele moeder- en dochtermaatschappij-verhouding) in
Nederland onbestaanbaar ; practisch echter trekt men zich van het
genoemde arrest zeer weinig aan en gaat op den ouden voet
voort. Dit is dan ook verreweg het verstandigste, gezien de
eischen van het maatschappelijk verkeer. Art. 54 W. v. K. heeft
derhalve uitsluitend theoretische waarde.

Vetoreclit. (Mr. H.) S(chaapveld) vermeldt V "og een poging, om aan het
toch blijkbaar als lastig beschouwde voorschrift te ontkomen. In
casu was van één aandeel ,,A" de toestemming vereischt bij alle
gewichtige besluiten, een soort vetorecht dus. schaapveld acht
dit een ontoelaatbare ontduiking. Anders staat hij echter tegenover
het voorschrift, waarbij voor alle besluiten voorafgaande goed-
keuring eener vergadering der aandeelen i—20 vereischt wordt;
immers art. 54 W. v. K. geldt volgens hem alleen voor de
algemeene vergadering imperatief en niet voor die van een bepaalde
groep van aandeelhouders. Ik beschouw deze redeneering als een
spitsvondigheid. Of men erkenne de bevoegdheid der statuten om
\' de aandeelen in categoriën met verschillende bevoegdheden te

splitsen (hetgeen ik doe), doch dan is ook het eerste toegelaten ;
óf men doe dit niet, maar dan is er geen enkel principieel
onderscheid naarmate het vetorecht door één of door meerderen
gezamenlijk wordt uitgeoefend. En art. 54 W. v. K. onderscheidt
nergens algemeene- en andere vergaderingen. 2)

"Wezen en
doel.

Ad 2um a [de aandeelen met meervoudig stemreeht).
Deze soort komen in grooten getale in Duitschland en Frankrijk
voor, en hun bestaan is ook in Zwitserland, Italië (azioni di

toekende, onvoorwaardelijk gerechtigde te doen zijn. De eventueele
rechtsverhouding tusschen houder en „eigenaar" raakt de vennootschap
niet; zij heeft zichzelf verplicht om den eersten als rechthebbende te
aanvaarden, zij is daartegenover ook gerechtigd om dit zonder verder
onderzoek te doen. Dc toonderclausule is niet alleen een voorrecht van
den aandeelhouder, zij dient ook ter vergemakkelijking van de positie
der vennootschap, die erdoor van een vaak uitermate lastig onderzoek
ontslagen wordt Deze laatste kant van de zaak verwaarloost het stroo-
mannenarrest volkomen.

Anders Mr. J. Coert : „Oprichting van naamlooze vennootschappen\'
in Feestuitgave bij het 75 jarig bestaan der Broederschap van cand.
notarissen, W. P. N. R. no. 2947, blz. 51, echter zonder eenig argument-

comando), België, Hongarije i) en Holland niet onbekend 2). In
Amerika zijn ze zeldzaam; in dit land worden meer aandeelen
zonder stemrecht gebruikt.

De aandeelen met meervoudig stemrecht zijn een bepaald soort
preferente aandeelen, wier eigenaar bij de stemmingen per aandeel
®eer stemmen mag uitbrengen dan de eigenaar van een gewoon
aandeel, soms tot het 40- en 50 voud van diens stemrecht 3). Hoewel
Voor den oorlog reeds sporadisch voorkomend, zijn zij hoofdzakelijk
een na-oorlogsverschijnseH), in Duitschland ontstaan om de „Ueber-
fremdung" te voorkomen, door de depreciatie der valuta dreigende s),
van daar uit de gansche wereld overgegaan. Behalve voor dit
doel zijn zij later ook gebruikt om binnenlandsche „Ueberfrem-
dung" (i. e. indringen van invloeden, welke niet in relatie staan
met de oorspronkelijke machthebbers in de vennootschap) te
beletten C) 2ij geven den oorspronkelijken machthebbers, in
Wier handen zij steeds blijven 8) (hetzij zij van de oprichting
af bestaan hebben, hetzij zij later uitgegeven zijn, of een bepaalde
categorie reeds bestaande aandeelen met dit voorrecht begunstigd
\'s) de mogelijkheid om met eene kleine nmiderheid der kapitaals-
deelname toch de meerderheid der stemmen te bezitten. Veelal
^\'jn zij daarbij nog beperkt in hun overdraagbaarheid 9) of

Zie Dr. Stephan von Magvar : „De Hongaarschc Ueberfrem-
Qungsaktic", in De Naamlooze Vennootschap II, blzz. 35 v.v. over het
nierkwaardige proces der Primamurany-Salgotarjancr Eisenwerke, waar
^\'J in allerlioogste instantie toelaatbaar zijn verklaard.

) Dit laatste althans volgens Michel, a.w. blz. 60; mij zijn in ons
land geen voorbeelden ervan bekend.

Zie voorbeelden hiervan voor Duitschland bij Dr. H. Planitz :
Stimmrechtsaktie, Leipzig 1922, blz. 30 Noot 26; Ufermann und
"üglin, a.w. blz. 63; cn voor Frankrijk bij Danos, a.w. blzz. 5 v.v.

Zie Dr. H. Lechtape in Dc Naamlooze Vennootschap 1922/23,
150 v.v. Art. 276 letter d van het verdrag van Versailles verbood
V^itschland om rechtstrceksche wettelijke maatregelen tegen vreemde-
\'mgen tc nemen. Vandaar dat deze weg gekozen werd.

) Statistische gegevens omtrent hunne verspreiding, speciaal in
duitschland, geven Michel, a.w. blzz. 50 v.v. en Liefmann : Beteiligungs-
^nd Finanzierungsgesellschaftcn, blzz. 45 v.v.

) Soms doordat men ze weder overdraagt aan een dochtermaat-
^•^happij van de betreffende vennootschap. Dc Duitsche beurshumor
Joemt dit „bloedschande"! Zie H. Dove : „Zur Frage der Vorzugs-
aktien mit mehrfachem Stimmrecht" in Bank-Archiv XX, blz. 314.

mogen zij slechts stemmen na voorafgaande overeenstemming met
den Raad van Toezicht en de Directie i). Soms ook geldt hun
meervoudig stemrecht niet bij décharge van functionarissen en goed-
keuring der balansen 2). Al deze beperkingen dienen er toe om
de (meerstemmige) meerderheid als een gesloten geheel bijeen te
houden en indringing van vreemde elementen te beletten. -
Toelaat- Hoe staat het nu met de wettigheid van dit instituut?

V lid H.G.B.) 3) 4), de beurs echter eerst sinds Februari 1920.
Weliswaar kan dit voorrecht hier slechts tezamen met een ander
verleend worden, doch de praktijk houdt zich hieraan niet al
te streng

In Frankrijk heerscht in de theorie groote verwarring. De wet van
16 November 1903, art. i, bepaalde: „.... sauf dispositions contraires
des statuts, les actions de priorité et les autres actions ont dans les
assemblées un droit de vote égal" % De statuten konden onder deze wet
dus het meervoudig stemrecht invoeren 7). In de wet van 22 November
1913 heet het echter, dat in de „assemblées extraordinaires" (die

heidsmacht in vereeniging en vennootschap door rechten der leden,
ac. prft. Amsterdam 1923, blz. 230; Planitz, a.w. bh. 30 (soms langer dan
20 jaar geblokkeerd) ; Dupont, a.w. blz. 43.

1) Planitz, a. w. blz. 30, die deze beperking m stnjd met wet en
goede zeden acht (§ 317 H. G. B. ; vgl. voor de G. m. b. H. het Reichs-
gericht 69, blzz. 134 v.v.). Hetzelfde is beslist bij vonnissen van Bochum
en Düsseldorf, geciteerd bij Heinrich Dove, t. a. p. Ook ik acht een
dergelijke beperking van de vrije wilsbepaling der stemgerechtigden naar
Nederiandsch recht strijdig met de openbare orde.

2) Lechtape, t. a. p. Intusschen hebben, zooals Planitz, a. w. blz. 3ó
zeer juist opmerkt, de directieleden in Duitschland dan toch al geen stem-
recht, Waar de meerstemmige aandeden meestal in hunne handen zijn,
is de beperking van hun sicmvooncchx hier vrij zonderling!

6) Gfiler aw blz. 47. Is het voorrecht echter van dien omvang,
dat het stemrecht der andere aandeelen volkomen illusoir wordt, dan
acht deze auteur de hiermede genomen besluiten aarivechtbaar wegens
strijd met 8 252 H. G.B. Zie verder Simon: „Die rechthcheZulässigkeiJ
von Vorzugaktien mit mehrfachem Stimmrecht", in Bank-Archiv XU
blz. 39; Hück: Vorzugsaktien mit mehrfachem Stimmrecht, Mannheim
1922 (met literatuur); vgl. ook R. G. 105, blzz. 373 v.v.

7) Zie Rousseau, a.w. No. 1144; A. Wahl, Journal des Sociétés
1902, blz. 97 en 378.

over statutenwijziging beslissen, dus de belangrijkste) ieder aandeel
één stem heeft „nonobstant toute clause contraire de l\'acte de
société". Daar deze wet niet terugwerkt blijven voor de vóór
22 November 1913 opgerichte vennootschappen de aandeelen met
meervoudig stemrecht ongetwijfeld toegelaten. Doch wat geldt voor
de later opgerichte? Derogeert de wet van 1913 in dezen aan die
van 1903?

Dit punt is in de Fransche theorie zeer betwist. Danos beant-
woordt de vraag bevestigend, evenals bourcart 3) ; MalÉcot 4)
Ontkennend; houpin®) ziet als eenigen weg om de twee bepalingen
te verzoenen, dat iedere aandeelhouder ten minste één stem per
aandeel heeft, maar dat een bepaalde categorie meer dan één stem
per aandeel mag hebben; deze theorie beschouwt DanoS echter
als in strijd met letter en geest der wet. De Fransche praktijk
trekt zich van den strijd der geesten echter zeer weinig aan en
•■\'cht dagelijks vennootschappen op, waarin aandeelen meervoudig
stemrecht hebben«).

Om dezen toch ietwat onzekeren toestand te beëindigen zijn
twee wetsvoorstellen ingediend. Het één van Cii. Laurent, in
opdracht van de Fédération des Industriels et Commerçants français,
\'egaliseert en regelt het instituut uitvoerig\'\'); het ander van
Lesaché c. s. (s Juli 1922) verbiedt, behoudens in zeer bijzondere
Revallen, dit soort aandeelen kortweg.

In Oostenrijk zijn deze aandeelen verboden (Regiement van
September 1899, art. 43, laatste alinea).

M.i. zijn hier de aandeelen met meervoudig stemrecht volkomen
toelaatbaar. Art. 54 W. v. K. laat de regeling van het stemrecht
ßeheel aan de statuten over. Slechts zal men niet meer dan een
Zesvoudig stemrecht kunnen toekennen, indien de vennootschap
^it honderd of meer aandeelen bestaat, en niet meer dan een
drievoudig, indien het aantal aandeelen beneden honderd blijft.

) Over deze theoretisch zoo brandende quaestie bestaat in het geheel
«e^ jurisprudentie I Malécot t. a. p.

Persoon- Het ontwerp NelissEN van 14 Februari 1910 behelsde voor dit
StJn" Seval een bijzondere bepaling, art. 46 a, 3e lid, luidende: „Het
" ■ aantal stemmen, door of namens iederen aandeelhouder uit te
brengen, kan slechts worden bepaald naar het aantal, het bedrag,
of den aard zijner aandeelen". Hiermede werd, in verband met
art. 41 /, luidende: „Voorzooverre de acte van oprichting niet
anders heeft bepaald, zijn aan alle aandeelen in verhouding tot
hun bedrag gelijke rechten en verplichtingen verbonden", het
aandeel met meervoudig stemrecht principieel erkend. Uitgesloten
werd echter iedere preferentie uit hoofde van den persoon van
den aandeelhouder i), zooals deze b.v. ten aanzien van de leden der
familie KIRCHNER bij de Leipziger Maschinenfabrik KIRCHNER heeft
bestaan, totdat de „Zulassungsstelle" van de Berlijnsche Beurs er een
einde aan heeft gemaakt 2). Gelijkluidende bepalingen zijn vervat in
de artt. 44 b, 3e lid en 39 d van het Regeeringsontwerp 1925.

Ik kan niet onverdeeld instemmen met deze voorschriften. Voor-
eerst kan het in bepaalde omstandigheden zeer redelijk en billijk
zijn om bepaalde eminente figuren in de vennootschap qua tales
een grooter aantal stemmen dan de vele anonymi te geven. Het
verbod is dus te algemeen. Anderzijds acht ik het voor zijn doel
(voorkoming van willekeurig nepotisme en kliekgeest) volstrekt
overbodig. Iets dergelijks in dezen rechtsvorm is immers ook zonder
uitdrukkelijk voorschrift reeds op grond van de openbare orde en
goede zeden ontoelaatbaar.

Dit is een variant van de sub 2um a besproken aandeelen,
waarbij de preferente aandeelen niet per aandeel een vast aantal
stemmen meer dan de gewone hebben, doch tezamen over de
meerderheid boven de ter vergadering aanwezige gewone aandeelen
beschikken, b.v. juist één stem meer. Hoeveel stemmen in elk geval
ieder preferent aandeel heeft staat dus niet vast, doch hangt af
van het aantal gewone aandeelen, dat ter vergadering vertegen-
woordigd is. Een voorbeeld kan dit procédé wellicht verduidelijken.

Stel, dat volgens de statuten de aandeelen van categorie A-
tezamen steeds één stem meer uitbrengen dan de ter vergadering
aanwezige aandeelen van categorie B. tezamen. Er zijn twee aan-

deelen van categorie A. De aandeelen van categorie B. hebben
elk één stem. Ter vergadering verschijnen 50 B-aandeelen. Dan
heeft ieder A-aandeel 25V2 stem. Verschenen er 60 B-aandeelen,
dan had ieder A-aandeel 30V2 stem.

Michel noemt dezen vorm in Frankrijk zeldzaam, bij kent er
slechts twee of drie voorbeelden van. Overigens acht hij (op niet
nader aangevoerde gronden) de wettigheid ervan twijfelachtig.

In Duitschland komt zij meer voor: daar wordt het z.g, „gleitendes
Stimmrecht" vooral gebruikt om bij vooruit in verband met de daling der
valuta voorziene kapitaalsverhoogingen toch de macht zonder statuten-
wijzigingen of andere manipulatie\'s in handen te kunnen houden i).

In ons recht is deze vorm van aandeelen eveneens toelaatbaar,
mits men de grenzen van art. 54 W. v. K., 2e zin, in acht blijft nemen.

Deze is een variatie, als het ware een verfijning, van de gewone Begrip en
trustverhouding. Bij deze laatste geeft men zijn aandeelen in handen
van één of meer trustee(s), om ze voor den oorspronkelijk recht-
hebbende te bewaren en te besturen. Deze trustees geven dan
aan de oorspronkelijke aandeelhouders z.g. trustcertificaten, welke
Verhandelbaar (vaak zelfs aan toonder gesteld) zijn en geen stem-
recht hebben. Bij de voting trust cedeert men echter definitief het
stemrecht aan de trustees of de trustcompany, doch houdt de
aandeelen zelf. Hierdoor behoeft men voor iedere aandeelsoverdracht
niet meer de trustovercenkomst te verbreken en een nieuwe met
•^en nieuwen beneficiary aan te gaan (waarvoor medewerking van
den besturendcn trustee noodig zou zijn), doch blijft het aandeel
mobiel 1). Nog sterker dan bij de gewone trust komt hier dus
de scheiding van macht en genot 2), i.e. van stem- en dividend-
recht tot uiting. En juist deze scheiding heeft bij velen twijfel
doen rijzen omtrent de toelaatbaarheid van dit middel. Deze beiden
moeten volgens hen onafscheidelijk verbonden blijven uit kracht
van het wezen der aandeelhoudersverhouding, die souvereiniteit
^an den aandeelhouder eischt 2). Zij zien in een dergelijke figuur

A. Henrv: „Des sociétés de sociétés", Journal des sociétés 1919,
167. Amiaud, a.w. blz. 136, acht cessie wel toegelaten, mits niet
voorgoed, zooals hier.

eene verdraaiing van wettelijke instituten tegen hun bedoeling in i)
en oordeelen, dat de aandeelhouder een „rôle social", een sociale
plicht tot stemmen volgens eer en geweten heeft, van welke hij
bij overeenkomst geen afstand mag doen 2). Anderen achten deze
figuur echter volkomen toelaatbaar en het stemrecht slechts een
vermogensrecht, waarover men de vrije beschikking heeft 3).
De onat Vooreerst de beweerde onafscheidbaarheid van aandeelhouder-
scheidbaar- stemrecht. Volgens deze meening is het stemrecht een
Äe. der essentialia van het aandeelhouderschap. Dit is echter afdoende
door Molengraaff4) weerlegd: de aandeelhouder heeft slechts
stemrecht, voor zoover de statuten niet het tegendeel vastleggen:
essentiale\' is slechts het deelhebben in het kapitaal. De aandeel-
houder kan dus zijn recht evengoed zelf vervreemden, als hem dit
statutair ontnomen kan worden. Hem dit op grond van een
beweerde plicht tot stemmen te ontzeggen gaat buiten de wet om,
althans vindt daarin geen steun ; is verder in strijd met de zooeven
aangenomen mogelijkheid van scheiding der beide rechten door
statutaire bepalingen en een verkapt weder binnenhalen van de
onafscheidbaarheidsgedachte. Het argument uit de geest en de
bedoeling der wetgeving en de aantijging, dat men deze tracht te
verdraaien, beschouw ik steeds als nogal goedkoop, zoolang de
schrijver niet nader aangeeft, waarom nu juist de bedoeling en
geest der wet zôô zijn, als hij meent ; hetgeen POLAK nalaat. Zoo
apodictisch neergeschreven doet deze bewering mij steeds met
eenige variatie denken aan de beroemde woorden :
„Was Ihr das Rechtsbewusztsein heiszt,
Das ist am Ende Ihr eigener Geist".
Onher- De vraag omtrent de toelaatbaarheid der stemrechtscessie in den

R Poi ak, a.w. blzz. 66 v.v., bij de bespreking der Geconsolideerde
HoUandsche Petroleum Compagnie. Zie ook JöRGEns a^^. v v

Rousseau aw. supplément, blzz. 84 v.v.; A. Wahl, Journal des
soc étés lQia bîz 359- idem LyoA 2 Juni 1883, Revue des sociétés 1884,
58?f iX^\'Cour de\'paris 11 November 1^8, geciteerd^

eigen aandeelei op afbetaling inkocht en gedurende de afbetalmgstijd de
aandeelen het eigendom van den verkooper bleven, doch deze zicH
verbond er niet lÏede te zullen stemmen. Het Hof oordeelde deze over-
eenkomst toelaatbaar. , " . j »
8) Michel, a.w. blz. 69; Percerou; „Les syndicats de producteurs ,

vorm der voting trust ligt echter niet op het terrein van het
vennootschapsrecht, maar op dat van de volmacht. Slechts AmiauD
voelde dit, doch vertroebelde de zaak weer door er de onafscheid-
baarheidstheorie door heen te halen. Deze stemrechtscessie is immers
niets anders dan een volmacht tot uitoefening van het stemrecht, en
wel een onherroepelijke. Nu acht ik geen enkele bepaling van vennoot-
schapsrecht aanwezig, welke in deze materie de onherroepelijke vol-
macht onmogelijk zou maken. Art. 54 W. v. K. spreekt geheel algemeen
van „gemachtigden" en eischt dus noch een imperatief mandaat 2),
noch een begrenzing van de volmacht naar den tijd. De stem-
rechtcessie is dus volkomen toelaatbaar, evenals de votingtrust 3) 4),

Maar belet art. 44^, 1= lid van het Regeeringsontwerp 1925
(art. 46a, i® lid Ontwerp Nelissen) de overdracht van het stemrecht Art. 44b,
niet? Hierin wordt bepaald, dat slechts aan aandeelhouders stemrecht Regelrings-
kan worden toegekend. En aandeelhouder is de cessionaris bij de ontwerp
voting-trust ongetwijfeld niet. Uit het woord „toegekend" volgt
echter, dat hier uitsluitend aan statutaire bepalingen, diestemrechtaan
niet-aandeelhouders zouden geven, is gedacht. Ook bij de voting-trust
is het stemrecht statutair aan een aandeelhouder toegekend; hij heeft
het echter krachtens zijn beschikkingsrecht aan een ander afgestaan.

Bij dit in oorsprong Engelsch-Amerikaansch instituut worden Wezen,
twee categoriën aandeelen geschapen; één, welke wel stemrecht
heeft (meestal „common shares" genoemd) en één, welke het niet
heeft. Veelal trekken de laatsten meer dividend dan de eersten,
die soms daarvan geheel verstoken blijven®); de aandeelen zonder

\') Zie ook ontwerp Joli.es art. 36 2e lid : „Men stemt zoowel bij
gemachtigde als in persoon".

Hetwelk Amiaud t. a. p. uit hoofde van de onafscheidsbaarheids-
theorie schijnt te willen.

Volledigheidshalve vermeld ik hier nog een Italiaansch vonnis
(Trib. Civ. Napels 6 Augustus 1905, Recueil Sirey 1910.4.1.), dat een
dergelijke cessie nietig achtte.

Door deze opvatting worden gewrongen constructie\'s als de
ncessio in legitimationem" (een z.g. aandeelsoverdracht alleen t. a. v. de
vennootschap, doch niet in werkelijkheid, uitgedacht door Staub :
K-ommentar zum Handelsgesetzbuch, 9c druk, § 1 op art. 183, en
gesanctioneerd door het Reichsgericht 40.82; 18,11 1920, VI. 155/20,
\'n een zeer kras geval) overbodig. Vgl. Planitz, a.w. blzz. 12 v.v.

Stemrecht worden dan ook gewoonlijk „preferred shares" genoemd.
Vaak ook geschiedt de uitgifte der „common shares" in den vorm
van een bonus alleen aan de oprichters (niet aan alle aandeelhouders!),
met als compensatie hiervoor een hooge preferentie der andere
aandeelen. Intusschen maken de oprichters in dit geval natuurlijk
de bonus-uitgifte zóó groot, dat zij de meerderheid er door in
handen krijgen; zij kunnen dit gemakkelijk doen, daar de aandeelen
hun toch, als zijnde een bonus, niets kosten! Een merkwaardig
voorbeeld van de verhouding tusschen de aandeelen met- en die zonder
stemrecht geeft de Amerikaansche tabakstrust; haar kapitaal bestaat
uit $ 214.700.000.- niet stemgerechtigde en slechts $40.000.000.-
stemgerechtigde aandeelen 2). ^

In Amerika wordt het door de rechtspraak unaniem geaccepteerd 2).
Zelfs sanctionneert de staat Missouri het indirect, door een bepaalde
maximum verhouding tusschen de twee soorten vast te leggen
In Engeland bepaalt Sect. 67 Companies Act 1907 wel als regel,
dat iedere aandeelhouder één stem heeft, doch andere statutaire
regelingen worden toegelaten; men is dus practisch geheel vrij. In
Duitschland is het onmogelijk (zie S 252 H. G. B.: „Jede Aktie
gewährt das Stimmrecht") evenals in Zwitserland (art. 640 Obliga-
tionenrecht). In Frankrijk is het sinds de wet van 22 November
1913, welke wet met dwingende kracht aan iederen aandeelhouder
ten minsten één stem geeft, evenmin meer mogelijk®). Overeenkomstige
bepalingen komen in de meeste wetgevingen voor \').

In ons land geeft de spaarzaamheid der wettelijke voorschriften
eenige moeilijkheden. In aanmerking komen slechts artt. 54 W.v.K.
jo 1696 B.W. De meerderheid der schrijvers acht de aandeelen
zonder stemrecht toegelaten®). Het Departement van Justitie stelt

Hier heeft men langs een omweg getracht toch het zelfde resultaat
te bereiken, door aan bepaalde categoriën van aandeelhouders slechts
toe te staan bij gemachtigde te stemmen; het Reichsgericht heeft dit
echter evenzeer ontoelaatbaar verklaard (55. 2 41, Juristische Wochen-
schrift 04. 75, No. 47).

echter den eisch, dat ieder aandeelhouder stemrecht hebbe, tenzij
de aandeelen in onderaandeelen zijn verdeeld i). M.i. ten onrechte :
de genoemde twee wetsartikelen laten alles aan de statuten,
overeenkomsten of reglementen over, en de onafscheidbaarheids-
theorie (die uitteraard ook in deze materie opgeld doet) is door
mij hierboven reeds verworpen.

Wat onze wetsontwerpen aangaat: het ontwerp-Jolles van 14 No-
vember 1871 bepaalde in art. 36: „Tenzij de statuten anders bepalen,
geeft ieder aandeel bevoegdheid tot het uitbrengen van ééne stem",
en liet de aandeelen zonder stemrecht dus toe; terwijl het ontwerp-
Nelissen van 14 Februari 1910 in art. 46^: iederen aandeelhouder
dwingend één stem verleent en ze dus onmogelijk maakt (evenzoo
het Regeeringsontwerp 1925, art. 44b).

In ons land komt veel vaker dan de zuiver stemlooze aandeelen Slechts
(die op het vaste land van Europa zeldzaam zijn), een variant „"erdere^"
hierop voor: n.1. de statutaire bepaling, dat alleen de bezitter van aandeelen-
een bepaald (in de statuten aangegeven) aantal aandeelen stemrecht »t^rarecht.
heeft. In Frankrijk was dit vóór 1913 gesanctionneerd door art. 27

nombre d\'actions qu\'il est nécessaire de posséder, soit à titre de
propriétaire, soit à titre de mandataire, pour être admis dans
l\'assemblée, et ... . etc". Weliswaar had de wet van I Augustus
^893 dit reeds verzacht, door in haar art. 4 aan genoemd art. 27

inférieur à celui déterminé pour être admis dans l\'assemblée,
pourront se réunir pour former le nombre nécessaire et se faire
représenter par l\'un d\'eux" 2). Intusschen heeft de meergenoemde
Wet van 1913 dit onmogelijk gemaakt. In Duitschland is ook
deze vorm ontoelaatbaar 3). In ons recht is de vraag open, en

Polak, a.w. blz. 125; anders Vonck, a.w. blz. 134 (althans in het
^^eciale geval van ontneming van stemrecht door statutenwijziging) en
G. Vlug : „De akten van oprichting van naamlooze vennootschappen" in
\'^e Naamlooze Vennootschap I No. 6 blz. 148 (echter zonder argumentenl).

") Welke bepaling algemeen van openbare orde werd geoordeeld cn
derhalve niet statutair beknot kon worden : zie Rousseau, a.w. No. 2342 ;
YOn-Caen et Renault: la Loi du 1er août 1893, noot 42; F. Giraud :
la majorité nécessaire dans les .assemblées générales", Annales de
droit commercial 1895, blzz. 219 v.v.

Molengraaff i) laat haar zoo; deze schrijver is hier dus blijkbaar niet
zoo zeker als bij de stemlooze aandeelen. Waarom, begrijp ik niet: m.i.
zijn beide gevallen identiek en kan er geen verschillende oplossing
mogelijk zijn. Zoo moet dan ook de vraag in het Voorloopig
Verslag op het ontwerp-jolles2): of door art. 36 van dit ontwerp
het geoorloofd zou worden alleen stemrecht te geven aan eigenaars
van meerdere aandeelen (welke vraag onbeantwoord is gebleven),
zonder voorbehoud bevestigend worden beantwoord.

Ook dit instituut vindt zijn oorsprong bij onze oostelijke naburen. Het
is daar bij de groote banken gewoonte geworden om in haar algemeene
voorwaarden van bewaarneming van aandeelen de clausule op te
nemen, dat de Bank door haren dient (onherroepelijk soms, doch niet
steeds) wordt gemachtigd om met de gedeponeerde aandeelen te stem-
men in de algemeene vergaderingen der betrokken vennootschappen.
Zoo b.v. bij de Deutsche Bank: „Die Bank wird ermächtigt, falls sie
nicht im einzelnen Falle gegenteilige Weisungen erhält, in allen Gesell-
schaftsversammlungen nach besten Ermessen die Aktien zu vertreten
und das Stimmrecht ausüben zu lassen", en bij de Diskonto Gesellschaft:
„Werden der Diskonto Gesdlschaft Aktien oder sonstige ein Stimm-
recht gewährende Urkunden über Gesdlschaftsrechte zur Verwahrung
oder zu sonstigen Zwecken übergeben, so darf sie diese, falls der Kunde
nichts gegenteiliges bestimmt, in Gesellschaftsversammlungen nach

Deze praktijk is nog zeer versterkt door den z.g. dcpbtdwang,
welke van i November 1919 tot 1 April 1923 krachtens % i van
de op grond van het Kapitainuchtgesetz van 8 September 19^9
gegeven verordening van 29 October 1919 i" Duitschland heelt
gegolden en welke deponeeren bij een bank als voorwaarde voor
het toucheeren van dividenden op aandeden stdde<).

Zeitung 10.1053; hoewd de eerste opmerkt, dat deze bepaling dwnict\'
temin herhaalddijk in de sUtuten van Duitóche vennootschappen voorJcom
Ook daar negeert dus de praktijk een haar hinderlijke rechtsorde l
A.w. blz. 225.

\') Volgens Planitz, a.w. hhz. 18 v.v. bezigt men ook de „legitimatie
overdracht". Deze is hier in dk geval volmaakt overbodig. ,.... „jd

<) Zie over dit alles uitvoerig Dr. Lechtape: „Schijn en werkdijkn"
in de Duitsche vennootschappen", in De Naamlooze Vennootschap \'
hhz. 175 v.v.

De aldus verkregen stemmen kan de bank op verschillende Doel.
wijze zich ten nutte maken. Vooreerst kan zij ze afstaan aan (c. q.
gebruiken ten bate van) een haar bevriende onderneming; deze
beschikt dan zonder de meerderheid der aandeelen te bezitten,
over de meerderheid der stemmen. De bank kan ze echter ook
gebruiken om zelfstandig invloed uit te oefenen op de groote
industriën, iets wat tegenwoordig meer en meer geschiedt i).
Tenslotte kan de bank de stemmen eenvoudig als een handels-
object beschouwen en aan den meestbiedende verkoopen.

Is een dergelijke algemeene clausule in de bewaarnemings- Geoot-
overeenkomst geoorloofd? In Duitschland wordt dit algemeen
bevestigend beantwoord 2). Slechts een tweetal schrijvers maakt
bedenkingen. De eerste ziet in deze transactie een uitleenen van
het aandeel en derhalve een handeling in strijd met § 2 al. i van
bet Bank-Depót-Gesetz van 5 Juli 1896; deze meening wordt echter
door SONTAG afdoende weerlegd: noch het aandeel noch het
stemrecht wordt bij deze handeling uitgeleend; de aandeelhouder
behoudt beiden, doch machtigt slechts tot de uitoefening van het
stemrecht.

De tweede, aanhanger 0) der onafscheidbaarheidstheorie, beschouwt
grond hiervan de overeenkomst tusschen bank cn deponent
als nietig ingevolge S 306 B. G. B. (een onmogelijke prestatie als
Voorwerp). Deze niet onvernuftige constructie lijdt echter aan een
Vitium originis. Als tweede argument bezigt dezelfde schrijver
^318 H. G. B., hetwelk uitleenen van aandeden tegen een belooning
strafbaar stelt. Weliswaar geschiedt ook volgens hem de „uitleening"
Idit begrip is op zich zelf in dit verband reeds verkeerd) in dit
6eval om niet, maar hij meent uit de geest en ratio der bepaling
Wel tot een burgerrechtelijke nietigheid der bedoelde overeenkomst
^^gens strijd met de openbare orde te mogen komen. Ook deze
mij wel wat heel ver gaand: dc wet bedoelt een

1 \') Vrij, a.w. blz. 225 ; Denys Prunkt: La politiqucderüservesdans
es socidtc\'s allemandes par actions, tJi. Paris 1Q19, blz. 35.
r 1 Stauii-Pinner : Kommentar zum Handelsgesetzbuch, Anm. 8 zu
L V Pkand : Das Handelsrecht mit Ausschlu.ss des Seerechtes,

geregeld geschacher in stemrechten te beletten, doch heeft aller-
minst eenig oordeel over de rechtmatigheid of de juridiek-moreele
geoorloofdheid van de hierbedoelde transactie uitgesproken; noch
ook waarschijnlijk bedoeld dit zijdelings te geven.

Ook in ons land is een dergelijke clausule volkomen geoorloofd.
Art 1749 BW. kent de uitdrukkelijke of stilzwijgende machtigmg
aan\'den bewaarnemer tot gebruik van het in bewaring genomen goed
Ook zonder Heeft echter ook zonder uitdrukkelgke machtiging een bank het
«itdrukke- de haar in bewaring gegeven aandeelen te stemmen,

machtiging hiertoe van art. 1749 B.W. verondersteld worden aan-
wezig te zijn? Mr. A. van der wilde i) beantwoordt op grond
van art. 54 W. v. K. en de opvatting van den Hoogen Raad
omtrent het stemmen met stroomannen de vraag ontkennend; de
tegenovergestelde meening acht hij „in strijd met de wet en het
karakter van het stemrecht". Deze motiveering lijkt mij juist: wel
is hierboven de onafscheidbaarheidstheorie verworpen, maar ontegen-
zeggenlijk is „normaliter" het stemrecht met den eigendom van he
aandeel verbonden; 2) en de aard van de bewaargevingsovereenkomst
laat in dit geval niet toe een stilzwijgende afstand van het gebruik
te construeeren : immers wil de aandeelhouder zelf stemmen, h.J
kan het aandeel steeds terug vragen (art. 1762 B.W.).

Evenmin als op de votingtrust is op deze rechtsfiguur art. 44^
van het Regeeringsontwerp 1925 toepasselijk. Immers ook hier
wordt het stemrecht den niet-aandeelhouder niet statutair toegekend.

pandhouder Herhaaldelijk heeft men (vooral ditmaal in Frankrijk) den pandhouder
stemrecht? ^ ^^^ stemrecht op dezelfde wijze wenschte

te benutten als hierboven bij de Deponentaktien geschetst) het stem-
recht met de in pand gegeven aandeelen toegekend. Een uitdrukke-
lijke machtiging als bij bewaargeving schijnt met voor te komen •
zi zou ook hier natuurlijk mogelijk zijn. Vloeit echter deze bevoegd
beid van den pandhouder uit de pandovereenkomst r./t.. voor

In Frankrijk is de vraag zeer betwist 3). Een deel der schrijvers
>) „Het uitoefenen van het stemrecht door ^^ «P^\'^fJ^j\'^^^

kent den pandhouder alleen het stemrecht toe, een ander deel den
aandeelhouder alleen, een derde deel hen beiden tezamen, en de
laatste meening tenslotte aan geen van beiden,

Het stemmen met een aandeel is een vorm van het gebruiken
ervan. Heeft nu de pandhouder het gebruik van de in pand
gegeven zaak? Neen, oordeelen de schrijvers Slechts één van
hen 2) behandelt de vraag ook ten aanzien van het stemrecht;
^ok hij ontzegt den pandhouder het gebruiksrecht, en acht hem
dan ook niet tot stemmen gerechtigd, „althans niet bij aandeelen
^P naam".

