• ./

tïj}*- .r-V 'A-

HET WO O R D

EEN STUDIE OMTRENT DE GROND-
SLAG VAN TAAL EN TAALGEBRUIK

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT

3871 7520

. /f t, /fSS-

HET WOORD

EEN STUDIE OMTRENT DE GRONDSLAG
VAN TAAL EN TAALGEBRUIK

Proefschrift ter verkrijging van de graad van
Doctor in de Letteren en Wijsbegeerte aan de
Rijks-Universiteit te Utrecht, op gezag van de
Rector-Magnificus Prof. Dr. H. Bolkestein, Hoog-
leraar in de Faculteit der Letteren en Wijs-
begeerte, volgens besluit van de Senaat der
Universiteit, tegen de bedenkingen van de
Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte te ver-
dedigen op Vrijdag 7 Juni 1935,
des namiddags te 3 uur

door

ANTON JOANNES BERNARDUS
NICOLAAS REICHLING SJ.

GEBOREN TE NIJMEGEN

1935

UITGEVERIJ J. J. BERKHOUT, NIJMEGEN

eiOUO^HcEK DER
ÜI[X£CHT.

AAN MIJN OUDERS

'P^^f^WördvpfikL f .'S

De terugblik over de studie-periode in de faculteit der Letteren en
IJS egeerte aan de Utrechtse Universiteit, v^aarvan deze dissertatie
e afsluiting betekent, stelt mij helder de plicht van dankbaarheid voor
ogen, die mij op dit ogenblik te vervullen staat.

t-n dan. Hooggeleerde de Vooys, Hooggeachte Promotor, gaan mijn
eerste woorden uit naar U, die voor mij de verpersoonliking der beheerste
wetenschappehke nauwgezetheid zijt geworden, waarbij ik in mijn werk
met te zeer hoop ten achter te blijven. De vrijheid, die U tenslotte liet,
om naar eigen inzicht te trachten de problemen, die U eens stelde op
te lossen, beschouw ik als een kostbaar gewin uit Uw opleiding, die
tot juist gebruik der vrijheid schoolde. Voor al Uw zorg aan mijn proef-
schrift besteed, en voor Uw voortdurende belangstelling en grote

tTZfTt'^Unbsp;die mijn studie-jaren mee-

brachten, dank ik U van ganser harte

oeweTf ^Tf/quot; fquot; quot;quot;nbsp;-nbsp;^^quot;IP

geweest, dat .k de studie aan deze Universiteit kon aanvangen ; het waren

Uw steun en voor ichting. die mij steeds de weg verlichtten of voor-

tekend zonder deze, Uw persoonlike. toewijding aan mijn belangen.

was dit werk nooit geschreven. Wat ik daarenboven aan Uw wetenschap

dank. .s geen minder goed, dan het zo juist genoemde. Het is mij een

Tanke? 'nbsp;uitspreken, en er U hiér openlik voor te mogen

Hooggeleerde Roels en Ooink, de wijze waarop Uw beider welwillend-
heid mi, m staat stelde de elders begonnen studie Uwer wetenschappen,

onder Uw leiding, te vervolledigen en te voltooien, stemt mij tot grote
erkentelikheid.nbsp;°

Hooggeleerde Kernkamp, de dankbare herinnering aan de altijd
boeiende uren Uwer voordrachten, zowel te Utrecht, als vroeger aan de
Nederlandse Handelshogeschool te Rotterdam, zal mij steeds bijblijven.
Hooggeleerde Oppermanrt, Uw lessen gaven mij een inzicht in 'n

periode onzer geschiedenis, dat mij zonder deze niet zou zijn geworden.
Ik dank U daarvoor oprecht.

Hooggeleerde Franken, ik ben U erkentehk voor Uw welwillendheid,
bij de voorbereiding mijner stellingen betoond.

Het is mij een eer, de grote belangstelling van Prof. Dr. H. ƒ. Pos
te Amsterdam, hier met erkentelikheid te mogen noemen. Prof. Pos dank
ik de aanwijzing die mij er toe bracht, het zins-begrip altans als
vergelijkings-moment mede in mijn werk op te nemen.

Er rest mij tenslotte, met de grootste dankbaarheid de medewerking
te vermelden van Prof. Dr. Theo Rutten te Nijmegen. Zijn raad was mij,
in vriendschappelik overleg van vele uren en dagen, bij elk hoofdstuk
opnieuw, een onwaardeerlike steun.

INLEIDING

taal-wetenschappelike beschouwingen, waarin 'n
die hquot; Knbsp;^^^^ alzijdig rekenschap te geven van de verschijnselen

ODvatf-nbsp;taal^philosophie te noemen. Wat er volgens deze

op dnbsp;^^ ^'^guistiek ter bestudering rest is niet duidelik. Dieper

dtórrf -^^^^^ ^^^^^^^^ ingaan heet dan philosopheren, wat minder diep
oranngen zou w e t e n s c h a p moeten zijn ! De schrijver van dit werk
h^ (lnbsp;philosophie en wetenschap een ander idee. Voor hem

neett elice wetenschap, in de verklaring der verschijnselen die zij
bestudeert, zélf het laatste woord, en schiet zij tekort als zij niet altans
tracht dit aatste woord te geven. Ongetwijfeld: haar laatste woord is
met het laatste woord; zij kan niet zelf haar object plaatsen in de
hierarchie der dingen, evenmin als zij kan zeggen waarom haar object
m de samenhang aller werkelikheid is zoals het is. Doch de vrLq
naar dié verhoudingen, en die wetten, gaat haar evenmin aan, als het
de philosophie aangaat op welke wijze de objecten der wetenschappen

Aueono^e is „iet SehiHuiS- r'oLt „tlSquot; r'S

behee^sel studie isquot;eet;o\lrirlSï: Ver f^a? ijr-

aXs t?',, ,nbsp;'nbsp;hij zijn objecten

fatóknbsp;definities te geven: individuum est ine(-

hÉar obtect „Itl'■nbsp;quot;quot;S^Mek die omtrent

hrzich vTi . J ffnbsp;tekort scliiet. Dit betekent niet. dat

te zuïen hebrn Xn ! quot;quot; quot;nbsp;geen tekorten

a^racbt één der linguistiese grondbegrippen, dat
ZcsounT o^H ;nbsp;on'w'kkelen. Hij nam dit uit-

h^t aebniik 7! ^ noodzakelik voor-onderstelde vindt. Ook
het taal-gebruik. dat wat men tans dikwijls spraak noemt. is. volgens

hem. zonder een juist woord-begrip, onverstaanbaar. Een volledige
mguistiek e.st de ontwikkeling van een woordgroepen-leer en een zins-
leer een leer van het taal-systeem en van de taai-ervaring. Déze studie
derhalve is een eerste phase van zijn linguisties onderzoek.

Behalve aan het tweede hoofdstuk, gaat aan elk hoofdstuk van dit
werk een paragraaf vooraf, die de samenstelling van het hoofdstuk kort
aangeeft. Deze paragraaf is bedoeld als een, zeer voorlopige, oriëntering
ten opzichte van een werkwijze die in de linguïstiek niet altijd gangbaar
is; de paragraaf is tevens een samenvatting die, na bestudering van het
hoofdstuk, een recapitulatie van enkele hoofdpunten zal blijken te be-
vatten. Zij is dus volstrekt geen uittreksel, en nog minder een samen-
vatting der betogen. De stof van het tweede hoofdstuk leek voor een
dergelijke oriënterende inleiding ongeschikt. — In het eerste en tweede
hoofdstuk worden de grondslagen voor de onderzoekingen in de volgende
hoofdstukken gelegd, en voorlopig verantwoord. Met het derde hoofd-
stuk begint de bestudering van het woord als zodanig. — De omvang-
rijkheid van het materiaal dwong tot een keuze onder de te behandelen
auteurs. Dié schrijvers werden gekozen, die het meest als uitdrukking
van gangbare meningen kunnen gelden, of die — altijd naar het inzicht
van de schrijver — het meest tot ontwikkeling van het woord-begrip,
of tot de linguistiese begrips-vorming, bijdroegen. Voor een meer volle-
dige bibliographie zij verwezen naar Gustaf Stern. Hjelmslev en Graf/.

De schrijver acht het zich een plicht, er hier uitdrukkelik op te wijzen,
dat uit zijn studie de grote waarde van het werk der geciteerde auteurs
volstrekt niet altijd voldoend blijkt. Immers, juist de verschil-punten
moesten het scherpst naar voren komen, en alleen de aandacht die de
schrijver aan de bestudeerde sententies wijdt, is soms het bewijs hoeveel
hij aan zijn voorgangers dankt. Om altans enigszins in die leemte te
voorzien, noemt de schrijver hier zonder daarmee in 't minst afbreuk
te willen doen aan het werk der niet-genoemden — Karl Bühler, Edward
Sapir en Henri Delacroix.

Dit werk zou in de spelling van het Compromis-Marchant verschenen
zijn, als het niet reeds, bij het verschijnen van de ministeriële bepalingen,
voor het grootste deel ware voltooid geweest.