Geeft echter het karakter van legitimatiepapier van het aandeel Toonder-
^an toonder den pandhouder niet het stemrecht van den aandeel-
houder?

Vennoot, d. v^r. z. eigenaar van het aandeelbewijs, is de pandhouder
ongetwijfeld niet. Hij is echter houder, en legitimeert niet het
houden van het aandeelbewijs tot het uitoefenen van de rechten
des aandeelhouders, althans ten aanzien van de andere aandeel-
houders, de algemeene vergadering? Derden mogen immers afgaan
^P hetgeen zij kunnen waarnemen 3). Hier beslist de opvatting,
^elke men omtrent art. 2014 B.W. heeft ; en met Molengraaff 5)
^n de Kat«), en tegen Kist, Diepiiuis en Land zie ik in dit
Artikel niet een op bescherming van den bloot-houder, dus den pand-
houder gerichte bepaling. Deze zelf zal echter nimmer de ongel-
digheid eener stemming, waaraan hij deelnam, kunnen inroepen;

evenmin zal de aandeelhouder-gerechtigde dit tegenover de
^\'gemeene vergadering kunnen doen, omdat deze mocht afgaan
het haar geblekene, nl. dat de pandhouder het aandeel kon
Vertoonen. De aandeelhouder heeft slechts tegen den pandhouder
^^n aanspraak tot vergoeding der eventueel geleden schade, terwijl
J^_^rgadering, als zij des pandhouders qualiteit kent, hem niet

, Asser-Scholtkn : Handleiding tot dc beoefening van het Neder-
\'^ndsch Burgerlijk Recht, Zwolle 1905, 4e druk II, blz. 333; Oi\'zoomer,
IV. blz. 594.

7 Molengkaafk, a.w. I, blz. 290.
, ) Dit artikel is op toonderaandeelcn toepasselijk; Ktg. Amsterdam
1016, W. 10003.

behoeft toe te laten. Si&mrechi heeft de pandhouder dus uit kracht
der pandovereenkomst niet, maar hij is in de gelegenheid dit
feitel^k uit te oefenen, doordat hij het aandeel onder zich heeft en
men meestal zijn qualiteit niet kent. En evenzeer is de wezenlijk
gerechtigde niet in staat zijn recht uit te oefenen, omdat hij het .
legitimatiepapier niet kan vertoonen. Wanneer molengraaff )
dus zegt, dat de eigenaar en niet de pandhouder het stemrecht
heeft, is zijne meening juist, maar niet volledig 2).

Dit alles geldt bij toonder-aandeelen. Bij die op naam blijft de
wezenlijk gerechtigde in staat te stemmen; hij kan zich hier
immers ook op andere wijze dan met het aandeelbewijs legitimeeren.
Stilzwij- Heeft echter de pandhouder in de pandovereenkomst niet een
gendc stilzwijgende machtiging tot dien bepaalden vorm van gebruik van
machtiging. ^^^ ^^^^^ ^^^ stemmen is, gekregen? Een dergelijke machtiging
is mogelijk Zij ontbreekt, in beginsel, echter in het contract
tusschen een bank en haar cliënten. Van DER WlLDE^) noemt
zeer terecht den band tusschen bank en dient, zoowd bij de pand-
geving tot dekking van een rekening-courant-saldo als bij de
prolongatie-overeenkomst, zuiver financieel\', er is geen reden om
hierbij een stilzwijgende machtiging tot de toch altijd eenigermate
persoonlgke handding van het stemmen aan te nemen ß).

Heeft de bank in haar algemeene voorwaarden opgenomen, dat
zij niet voor de nummers der aandeden verantwoordelijk is, of een
andere dausule van gdijke waarde en strekking, dan hangt de zaak
geheel af van de beteekenis, die men hieraan hecht. Ziet men
hierin een overgang van het eigendomsrecht op de bank, dan heeft
deze natuurlijk het stemrecht daardoor; neemt men het omgekeerde
aan, dan volgt uit het bovenstaande een ontkennend antwoord.

De banken kunnen dus de bij haar in pand gegeven aandeden
wel gebruiken om een stemmenmeerderheid te bereiken o

2) In Duitschland wordt het stemrecht van den houder van too^
derpapier onvoorwaardelijk erkend. Zie R. O. H. G. 14.359 (187^;\'
Renaud: Das Recht der Aktiengesellschaften, 1863, blzz. 381 \'
Anders Planitz, a.w. blz. i6, omdat men in dezen schuld- en hdma»^
schapsbewijzcn niet gdijk mag stellen : het recht uit deze laatsten
een persoonlijker karakter dragen (arg. ex §252 al. 2 H.G.B.).
weer een verkapt binnenhalen van de onafscheidbaarheidstheone.

te versterken, mits het toonder-aandeelen zijn; doch in dit geval
moeten zij voorzichtig zijn om hierdoor geen schade aan de
eigenaars-stemgerechtigden toe te brengen, daar zij deze anders
zouden moeten vergoeden.

Hetzelfde als bij het vorige middel omtrent de toepasselijkheid
Van art. ^b van het Regeeringsontwerp 1925 werd gezegd is hier
toepasselijk.

Dit is een reeds sinds lang veel gebruikt middel om tijdelijk Begrip,
een aandeelen-meerderheid in handen te krijgen. Men koopt het
Vereischte aantal aandeelen ä contant, en verkoopt ze tegelijkertijd
Weer op termijn, zóó, dat de dag der beoogde stemming binnen
dien termijn valt. Ook hier heeft men derhalve zeer weinig risico: ten
hoogste verspeelt men het verschil tusschen den contanten koopprijs
en hetgeen men voor den verkoop op termijn heeft kunnen bedingen.

Heeft men nu op deze wijze werkelijk het recht verworven om Geven deze
\'^et deze aandeelen te stemmen? Ja, zegt de Fransche jurispru-®*\'^""\'=ht?
dentie i), en ik zeg het haar na. Men is immers, zij het korten tijd,
aandeelhouder geweest. Dat men dit nimmer serieus heeft willen
en daarvan ondubbelzinnig blijk gaf, is irrelevant: de wet laat
\'^\'et het al of niet gerechtigd zijn van den aandeelhouder afhangen
^an zijne bedoelingen met het aandeelhouderschap. Eenige Fransche
Schrijvers 2) cn een enkel Fransch vonnis ontzeggen den koopers
report het stemrecht, omdat hier een praktijk te kwader trouw
aanwezig en het verleencn van het stemrecht met het doel daarvan,
het geven van invloed op den gang van zaken aan de direct
elanghebbenden, strijdig zou zijn. Deze meening is wellicht psycho-
logisch volkomen verklaarbaar, doch gaat buiten de wet om, ja
zelfs daarmede strijdig. Wie aandeelhouder is, heeft stemrecht,
^\'^verschillig hoe en waarom hij deze qualiteit verworven heeft. En
\'Evenmin ligt hierin een ontoelaatbaar rechtsmisbruik. Immers op zich
(d.w.z. afgezien van den inhoud van het besluit) is het over-
®temd worden iets, waaraan een minderheids-aandeelhouder steeds
staat cn waarover hij zich dus niet kan beklagen; onverschillig
geschiedt.

j) Chambre des Requótes 18 Juni 1895.
j Bourcakt, a.w. blz. 112; HouriN, a.w. I, blz. 599.
} Paris 6 Juli 1892, Dalloz 1894, II, 598.

groote schaal: zoo heeft indertijd een Oostenrijksche bank alle
aandeelhouders van een bepaalde vennootschap uitgenoodigd de
de navolgende overeenkomst met haar te sluiten; de aandeelhouders
verhuurden hun aandeelen voor zes jaar aan de bank, waartegen
de bank aannam op deze aandeelen 7^% rente te betalen. Het
„Oberste Gerichtshof\' heeft deze overeenkomst nietig verklaard
als in strijd met de onafscheidbaarheid van aandeelhouderschap
en stemrecht, en wegens strijd met de goede zeden 2). Het eerste
argument heeft voor mij geen waarde. Maar het tweede? Ook dit
is onjuist; het beroep op de goede zeden is n.1. eveneens een
uitvloeisel van de onafscheidbaarheidstheorie, althans van de theorie
van den „rôle social" (zie hierboven), welke zelve weder tot de
onafscheidbaarheidstheorie is terug te brengen. De gedachte dat
een aandeelhouder zooiets niet mag doen, c. q. een bank den
aandeelhouder zooiets niet vragen, berust in wezen op de gedachte:
de aandeelhouder moet stemmen; en dit axioma deugt niet-
§ 318 Het H. G. B. straft in S 318 met een geldboete van 10 tot

dengene, die „Aktien eines anderen gegen Entgelt leiht und für
diese eines der vorbezeichneten Rechte (waaronder het stemrecht
valt) ausübt", benevens den uitleener zelven. „Leihen" staat hier
m.i. voor „mieten", en het voorschrift doelt op de hier behandelde
overeenkomst. Wie deze afsluit begaat dus in Duitschland een
strafbaar feit: maar desniettemin laat de rechtspraak daar den
huurder met zijn aandeelen in de vergadering toe en acht zijn
stemmen geldig, zelfs als de huurovereenkomst bewezen Is, op
grond van het karakter van het toonderaandeel als legitimatiepapier 2).
Dit middel wordt dan ook geregeld in Duitschland, speciaal in de
Westfaalsche grootindustrie, gebruikt. Het financieele belang van
een meerderheidspositie is meestal vele malen grooter dan de te
betalen boeten I

1) Dit is m. i. juister uitgedrukt dan: het stemrecht, of: het aandeel-
houderschap-, en men coupeert dan tevens de vraag over de mogehjkhei
van huur van rechten.

Ook naar Nederiandsch recht acht ik het verhuren van aandeelen
volkomen geoorloofd. Art. 44Ó van het Regeeringsontwerp 1925
grijpt hier evenmin in.

In vele gevallen plegen de oprichters van naamlooze vennoot-
schappen „aandeelen" te ontvangen zonder daarvoor eenige inbreng
of storting te doen. Deze aandeelen bezitten slechts die rechten,
Welke hen uitdrukkelijk zijn verleend i); zij bezitten „de jure" dus
geen stemrecht®). Intusschen kunnen de statuten hun dit recht
verleenen\'). Oprichters kunnen zich zeiven dus voldoende stem-
gerechtigde aandeelen toe wijzen om daarmede zonder kapitaal
te riskeeren de meerderheid der stemmen in handen hebben

Krachtens het ontwerp Nelissen van 14 Februari 1910 zou het
verleenen van stemrecht aan oprichtersaandeelen niet meer mogelijk
^Ün 5) en dus dit controlemiddel onbruikbaar worden.

Dit schijnt in het bijzonder een Nederiandsch middel tot het
Verwerven van een meerderheidspositie zonder veel kapitaalrisico
zijn; althans in het buitenland heb ik geen voorbeelden ervan
Ontmoet. De zaak is zeer eenvoudig: men creeërt twee aandeelen-
series, A. en B., A. groot nominaal ƒ x,— B. groot nominaal
^ 2 (of meer) x.—; en geeft verder ieder aandeel (onverschillig
Van welke categorie) één stem. De A-aandeelhouders, ofschoon
"^e helft of minder van het kapitaalrisico van de B-categorie dragend,

moi.engraafi-, a.W. I, blz. 210.
) Rousseau, a.w. No» 145—1257. Intusschen oordeelen in Frankrijk
Velen anders: b.v. Bourcart, a.w. blz. 87; Houpin, a,w. I, blzz. 523
V-V.; Journal des Sociétds 1900, blz. 145; Wahl, ibid. 1889, blz. 200;
^KNÉvois: Nouveau régime des sociétés, blz. 172, en anderen.

) R. Fruin: Oprichtersaandeelen bij naamlooze vennootschappen,
prft Utrecht 1892, blz. 32. Hij merkt nog op, dat het zeer zelden
ßeschiedt: sinds dien is er wel iets veranderd!

Natuurlijk moeten deze dan met een matig winstdeel tevreden zijn:
anders wil het publiek de gewone aandeden uitteraard niet hebben 1 Intus-
Schen weegt het hebben van de meerderheid daar vaak ruimschoots tegen op.

) Arg. ex art. 46(3-; zie M. v. T. blz. 40; vgl. ook ontwerp staats-
^?nimissie 1890, art. 72 j° art. 118; Regeeringsontwerp 1925, art. 44^.
^\'e voor Frankrijk ook\' het Rapport van R. Rousseau namens de extra-
Parlementaire commissie (3 Juni 1903) § 6.

hebben toch denzelfden invloed als deze en bezitten derhalve,
ofschoon lang niet de meerderheid van het kapitaal vertegen-
woordigend, toch de stemmenmeerderheid. De heele constructie is
tenslotte een variant op de aandeelen met meervoudig stemrecht.
Literatuur of jurisprudentie over deze soort aandeelen is mij met
bekend: ik beschouw ze als volkomen toelaatbaar i)-).

Men kan de vraag naar de grenzen van de contróleerende
meerderheidsmacht der moedermaatschappij uit tweeërlei gezichts-
hoek bezien: vooreerst ten aanzien van de minderheids-me de aandeel-
houders, en verder ten aanzien van buitenstaanders (welk begrip
practisch in den regel zal samenvallen met: crediteuren) 3).

Doorgaans beschouwt de literatuur het vraagstuk van de grenzen
der meerderheidsmacht t. a. v. de minderheid in de vennootschap
uitsluitend in verband met de geoorloofdheid van bepaalde statuten-
wijzigingen 4). Dit probleem reikt echter veel verder; dezelfde quaesties
doen zich evenzeer voor bij allerlei andere besluiten van de algemeene
vergadering van aandeelhouders. Men denke slechts aan décharge
van bestuurders, transactie met de moedermaatschappij e. d.

Voor de oplossing van de talrijke vragen betreffende de grenzen
der macht van de moedermaatschappij in de dochtermaatschappij
is het onontbeerlijk, dat wij in het kort een algemeen overzicht krijgen
van de rechten van den enkeling in de naamlooze vennootschap.
Het kernpunt van dit vraagstuk ligt hierin, dat binnen het

n Men zie b.v. een dergelijke figuur bij de N.V. Ta^co Panuco
VeLlevL Maatschappij d.d. 29 Januari 1918\' art 4 : 72000 preferente
aandeelen van / So!-, 36000 van / 100.- elk; art. 23: ieder aandeel

^^V^gszins hiermede te vergelijken is de door Hausmann, a.w.
blz. 59 noot 1, genoemde praktijk om op een bepaalde catepne aan
deelen slechts 25 «/o te laten storten en deze gelijk stemrecht met de

\'\'"«fved ^aTwat hieronder besproken wordt, is onücend aan de meer-
genUmde proefschriften van Vrij en Vonck, wdke ik kortheidshalve

" O Äc\\^loeTdit hieruit voort, dat men vroeger onder invloed
van de contractstheorie de sututenwijzi^ng m verband met art. 137^
2« hd B. W. als iets van andere orde heeft beschouwd dan de overige
besluiten. Eerst Renaud, a.w. blz. 305, heeft hiertegen geopponeerd, ^»e
verder uitvoerig Vonck, a.w. blzz. 13—41.

Tweeërlei
gezichts-
hoek.

Ook andere

besluiten

dan

statuten-
wijziging.

De positie
van den
enkeling
in de ven-
nootschap.

vennootschappelijk verband aan de leden bepaalde rechten en
bevoegdheden toekomen niet slechts als deel van de collectiviteit,
doch ook als individu; derhalve een min of meer hybridische
tusschenvorm tusschen eenerzijds de rechtsbetrekking van het lid
Zuiver als derde tegenover de vennootschap (b.v. als verkooper
van een huis aan deze), anderzijds zijne rechten uitsluitend als deel
van het geheel, tezamen met de collectiviteit van de andere leden.
Men heeft steeds, min of meer bewust, het bestaan van dergelijke
rechten beseft en hunne onaantastbaarheid voor de meerderheid
als vertegenwoordigster der collectiviteit ingezien; doch steeds
beeft men zich afgetobd om op bevredigende wijze de grenzen
Van deze tusschencategorie tegenover de absoluut individueele en
de absoluut collectieve bevoegdheden aan te geven.

Lang heeft men geworsteld om het probleem van deze tusschen-Jura singu-
soort-rechten zuiver te stellen. Reeds bij de Kanunniks-priebenden
der Middeleeuwen, waarop de dignitarissen qua tales eigen rechten
bezaten; daarna ook in het wereldlijk recht (bij meent, mark en
"filmende); in den lateren tijd, vooral in Duitschland, in het
Staatsrecht (de verhouding der Staten in den Rijksdag 2), werd het
begrip „jura singulorum" tegenover „universitas" gesteld, werden
iiOmnes ut singuli" en ,,omnes ut universi" onderscheiden; doch
Voldoende helderheid van inzicht ontbrak nog ten eenen male. Met
name werd steeds de theorie der verkregen rechten (jura quresita),
•^en toch al reeds zeer gevaarlijke materie, hiermede in verband
gebracht, hetgeen niet tot verduidelijking bijdroeg. Tenslotte ging
^en in de 18«= eeuw onder den invloed van het natuurrecht steeds
meer de corporatie zuiver als contract zien. Daarvoor gold het
beginsel van art. 1374, 2e lid B.W. Dientengevolge stelde men óf
den onpractischen eisch van unanimiteit, óf verloor men zich in
een labyrinth van sofistische redeneeringen en beschouwingen. Zoo
l^wam het, dat in het begin der 19e eeuw de behandelingswijze
duiver casuïstisch was, hetgeen allerwegen tot een bevredigende
j\'^risprudentie, doch een slechte theorie leidde. Zelfs figuren als

Ik laat de vraag van de gegrondheid van het meerderheidsbeginsel
als zoodanig in het algemeen hier buiten beschouwing: men zie hierover
° Van Schelven, a.w. blzz. 66 v.v.

Hier is de individualistische invloed van het Protestantisme uit dd
^^ede van Westfalen van 1648, die in gewetenszaken niet toestond den
\'Enkeling geweld aan te doen, zeer duidelijk te herkennen.

von Savigny en KORI {1830) zijn hier niet aan ontkomen. Men
stelde steeds het verkeerde alternatief, óf enkeling óf meerderheid,
en zag niet in, dat juist daar tusschen en in een samengaan en
vermenging dier beiden het kernpunt der questie gelegen is
Sonder- Eerst tegen het midden der vorige eeuw is, vooral in Duitschland

rechte. ^^^^^ invloed van de Genossenschaften =), een klaarder begrip van
al deze rechtsfiguren opgekomen. Men voelde hierin een tusschen-
figuur tusschen de communio en de universitas: datgene, wat men
langzamerhand „Sonderrechte" ging noemen 3), de tusschengroep,
was juist het op de universitas inwerkende communio-element; het
lid als deel bleef zichtbaar en werd niet geheel weggedacht. En
toen men de (in Duitschland laat opgekomen) naamlooze vennoot-
schap als type der Genossenschaft ging zienwas de weg tot
een helderder inzicht en een grondige uitwerking der problemen
gebaand

Aanvankelijk wist men met dit begrip niet goed raad. Men
bepaalde zich er toe te argumenteeren uit den „aard der

1) Ondanks deze verwarring heeft toch de geschiedenis, meer nog dan
van het privaatrecht die van kerkrecht, federalistisch staatsrecht cn
markerecht ons een schat van begrippen en onderscheidingen bezorgd-
Hoezeer ook ieder voor zich onvoldoende, zijn deze toch als verheldering
en aanvulling van grooten dienst-, hiervan is nog veel te weinig gebruik
gemaakt.

Te zelden ook heeft men het verband tusschen de problemen op
deze rechtsgebieden met die bij de naamlooze vennootschap beseft,
evenmin als onderling. Dit laatste heeft eerst Nettei.bladt in 1776 op
bevredigende wijze gedaan. In ons land heeft het, ten gevolge van de
centralistische staatsgedachte, eer verwarrend gewerkt. Men achtte n.1-
op grond van de beweerde publiekrechtelijke aard van de mark djuir
absolute overstemming noodzakelijk (zie de grenzeloos verwarde discussie
over de Markewet van 1809 en die van 1886, art. 3, waarbij art. 1112 B. NV-
tegenover de publiekrechtelijke opvatting werd geplaatst! 1) De analogie
tusschen mark en naamlooze vennootschap werd slechts door HubeR
vagelijk aangeduid bij dc discussie over de Markewet van 1886.

3) Het woord komt het eerst in dc wetgeving voor in t? 54 vao
het Saksische B. W. (1865): „Die Sonderrechte einzelner Mitglieder voD
Personenvereine können weder durch die Vertreter noch durch Beschlüsse
der Mitglieder beeinträchtigt werden."

5) Men zie nog een zeer duidelijke omschrijving van het Sondcrrcchts-
begrip bij Bourcart, a.w. blzz. 51 en 59 v.v.

zaak" hetgeen altijd een veeg teeken voor de begripshelderheid
is! Maar het besef was er tenminste.

Doch, juist toen een beter inzicht baan ging breken, heeft in het Einzel-
bijzonder in Duitschland en, schoon niet in die mate, ook daarbuiten
een nieuw verwarrend begrip welhaast de gansche theorie der
Sonderrechte te gronde gericht. Ik bedoel de z.g. „Einzelrechie\'\\
de voorrechten van bijzondere groepen van aandeelhouders. Dit is
een gansch ander begrip dan de Sonderrechte. De eerste zijn
^fzonderlgke rechten, aan bepaalde aandeelhouders boven de andere
toekomend (vrij spreekt zeer teekenend van „plusrechten"),
tle laatste rechten van alle aandeelhouders gelijkelijk zonder
Onderscheid, doch die aan de beschikkingsmacht van de meerder-
heid onttrokken zijn. Beide categoriën staan volkomen naast
elkander.

aan de bevoorrechten niet buiten hunne toestemming weer ontnomen,
f , , j \\ beiden,

Hierdoor in verwarring gebracht, is men nu de Sonderrechte vol-
^<omen met de Einzelrechte gaan vereenzelvigen, en dientengevolge
het gebied der eerste jammerlijk inkrimpen; bij gelijkgerechtigdheid
^er aandeelhouders kreeg hierdoor de meerderheid vrij spel. Reeds
Ladand gaat van het uitspreken van het .Ciwr^/rechtsbeginsel: niet
Ontneming van voorrechten buiten toestemming der bevoorrechten,
direct over tot de stelling: niet ontnemen van aan allen gelijkelijk

Renaud, a.w. blz. 508 jo 498; zie ook de „Motive" van het
vEntwurf eines Handelsgesetzbuch für den Preussischen Staaten", 1857
ad art. 180, waarin staat, dat „natuurlijk" voor omzetting eener N.V.
\'n een andere, en dus ook voor fusie, algemeene toestemming vereischt was.
^ Hier te lande is o.m. Vonck hiervan niet geheel vrij gebleven.
\') Zie in Duitschland de 2e Aktiennovclle van 1884 (§§ 218, 219,
221, 239, 256\', behoudens kleine wijzigingen in het H. G.B. overgegaan);
art. 34 g§ 3 en 4 C. Comm., gewijzigd bij art. 1 der Fransche Wet
Van 7 Juli 1902 en bij die van 16 November 1903. Vgl. Rousseau, a.w.
Dlz. 324 no. 1145; Bourcart, a.w. blzz. 55—59. Vgl. ook ontwerp
Neussen art. 46^, met een eenigszins afwijkende regeling (zie de
^^tiek hierop bij Vonck, a.w. blzz. 189 v.v.), die in het Regeeringsontwerp
^^25 weer geschrapt is.

Dit beginsel wordt, ook zonder uitdrukkelijk voorschrift, m.i.
terecht in onze jurisprudentie gehuldigd: zie rechtb. Amsterdam 24 April

W. 9284; Hof Arnhem 24 April 1917, W. 10118.
) Hirth\'s Annalen des Deutschen Reichs, 1874 kolom 1487—1524.

toekomende rechten of opleggen van bijzondere plichten aan enkelen
buiten hunne toestemming; een toepassing van een der Sonder-
rechtstheoriën (de z.g. theorie der gelijke behandeling). Hoewel
Laband zelf nog de onderscheiding op de juiste wijze maakt, ligt
de stap tot vereenzelviging hier wel zeer voor de hand.

Intusschen is men sindsdien gelukkig tot het juiste inzicht terug-
gekeerd, zoodat de Sonderrechtsleer onvermengd is gehandhaafd.
Doch een tweede gevaar, hoewel minder ernstig dan het voor-
gaande, heeft haar bedreigd; ditmaal niet met verwarring, doch
met vergetelheid. Ik bedoel het instituut der minderheidsrechttn
(Minoritätsrechte).

heidsrech- ^^ naoorlogsjaren van 1870 algemeen de behoefte aan versterking
van de positie van den enkelen aandeelhouder gevoeld. Men richtte
zich echter hoofdzakelijk op bestrijding van positief geknoei en nam
hiertoe een grover middel te baat, dan de Sonderrechtsleer bood:
n.1. dwingende voorschriften en rechten van minderheidsgroepen
om bepaalde handelingen tegen de vennootschap te ondernemen.
De fijnere nuance in middel en doel der Sonderrechte werd uit
het oog verloren.

recht" Sonderrechte: n.1. bescherming van den enkeling tegen meerder-
heidswillekeur; doch langs een gansch anderen weg. Zijn de
Sonderrechte bevoegdheden van den enkelen aandeelhouder om het
niet-nemen van bepaalde besluiten buiten zijn goedkeuring te eischen,
de minderheidsrechten zijn groepsrechten om bepaalde handelingen
tegen de vennootschap te ondernemen, o.a. vernietiging van bepaalde
besluiten te vorderen. Bij dit laatste is dus het besluit oorspronkelijk
op regelmatige wijze tot stand gekomen, doch kan het a posteriori
teniet gedaan worden, bij de eerste kleeft er een vitium originis
aan, dat ingeroepen wordt. Bovendien bestrijken de uit het positieve
wettenrecht voortvloeiende minderheidsrechten een bepaald, meest
vrij eng terrein; de Sonderrechte daarentegen, uit den aard van
het rechtsinstituut voortvloeiende, omvatten een vrijer en ruimer
gebied: immers zij berusten op een beginsel, dat de minderheids-
rechten missen. Anderzijds richten minderheidsrechten zich niet
alleen tegen besluiten der meerderheid (Anfechtungsklage), doch
betreffen zij ook enquêterechten e.d,, die met het Sonderrechts-
terrein niets te maken hebben. Nu is, doordat zij hetzelfde doel

beoogen, het grovere en meer voor de hand liggende middel der
minderheidsrechten ten koste van de Sonderrechte op den voor-
grond gekomen en dreigden deze laatste in vergetelheid te geraken.
Gelukkig is ook dit proces nog tijdig gestuit; vooral onder invloed
van de jurisprudentie van het Reichsoberhandelsgericht i).

Nog steeds nemen enkelen een onbeperkte meerderheidsmacht Onbeperkte
aan en ontkennen dus het bestaan van Sonderrechte. Dit standpunt he\'ids¹^"
is echter, zoowel in theorie als praktijk, overwonnen. Renaud macht,
neemt het in zijn meergenoemd werk aan, wanneer de statuten de
wijzigingsbevoegdheid uitdrukkelijk stipuleeren, omdat de vennoot-
schap ,,nur aufgrund der bisherigen Statuten besteht". Het ontwerp
Staatscommissie van 1890 heeft zich in art. 71 lid 3 hierbij
aangesloten. In de latere jaren heeft alleen A. Leist^) deze meening
verdedigd in een buitengewoon cynisch betoog, uitsluitend op de
Wet gebaseerd (waarvan hij nog de meer elastische bepalingen als
b.v. § 35 B.G.B, verwaarloost als niet behoorlijk omschreven en
dus voor den rechter toch niet practisch bruikbaar); daarbuiten
neemt hij een volkomen onbeperkte meerderheidsmacht aan (jus utendi
et abutendil), met uitschakeling van alle „onbruikbare" begrippen
als billijkheid, goede trouw enz. Alles wat wet en statuten niet uii-
drukkelijk verbieden, acht hij geoorloofd. Onze wetgeving heeft
echter de goede trouw als hoeksteen van het contractenrecht aan-
genomen en verzet zich dus hiertegen, gelijk ook ieder gevoel van
recht en billijkheid.

De oudste en meest verbreide leer neemt het doel der vennoot- Het doel
Schap als grens der meerderheidsmacht aan \'). nooJci?

\') Men zie voor dit alles tweede Aktiennovellc 1884, §§ 213r/, 222a,
-23, 237, 239</, 244, behoudens onbelangrijke wijzigingen in het H.G.B.
Overgegaan; ontwerp Joli.es art. 39; ontwerp Nelissen artt. 43/J,

f, 47/5 2c lid, 47f, 50<r cn </, 52^/-?- en 53^; Regeeringsontwerp 1925,
artt. 43c, d cn e, 45/5, 46</, 49^/, /> en 53 tot 54<-.

Reeds in de Middeleeuwsche opvatting omtrent de scheiding tusschen
al dan niet noodzakelijkelijke maatregelen (necessitas, utilitas tegenover
J^era voluntas) komt iets dergelijks tot uiting (immers wat niet strekt lot
bereiking van hel doel der corporatie i.s niet noodzakelijk); en in het
fevcntiendceeuwsche Duitsche Staatsrecht werden herhaaldelijk door
individueele staten federatieve belastingen op grond van de niet-nood-
zakelijkheid voor federatieve doeleinden bestreden. Hieraan trachtte de
?neerderhcid dan weer een einde te maken door a priori al haar
•besluiten noodzakelijk te verklaren 1

In ons land stellen BlEDERLACK en g. hijmans 2) zich op dit
standpunt, hoewel met eenig verschil in de theoretische gronden
(BlEDERLACK gaat verder en Iaat slechts de innerlijke regelingen
der organisatie voor de meerderheid vrij). In Frankrijk betoogt
men hetzelfde door er op te wijzen, dat met doelwijziging de
identiteit der vennootschap verloren gaat (behalve bij „extension
d\'objet"), welke opvatting ook vroeger reeds vagelijk bij kori en
von Savigny doorschemerde (bij dezen laatste echter in hoofdzaak
uit practische overwegingen). Tenslotte werd dit beginsel in
Duitschland bij het B.G.B, aangenomen 3); hiernaast schreef echter
S 35 nog voor, dat „Sonderrechte" niet dan met toestemming-
van den enkeling benadeeld mogen worden. Men oordeelde het doel,
zooals destijds opgevat, reeds een te enge grens, wist echter niets
beters te geven, en zette toen het begrip Sonderrecht ongedefinieerd
in de wet, als het ware als een waarschuwing voor de praktijk,
het aan haar overlatende om hieraan een behoorlijke omlijning
te geven

Een der nieuwe auteurs, Markovitsch 6), geeft een geheel
nieuwe „doeltheorie" van veel wijder strekking. Het oogmerk van
elk corporatief samengaan is volgens hem krachtiger ontplooiing
van de persoonlijkheid van den enkeling door hem intensiever aan
de materieele of geestelijke cultuur te doen deelhebben, en dit doel
wordt niet gediend door een volkomen opgaan van het individu
in de gemeenschap; terwijl anderzijds toch de corporatieve band,
de eenheid als sterkste steun van den enkeling bewaard moet
blijven. De schrijver wil daarom individueel- en gemeenschapsstreven
binnen de corporatie afwegen en eenerzijds de leden tegen tyrannie
der corporatie, anderzijds laatstgenoemde tegen onorganisatorisch
optreden van den enkeling beschermen (de leden dus tegen elkaar,

C. q, zelfs tegen zich zelf.) i) De grenzen van de meerderheidsmacht
vindt hij dan door na te gaan of het genomen besluit het doel
der corporatie in dezen ruimen zin (bij de naamlooze vennootschap
<lus het behalen van winst) dient. Hier is dus „doel" niet meer
identiek met „voorwerp der onderneming"^); ook door wijziging
van dit laatste kan men het gemeenschapsdoel blijven dienen.

De grondgedachte van beide opvattingen is ongetwijfeld juist, Critiek
in zooverre als de leden der vennootschap toetraden juist om het
beoogde doel. Wat daarmede direct strydig is, kan dus ongetwijfeld
niet dan met hunne toestemming geschieden. Vooreerst zal er
«chter omtrent de middelen tot doelbereiking veelal oneenigheid
bestaan; en een minderheid kan een tegen haar wil, doch te goeder
trouw genomen besluit tot in het werk stellen van een bepaald
"liddel nimmer achteraf aanvechten, omdat het niet bevorderlijk
Voor het vennootschapsdoel was en mitsdien daarbuiten om ging.
Voorts zal het in verschillende gevallen ten bate van het ruimere
doel der vennooten juist noodzakelijk kunnen zijn het engere te
veranderen, m. a. w. de bakens te verzetten in verband met tijds-
omstandigheden, vooruitgang van techniek of verandering van
^edrijfsconjunctuur 3). Dc Fransche identiteitsleer is bovendien geheel
Willekeurig: waarom doet doelwijziging de identiteit verloren gaan
een andere wijziging der statuten niet? Verandert een natuurlijke
persoon van identiteit, als hij van werkkring verandert? Eenerzijds
de oude opvatting dus te eng, anderzijds blijft zij echter vaag,
te uniform om alle mogelijkheden te omvatten. Dit laatste
bezwaar geldt ook voor de nieuwe opvatting. Met differentiatie
naar gelang van den feitelijken toestand is echter weer een groot
Bevaar voor subjectivisme gegeven. Ongetwijfeld keert het criterium
zich tegen kwaadwillige, zich zelf bevoordeelende of de minderheid
benadeelende maatregelen van de meerderheid: daarbuiten hangt
\'^^^hter alles in de lucht.

Het gel^khcidsbeginsel als criterium wordt in tweeërlei vorm Geiyk-
_________heidt-

Dit ziet Vonck, a.w. blz. 124, geheel over het hoofd, waardoor
JJ critiek langs het betoog van Markovitsch heengaat.

.Vgl. Vonck, a.w. blz. 140; K.ist-Vissf.r, a.w. III, blz. 501; doel-
pjziging in engeren zin is uitdrukkelijk geoorioofd verklaard in Sect. 9
P°njpanics Consolidation Act 1908, § 275 H.G.B., art. 158 Codice de
^oniinercio (Italië).

verdedigd. Het beginsel der absolute gelijkheid: allen dienen gelijkelijk
belast te worden, wie meer dan een ander of alleen wordt belast,
moet daarin hebben toegestemd in Frankrijk arg. ex art. 34
C. Comm. nog geruimen tijd verdedigd, is thans verlaten; en
terecht: immers gelijkheid bij ongelijkwaardigheid van personen of
belangen is een tastbare onbillijkheid 2). Een soepeler formuleering,
de relatieve gelijkheid: absolute gelijkheid in iedere bestaande
groep, wordt echter thans nog aangehangen 3). Doch ook hier kan,
zij het in mindere mate, binnen het kader van een bestaande
groep ongelijkheid billijk zijn 4). Dit bezwaar blijft steeds bestaan,
zoolang men aan den eisch der uniforme blijft vasthouden.

De eenig bruikbare vorm om de kern van juistheid in dit beginsel
tot uitdrukking te brengen is de eisch van adaequate behandeling
naar ieders verdienste voor de vennootschap. In dezen vorm gaat
het beginsel echter geheel op in openbare orde en goede zeden
en heeft het geen afzonderlijken bestaansgrond meer s)®).
Théorie des In Frankrijk heeft men jarenlang {tot 1913) de ontwerpen der
essentielles besluiten van de algemeene vergadering onderscheiden in al dan
niet essentieele (de z.g. „théorie des bases essentielles") \'\'). Deze
leer is uit de jurisprudentie opgekomen en heeft daardoor steeds
iets casuïstisch en zwevends behouden Bovendien kan men het
al dan niet essentieele van een bepaling nog uit drieërlei gezichtshoek
beschouwen: n.1. objectief, gematigd subjectief en zuiver subjectief.

1) Verdedigd in het Duitsche 17e eeuwsche staatsrecht en in het
kerkrecht: zie de Decretale c. 6 X de const. I, 2 van Innocentius III-

2) Zie ook VoNCK, a.w. blz. 106. Bourcart, a.w. blz. 268, stelt zelfs
tegenover elkaar „égalité" en „uniformité".

3) Zie Laband\'s reeds genoemd art. en sommige Duitsche jurisprudentie.
Zie de zeer sprekende voorbeelden bij Vonck, a.w. blzz. 107 v.v.
Dit blijkt duidelijk uit de argumenten van Thaller, bij Dalloz

1893. 1. 110, uit het gelijkheidsbeginsel ten bewijze, dat de meerderheid
zich zelf niet ongemotiveerd mag bevoordeelen door ongelijkheid tc
maken tusschen zich zelf en de rest der aandeelhouders. Hoeveel een-
voudiger ware dit betoog met een beroep op de goede zeden geweest I
6) Zie een toepassing van deze theorie in rechtb. Rotterdam
20 Februari 1911, W. 9183.

\') Reeds in 1776 acht Nettelbladt bestuursrechten, stemrecht en
gebruiksrechten op de gemeene zaken onaantastbaar, omdat het „pactum
fundamentale" niet voor wijziging bij meerderheidsbesluit vatbaar zou zijn.

®) Het scherpst is zij uitgesproken in Cass. 30 Mei 1892, Dalloz
1893. 1. 105. Zie hierover Giraud: ,,De la majorité nécessaire dans les
assemblées générales" in Annales de droit commercial 1895, blz. 219.
®) Zie een aantal tegenstrijdige beslissingen bij Vonck, a.w. blz. 89.

Het eerste heeft lehmann gedaan i) in zijn theorie der „objective
Wesentlichkeit", welke het al dan niet essentieele van een bepaling
beoordeelt naar hetgeen de statuten daaromtrent bedoeld hebben,
onafhankelijk van de opinie van rechter of aandeelhouder. Het
behoeft niet een zuiver privérecht te betreffen, doch kan ook een
essentieele corporatieregeling zijn (,,Sonderrecht auf Nichtänderung
der bestehenden Statuten überhaupt")^). De gematigd subjectieve
opvatting is verdedigd door Lyon-Caen et Renault 3); hier
Wordt als het essentieele beschouwd wat de (normale) aandeel-
houders als zoodanig aanmerken De zuiver subjectieve
opvatting is hier te lande door m. Th. Goudsmit 6) uitgewerkt;
zij beschouwt het vraagstuk geheel vanuit het standpunt van den
individueelen aandeelhouder. Welke van deze drie opvattingen de
Fransche jurisprudentie over de „bases essentielles" eigenlijk aan-
hangt is door de groote verscheidenheid en vaak tegenstrijdigheid
der uitspraken moeilijk uit te maken.

Een overwegend bezwaar tegen deze leer is de groote mate Bezwaren
van subjectivisme, die haar toepassing onvermijdelijk meebrengt. l»>«tegen.
Niemand kan afdoende duidelijk uitmaken wat al of niet essentieel
is. Dit alles geldt het minst nog voor de objectieve lezing. De
beide subjectieve variaties zijn veel sterker aan dit euvel onder-
hevig, en fingeeren verder nog een in werkelijkheid meestal niet
bestaande opinie der aandeelhouders over deze vraag 7) 8).

2) Men zie de kritiek op deze opvatting van Scholten: „Wijzigmg
van statuten", in W.P.N.R. No. 1941.

„■. . . les clauses que, selon toute vraissemblance, hs souscnpteurs
ont dü prendre principalement en consideration". Idem Bourcart, a.w.
blzz. 243—246.

5) VoNCK vereenzelvigt geheel ten onrechte deze theorie met de
Voorgaande van Lehmann (a.w. blz. 93 noot 4).

O Zoo ook ViGHi: I diritti individuali degli aziomsti, Parma 1908,
blzz. 18 v.v.

Door de wet van 22 November 1913, wijzigend art. 31 der wet van
22 November 1867, is deze theorie uit Frankrijk welhaa.st verdwenen.
Zie hierover Bourcart : „Les modifications aux statuts et la loi du 22
Qovembre 1913", in Annales de droit commercial 1914, bl. 194. Men
zie nog een voorbeeld van de toepassing dezer theorie in ons land in
Hof Noord-HoUand 13 Maart 1845, W. 585.

rechten, den enkeling in het belang der corporatie, en in zijn eigen
belang verleend (gemeinnützige- en selbstnützige Rechte)\'). Elk
houdbaar criterium ter bepaling of een recht in het corporatief-
of in het individueel belang gegeven is ontbreekt echter; de meeste
bevoegdheden dienen beide. De tegenstelling is derhalve in dezen
vorm onjuist. Voorts zijn volgens Regelberger een deel van de
selbstnützige Rechte toch aan de meerderheidsmacht onderworpen
(welk deel zegt hij echter nietl). Deze leer heeft dan ook weinig

De grondslag van Scholten\'S opvatting 2) is zijn theorie omtrent
de statuten van de naamlooze vennootschap, welke hij als objectief
recht beschouwt. Voor wien, zooals ik, hiermede niet instemt vervalt
deze opvatting dus automatisch. Doch ook buitendien is er wel
wat tegen aan te voeren. scholten wil n.1. voor de statuten-
wijzigingen de regelen van het intertemporale recht toepassen. Dit
rechtsgebied is echter vol meeningsverschillen (hetgeen de-schrijver
zelf toegeeft); en bovendien kent het intertemporale recht de
bevoegdheid van den wetgever om aan de wet terugwerkende
kracht te verleenen. Zal een tyranniek aangelegde meerderheid
hiervan niet steeds gebruik maken?

Deze warwinkel van theoriën 3) deed sommige auteurs aan een
oplossing wanhopen en rondweg erkennen geen Sonderrechtscri-
terium te kunnen vinden. Niemand minder dan GlERKE^) heeft

in allgemein gültiger Weise zu lösen wäre, gibt es nicht und kann es
nicht geben". Hij acht alleen casuïstische oplossingen mogelijk

1) Dit is de eerste bewuste invoering van economische verhoudingen
ter bepaling van de rechtspositie op dit gebied in Duitschland.

3) Waar dan nog steeds allerlei andere begrippen (subjectieve rechten,
verkregen rechten, vooral bij dividendquesties) door heen gemengd worden.

S) Desniettemin heeft hij zelf op termmologisch gebied veel tot verhel-
dering bijgedragen, speciaal voor het doorzien der ^r;>ledigc verhouding
(Vrij spreekt in dit verband zeer teekenend van een „dneluik ).

«) Wellicht zijn de nieuwere wetgevingen (speciaal de meergenocnioe
Fransche wet van 22 November 1913: „Sauf dispositions contraires
statuts, l\'assemblée générale... peut modifiér les statuts dans toutes Içur^
dispositions. EUe ne peut toutefois changer la nationahté de la société
ni augmenter les engagements des actionnaires"), die m het algemeen
wijziging uitdrukkelijk toestaan, doch enkele gevallen nominatim uii
zonderen, van deze zelfde geest een uitvloeisel. Meestal neemt me»

Opvatting
van

Scholten.

Gierke\'s
scepsis.

Toch is er een zeer bruikbare begrenzing aan te geven; nl. de Openbare
ï\'egelen van openbare orde en goede zeden. Al hetgeen in de goede*°
"Voorgaande opvattingen juist was, kan onder deze begrippen worden zeden,
gebracht; en hunne soepelheid, die door den historischen groei
onzer jurisprudentie toch voldoend omlijnd is, zal alle starheid doen
verdwijnen i).

In Nederland heeft men al vroeg alle andere theoriën over boord
geworpen en uitsluitend aan deze gedachte vastgehouden 2); en
ook in Frankrijk is men thans vrij algemeen hiertoe overgegaan
De Duitsche theorie heeft haar echter eerst laat bewust tot het
beslissende moment gemaakt. Een der eersten was ALEXANDER ;
doch zijn uiteenzetting verkeert nog onder den druk der heerschende
begrippen. De jurisprudentie heeft echter langzamerhand, aan-
Itnoopende aan % 138 B.G. B., den goeden weg gewezen; al is
hare opvatting van wat zedelijk is naar Nederiandsch rechtsgevoel
Soms wel wat te ruim.

Het bekende arrest van den Hoogen Raad van 29 November
1923 5) geeft het beginsel een uitvoerige theoretische fundeering.
De statuten eener naamlooze vennootschap zijn volgens dit arrest
een overeenkomst; de statutaire bevoegdheid der aandeelhouders
tot statutenwijziging is dus een contractueele bevoegdheid tot
aanvulling dier overeenkomst. Deze partijaanvulling, gelijk iedere

•echter aan, dat naast deze met name genoemde uitzonderingen een
der algemeene regels blijft gelden. Zoo b.v. Thaller, a.w. blz. 401
noot 4.

Reeds in de Middeleeuwen eischte men veelal niet alleen quantitatieve,
^och ook een qualitatieve meerderheid (maior et sanior pars), uit te
jnaken door een beroepsinstantie. Hiermede beoogde men niet alleen
heoordeehng van de doelmatigheid in engeren zin, doch ook van de
Rechtmatigheid en behoorlijkheid der genomen besluiten.

\') Polak, .a.w. I, 3, blz. 348; Kist-Visser, a.w. III, 3, blz. 502;
Vonck, a.w. blz. 128. Molengraakk, a.w. I, blz. 225 neemt ongeveer
alle bestaande theoriën tezamen .als grens aan, en zegt dan, dat de zoo
juist genoemde auteurs „geen bijzondere grenzen" kennen: hij schijnt
dns openbare orde en goede zeden niet als zoodanig aan te merken.
Schölten schijnt in zijn bovenvermeld artikel, en in Asser-Scholten,
I, 6, blzz. 638 v.v., naast zijn reeds genoemde criterium toch ook
^n de openbare orde en goede zeden een plaatsje te willen inruimen.

Die Sonderrechte der Aktionäre, 1892.
. W. 11147, N.J. 1924, blz. 129, W. P. N. R. 2830; vgl. ook H. R.

andere, mag de rechter aan redelijkheid en billijkheid toetsen J).
Ik kan mij bij deze motiveering geheel aansluiten.
Bezwaren Slechts weinige auteurs ontkennen- de heerschappij van deze
hiertegen, begrippen ook op vennootschapsterrein. Hierboven wees ik

reeds op de meening van leist ; een analoge opvatting geeft
Wahl 2). Hij beweert wel eenige grens voor de meerderheidsmacht
te erkennen (welke blijkt echter nergens!), doch acht het geen
„abus de droit", wanneer men „par voies régulières" (formeel
geoorloofde middelen) zijn belang in de vennootschap tracht te
bevorderen, ook al benadeelt men anderen hierdoor. Een dergelijke
ontkenning van alle moreele grenzen in het maatschappelijk verkeer
is hier te lande echter zoowel met de eerste beginselen van
verbintenisrecht als met het rechtsgevoel in strijd 3).

Men heeft echter meermalen dit beginsel te vaag genoemd. Beide
begrippen „openbare orde" en „goede zeden" zijn in hooge mate
relatief en voor verschillende subjectieve opvattingen toegankelijk.
Iets hiervan is ongetwijfeld waar: terecht zegt Bonnecasse: „On
n\'a jamais su avec précision ce que c\'était l\'équité, plus exacte-
ment, l\'équité se ramène à la conception que chacun se fait de la
justice, et il est bon de se méfier des deux tendances qui se
fondent dans cet état d\'âmes: l\'intérêt et le sentiment." De rechter
is evenwel niet vrij om uitsluitend op zijn subjectief inzicht af te
gaan en dient zich hierbij op het verkeersstandpunt der welge-
zinden in de rechtsgemeenschap te stellen-«); voorts heeft ons volk
door zijn historische groei een vrij groote mate van eenheid m
denken en voelen gekregen, die, geschraagd door een jarenlange
jurisprudentie van ons hoogste rechtscollege over tallooze vragen
des levens 5), een voldoend vaste verkeersovertuiging omtrent het

Zoowel de w^\'se van totstandkoming van het besluit als de inhoud
daarvan dienen den toets der zedelijkheid te kunnen doorstaan®)-
Besluiten, door unfaire trucjes in de wereld gekomen, kunne"

1) Vel Meijers: „Artikel 1374 3e lid B.W., en het z.g. bindend advies",
in W.P. N.R. No. 2866; Suvling, a.w. II hhz. 152 v.v. j" 208 v.v.

altijd, onverschillig de al of niet moraliteit hunner inhoud, door
de bedrogenen aangevochten worden.

Moet voor de beoordeeling van de al of niet onzedelijkheid van Inhoud of
het besluit alleen op den zakelijken inhoud ervan gelet worden, of crife°rium?
is ook reeds de imraoreele bedoeling van de meerderheid bij een
zakelijk ,,onschuldigen" inhoud voldoende om het te doen disquali-
ficeeren ? Een voorbeeld hiervan levert de Fransche rechtspraak
De meerderheid had hier besloten om de vennootschap te liqui-
deeren, alleen om bepaalde minderheidsaandeelhouders (waarschijnlijk,
doch niet volstrekt bewezen, tegen een uitkeering beneden de
intrinsieke waarde van hun aandeel) kwijt te geraken en zonder
hen een nieuwe, met de oude volkomen gelijke vennootschap op
te richten. De inhoud van het besluit was zonder meer volkomen
Correct, de bedoeling onder de gegeven omstandigheden verre van
dat. Wat te beslissen? Het geciteerde vonnis heeft dit besluit nietig
"Verklaard wegens strijd met de goede zeden. Zou men hetzelfde
hier te lande eveneens mogen aannemen? M. i. zonder twijfel.
Hetgeen SUYLING^) omtrent overeenkomsten in het algemeen zegt:
dat beide partijen een ongeoorloofd doel moeten hebben, is hier
"^iet toepasselijk, waar het een eenzijdige aanvulling van het reeds
gesloten contract betreft. De kwade trouw in de bedoeling van de
\'neerderheid is dus alleen reeds voldoende. Door het tegendeel
aan te nemen zou men te veel schijnbaar doodonschuldige, doch
in wezen immoreele besluiten sanctionneeren 3).

Mag in de statuten het beroep van de aandeelhouders op de Art. 1374
i^nmoraliteit der besluiten van te voren reeds uitgesloten worden? ope^ar^
%iiaa1\'veld) vermeldt (zonder commentaar) een gevaP), waarin orde.
dit geschied was, tegelijk met uitsluiting van een beroep op ver-
•^regen rechten bij kapitaalsvergrooting en andere statutenwijzigin-
gen; één en ander gold ook voor derden, aan wie de statuten

Ç Tribunal de commerce de la Seine 3 April 1911, Journal des
^ociaés 1911, blz. 431.

Q ") Men vergelijke het meesterlijke artikel van Percerou in Journal des
Sociétés 1907, blzz. 5 v.v.: „Du pouvoir de rassemblée générale extra-
ordinaire dans les sociétés par actions h l\'effet de modifier les statuts,
*^nvisagé spécialément au point de vue de la loi du 16 novembre 1903
les actions de priorité".
) De Naamlooze Vennootschap II, blz. 155.

bepaalde voordeelen hadden toegekend. M. i. is deze bepaling niet
toelaatbaar: art. 1374 B. W. is van openbare orde i).

Bijzonder Bij de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding is de toestand
^rSt" gecompliceerder. De one man\'s company kent het geheele probleem
probkembij niet, immers er is geen minderheid die onderdrukt kan worden :
tn do°ch1er- ^^^^ komen alleen de belangen van buitenstaanders (crediteuren)
maat-"^ " voor eventueele bescherming in aanmerking. Wanneer echter de
moedermaatschappij slechts de meerderheid der stemmen in de
dochtermaatschappij bezit, moeten wij ons de verhoudingen tusschen
de componeerende deelen in een groot concern, en tevens de
positie van den individueelen aandeelhouder in dit geheel, duidelijk

De moderne groot-onderneming met haar tallooze dochter-
maatschappijen heeft als tendens vernietiging van den aan hare
volledige machtsontplooiing hinderlijken individueelen aandeelhouder.
Zoolang deze zich er mede vergenoegt dividenden te toucheeren,
is hij den „industriehertog", anders dan als deel van een cijfer,
onverschillig. Doch wanneer hij zich met het bestuur der vennootschap
wil gaan bemoeien, wordt hij door de leiders als een lastigen
bemoeial beschouwd, dien men onschadelijk moet maken. Meesterlijk
wordt dit alles door RathenaU in zijn werk : „Vom Aktienwesen\'
(1917) beschreven

Deze houding vertoont inderdaad een belangrijke mate van
redelijkheid ; en begrijpelijk is zij alleszins. De individueele aandeel-
houder kan, wanneer hij geen „insider" is, tegenwoordig onmogelijk
meer de draagwijdte van de verschillende maatregelen voor het
complex van samenhangende vennootschappen overzien: dit >s
voor de direct daarin werkzamen reeds moeilijk genoeg. Vaak weet
hij niet eens het verband der verschillende ondernemingen, en zeker
kan hij niet de daarmede samenhangende technische en comroer-
cieel-politieke vraagstukken voldoende doorgronden. Zijn oordeel is ^

1) Zoo ook Scholten in VV.P.N.R. No. 2801. Bij andere overeen-
komsten acht de Hooge Raad deze uitsluiting eveneens ontoelaatbaar
(11 Januari 1924, N. J. 1924, blz. 293\', zie de conclusie van den Advocaat
Generaal Mr. Ledeboer vóór H.R. 1 Februari 1924, N. J. 1924, blj-
715, onder beroep op DomAt: Lois civiles, livre I, sect. 3 §§ XI,

en XIII, sect. 4 §§ I, III en IV). Zie ook Mevers: „De grenzen dcr
toepasseüjkheid van art. 1374 3e lid", in W.P.N.R. No. 2926.

derhalve noodgedwongen oppervlakkig en voor de leiders van zeer
Weinig waarde, ook al is hij overigens een zeer achtenswaardig en
kundig persoon. Wellicht zou het voor de vennootschap of voor
het geheele concern in hooge mate gevaarlijk blijken te zijn als hij
zijn meening kon doorzetten. De leiders zullen dus trachten dezen
in hun oogen onnutten betweter zoo doeltreffend mogelijk ter zijde
te schuiven.

Deze keerzijde van de minderheidsbescherming wordt nog scherper Minder-
belicht, wanneer men de praktijk der algemeene vergaderingen J^ypannie.
Waarneemt. De bevoegdheden van den individueelen aandeelhouder,
en nog sterker de groepsrechten van minderheden, worden vaak
schromelijk misbruikt om eigen voordeel te dienen. Het is voor
een directie steeds zeer pijnlijk om in vergaderingen, waar wellicht
de pers aanwezig is, aangevallen te worden, zelfs al is de aanval
Ongegrond: schade in crediet en goeden naam doet deze toch als
zij eenigszins handig is opgezet en smakelijk wordt voorgedragen.
Hetzelfde geldt voor procedures, hoe ongegrond ook. Men zal dus
heelal niet tegen enkele offers opzien om de critici den mond te
snoeren: en sommige dezer heeren buiten dit op een op chantage
\'ijkende wijze uit (soms waarlijk als beroep, of zich per advertentie
als kampvechter voor de onderdrukte slachtoffers opwerpend I) en
\'aten zich hetzij hun aandeelen te hoog afkoopen, hetzij door
^oordeelen (commissarisplaatsen soms wel!) tot zwijgen brengen i).
^en zij derhalve zeer voorzichtig om dc meerderheidstyrannie niet
in een nog veel onduldbaarder minderheidstyrannie te doen omslaan.

Voorts is de individueele aandeelhouder maar al te zeer geneigd Hetvcrband
^ich blind te staren op de ééne onderhavige handeling. Dit is in
Verband met de positie van een dochtermaatschappij in een groot loosd
complex ondernemingen geheel onjuist. Men dient veeleer na te
gaan, welke voor- en nadeelen er alles te zamen genomen voor
^^ dochtermaatschappij voortvloeien uit haar deelname aan het
Verband met de andere ondernemingen. Onder bepaalde omstandig-
\'^^den kan een besluit (b.v. een transactie tusschen moeder- en
dochtermaatschappij: verwerken door de dochtermaatschappij van
producten van de moedermaatschappij tegen vergoeding van onkosten

plus kleine winstmarge, pachtcontract met lage pachtsom e. d.) op
zich zelf beschouwd voor de laatste nadeelig schijnen, doch de
voordeelen van het behooren bij het concern in andere opzichten
(van financieelen en moreelen aard: reputatie, economische
„standing" enz.) dit nadeel langs een omweg weder geheel compen-
seeren of in een voordeel omzetten, ook omdat de transactie voor
het geheele verband noodzakelijk en voordeelig was. Hier de
minderheid het recht te geven om zich tegen het besluit te verzetten
ware niets anders dan een sanctioneeren der domheidsmacht.

Wanneer de moedermaatschappij zelf dochtermaatschappijen in
het leven roept, staat het haar als oprichtster volkomen vrij om
de dochtermaatschappij een zoodanig beperkte werkwijze, arbeids-
of afzetgebied toe te wijzen als zij noodig oordeelt. Men kan in
zoo\'n geval nimmer beweren, dat de meerderheid ten koste van
de minderheid haar eigen belang zoekt, als zij de vennootschap
niet een grooter arbeidsveld en andere werkmethoden toestaat,
waardoor deze wellicht meer verdienen kon. Dit ware de feiten op
de kop zetten. Immers juist voor die beperkte rol bestaat de
vennootschap; de minderheid wist dit, althans kon dat weten2).

Wanneer de siemfnenmeerderheid niet tevens de kapitaalsva^tt-
derheid uitmaakt, legt de hoegrootheid van het finandeele belang
van de moedermaatschappij bij de dochtermaatschappij eveneens
gewicht in den schaal. Hoewel formeel bij het riemen van besluiten
in de algemeene vergadering slechts de stemmenmeerderheid de
doorslag geeft, is het immers voor de beoordeeling van de moraliteit
van een besluit niet onverschillig of de meerderheid 51 %. 75 %
of 98 %, of wellicht slechts 20 % van het kapitaal vertegenwoordigt-
Men zal toch des te eerder geneigd zijn aan te nemen, dat geen
zakelijke overwegingen, doch een immoreele opzettelijke benadeeling

1) De tegenwerping, dat de dochtermaatschappij van anderen meer
zou kimnen verdienen dan van de moedermaatschappij door de vaste
overeenkomst, is niet steekhoudend, omdat, vooral bij een contract op
längeren termijn, voor de dochtermaatschappij tegenover een grooUrt-,
maar onzekere kans op winst staat de uitschakeling van het klandizic-
nsico; dus een zekere,, zij het kleinere winstmogelijkheid. Hierbij komeo
nog al de andere voordeelen, waaronder vooral in den regel de moge;
lijkheid goedkooper bedrijfskapitaal van de (groote) moedermaatschappU
te krijgen. ,

2) Overigens kan deze vraag door een tactisch geformuleerde,
zeer beperkte doelomschrijving in de statuten, waarin de rol van de
dochtermaatschappij als deel uitkomt, van tevoren gecoupeerd worden-

Stemmen-
meerder-
heid en
kapitaals-
meerder-
heid.

van minderheidsaandeelhouders tot het besluit voerden, naar mate
het belang van de moedermaatschappij bij de dochtermaatschappij
kleiner is. Wanneer deze voor 98 % aan gene toebehoort, schaadt
de moedermaatschappij immers bij een voor de dochtermaatschappij
nadeelig besluit voor 98 % zich zelf: en ofschoon dit haar in een
enkel geval wegens voordeden uit anderen hoofde toch nog het
beste kan uitkomen, is dit in verreweg de meeste gevallen on-
waarschijnlijk i).

Weinig moeilijkheden biedt de opzeitelgke benadeeling van de {jng**^®®"
minderheid ten bate van de meerderheid. Voorbeelden hiervan
ievert de (oudere) Amerikaansche praktijk te over. De meest typische
Zijn wel de grootsch opgezette manipulaties bij de New Yorksche
tramwegmaatschappijen 2). Hierbij was het bewuste doel de vennoot-
schappen van den aanvang af te overkapitaliseeren (waarbij men
door pachtovereenkomsten e.d. het zaakkapitaal veel grooter deed
Schijnen dan het werkelijk was), dan de effecten tegen onzinnige
koersen aan het publiek te brengen, vervolgens langs slinksche
Wegen het zaakkapitaal aan de vennootschap te onttrekken en ten
slotte zich zelf tijdig van zijn aandeelenbezit te ontdoen, en dan de
Vennootschap reddeloos te gronde te laten gaan. Wanneer men den
geheelen opzet en den innerlijken samenhang der transacties in
aanmerking nam, zouden ongetwijfeld naar ons recht tal van besluiten
otö dergelijke plannen tot uitvoering te brengen voor vernietiging
Wegens strijd met de openbare orde in aanmerking komen.

. Het Pruisische Ministerie van Handel wijst dan ook als „Börsenauf-
^ichtsbehörde" in een besluit betreffendedebehandelingvan vennootschappen
^ct geprivilegieerde aandeelen er uitdrukkelijk op, dat emissie van
^aardepapieren niet toegelaten is, wanneer tegen de toelating gewichtige
economische bezwaren bestaan, of wanneer aan de „Zulassungsstelle"
o^ïstandigheden bekend zijn, die de vrees voor een aanmerkelijke
enadeeling van de koopers dier waarde])apieren, of een in gevaar
\'engen van gewichtige algemeene belangen wettigen, hierbij hoofdzakelijk
joelende op excessen van het meervoudig stemrecht. Zie Simon : ,,Die
.echtliche Zulilssigkeit von Vorzugsaktien mit mehrfachem Stimmrecht",

ÜankArchiv XII, blz. 40.
2, ) Zie Liekmann: Beteiligungs- und Finanzierungsgesellschaften, blzz.
au • ; zie ook Küi-kkr : Gründung, Finanzierung und Sanierung der
j^tJcngesellschaften des Staates New-York, Bern 1922, blzz. 40 v.v. en
v.v. Vgl over dergelijke handelingen bij de United States Ship-
"»ding Company Lauchenauer, a.w. blzz. 48 v.v.

Compen- Iets minder zeker kan men zijn, wanneer de meerderheid weliswaar
aatie van vennootschap blijft, maar daarin voor de vennootschap zeer

Hierbij laat zij niet anderen met het geheele verlies zitten, doch
voordee . ^^^^^^^^^^ ^^^ voordeel voor haar van het voor de

vennootschap (dus ook voor haar als grootste belanghebbende)
schadelijke besluit het indirecte verlies overtreft. Eenige voorbeelden

In 1890 verwierf de Prager Eisenindustrie A. G. samen met
de Böhmische Montangesellschaft in Praag de meerderheid der
aandeelen van de Schlesische Kohlen- und Kokswerke in Gottesberg.
Deze laatste was destijds zeer welvarend. Nu dwongen de contro-
lee\'rende vennootschappen haar om met de eerste hunner een
langdurige leverantieovereenkomst te sluiten tegen een prijs 2), die
niet eens haar produktiekosten dekte. In 1906 was de vennootschap
dan ook vrijwel te gronde gericht. Hiermede was de moeder-
maatschappij weliswaar haar aandeelen kwijt, doch uit de belachelijk
goedkoope kolenleveranties had zij voor hare hoogovens meer
voordeel getrokken, dan dit nadeel bedroeg.

Een Pruisisch groot-grondbezitter bezat een kolenmijn, wier
exploitatie door de hooge kosten niet loonend was. Tevens bezat
hij de aandeelen-meerderheid in een naburige mijnbouwmaatschappÜ-
Deze dwong hij nu om de mijn tegen een overdreven hoogen prijs

Langen tijd heeft het Frankforter bankierhuis Gebr. AnspaCIIE^
de Baierische Bodenkreditanstalt door hare aandeelenmeerderheio
gedwongen om haar onredelijk lage emissiekoersen en meer dan
tienmaal hoogere provisies dan gebruikelijk was toe te staan voor
de emissie van laatstgenoemder pandbrieven.

Een Oostenrijksch-Duitsch bankconsortium saneerde eerst ten
koste van groote offers voor de aandeelhouders de noodlijdende Prag\'
Duxer spoorwegmaatschappij, om haar daarna voor een belachehjk
lagen prijs aan de Dux-Bodenbacher spoorwegmaatschappij te doen
verkoopen. Het had weliswaar de meerderheid in de eerste, doc
een nog grooter belang bij de tweede vennootschap, en heeft daO
ook de gansche saneering slechts doorgezet, om de laatste nie

1) Deze zijn grootendeels ontleend aan Soj^tag\'s meergenoemd wcrl«
blzz. 18 v.v.

met een niet rendabele lijn op te schepen, die zij uit concurrentie-
oogmerken toch in elk geval verwerven moest.

De wetgever achtte de belangen der vennootschap het veiligste
m handen van de meerderheid, omdat deze daarbij zelf het grootste
belang heeft. Deze stelling blijkt in de bovenstaande gevallen
onjuist te zijn. Welke conclusie moet men daaruit trekken?

Het stemrecht is den aandeelhouder gegeven om ieft bate van Misbruik
de vennootschap daarin zijn meening kenbaar te kunnen maken en
zijn invloed te doen gelden i). Gebruikt hij het dus om met
miskenning van het vennootschapsbelang uitsluitend 2) zichzelf te
bevoordeelen, dan wwbruikt hij het stemrecht. Nu beschermt onze
Wetgeving nimmer het rechtsmisbruik. Indien de zelfzuchtige
bedoeling van de meerderheid dus vaststaat en in het genomen
besluit tot uiting komt, dan is dit ongetwijfeld in strijd met open-
bare orde en goede zeden. Men zij hierbij echter voorzichtig. Het
meerderheidsbeginsel is een der hoeksteenen van ons vennootschaps-
recht, en zonder zéér gewichtige gronden mag daaraan niet getornd
Worden. Bij verschillen over de doelmatigheid van een handeling
tusschen meerderheid en minderheid moet het oordeel der eerste
geëerbiedigd blijven 3), ook al was deze handeling achteraf voor
de vennootschap funest en zelfs al heeft de meerderheid er
Zijdelings van geprofiteerd. Eerst wanneer dit eigen voordeel te
zeer het motief voor het nemen van het besluit was, kan dit
^oor nietigverklaring in aanmerking komen. Intusschen kan het

Nog steeds acht ik het grondbeginsel juist van Paris 26 April 1850,
alloz 50.2.129: de aandeelhouder mag niet tegen het vennootschaps-
elang handelen en dient zijn particulier belang daaraan te ondenvcrpen.

) Niet iedere behartiging van het eigenbelang door den aandeelliouder
n de vennootschap is onbehooriijk. Uitteraard geeft elk besluit in meerdere
\' rnmdere mate de persoonlijke wenschcn van de stemmende aandeel-
houders weer. Geestig merkt Coppe Rover: Traité théorique et pratique
nes sociétés anonymes. Paris 1925, II blz. 539, op: „Vouloir transformer
assernblécs générales d\'actionnaires en conciles paradisiaques où ne
iscuteraicnt que des saints, dûment béatifiés et uniquement désireux
o assurer le meilleur aménagement du Ciel leur patrie, est un très joii
passablement utopique"! Eerst wanneer het persoonlijk voordeel op
en met de corporatieve samenleving niet meer te vereenigen wijze
Oven het algemeene belang heeft geprevaleerd, kan het besluit voor
emieüging in aanmerking komen.

) Kist-Visser, a.w. III, 3, blz. 503; Vonck, a.w. blz. 178.
. ) Een sententia dcclaratoria t.a.v. de onwettigheid van een besluit
s mogelijk: rechtb. Amsterdam 20 Februari 1911, W. 9183.

bevoordeeld zijn van de meerderheid voor het aanwezig zijn van
dit motief een gewichtige aanwijzing vormen

Een overeenkomst tot uitsluitend verkeer tusschen moeder- en
dochter-maatschappij, zooals in het voorbeeld der Bayerische
Bodenkreditanstalt, kan voor beide partijen zeer voordeelig zijn,
indien van weerszijden prestatie en contraprestatie tegen elkander
opwegen. Immers dan schakelt zij voor beide partijen het risico
van den afzet uit: deze is tot meestal vooraf gefixeerde quanta
zeker. De Allgemeine Elektrizitäts Gesellschaft heeft b.v. met
tallooze tramwegmaatschappijen en plaatselijke electrische centrales,
wier aandeelenmeerderheid zij dan tijdelijk opkocht, dergelijke
overeenkomsten gesloten 2), tot voordeel van alle betrokkenen.
Maar al te vaak is dit echter anders en tracht de moedermaatschappij
zooveel mogelijk uit de dochtermaatschappij te halen, zonder op
de gevolgen te letten (het z.g. draineeren van een vennootschap).
In deze gevallen gaat de overeenkomst tot uitsluitend verkeer
meestal samen met een leverantieovereenkomst tegen vaste prijzen
op langen termijn, welke een vrije prijsvorming belet. Wanneer
uit den inhoud der overeenkomst of uit andere omstandigheden
de bedoeling van de moedermaatschappij tot een dergelijke
benadeeling blijkt, kan het besluit voor vernietiging in aan-
merking komen.

Ook bij besluiten tot wijziging van het kapitaal der dochter-
maatschappij kan misbruik van haar meerderheidsmacht door ^c
moedermaatschappij voorkomen. Een sterk voorbeeld hiervan heeft
de Duitsche praktijk opgeleverd. De Gewerkschaft deutscher kaiseb
bezat van het kapitaal ad Mk. 4.500.CXX).— van de Aktiengesellschaft
für Hüttenbetrieb te Duisburg-Meiderich 4491 aandeelen, eeo
buitenstaander 9. De moedermaatschappij\' wilde den anderen

Kapitaals-
wijziging
der dochter
maat-
schappij.

1) Zoo b.v. in het voorbeeld der Schlesische Kohlen- und Kokswerk •
Hausmann, a.w. blz. 62, noot 87, acht in dit geval geen rechtsmisbn
aanwezig, omdat de gegarandeerde prijs van 67V2 Pf- met het S
mogelijke schommelingen in de conjunctuur voor de dochtermaatóchapw
wellicht voordeeliger kon zijn dan een prijsvermindering op de v i
markt, die bij het nemen van het besluit weliswaar 1 M., doch ia
misschien wel 50 Pf. aan kon wijzen. Bij het nemen van het hesunt V
ook later) lag de overeengekomen prijs echter nog btneden den ^\'\'\'JvTpji
van het product. De egoïste bedoeling van de moedermaatschapP J
was dan ook duidelijk l „ jl-cr

2) Het bekendste voorbeeld is de overeenkomst met de lierii"
Elektrizitätswerke.