INHOUD

eerste hoofdstuk 1-51
methoden en termen

1-2, Samenstelling van het hoofdstuk 2-4, A priori en obser-
1 ? iVnbsp;of linguïstiek 7-10, Behaviourisme 10-12, „Water!quot;

12-14, Markcy 14-15, Voor-onderstellingen 15-16, Introspectie en waar-
neming 16-18, Bühlers methode 18-21, Auslösung, Kundgabe en Darstellung
21-24, Bühlers verklaringswijze 24-27, Communicatie 27-29, Psychologisme
of behaviourisme ? 29-32, De verhouding der „functiesquot; 32-37, Het primaat
der „Darstellungquot; 37-40, Terminologie 40-48, Het taai-teken 48-51.

TWEEDE HOOFDSTUK. 52-89

associatief verband en ervarings-eenheid

Associatie als verklarings-princiep 52-54, „The science of symbolismquot;
54-56, „Signquot; 56-59, „Interpretationquot; 59-61, „Contextquot; 61-65, „Symbolquot;
als engram 65-68, Het woord als „symbolquot; 68-71, De driehoek 71-7'gt;
äf n^fk'nbsp;..Referencequot; 76-79. Circulus vitiosus 79^

üngquot;S-89nbsp;^^^^^^^ «6-88, Samenvat-

DERDE HOOFDSTUK, 90-148
woord-making en woord

Samenstelling van het hoofdstuk 90-93, Het feit der woord-onderscheiding
ini ^^ theorie van woord-onderscheiding 98-101, Het zinsprimaat
101-108 Contact 108-109, De taalklank als handelings-index 109-111.
.Symbolbewusstscm ? 111-114, Taai-gedrag of verstand? 114-116, Naam-
vragen en eerste taai-act 116-119, Naam-vragen en generaliseren 119-121,
Naam-vragen als criterium 121-122, Het woord als handelingsmiddel 122-
1/0 J^ianken of handelingsmiddel? 126-129, Woord en gedachte 129-131,
1 34 n^^r- l f ^^»^il^steken 131-134, Differentiatie der spraakhandeling
A U ™^quot;il^s-karakter en functionaliteit 137-140, Woord-qebruik,
woord-beschouwing, woord-making 140-143, Woord-making, woord-qe-
bruik en streving 143-146, Conclusies 146-148.

VIERDE HOOFDSTUK, 149-179

woord-vorm en woord-gestalt

Samenstelling yan het hoofdstuk 149-151, „Mot phonétiquequot; ? 151-153
„System word ? 153-156, Vorm en functionaliteit 156-159, Woordvorm

en ervaring 159-161, De organisatie van de woordvorm 161-164, De
woord-vorm als functionele vorm 164-166, Klank en melodie 166-169,
Melodie en syntagma 169-171, De Gestalt 171-175, De woord-Gestalt
175-177, Woord-voorstelling en Gestalt 177-179.

vijfde hoofdstuk, 180-222

DE WOORD-GESTALT ALS AANSCHOUWELIKHEID

Samenstelling van het hoofdstuk 180-182, Het phoneem 183-184, Klank
of phoneem? 184-187, Herkenningselementen 187-189, Gestalt en phoneem
als positieve grootheden 189-191, Voorstelling? 191-194, Het phoneem
als relevant aanschouwelik moment 194-197, {»honologie en phonetica
197-198, Phoneem en woord-Gestalt 198-203, Historica 204-209, Synergie
en Gestalt 209-211, De eenheid der activiteitswijzen 211-214, Het phoneem
disjunctief relevant 214-216, Prae en Post? 216-219, De verandcriikheid
der articulatie 219-222.

zesde hoofdstuk, 223-262
WOORD, BETEKENIS EN ZAAK

Samenstelling van het hoofdstuk 223-227, Het denken structurerend prin-
ciep van het woord 227-230, De betekenis als gebruiksgedachtc gesymboli-
seerd in het woord 230-233, Het „Complex van voorstellingenquot; 233-235,
Betekenis als zich onderscheidende eenheid 235-238, Zakelik en functio-
neel aspect 238-240, „Referentquot; een linguisties begrip ? 240-243, Betekenis,
referent en zaak 243-247, „Referentquot; en betekenis bij Gustaf Stern 247-
251, „Zaak-categoriequot; en „Rangequot; 251-254, Toepasselikheid, zaak en be-
tekenis 254-257, „Veranderingquot; en „Fluctuatiequot; 257-259, Conclusies 259-
262.

zevende hoofdstuk, 263-318
DE ZAKELIKHEID DER BETEKENIS

Samenstelling van het hoofdstuk 263-265, Het woord ooit volkomen
situatie-gebonden? 265-269, Betekenis en betekenisloosheid 269-271, Twee
vragen 271-273, Categorematica en Syncategorematica 273-277, De aard
der ZEikclikheid 277-279, „Vorm-woordcnquot; 279-281, Logiese en psycholo-
giese abstractie 281-285, Noëtiese abstractie 285-289, Het logies abstracte
en het woord 289-294, De „Zeigwörterquot; en hun „Urfunktionquot; 294-297,
„Zeigenquot; de anaphora ? 297-298, „Urfunktionquot; en „Ausgangsbedeutungquot;
298-302, Logicisme of linguistiek? 302-305, Teken en betekenis 305-307,
„Grund-quot; en „Beziehungselementequot; 307-310, De definities van „Seman-
temequot; en „Morphèmequot; 310-313, Morpheme en woord 313-317, Conclusie
317-318.

achtste hoofdstuk, 319-361
DE betekenis-EENHEID

Samenstelling van het hoofdstuk 319-321, De onderscheidingen disjunctief
relevant 321-324, „Betekenisquot; en „Betekenis-eenheidquot; 324-326, Gcbruiks-
iizen 326-328, Conjuncte en disjuncte toepassing 328-331, Vergelijking
h ^^nbsp;331-333, Identiteit en anders-zijn 333-335, Identiteit en syn-

cnronie 335-336, Identiteit en soort 336-338, Identiteitscriterium 338-341,
^^'^quot;'^^quot;quot;rprinciep 341-343, Betekenis-eenheid of „Bedeutungsfeldquot;
unbsp;affixen en uitgangen „betekenisquot; ? 345-349, De analyse

van het woord 349-352, Onzelfstandige betekenis 352-355, Potentialiteit en
actualiteit 355-361.

negende hoofdstuk, 362-434
het woord als syntagma

Samenstelling van het hoofdstuk 362-364, Convergentie der verschijnselen
364-366, Isoleerbaarheid en verband 366-369, Isoleerbaarheids-aspecten
369-373, Woord-momenten en woord-scheidbaarheid 374-377, Het compo-
situm als secundair woord 377-380, Samenkoppeling en samenstelling 380-
382, Verband en compositie-structuur 382-384, De geheel-verschijning van
het compositum 384-389, Simplex en compositum 389-391, Afhankelikheid
en autonomie 39 -397. „Contextquot; en „Situationquot; 397-400, Naar aanleidinq

404 408'V fdnbsp;'02.404, Situatie en inte^e

LrL 4^1 41S y gebruik context en symboolveld 408-411, Formu-
kring 411-415, Zm en woord 415-416, Symbool-veld en schema 416 421
Handelend denken 422-427, Het taal-systeem 427-434

kurzer überblick. 435-438
lijst van geciteerde publicaties, 439-445
personen-register, 446-448
zaak-register, 449-460

eerste hoofdstuk
Methoden en termen

'begroet alsnbsp;l^guistiek zoals wij die kennen is eenmaal

°°rdeel dat eennbsp;quot;«i'^Plex sigillum falsiquot; ligt het

strenge maar S^^^^nbsp;trof. Het was een

in zTnnenquot; tïnbsp;quot; ..woordenquot; ter minos zag

om vocaTuia^trschnbsp;7'nbsp;^^ quot;^icium gebruikte

uv-douiate scheiden en te veren aen in oratir.,, •

levende mens. Toen is de tijd geko^n ^.r ^nbsp;'' ^^

waarin steeds nieuwe geheimen wer7.r .1nbsp;quot;quot;

volgende morgen een^ker quot;ol^bewt M ' ^^^P/l^e nieuwe
zich door geen SheherLade ver^de^nbsp;^^ laat

sprookjes, noch geheimen, noch SS'enquot; T ^^^^^^igen noch
wanneer dan tenslotte uit deze periode van
teert, dat H;e/ms/e. zich geluklSg prtt dat h7 én
..grammaticaquot; kan ehmineL. i) In vLwlL V, f ^^
linguistiek zich is gaan vraaennbsp;het niet dat ook deze

7^arzijnueigenhLoeken mo.t W uquot;quot; quot;'^enlik zoeken moet en
'^nguistiek toev'ertrouwdt™^ wï' d'quot;

quibusdam aliisquot; en bovendw 5 „f®nbsp;re scibiH et de

hauptweleen geheel eSTn t u'nbsp;quot;taalquot; über-

teruggevoerd or,nbsp;vertoont, en niet

zou moeten worden

tionquot; 2) of, wat traditinnbsp;^«öpera-

Intussen kan hii zich .nbsp;movementquot; 3) bijvoorbeeld.

nagenoeg geheel hit qebierrnbsp;muze
- gebied der wetenschappen, die geen taalkunde zijn,

1) Lows Hjelmslev. Prindnp»
blz. 99. 100.nbsp;^^^ ^^ grammaire générale. Copenhague 1928. blz. 36 en

Grace Andrus de Laauna «: i ,
London 1927. blz. 19.nbsp;^^ Function and Development. New-Haven.