Uitsluitend
verkeer.

aandeelhouder blijkbaar kwijt zijn; deze wilde zijn bezit echter niet
aan haar verkoopen. De moedermaatschappij heeft toen de algemeene
vergadering van de dochtermaatschappij doen besluiten om het
kapitaal van laatstgenoemde met Mk. loo.ooo te verminderen.
Hiervoor zouden 45 aandeelen tegen 44 omgeruild moeten worden.
De kleine aandeelhouder kon hieraan uitteraard geen gevolg geven.
Overeenkomstig S 290 H. G. B. werden toen zijn 9 aandeelen
vervallen verklaard en publiek verkocht. Op de veiling werden zij
door de moedermaatschappij gekocht. De aandeelhouder vroeg in
rechte nietigverklaring van dit besluit wegens strijd met wet en
goede zeden. Het Reichsgericht heeft dit echter geweigerd, ofschoon
het volkomen het doel van het besluit begreep. Het zag hierin
niets dan een volkomen geoorloofd behartigen van haar eigenbelang
door de meerderheid i).

Dit arrest acht ik niet juist. Hier is het kapitaal niet verminderd
^it normale economische overwegingen, doch uitsluitend omdat
\'nen in de wettelijke gevolgen daarvan een middel zag om den
anderen aandeelhouder kwijt te geraken^). Dit is een zuiver voorbeeld

„Die Klägerin habe als Aktion.ärin mit Rücksicht auf die Bestim-
mung des § 290 H. G. B. kein gesetzlich gewährleistetes Recht, in
jnrem Aktienbesitz unter allen Umständen geschützt zu werden. Die
Generalversammlung habe allein darüber zu befinden, ob die vom Vorstande
\'beantragte Herabseuung des Grundkapitals dem Interesse der Gesellschaft
entspreche. Es könne als richtig unterstellt werden, dasz das ganze
^Ofgehen des Groszaktionärs nur den Zweck gehabt habe, den Klein-
aktionär aus der Gesellschaft herauszubringen, aber ein solches Vorgehen
^Qrde über das im wirtschaftlichen Kampfe erlaubte Masz nicht hinausgehen.

hätte sich um eine Betätigung des eigenen wirtschaftlichen Interesse
gehandelt, die zum Verstosze gegen die guten Sitten nicht dadurch werde,
^asz sie zunächst mit einer Schädigung der Klägerin verbunden und die
gesetzlichen Vertreter der Gewerkschaft sich dieser Schädigung bewuszt
g^^\'esen wären." (R. G. II December 1913, Holdheim\'s Monatschria
\'"r Handelsrecht und Bankwesen, Deel 23 blz. 66).
. ). iJe n.aamlooze vennootschap als (theoretisch althans) zuivere
®///tff7/xgemeenschap kent uitteraard geen wettelijke bepalingen over
^\'«etting van aandeelhouders om persoonlijke redenen (b.v. verraden
an zakengeheimen, e. d.). Moet men daarom een ieder, die aan zijn
oningsverplichting voldaan heeft, als aandeelhouder blijven dulden ? In
vereenstemming met de Duitsche jurisprudentie (R.G. 23 Maart I9I0,
a w 187—194) antwoordt Sontac, a.w. blz. 26, bevestigend. Vonck,
uin ^^^^ uitzetüng slechts toegelaten, wanneer de statuten het

«rukkelijk toeslaan. In alle andere gevallen, ook wanneer de motieven
X» ^ zeer billijk ziin, ziet hij er de schending van een Sonderrecht in.
de ""»^CK acht ik een statutair vastgelegde royeeringsbevoegdhcid bij
naamlooze vennootschap toelaatbaar. Ontbreekt deze, dan zal de

van rechtsmisbruik. Anders ware bet, als de kapitaalsvermindering
noodzakelgk zou zijn geweest: wanneer dan de kleine aandeelhouder
langs den weg van S 290 H. G. B. zijn aandeelen had verloren, had
hij daartegen niets kunnen inbrengen. Ook hier te lande moet bij
soortgelijke besluiten eenzelfde oplossing gekozen worden.

Bij sommige kapitaalsvermeerderingen der dochtermaatschappij
heeft men eveneens immoreele bedoelingen willen zien. Men kan
hierbij tweeërlei motieven onderscheiden. Vooreerst de zuiver finan-
cieele, zooals zij uitkomen in de in 1886 door de Allgemeine
Elektrizitäts Gesellschaft (toen nog Deutsche Edisongesellschaft für
angewandte Elektrizität genaamd) en de Berliner Elektrizitätswerke
(toen nog Städtische Elektrizitätswerke A. G. genaamd) aangegane
overeenkomst. Volgens deze kreeg de A. E. G. het recht om van
iedere aandeelemissie van de B. E. W. de helft a pari te krijgen.
Hierdoor heeft de A. E. G. belangrijke bedragen verdiend, daar de
aandeelen der B. E. W. steeds ver boven pari gestaan hebben.
De De andere motieven zijn vooral gebleken in de beruchte

ziïk"^"^\' Hibernia-strijd. De bedoeling was hier om de wankele positie van
de meerderheid door emissie uitsluitend aan hare relaties onaan-
tastbaar te maken. In de mijnbouwmaatschappij Hibernia streden
aan de eene zijde de fiscus, die een bres wilde slaan in het
Rheinisch-Westfälische Kohlensyndikat, anderzijds dit syndicaat
tezamen met de Beriiner Handelsgesellschaft en S. BleichrüDER
om de macht. De laatsten bezaten tijdelijk een zeer kleine
meerderheid (31V4 millioen tegen 27^ millioen), gedeeltelijk slechts
door in report gekochte aandeelen. Deze tijdelijke meerderheid
namen zij te baat om het volgende besluit te nemen: „het kapitaal

deelende aandeelen verhoogd. Het recht der aandeelhouders om
pro rata parta van deze emissie aandeelen te nemen (S 282 H.G.B )
wordt uitgesloten. De uitgifte geschiedt minstens a pari. De directie
mag met toestemming van commissarissen de uitgifte doen en dc

vennootschap niet eenzijdig mogen royeeren, doch dient de weg van
art. 1684- B. W. gevolgd te worden (deze is bij de na.amlooze vennoot
schap toegelaten: zie Molencuaaff, a.w. I, blz. 244-, Land-Stak BusmaNN,
a.w. I, blz. 805 vgL rechtb. Utrecht 18 November 1914, W. 9709).
vennootschap behoeft dan niet noodzakelijk ta.v. allen ontbonden »
worden; de overblijvend en kunnen haar zonder den uitgeslotcne voon
zetten (zoo voor de vennootschap onder firma: arbiters Rotterdam
22 December 1884. W. 5133).

onderdeelen daarvan vaststellen. Zij mag verder aanbiedingen van
personen of instellingen weigeren, van wie zij aanneemt, dat zij
hun bezit aan nieuwe aandeelen gebruiken zullen om het voort-
bestaan der vennootschap in gevaar te brengen". De uitsluiting
van het recht der aandeelhouders ex § 282 H.G.B, richtte zich
practisch slechts tegen den fiscus. De uitgifte geschiedde aan de
Berliner Handelsgesellschaft en de Firma S. BleichröDER en
versterkte dus ten volle de macht der meerderheid. Het Reichs-
gericht oordeelde ook deze transactie niet in strijd met wet en
goede zeden i).

In beide gevallen gaat het om uitgifte van een aandeelen-emissie
uitsluitend aan één aandeelhouder (of een bepaalde groep). Ligt
hierin op zich zelf genomen iets onzedelijks ? 2) Neen, immers voor

\') „Urn eines der im Gesetze besonders geordneten Minderheidsrechte
dreht sich der Streit nicht, und im übrigen sind die in Angelegenheiten
der Gesellschaft mit der erforderlichen Stimmenzahl gefaszten Beschlüsse
der Mehrheit für die Minderheit auch dann maszgebcnd, wenn sie dieser
als verkehrt, wirtschaftlich nachteilig und die Bestrebungen der Minderheit
Schädigend erscheinen. Dies ist eine unabwendbare Folge des im Gesetze
zur Anerkennung gelangten Grundsatzes, dasz die Mehrheit des Aktien-
besitzes über die Verwaltung der Gesellschaft und darüber entscheidet,
j^as im Interesse der Gesellschaft und ihrer Aktionäre zu tun und zu
fassen ist. Mit dieser Tatsache musz sich jeder abgefunden haben, der
Aktien erwirbt; seinen Willen als maszgehend durchzusetzen, vermag er
\'^Ur, wenn er in der Generalversammlung mit der Mehrheit der Stimmen
aufzutreten in der Lage ist." verderop: „An sich aber hat das
^^trcben der Mehrheitsaktionäre der Beklagten, sich die Nutzungen eines
langen Jahren eine gute Rente gewährenden, groszen Unternehmens
"nverselirt zu erhalten, ebenso seine sittliche Berechtigung, wie das vom
staatlichen Interesse geleitete Bestreben des Klägers, dem Erwerbe des
^oszen, in vollen Betriebe befindlichen Bergwerksbesitzes für den Staat
J\'e Wege zu ebnen. Wenn sich die beide Teile mit unter sich unverein-
oaren Be.strobungcn gegcnübcrtrcten, ist der Kampf unvermeidlich; es
J\'erstüszt aber nicht gegen die guten Sitten, wenn sich die Mehrheit auf
Boden der gesetzlichen Bestimmungen und unter Benutzung der
jcchtlichen Wirkungen, die das Gesetz den ordnungsgemäsz gefaszten
J\'^chlüssen der Generalversammlung zuschreibt, im Besitze dessen zu
«halten sucht, was sie als ihr wertvolles Eigentum schätzt" (R. G.

.) In Frankrijk is wel beweerd, dat voor het geven van een aandeelcn-
^\'nissie aan édn aandeelhouder, die daardoor dc meerderheid zou verkrijgen,
^"stemmigheid vereischt zou zijn, omdat hierdoor de zelfstandigheid der
^«nootschap tc loor zou gaan en dit een der essentialia zou zijn. Dit
^"^ödpunt komt mij onjuist voor: door een feitelijke afhankelijkheid der
^önootschap kan men haar juridisch wezen niet aangcuist achten. Zie
dit alles, ook in verband met de fusie, uitvoerig Bourcart, a.w.
241 v.v.

het vennootschapsbelang is (zeldzame uitzonderingen daargelaten)
de persoon van den aandeelhouder onverschillig. Dat dus de A.E.G.
zich de mogelijkheid verzekerde om bij iedere emissie een behoorlijk
deel van de goed rendeerende aandeelen der B.E.W. m handen
te krijgen was haar goed recht, en zij benadeelde hiermede niemand.
Doch mocht zij hierbij een parikoers bedingen ? Wanneer de aan-
deelen der B.E.W. boven pari stonden, beteekende dit een zuivere
winst voor de A.E.G. en een verlies voor de B.E.W. ten bedrage
van het verschil tusschen parikoers en mogelijke emissiekoers in
het vrije verkeer. Mocht de A.E.G., toen zij nog moedermaatschappij
was, dit voordeel voor zich zelf bedingen ? Ik hel er toe over om
dit niet oirbaar te achten, al is hier ongetwijfeld een grensgeval
aanwezig.

Het arrest in de Hiberniazaak is veel besproken. De meeste
schrijvers achten het onbevredigend i), al beschouwen enkelen hunner
het juridisch als onaantastbaar 2). Slechts weinigen nemen het in
bescherming 3). SONTAG^) meent het ook in rechte te kunnen
vitieeren op grond van zedelijkheidsoverwegingen. Hij acht het n.1.
immoreel om den strijd om de macht in de vennootschap te voeren
met wapenen, welke slechts bestemd zijn voor den strijd van de
vennootschap zelve naar buiten. Voor kapitaalsverhooging louter
uit „tactische overwegingen" heeft de wetgever de bevoegdheid
niet verleend. Deze meening is echter niet juist. Hier is ter bereiking
van een (dit geven alle schrijvers toe) volkomen geoorloofd doel,
terwijl noch de vennootschap, noch de tegenpartij daarvan eenig

1) Vrij, a.w. blzz. 223 v.v.; Bondi : „Akticnrcchtliche Betrachtungen
de lege ferenda aus Anlasz des Hibemia-Prozesses", Deutsche
Zeitung 1908, blz. 1007; Staub-Pinner, a.w. aanm. 9 op
A. Pinner : „Die Minderheitsrechte der Aktionäre und das Reichsgencht ,
Juristische Wochenschrift 1916, blz. 989; in zijn Beiträge zum A^t«^\'
recht acht laatstgenoemde schrijver de beshssing zelve juist (blz.
doch de motiveering in hare algemeenheid veel tc ver gaand. In »
bijzonder keert hij zich er tegen, dat de meerderheid dient te beshssc
...... was im Interesse der Gesellschaft und ihrer Aktionäre zu i"

und zu lassen ist". Slechts het belang van de vennootschap mag
een besluit den doorslag geven, nimmer dat der .landeelhouders-prive. ^
deze twee wel zoo scherp gescheiden kunnen worden, lijkt mij betwistbar •

3) O.a. Horrwitz : Das Recht der Generalversammlungen der aktici
gesellschaften und Kommanditgesellschaften auf Aktien, Berlin 19I \'
blzz. 424 v.

direct nadeel ondervond, een middel gebezigd om zich zelf een
Voordeel te verzekeren (de suprematie in de vennootschap), dat
anders aan de tegenpartij zou zijn toegevallen. Dat dit middel
feitelijk voor een ander doel bestemd was, maakt het gebruik
ervan onder deze omstandigheden niet immoreel.

Naast de inhoud van het besluit moet ook de wgze van besluiten Wijze van
den toets der zedelijkheid kunnen doorstaan. besluiten.

Vooreerst dient de vergadering op een behoorlijke wijze tot stand
te komen en niet opzettelijk zóó te worden samengeroepen, dat de
niinderheid er niet zou (kunnen) verschijnen. Ook hier geeft het
^lotief de doorslag. Oproepingen op een zakelijke reden gebaseerd
kunnen nimmer tot nietigheid aanleiding geven, al zijn zij op voor
de minderheid belemmerende wijze gedaan.

In de praktijk is hierbij vooreerst de plaats der vergadering van
belang. Meermalen zijn vergaderingen opzettelijk op zeer veraf-
gelegen plaatsen belegd, omdat men hoopte, dat de oppositie tegen
de hooge reiskosten enz. zou opzien. Is dit een plaats waarheen,
verband met zetel en werkplaats der vennootschap, in het
^\'gemeen geen vergadering door een behoorlijke directie gecon-
voceerd zou worden, en is de chicaneuse bedoeling aannemelijk,
^an is de vergadering nietig

belangrijker is nog de vermelding der agenda in de oproeping,
^ns hedendaagsch wetboek schrijft dit niet voor (andersS 256 H.G.B.;

439 Regeeringsontwerp 1925), doch ik beschouw het als een
^^rplichting van behoorlijke bestuurders. Bovendien moet deze
vermelding voldoende duidelijk en gespecificeerd zijn. Meermalen
n.1. opzettelijk „onschuldige" (i. e. nietszeggende) oproepingen
^\'tgezonden om de minderheid in slaap te wiegen en niet ter
^^\'\'gadering te doen komen. Zoo werd b.v. in de Hiberniazaak de
^\'tsluiting van het in S 282 H. G. B. bedoelde recht aangekondigd
M Modalitäten der Aktienausgabe", een formule, die alles en
\'\'\'ets zegt. In een ander geval was wel opgenomen : „verhooging
kapitaal met 1V2 millioen Mark door uitgifte van nieuwe

^ Zoo ook Horrwitz, a.w. blz. 151; Sontao, a.w. blz. 64. Art. 44
nï Regeeringsontwerp 1925 eischt vergadering in Nederhand en ter
;^tse waar dit statutair bepaald is, of bij gebreke daarvan waar de
onootschap gevestigd is. Van dit laatste kan afgeweken worden indien
Ij^ gansche kapitaal ter vergadering vertegenwoordigd is. Naast deze
^paling blijft echter het bovenstaande ook binnen de Nederlandsche
n^cn onverminderd van kracht.

aandeelen", doch niet het op de vergadering gedaan en aange-
nomen bestuursvoorstel om de gansche emissie aan één aandeel-
houder te geven. Dezelfde formule als bij de Hiberniazaak is zeer
geliefd om het noemen van de koers, waartegen de aandeelen aan
een consortium gegeven worden, te vermijden en zoodoende een
hooger bod van derden te voorkomen. Bij de reeds vroeger
genoemde zaak der Stettiner Vulkan-werf werd niet „verhooging
van het aandeelenkapitaal" aangekondigd, want het bestuur bezat
de daarvoor vereischte ^U der meerderheid niet, doch: „oprichting
van een filiaal aan den benedenloop van de Elbe." Het aannemen
van dit besluit bracht onvermijdelijk kapitaalsverhooging mede,
doch het bestuur wilde discussie daarover voorloopig vermijden.
In al deze gevallen is de oproeping niet voldoende ondubbelzinnig
en duidelijk; wanneer dit opzettelijk is geschied, kan dus de
nietigheid van het desbetreffende besluit ingeroepen worden

Ook het statutaire voorschrift, dat vóór de vergadering dc
aandeelen op een door het bestuur te bepalen plaats moeten worden
gedeponeerd, dient behoorlijk te worden uitgevoerd. Hiervoor mag
niet opzettelijk een onredelijke plaats gekozen worden 2).

De beraadslagingen en stemmingen in de vergadering dienen
eveneens behoorlijk te geschieden. Alle trucjes en gauwigheidjcs
om een besluit te forceeren of de beraadslaging een andere dao
de gewone richting te geven dienen achterwege te blijven, voor-
zoover zij de gebruikelijke grens eener geoorloofde vergader- c»
debatteertaktiek overschrijden. De voorzitter mag dus niet, wanneer
er feitelijk geen meerderheid voor bestuursdécharge is, zegge"-
„Wij stemmen thans over dc bestuursdécharge", cn direct daarop:
„Daar niemand zich verzet, is de décharge verleend". Hierdoor
de oppositie alleen overbluft, maar niet op eerlijke wijze verslagen h
Evenmin mag door den voorzitter een punt van de agenda afgevoer
worden, alleen omdat de moedermaatschappij bemerkt geen vo\'
doende meerderheid te bezitten, of om een dergelijke reden d«
vergadering gesloten worden ¹).

1 Zoo ook Landgericht I Berlin, Bauers Zeltschnft für AkticDB
sellschaftcn 23, 1(X); anders het Kammergericht, ta.p. 172.

Welke gevolgen heeft nu het overschrijden van de grenzen der Gevolgen
meerderheidsmacht door de moedermaatschappij? Vooreerst kan mlsbrolk^*\'
de nietigheid van het genomen besluit in rechte ingeroepen worden i)
door de aandeelhouders, welke niet aan de totstandkoming van
dit besluit hebben medegewerkt. Doch wat dient te geschieden,
indien het besluit intusschen reeds geheel of gedeeltelijk is uitge-
voerd? Is het bestuur voor deze uitvoering en de eventueele
Schade hieruit voor de vennootschap of de aandeelhouders voort-
vloeiende aansprakelijkheid? In het algemeen dient het bestuurde
hesluiten der algemeene vergadering uit te voeren; bestaat een
dergelijk besluit, dan heeft het bestuur zich te buigen of heen te
gaan, doc"h is in elk geval bij de eventueele uitvoering gedekt,
^-en immoreel besluit is echter absoluut nietig; het heeft derhalve
dimmer bestaan. De bestuurder, die gehandeld heeft tot uitvoering
^an een dergelijk (niet bestaand) besluit is dus volledig aanspra-
l^elijk tegenover de aandeelhouders en de vennootschap: hij handelde
^i^ eigen hoofde zonder opdracht. In den regel zal hij zich van
d« immoraliteit van het besluit wel bewust zijn, althans behooren
zijn (immers meerderheid en bestuur zijn meestal identiek,
^\'thans nauw verbonden). Gaat hij op dit punt vrij uit, cn was
uitvoering van het besluit vóórdat de nietigheid daarvan
gebleken was een voorzienbaar gevolg ervan, dan vordert dc
^\'"ijkheid. dat de bestuurder op de moedermaatschappij, die
bitteraard de nietigheid kende, althans behoorde tc kennen, een
"^^gresactie wegens onrechtmatige daad krijgt. Immers de mocder-
\'^aatschappij heeft willens en wetens den bestuurder aan deze
\'■^^"sprakelijkheid blootgesteld en hierin ligt ongetwijfeld een
"""»•cchtmatigc handeling opgesloten.

\' ^eeft de dochtermaatschappij hiernaast nu ook nog een hiermede
^^•■allel loopendc aanspraak tegen de moedermaatschappij zelve?
^^anncer het besluit rechtstreeks voordeel aan deze heeft bezorgd,
^^ft hierdoor ccn ongemotiveerde bevoordccling ten koste van de
^^hterniaatschappij plaat.s gevonden; het bedrag hiervan kan
.^Ingevorderd worden 2). Het voordeel voor de moedermaatschappij

Analoog aan hetgeen bij bc.sluitcn in strijd met de wet of de
\\y l^tcn aangenomen wordt, acht ik het overbodig vernietiging tc vragen.
vJ ^an een sententia dcclaratoria t.a.v. de nietigheid (nietigverklaring)

kan echter kleiner zijn dan het nadeel voor de dochtermaatschappij;
of eerstgenoemde is rechtstreeks door het besluit niet bevoordeeld.
Kan men haar dan toch nog voor de eventueele schade der
dochtermaatschappij aansprakelijk stellen? In het nemen van een
zoodanig besluit is ongetwijfeld een onrechtmatige daad, immers
een gemis aan de in het maatschappelijk verkeer vereischte zorg-
vuldigheid ten opzichte van de belangen der vennootschap
gelegen, zoodat de vraag bevestigend moet worden beantwoord

Kan nu de dochtermaatschappij van deze aanspraak op schade-
vergoeding tegen de moedermaatschappij afstand doen? In het
algemeen is dit zeker toegelaten: het betreft hier immers een ver-
mogensrecht, waarover men de vrije beschikking heeft. In Duitsch-
land mag dan de moedermaatschappij zelve echter niet meestemmen
(§ 252, al. 3 H.G.B. 2). Hetzelfde was bepaald in art. 75 van het
Ontwerp Staatscommissie van 1890, voorzoover het bestuurders of
commissarissen betrof. Art. 46^ van het Ontwerp Nelissen (idem
art. 44c Regeeringsontwerp 1925) hief deze beperking op, doch
voerde een tweetal nieuwe restrictie\'s in, n.1.: „Tenzij bij de acte
van oprichting anders is bepaald", en „uit anderen hoofde dan als
aandeelhouder". De tweede restrictie maakt de bepaling in het
onderhavige geval niet toepasselijk: immers juist als aandeelhoudster
is de moedermaatschappij wegens het immoreele besluit aansprakelijk-
Langs dezen weg zou zij zich dus de dochtermaatschappij van den
hals kunnen schuiven, indien het besluit tot een dergelijke eigen
décharge niet zelf weder immoreel zou zijn. Dit is echter ongetwijfe\'

Hebben de minderheidsaandeelhouders in privé, voorzoover ^J
indirect schade geleden hebben, doordat de dochtermaatschapP\'J
benadeeld werd en dus de aandeelen in waarde daalden of ƒ
winstkansen verminderden, rechtstreeks een aanspraak tegen ^
moedermaatschappij? Weliswaar is art. 1284 B.W. op de schade ui

Ï9ÖI7w. 7640); echter wel, indien de moedermaatschappij ongemotivecr^
bepaalde (dan vrijwel zeker in haar bezit zijnde I) aandeelen preter
zou maken.

Anders R. G. 8 AprU en 1 Mei 1908; 68, 314 v.v. en 235
Hier wordt een positieve opzettelijke schadeberokkening aan de mino
heid vereischt; een zuiver ongemotiveerde en willekeurige afstand wo
niet voldoende geacht.

onrechtmatige daad niet rechtstreeks toepasselijk: het beginsel, dat
alleen directe schade vergoed wordt, heerscht echter ook daar,
zoodat hier geen aanspraak verleend kan worden. Slechts als de
moedermaatschappij rechtstreeks tegen de minderheidsaandeel-
houders was opgetreden, kon zulks geschieden

Bij de one man\'s company komen uitteraard al deze vragen niet Positie van
ter sprake. Hier kunnen slechts de belangen van derden (in het
hijzonder crediteuren) zich tegen handelingen tusschen moeder-
en dochtermaatschappij verzetten. De gewone regelen van artt.
1377 B. W. en 42—51 Faill. Wet zijn dan toepasselijk. Het groote
verschil met de bescherming van den minderheidsaandeelhouder
is hierin gelegen, dat voor dezen wel, doch voor den schuldeischer
"iet voldoende is aan te toonen het opzettelijk handelen van de
"meerderheid zonder eenig redelijk belang voor de vennootschap,
doch slechts ten eigen bate. De schuldeischer dient aan te toonen, dat
^ en zijn medeschuldeischers bewust benadeeld zijn. Hij zal hiervoor
eoncrete feitelijke gegevens dienen bij te brengen: een algemeen
beroep op de z.g. economische eenheid van het vermogen van
\'hoeder- en dochtermaatschappij is niet afdoende.

1\'alrijke wetgevingen verbieden den aandeelhouder in het algemeen Persooniyk
of in bijzondere gevallen mede te stemmen in zaken, waarbij !<ij hebbenden.
Persoonlijk belang heeft 2). Bovendien bestaan er voorschriften,
zijdelings dit zelfde beginsel tot uiting brengen »).

O Vgl. Land-Lohman, a.w. IV blz. 317; Moi.engraakf, a.w. I blz. 232,
\'\'^ct verdere literatuur cn jurisprudentie. . „ , ... , „

Men zie o.a. art. 4 der Wet van 24 Juli 1867 m 1\'rankrijk (alleen
f\'J questies omtrent inbreng in natura); art. 161 Codice de Commercio
Italië (directie bij hare décharge cn bij balansvaststelhng); art. 655

M Schweizerisches Obligationenrecht (id.); art- 163 Koemccni
^andelswetboek (id.); art. 212 id. van Mexico (id.); art. 356 id.
/^fScntiniti (id.); art. 32 f; 2 der Zweedschc wet van 28 Juni 1
&\'^een);art. 13 der (keizerlijke) Russische wet van 21 Decen
J^l (id.); § 252, al. 3 H. G. B. (bij décharge, kwijtschelding, ovcr-
"^^J^omsten of procedures met aandeelhouders). „ . , ,

) Zoo moet b.v. in Frankrijk de directie goedkeunng der algemeene
^\'^\'gadering hebben voor het ondernemen van handehngen namens dc
/nnootschap, waarbij zij rechtstreeks of zijdelings belang heeft (zie
"\'^oK\'Caen et Renault, a.w. II, N. 821; Rousseau, a.w. I, Nos. 2213

Voor een groot deel komen deze bepalingen ten laste van de
bestuurders. Immers bij hunne décharge en bij vele andere hande-
lingen der vennootschap, hen betreffende, hebben zij persoonlijk
belang. Hierdoor kan dus in beginsel de moedermaatschappij-
directrice haar aandeelenmeerderheid in vele gevallen niet gebruiken.
En ook in tallooze andere gevallen moet zij van stemrecht verstoken
blijven, ook al is zij geen directrice. De moeder- en dochter-
maatschappij-verhouding brengt immers een geregeld verkeer tusschen
beiden mede, waarover telkens besluiten moeten genomen worden
(overeenkomsten aangegaan e. d.).

Het beginsel van deze voorschriften is zeer menschkundig: het
stemrecht dient in het belang van de vennootschap en niet ten
eigen bate der aandeelhouders uitgeoefend te worden. Mocht de
aandeelhouder in zaken, die voor hem persoonlijk van belang zijn.
meestemmen, hij zou te zeer in verzoeking komen om dit groote
beginsel van vennootschapsrecht te vergeten i). Aan den anderen
kant brengen deze voorschriften groote bezwaren mede. De belangen
der vennootschap worden hierdoor gelegd in handen van veelal
kleine, onverantwoordelijke en niet zelden in scherpen strijd met
de meerderheid levende groepen van aandeelhouders. Of zij daar
steeds veiliger zijn dan bij de moedermaatschappij, en of hier ook
niet aan het belang der vennootschap vreemde overwegingen een
te groote rol bij de beslissing kunnen spelen, is zéér de vraag-
Een meerderheidstyrannie kan niet door den beugel, doch nog
veel onduldbaarder is een minderheidstyrannie 2).

De praktijk heeft dan ook, in het bijzonder in Duitschland, na^r
middelen gezocht om hieraan te ontkomen; en de rechtspraak
haar hierbij veelal ter wille geweest. Eerst is uitgemaakt\'), dat biJ

Middelen
ter ont-
duiking.

v.v.). In Engeland mag niemand „auditor" zijn, die anders dan als
deeUiouder eenig belang heeft bij de transactie\'s der vennootscn^F
(Regulations van Table A. Companies Act.). . . ^

\') Sprekende voorbeelden hiervan vertoont de Fransche en
praktijk. Zie Cour d\'Appel Paris 16 Februari 1911, Dalloz 1912. 2.
en Reichsgericht 22 Februari 1916. Juristische Wochenschrift 1916, \'
In beide gevallen had de meerderheid de winstverdeelin^
ongemotiveerd ten gunste van de met haarzelf identieke directie \'

Beide uitspraken hebben dit besluit wegens strijd met de goede zcd
nietig verklaard.

\') R.G. 55, 75; 60, 172; 74, 277; 75, 236; 81, 37; R.G. 18 Jan""\'
1915. Juristische Wochenschrift 1915, 195\'.

besluiten over interne aangelegenheden der vennootschap § 252
al. 3 H.G.B, niet van toepassing was. Hierdoor werden alle ver-
kiezingen en ontslagen, bezoldigingsquesties, beslissingen over het
invorderen van stortingen op aandeelen, enz. aan de werking van
het beginsel onttrokken. Alleen wanneer de aandeelhouder als
derde tegenover de vennootschap stond, werd hij van het stemrecht
uitgesloten. In de meergenoemde Hibernia-zaak heeft het Reichs-
gericht verder de banken, aan wie de nieuw gecreëerde aandeelen
Zouden worden toegewezen, toegestaan mede te stemmen. De
minderheid had aangeboden te bewijzen, dat reeds vóór het
betreffende besluit banken en bestuur tot het alleen-uitgeven aan
^erstgenoemden overeengekomen waren, zoodat deze belangheb-
benden bij dit besluit waren. Het Reichsgericht heeft dit aanbod
gepasseerd met de overweging, dat alleen de aandeelhouder mei
^len een overeenkomst gesloten werd bij de stemming uitgesloten
Het betreffende besluit hield niet in, aan wien de aandeelen
uitgegeven zouden worden (slechts een algemeene machtiging aan
dc directie), S 252 al. 3 H.G.B, was daarop dus niet toepasselijk
^n het bewijsaanbod niet ter zake dienende. Het bij een besluit
belang hebben is op zich zelf niet voldoende om een aandeelhouder
^an het stemrecht te versteken. Verder is onder meer nog beslist\'),
dat een naamlooze vennootschap, wier directeur commissaris van
andere vennootschap is, met hare aandeelen voor de décharge
J^n dezen commissaris kan stemmen 2). Tenslotte is S 252 al. 3
" G.B. ook niet toepasselijk verklaard, als de directie gemachtigd
^ordt een overeenkomst met ccn aandeelhouder te sluiten, doch
® algemeene vergadering zelve die overeenkomst niet sluit \'\'),
^ver deze jurisprudentie wordt in Duitschland zeer verschillend Beoordce-
geoordeeld. Sontag *), pinnkr «) en Marquardt g) keuren haar
scherpe bewoordingen af. Weliswaar geven zij toe, dat aan de
niet is tekort gedaan \'), doch zij achten deze

J Zie een ander dergelijk voorbeeld bij Sontag, a.w. blz. 62.
!) R.G. 68, 241. ^ ^

j A.w. bkz. 51—64.
, A.w. blzz. 73 v.
Kp i, Stimmrecht der Gesellschafter in eigener Sache nach der

Ijj^\'^ntsprechung des Rciclisgcrichts", in Juristische Wochenschrift 1914,
z. 1031 v.v.

I Behalve Sontao tcn aanzien van de beslissing, dat interne zaken
onder § 252 al. 3 H. G. B. vallen.

vonnissen in strijd met den geest en de ratio der wet, die men
beter deed naar analogie te interpreteeren. Daarentegen achten
de meeste schrijvers i) deze richting in de Duitsche rechtspraak
vooreerst wettelijk toelaatbaar en voorts zeer gunstig als „ventiel"
(het woord is van HaUSMANn) op een voor de moeder- en dochter-
maatschappij onbruikbare bepaling. Hier de moedermaatschappij
in practisch de meeste gevallen het stemrecht te ontnemen zou
met de volledige vernietiging van dezen concentratievorm gelijk
staan. Dit kon volgens hen de bedoeling van den wetgever niet
geweest zijn. En voor zoover het tegendeel tot misbruiken aan-
leiding zou kunnen geven, konden deze toch steeds met een beroep
op openbare orde en goede zeden gekeerd worden.

In den strijd over de toepassing der Duitsche wetsbepaling waag
ik het niet partij te kiezen. Ten aanzien der wenschelijkheid dezer
beslissingen moet ik mij echter onvoorwaardelijk bij hare verdedigers
scharen. Het tegendeel zou tot de inderdaad onhoudbare consequentie
voeren, dat bij de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding de
hoofdbelanghebbende, wellicht oprichtster en in-stand-houdster, van
vrijwel allen invloed verstoken zou blijven. Dit ware met de meest
elementaire eischen der praktijk in strijd.

OntduikinR De praktijk heeft echter in Duitschland, ook wanneer een recht-
streeksche botsing met S 252 al. 3 H.G.B, onvermijdelijk was,
de stemmen der moedermaatschappij niet kunnen missen. Zij heel
derhalve naar zijdelingsche wegen gezocht om hieraan te ontkomen-
En ook hierbij is de rechtspraak haar zéér welwillend tegemoet
getreden, getuige de beide volgende voorbeelden.

De Berlin-Anhaltsche Maschinenbau-Aktiengesellschaft te Berlijn
(de „Bamag") bezat ongeveer »/lo der aandeelen van de Cölnisch«
Maschinenbau-Aktiengesellschaft in Cöln-Bayenthal. De moeder-
maatschappij wilde de dochtermaatschappij met zich samensmelten
in dier voege, dat het gansche vermogen van deze laatste op haa«"
over ging en de aandeelhouders der dochtermaatschappij voof
6000 Mark aandeelen van deze 3000 Mark aandeelen der moede^
maatschappij zouden krijgen. Op i Mei 1909 werd het bcsln\'^
hiertoe in de algemeene vergadering der dochtermaatschappij ^
462 tegen 3 stemmen genomen. De moedermaatschappij had hierov«\'\'

O.a. STAun-riNNER, a.w. aanm. 26 op § 252 H. G. B.; BraSP]
Das Handelsgesetzbuch mit Ausschlusz des Seerechtes, Berlin 1911, H-
cc, 8 op § 252 •, Hausmann, a.w. blzz. 64 v.v.

natuurlijk niet mogen medestemmen, maar had, om toch haar
invloed den doorslag te kunnen doen geven, 400 harer aandeelen
aan derden verkocht, die toen vóór, het besluit gestemd hadden.
I>eze koop was echter slechts schijn en uitsluitend voor dit doel
geënsceneerd. Was dit niet geschied, dan was de voor het fusie-
besluit vereischte ^J^ meerderheid niet aanwezig geweest.

Minderheidsaandeelhouders van de dochtermaatschappij hebben
de nietigheid van dit besluit ingeroepen, omdat het een opzettelijke
benadeeling van hunne belangen inhield en door een immoreele
arglistige kunstgreep tot stand was gekomen. Het Oberlandesgericht
Cöln heeft de vordering toegewezen, doch het Reichsgericht i)
beeft deze uitspraak gecasseerd. Het oordeelde den verkoop van
aandeelen met het doel om deze mede te doen stemmen over het
(geoorloofde) fusiebesluit niet immoreel, mits niet geheel schijnhan-
deling. Eerst wanneer de kooper uitdrukkelijk verplicht werd om
Volgens den wil van de verkoopster te stemmen, zou men dit
\'^linnen aannemen: zulks was hier echter niet het geval, al kende
de kooper den wensch en het doel van de verkoopster wel. Hij
\'eef immers nog steeds in staat om naar eigen oordeel anders
stemmen.

ïn andere gevallen heeft de van het stemrecht uitgesloten aan-
eelhouder zijn aandeelen in report aan een kennis verkocht, zóó,
at op den dag der stemming deze eigenaar der aandeelen was,
^ de Hibernia-zaak heeft het Oberlandcsgericht Hamm op de tegen-
werping van den fiscus, dat zij bij een stemming omtrent het over-
Raan van de Hibernia aan den Staat niet had mogen meestemmen,
^elfs geantwoord: gij kunt dit toch altijd door een reportverkoop
^^werkstelligen, en dus dit middel indirect gesanctionneerd").

Ook over deze beide transacties zijn de meeningen verdeeld. Beoordce-
^^\'ï^NER 3)^ Sontag *) en Bondi achten de uitspraken wellicht \'\'"«h\'^fv«».
^ ®orctisch juist, doch de onderscheiding tusschen de uitdrukkelgke
^Pdracht aan den derde om op een bepaalde wijze te stemmen
dit geval (waarin natuurlijk een stilzwijgende opdracht daartoe
onjuist cn de geheele handeling, zoo al geen schijn-

3 JJd. 85, blz. 170.
2citc i. uitspraak in tegengestelden zin is te vinden in Leipziger
^chnft für Deutsches Recht 1907, blz. 139.
i{ A-W. blzz. 73 v.v.

hkndeling. dan toch in fraudem legis. Hausmann i) acht dit ech e
slechts ten deele waar. Wanneer er geen xechtsverphckttng tot
terugverkoopen der aandeelen is. kan (afgezien van kosten en
eventueele belastingen) de verkoop veel verder strekkende gevolgen
hebben dan de stemrechtsquestie alleen. De schrijver acht het
^ practisch zeer wel mogelijk, dat de terugkoop door verandermg in
de verhouding, onaangenaamheden, belasting- of andere gronden
geheel achterwege blijft. Het beslissende punt is het al of nie
ernsiige der geschiede overdracht. Hij acht het arrest van het

Aan een beoordeeling van de Duitsche rechtsquestie wil ik miJ
wederom liever niet wagen; al hel ik er toe over om deze trans-
acties ontoelaatbaar te achten. In Nederland waren zij dit zeker.
Neder- Ons hedendaagsche recht kent de bedoelde beperkingen niet^

strekking in de verschillende wetsontwerpen. Art. 44c van het
Regeeringsontwerp 1925 bepaalt: „Tenzij bij de akte van oprichting
anders is bepaald, kunnen geen geldige stemmen worden u.tge-
\' bracht voor de aandeelen van hem, wien, uit anderen hoofde dan
als aandeelhouder der naamlooze vennootschap, door het te neme
besluit eenig recht jegens de vennootschap zoude worden toegeken .
of die daardoor van eenige verplichting jegens haar zoude woro

tegenstelling met de besproken buitenlandsche bepalingen
dit voorschrift regelend recht. De moedermaatschappij kan n
dus ten allen tijde door een contraire bepaling in de statuten buit
werking stellen. De boven beschreven Duitsche middelen oni
aan te ontkomen zullen derhalve in den regel onnood.g zijn. ^
moet echter onze houding zijn, wanneer zij desniettemin mocn

verplichtingen opgeheven. Onder dit laatste kunnen immers niet
de met de dienstbetrekking eindigende verplichtingen hieruit
verstaan worden: het eindigen hiervan is een bijkomstig gevolg,
doch niet de inhoud van het besluit tot ontslag. Evenmin vallen
besluiten betreffende de stortingsverplichting van den aandeelhouder
onder art. 44c Regeeringsontwerp 1925. Het Hibernia-vonnis is in
het licht van dit voorschrift juist gewezen, evenals de beslissing
Omtrent het stemmen van een naamlooze vennootschap voor de
décharge van haren directeur als commissaris van een andere
Vennootschap. Ook de machtiging aan het bestuur valt er buiten,
zelfs onafhankelijk van de vraag, of deze machtiging al of niet
voor het bestuur de kracht van een bevel heeft. Door dit besluit
Ontstaat geen enkele rechtsbetrekking tusschen vennootschap en
derde, deze komt eerst door de eventueele handeling van het
bestuur tot stand. Zooals reeds gezegd, beschouw ik echter de
Overdracht aan derden en de reportverkoop, onverschillig of zij al
dan niet reëel tot stand zijn gekomen, voor de stemmingsvraag
als nietig, wanneer het in fraudem legis handelen hierbij aangetoond
\'^an worden. Wetsontduiking beschermt onze wetgeving nimmer

Bij de moeder- cn dochtermaatschappij-verhouding is in de meeste
gevallen de directie van de laatste in handen der eerste. Deze zal
de bestuurs- cn commissariszetels personen brengen, die aan
are bevelen gehoorzaam zijn

2ij kan hiertoe echter nog ccn tweetal andere wegen inslaan.
Vooreerst kan zij zichzelf tot directrice der dochtermaatschappij
benoemen. En verder kan zij de dochtermaatschappij contractueel
^\'^\'■Plichten om in alle (gewichtige) aangelegenheden naar aanwij-
^"\'Ren van de moedermaatschappij te handelen.

^e mogelijkheid van dit laatste is vroeger wel betwist. Het Contrac-
—- tuecle

Suvling, a.w. II blzz. 76 v.v.
a J . " dus het bestuur van de meerderheid afhankelijk. Planitz, derden.
Zak anderzijds op, dat het bij de tegenwoordige orde van

ÜBo handen te hebben. In dat geval dirigeert dus het bestuur dc
hehn\'^^\'^® vergadering, cn niet omgekeerd; dit geschiedt veelal met
0 "fJP van de banken. Deze beschouwing is uitteraard alleen op z.g.

Reichsgericht!) heeft in hare bekende beslissing over de Roemeensche
spoorwegen de overeenkomst tusschen dezen en den Roemeenschen
staat, waarbij de eersten zich verbonden om uitsluitend op instructies
van den Roemeenschen Minister van Publieke Werken te handelen,
ontoelaatbaar verklaard, omdat de directie der vennootschap een
orgaan van deze dient te zijn, aan haar wil onderworpen 2). De
economische ontwikkeling heeft deze beschouwingswijze echter
achterhaald: zij maakt dergelijke figuren noodzakelijk. De schrijvers
achten het thans dan ook toelaatbaar om de benoeming van bestuur-
ders aan een derde over te laten.
N.V. direc- Ook de mogelijkheid van een optreden der moedermaatschappij
hrice van ^ directrice van de dochtermaatschappij is betwist^), in het bijzonder
BezwLen \' in Frankrijk. De directeur moest een natuurlijke persoon zijn, zoo
hiertegen, oordeelde men. Rechtspersonen zouden immers niet persoonlijk ter
vergadering aanwezig kunnen wezen Dit bezwaar kan men moeilijk
au sérieux nemen: een vennootschap-directrice kan toch ook in
deze qualiteit door hare wettelijke organen handelen en ter bestuurs-
vergadering verschijnen 6). Bovendien kan zij hiervoor binnen de
grenzen harer statuten ook andere personen aanwijzen : haar eigen
directeuren behoeven dit niet noodzakelijk namens haar te doen
Hierin ligt geen (behoudens uitdrukkelijke statutaire bepaling) verboden

2) „Die beklagte Gesellschaft entbehrt .... der zur Wesenheit der
Aktiengesellschaft erforderiichen Organisation. Die Generalversammlung
kann die Gesellschaft in diese Lage ebensowenig versetzen, wie eine
handlungsfähige physische Person durch freiwillige Untcrweri"ung untci
die Vormundschaft eines anderen eine Selbstentmündung herbeiführen
könnte". Vel over de G.m.b.H. ook R.G. 16 Maart 1904, Bd. 57, blz. 200-

In Engeland is het theoretisch onmogelijk, omdat daar de directie
niet meer dan Vs der aandeelen mag bezitten. Practisch wordt dez«-
belemmering echter geregeld door middel van stroomanncn ondervangen-
Zie Martin Sr. LtoN, a.w. blz. 219. ., „„^r

») X. in Annales de droit commercial 1905, blzz. 96 v.v. Zie ovt
deze en andere bezwaren ook Tham.er-1\'ic: TraittS général théorique^
pratique de droit commercial. Des sociétés commerciales. Pans 1907—1 \'
II, 1, 116 en Dupont, a.w. blzz. 21 v.v. en 32 v.v. . . .. nu

«) Zoo ook A. Wahl: „Une société peut eUe être „gérante «
„administrateur" d\'une autre société?" in Journal des Sociétés \'
blzz. 168 V.V., waar hij een omstandige uitwerking van de werkwijze
dit geval geeft.

delegatie van macht door de moedermaatschappij-directrice in den
zin van art. 22 der Wet van 1867; immers de voor de moeder-
maatschappij optredende personen doen zulks niet als lasthebbers,
doch als organen der directrice: deze zelf handelt door middel van
hen 1). Hierdoor vervalt dus eveneens het bij de one man\'s company
gemaakte bezwaar, dat de namens de moedermaatschappij-directrice
optredende persoon niet het in Frankrijk voor directeurs vereischte
aantal aandeelen bezit: hij is geen directeur en de directrice bezit
zelf alle aandeelen 2).

Anderen hebben in het directeurschap der moedermaatschappij
een onnatuurlijke uitbreiding van het rechtspersoonlijkheidsbeginsel
gezien. De vennootschap zou slechts rechtspersoon zijn voorzoover
dit voor de vervulling van haar doel noodzakelijk was. Om dan
toch mogelijk te maken, dat de moedermaatschappij afgevaardigden
m het bestuur van de dochtermaatschappij kreeg, hield men de
Volgende kunstige redeneering. Elke aandeelhouder der moeder-
maatschappij is naar evenredigheid van zijn aandeelenbezit eigenaar
van haar actief. Hij bezit dus een aantal aandeelen van de dochter-
maatschappij evenredig aan zijn aandeelenbezit in de moedermaat-
schappij. Wanneer nu de afgevaardigde van de moedermaatschappij
Zooveel aandeelen van deze bezat, als noodig zou zijn om hem
\'angs dezen indirecten weg het wettelijk vereischte aantal aandeelen
Van de dochtermaatschappij te doen bezitten, zou hij als directeur
Van deze laatste kunnen worden toegelaten. Terecht wordt deze
Voorstelling door DurONT en Waiil^) gewraakt als in strijd met
^e heerschende leer, welke geen medeeigendom van dc aandeel-
houders op het vennootschapsvermogen erkent. Bovendien is dc
Rechtspersoonlijkheid algemeen aan dc vennootschap inhaerent en
^\'et tot bepaalde gevallen beperkt.

Tenslotte heeft men de directie van de eene naamlooze
Vennootschap door de andere onmogelijk geacht, omdat de wettelijke
■straffen tegen directeuren in overtreding bedreigd niet op een
[^^l^persoon zouden kunnen worden toegepast. Dit bezwaar geldt

) Overigens merkt Dupont t. a. p. zeer terecht op, dat het motief
^^ art 22 der Wet van 1867: het uit dc directie dcr vennootschap weren
niet bij haar belanghebbenden, hier niet toepasselijk is; immers de
\'Rectcur der moedermaatschappij is, zelfs al bezit hij persoonlijk geen
"^deelen, namens deze in hooge mate belanghebbend.

uitteraard alleen voor vrijheidsstraffen : immers geldboeten kunnen
in beginsel ook aan rechtspersonen worden opgelegd Doch ook
voor de eersten lijkt zulks mij geen bezwaar: er is immers vrijwel
steeds een handelende natuurlijke persoon aan te wijzen, dien men
strafrechtelijk aansprakelijk kan stellen, hetzij uitsluitend, hetzij
als mededader. En zelfs wanneer dit niet het geval mocht zijn,
zie ik alleen een leemte in de wettelijke bepalingen, doch geen
wettelijk beletsel voor het directeurschap van een rechtspersoon.

De tegengestelde opvatting zou overigens in die landen en bij
die vennootschappen, waar aandeelenbezit voor den directeur
wettelijk of statutair verplicht is, tot zeer ongewenschte consequenties
aanleiding geven. De one man\'s company met een vennootschap
als eenig aandeelhoudster zou onmogelijk worden. Men zou dan
gedwongen worden om een vreemden natuurlijken persoon als
aandeelhouder-directeur in de vennootschap te halen, hetgeen vaak
zeer ongewenscht zou zijn. En evenmin zou dit bezwaar geheel te
ondervangen zijn, indien men den directeur der moedermaatschappij
hiervoor dienst liet doen. Immers door het ophouden van zijn
dienstbetrekking bij de moedermaatschappij eindigt die bij de
dochtermaatschappij niet, en bovendien behoudt hij zijn aandeelen.
Men zou hiervoor derhalve nieuwe voorzieningen moeten treffen.
Hier te Onder de thans hier te lande geldende wetgeving kan ongc-

gelaten°^ twijfeld een rechtspersoon directrice van een naamlooze vennootschap
zijn. Dit komt dan ook vrij vaak voor. Art. 48« van het ontwerp
Nelissen bepaalde, dat slechts natuurlijke personen tot bestuurders
benoembaar zouden zijn en motiveerde dit met een beroep op het
niet kunnen nemen van strafrechtelijke sancties, en door te zeggen,
dat men hetzelfde door de benoeming der directie van de moeder-
maatschappij als directie der dochtermaatschappij kon bereiken
(M. v. T. blz. 46). Reeds bij de wet van 22 December 1924«

1) In Nederland stelt de wetgeving (uitgezonderd de fiscale) niet den
rechtspersoon, doch hare bestuurders strafrechtelijk aansprakelijk; o.a-
artt. 342 en 343 Swb., art. 6 Veiligheidswet, e.a.; zie ook Simons :
Leerboek van het Nederlandsche Strafrecht, 4e druk, Groningen 192li
I blzz. 160 v.v. In Frankrijk acht Dupont, a.w. blz. 38, de rechtspersoon
wel strafrechtelijk aansprakelijk (anders Gass. 8 Maart 1883, Dallo^
84.1.428; 16 AprU 1894, Recueil Sirey 94.1 376; 24 Maart l899i
Recueil Sirey, 02.1.296; Lyon-Caen et Renault, a.w. II, blz. 296;
Pic, a.w. I, blz. 207). Velen, zoowel hier te lande ais elders, oordeclcn
dit althans wenschelijk (zie Simons t.a.p. met literatuuropgave). Zie verdere
literatuur bij Wolfsbergen, a.w. blz. 36 noot 4.

Stbl. 573 (nieuwe zeerecht), art. 327, is men van dezen dwaalweg
teruggekomen door te bepalen: „Eene vennootschap is tot boek-
houder benoembaar". Minister HEEMSKERK heeft tenslotte met het
oog op de eischen van de praktijk de belemmerende bepaling uit
het Regeeringsontwerp 1925 gelicht i).

De moedermaatschappij zal in den regel voor hare bemoeiingen
als directrice der dochtermaatschappij gesalarieerd worden, hetzij
in een ronde som, hetzij in een percentage der uitkomsten van
laatstgenoemde 2).

Is nu de persoon, die de moedermaatschappij als directrice van Positie van
de dochtermaatschappij vertegenwoordigt, aan de bevelen van fegenwoor-
eerstgenoemde onderworpen; m. a. w. is zijn mandaat imperatief? diger der
ÖUPontS) acht deze opvatting te eng en bovendien buitengewoon
onpractisch: hierdoor zou een stemming, waarbij de vertegen-schappij al»
Woordiger zijn mandaat te buiten was gegaan, nietig zijn! Dit lijkt ^oo^a^ig-
mij juist: evenals een natuurlijk persoon, uit eigen hoofde ver-
schijnend, ter vergadering van meening veranderen kan, moet de
vennootschap-directrice (en zij is het, niet haar vertegenwoordiger
A. of B., die aanwezig isl) dit kunnen doen. Heeft de vertegen-
woordiger zijn opdracht niet behoorlijk uitgevoerd, dan kan de
moedermaatschappij voortaan een ander in zijn plaats zenden: de
hesluiten, die hij als haar orgaan heeft genomen, moet men als
van haar afkomstig blijven beschouwen.

Wanneer de moedermaatschappij-directrice haar eigen directeur
als haar orgaan de dochtermaatschappij laat besturen, is deze

Deze zou overigens moeilijkheden hebben opgeleverd in verband
•net art. 48 c, 2e lid, van het ontwerp Nk.lissen : „Indien bij de akte
oprichting geen bestuur is benoemd, is de aandeelhouder, die blijkens
ne akte voor het grootste bedrag heeft deelgenomen, de eerste bestuurder
der naamlooze vennootschap". Dit zou in vele gevallen de moedermaat-
®<^happij zijn, die dan niet als directrice mocht optreden. In verband
j^et de wederinvoering der ovcrhcidscontróle is ook deze bepaling in
het Regeeringsontweq) 1925 komen te vervallen.

\') Dit kunnen vaak zeer belangrijke bedragen zijn: zoo is in 1897
{■•isschen A. E. G. en B. E. W. overeengekomen, dat eerstgenoemde voor
^are leiding van laatstgenoemde niet meer, zooals vroeger, een vast
oedrag zou ontvangen, doch Vh % der brutoinkomstcn voor de afge-
leverde licht- en krachtenergie, tot een maximum van 500,000 M., 4 %
^oor het bedrag daarboven, 2 % voor dc verkochte stroom voor de
l^ams en 5 % van de nettowinst voor de commissarissen. Zie Ukermann
Hüglin, a.w. blz. 41.

persoon dan hierbij gebonden aan de beperkende bepalingen van
de statuten der w^^^fl\'^miaatschappij ? Wanneer hierin b.v. voor
vervreemden of bezwaren van onroerend goed machtiging der
commissarissen vereischt wordt, mag dan de directeur der moeder-
maatschappij, deze als directrice der dochtermaatschappij vertegen-
woordigend, onroerend goed van deze laatste zonder machtiging
vervreemden, indien de statuten der dochiermzzxsch^p^ï] deze
machtiging niet verplicht stellen ? K. i) acht ook hier machtiging
noodig. De bedoeling van een dergelijk voorschrift is immers te
voorkomen, dat de vennootschap in onbeperkte mate door haren
directeur verbonden wordt. Nu wordt de moedermaatschappij door
handelingen van haren directeur, die haar als directrice der dochter-
maatschappij vertegenwoordigt, in zooverre verbonden, als zij voor
haar beheer der dochtermaatschappij als directrice aansprakelijk is. Ook
in dit opzicht wil zij derhalve haren directeur onder toezicht houden.

Mr. A. E. Schouten 2) bestrijdt deze opvatting. Het betreft
hier geen vervreemding van de eigen bezittingen der moedermaat-
schappij, doch die van een attdere vennootschap. Het vervreemden
der goederen van de dochtermaatschappij is derhalve ten aanzien
van de moedermaatschappij geen vervreemding, doch administratie-
En hiervoor is machtiging van commissarissen niet vereischt.
Bovendien zou de tegengestelde opvatting tot de zonderlingste
conflicten aanleiding kunnen geven: men denke zich het geval in.
dat de algemeene vergadering der dochtermaatschappij aan hare
directrice uitdrukkelijk opdracht tot verkoop geeft, en dan
commissarissen der moedermaatschappij dezen verkoop niet goed-
keuren. In een dergelijk geval dient de directrice uitsluitend aan
de opdracht van de algemeene vergadering gebonden te zijn.

Deze laatste opvatting acht ik juist. Het kan wellicht voor
moedermaatschappij wenschelijk zijn om haren directeur ook
zijn andere qualiteit in de hand te houden; doch dit mag gcc"^
argument zijn. Bovendien is het risico van de personenkeuze
dezen voor de moedermaatschappij.

van balans ^^^ vaststellen van de winst- en verliesrekening en de balans
en winst- en ___

1) „De Naamlooze Vennootschai) .als bestuurdercs van eene ander«
directie. naamlooze vennootschap", in W.P.N.R. No. 1796.

definitief delegeeren aan de directie? Met name in Duitschland is
dit in die gevallen, waarin directie en meerderheid identiek zijn
(de overgroote meerderheid der moeder- en dochtermaatschappij-
verhoudingen), veelal geschied om deze vaststelling snel en zonder
een door de machtsverhoudingen toch nutteloos debat in de alge-
meene vergadering te doen plaats vinden. Tevens kunnen hierdoor
stille reserves gemakkelijker tot stand komen. Ook komt herhaal-
delijk voor de minder ver gaande bepaling, dat afschrijvingen en
reserveeringen bindend door directie (commissarissen) worden
"Vastgesteld, inzonderheid bij de groote industrieele maatschappijen.
Voorzooveel bekend, heeft het handelsregister hiertegen geen
bezwaren geopperd, en heeft de bepaling evenmin tot procedures
aanleiding gegeven. Hare toelaatbaarheid wordt evenwel in de
literatuur betwist.

Van de moderne auteurs heeft slechts Flechtiieim \') de moge-
lijkheid van dergelijke statutaire bepalingen verdedigd. Weliswaar
l\'eeft volgens hem krachtens S 260 H. G. B. de algemeene
Vergadering over de balans te beslissen, doch S 213 beperkt haar
^ de winstverdeeling binnen de grenzen door wet en statuten
getrokken. Evenzeer als nu de statuten bepaalde afschrijvingen
Verplicht kunnen stellen, kunnen zij directie (commissarissen) de
\'beslissingen over het bedrag ervan geven 3).

De overgroote meerderheid der schrijvers heeft zich in anderen
verklaard 3). Volgens S 260 H. G. B. moet de algemeene
Vergadering de balans vastsielUn. Hieruit volgt naar hun meening

\') „Die satzungsmitszige Befugnis des Aufsichtsrats zur Festsetzung
VOO Abschreibungen", in BankArchiv 1917, blzz. 371 v.v.; zie ook v.in
Jenzelfden schrijver: „Konzernbildung und Aktienrecht", in Recht und
^Vimchaft 1922, blzz. 22 v.v.

1 Bovendien kan hetzelfde volgens hem langs een omweg bereikt
J^orden: wanneer men n.1. voor een aan het besluit der directie contraire
beslissing der algemeene vergadering een meerderheid vereischt, is
I^factisch hetzelfde resultaat bereikt. Nu acht de schrijver het formalistisch
den omweg toe tc laten en den rechten weg tc verbieden. Terecht
f^gt Pinner, a.w. blzz. 19 v., echter, dat dit geen bewijs voor de toehoat-
Jaarheid is: meermalen is de omweg toegelaten, waar ondubbelzinnig

\'^ rechte weg door de wet afgezet is.
« v Men zie o.a. Pinner, a.w. blzz. 15 v.v.; Sontag, a.w. blzz. 92 v.v.;

a.w. aanm. 1 op § 260, aanm. 34 op S 262; Brand, a.w. noot 2b
y § 260; Rosendorkk: Die stillen Reserven der Aktiengesellschaften,
"erlin 1917, blzz. 30 v.v.; Betrachtungen zur Bilanz- und Dividenden-
jS^^ik der Aktiengesellschaften während des Krieges, Berlin 1918, blzz.
v.v., waar de overige literatuur in dezen zin tc vinden is.

onomstootelijk, dat alles wat daarvóór geschiedt uitsluitend voor-
bereidingshandelingen zijn: het uiteindelijk oordeel, ook over de
afzonderlijke balansposten, berust bij de algemeene vergadering.
Zij is hierbij aan de beperkingen van wet en statuten gebonden.
Kunnen deze echter zóó luiden, dat het bedrag der winst door

verkleind wordt? De letterlijke wetstekst sluit dit niet uit; doch de
geest van het vennootschapsrecht verzet zich hiertegen. Hierdoor
zouden alle beginselen van winstverdeeling (behalve openbare orde
en goede zeden), welke de basis der deelname van den aandeel-
houder in de vennootschap vormen, op losse schroeven komen te
staan. Bovendien is de onvermijdelijke consequentie van dit stand-
punt: vooreerst dat commissarissen ook gemachtigd mogen worden
om het dividend te bepalen, en verder dat al deze bevoegdheden,
behalve aan directie en commissarissen, ook aan willekeurige derden
gedelegeerd kunnen worden. Dit is niet te aanvaarden. Hierdoor
wordt materieel aan de algemeene vergadering haar op S 260 H.G.B,
berustend recht ontnomen. Bovendien wordt hierdoor S 271 al. 3
H.G.B, geschonden: bij dit voorschrift wordt de „Anfechtungsklage
wegens te hooge reserve en afschrijvingen immers slechts door de
statutaire voorschriften, echter niet door vaststellingen van derden
op grond van die voorschriften, beperkt. En S 271 als bijzonder
voorschrift derogeert aan het algemeene van S 213 H.G.B. 2).

De thans geldende Nederlandsche wetgeving bepaalt niets over
de balans der naamlooze vennootschap, afgezien van het algemeene
voorschrift van art. 8 W. v. K. Onder haar vigueur acht ik de
bovenbedoelde bepalingen dan ook volkomen toelaatbaar. De voor-
gestelde nieuwe wetgeving regelt in haar art. 42 (Regeeringsontwerp
1925) het punt. Volgens deze bepaling maakt het bestuur o®
balans op en stelt de algemeene vergadering van aandeelhouders
deze vast. In verband met art. nd is dit voorschrift van dwingcnden
aard: de vorenbedoelde bepalingen kunnen derhalve niet in
akte opgenomen worden. Het dwingende karakter strekt zich lïi-\'

\') Bovendien geldt dit alles bij vaststelling door de directie
van de reserve en afschrijvingen, doch niet van de geheele balans, J -
wanneer deze laatste door de meerderheid is goedgekeurd. Vcrwcr|)t o
haar, dan komt er geen balans tot stand en zal de directie moc^
eindigen met zich te buigen. Tenslotte kan met een V« meerderhcio
desbetreiïende voorschrift ten allen tijde uit de statuten gelicht woro

immers evenzeer tot de w^ze van balansvaststelling als tot het
imperatieve voorschrijven van deze vaststelling zelve uit

Ook op besluiten tot het al of niet déchargeeren van bestuursleden Décharge.
Wegens hun beheer zijn de algemeene bepalingen van openbare
orde en goede zeden toepasselijk: décharges wegens tastbaar
Wanbeheer en déchargeweigeringen zonder redelijken grondslag
kunnen op dezen grond aangetast worden

Het ontslag van een directeur dient op dezelfde wijze beschouwd Ontslag,
te worden als dat van een ander, die in dienstbetrekking verkeert.
I^erhalve ligt er niets onrechtmatigs noch immoreels in, dat een
Vennootschap-aandeelhoudster zooveel mogelijk aandeelen opkoopt
zoodra zij de meerderheid heeft, den directeur te ontslaan,
\'^its dit ontslag overigens op de wettelijk voorgeschreven wijze
geschiedt 3).

Hoever strekt zich de plicht van de directie om inlichtingen Inlichtingen.
Omtrent den gang van zaken aan de aandeelhouders te verstrekken
bit? Is zij verplicht om op alle vragen, van welken aard ook, te
antwoorden? En moet zij voorts de vragen van iederen individueelen
aandeelhouder beantwoorden, of is zij slechts tegenover „de ver-
gadering" (i.e. de meerderheid) daartoe gehouden?
Algemeen acht men de directie slechts verplicht te antwoorden
vragen, welke uit zakelijke motieven gesteld zijn, cn voorzooverre
"^t belang der vennootschap geen geheimhouding vereischt; één
ander ter beoordceling der directie. Iets anders aan tc nemen
met recht en billijkheid in strijd zijn cn schade toebrengen
aan de belangen der vennootschap.

I^och wien komt het vragcnrecht toe? In Duitschland is ook Heeft indi-
d"t een que.stion brûlante. Tot 22 April 1913 was de heerschende
"^cening •»), dat iedere aandeelhouder hierop recht had en dat het der hierop
^•^\'geren van een antwoord hem tot een „Anfechtungsklage"
j\'^nleiding mocht geven. Op bovengenoemden datum heeft het
\'^\'^"chsgcricht echter beslist, dat slechts de algemeene vergadering
Ï^J]J^^o|^)lichtingen had. Wanneer n.1. dc alleenstaande aandeel-

bii\'l Zoo ook Oppe.nheim: „De oligarchische clausule", in Feestuitgave
No ^5-jarig bestaan der llrocdcrschap van c.and. notarissen, W.P.N.R.
blz. 47, echter zonder motivecring.
J Zie Sontag, a.w. blzz. 27 v.v.

\'"bunal de Commerce dc Lyon 20 Octobcr 1902, Journal des
«ciétés 1903, blz. 67.
\' Zie literatuur cn jurisprudentie bij Sontag, a.w. blz. 79, noot 1.

houder op zijn vraag geen antwoord krijgt i), dan moet hij zich volgens
dit arrest tot de algemeene vergadering wenden en deze verzoeken om
tot het stellen van de vraag te besluiten. Doet zij dit, dan wordt de
plicht tot het verstrekken van inlichtingen voor de directie van
een fatsoens- en coulanceverplichting een rechtsplicht. Weigert de
algemeene vergadering de vraag te stellen, dan heeft de aandeel-
houder er zich bij neder te leggen. Het Reichsgericht motiveert zijn,
beslissing als volgt: vooreerst kent de wet het recht op inlichtingen
niet als een Individualrecht, en verder bestaat er bij een tegen-
gestelde beslissing groote kans op misbruik van het inlichtingenrecht.

plnner^) en Sontag^) keeren zich heftig tegen dit arrest,
waarin zij een vennootschapsrechtelijke revolutie zien. De argu-
menten van het Reichsgericht achten zij geheel onvoldoende.
Vooreerst kent de wetgeving zoowel uitdrukkelijk als stilzwijgend
door haren geest en bedoeling andere dan de met name als
Individualrechte betitelde bevoegdheden. En verder acht met name
Sontag het gevaar van misbruik van het inlichtingenrecht zuiver
theoretisch. Het Reichsgericht is bijzonder bang voor onbescheiden
vragen van concurrenten, die hiervoor een enkel aandeeltje gekocht
hebben. Dat behoeven zij volgens sontag allerminst te doen: de
concurrentie is over het algemeen zeer voldoende over de toestanden
bij de verschillende andere firma\'s ingelicht en heeft hiervoor vee
gemakkelijker en minder opzienbarende middelen dan het stelle"^
van vragen in een algemeene vergadering. Wanneer bovendie"
de directie de vragen der concurrenten weigert te beantwoorden
(al dan niet terecht, doch in elk geval begrijpelijk en te verwachten),
dan zou de concurrent een „Anfechtungsklage" moeten instellenj
en wanneer daarover eindelijk afgeprocedeerd is, heeft de vraag |
lang elk practisch belang verioren. Bovendien mag de direct«\'^
steeds weigeren om onzakelijke vragen te beantwoorden.

Noch ons geldende recht, noch het Regeeringsontwerp 19^5
regelen dit punt anders dan door bepaalde inlichtingen vcrpl"^
voor te schrijven (zie b.v. art. 55 le lid W. v. K., art.42 ontw\'crP
1925). Intusschen brengen de algemeene beginselen van vcnno
schapsrecht: de gedachte der samenwerking, het financiecle beia

O üat het antwoorden een „nobile officium" van de directie >s,
het Reichsgericht wel goedgunstig toegeven.

der vennooten, e. d. mede, dat ook den enkeling het vragenrecht
toekomt, voorzoover zijn vragen op zakelijken grondslag berusten
en hunne beantwoording niet schadelijk voor het vennootschaps-
belang is. Wanneer men iemand tot financieele deelname aan een
onderneming heeft uitgenoodigd, is het toch geen te zware eisch,
dat hij weet wat er met zijn geld gebeurt 1

Men heeft wel eens ontkend, dat overeenkomsten tusschen Zijn deze
fOoeder- en dochtermaatschappij bestaanbaar zijn Voor het balrV"
bestaan eener overeenkomst, zoo zeide men, is vereischt de uit-
^isseling van kloppende wilsverklaringen van ten minste twee
personen. Nu is er bij een overeenkomst tusschen moeder- en
dochtermaatschappij slechts één wil, n.1. die van de moedermaat-
schappij, welke zich op tweeërlei wijze, rechtstreeks en zijdelings
door de beheerschte dochtermaatschappij, manifesteert. Een der
essentialia voor het bestaan eener overeenkomst zou dus ontbreken.
De Fransche rechtspraak -) heeft deze opvatting terecht verworpen,
e juridische fictie van een rechtspersoon brengt als consequentie
het aannemen van een autonomen wil, in het besluit der
^\'genieene vergadering tot uiting komend. Deze is zoowel bij de
\'\'hoeder- als bij de dochtermaatschappij aanwezig, al staan hier
hellicht dezelfde natuurlijke personen achter. In verband met de
e^oordingen van art. 1360 B.W. acht ik voorts art. 1359 B. W.

op rechtspersonen toepasselijk: afgezien nog van het feit, dat
\'J de moeder- cn dochtermaatschappij-verhouding niet het buigen
een reeds bestaanden wil, doch \\\\\\\\%vorming bij de dochter-
aanwezig is.

og op een andere wijze heeft men overeenkomsten tusschen Irreëele
l^oedcr- en dochtermaatschappij trachten te disqualificeeren. Men JomstTn

\'de er dan irreëele overeenkomsten, schijnhandelingen in zien.
^^ laar al te vaak is het groote publiek geneigd om een rechts-
{j "^deling van een moedermaatschappij met haar dochtermaatschappij,
• een overeenkomst of een overdracht van rechten, zonder veel
als schijnmanoeuvre of irreëele handeling te betitelen,

Noaili-at: Rtude sur la fusion des sociétés, th. Fayolle 1899,
^ Zie bij Gomi\'ei., a.w. blz. 85.

indien het niet direct een in het oog vallend „normaal" motief
daarvoor kan aanwijzen. Nu hebben inderdaad tallooze dergelijke
handelingen tot doel om door gebruikmaking, of liever misbruiken,
van de tusschen de beide partijen bestaande enge betrekking derden
te benadeelen en de gemeenschappelijke belangen, die achter beide
„handelenden" staan, op een gemakkelijke wijze te bevoordeelen.
Toch mag men nimmer, op grond van het bloote feit der beheer-
sching van de eene partij door de andere, de verrichte handeling als
irreëel brandmerken, of ook maar een vermoeden hiervoor aannemen

Wat is een irreëele handeling? Onze wetgeving geeft hiervan
geen definitie. Wel kent zij de wetsontduiking (zie b.v. art. i4
Begrip. der Zegelwet 1917 en art. i der oorspronkelijk voorgestelde wet
tot richtige heffing der directe belastingen), die in vele omstandigheden
met dit begrip verwantschap vertoont. Niet zelden toch zijn contracten
\' „in fraudem legis" irreëel en beoogen irreëele contracten wetsontdui-
king. Doch noch het één, noch het ander behoeft het geval te zijn-
Een definitie van de irreëele handeling geeft S al. i B.G.B-
(Scheingeschäft). Volgens deze bepaling moet hierbij een wilsver-
klaring aan een ander met diens medeweten slechts in schij«^
afgelegd zijn; d.w.z. beide partijen dienen het er over eens te zij"«
dat hetgeen men verklaarde niet gewild is 2).