Leonard Bloomfield. An. Intr^j
Wz. 16.nbsp;^ Introduction to the study of Language. London 1914.

van de geluidsleer der natuurkunde tot de aesthetica der idealistiese
metaphysiek toe, te hebben doorschreden en doorkend. Dempe vraagt
wel terecht een wetenschap die allereerst „nur beschreiben will, was zur
Sprache notwendig gehört und was nicht.quot; 4) En, deze wetenschap is
voorbereid ; het meest door hen die, in enkele decenniën van toegewijde
en rusteloze overgave en onderzoek, haar bouwstoffen verzamelden,
ordenden en beoordeelden, ook door de eeuwen, wier rust nochtans in
een veilig bezit minder vruchtbaar was dan weldadig.

Samenstelling van het hoofdstuk. Te vinden „was zur
Sprache notwendig gehort und was nichtquot; is allereerst een kwestie van
methode. Men kan zo beginnen dat men van te voren weet dat men
't nooit vinden zal, en dat is een slechte methode. De paragraaf „A
priori en observatiequot; tracht dit aan te tonen en daarin dan meteen het
remedie aan de hand te doen : wetenschap veronderstelt theorie omdat
zij een denkend verstand veronderstelt ; feiten te willen b e g r ij p e n
zonder theorie is 'n contradictie. Het is maar de vraag : waar halen
we die „theoriequot; vandaan. En hierop tracht de paragraaf „Semiologie
of linguistiekquot; een antwoord te geven : een wetenschap, elke wetenschap,
moet de theorie aan haar eigen feiten ontlenen, de linguistiek ontlene
haar theorie dus aan haar te onderzoeken feiten, aan het taai-gebeuren.
Bestaat de „theoriequot; voor de linguistiek in een teken-begrip of 'n teken-
leer, goed, maar dan worde dit teken-begrip aan het object der linguistiek
zelf ontleend. Nu is het voor sommige wetenschappen met hun object
nogal eenvoudig gesteld : de systematiserende botaniek kan wel van haar
beoefenaars vragen te riskeren hun hals te breken om voldoende Edel-
weiss te bemachtigen, maar zij loopt weinig gevaar dat haar adept met
paardebloemen thuis zal komen. Niet alzo de linguistiek. Want : waar
is haar object te zoeken, in welke verschijnselen vindt de taai-onder-
zoeker zijn object gerealiseerd ? s) Tot voor 'n zeventig-, tachtigtal jaren
bestond hierover niet zo heel veel twijfel ; wat 'n „woordquot; of 'n „zinquot;
was, was duidelik genoeg, en anders wou de logica wel zo vriendelik
zijn 't even te zeggen. Maar zo bleef 't niet, en door allerlei phasen van

Dr. Helmath Dempe. Was ist Sprache? Weimar 1930. blz. VII.

De Saussure behandelt het probleem in zijn: Cours de linguistique générale.
Paris 19222, 23 vlg. De oplossing die hij geeft is eigenlik geen antwoord op de
vraag die hij zich stelde. Hij vraagt : „Quel est l'objet à la fois intégral et concret de
la linguistique?quot; (blz. 23), ontwikkelt dan de moeilikheden en besluit; „II n'y a,
selon nous, qu'une solution à toutes ces difficultés ; il faut se placer de prime abord
sur le terrain de la langue et la prendre pour norme de toutes les autres maniiestations
du langage.quot; (blz. 25) Inderdaad moet de linguistiek dit uitgangspunt nemen, doch
haar „objetquot; is niet enkel ^ wat trouwens de Saussure ook volstrekt niet meent
„la languequot;, maar niet minder „la parolequot; ; haar object is het gehele taalgebeuren-

Tnbsp;ongrijpbare te tuimelen, en zoals gezegd,

S wetnscr'T; ''nbsp;^^ grammatica. Ondertussen Weef'd^

niet wetenschappehke mensheid en de schoolmeester, voor zover hij ten-

SSlcfnbsp;bewaarde, doorgaan met spreken, met woorden en zinnen

voor i ! ni.nbsp;kinderen te leren. Dat was het geluk

't fl J quot;^ehaviourismequot;. want als er één ding zeker was, dan moest
klanWnbsp;,nbsp;mensheid klanken voortbracht en dat die

aan evenals het gedrag van de mensen, die klanken voortbrengen,
vion f dehke bestaans-twijfel onderhevig konden zijn. En het beha-
graï^ Wnbsp;quot;Sedragquot; te zoeken. Wij doen dat in de para-

vannbsp;■ ■ quot;Markeyquot;, als 'n vertegenwoordiger van deze methode

^ onderzoek, zet dan uiteen wat we daaruit leren: niet omdat de
kon ™eenden dat ze 't van die „woordenquot; en „zinnenquot; wel „wistenquot;,
het wetenschap vertrouwen dat ze daar moest zoeken, maar wel omdat
venbsp;^an 'n mens anders wordt als hij taal gaat gebruiken, een

gjJ^^^dering die overigens samenvalt met 't gebruik van andere dingen
dat hnbsp;^^ paragraaf „Voor-onderstelhngenquot; krijgen we te lezen,

^ net getuigenis der taai-gebruikende mensheid zelf van zo weinig
^_aarde is omdat zij van het dier afstamt! Toch heeft ook het Beha-
jg. quot;quot;sme ons methodies iets, zelfs veel geleerd, het heeft gewaarschuwd
de kunstmatige abstractie van het taai-gebeuren uit zijn nood-
ter Knbsp;uit z'n noodzakelike betrekkingen, en we zullen die les

te Ic nemen, zonder nochtans van het getuigenis der ervaring afstand
in j^'^^en doen omdat dit alleen aan alle „gedragquot; zin geeft; dat wordt

j^e paragraaf „Introspectie en waarnemingquot; behandeld,
ggjj ^^ onderzoek omtrent het taai-gebeuren beschikt op het ogenblik over
de ^j^'^^ewerkte methodologie. Zij is van Karl Bühler. Een inleiding op
Ijjjg l^em gevolgde methode, en een critiek die tevens een ontwikke-
9ewe V ®ethodiese inzichten volgens welke in deze studie zal worden
belaasnbsp;geeft de paragraaf „Bühlers Methodequot;, en we moeten

Van lt;• , 9'®nen te constateren dat Bühlers onderzoek, ten eerste aan-
^Pra hf waar het taai-gebeuren niet ligt, bij: „das was die Sinne des
twe Hnbsp;' (invloed van Kant en van behaviourisme) en ten

e uitgaat van 'n teken-begrip, zonder meer ontleend aan weten-
sten^'^^-^'^'^ hnguistiek zijn. In „Auslösung, Kundgabe en Dar-
hoe . °ehandeleii we de phaenomenologie van Bühlers teken-functies,
een ?nbsp;de ervaring openbaren; in „Bühlers verklaringswijzequot; volgt

Zijn tnbsp;^an Bühlers subsumptie der teken-verschijnselen onder

conta^f knbsp;quot;Communicatiequot; tenslotte bevat een critiek van Bühlers

ct-begnp m communicatief taai-gebruik, dat opnieuw de gevolgen

vertoont van de keuze van zijn uitgangspunt. — De zo juist ge-
noemde paragrafen kan men beschouwen als 'n inleiding op de drie
paragrafen die volgen, en waarin allereerst betoogd wordt dat de linguist
zijn uitgangspunt heeft te nemen in gegevens der introspectie; dit ge-
schiedt in de paragraaf „Psychologisme of Behaviourismequot;; vervolgens,
dat Bühler de verhouding van de door hem aan „taalquot; onderscheiden
functies niet verantwoordt en zo ervarings-momenten tot taal-ver-
schijnselen verklaart waarvan hij niet bewezen heeft, dat zij inderdaad
taai-verschijnselen zijn; en dit alles tengevolge van zijn twee eerste
methodiese directieven, in „Bühlers Methodequot; aangegeven. Dit wordt
in „De verhouding der functiesquot; uiteengezet.

Tenslotte, dat inderdaad aan „Darstellungquot; het primaat in het taai-
gebeuren toekomt, doch dat noch „Appellquot; noch „Ausdruckquot; in eigenhke
zin taai-verschijnselen mogen heten, dat zij echter noodzakehke mo-
menten vormen der taai-ervaring, en dat derhalve de noodzakehkheid
moet worden geponeerd het linguisties onderzoek bij de „Darstellungquot;
aan te vangen. Ook Bühler sprak duidelik uit, dat de taai-ervaring
alleen vanuit de „Darstellungquot; te begrijpen is, doch hij maakte dit inzicht
niet methodies vruchtbaar. Het voorafgaande vult de paragraaf „Het
primaat der Darstellungquot;. De verdere compositie van dit hoofdstuk is
nu gegeven: in „Terminologiequot; ontwikkelen we aan de te gebruiken
termen de begrippen die wij. uitgaande immers van de ervaring, over
de structuur daarvan in het algemeen behoeven, en we besluiten het
hoofdstuk met de paragraaf ..Het taai-tekenquot; waarin, volgens de gekozen
methode van onderzoek en aan de hand van de ontwikkelde begrippen,
een zeer voorlopige bepaling van het object der onderhavige studie:
het woord als blijvende eenheid, volgt.

A priori en observalie. Men kan de taal zien als het al-om-
vattend menselik beïnvloedings-, denk- en expressie-middel en alles is
dan aan haar belangrijk, alles noodzakelik, omdat het momenteel zijn
functie ven^ult, zijn taak doeltreffend verricht. Elke bloem is bewonde-
ring waard niet alleen, maar zij heeft ook haar eigen geschiedenis, haar
eigen structuur, zij kan object zijn van wetenschappelik onderzoek. Toch
denkt geen bioloog er aan. kennis der structuur en geschiedenis van alle
bloemen afzonderlik noodzakelik te achten voor een wetenschappelik
inzicht omtrent het wezen van elke afzonderlike bloem. Dit heeft de
taalkunde wel gedaan. Pauls opvatting van de taak van de taai-onder-
zoeker : „Das wahre Objekt für den Sprachforscher sind vielmehr sämt-
hche Äusserungen der Sprechtätigkeit an sämtlichen Individuen in ihrer
Wechselwirkung auf einander. Alle Lautkomplexe, die irgend ein Ein-
zelner je gesprochen, gehört oder vorgestellt hat mit den damit asso-

ziierten Vorstellungen, deren Symbole sie gewesen sind, alle mannig-
«chen Beziehungen, welche die Sprachelemente in den Seelen der
Einzelnen eingegangen sind, fallen in die Sprachgeschichte, müssten
eigentlich alle bekannt sein, um ein volständiges Verständnis der Ent-
wicklung zu ermöglichen.quot; 6) Pau/s. opvatting maakt, ondanks de on-
schatbare Verdiensten van zijn persoonlik werk, de scherpe formulering
uit van een wetenscha'ppelike methode die, in haar grondbeginselen
onaanvaardbaar, haar volgers beletten moest de weg naar een geslaagde
synthese te vinden. Bovendien: de spontane variaties die telkens weer
opnieuw de objecten der studie van de taai-onderzoeker vertonen, de
zekerheid verschijnselen, alzijdig verbonden, immer variërend en van
steeds minder doorzichtige structuur te bestuderen, veroorzaakten dat
«et de linguist zeer moeilik werd zich volkomen rekenschap te geven
van zijn taak als methodies onderzoeker, en dat hij zich meestentijds er
toe beperkte, de verschijnselen te naderen vanuit het standpunt dat hem
persoonlik het meest uitzicht bood.

Doch de tijden kenterden. Men zoekt in het onbepaalde, het ver-
vloeiend ongrijpbare dat, behoudens misschien de historiese grammatica,
elk gebied der taalkunde gezegd werd te vertonen, de vastheid, de regel-
maat terug te vinden, het structurerend princiep te ontdekken dat ook
quot;ler aan de verschijnselen ten grondslag kan liggen; men zoekt het
standpunt van waaruit misschien een chaos overzichtelik zou kunnen
lijken en geordend. De vraag: waaruit zal de onderzoeker de wetten
2i)ner wetenschap afleiden, uit de zichzelf openbarende orde in de veel-
eid zijner gecatalogiseerde objecten of uit de toepassing zijner beginselen
Van onderzoek op het materiaal dat voor hem ligt, die vraag bestaat
®iet meer sedert men inziet dat in de denkende mens beide methoden
®oodzakelik samenvallen, dat er zelfs geen ordening der feiten bestaat
nder eigenwettelike werkzaamheid van het onderzoekend verstand aan
et nog ongeordende feit; dat dus geen inzicht omtrent een bepaald
led der werkelikheid kan verkregen worden zonder geduldige obser-
le van het te kennen materiaal én aanvaarding der directieven die
® onderzoekend verstand levert. In de wetenschappelike conclusie
a en beide werkzaamheden samen en worden a priori, evenzeer als
«rvarmgsweten, opgeheven in de wezenskennis die het doel van elke
Wetenschap uitmaakt.

Karl Bühler heeft dit standpunt onlangs geformuleerd en zich zo vlakaf
genover Paul gesteld: „Genau so wie der systematisierende Botaniker

taJ- ^quot;quot;f'P'«quot;nbsp;24. Vgl. verder Anton Reichling: Enkele notities bij de Syn-

aKties-stylistiese methode. N.T. XXVII. blz. 215 vlg.

nicht jedem Pflanzenexemplar nachläuft und der Physiker nicht jeden
vom Baum fallenden Apfel beobachtet, um das Gravitations-Gesetz zu
verifizieren, obwohl der Sage nach einst ein fallender Apfel den Anstoss
zu seiner Entdeckung gab, so behält sich auch der Sprachforscher vor,
ganz nach den Forderungen seiner Wissenschaft eine eigensinnige
Auswahl dessen, was er beobachten will, zu treffenquot;. 7) In de onder-
scheiding van „Protokollsätzequot; en „Axiomequot; heeft Bühler in dit opstel
zijn standpunt verantwoord. En hij concludeert: „Es ist also letzten
Endes die Begriffswelt des Sprachforschers daraufhin zu untersuchen
wie und warum sie imstande ist, ein wohlumschriebenes, aber den kon-
kreten Bestimmtheiten unausschöpfbares Gebiet von Tatsachen, das
Gebiet der konkreten Sprechereignisse, für die wissenschaftliche Ein-
sicht ebenso zu einem Kosmos zu gestalten, wie das dem Physiker mit
seinen Mitteln für seine, wie das jeder geschlossenen Erfahrungs-
wissenschaft oder Gruppe von Erfahrungswissenschaften für ihren
Ausgangsgegenstand mit einem immer wieder etwas anderen, dem Gegen-
stande angepassten Begriffsapparat gehngt.quot; (blz. 21) De „Axiomequot; zijn
dan: „die konstitutiven, gebietsbestimmenden Thesen, es sind einige
durchgreifende Induktionsideen, die man in jedem Forschungsgebiete
braucht.quot; (blz. 23)

Misschien kan dit als uitgangspunt voor de Hnguistiek duide-
liker geformuleerd worden; voor taalkundig onderzoek betekent het, dat
er geen wetenschap omtrent aard en ordening der taalfeiten zal bestaan
zonder kennisname der feiten én leiding-gevend princiep van onder-
zoek, ontleend, niet aan de orde der feiten ^ die nog gevonden moet
worden! — doch aan het directief, het richting-gevend princiep dat
de onderzoeker uit het enkele feit afleidt. In de grond is de zaak te
eenvoudig om er veel woorden aan te wijden, zij is alleen een enkele
maal vergeten. Wie iets omtrent de regelmaat van 'n bepaald verschijnsel
wil weten, ordent de verschijnselen noodzakelik volgens een leiding-
gevend princiep, al luidt dit ook maar: „zet de vormen die op 'n -s
eindigen op 'n rijtjequot; of: „verzamel de woordgroepen die aanvangen
met datquot;. Dc betreffende verschijnselen zijn, zonder dc werkzaamheid
van het onderzoekend verstand, niet zo vriendehk zichzelf in die slag-
orde te scharen. Het leiding-gevend princiep kan eenvoudig zijn of meer
ingewikkeld, het dient echter te worden gededuceerd uit 'n feit in
kwestie en niet, zonder meer, van buiten af te worden toegepast.
Zo begrepen veronderstelt elk wetenschappehk onderzoek „eine ver-

Die Axiomatik der Sprachwissenschalten. Kantstudien. Band XXXVIII. Berlin
1933. blz. 20.

nünftige Theoriequot;.») Het is voor ons verder van geen belang te onder-
scheiden tussen ordenende en verklarende (tevens eventueel ordenende)
princiepen; wij constateren dat de taalkunde haar ordenend en verklarend
princiep, haar vaste uitgangspunt meent te hebben gevonden; zij formu-
leert : „de taal is tekenquot;.

Semiologie of linguisiiek. Dat is het wat de Saussure be-
toogde, en zijn opvatting is gemeengoed geworden. Na het verschijnen
van de eerste druk van zijn oeuvre posthume in 1916, kwam er geen
algemeen linguisties werk uit, dat van zijn invloed niet de sporen ver-
toonde. De gedachte dat de taal onder de teken-verschijnselen ressorteert
is nu juist niet bijster nieuw — 2300 jaar heeft de mensheid deze gedachte
al wel gekend — doch zij hoorde tot de begrippen die in de logica schuil
gingen en het moest vele jaren duren voor zij, ook in de taalkunde, op
volle waarde werd geschat. 9) Van wijsgerige zijde betekenden reeds
Husserls „Logische Untersuchungenquot;, lo) waarvan de eerste druk uit
1900 stamt, een hernieuwing van 'n breder studie der tekens, en toen
Biihler in 1919 van experimenteel-psychologiese kant in zijn „Kritische
Musterung der neueren Theorien des Satzesquot; quot;) enkele aspecten van het
vraagstuk onder ogen van een wijde kring van taalkundigen bracht, was
een bepaalde opvatting die zich, zowel op het vasteland als in Engeland,
reeds in de 19e eeuw aftekende, én in de wijsbegeerte én in de psycho-
logie én in de linguistiek doorgedrongen. Deze gemeenschap van ideeën
had weliswaar haar voordelen, doch zij bracht ook haar eigenaardige
gevaren mee.