Een ongeveer hiermede gelijkluidende omschrijving geeft SUYLIN^\'» >
van simulatie. Daarentegen is de definitie uit de Memorie van
Toelichting op de Indische Aardoliebelastingwet, blz. 3, gansc

tusschen maatschappijen, die tengevolge van hare onderlinß^
verhoudingen gedwongen kunnen worden tot hetgeen in het belang
van den eigenlijken machthebber is, en die ten doel heeft belasting
te ontgaan, waarbij het irreëele hierin schijnt te moeten worde ^
gezocht, dat deze overeenkomsten bezwaarlijk denkbaar zijn in \'
vrije verkeer". Hiertegenover stelt een medewerker van „Dc Tc ^

gedwongen verhoudingen in het leven roepen, die alleen
ontduiken van wettelijke bepalingen tot doel hebben." Ein^c U
onderscheidt de Memorie van Toelichting op het wetsont^^\'^^f

tot richtige heffing der directe belastingen „gefingeerde handelingen"
en „schijnhandelingen" van „een handeling, niet voorgewend, doch
Waarvan het integendeel vaststaat, dat zij heeft plaats gevonden",
en geeft van beide soorten eenige voorbeelden.

De definitie in de Memorie van Toelichting op het Aardolie-ontwerp
IS ongetwijfeld onjuist. Vooreerst heeft de belastingontduiking met
de zaak niets uitstaande. Hetzelfde kan gezegd worden van het
element der onderling verbonden maatschappijen. Rest dus als ken-
merk, dat de handeling bezwaarlijk denkbaar is in het vrije verkeer.

Wat wordt hiermede bedoeld? Waarschijnlijk dat, gezien de
omstandigheden, geen ander economisch oogmerk bij de handeling
aanwezig is dan misleiding omtrent den wezenlijken toestand.
Ware zulks niet noodig geweest (het verkeer ,,vrij"), dan ware de
handeling niet verricht. Is dit bedoeld, dan zijn hiermede inderdaad
de oogmerken der Irreëele handeling juist weergegeven, echter niet
het kenmerk van deze handeling zelve.

De definitie uit „De Telegraaf" zoekt het kenmerk in het gevolg
der handeling en geeft dus evenmin uitsluitsel over het wezen der zaak.
Bovendien is de weergave van dit gevolg nog foutief. Een gewrongen
Verhouding is een abnormaal iets, en de bedoeling der verrichters is
"meestal juist alles zoo onschuldig mogelijk tc doen voorkomen. De
Verhoudingen, die de irreëele handeling in het leven roept, zijn dus
gewoonlijk zeer normaal cn eenvoudig: de facto bestaan zij echter niet,
de handelenden doen- het voorkomen, alsof dit wel zoo ware.

Ook de onderscheiding in de Memorie van Toelichting op het
Ontwerp in zake richtige belastingheffing is onjuist. Dc schijn-
"andcling heeft wel degelijk plaats, doch slechts formeel, niet
l^aterieel >). De handelenden leggen het er juist op toe, dat ccn
\'®der de handeling in optima forma waarneemt^).

doch zich incorrect
niet alle even

,) ScnADKE, a.w. blzz. 8 v.v., wil v.in dit onderscheid niet hoorcn en
jJ^ht het begrip „schijnhandcling\'\' dan ook ccn contradictio in tenninis.

handeling gebeurt toch dc fado, cn niemand zal kunnen spreken
rc\\ schijn/«/.\' Dc schrijver vergeet hierbij echter geheel, dat onze
^ cnteorde aan bepaalde handelingen slechts waarde toekent, omdat
(jJ^.\'^n een zekere wil tot uiting komt, niet als abstract-.sacramcntccle
djL?^"\' derhalve wel de materieele daad aanwezig, doch ontbreekt dc
^^rinede correspondeercnde wil nawijsbaar geheel, dan is niet aan de

j^\'schtcn der rechtsorde vold.ian.
uitcr /Waarschijnlijk heeft men dit wel bedoeld, doch
jüjf/^drukt. Overigens zijn ook dc gegeven voorbeelden
^ gekozen.

Ten slotte is de definitie uit het B. G. B. juist, doch niet volledig:
alleen de „animus" der handeling, niet het „corpus" wordt aan-
gegeven. De juiste definitie lijkt mij deze: een irreëele handeling
is een zoodanige, waarbij de partijen overeengekomen zijn om haar
slechts in den vorm te verrichten, doch in werkelijkheid hetzij
niets, hetzij iets anders te doen plaats hebben, en waarbij dat
voornemen tot uitvoering wordt gebracht i).

Een transactie tusschen de moedermaatschappij en één harer
dochtermaatschappijen is dus allerminst qua talis een irreëele
handeling. Het is zeer wel mogelijk en komt ook herhaaldelijk
Hoe blijkt voor, dat zeer „normale" en reëele handelingen tusschen deze
dejrreali- j^gg voltrokken worden 2).

Toch zijn speciaal op dit gebied irreëele handelingen lang niet
zeldzaam. Het zal echter vaak moeilijk vallen vast te stellen, of
partijen een bepaalde handeling slechts in schijn hebben willen
verrichten, daar men hen niet in het gemoed kan lezen! En o|
de beweerde transactie ook feitelijk doorgevoerd is, kan men biJ
de voor den buitenstaander vaak volkomen ondoorzichtige con-
glomeraties van wellicht alle op ééne plaats resideerende ven-
nootschappen eveneens bezwaarlijk beoordeelen. Het geheel van
omstandigheden kan hier echter licht verschaffen naast hetgeen
men omtrent deze beide punten rechtstreeks kan gewaar worden-
Vooral wanneer men met een „ad hoe" opgerichte moedermaa ■
schappij te doen heeft. Deze is uitsluitend aandeelhoudster en oP

1) De
Dordtsche

transacties van de Dataafsche Petroleum Maatschappij met d
Dordtsche Petroleum Maatschappij en de N. 1.1. H. M., welke de M. v- .
op de Aardoliebelastingwet als irreöl brandmerkt, zijn dit allerminst, u
betcekenen eerder een terugkeer van den fchijn tot het wezen l
laatste vennootschappen bestonden immers slechts formeel meer K
N. I. I. H. M. had sinds 1907 geen eigen boekhoudmg l). Met het o »
op de extrawinstbelasting heeft men toen op 28 December 1920 de H- i -
toegestaan om tegen f 2.50 per ton gewonnen olie de terreinen
N. I. I. H. M. te exploreeren. Op 10 Mei 1922 zijn met terugwerken
kracht tot 1 Januari 1921 alle concessies en het gansche "cdriji ^^
de Ü.P.M. voor een vaste som overgegaan. Dit scheelde in i\'Wi
al 15 millioen gulden aan extra-winstbelasting I Zie "»t^oeng hicro
Eenige meeningen over de voorgestelde Indische Aardo lebciasui^\'\'

^ Hausmann, a.w. blz. 35. Vgl. ook de defimtie van J. B. G- >
van Hellenherg Huuar : „Richtige heffing en verwante vraagstuK^
in W. P. N. R. No. 2953: „Een schijnhandeling is een handeUng
schiin wekt van <»f»n wil rlii» inderdaad niet bestaat."

geenerlei wijze in een bedrijf of onderneming werkzaam. Wanneer
nu rechtshandelingen geschieden, die oogenschijnlijk ten doel hebben
om een dergelijke vennootschap actief deel te doen nemen in de
bedrijven der dochtermaatschappijen, zij men op zijn hoede. Immers
juist dergelijke transacties (b.v.: het geheel of gedeeltelijk verpachten
van het bedrijf der dochtermaatschappij aan de moedermaatschappij,
het tusschenschuiven dezer laatste als verkoopster der producten
van de dochtermaatschappij t.a.v. de buitenwereld, e.a.) dragen
Veelal een irreëel karakter. Waren zij reëel, dan veranderden zij
bet karakter der moedermaatschappij „ad hoe" geheel, welke dan
«en gewone moedermaatschappij zou worden. En dit geschiedt in
kerkelijkheid zeer zelden \'). In een dergelijk geval doet men derhalve
yerstandig om de realiteit der handeling slechts aan te nemen,
•ndien van elders onomstootelijk de bedoeling tot karakterver-
andering blijkt.

Ken tweede aanwijzing van irrealiteit is vaak, dat de transactie
gebruikt wordt om een nieuwe emissie van aandeelen of obligaties
^e motiveeren. Herhaaldelijk heeft een naamlooze vennootschap,
aan nieuw kapitaal te komen, door middel van een schijn-
^ransactie met een harer dochtermaatschappijen z.g. haar bedrijf
\'^\'Igebreid en ter financiering dier uitbreiding een emissie gedaan,
^^\'■wijl inderdaad de uitbreiding in het geheel niet plaats greep en
^s de geheele zaak neer kwam op een groote kapitaalsverwatering.

ok in een dergelijk geval is voorzichtigheid echter geboden,
^en blijve steeds op zijn hoede om niet te snel tot irrealiteit te
^®sluitcn, wanneer men geen voor de hand liggend motief ziet.
et is meestal zeer moeilijk om door een eenigszins groot systeem
door aandeelenbezit verbonden vennootschappen heen te zien,
Vooral wanneer er niet-werkende moedermaatschappijen tusschen
^^Jn. En zoodoende kan hetgeen oogenschijnlijk geheel ongemotiveerd
het licht van oorspronkelijk onbekende omstandigheden zeer
en normaal blijken tc zijn.
^^ aar het wezen vóór den schijn gaat zal men de irreëele Gevolgen
\'^deling als niet bestaande moeten beschouwen en het in plaats

prol ^^el komt herhaaldelijk het omgekeerde voor: n.1. dat een
aaji j\'^eerende moedermaatschappij langzamerhand geheel de productie
A. Q dochtermaatschappijen overlaat; zoo b.v. de Siemens und Halske
-met de Siemens Schuckert Wcrke G. m. b. H.
\' SUVLING, a.w. II, blz. 161.

daarvan wezenlijk verrichte als gedaan aanmerken Ook wanneer
inderdaad niets is geschied, moet dezelfde oplossing gekozen
worden. In de praktijk zal het evenwel soms moeilijk zijn om van
de irreëele handeling te onderscheiden den z.g. juridischen omweg:
een opzettelijk gecompliceerde rechtsfiguur, bestemd om derden
een anderen dan den feitelijken indruk te geven, maar waarvan
wel degelijk de rechtsgevolgen als zoodanig gewild zijn. Deze
figuur is juridisch geoorloofd en moet dan ook, in tegenstelling
tot de irreëele handeling, gerespecteerd worden.

In verband hiermede kan ik op een eigenaardige transactie
wijzen, welke Garnsey^) vermeldt. De dochtermaatschappij keert
hier geen dividend uit, de moedermaatschappij neemt de winst
van de dochtermaatschappij echter wel als zoodanig in hare balans
op en deelt ze uit. De noodige fondsen hiervoor krijgt zij van de
dochtermaatschappij voorgeschoten. Deze handehng is ongetwijfeld
niet behoorlijk tegenover de minderheidsaandeelhouders van de
dochtermaatschappij, een schijnhandeling zou ik haar echter niet
durven noemen. Zij wordt immers „re et corpore" uitgevoerd.

Uitiegging De eigenaardigheden der moeder- en dochtermaatschappij-ver-
van over- houding oefenen eveneens invloed uit op de uitlegging vaft
eenkomsten, ^^ ^^t daarmede in verband staat. Zoo kan men

b.v. in een dergelijk geval soms als partijwil aannemen, dat me
„het eigen bedrijf\' eener vennootschap in de overeenkomst oo
het bedrijf der dochtermaatschappijen bedoeld is. Zoo kan meö
ook in den regel iemand, die bij de moedermaatschappij in dienst-
betrekking is, krachtens zijn arbeidsovereenkomst verplicht achten
bij de met deze nauw verbonden dochtermaatschappijen werkzaam
zijn: alles voorzoover zulks niet met de uitdrukkelijke bepalinge"
der overeenkomst in strijd is. Wanneer in een overeenkomst met
de moedermaatschappij een concurrentieverbod is opgenomen,
volgens hetwelk zij bepaalde zaken niet „in eigen bedrijf mag
vervaardigen, dan kan zij dit verbod niet ontduiken door de««
voorwerpen door hare dochtermaatschappijen te doen vervaardigen*
Ook bij leveringsovereenkomsten kunnen dergelijke vragen na»
voren komen.

De bijzondere aard der moeder- en dochtermaatschappij-verhouding Bezitsver-
is voorts bij bezitsver houdingen tusschen deze beiden van beteekenis. houdingen.
Hausmann i) wijst in dit verband op S 855 B. G. B., waarin het
beginsel, dat men ook door een ander kan bezitten, tot uiting
komt (de z.g. „Besitzdienerschaft"). Hij acht de daarvoor vereischte
sociale afhankelijkheidsverhouding in den regel bij de moeder- en
dochtermaatschappij-verhouding aanwezig. In verband met art. 590
B. W. kan men hier te lande niet tot een dergelijke oplossing
komen: de aard der verhouding is immers nog niet voldoende
bewijs, dat de dochtermaatschappij heeft „aangevangen" voor de
moedermaatschappij te bezitten

Tenslotte is de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding op Octrooi-
het gebied van het octrooirecht en het daarmede samenhangende "\'^ht.
terrein der oneerlijke concurrentie van belang.

Wanneer de moedermaatschappij een licentie op een octrooi
heeft, mag de dochtermaatschappij hier dan eveneens gebruik van

Vermeldenswaard is in dit verband nog een Duitsche oorlogsmaat-
regel, n.1. de bekendmaking van den Rijkscommissaris voor vaten, ter
Uitvoering van de bekendmaking van den Rijkskanselier over inbeslag-
neming van vaten d.d. 28 Juni 1917 (Reichsgcsetzblatt blzz. 577 v.v. •,
Vgl. Deutsche Rcichsanzeiger van 10 Augustus 1917 no. 189). Daarin
"\'vordt bepaald: „Zur Anmeldung sind nicht nur natürliche Personen,
sondern auch andere selbständige Rechtspersönlichkeiten (Handelsgesell-
schaften, Genossenschaften, rcchtsfilhigc Verbände, Gesellschaften und
Vereine) verpllichtet; nicht dagegen Konzerne, Verbände oder Interessen-
gemeinschaften, die sich aus selbständigen Gesellschaften, Firmen oder
Vereinen zusammensetzen. Für ihre Betriebe sind letztere allein melde-
pnichtig, ohne Rücksicht darauf, ob die Konzerne, Verbände oder
Interessengemeinschaften durch AktienbesiU, Geschäftsanteile oder in
anderer Art an ihnen beteiligt .sind oder nicht. Konzerne, Verbände
oder Interessengemeinschaften gedachter Art gelten daher nicht als
einzelne, .illc ihre Mitglieder umlässendc Betriebe im Sinne dieser Bckannt-
^nachung. Die Konzerne, Verbände und Interessengemeinschaften haben
indessen diejenigen Fässer usw. anzumelden, die sie unter ihren eigenen
^amen im Besitz oder Gewarhrsam haben". De gedachte van dezen laatsten
^n is civielrechtelijk volkomen juist. Desniettemin heeft men volgens
Hausmann, a.w. blz. 40, op bijzonder verzoek bepaalde concerns, waarbij
den Rijkscommis-saris dc volledige afliankelijkheid der dochtermaatschap-
P\'jen aangetoond was, als dén geheel .aangemerkt, zoodat transport van
Vaten tusschen moeder en dochtermaatschappij niet onder toezicht van
den commissaris diende te geschieden.

maken? Art. 33 der Octrooiwet geeft den octrooihouder de bevoegd-
heid om méér dan één licentie op hetzelfde octrooi te verleenen;
hij kan derhalve zoowel aan de moeder- als aan de dochtermaat-
schappij licentie toestaan. Wanneer hij nu bij overeenkomst aan
de moedermaatschappij een licentie heeft verleend, is het een
vraag van uitleg dier overeenkomst, of deze ook voor de dochter-
maatschappijen bedoeld is. Zijn deze economisch zéér nauw met
de moedermaatschappij verbonden en behelst de overeenkomst
geenerlei bepaling hieromtrent, dan hel ik er toe over om de licentie
ook voor de dochtermaatschappij te doen gelden.

Wanneer de moedermaatschappij octrooihoudster is en door een
schending van dit octrooi niet voldoende produceeren kan, zoodat
hare dochtermaatschappij (verkoopmaatschappij) niet aan hare
leverings-verplichtingen kan voldoen, is dan de schender ook voor
de uit dit laatste feit voortvloeiende schade aansprakelijk? Onver-
schillig of men in dit geval de artt. 1283 en 1284 B.W. toepasselijk
acht, volgt m.i. uit de nauwe band tusschen moeder- en dochter-
maatschappij (zeker voorzoover deze voor buitenstaanders waar-
neembaar is) een bevestigend antwoord. Hetzelfde zal men biJ
oneerlijke concurrentie dienen aan te nemen; en evenzeer, wanneer
de dochtermaatschappij de rechtstreeks benadeelde partij is.
Abnormaal Voor het geval men in concreto het tegendeel mocht aannemen
lage winst- ^^ ^^ dochtermaatschappij de rechtstreeks benadeelde is, ontstaat
nog een eigenaardige complicatie, wanneer de rechtsverhouding
tusschen moeder- en dochtermaatschappij berust op een door eerst-
genoemde vastgestelde (lage) winstmarge voor laatstgenoemde-
Bestaat dan de schade der dochtermaatschappij uitsluitend in de
derving van deze contractueele winst van de moedermaatschapp\'J\'
of kan men ook rekening houden met het, thans bij de moeder-
maatschappij blijvende, gedeelte van de winst, die de dochter-
maatschappij in het vrije verkeer zou hebben kunnen bedingen
ISAY\') concludeert hiertoe uit de economische eenheid
moeder- en dochtermaatschappij. Doch ook wanneer men dez®
voor de oplossing van dit probleem irrelevant acht, kan men to
hetzelfde resultaat komen. De dochtermaatschappij kan toch immers
steeds toegelaten worden om zich er op te beroepen en te bewijzen;
dat de desbetreffende overeenkomst met de moedermaatschapP\'J

slechts een schijnhandeling was en dat zij derhalve door de
onrechtmatige daad in questie zwaarder getroffen is, dan uit deze
overeenkomst blijkt. In dit beroep schuilt echter voor de dochter-
maatschappij een gevaar. Wanneer zij zich eenmaal op het schijn-
karakter der desbetreffende overeenkomst heeft beroepen, zal zij
de volledige consequenties (fiscale inbegrepen) hiervan hebben te
aanvaarden. Het is immers ontoelaatbaar, dat de dochtermaatschappij,
naar het haar het beste uitkomt, in het eene geval zich op het
schijnkarakter der overeenkomst beroept, maar in het andere geval
deze wederom als reëel wil aandienen.

A. doordat de moedermaatschappij ophoudt de stemmenmeer-
derheid in de dochtermaatschappij te bezitten, en derhalve
de „controle" van deze door gene een einde neemt;

Liquidatie De ontbinding der moedermaatschappij doet geen bijzondere
moeilijkheden rijzen. Haar aandeelenbezit in de dochtermaatschappU
maat- wordt als iedere andere bate verzilverd. Gaat het „en bloc" over

schappij. ^^^ ggj^ andere vennootschap, dan krijgt de dochtermaatschappij
slechts een andere moeder; worden de aandeelen verspreid, dan
kan de dochtermaatschappij zelfstandig worden, indien geen andere
vennootschap een voldoende aantal aandeelen opkoopt om een
controleerende positie te verkrijgen.

Ook de ontbinding der dochtermaatschappij vertoont in den
regel niets afwijkends. Slechts valt te wijzen op de toepasselijkheid
van art. 1684 B. W. op de naamlooze vennootschap\'-\'). Een door de
moedermaatschappij op onbehoorlijke wijze behandelde minderheid»
welke door een exploitatie van de dochtermaatschappij uitsluiten

Uitteraard behandel ik hier alleen het einde van een û/> aandtcu^
bezit berustende contrôle. De andere contrûleverhoudingen kunnen 01
nog meer wijzen een einde nemen. j

Deze wordt algemeen aangenomen: zie oa. Moi.encraakr, ^-^-.g
blz. 244; Land-Star Husmann, a.w. L blz. 806; rechtb. Utrecht »
November 1914, W. 9709. Zie voor Frankrijk: Lvon-Caen et RksaUi-.J
a.w. II, Nos. 904, 906bi3; Thaller in Annales de droit commcrc»
1894, blz. 177.

ten bate van de moedermaatschappij de eerste te gronde ziet
gaan, kan als uiterste redmiddel aan den rechter toepassing van
dit artikel verzoeken. Ofschoon slechts voor zéér ernstige gevallen,
kan dit voorschrift derhalve als rem tegen meerderheidswillekeur
dienst doen 2).

Kan bij een one man\'s company de liquidatie van de dochter- One mans
maatschappij geschieden door een enkele verklaring van de
moedermaatschappij, dat zij alle aandeelen bezit en dat het actief
en passief op haar zijn overgegaan? Algemeen oordeelt men van
niet 3); m.i. terecht. Eerst moeten de zaken der vennootschap zóó
zijn afgewikkeld, dat er niet meer een actief en passief, doch een
hatig of nadeelig saldo overblijft. Het eerste gaat dan op de
nioedermaatschappij over: voor het laatste kan zij zich vrijwillig
aansprakelijk stellen.

De controleerende positie der moedermaatschappij kan o.m. Gedwongen
^digen, doordat deze haar aandeelenbezit van de hand doet. Kan l^^deelen"

\'rDo^Tribunal de commerce de la Seine 13 Januari 1908, Journal
des Sociétés 1908, blzz. 510 v.v. is in een dergelijk geval het correspon-
deerende art. 1871 C. Comm. toegepast. H. Décugis wijst m een noot jochter-
"\'eronder op het belang van dit vonnis voor de moeder- en dochter- „aat-
\'^aatschappij-verhoudingi doch ook hij beschouwt het als een slechts in schappU.
uitersten nood tc bezigen paardemiddel. Dit klemt des tc meer voor
"em, die in overeenstemming met dit vonnis een radicaal eindigen der
Vennootschap als een noodwendig gevolg hier>\'an beschouwt en geen
Ontbinding slechts ten aanzien van de uittredenden met een voortzetting
ï-a-v. de anderen mogelijk acht. Mocht deze opvatting juist zijn (hetgeen

betwijfel, zie hiervoor bir. 133 noot 2), dan is inderdaad de Italiaan-
sche regeling van art. 158 Codice de Commercio (beperkt door de
decreet-wet van 11 Januari 1923, bekrachtigd door de wet van 28 Mei
^^25, No. 796) zeer aanbevelenswaard. Hierbij heeft de mmderheid het
om zich in bepa-ilde zeer ernstige gevallen uit de vennootschap
^^"ig te trekken. Deze moet dan haar aandeelen terugkoopen ; de laatste
^^^ris dient tot grondslag voor den koopprijs. Vgl. art. 324 v. K. oud.
, In de oorlogvoerende landen is de vraag gerezen, of aandeelhou-
derschap (a fortiori contrôle) van een vijand reden tot ontbindmg op
Krond van aan art. 1684 H. W. analoge voorschnften opleverde. In
Ï?"itschland is de vraag herhaaldelijk bevestigend beantwoord : zie b.v.
,\'esden 5 November 1915, Deutsche Juristen Zeitung XXI, blz. 350.
f ^\'rankrijk bestaat geen jurisprudentie ; in dit land is Wahl : „Situation
yer sociétés de nationalité ennemie ou composées de sujets ennemies",
"^Journal des Sociétés 1916, blzz. 153 v.v., tot een zelfde antwoord gekomen.

, ) iiie o.a. I). Vkkneniios : „De Hquidatie van de naamlooze vennoot-
nfap met slechts één .landcelhoudcr", in de Na-imlooze Vennootschap
hlzz. 289 v.v.: Hof Amsterdam 19 Maart 1920, W. 10585; N. J.
i,, blz. 1183 ; Houi\'IN, .a.w. II, blz. 521, met opgave v.an eenige Fransche
^"fsprudentic ; Annales de droit commercial 1912, blzz. 247 v.v.

In Frankrijk is eenige malen op verzoek van minderheidsaan-
deelhouders beslist 2), dat het besluit van de dochtermaatschappij
tot het inkoopen uitsluitend van de aandeelen van de moeder-
maatschappij nietig was 3). Aan den verkoop was n.1. niet voldoende
publiciteit gegeven om eiken aandeelhouder in de gelegenheid te
stellen zijn aandeel aan de vennootschap te verkoopen; de verkoop
betrof slechts de aandeelen van een bepaalde groep, die zelve het
besluit had uitgelokt, en geschiedde ondershands.

Welke gedachte ligt nu hieraan ten grondslag? Men heeft na
te gaan, welke de inhoud der transactie naar hare economische
bedoeling was: een indirecte kapitaalsvermindering, of het ontnemen
van de kwaliteit van aandeelhouder aan een bepaald persoon of
groep van personen. Was de oorzaak der transactie gelegen aan
den kant van het vennootschappelijk kapitaal en zijn toestand, dan
wel aan dien van den individueelen aandeelhouder en zijn bevoegd\'
heden, de twee rechtssferen, die rechtstreeks door den koop beïnvloed
worden? Men dient deze vraag te beantwoorden van uit het
gezichtspunt van de belangen der vennootschap, daar men toch
de geoorloofdheid van het besluit der algemeene vergadering beziet.

Indien nu het belang der vennootschap bij de transactie gelegen
is in de vermindering van het vennootschappelijk kapitaal, dan
haar de persoon van den anderen contractant onverschillig en >5
er dus geen enkele reden om den eenen aandeelhouder als zoodanig
te nemen en den anderen uit te sluiten. Dit ware in zulk ec"
geval een ongemotiveerde verbreking van de gelijkgerechtigdheid
der aandeelhouders.

Indien echter de persoon van een bepaalden aandeelhouder
aanleiding geeft tot een besluit om hem als het ware uit tc koopd-
wanneer hij b.v. door zijne qualiteiten storend werkt op den goeden
gang van zaken, of hij blijkbaar slechts aandeelhouder is om

1) Zie hierover ook mijn artikel: „Eenige juridische vragen betreffen\'\'®
de holding company", in W. P. N. R. Nos. 2871 cn 2872. ^

O Zie b.v. Paris 20 Februari 1904, Dalloz 1905, 2.357 ; Cour d apP
de Paris 11 November 1908, geciteerd bij Rousseau, a.w. No. 2515 tC\'
vgl. ook Tribunal de commerce dc la Scine 26 Juni 1905, Journal o
sociétés 1906, blz. 77. cl

de interne aangelegenheden der onderneming bekend te geraken
ten bate van een concurrent, of andere soortgelijke redenen, die
zijne verwijdering uit de vennootschap dringend noodzakelijk maken,
dan is er geen motief om de andere aandeelhouders eveneens tot
Verkoop in de gelegenheid te stellen en een opkoopen van zijn
aandeelen alleen zeer gerechtvaardigd O-

Bij de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding ontbreken
dergelijke motieven echter geheel: het besluit houdt hier derhalve
een volstrekt ongemotiveerde bevoordeeling van de moedermaat-
schappij in. Zelfs beteekent het een rechtstreeksche benadeeling
Van de andere aandeelhouders, wanneer de terugkoopsprijs boven
de intrinsieke waarde der aandeelen ligt.

Eenigszins gewijzigd is dezelfde handelwijze hier te lande toe- Andere
gepast bij de N.V. A. H. van Schijndel Koninklijke Stoomschoen- f^Y^JiJjJ®.^
fabriek te Waalwijk. Hier luidde het besluit, dat de eerste 250 aan-
deelen. welke zich daartoe aanmeldden, ingekocht zouden worden 2).
Dat dit de aandeelen van degenen, die het besluit namen (de
\'Moedermaatschappij) zouden zijn ligt voor de hand. Ook een
dergelijk besluit kan onder omstandigheden, waaruit een onge-
\'Motiveerde bevoordeeling der moedermaatschappij blijkt, voor
Vernietiging in aanmerking komen

Tenslotte heeft onze jurisprudentie terecht de navolgende over-
eenkomst in strijd met de wet geoordeeld: de moedermaatschappij
Ontvangt van de dochtermaatschappij een bedrag gelijk aan de
baarde harer deelname, om daarmede te verrekenen; daartegenover
Verbindt zij zich o.m. om over het eerstvolgende boekjaar eene
\'^\'tkeering van 10 % te garandeeren over het alsdan tot een zeker
Ül^^um geplaatste kapitaal. Hier grijpt art. 49 W. v. K. in *).

J De Naamlooze Vennootschap I, blz. 198.
^ ) Ook op een andere wiize maakt men zich de moeder- en dochter-
^^atschappij-verhouding bij mkoop van eigen a.andeelen ten nutte. Eene
. ennooischap mag in Frankrijk uit haar kapit.\'i.al geen eigen aandeelen
tenzij voor rekening v.m derden (niet voor eigen rekening;
do L a w. 1, blz. 473 met jurisprudentie). Men laat dan de

Art. 419 C. Onze wetgeving kent geen rechtstreeks tegen eenigen vorm van
Pénal. vennootschappelijke concentratie gerichte strafrechtelijke voor-

schriften. Daarentegen heeft vóór de invoering van ons huidige
Wetboek van Strafrecht de bepaling van art. 419 Code Pénal hier
gegolden, welke thans nog in Frankrijk van kracht is. Zij stelt,
voorzoover voor ons van belang, strafbaar: „Tous ceux, qui...
par réunion ou coalition entre les principaux détenteurs d\'une
même marchandise ou denrée, tendant à ne la pas vendre qu\'
un certain prix, ou qui.... auront opéré la hausse ou la batss

Valt het doen ontstaan eener moeder- en dochtermaatschapP\'J
verhouding onder dit voorschrift? Neen: immers de begripp\'^j\'
„réunion" en „coalition" zijn contractsvormen, terwijl bij de ^ocde^^
en dochtermaatschappij-verhouding de samenwerking slechts doo^
den wil van één der beiden, de moedermaatschappij, tot stan^
komt \'). Wel kunnen echter overeenkomsten tusschen moeder- ^
dochtermaatschappij door art. 419 C. P. bestreken worden 2).

») Zoo ook Cass. 25 Januari 1838, Dalloz 1838, 1. 441, beslissj^^^;
dat voor de toepassing van art. 419 C. P. minstens twee handcii^^
partijen dienen te zijn; Colliez, a.w. blz. 447. Anders AmiaUü, j^g
blzz. 181 v.v., met opgave van literatuur en junsprudentie >n "

schen wordt deze bepaling zoo goed als niet toegepast ï). De
Fransche regeering heeft dan ook in Juli . 1923 een wetsvoorstel
ingediend tot wijziging van de artt. 419 en 420 C. P. 2).

De strafrechtelijke repressie van de vennootschappelijke con- Amerikaan-
eentratievormen is het sterkste ontwikkeld in de Vereenigde Staten. "^er-
Reeds in het laatste kwartaal der vorige eeuw hadden verschillende
Staten zware strafbepalingen gemaakt tegen „combinations". Een Sherman
federale wetgeving ontbrak echter nog®); en zoodoende was er
altijd wel een weg te vinden om tusschen de verschillende ver-
bodsbepalingen door te glippen. Deze sloten immers niet geheel
aan elkander aan.®) Op 2 Juli 1890 kwam dan ook de eerste
Federal Antitrust Law tot stand, algemeen naar den naam van
haren voorsteller bekend als de Sherman Act. ") Zij richtte zich
•"^chtstreeks tegen den trust en tegen de vele vormen van con-
^•"actueele concentratie. Of zij ook op de moeder- cn dochter-
\'"aatschappij-vcrhouding toepasselijk was, werd de eerste jaren in
^^ijfel getrokken. ») Hierdoor heeft deze concentratievorm toen een
^"Rekende vlucht genomen en werden bijna alle trusts in moeder-
\'Maatschappijen omgezet.®) Op 14 Maart 1904 heeft echter de
Supreme Court in een zeer geruchtmakende zaak art. i van den
^herman Act toegepast op een moedermaatschappij, welke een
^^eetal harer concurrenten controleerde cn zoodoende de concur-

It^de openbare orde en goede zeden: zie Cour dc Bordeaux 2 Januari
Rccueil SiREV 1901, 1. 227; verdere jurisprudentie bij Jourdan,
blzz. 133 cn 175 v.v. Vgl. ook Suvi.ing, a.w. II, blzz. 74 v.v.
J CoLUEZ, a.w. blzz. 451 v v. met critiek op dit voorschrift.
) Zie text en cn motieven hiervan in La Joumde industriclle 5 Juli 1923.
^ ) t)c Amcrikajtnschc wetenschap beschouwt dc meeste rechtsmiddelen
3en bedrijfsconcentratie als civiclrccht (zie Jones, a.w. blzz. 47ó); het
/^"Mt echter met dc Fiuropceschc rechtsbegrippen beter overeen deze

j^tie\'s, door dc overheid toegepast, als strafrecht aan te merken.
Qj. ) Zie b.v. die van Missouri van 9 Mei 1889, welke de bepalingen
^fcnt „conspiracy" toepasselijk verklaart; vgl. ook Coi.Lit:/,a.w. blz. 440.
Cr •^\'gezien van de voor deze kwestie weinig belangrijke Interstate

("^nierce Act v.an 4 Fcbni.ari 1887.
Cn Zie JoNEs, .-uw. blz. 564; Martin Sr. Léon, a.w. blzz. 193 v.v.
7\\ ^ v.v.

bii/ Zie de volledige text hiervan Jonks, a.w. blzz. 320 v.v., in het
\'Jjonder 1-7.
J CoLi.iEZ, a.w. blz. 436.