De Saussure begreep volkomen dat de linguistiek een eigen teken-leer
öioest ontwikkelen (blz. 32 vlg.), doch hij zag van den aanvang af deze

»nbsp;De phoneticus Jörgen Porchhammer citeerde, met zeer veel recht, de woorden

van de grote physicus Max Plank, die in zijn „Positivismus und reale Aussenwelt
°P blz. 25 schreef: „Daher müssen vor allem die Messungen zweckmässig angeordnet
quot;«Verden ; denn jede Versuchsanordnung stellt die spezielle Formulierung einer gewesen
Präge an die Natur dar. Aber zu einer vernünftigen Frage gelangt man nur mt Hüte
einer vernünftigen Theorie. Man darf nämlich nicht etwa glauben, dass man über den
Physikalischen Sinn einer Frage ein Urteil gewinnen kann, ohne überhaupt eme Iheorie
benützen.quot; Bij Jörgen Porchhammer: Über die Notwendigkeit einer schärferen Ab-
arenzung und eines engeren Zusammenwirkens der verschiedenen phonetischen Wissen-
schaften. Proceedings of the International Congress of Phonetic Sciences Extrait des
Archives Néerlandaises de Phonétique Experimentale, Tome VIII-IX (1933) blz. 141.
^gl. nog hierachter blz 36 voor Cassirers mening over deze kwestie.

Wel vinden wij bij Wandt het tekenbegrip, vooral in zijn tweede hoofdstuk:
Die Gebärdensprache (Die Sprache. Erster Teil. Leipzig 1911«. blz. 143 vlg.) doch van
een volledige uitwerking van dit begrip is bij hem geen sprake.

Edmund Hasserl. Logische Untersuchungen. Halle a.d. S. 1922^.

Indogerm. Jahrbach, VI. Bnd. Berlin-Leipzig 1918. blz. 1 vlg.

teken-leer op het breder plan van een wetenschap der tekens iTto
Äoaienbsp;■'quot;^'ifr'o^ie doopte'en dil Ser voo

zoals die hem voorzweefde allo^^r. inbsp;inbsp;'■emioiogie,

een studie der afzonde hL oehL.nbsp;ontwikkeld uit

gebruik. En toch is dat zo Immersnbsp;quot;quot;

tak van de omvattender wli^IT'/''' ..senuologie' ziet hij als een

metaphysiese systeem L^eW B^deLT -^nbsp;^^^

uit het begrip naar zijnnbsp;quot; 'nbsp;quot;

zonder meer. noch

nïn op denbsp;Z'''nbsp;Z^i behoeft niet te

deze semiologie zal besZ u^H ^^^^ ''
linguisties onderzoek. Wenbsp;de uitkomsten van

systeem der wetenschaon.n J ,, ■nbsp;uitspraken omtrent het

begrip de7 inl stïk te nn^'nbsp;^^^

dit voor

s^hese. VoorUrnbsp;'dÄÄXtSf^^

schiinselen is opgenomen ennbsp;j l r , ii^iteuKe teKen-ver-

Het is voor hef ^ zeer SlanTr wTnbsp;^^r^^iese waarde,

gedeelte, ken-kritiek. geoefend ilnbsp;quot;^.-''P^o^ophiesequot;.

De taalfeiten verduidehken ernbsp;quot; taal-ervaringen.

Anders is het gesteld met de semaünbsp;opvattingen.

T,.. . u 1nbsp;sematologiese onderzoek nqen van Bü/i/er

H, 13 psycholoog. Daarin hgt zij^ kracht en zijn zwakheid. Met dan
Ca^^^n veel meer dan de nog uitvoerig te behandelen ^hrjvers

Das Ganze der Sprachfheorie. ihr A„tu^.. j -l t. -, ^
XII. Kongress der Deutschen Gesellschaft
bk- 99. In Zijn „Axiomatikquot; stek hij in plaats Z ?

voor. (blz. 34)nbsp;t^™ semiologie ..Sematologiequot;

„On peut donc concevoir une science ouinbsp;t ■ j

la vie sociale; elle formerait une partie de la psStfonnbsp;f'

de la psychologie générale: nous la nommerons'SSa ' EH ''

quoi consistent les signes, quelles lois les régissentquot; bfz 33?nbsp;^PP'-drait en

) We noemen : Ernst Cassirer. Philosophie der svmhoItlt;=r-l, rnbsp;t, ^

die Sprache. Berlin ,923. Id. Dritter Teil :nbsp;^ J^

Ogden amp; Richards heeft hij echter onmiddelhk vruchtbare bijdragen tot
de hnguistiek geleverd. Geen linguist kan hem ongelezen laten, maar
geen hnguist ook zal hem volledig volgen. Niet zonder meer de menselike
ervaring bij taai-gebruik is voorwerp van onderzoek voor de taalkunde,
doch wel is haar object: het moment waarin ook deze ervaring centreert,
het taai-gebeuren zelf, beschouwd in al zijn betrekkingen. Zonder twijfel
wordt het taai-gebeuren, indien wij abstraheren van het ervaringsgeheel
Waarin het zich voltrekt, onbegrijpelik, doch omgekeerd is ook dit er-
varingsgeheel voor wetenschappelike verklaring ontoegankelik zonder
een ontwikkeling der eigen-wettelikheid van dat taalgebeuren. En, dit
laatste is taak der hnguistiek; zij gaat hierin aan een psychologiese
verklaring van dit speciale ervaringsgeheel vooraf. De „sematologiequot; die
Bühler in zijn „Axiomatikquot; bedoelt, is in werkelikheid metaphysiek. Van-
daar dat hij met even zoveel woorden negeert dat het mogelik zou zijn
uit hnguistiek of de psychologie een teken-begrip te ontwikkelen (Axio-
matik, blz. 35). Dit is ongetwijfeld juist: het moet in die wetenschappen
ontwikkeld worden uit de beschouwde feiten. Aan Bühler is,
toen hij deze negatie neerschreef, een ogenblik ontgaan dat het onaan-
schouwelike waaruit de metaphysiek haar begrippen ontwikkelt, geen
ander is dan het onaanschouwelike dat in elke waarneming uitgangspunt
is voor alle biezondere wetenschappen.

Bühlers aangekondigde samenvattende werk „Sprachtheoriequot; laat nog
steeds op zich wachten, is) Wel publiceerde hij in zijn „Axiomatikquot; een
meer uitgewerkte tekenleer als eerste hoofdstuk van deze „Sprachtheoriequot;
en gaf hij een beknopt, maar zeer duidelik, overzicht van zijn taal-
kundige meningen op het Hamburger psychologencongres van 1931
(Bericht XII).

Een oorspronkelike positie menen Ogden amp; Richards in te nemen. i6)
Zij verfoeien de metaphysiek; zij geloven niet dat de psychologiese
traditie hun veel biedt; zij vinden zich nieuw, blinkend nieuw, en schreven
een „Science of Symbolismquot;. Wij komen hierover nog uitvoerig te
spreken.

Met de vier namen Cassirer, Bühler en Ogden en Richards is de
momentele stand van het vraagstuk der semiologie getypeerd. De reeds
genoemde Dempe kritiseert Bühler en levert een taal-philosophies com-
pendium, vrijwel uitsluitend van duitse onderzoekingen. Publicerend vóór
het verschijnen van Bühlers „Axiomatikquot;, trok hij alreeds de consequen-

Het werk is ondertussen verschenen als: Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion
der Sprache. Jena 1934.

C. K. Ogden and 1. A. Richards. The Meaning of Meaning. London 19303.

_ behaviourisme

X ts^ quot;Da.tellungsquot;.theorie en maakte die tot grondslag van

oldTdeZT^T r'nbsp;quot;quot;quot; Philosophen en psychologen.

Under de taalkundigen d,e na de Saussure tot een linguistiese Lt-
wikkeling van het teken-begrip biidroenfn m^^f» iguisnese ont-
Willem tnbsp;al.r,nbsp;moeten genoemd worden

l^S 7' ur ^'unbsp;■nbsp;en onder velen, de duitse

linguïst Zeo Wetsgerber,^^) terwijl de zweed Gnstaf Sterr^ 20) i/het

eerste deel van zi;n omvangrijk werk, een soort „Speculumquot; samensterde

van de theorieen, gepubliceerd tot 1Q9S Tr, i j i

het werk vannbsp;jJ 'nbsp;^evscheen dit jaar

nederlandse weerklnk uitmakt op ideet Hquot;nbsp;^-^e

een tiental jaren stimulerend werkTennbsp;quot;nbsp;^^^^^

het „phoneeJ-. Zc!nder

het inzicht omtrent dit verschijnsel „in SchweLquot;. Prof. PoTgaf Lel
een korte scherpe karakteristiWnbsp;. 1 • , ^ aireeas

belichting. 22) De profes rretl r .nbsp;m taal-philosophiese

digen in'Nederland twee phasL ^n ^^

omtrentnbsp;^ ^^^ taalkundig onderzoek hier-

ge^aÏ^tsTr,^^^^^^^^^^nbsp;vandaag, die niet het

nog iets anders te Len dL ?! l ^ijn onderzoek te missen, heeft
welk leiding-gevend püncZ Z^nbsp;van de vraag:

hij moet zich bovendfeTa^air Tk^ lnbsp;--^^aat;

ik te kiezen, waar en hoe heTik 1nbsp;u ^^^^

Misschien werden deze vragen toT''nbsp;H begrenzen,

antwoord dan hun object weTnbsp;h . gemakkeliker be-

omtrent de teken-func ie he^f i^d! {nbsp;iTquot;

andering ondergaan.nbsp;ingrijpende ver-

Elke mens kent tekens, ervaart 't bestaan van tekens. Op een teken
van de bel stapt h, al de bewaarschool binnen en kort na de jarerdaquot;
hl, van bestaan der morse-tekens hoorde, kwam de tijd dit hij 1
he^^^meer modern ^ postzegels op n bepaalde manil plakte. Hij

is! ^^quot;ö-uape and Languages. New-York, London 1932
Theory of Speech and Language. Oxford 1932
) Muttersprache und Geisfesbildung. Göttingen 1929
Meaning and Change of Meaning. Göteborg I931'

- pJ hTpo' nnbsp;Batavia. 1934.

ceediigs bfz.?3/vlg quot;nbsp;P^osophiques de la phonologie. Pro-

vist dat er iets mee bedoeld werd en dat tekens hem iets zeiden. Het
vas dan ook gewoonte dat hij, uitgegroeid tot philosoof of linguist, en
gesterkt door de ervaring dat 't met die postzegels altijd was uitgekomen,
ontleedde wat die tekens hem zeiden, wetend dat ze hem zeiden wat
ze volgens 'n ander zeggen moesten. Een systematies beschrijvende
wetenschappehke analyse van dergelike ervaringen noemt men intro-
spectie. 23) Maar de introspectieve methode raakte in discrediet, met
zozeer omdat ze géén resultaten had, maar omdat ze er te veel, te ver-
schillend en te vreemde vertoonde. De lezer is — met de schrijver —
misschien niet zo onmiddellik overtuigd van de noodzakelikheid, de intro-
spectieve methode radicaal door 'n andere te vervangen als Markey hem
zegt: „The technique of Freudians and the psycho-analysts gives us
very clear evidence that the so-called introspective attempt at direct
observation is a failure,quot; 24) maar niettemin is het toch volstrekt met
duidelik, dat de ingrijpende veranderingen in het psychologies onderzoek
en de daaruit gevolgde veranderingen bij de linguistiese onderzoek-
methode zonder waarde zouden zijn. Men heeft zich nl rekenschap ge-
geven van het feit dat geen enkel psychies verschijnsel geïsoleerd kan
quot;borden, dat het immer moment is van een groter geheel.

Men heeft zich verder eveneens rekenschap gegeven van het feit dat
dit „groter geheelquot; niet één individu omvat, maar minstens: één individu
agerend en re-agerend op zijn omgeving of op zichzelf, zodat in ieder
geval de omstandigheden mede in de verklaring van elke actie dienen
te worden opgenomen. Men meende er zich ten derde eindelik reken-
schap van te hebben gegeven, dat in dat handelings-geheel de individuele
-ervaringenquot; voor de onderzoeker ontoegankelik waren; men adopteerde
vanuit de dier-psychologie biologiese observatie-methoden. Men werd
met één woord „behaviouristquot;. Amerika het luidst, leerde dat een be-
haviouristiese methode de introspectieve methode zou vervangen, bn,
dat kan, onder sommige voorwaarden, inderdaad met succes geschieden.
Ook in het onderzoek der taai-verschijnselen drong deze methode door.
Ogden amp; Richards willen ze „gematigdquot; toepassen, bij Gardiner zijn er
duidelik sporen van aan te wijzen, de Laguna is overtuigd propagandiste,
en Bühler tenslotte heeft zich, op zijn wijze, in deze richting georienteerd.

Het ligt niet in het bestek dezer studie een techniese uiteenzetting te
geven van de behaviouristiese psychologie. Behaviounsme zal alleen be-
sproken worden in zover het door enkele auteurs werd toegepast op taal-

Vgl. Georges Divelshaavers. Traité de Psychologie. Paris 1928. blz. 49 vlg. en
blz. 91 vlg.

]ohn F. Markey. The Symbolic Process and Its Integration in Children. London,
New-York 1928. blz. 143.

_____..WATER!quot;

haviourisme aan de andere ziide van d. ^ ƒ

druk van het franse verzaV^rN^^Tau T^ité'f P

logie par Georges Dumas (Paris Alcanf^ / !

en dat in dertien delen comUet La? Ifnbsp;verschijnt

richtingen die daarin, met galliese heldeS Hnbsp;verschillende

oriëntering voortreffelik. Innbsp;p ' quot;quot; 'nbsp;^^^

in zijn hoofdstuk: La PsUoloair.L^ u

(blz. 367 vgl.) Paragraf^n'ttKnbsp;iT'''

risme et la psycholomVnbsp;j- i quot;nbsp;Le „Behavio-

Ui^en o. a.quot;nbsp;LntS ttltquot;

en geschreven vanuit dpnbsp;^quot;JpeuK te maken. Uitvoeriger,

't Is overai hequot; e s quot;nbsp;^^nbsp;^^ g!

patrouille rust teren dH ilnbsp;^^ padvinders

hout. Twee man'Smtenbsp;quot;nbsp;^^^ bestoven hak-

Na n ogenbhrde Toep XT r

gebeurtenissen en aan on,e •nbsp;^^arneembare

vult de lezer zelf aan. Er i^X onttrokken menselike ervaringen,
heeft z'n

veldfles laten ^n J eenjongen op de heuveltop gekomen,
gewezen, naar de anderenbsp;quot;quot; ï'eneden

heel stil bronnetje, niets van ditnbsp;vertoond van 'n

vernomen. En wat is daar niet all! Tnbsp;voortgebracht en

Laguna, stille getuige van dezenbsp;T

-iendin: You see! '.What does sp^ÏÏTwi.nbsp;'^r

does it perform in human hfe? the anslnbsp;c

the great medium through which LmaTcoö'n

____cooperation is brought about.quot;

studie-programma op grond vnr, u u •
methoden levert Albert P. l^^eiss in • LinauistL .n^ d quot;'^''«viouristiese onderzoek-
blz. 52 vlg.nbsp;and Psychology. Language L 1925

■jwater!quot;_13

(blz. 19). 26) Ogden amp; Richards, achter 'n beetje voller brem-bosje in de
buurt, geven elkaar 'n knipoog en 'n stootje in de zij. Ze hebben uit de
Woorden van hun vrouwelike collega „derived instruction and....
•amusementquot; 27)^ en zijn ongetwijfeld voorzichtiger als ze elkaar zeggen:
No doubt! „Symbols direct and organize, record and communicate.quot;
(blz. 9) „Symbolsquot; doen zoveel, dat we ook de termen „direct and
organizequot; wel zeer wijd moeten spannen om er helemaal mee uit te komen.

Daar heb je bijvoorbeeld die ronde jongen met z'n opgestroopte
mouwen strak om de armen. Toen hij „Water!quot; hoorde, had hij ineens
datzelfde heerlike gevoel als acht weken geleden na de operatie, toen
hij voor 't eerst, na 'n volle dag dorst, de zuster met het heldere glas
zag komen. Dät onder „direct and organizequot; en zelfs onder „to recordquot;
te vangen, is misschien, met een beetje wijde uitzetting dezer begrippen,
nog mogelik, maar hier van „to communicatequot; te spreken is glad-af on-
mogelik, want de vaandrig, die „Water!quot; riep, heeft nog nooit in een
ziekenhuis gelegen. „To recordquot;, registreren, vermelden, geldt echter
Volkomen én van het voorwerp der vondst water én van de jubelende
toon waarop „Wateriquot; de vreugde van de vinder uitdrukt, en „to
lt;^ommunicatequot; is evenzeer toepasselik op de overdracht van deze ge-
voelens van de roeper op de luisteraars als op de overdracht van de
kennis van de oorzaak dier vreugde: het gevonden water.

Het is niet goed mogelik al de gevoelens, al de gedachten, al de
strevingen en handehngen die de roep zou kunnen wekken, te registreren,
maar het is onmogelik over 't hoofd te zien, dat in de roep „Water!quot;
ook de vloeistof vermeld is, wier naam de kleine explosie van activiteit
Veroorzaakte die we ons voorstelden. In al het beweeglike, dat geheel
de situatie plotseling vertoont, blijft één vast uitgangspunt: de taai-term
^ater, die de handelingen van de hoorders leidt, hun denken organiseert,
hun het water vermeldt, en hun de met jubel begroete vondst van
het water, om hen tot handelen te bewegen, overdraagt, „communiceertquot;.