1 Zie voor dc wijze, waarop dit geschiedde von H aixe, a.w. blzz. 97 v.v.
(Jon ^ortliern Securities Company r. United States(193 U.S. 197—411).
onien met slechts 5 tegen 4 .stemmen.

rentie verhinderde. De moedermaatschappij is bij dit arrest ontbonden
verklaard. Op de tegenwerping, dat de Staat, waar de moeder-
maatschappij was opgericht (New Jersey), deze uitdrukkelijk toeliet,
werd geantwoord: „Simply because a state allows consolidation,
it does not follow that the stockholders of two or more state
railroad corporations, having competing lines and engaged in
interstate commerce, could lawfully combine and form a distinct
corporation to hold the stock of the constituent corporations, and,
by destroying competition between them, in violation of the act
of Congress, restrain commerce among the states and with foreign
nations" Hiermede ontving de moeder- en dochtermaatschappij\'
verhouding een gevoeligen slag; vooral omdat de regeerirg, door
dit arrest aangemoedigd, steeds scherper tegen haar ging optreden-
Den zwaarsten stoot bracht het arrest inzake de Standard Oi»
Company 2) d.d. 15 Mei 1911 haar toe, doordat het Hof hier,
evenals in de vorige zaak, de moedermaatschappij verbood om me^
hare aandeelen in de dochtermaatschappijen te stemmen en laatst-
genoemden om aan eerstgenoemde dividend uit te keeren )•
Voortaan werd steeds stilzwijgend de Sherman Act op moeder-
maatschappijen toepasselijk geacht.

In den beginne wist men nog niet recht, wat men nu met
ontbonden moedermaatschappijen moest aanvangen. Eerst bij
Tabakstrust is een uitgebreid plan opgemaakt om haar met behu P
en onder leiding van de autoriteiten te ontbinden <). Dit P ®
omvatte o.m. verdeeling van het aandeelenbezit der diverse ^^^
maatschappijen over haar eigen aandeelhouders. Het vormen
een nieuwe voting-trust of anderen concentratievorm over
vroegere bezittingen van de trust werd verboden, en men waa
er voor om de mogelijkheid tot ontduiking af te snijden, ^vcnm
mochten de nieuw gevormde aparte vennootschappen clkan
aandeelen bezitten. Tenslotte werd het aan de individueel
deelden (eenige zeer groote aandeelhouders) verboden om an^^^
dan door erflating een grooter aandeelenbezit te verwerven
hen door het ontbindingsplan was toegestaan.

\') Zie JoNEs, a.w. blz. 406; vgl. ook Annales de droit comm^
1910, blzz. 95 v.v.

Ontbin-
ding!\'
plannen.

Dit plan is met zeer gemengde gevoelens ontvangen i). Als
grootste bezwaar werd aangevoerd, dat de voormalige groote
aandeelhouders van de moedermaatschappijen thans groote aan-
deelenposten in de dochtermaatschappijen kregen, zoodat er van
Concurrentie toch weinig of geen sprake werd ^Veliswaar was
het stemmenpercentage van deze personen van 56 % op 35 %
gedaald, doordat de „preferred stock" thans ook stemrecht kreeg,
doch deze aaneengesloten minderheid was groot genoeg om de
"lacht te bezitten, daar de meerderheid verbrokkeld was. Het Hof
"leende echter hieraan niets te kunnen veranderen, omdat zij het
aandeelhouderschap niet kon verbieden. Het verzoek, door den
■Attorney General bij één der vennootschappen gedaan, om publieken
Verkoop van het aandeelenbezit te gelasten, heeft het Hof dan
°ok van de hand gewezen, omdat het zich hiertoe niet bevoegd achtte.

De ontbindingsplannen bij de andere lichamen waren in denzelfden
Seest opgebouwd als dat van de Tabakstrust. Eerst bij dat van
Harvestertrust gelastte het Hof op 15 Augustus 1914, dat
^eze in diverse vennootschappen „with wholly separate owners

stockholders" moest worden verdeeld 3). Dit is echter nimmer
geschied: de zaak is op de lange baan geschoven, partijen zijn
ßaan onderhandelen en als gevolg hiervan heeft de trust op
Juli 1918 met het Departement van Justitie een overeenkomst
omtrent hare ontbinding, welke niet het verbod van
gemeenschappelijk aandeelhouderschap omvatte. De Federal Trade
^nimission is dan ook in haar „Report on the causes of high
^\'^^\'ees of farm implements" van oordeel, dat de ontbinding een
"^"^\'ükking was geworden, en dringt weder op den eisch van
J^zonderlijk aandeelhouderschap aan, evenals zij dit in 1915 in

^^ ..Report on the price of gasoline" reeds gedaan had.
^ ^"tusschen had de Sherman Act verschillende voor de moeder- De Clayton

dochtermaatschappij-verhouding onbelangrijke wijzigingen onder-
^^ an. Mg^ beschouwde haar nog steeds als een onvoldoend wapen
j^Rcn dg^en concentratievorm, dien zij niet rechtstreeks betrof.

is President VVil^ON dan ook met een breed opgezet
wetten voor het Congres verschenen, strekkende om

de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding voortaan radicaal
onmogelijk te maken. Slechts een gedeelte hiervan is tenslotte
aangenomen 1); het belangrijkste zijn de Trade Commission Act
van 26 September 1914 (houdende instelling van deze commissie,
regeling van hare bevoegdheden tot onderzoek en publicatie, raad-
geving aan autoriteiten en optreden tegen oneerlijke concurrentie;
en formeele regeling der te volgen procedure 2)) en de Clayton Act
van 15 October 1914. Deze laatste behelsde, naast zeer ingrijpende
voorschriften om vereeniging van directeurs- en andere belangrijke
functie\'s in groote ondernemingen, speciaal banken, in één persoon
te beletten, de navolgende bepalingen (Sect. 7):

"That no corporation engaged in commerce shall acquire, directly
or indirectly, the whole or any part of the stock or other share
capital of another corporation engaged also in commerce, where
the effect of such acquisition may be to substantially lessen
competition between the corporation whose stock is so acquired
and the corporation making the acquisition, or to restrain such
commerce in any section or community, or tend to create a monopoly
of any line of commerce.

No corporation shall acquire, directly or indirectly, the whole of
any part of the stock or other share capital of two or more corporations
engaged in commerce where the effect of such acquisition, or the
use of such stock by the voting or granting of proxies or otherwise,
may be to substantially lessen competition between such corporations,
or any of them, whose stock or other share capital is so acquire j
or to restrain such commerce in any section or community, or ten
to create a monopoly of any line of commerce. ^^

This section shall not apply to corporations purchasing sto ^
solely for investment and not using the same by voting or otherW
to bring about, or in attempting to bring about, the substantia ^
lessening of competition. Nor shall anything contained in thissecti^^^
prevent a corporation engaged in commerce from causing ^^
formation of subsidiary corporations for the actual carrying

Verworpen is o.a. bet voorstel om personen, die een
aandeelenbezit in twee of meer vennootschappen hebben, dat dc
hankelijkheid dier hchamen hierdoor in gevaar wordt gebracht, s\' ^^
het stemrecht in één dier vennootschappen (naar hunne keuze)f ^^p
staan. Men achtte een ieder gerechtigd om aandeelhouder te zijn ^^
welke vennootschappen hij dat wil. Zie hierover jonrs, a.w. blzz-
2) Zie de volledige bepalingen bij Jones, a.w. blzz. 343 v.v.

their immediate lawful business, or from owning and holding all
or a part of the stock of such subsidiary corporations, when the
effect of such formation is not to substantially lessen competition-

Nothing contained in this section shall be held to affect or impair
any right heretofore legally acquired: provided . . . ." i).

De sanctie\'s van den Clayton Act zijn in het kort de navolgende:
I\'. een bevel van de Federal Trade Commission, eventueel ge-
sanctionneerd door een rechterlijk bevel, om het bedrijf testaken ;
2\'. een verplichting tot drievoudige vergoeding der geleden schade
aan hen, die in hun zaken of eigendommen door handelingen
in strijd met de antitrustwetten geschaad zijn;
3\'. een vervolging vanwege het Departement van Justitie (welks
bevoegdheid in dezen samenloopt met die van de Federal
Trade Commission);
4\'. een voorloopig verbod door den rechter, indien de belang-
hebbenden het gevaar voor een onherstelbaar verlies of schade,
uit de overtreding der antitrustwetgeving voortvloeiende, kunnen
aantoonen 2).

Hiernaast bestaat nog de mogelijkheid tot een zuiver straf-
"■cchtelijk optreden tegen dc bestuurders der moedermaatschappij.

De Clayton Act is op 15 Mei 1916 en 26 Mei 1920 geamendeerd De Webb-
\'»i voor ons onbelangrijke onderdeden. Van meer gewicht zijn de e®™®""\'

uitzonderingen erop, gemaakt door de Webb-Pomerene Trade Act.
^\'«Port Trade Act van 10 April 1918, en de Capper-Volstead Act
^an 18 Februari 1922.

"That nothing contained in scct. 7 of the act entitled „an act
supplement existing laws against unlawful restraints and mono-
Polies "(de Clayton Act) approved October 15. 1914. shall be
Constructed to forbid the acquisition or ownership by any corpo-
•■ation of the whole or any part of the stock or other capital of
^\'^y corporation organized solely for the purpose of engaging in
I\'^Port trade, unless the effect of such acquisition or ownership

^ Reeds bestaande monopolistische moedermaatschappijen blijven
jrhalve intact; onverminderd natuurlijk dc toepasselijkheid der oudere
"ti-trustwcttcn. Het amendcmcnt-cummins om a.in den Clayton Act
jJ^gwcrkende kracht tc verleenen werd in den Senaat met 16 tegen 37
eymcn vcrworj)en.
> Zie over dit alles uitvoerig Jones, a.w. blzz. 366—371.

may be to restrain trade or substantially lessen competition within
the United States"

De Capper-Volstead Act laat "associations" van landbouwvennoot-
schappen toe. Geen lid mag echter meer dan één stem uitbrengen,
onverschillig de hoegrootheid van zijn aandeelenbezit.

De Clayton Act is over het algemeen zeer slecht gehandhaafd.
Sect. 7 (het voor ons belangrijke gedeelte) is zelfs, voorzoover uit
de officieele gegevens 2) is na te gaan, nimmer toegepast 3). Dit
hangt waarschijnlijk samen met een veranderde stemming in de
Vereenigde Staten ten opzichte van de concentratie in het algemeen.
Men zag in te hard van stapel te zijn geloopen ¹), en in het bijzonder,
dat de Clayton Act practisch geheel onbruikbaar is en, toegepast,
tot de dolste consequenties voeren zou De regeering heeft dan
ook in en na den wereldoorlog van hare bevoegdheden krachtens
deze wet een zeer matig gebruik gemaakt, en voorzoover zij zulks
deed, heeft de rechtspraak, in het bijzonder bij de toepassing van
den Sherman Act, nog talrijke wegen gevonden om deze niet of
op een zachte wijze te doen werken \'\').

In Argentinië is in 1923 nog een wetsvoorstel aangenomen,
waarbij elke concentratie met een monopolistisch doel, in welken
vorm ook, als misdrijf wordt beschouwd (art. 1) "),

Argentijn-
sche

wetgeving.

De Capper-

Volstead

Act.

Geringe
toepassing
dezer
wetten.

®) Zie hierover E. Lambert : Le gouvernement des juges et la ^
contre la législation ouvrière aux EtaU Unis, Paris 1921, bkz. 138 v.

®) Ook nog anders dan door rechtstrceksche strafbepahngcn kan ^^
overheid de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding trachten ^^
beletten : n.1. door concessievoorwaarden. Een voorbeeld hiervan g •
art. 10, 2° van het K..B. van 12 Januari 1918, Staatscourant 25 ^^t
1918 N" 21, inhoudende concessieverieening voor ontginning van

Is, voorzoover rechtspersonen aan den Strafwet zijn onderworpen Aansprake-
de raoedermaatschappg op eenigerlei wijze aansprakelijk te achten „oedlj^"
Voor de strafbare feiten door de dochtermaatschappij gepleegd? voor

Als dader kan de moedermaatschappij nimmer aangemerkt worden, ^^a^"\'
De zelfstandige juridische persoonlijkheid van de onmiddellijk ban- schappij,
delende (de dochtermaatschappij) verzet zich hiertegen. Evenmin
de moedermaatschappij als middellijk dader aan te merken: het
Noodzakelijk vereischte hiervoor, het niet aansprakelijk kunnen
stellen van den rechtstreekschen dader, ontbreekt hier. Er is geen
enkele reden om de dochtermaatschappij van hare strafrechtelijke
aansprakelijkheid voor delicten ontheven te achten. En nog minder
^an de moedermaatschappij in het algemeen als mededader, uit-
\'*^kster of medeplichtige beschouwd worden. Zij kan derhalve qua
^^"s nimmer voor de delicten der dochtermaatschappij, zelfstandig
onzelfstandig, aansprakelijk gesteld worden 2).
Onze hedendaagsche rechtsorde kent geen voorschrift als S 312 Benadeeling
G. B., hetwelk de directie voor opzettelijke benadeeling van de
Vennootschap strafrechtelijk aansprakelijk stelt. Immers in de huidige
•"^dactie regelt art. 347 W. v. S. slechts een zeer bijzonder geval,
^"^tusschen stelt het Regeeringsontwerp 1925 een zoodanige ver-
andering in dit artikel voor, dat zijne strekking welhaast met die
S 312 H. G. B. zal samenvallen, voorzoover althans de geïn-
^^\'niineerde handeling tevens in strijd met de wettige bepalingen
^^ statuten is.

Geldt nu ook voor deze bepalingen het hierboven gezegde
^\'^trent het beschouwen van dc ëéne handeling niet op zich zelf,
in het gansche verband der verhoudingen ? Is m. a. w. een
j^\'^ect voor de dochtermaatschappij nadeeligc, doch indirect, wegens
^^ voordeel voor de moedermaatschappij enz., voor haar tenslotte
voordcelige handeling van de directie van de dochtermaat-

fe\'^oolveld „Herman" te Eygelshovcn: „ . . . Geen ander dan
*i\\ P^^onen mogen aandeelhouder zijn . .
^ Zie hierover blz. 150.
rno;/ïetzelfde stelt Hausmann, a.w. blz. 41, voor de direcüe van de
Van , ""aalschappij ten aanzien van strafbare feiten door het personeel
de dochtermaatschappij begaan vast: b.v. valschc aangiften e.d.

schappij al dan niet strafbaar? i) M. i. moet ter beoordeeling van
het al of niet nadeelige karakter van de handeling deze met al
hare redelijkerwijze voorzienbare gevolgen (ook de indirecte) in bet
oog gevat worden. Was het indirecte voordeel bij het verrichten
van de handeling redelijkerwijze voorzienbaar 2), dan acht ik de
vereischte elementen voor het strafbare feit niet aanwezig.

Of toeëigening van goederen aan de dochtermaatschappij toe-
behoorende door den directeur van de moedermaatschappij het
misdrijf van diefstal dan wel dat van verduistering oplevert, zal
van de omstandigheden (waaronder de graad van verbondenheid
der beide vennootschappen een rol speelt) afhangen. Zijn de
dochtermaatschappijen eng met de moedermaatschappij verbonden
en is de „controle" vérgaand, dan zal in den regel het misdrijf
als verduistering gequalificeerd moeten worden.

In verschillende andere landen stelt de wetgeving het bekende
middel ter ontduiking van allerlei wetsbepalingen : het stroomannen-
instituut, strafbaar. Men zie b.v. S 318 H. G. B.; art. 13 al. 4 ^n
art. 45 van de wet van 24 Juli 1867 in Frankrijk; art. 175 der
wet van 25 Mei 1913 in België 3). In hunne onderdeden loopen
deze voorschriften nogal uiteen. Zoo bestrijken de Fransche en
Belgische bepaling iedere schijnoverdracht, terwijl de Duitsche
uitdrukkelijk over uitleenen tegen betaling spreekt: dit voorschrift
mag niet tot andere vormen van overdracht uitgebreid worden
(i. V. m. S 2 al. I StG.B.). Daarentegen vereischen de Fransche en
Belgische wetgeving, dat door het stemmen van den strooman een
meerderheid is ontstaan, welke zonder zijn optreden ontbroken zoU
hebben^); S 318 H.G.B, kent dezen eisch niet. Tenslotte is in
Frankrijk alleen de persoon, die zich door den strooman liet ver-

Strafbaar-
heid van
het stroo-
mannen-
instituut.

1) In Duitschland is door de jurisprudentie van het Reichsgericht
(zie o.a. 14, 404; 16, 79; 27, 39 v.v.), welke het verijdelen van vcr-
mogensvermeerdering eveneens onder § 312 H. G. B. doet vallen, dez^
vraag van zeer veel praktisch belang met het oog op contracten me
een overeengekomen, beneden den marktprijs gelegen, winstmarge. ,
Ik acht het niet noodig den eisch te stellen, dat hierin het äoc
van de handeling gelegen was; en evenmin, dat het gunstige
inderdaad voorzien was. Wel acht ik het noodig om een bloot toevallig
gelukkige afloop niet tot onüasting te doen strekken.

8) Anders in Engeland: zie H. B. Buckley: The law and prac«\';
under the Companies (Consolidation) Act, 9e druk, London 1909, blz. \'
«) Zie Douai 24 Januari 1899, Dalloz 1900. 2. 313.

Diefstal
of ver»
duistering.

De Fransche praktijk vat deze voorschriften weinig formeel op.
Zij beschouwt b.v. als gerechtigde (en dus vervangene) den wezen-
lijk rechthebbende, en niet den persoon die als zoodanig in de
boeken der vennootschap staat. In één geval i) is zelfs deze laatste,
ofschoon formeel de eenige gelegitimeerde, als strooman aangemerkt.
Voorts acht men poging tot dit delict niet strafbaar

Een belangrijk verschilpunt tusschen Frankrijk en Duitschland
op dit gebied (schoon niet strafrechtelijk) is nog, dat in Frankrijk
een met een stroo-meerderheid genomen besluit burgerrechtelijk
als nietig wordt aangemerkt terwijl men in Duitschland de stem
Van den strooman, ofschoon als zoodanig herkend, desniettemin
rechtsgeldig acht 5).

Tribunal correctionel de la Seine 25 Mei 1921, Journal des
Sociétés 1902, blz. 175.

\'O Cour d\'appel de Riom 9 November 1912, Gazette de la Société
1913, blz. 416.

Geruimen tijd heeft men reeds het dogma van de staatsonthouding
in het bedrijfsleven opgegeven. Geregeld grijpt de Staat in: met
verbiedende, regelende, dwingende voorschriften; en ook zelf actief
deelnemend. In talrijke onderdeden van maatschappelijke werkzaam-
heid in den ruimsten zin nemen de publieke lichamen een belangrijke
plaats in. Hier oefenen zij zelf een bedrijf uit.

Doch ook daarbuiten strekt zich de niet-verordenende belanp
stelling van de overheid uit. Vele groote bedrijven, welke m
particulier bezit zijn, bestrijken zulk een groot deel van het maat-
schappelijk verkeer, dat zij een noodzakelijke voorwaarde voor een
ongestoord bestaan van de gemeenschap vormen. Hun evenwichtig
en gezond functionneeren mag daarom naar het oordeel van den
Staat niet aan het toeval van den al of niet bekwamen particulieren
machthebber worden overgelaten. In het belang van de gemeenschap
dient de overheid voor stabiele verhoudingen, voor richtig beheer
en instandhouding van deze ondernemingen op te komen.

Daarnaast eischt nog een derde categorie hare aandacht, m
de laatste decennia zijn vele geconcentreerde ondernemingen to
gigantengroepen aangegroeid; en hierdoor is een angstwekkende
hoeveelheid eensgezinde economische energie in de handen van
enkele private personen gekomen. Het gevaar, dat hun invloed
die van den Staat ook buiten hun rechtstreekschen bedrijfskring z»
gaan overvleugelen, is lang niet denkbeeldig. Politieke beheersching
door zoodanige groepen is meer dan eens voorgekomen: men zi

Gronden
voor
staats-
deelname.

slechts naar de Vereenigde Staten en naar Duitschland in de
ergste inflatieperiode. Hier is Rathenau\'S benaming der „Industrie-
herzoge" tot een ongekende realiteit geworden

Ook bij deze groepen heeft de Staat zich tot ingrijpen geroepen
gevoeld. Zif moest deze reuzenlichamen beheerschen, en niet
omgekeerd. In het bijzonder de Engelsche regeering heeft deze
opvatting in praktijk gebracht -). Zeer duidelijk is zij weer gegeven
door Michel3): „Un principe nous parait certain: la politique doit
dominer l\'économie; l\'art de diriger une nation et de lui imposer
une direction en conformité avec ses désirs et ses possibilités
nationales ne peut être que l\'oeuvre de personnes désintéressées.
Mais si l\'industrie et le commerce doivent rester dans un lien de
subordination vis-à-vis du pouvoir politique, elle doit être une arme
dans les mains de l\'état, arme dont celui-ci se servira d\'abord pour
se créer une économie nationale, ensuite pour pousser des recon-
naissances autant que son intérêt l\'exige. De cette façon les deux
puissances s\'entr\'aidant chacune, aucune ne sera sacrifiée; l\'une
obtiendra ses bénifices dans tel domaine au lieu de tel autre, mais
en compensation elle acquerra toute l\'influence de l\'état à son
service. L\'état, de l\'autre part, verra l\'industrie renforcer par son

Door al deze motieven gedrongen heeft de overheid in tal van
gevallen deelgenomen aan de vennootschappelijke concentratie.
Een machtige stoot hiertoe heeft, in het bijzonder in Duitschland,
de wereldoorlog gegeven: zoolang deze duurde was het voor den
staat en het leger een levensbelang om alle economische krachten
op het ééne nationale doel te kunnen richten 6). Hiermede is de
staatsdeelname aan het bedrijfsleven echter geenszins geëindigd:
ook na den oorlog (gelijk in beperkte mate daarvoor) hebben
talrijke private ondernemingen een publieken inslag verkregen of
behouden.

^ Zie hierover, bepaaldelijk in verband met de pe roleumindustne,
de ielangwekkendè beschouwingen van Michel, a.w. blzz. 92-104.

^ Zil hierover Hausmann, a.w. blzz 46 Ka n^ Rcchtsbe^
der Kriegswirtschaft, München 1918, blz. 53; Hamann. Die Rechts-
foonen der militärischen Kriegswirtschaft als Grundlage des neuen deut-
schen Industrierechts, Marburg 1921, blzz. 142 v.v.

Gemengd Om den staatsinvloed op de vennootschappen te verwezenlijken
bedrijf. ^jjjj ^gjg vvegen gekozen. De eenvoudigste is wel, dat de staat
(hetzelfde geldt voor de andere publiekrechtelijke lichamen) als
moedermaatschapij van de betrokken ondernemingen optreedt:
hetzij dat hij alle aandeelen bezit, hetzij dat een gedeelte hiervan
in het vrije verkeer circuleert. Is dit laatste het geval, dan spreekt
men in den regel van een gemengd bedryf (gemischte wirtschaft-
liche Unternehmung).

Tegen een dergelijke organisatiewijze bestaan echter belangrijke
bezwaren. Zooals Freund terecht opmerkt, zal het private kapitaal
bij een staatsmeerderheid te zeer bevreesd zijn voor een bureau-
cratisch optreden van de overheid, om daaraan deel te willen
nemen; en wanneer de staat geen meerderheid bezit, heeft zijn
deelname voor het beoogde doel weinig waarde. De schrijver acht
het dan ook meer aanbevelenswaard om zonder meerderheids-
deelname in den raad van commissarissen een plaats voor het
publiekrechtelijke lichaam in te ruimen, en den vertegenwoordiger
daarvan een vetorecht tegen alle besluiten in strijd met het gemeen-
schapsbelang te verleenen, eventueel met beroepsrecht van de
vennootschap op een scheidsgerecht. Hiertegenover zou dan de
overheid tot credietverieening en andere faciliteiten verplicht worden.
Ik acht het echter zéér de vraag, of deze wijziging voor het
private kapitaal wel eenig verschil zou uitmaken: de beleggings-
zekerheid is hier niet grooter dan bij de zuivere moeder- en dochter-
maatschappij-verhouding met overheidsbeheersching.

De praktijk heeft zich dan ook niet bij de wenschen van FrEUNP
aangesloten. Wel zijn als concessievoorwaarde en bij overeenkomst
meermalen voor de overheid commissarisplaatsen ingeruimd, in het
bijzonder bij tramwegmaatschappijen, electrischc- en ga.sccntralcs.
e.d. 2). Ook zijn bepaalde ambtenaren q.q. als commissaris aange-
wezen, of is hen een beperkt vetorecht gegeven.

Intusschen heeft men wel eens de toelaatbaarheid van dergelij^^
rechtsfiguren ontkend 3). Men redeneerde dan in denzelfdcn ge^s

„Die gemischte wirtschaftliche Unternehmung", in Deutsche
Juristen Zeitung 1911, blzz. 1113 v.v. u

Vgl. ook § 15 van de Oostenrijksche wet op de G. m. u.
van 1906: ,,Im GeselLschaftvertrag kann die BesteUung von ^^\'^\'^ J.\'uc
führem durch den Staat, ein Land oder durch eine andere öffcnUic
Körperschaft vorbehalten werden".

als het Reichsgericht in zijn reeds genoemde beslissing over de
Roemeensche spoorwegen: de vennootschap behoort autonoom door
hare eigen organen volgens de statutaire voorschriften te beslissen,
een andere regeling is in strijd met haar wezen en opzet. Deze
beschouwingswijze is echter door de economische feiten achterhaald i),
het rechtsgevoel verzet zich thans niet meer tegen dergelijke figuren.
Welke het vroeger niet kon aanvaarden. Voorzoover men niet met
het positieve recht in strijd geraakt, zijn de verschillende vormen
der gemengde onderneming dan ook volkomen toelaatbaar.

Vrijwel algemeen kent men aan de naamlooze vennootschap een Criteria
eigen nationaliteit toe, afgescheiden van die der aandeelhouders. „Xnaliteit
Slechts de aanhangers van de theorie van MOLENGRAAFF verkondigen der N.V.
het tegendeel 2). Doch over de vraag, waarin het beslissende criterium
^oor de nationaliteit gelegen is, heerscht allerminst eenstemmigheid.

De meest verbreide opvattingen achten hetzij den zetel van de
vennootschap, hetzij de nationaliteit der aandeelhouders, hetzij de
plaats van werkzaamheid der vennootschap beslissend. Minder op
den voorgrond treden als criteria de nationaliteit van de oprichters,
die van dc plaats van oprichting cn van de plaats van inschrijving
^P de aandeelen.

De zetel is het oudste kenmerk voor de nationaliteit der ven- De xetel.
\'bootschap; en vóór den oorlog telde deze opvatting ook verreweg
de meeste aanhangers 3). Ook tijdens den ooriog hebben de
^^rijdende landen haar zoo lang mogelijk trachten te handhaven \\

, V Molrngraakk, a.w. I, blz. 222 ; „De zoogcn^mde nation-oliteit der
rechtspersoon", in De Gids 1918; IH.ütk: Dc n.aliona itcit van verccni-
f"gcn, in het bijzonder van naamlooze vennootschappen, ac. prft.
beiden 1921 ; e.a. . .

. Ü. V. Ma-mklock : Die juristische 1\'crson im mtcmationjücn Pnvat-
f^.eht, Zurich 1900, blzz. 211 v.v., cn dc Fransche jurisprudentie geciteerd
,,\'J Wahl : „Situation des sociétifs dc nationalité enncmic ou composdcs
de sujets enncmis", in Journal des socitSttó 1916, blzz. 153 v.v

1915, Clunct 1915 blz. 1164; Tribunal de la Seme 16 Octobcr
Clunct 1917 blz. 225 ; Cour dc Rouen 19 Januari 9 6, Jouma
Jes Sociétés 1917, blz. 86; Court of Appeal 19 Januari 1915, Journal
droit international privé 1915, blz. 218 (hier gold het de dochter-
maatschappij van een DuitscKc vennootschap, welke desmettcmin als

totdat de drang der omstandigheden te sterk werd. Deze theorie
belette immers ieder doeltreffend optreden tegen vijandelijke ven-
nootschappen, omdat zij aan den kern der zaak, de economische
machtsverhoudingen in de vennootschap, voorbij ging. Het gevolg
hiervan was een reeks oorlogsnoodwetgevingen waarbij de
mogelijkheid tot sequestratie van een vennootschap tusschen of
met vijanden geschapen werd, ook al was zij naar de heerschende
theorie nationaal. Hierbuiten werd het groote beginsel van den
zetel als criterium nog niet geschokt; binnen het kader van deze
oorlogswetten geraakte men echter spoedig tot een meer practische
beschouwingswijze der problemen, met name in Frankrijk. De
reeds genoemde wet van 4 April 1915 had daar hoofdzakelijk
aandacht geschonken aan de vennootschap onder firma tusschen
of met vijanden; de voorschriften hieromtrent waren niet zonder
meer op de naamlooze vennootschap over te brengen. Even aar-
zelde de jurisprudentie, maar daarna sloeg zij den juisten weg m
om de meerderheid der aandeelhouders (soms ook die van het
bestuur of de oprichters), der machthebbers derhalve, als het
criterium te beschouwen en, wanneer deze vijandelijk waren, de
wet op de naamlooze vennootschap toe te passen

Engelsche beschouwd werd, omdat hare zetel in Londen was); Oberstc
Gerichtshof (Oostenrijk) 22 December 1914, Journal de droit intcmation»\'
)rivé 1916, bk. 647. Zie over de hier beschreven ontwikkelingsgang >n
iet algemeen Wolfsbergen, a.w, blzz. 90 v.v.

1) Zie b.v. de wet van 4 April 1915 in Frankrijk; „Companies of enemy
character-bill" van 1917 als aanvulling van de „Trading with the enemy
acts" van 27 November 1914 en 27 Januari 1916 in Engeland.

2) Zie b.v. Tribunal du Havre 2 October 1914, Clunet 1915 blz. 41^»
Cour de Noumea 2 Juni 1915, Clunet 1917 blz. 679: Cour d\'A»*
Juli 1915, Clunet 1918 blz. 277 ; Tribunal de la Seine 20 JuH l^l^t
Clunet 1915, blz. 672; Cour d\'Alger 22 Juli 1915, Clunet 1915 blz. 90J \'
Tribunal de la Seine 16 October 1915, Clunet 1915 blz. 245, l^J
bkz. 225 en 561 ; Cour de Paris 28 December 1915, Clunet l\'Jlö Uiz-
610; Cour de Paris 7 April 1916, Clunet 1916 blz. 1280; Tribunal ^
la Seine 11 Juli 1916, Clunet 1917 blz. 231 ; Cour de Paris 7 Juli
Journal des sociétés 1917, blz. 24; Cour dc Paris 27 Februari 1917, Clunc
1917 blz. 1457; Tribunal de la Seine 8 Mei 1917, Clunet 1919 blz.
Cass. 19 Juh 1919, Revue internationale privé 1920, blz. 128;

de aanschrijving van het Ministerie van Justitie d.d. 29 Fcbrtiari
(Journal officiel van 2 Maart 1916): „. . . . Elle (i.e. la société)
être assimilée aux sujets de nationalité ennemie, dès que, notoiremen^
sa direction ou ses capitaux sont en totalité ou en majeure partie, en
les mains de sujets ennemis, car, cn pareil cas, derrière la fictio"^^.
droit privé, se dissimule vivante et agissante la personalité ennemie e

Uitteraard hebben de vijandelijke machten onmiddellijk gepoogd Overgang
langs zijwegen aan deze praktijk te ontkomen. Zij vergrootten b.v.
het kapitaal en maakten dit in meerderheid weer (zoogenaamd) criterium.
Fransch. De jurisprudentie heeft echter tegenover dergelijke door
de Duitsche meerderheid gevoteerde kapitaalsverhoogingen terecht
steeds een zeer wantrouwende houding aangenomen en meermalen
de nieuwe Fransche aandeelhouders als stroomannen ontmaskerd.
Evenmin liet zij het tusschenschuiven van een neutrale vennootschap
als moedermaatschappij toe, waardoor dan de Duitsche vennoot-
schap grootmoeder werd

Deze ontwikkelingsgang heeft hare natuurlijke voortzetting ge-
Vonden in het Vredesverdrag van Versailles. Art. 297<5 hiervan geeft
den geallieerden en geassocieerden machten zekere bevoegdheden
ten aanzien van de goederen, rechten en belangen van Duitsche
Onderdanen of van hen afhankelijke vennootschappen (à des
"■essortissants allemands ou à des sociétés contrôlées par eux — or
Companies controlled by them — oder von ihnen abhängige Gesell-
schaften). Bij de uitwerking van het begrip „controle" 2) heeft men zich
Wederom op de basis der economische feiten gesteld en afhankelijk-
heid van Duitschers aangenomen in die gevallen, waarin de oorlogs-
wetgeving de vennootschap de Duitsche nationaliteit toekende 3).

Door dit alles is echter ook in het gemeene recht de alleen-
heerschappij van den zetel als criterium voor de nationaliteit aan "^d, *
het wankelen geraakt. De Fransche jurisprudentie <) en sommige

\'^^me." Zie een uitvoeriRC bespreking dezer jurisprudentie bij Wolfshergen,
blzz. 94 v.v. VrI. ook House of Lords 30 Juni 1916, Wolfsbergen,
blz. 97; Supreme Court U. S. A. Juli 1917, Clunet 1918 blz 754.

) Cour d\'Aix 19 Mei 1915, Journal des sociétés 1918, blz. 177, en
Eerdere jurisprudentie geciteerd bij Michel, a.w. blz. 177 noot.
L \') Dit komt in het Verdrag herhaaldelijk voor: zie b^. art. 244a^-
^\'^\'\'gsel III g 3 ; art. 74 al. 1 en .art. 298 aanhangsel fj 5 ; zie verder
^Jf het begrip „contrôle" hierboven bkz. 87 v.v.
^ \\ Zie d? jurisprudentie van de gemengde Duitsch-Hanschc wbitr^c
Ïijehtbank (in het bizonder het vonnis d.d. 31 Augustus 1921) b.j
a.w. blz. 181 noot; Mr. C. L. Tori.ev Duwel : „Artikel 297f
het Verdrag v.an Versailles hoofdzakelijk in verband met de nationaliteit
IjfM de naamlooze vennootschap", in De Naamlooze Vennootschap II,
239 V.V.; Scholz: „Liquidationgegenüber deutschen Gesellschaften
^Jh dem Friedensverträge", in Deutsche Junsten Zeitung 1919, blz. 746.
SO.L a-w- blzz 171 en Î86 v.v.; Gm : La nationalité des

W(5s avant et depuis la guerre, Paris 1924, blzz. 147 v. cn 156;
^olfshkroj:.^, a.w. blzz. 93 v.v., welke beide laatste auteurs het hier-
\'^^e eens zijn.

schrijvers klampen er zich nog krampachtig aan vast, doch door
de vele bijzondere wetten met andere criteria is de verwarring
daar vrijwel onhoudbaar geworden. Algemeen is dan ook de roep
naar een wettelijke regeling in den zin van het raeerderheids-
(machts-)criterium 2). En ook in andere landen begint de theorie
hiertoe over te gaan. scholz 3) wil aan deze gedachte een scherpe
theoretische omlijning geven door als criteria te stellen: hetzjj
kapitaalsmeerderheid, hetzij statutair vastgelegde beslissende invloed
van een minderheid op benoeming van directie of commissarissen
of op den gang van zaken in het algemeen, hetzij bezetting van
de commissarisplaatsen Ook Mamelock, hoewel principieel aan
de zeteltheorie vasthoudend, ruimt daarnaast in zijn later werk )
aan de economische afhankelijkheidsverhouding een (niet al te
duidelijk aangegeven) plaats in.