De schrijfster vult dan verder aan : Ji is {arther (curs. v. d. sehr.) the means
by which men are brought into a new and momentous relationship with the external
^orld. The very relationship which makes the world for them an objective orderquot;.
Het is of rij een film terugdraait, want eerst zijn de mensen hier „into a new and
momentous relationship with the external worldquot; gebracht door de roep „Water!quot;
en toen zijn de waarneembare handelingen gevolgd.

Het is volstrekt niet oneerbiedig dit van de schrijvers te veronderstellen, want
ook van Aristoteles, Dionysius Thrax, de Nominalisten, Meinong, Home, Tooke, Max
Müller, Locke, Stout, Leibnitz, Russell, Steinthal, Wundt, Baldwin, Husserl, Lady
Welby, Marty, C. S. Pierce, Mauthner, Erdmann, Taine: „the writers have derived
instruction and occasionally amusement.quot; (blz. IX) En dat lijstje is uit hun boek met
nog vele andere namen aan te vullen.

•nbsp;_markey

„Water!- schijnt op vele wijzen een .tekenquot;nbsp;Tj

..wijzenquot; taal-tekenverschijn elen? Heeffhet Behl
vraag een oplossing ? Laten we 'n oqenbhk quot;nbsp;deze

ons hieromtrent zou kunnen inhchten We lo^''
F.Markey. Hij is overtuigd behav quot;ris^Erquot;^trn^etï? ^
vele vormen en die van Markeg is er een LT } behaviourisme
taal-verschijnselen tracht te plaatsennbsp;'nbsp;de

ces^rSjden S: :?nTe^atnemi quot;quot; f kf' ^^^

dat wij deze feiten ervarennbsp;onttrokken zijn. hij ontkent niet

trouwbaar wetenschap^ onderz 2 T'^'M,nbsp;be-

introspectie. 28) Niet dat hii H f f ^oegankehk is met methoden der

thought mentil. coLS^^Ï hTir-'^hT'^^'^ f
verklaren „by the behavin,.!nbsp;' rnbsp;trachten ze te

..The attempi is tonbsp;Tnbsp;organismsquot;.

particular inLgratS type of b f quot;quot;nbsp;^^nbsp;-

(biz. 28)nbsp;hehavionr; i.e.. to look at mind as action.quot;

Het verschijnsel ta^lquot; c •
thoughtquot;. 29) ^ordtnu door rnbsp;particular how of

actionquot;. Hij definieert dan een'quot; i fquot;

marked off by beha^ur' , Tnbsp;«^ject which is

a response-act or Xct ' L t . ■nbsp;or -object and

by behaviour as different f. I n^fnbsp;«^t off

that is for both tirst ir Tnbsp;'

..W^a^er.r^situatie s de S^nbsp;^^ --

stitutequot; voor 't ..stimuwtb^ Tat^^^^^^

traÏh tt Tn Xl^Ttnbsp;^ij kinderen

een ..symboolquot; af tl leid^'voo,
omschrijven van de verschijnsSen ^

in 1923 wees PiUsbary er opnbsp;^ quot;quot;quot;nbsp;terminologie. Reeds

_--y P, üat dit voor ons voorlopig 't nieuwe blijft

Op pag. 142-144 valt de schrijver P^n . ■ .

bestaan waarschijnlik aan weinig lezers van Thnbsp;aan- waarvan het
Hij veronderstelt dat „introspectionistenquot; men^ ^ symbolic Processquot; bekend zal zijn.

processesquot; direct zouden kunnen waarnemen d^f'nbsp;^nd central

kijken met een soort inwendig oog, zoals ze'da? u'nbsp;^e-

doen of 'n olifant: „we may symbolize a straine^^f vnbsp;een vlieg
just as we can symbolize

a pain in the abdom.; n^nbsp;-yes

the causal sequence behind the strain in the head an ' Tnbsp;«t^ospect for

to see whether we have appendicitis or notquot; (blz. 142[ ZT J ^^nbsp;introspect
Edward Sapir. LanJLge. New-York 1921.

m de resultaten der nieuwe methode. 30) In zover de eerste taalklank-
verschijnselen bij het kind beschouwd kunnen worden als momenten in
het ontstaan van een voorwaardelike reflex, verschijnselen die ook
darkey overigens niet als „taalquot; accepteert, levert deze beschouwing
een aanvulling op de studie van het „mechanismequot; in het vroegste taal-
klank-gebruik bij het kind, doch overigens zal de taalkundige bij Markey
tevergeefs zoeken naar iets dat hij niet reeds „wistquot; uit de tijden
der schijnbare alleenheerschappij der introspectieve methode. Hij zal
overigens neiging gevoelen ontmoedigd het boek dicht te klappen, als
blz. 103 hem de slot-erkenning (reeds aangekondigd op blz. 29) brengt:
'.Although in the past chapters the study of symbols has centred around
the language symbols in general and spoken symbols in particular, sym-
bolic behaviour is not limited to verbal language. When once symbols
have arisen in behaviour, practically any act or object may become
symbolic in character.quot; Zo is het.3i) Maar de taalkundige vraag is niet:
Waarin komt het symbolics karakter van de taal overeen met het sym-
bolies karakter van andere verschijnselen, doch: waarin verschilt het.
En daarop geeft Markey geen antwoord, of het moest zijn dat het
-symboolquot; in 't ene geval een totem-paal zijn kan en in het andere
geval een taalklank moet wezen. Voor hem was 't doel bereikt, toen hij
op blz. 60 schreef: „The main conclusion remains that in young children
the content of symbols is action. With increasing age the obvious action
content tends to decrease, while at the same time, apparently, the refined
action content increases.quot; Het is alleen een beetje onbevredigend dat
die „refined action contentquot; met de methoden die Markey bij zijn onder-
zoek gebruikte, zich zo moeilik laat aanwijzen. 32)

..The fact that with particular people at particular times the symbolic
process may not be observable does not thus show the process itself to
be out of range of observation. The important fact is that it is observed
upon innumerable occasions and as a process, the period of integration
m children being particularly instructive.quot; (blz. 147)

Voor-ondersiellingen. Ook het Behaviourisme van Markey gaat
uit van bepaalde voor-onderstellingen, doch deze zijn niet „some myste-

W. B. Pillsbury. Le développement de la Psychologie en Amérique. Journal de
Psychologie XX, 1923 blz. 597 vlg.

CharloUe Bühler in Kindheit und Jugend, Leipzig 1928, toont aan, dat
reeds vóór het verschijnen der taai-symbolen ,,substitutesquot; voor „stimuliquot; en „responsesquot;
zijn aan te wijzen. Vg!. het hoofdstuk „Zielsetzung und Leistungquot; (blz. 63 vlg.), vooral
pag. 69, het tweede dagboek-bericht over Inge.

Terecht meent Markey dat een dergelik bezwaar alleen, de methode niet ver-
oordeelt, zij valt, volgens hem, slechts met „contrary factsquot; (blz. 120). Het ligt er maar
aan wat we onder „factsquot; verstaan.

rious „psychicquot; or the hkequot; (blz. 129), doch „levende physiologiese
organismen met hun physiologiese grondslagen van gedrag, zoals die
worden blootgelegd door neurologiese en behaviouristiese studiequot;; deze
veronderstellingen „were all that was assumedquot;! Het is luce clarius dat
deze gegevens veel eenvoudiger, helderder en betrouwbaarder zijn dan
de beleving waardoor de mens weet dat hij met „Wateriquot; iets bedoelt
en dat kersen „lekkerquot; kunnen zijn!

De grondfout van deze behaviouristiese taalbeschouwing is volstrekt
niet, dat zij aanneemt dat de ervaring omtrent „taalquot; op een of andere
wijze wordt veruiterlikt — dat ontkent geen sterveling — maar wel, dat
deze veruiterliking de ervaring adaequaat kenbaar zou maken. Markey
geeft zelf toe dat zijn uitleg geen „complete explanationquot; was; ze liet
„Lifequot; onverklaard. Hij meent dat hij dat niet hoefde te verklaren en
daarin heeft hij zeker gelijk. Maar, zijn verklaring liet niet alleen „Lifequot;
onverklaard, doch gaf ook in 't geheel geen antwoord op de vraag
waarom het proces der symbolisatie „essentially inventive or creative in
operationquot; is (blz. 128).33) Geen wonder dat Markey's taalkunde niet
ver reikt. Het enige excuus is „We lack in technique.quot; (blz. 143) Doch
wat deze waarom-vragen met technique van observatie-mogelikheden te
maken hebben, is onverstaanbaar, want de processen zijn ookvolgens
hem — het zij nog eens herhaald — „essentially inventive or creativequot;!

Deze behaviouristiese taalonderzoekingen zijn de riten van een geloof,
en dat geloof is de evolutie-leer. De Laguna stelde zich zonder terug-
houding op het standpunt dat taal het geheel der menselike communi-
catiemiddelen omvat, saamgehouden door een bepaald doel: de samen-
handeling. De menselike taal en de dierlike schreeuw: „Different as they
are in important characteristics, they are both found to perform the same
fundamental function of coordinating the activities of the members of
the groupquot;. Doch waarom is dat nu toch de „fundamental functionquot; ?
„The evolution of the one from the other thus becomes comprehensible.quot;
(blz. IX) 34)

Evenmin als 't voor taalkundig inzicht erg voordelig is bij Adam te
beginnen, verdient het aanbeveling bij Darwin aan te vangen.