Het lijkt mij minder gewenscht om dit beginsel in een juridisch
scherp geformuleerde onderscheiding onder te brengen, zooals
Scholz doet. De tallooze mogelijkheden op dit terrein laten zich
het beste door een algemeene formule omvatten, welke de noodig^
ruimte tot differentiarie in ieder afzonderlijk geval geeft. Vc
nationaliteit eener vennootschap wordt dan ook naar mijn meening
beheerscht door de vraag, van welke nationalen (natuurlijke-
rechtspersonen) de vennootschap naar hare algemeene toestan
economisch afhankelijk is: door de machtspositie derhalve ) I\'

^ De béide eerste criteria zijn juist, het laatste door de uitsluitend
toezichthoudende functie der commissarissen zeker met Zie Hausma

^^^^ Hausmann, t.a.p. Vgl. ook § 15 Liquidationsschädengesetz (^O;
5042. Entwürfe des Deutschen Reichstags 1922, Drucksache No. \' /
§ 11 al. 2 Verdrängungsschädengesetz; § 2 d. 3 ^olonialschaa
gesetz; § 2 al. 3 Auslandsschädengesetz; Richümicn für Vcrw:ütti>
vergleiche van 1 Februari 1923 (Reichsentschädigungsamoi ^
Kriegsschäden, Berlin 1923, Reichsdruckerei) blz. 15. In w ^^^
voorschriften wordt als criterium voor de nationaliteit genoemd.
Zweck des Gesetzes und die Umstände des Einzelfalles". ^^{t

^ Dit beteekent niet steeds: de naamlooze vennootschap
dezelfde nationaliteit als de meerderheid harer aandeelhouder ^ y.
zal dit wel zoo zijn, in het bijzonder bij de moedcrmaatschappiJ-vcr

Een dochtermaatschappij heeft naar deze opvatting de nationaliteit
van de moedermaatschappij.

Zoowel voor het land, waartoe een naamlooze vennootschap Afweer-
behoort, als voor deze vennootschap zelf is het in den regel van
groot belang om haar hare nationaliteit te doen behouden. Dit buitenland-
belang neemt toe, naar mate de waarde der onderneming voor het »^heN.V.s.
nationale economische leven en het gevaar, dat vreemde indringing
hiervoor teweeg kan brengen, grooter is. Op deze gronden hebben
dan ook talrijke landen de indringing van vreemde invloeden in

ding; het behoeft echter allerminst. De vraag wordt geheel beheerscht
door de feitelijke omstandigheden: en deze kunnen zeer wel anderen als
de feitelijke beheerschers der vennootschap aanwijzen. Dit verhest
^VoLFSBERGEN, a.w. blzz. 88 e.a., wel eenigszins uit het oog.

Geheel tcn onrechte zien Molengraakk: De zoogenaamde nationahteit
der N. V., blzz. 435 v.v. en Blöte, a.w. blzz. 44 v.v., in de met mijn
theorie overeenstemmende Fransche rechtspraak eene bevestiging van
hunne theorie, dat het wezen der naamlooze vennootschap gelegen is
\'n de gezamenlijke aandeelhouders cn zij dus geen afzonderlijk bestaan
^■ocrt Deze jurisprudentie stelt immers de aandeelhouders allerminst m
het centrum harer belangstelling, omdat zij het wezen der N. V. zouden
yormen, doch uitsluitend omdat zij een gewichtige factor zijn bij de
bepaling van de machtsverhoudingen daarin. Dit bhjkt duidelijk uit de
overwegingen der vonnissen. Zdcr juist wordt dit ingezien door Woi ks-
"^ï^gf-n, a.w. bkz. 93 v.v., die spreekt van „aanwijzingen en ,.rochts-
\'^\'ermoedcns" omtrent de n-itionalitcit der vennootschap, welke uit de
^nienstelling van het aandcclhoudcrscorps voortvloeien.
, Intusschcn acht ik dc bezwaren van dezen laatsten auteur tegen mijn
(waarin hij bij zijn bestrijding, niettegenstaande zijn bovenvermelde
^^liek op Molengraakk cn I\'.I-ütk, toch nog dc aandeelhouders tc zeer
criterium naar voren haalt) niet steekhoudend. Hij vreest voor
prcgelde wisselingen van nationaliteit bij elke stemming met anders
^\'nengcstelde meerderheid. Vooreerst verwaarioost hij hierbij de in de
>taktijk geregeld bcsUiandc vaste meerderheden, welke bij elke stemming
\'^"ecngeslotcn blijven. Kn bovendien vergeet hij geheel, dat het hier
gaat om de mccrdcrhcidsconstcllatic bij ccnc wiUekcurige stemming,
^^ch om dc blijvende machtspositie. Deze kan in wezen ongeschokt zijn,
al is de vaste meerderheid eens bij ccn stemming verslagen- en
li? al is de meerderheid om, dan kan een buiten dc yennootschap
\'Rgende invloedsfactor, in handen van dc gewezen meerderheid, haar
de feitelijke leiding doen behouden. Dit zal in de praktijk, bij het
^Rhand van meerderheden cn banken, zelfs vrij geregeld geschieden, hn
J^^endien, ook al ware zijn bezwaar n.aar dc feiten juist, dan zou het

jjiJoorts wil deze schrijver ontkennen, dat het bedrijf eener N. V. ccn
\'gesproken nationale tendens heeft (blz. 113). In zijn gedachte (de
j.?^\'onalitcit der N.V. wordt bchccrïjcht door het cultuuricven, waartoe
\' economisch behoort) zal de N.V. cchtcr toch steeds wel tot fcnt/^t

de nationale ondernemingen door wettelijke voorschriften trachten
te beletten of te bemoeilijken; hetzelfde hebben tallooze vennoot-
schappen door statutaire bepalingen gedaan. Ten slotte bevatten
vele wetgevingen voorschriften om de reeds aanwezige vreemde
elementen onder toezicht te houden en hunne werkzaamheid binnen
bepaalde grenzen te beperken.

In het bijzonder Zweden en het keizerlijke Rusland hebben door
talrijke voorschriften omtrent concessie\'s en dergelijke vreemde
vennootschappen van deelname aan bepaalde takken van bedrijf
trachten uit te sluiten (b.v. bij grondexploitatie, mijnbouw en
scheepvaart Al deze maatregelen richtten zich echter uitsluitend
tegen de buitenlandsche ondernemingen, niet tegen de binnen-
landsche, waarin de vreemde invloed was doorgedrongen 2). Slechts
de Zweedsche wet van 30 Mei 1916 stelde in een uitvoerige en
gedetailleerde regeling (SS 2 en 12) voor grond- en mijnexploitatie
deze beiden met elkander gelijk.
Weren van Naast het weren van de vreemde vennootschappen uit bepaalde
iïïlMd^uit takken van bedrijf heeft men den vreemden invloed, welke reeds
nationale binnengedrongen was in de nationale ondernemingen, in hare
uitoefening trachten te bemoeilijken door allerlei beperkende bepa-
lingen betreffende aandeelenvcrkrijging, stemrecht, bezetting van
directie- en commissarisplaatsen, enz. Elders worden in bepaalde
ondernemingen uitsluitend aandeelen op naam toegestaan
zeer eigenaardige regeling bestond in het keizerlijke Rusland ^^
aandeelen aan toonder, die in de algemeene vergadering stemmC^

cultuur behoorenl Ik kan mij in dit verband „vatcrlandslose" ten m\'n^J®
niet voorstellen. Tot welk cultuurieven zij echter behoort, zal m n^
zaak niet blijken uit de uiterlijke omsundighedcn van hare Jr

exploitatiecentrum e.d., doch uit den geest waarin, den ivi/ waarmede ii j
bedrijf geleid wordt. En de nationale strekking van deze zal m den rc»^
samenvallen met die van de machtliebbers. In wezen voert dus jc
bergen\'s theorie, consequent doorgedacht cn niet op allericj mat^
zijpaden van detailpunten geleid, tot hetzelfde resultaat als dc m\'j
») Zie hierover uitvoerig R. Polak, a.w. blzz. 79 v.v. ^^^

2) Hierbij bedenke men, dat toen de zcteltlieone ter bepaling
de nationaliteit nog hoogtij vierde.

Zie b.v. zeer uitvoerig de Zweedschc wet op de naamlooze
nootschap van 12 Augustus 1910. Vgl. ook Polak, a.w. blz. 83.

*) Zweedschc wet van 12 Augustus 1910, § 3. Hetzelfde is in tf^\'^.jo
voorgesteld door Thaller in Revue politique et parlementaire
October 1917. Zie critick hierop bij Polak, a.w. blzz. 123 v.v.

wilden, moesten daar zeven dagen van tevoren gedeponeerd worden,
of certificaten van depót bij banken in hun plaats. Indien nu
dergelijke certificaten van buitenlandsche banken gedeponeerd
Waren, moest dit in de convocatiebiljetten vermeld worden. Men
Verwachtte dan waarschijnlijk een grootere opkomst van de nationale
aandeelhouders om overstemming door de vreemde te beletten.

Hiernaast staan nog voorschriften als art. 130 van de Belgische
Wet van 18 Mei 1873 en het Fransche wetsvoorstel van 4 Juli
1905, welke voor vreemde vennootschappen met filialen of vesti-
gingen van anderen aard (hier vallen dochtermaatschappijen, mits
Voldoende nauw met de moedermaatschappij verbonden, eveneens
onder) overheidstoestemming tot handelen vereischen, met zware
boeten als sanctie\'s bij niet-nakoming.

Uitteraard heeft de wereldoorlog tot een groot aantal maatregelen Oorlogs-
van dezen aard, doch in veel scherper vormen, tegen de vijandelijke „gelen.
Vennootschappen aanleiding gegeven; in het bijzonder in Engeland,
^en achtte daar iedere overeenkomst met een vijand door den
Oorlog van rechtswege ontbonden, ontzegde den vijanden derhalve
^et stemrecht cn verkocht (voorzoover het de z.g. sleutelindustrien
•betrof) hun aandeden aan Engelschen. In Frankrijk ging men
niinder ver 2); doch ook in dit land ontbraken maatregelen van
deze strekking niet.

Naast dit rechtstrceksche ingrijpen van de overheid staan voorts Statutaire
^^Irijke statutaire voorschriften met hetzelfde doel. De meest «P"\'»8«.
gebruikelijke zijn: men schept preferente aandeden op naam, wier
•^Ouders alleen kunnen zijn nationale ingezetenen of in het land
fjevestigde vennootschappen, waarvan de meerderheidderbestuurders
commissarissen nationale ingezetenen zijn; men maakt talrijke
^)crkingcn voor de overdracht van deze aandeden en geeft den
^Ouders ervan de bevoegdheid tot het doen van een bindende
^^ordracht voor bestuurs- en commissarisbcnoemingcn •\') cn tot het
^\'^Preken van een veto over de bdangrijkste besluiten der algemeene
Hiernaast wordt nog somtijds voor de directie de

Vóór 1914 liet de Regcering dit hier tc lande met toe, daarna wel.
hierover Polak, a.w. blzr. 125 v.v. , „ ^

l Zie b.v. in Nederland de statuten van de N.V. Gemeenschappelijk
51 van Aandeden Philips\' Gloeilampenfabrieken, artt. 4, 12-20, 22,

eisch gesteld tot de eigen nationaliteit te behooren i). Zelfs is bij
een vennootschap 2) tot dit doel bepaald, dat zekere statutaire
voorschriften, dienende tot behoud van het Nederlandsche karakter
van de onderneming, nimmer gewijzigd konden worden 3).

genoodzaakt om zeer scherpe maatregelen in dezen geest te nemen;
b.v. aandeelcn aan toonder in aandeelen op naam om te zetten en
vijanden als aandeelhouders uit te sluiten. H. D.(ÉCUGIS) vermeldt®)
O. a. een voorbeeld, waarbij ongeveer het navolgende was bepaald :
„Geen aandeel kan zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van den Minister van Handel bezeten worden door een vijand, o(
een lasthebber van een vijand, of voor diens rekening, of op welke
wijze ook, direct of indirect, onder de controle of overeenkomstig

Nijverheid, artt. 4, 7, 8, 13, 25 sub 3, 38; N.V. Gemeenschappelij\'\'
Eigendom van Aandeelen Holland—Amerika Lijn, artt. 4, 13—22,
25, 53b; N.V. Nederlandsche Scheepvaart Unie, artt. 4, 9—13, 16, 1\'\'
21, 33 lid 3, 34; N.V. Koninklijke Nederlandsche Maatschappij toi
Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch-Indië, artt. 4, 9—
23ö, 34; N.V. Nationaal Bezit van Aandeelen Koninklijke Nederlandsen
Stoomboot-Maatschappij, artt. 4, 9, 14-22, 24, 53; N.V. Nationaal B^i»
van Aandeelen Koninklijke Maatschappij „de Schelde", artt. 4,9,
24, 53^; N.V. Hollandsche Stoomboot-Maatschappij, artt. 25: N- ;
HoUandsch Eigendom van Aandeelen Hollandsche Stoomboot-Ma»
schappij, artt. 4, 9, 14-22, 24, 53; N.V. Anton Jürgens\' Vercenigo
Fabrieken, artt. 4, 12, 12fl, 12^ 13, Aif>. Vgl. hierover nog Poi.ak, a
blzz. 62 v.v.

1) Zie in Nederland de statuten van de N.V. GemeenschappefJ
Eigendom van Aandeelen Holland—Amerika Lijn, art. 22; N.V. Koning
lijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronn
in Nederiandsch IndiC, art. 19 (ook voor commissarissen); N.V. N.ation
bezit van Aandeelen Koninklijke Maatschappij „de Schelde", \' J
N.V. HoUandsch Eigendom van Aandeelen Hollandsche Stoomt
Maatschappij, art. 22.

») De waarde van een dergelijke bepalmg hangt geheel hiervan ^^ ^
nu deze bepaling zelve ook onveranderbaar is geworden. Molïingra
a.w. I, blz. 194 en rechtb. Amsterdam 3 M.iart 1913 zijn van o
meening; Polak, a.w. blzz. 139 v.v., acht het da.arentcgen in s^\'J\'V^jcc
de openbare orde en goede zeden, dal de eenvoudige meerderheid, w ^^
deze bepaling in de sututen plaatste, de vennootschap voor eeuwig zo
binden. Hierin ligt ongetwijfeld veel wa.ars. imatiß

*) Het onderscheid tusschen deze en andere wordt daar stclsci» ^^^
volgehouden: zie b.v. het Report of the Company law amcncijn^Q^
Committee, London 1918, opgenomen in Journal des sociétés
blzz. 159 v.v. .

„Les grandes industries anglaises et l\'éviction des acüonn
allemands", in Journal des sociétés 1919, blzz. 77 v.v.

de voorschriften van een vijand of een vijandelijken staat of een
vijandelijke vennootschap of vennootschap onder vijandelijke controle.

De directie mag zonder machtiging van den Minister van Handel
geen aandeelen toedeelen noch overdrachten inschrijven, wier bedrag
ten gevolge zou hebben, dat meer dan 40 % van het geheele
uitgegeven kapitaal of meer dan 2$ % van het huidige stemrecht
zoude worden bezeten door vreemdelingen en/of vreemde vennoot-
schappen of vennootschappen onder vreemde controle .... enz".

Zoowel om vreemden invloed te weren als om de verbods- Gebruikder
bepalingen hiertegen te ontduiken is in tal van gevallen van de
töoeder- en dochtermaatschappij-verhouding gebruik gemaakt. Als verband,
afweermiddel is zij zeer bruikbaar, omdat hierdoor een geringe hoe-
veelheid kapitaal geriskeerd en op één punt vastgelegd wordt. Veelal
^ordt hier te lande echter zelfs niet de meerderheid der aandeelen van

acht zich voldoende veilig door de boven ontwikkelde voorrechten aan
een bepaalde categorie nationale aandeelen toe te kennen

Zoolang de zetel-theorie als criterium voor de nationaliteit der
Vennootschap nog de praktijk beheerschte, was het oprichten van
een dochtermaatschappij in het buitenland de meest aangewezen
^eg om beperkende voorschriften voor vreemde vennootschappen
daar te lande te ontduiken. Meer en meer is men er echter toe
®vcr gegaan om door buitenlanders beheerschte vennootschappen
"Met (volgens de zetel-theorie) buitenlandsche gelijk te stellen; en
Wanneer men eindelijk ten volle tot de theorie van dc economische
\'Machtsverhouding ter bepaling van de nationaliteit der naamlooze
Vennootschap zal zijn overgegaan, zal de moeder- cn dochter-
\'Maatschappij-verhouding als ontduikingsmiddcl van nationale voor-
^^iriftcn geheel onbruikbaar geworden zijn.

^ Wanneer men dc moedermaatschappij tot bewaring van het
Rationale karakter der dochtermaatschappij wel de aandcclcnmecrderheid
laatstgenoemde laat houden, wordt dc relaue dezer beiden (in het
°\'J20nder voor wat aangaat de verplichtingen der moedermaatschappij,
^elke hier geheel ten bate der dochtermaatschappij bcs^t) veelal nog
\'°ntractucel tusschen hen vastgelegd. Als aanhan^cl heb ik ccri dusdaii.gc
^erccnkomst d.d. 6 Maart 1916 tusschen dc N.V.\'s Koninklijke Ncder-
gMdschc Stoomboot-Maatschappij cn Naüonaal bezit van aandeelen
J:?.M»nklijke NcdcrLondschc Stoomboot-Maatschappij opgenomen. Een
y\'J^el geheel gelijkluidende overeenkomst is oj) 28 Jum 1920 tusschen
V, ^-V\'s Holkndsche Stoomboot Maatschappij cn HoUa^dsch eigendom
aandeden Hollandschc Stoomboot Maatschappij gesloten.

Twee quaesties staan bij de fiscale problemen betreffende dc
moeder-en dochtermaatschappij-verhouding op den voorgrond : dc
voorkoming van dubbeU belasting; en de invloed van de economische
afhankelijkheid van de dochtermaatschappij op de fiscale positie
van haar zelve en van de moedermaatschappij.
Dubbele Dubbele belasting is aanwezig, wanneer hetzij eenzelfde belasting-
belasting. subject, hetzij eenzelfde belastingobject, hetzij zoowel het één a\'S
het ander, twee of meermalen door belasting wordt getroffen )•
Dit nu komt herhaaldelijk voor. Op zichzelf kan men hiertegen
geen bezwaar hebben, voorzoover n.l. de tweede belasting hetzU
algemeen is, hetzij dient om lacunes in de werking van de eerste
belasting aan te vullen 2). Anders wordt de zaak echter, wanneer
zonder redelijken grond bepaalde belastingsubjecten of -objcctcn
door een dubbele heffing zwaarder worden getroffen dan daarmede
gelijkstaande andere sub- of objecten.

Dit laatste nu kan op verschillende wijze voorkomen. Bij
lijke heffingen kan hetzelfde belastingsubject in verschillen
rechtsgemeenschappen (Staten, provincies, gemeenten onderling

1) Selicmann : Essays on taxation. 1923, bh. 98. Meeraalen bfJ^J
zijn van zoowel hetzelfde subject als hetzelfde object acht deze sclirij

2) Zoo ten onzent b.v. de cumulatie van Rijksmkomsten- en
mogensbelasting, van Rijksinkomsten- en dividendbelastmg, van ^\'J
inkomsten- en grondbelasting, van al deze met vcrtenngsbclasunb
(personeele belasting, accijns e. d.).

meermalen ter zake van hetzelfde belastingobject worden getroffen.
Bij zakelijke belastingen kan hetzelfde object meermalen in belastbare
omstandigheden verkeeren, hetzij in dezelfde, hetzij in verschillende
rechtsgemeenschappen. Of dit in concreto al dan niet billijk is,
zal van den aard der heffing in verband met haar economisch
doel afhangen. Als zoodanig zijn geen der beide casusposities
Verwerpelijk (men denke aan forensenbelastingen en aan mutatierecht
hij opvolgende overdrachten); zij kunnen het echter onder omstan-
digheden zijn.

Reeds van de vroegste tijden af heeft men pogingen in het
Werk gesteld om, hetzij nationaal, hetzij internationaal, de hierin
gelegen onbillijkheden weg te nemen. Laatstelijk hebben nog de
Volkenbond en de Internationale Kamer van Koophandel zich met
deze quaesties bezig gehouden.

Bij de moeder- en dochtermaatschappij-verhouding vertoont het Bijzonder
Vraagstuk van de dubbele belasting eenige bijzondere gezichts- jji" van\'
Punten. Hierbij is namelijk over hetzelfde zaakkapitaal als het ware bij de
een dubbele (of nog meer) juridische constructie van afzonderlijke verhouding,
•"echtspersonen gebouwd. De verschillende aparte groepen van
Vermogensrechten, welke juridisch het vermogen en de opbrengst
daarvan voor de verschillende vennootschappen uitmaken, zijn
economisch één en dezelfde. De aandeelenportefeuille van de nioeder-
\'^aatschappij en de fabriek van de dochtermaatschappij zijn hetzelfde
^aakkapitaal, de winst van de moedermaatschappij is hetzelfde
bedrijfsresultaat als die van de dochtermaatschappij. Zoowel bij
Eventueele vermogensbelasting van vennootschappen 2) als bij winst-
üitdeelingsbclastingen wordt derhalve bij de onderhavige rechts-
%uur hetzelfde belastingobject in twee of meer instantie\'s gegrepen.
J\'ervoor nu is geen voldoende grond aanwezig. De wetgever heeft
•^oogd om een bepaald zaakkapitaal en bepaald!\' bedrijfsresultaten
I^I^^J^t oog op hunne economische waarde tot objecten van heffing

V X De oudste regeling betreffende dubbele belasüng dateert van 500
4 \'-hr-! Zie l\\ j. A. A(driani) in zijn bespreking van het proefschrift van
Maclaine Pont: Dubbele succcssierechten, 1924, m W. P. N. R.
2886.

te lande, afgezien v.in het speciale voorschrift van art. 1, 2"
Du, ^et op de Vcrdedigingsbelasting IB, met bestaande; anders in
^"\'«chland (§ 2 al. 3 en 4 Vcrmügcnssteuergesetz). Zie hierover P. J.
bêi, I\'^^\'ani : De wetten op de Vermogensbelasting en de Verdedigings-
^^»og I, 2* druk, Zwolle 1925, blz. 93.

te maken: de juridische organisatievorm hiervan mag voor hem
bij de uitwerking van deze gedachte in beginsel geen rol spelen ) )•

De vraag, welken invloed de economische afhankelijkheid van
de dochtermaatschappij op hare fiscale positie en op die van de
moedermaatschappij heeft, is van zeer groote beteekenis voor de

In de internationale regelingen ter vermijding van dubbele belas-
ting wordt doorgaans de bevoegdheidsgrens der verschillende fiscale
wetgevingen bepaald door de vraag, in hoeverre in de betreffende
staat een bedrijfszetel van de onderneming in quaestie gelegen is.
De door eerstgenoemde behaalde winst wordt dan geschat in een
bepaald verhoudingscijfer tot de totale winst 3). Nu maakt de
moeder- en dochtermaatschappij-verhouding het mogelijk om de
winst van de dochtermaatschappij bij transacties tusschen deze en
de moedermaatschappij naar willekeur te vergrooten en te verklemen,
en in verband hiermede hetzelfde te bewerkstelligen ten aanzien

2) Ook voor de dividend- en tantièmcbclasting geldt ten onzent a^
beschouwing. Anders ware het, indien do^r dc J^el^tm^^^^^

Verdeeling
van het
belasting-
object
onder ver-
schillende
rechts-
gemeen-
schappen.

van andere handelingen. In den regel zijn de moedermaatschappijen
er op uit om hare overeenkomsten met de dochtermaatschappijen
zóó in te richten, dat de grootste winsten daar z.g. behaald worden,
Waar deze het minst zwaar belast zijn. De fiscale autoriteiten in
die landen, waar de dochterondernemingen van vreemde vennoot-
schappen naar verhouding een zeer geringe winst maken en zulks
Vermoedelijk uitsluitend uit een dergelijke contractueele winstbeper-
l<ing voortvloeit, trachten zich nu bij de belastingoplegging veelal
van deze overeenkomsten af te maken. Zij laten ze dan buiten beschou-
wing en stellen zelf de winst van de dochtermaatschappij op de
boven voor een bedrijfszctel aangegeven wijze vast, alsof de
dochtermaatschappij een filiaal was. Gewoonlijk geschiedt dit door
de gezamenlijke winst van de moeder- en van alle dochtermaat-
schappijen bij elkander te nemen, daarvan een z.g. praecipuum
Voor de centrale leiding af te trekken en dan een gedeelte van
deze gezamenlijke winst als winst van de betreflfende dochtermaat-
schappij aan te merken, onverschillig het juridisch behaalde bedrag.
Dok tusschen gemeenten is iets dergelijks (met name in Duitschland)
^el voorgekomen

Juridisch heeft men deze handelwijze trachten te verdedigen door
de dochtermaatschappij als in schijn opgericht te beschouwen 2).
Dit is echter in verreweg de meeste gevallen onjuist, daar zoowel
^e oprichting der dochtermaatschappij als de winstverdeelings-
°vereenkomst ernstig gemeend plegen te zijn. Men moet zich hier
Meeleer afvragen, of de fiscale wetgeving en praktijk van haar
^zonder standpunt uit in staat is de burgerrechtelijke figuren op
^\'J te schuiven ä).

De Duitsche praktijk heeft hiervoor de z.g. „orgaantheorie\'\' uit- Orgaan-
S®vonden <). Volgens deze heeft de economische afhankelijkheid
^an de dochtermaatschappij, voorzoovcr zij van dien aard is, dat
^\'^ze laatste economisch geen zelfstandigheid bezit, onafhankelijk
^an de juridische vormen ten gevolge, dat de dochtermaatschappij
lij^scaal oogpunt als willoos werktuig, als „orgaan" van de

jjZie een .aantal uitspraken in dezen geest in het aanhangsel van
^i\'s^\'^NN\'s meergenoemd werk.

ywristische Personen .als Angestellte", Mitteilungen der Steuerstelle des
^^\'chsvcrbandes der Deutschen Industrie 1933, blzz. 13 v.v.

moedermaatschappij moet worden beschouwd i). De aanslagregeling
dient dan te geschieden op grond van deze constructie, waarbij
derhalve de dochtermaatschappij met de moedermaatschappij in
den vorm van een filiaal of bedrijfstak vereenzelvigd wordt.
Hare In beginsel is afwijking van het gemeene recht bij belasting-

grenzen. heffing niet onvoorwaardelijk te verwerpen. Onze wetgeving kent
hiervan verschillende voorbeelden, waarbij b.v. de aanwezigheid
van bepaalde (juridische) qualiteiten (nationaliteit, woonplaats o.a.)
naar gelang van omstandigheden moet worden beoordeeld. De
veelomstreden wet op de richtige heffing van directe belastingen
is niets dan een uitdrukkelijke regeling en sanctionneering vaO
dezen gedachtengang. Daarnaast laten de vele economische begrip-
pen in onze belastingwetgeving den fiscalen autoriteiten de gelegen-
heid om van de juridische constructies af te zien, wanneer deze
naar hun meening niet met de feitelijke verhoudingen overeen-
stemmen 2). Ook de Duitsche praktijk laat dergelijke opvattingen
in zeer ruime mate toe

>) Duidelijk komt deze gedachtengang uit in een tweetal beslissingen-
De eerste (Badischc Verwaltungsgcrichtshof 10 Januari 1917, HausmaNN\'^
a.w. aanhangsel No. 7) zegt o.m. als volgt: „Die Rechtliche SelbstäO\'
digkeit einer G m.b.H. schlieszt nicht aus, da.sz eine solche Gescllscha\'|
als Organ einer anderen physischen oder nicht physischen Person ledig\'
lieh deren Geschäfte betreibt, dasz sie also zwar nicht ihre rechtlichc|
aber ihre wirtschaftliche Selbständigkeit aufgibt und sich in den Dien?
eines anderen stellt, dessen Weisungen sie zu befolgen hat. Dies tn"
namentlich dann zu, wenn nach den Verhältnissen des einzelnen Fa^lr
anzunehmen ist, dasz der Gewinn und Verlust aus der von der Gesc^j
schaft ausgeübten gewerblichen Tätigkeit nicht ihr, sondern einem
zukommt, der Gewerbebetrieb also nicht auf Rechnung der (Jcsellschai \'
sondern eines Dritten erfolgt und deshalb dieser, nicht die Gescllsch\'\'\' \'
als Unternehmer des Gewerbebetriebes anzusehen ist". In dcnzcirut
geest zegt het Pruisische Obcrvcrwaltungsgericht 25 Mei 1904 (^V^\' \'
XII, blz. 270) : „Gewerbebetrieb durch eine Mittclpcrson ist ".in
anzunehmen, wenn diese zu dem Unternehmer in einem pcrsünhcii
Abhängigkeitsverhältnis steht Zur Feststellung eines solchen ist es nie

es darauf an, d.isz die Mittclpcrson dem Willen und der beständig^^
Leitung des Unternehmers unterworfen und eben dadurch dessen V^Ljt
oder Gehilfe ist. Entscheidend ist, ob in objektiver Weise eine \'1 \'^tig^
ausgeübt wird, welche beim Fehlen dieser .Mittclpcrson von dcm^ Un\'
nehmer selbst oder dessen AngcstcHtcn ausgeübt werden müszte".

^ Zie hierover het meestcriijkc artikel van P. J. A. AdriaNI : o j,
beteekenis van het Burgcriijk Recht voor de belastingheffing", in
N. R. Nos. 2927 tot 2931. ,, 78.

Zooals Hausmann i) echter zeer juist uiteenzet, gaat men in
deze richting véél te ver door in het algemeen den regel op te
stellen, dat in fiscalibus de dochtermaatschappij bij volledige econo-
mische afhankelijkheid als filiaal mag beschouwd worden. Hetzelfde
Wat hierboven op blzz. 73 v. omtrent de vereenzelvigingstheorie gezegd
Werd, is hier van toepassing. Dat moeder- en dochtermaatschappij
beide zelfstandige rechtspersonen vormen valt niet weg te rede-
neeren. Voorzoover derhalve de belastingwetgeving met zuiver
juridische begrippen opereert, moet men deze zelfstandigheid
eerbiedigen. Slechts in die gevallen, waarin bepaalde wettelijke
Voorschriften voor bepaalde gevallen de mogelijkheid openen om
bepaalde feitelijke toestanden naar andere dan de gemeene rechts-
begrippen te waardeeren, kan de orgaantheorie, mits de economische
afhankelijkheid daartoe inderdaad ver genoeg gaat, als beoordeelings-
eriterium dienst doen.

Heeft men vastgesteld, dat de orgaantheorie in een bepaald Wyze van
geval op een bepaalde moeder- en dochtermaatschappijverhouding
Zou mogen worden toegepast, dan beginnen de moeilijkheden echter
eerst recht. Men bevindt zich dan op den zoo uiterst gevaarlijken
bodem der ficties. Immers, hoezeer men zich aan den feitelijken
toestand zal willen aansluiten, men moet noodgedwongen andere
Verhoudingen construeeren, dan die partijen gewild hebben; en
deze zullen een juridische uitwerking niet kunnen ontberen 2). Het
gevaar van zuiver theoretische formules en van generaliseeren is
hierbij zeer groot.

In de eerste plaats dient men te bedenken, dat ook bij de toe-
Passing van de orgaantheorie de dochtermaatschappij nu maar niet
donder meer als filiaal kan worden beschouwd Ook voor de
\'•economische" praktijk maakt het een niet te miskennen verschil,
dat de dochtermaatschappij een juridisch zelfstandig bestaan voert.

En evenmin maji men bij zijn reconstructie der „economische" Gevaar van
----------\'\' fictie\'».

\') a.w. blzz. 80 v.v.
X,. ) Zeer juist zegt hierover Dr. Hermann Isav: „Steuerrccht und
ärgerliches Recht", in BankArchiv XX, blz. 57 : „Auf den Gedanken,
Ji\'^z man für das Steuerrccht ganz ohne Rcchtsbegnfte auskommen und
lediglich an „wirtschaftliche" BegrilTc halten könnte, dürfte nur eine
oberflächliche Ueberlegung kommen. Mit dem Augenbhck, m dem das
^^eucrrecht seinen Regeln „wirtschafüiche" Begriffe zugrunde legte,
\'^^den diese Begriffe wieder zur RechtsbegrifTc werden \'.

feiten zóóver gaan, dat men in werkelijkheid niet aanwezige toe-
standen fingeert. Een voorbeeld van een dergelijke foutieve opzet
geeft Hausmann Vennootschap A. Iaat door hare dochtermaat-
schappij B. in een ander land hare producten verkoopen. Laatst-
genoemde krijgt hiervoor een commissieloon, dat de fiscale
autoriteiten in dat land te laag vinden. Vast staat, dat vennootschap
B. uitsluitend commissionairswerkzaamheden heeft verricht. In zoo\'n
geval mag men wel berekenen, wat de dochtermaatschappij als
normaal commissieloon in deze omstandigheden had kunnen decla-
reeren, echter nimmer met negeering van de bestaande commissie-
verhouding naar een of andere fictieve maatstaf de dochtermaatschappij
als tak van het bedrijf der moedermaatschappij een deel van de
gezamenlijke winst toeschatten.

In deze omstandigheden heeft de Duitsche praktijk zich in den
regel van het begrip der „normale verhoudingen" (gemeingewöhn-
liche Verhältnisse) bediend Hierbij stelt men vast, wat redelijke
partijen onder deze omstandigheden zouden zijn overeengekomen.
Vanzelfsprekend dient men hierbij te fingeeren, dat partijen onder
deze omstandigheden geen opzettelijk te laag of te hoog winst-
percentage zouden vastleggen; aan den anderen kant mag de
afhankelijkheidsverhouding als één der beslissende factoren bij de
beoordeeling van wat in casu „normaal" is niet verwaarloosd worden.

Bewijilast. Wil de fiscus tot een toepassing van de orgaantheoric geraken,
dan rust bij tegenspraak van de zijde der belastingplichtige ven-
nootschap op hem de bewijslast omtrent de gegrondheid van dezc
toepassing, indien althans een aangifte is ingeleverd. Geheel afß^\'
zien van de vraag, of in den regel de bewijslast ten aanzien van
een van de aangifte afwijkenden aanslag uitsluitend op den fisc^®
dient te rusten 3), acht ik dit een dwingende eisch eener goe
procesorde, ook in fiscalibus. Wil de belastingautoriteit de
gemaakte overeenkomsten ter zijde schuiven, dan dient hij
gegrondheid van een dergelijk optreden aannemelijk te niaken^
Heeft de fiscus de onredelijkheid van deze afspraken aangetoon
en zijnerzijds daar een andere constructie tegenover gesteld,

^ Zie hierover Damsté, a.w. blz. 207; van denzelfden auteur.
Wet op de Inkomstenbelasting, 3e druk, Zwolle 1926, bkz.