Inlrospectie en waarneming. Het is de verdienste van be-
schouwingen als die van Markey dat zij duidehk verband leggen tussen
taal en handeling. Van welke linguistiese aard dit verband is, welk

3®) Dat ook zijn schematisering van de symbolisatie-processen zelf geen
v e r k 1 a r i n g is, zal bij de behandeling van Ogden amp; Richards methode nog blijken.

Markey is niet zo vrijmoedig. Bij hem ontbreekt 't woordje thus als begin van
de volgende zin uit een lange samenvatting op blz. 167 : „There is a continuity between
man and the other animals regarding this process.quot;

karakter hierdoor speciaal het taai-teken verkrijgt, dat het een zeer
speciaal handelings-middel is, dat het dus speciale gebruiksmogelikheden
..bezitquot;, al deze punten, die van onmiddellik Unguis ties belang
zouden kunnen zijn. worden door hem niet verder uitgewerkt. Het
kan ook niet anders; zijn behaviourisme kan op die vragen hieromtrent
geen ander antwoord geven dan: „When once symbols have arisen in
behaviour, practically any act or object may become symbolic in
characterquot;. Om hier licht te verkrijgen is het noodzakelik, dat aan intro-
spectieve gegevens te ontsteken. De tegenstelling tussen een behaviou-
ristiese werkwijze en de tot dan toe bij de bestudering van taai-vragen
gangbare, is er ene van introspectie en waarneming, of liever: het
behaviourisme heeft hier een tegenstelhng geadstrueerd die er in
Werkelikheid niet bestaat; beide methoden sluiten elkander niet uit, doch (
zij convergeren in de studie der taai-verschijnselen tot de enig juiste
Vorm van onderzoek, die het taalgebeuren ziet als menselik handelings-
complex in een bepaalde situatie, waarvan een waarneembare omgeving
noodzakelik deel uitmaakt. De behaviourist die meent dat deze laatste
factor te veel werd voorbijgezien, heeft gelijk; de behaviourist die meent
dat conclusies uit zijn waarnemings-gegevens alleen, hem de structuur van
het taai-gebeuren zullen ontsluiten, vergist zich, omdat hij over 't hoofd ziet
dat het punt in deze situatie, dat aan de waarneembare handehngen hun
zin en eenheid geeft, i n de handelende individuen hgt. Het oude princiep
..si duo faciunt idem non est idemquot; heeft door het behaviourisme niets
Van zijn waarde verloren, en als ook al 'n behaviouristies onderzoeker
zichzelf tot maat van alle dingen wenst te maken, dan ligt toch die
®ct van het „metenquot; i n hem. en is zij alleen voor hem toegankelik buiten
^lle waarneming om. 35) We omschrijven in dit verband introspectie 't
best als: de systematiese observatie van eigen ervaringen door de onder-
zoeker. 36) Men heeft de introspectie als wetenschappelike methode soms
ook verworpen omdat men haar zag als 'n procédé dat een volkomen
vervorming van de feitelike toestand betekende. Deze misvatting berustte
op een verwaarlozen van het feit, dat in de ervaring de gegevens, die
We in de reflexie „systematies observerenquot;, in de ervaring als moment
Wel degelik aanwezig zijn, dat we ze wel degelik „mérkenquot;. In zoverre
..veranderenquot; we bij rehexie sommige dier momenten, dat we ze dan
als „objectquot;, als „zaakquot;, tegenover ons stellen, terwijl ze in de ervaring
dit „intentioneelquot; karakter niet hadden, niet als „zaakquot; werden

Vgl. voor de ontwikkeling van deze gedachte: H. ]■ Pos, Zur Logik der Sprach-
wissenschaft. Heidelberg 1922, blz. 80 vlg.

Vgl. Dr. F. ƒ. Th. Ruften. Nieuwe Gezichtspunten in de Methodiek der Experi-
mentele Psychologie. Nijmegen-Utrecht 1931 blz. 10 vlg.

gekend. Doch, we konden ze bij reflexie alleen vinden en herkennen,
omdat we ze in de ponerende ervaring „merktenquot;. En tans, nu wij ze
observeren, weten we dat we ze op die wijze veranderden. De intro-
spectieve methode gaat uit van het feit der herkenning; ze behoeft
geen dogmatiese voor-onderstellingen.

Het is mogelik elke methode te misbruiken; en evenmin als de beha-
viouristiese methode haar waarde verliest omdat haar beoefenaars verder
concluderen dan zij toelaat, evenmin verliest de introspectieve methode
de hare omdat zij op dezelfde wijze werd misbruikt! De bezwaren tegen
de introspectie zijn wetenschappelike „scrupelsquot;. Niemand aarzelt n.^'
ogenbhk om de volgende dag voor 'n taartje n dubbeltje te betalen
als hij t de vorige dag „lekkerquot; gevonden heeft. Het meest extreme
behaviourisme vond het zelfs wetenschappelik, dat getuigenis, niet te
aanvaarden, als de taartjes-liefhebber vandaag niet „watertanddequot; en het
dus de speeksel-quanta niet had kunnen meten. Wij moeten toegeven
deze eis met te hebben gesteld en niet te zullen stellen. Wil men het
feit der reflexie, waarop dat taartjes-kopen berust, een „voor-onder-
stelhng noemen, soit] De studie der behaviouristen kan ons taal-
kundigen Ieren, dat het een gevaarlijke abstractie is, het psychies proces
waarin het taai-gebeuren bestaat, los te maken van zijn noodzakelike
betrekkingen tot de situatie waarin het zich voltrekt: het behaviourisme
echter abstraheert, even gevaarlik, van de, aan alle waarneming ont-
trokken, eenheidgevende act, waarin dit gebeuren zijn middelpunt en
structurerend princiep vindt.

Bühlers methode. Het is Bühler geweest die, introspectie en waar-
neming der gedragingen van de taai-gebruikende mens verenigend, het
taai-gebeuren aan de hand van het teken-begrip „semiologiesquot; te ver-
klaren zocht. Volkomen terecht gaat hij uit van het taalgebruik in
communicatie. Bühler meent dat er van een juist inzicht in geheel de
functie der taal geen sprake kan zijn als men het contact dat zich in
taai-gebruik constitueert niet als „wechselseitigquot; beschouwt. Zo neemt
hij zijn uitgangspunt in de observatie van minstens twee personen: het
„Zweiheitsmomentquot; 37) in communicatief contact is essentiëel voor het
begrip der tekenfuncties. 38) Het is dan ook begrijpelik dat hij behaviou-
risme, verstaan als studie der waarneembare verschijnselen naast en
volgens die der „Brlebnismomentequot; die alleen introspectief te vatten zijn,
noodzakelik acht. Doch, hoezeer hij ook overtuigd blijkt dat de beha-

Karl Bühler. Die Krise der Psychologie. Jena 1929. blz. 85.

Dat hij dit nalaat is een der grote bezwaren die Bühler tegen Wandt heeft
(Krise blz. 31).

viouristiese methode heuristiese waarde heeft, toch is bij hem van den
aanvang af de overtuiging levend, dat in de observatie van de voor
Waarneming toegankelike processen, reeds de schemata geprojecteerd
liggen, die de eigen ervaringen hem introspectief hebben gegeven. Het
reeds genoemde referaat: „Das Ganze der Sprachtheorie, ihr Aufbau
und ihre Teilequot; is hiervan een uitstekend voorbeeld.

Toch: Bühlers methode kan „semiologiesquot; verantwoord zijn, zij is het
linguisties niet. Zijn zwakte ligt in zijn uitgangspunt en zij ligt op de-
zelfde plaats waar wij haar bij de Laguna aantreffen: er is niet een
naast-elkander van verschijnselen, doch een in-elkander, waarbij alleen
ons menselik weten omtrent die hiërarchie, ons menselik weten omtrent
hetgeen in deze hiërarchie primeert, bij het onderzoek leiddraad
l^an zijn.

Het waarneembare biedt geen houvast om de verschijnselen als t a a 1-
Verschijnselen te ordenen; het waarneembare biedt hoogstens een leid-
draad voor bepaling van de opeenvolging in de tijd: de roep „Water!quot;
gaat aan de beweging der patrouille in de roep-richting vooraf, maar
die beweging is alleen verklaarbaar uit ons „wetenquot;, dat „Water!quot;
'^Vater „betekentquot;. 38*) Wie hiervan bij zijn onderzoek, zij het ook
tijdelik, abstraheert — en dit doet Bühler door „das konkrete Sprech-
ereignisquot;, waaronder hij verstaat: „das was die Sinne des Sprachforschers
rührtquot; (Axiomatik blz. 19), tot „ A us gan g s g eg ens tan d der Lin-
guistikquot; te nemen — snijdt zich de weg af om uit het taalgebeuren
^ e 1 f de structuur van dat taai-gebeuren te verklaren, s t e 11 z i c h m.a.w.
I^uiten de linguistiek, wier object het taai-gebeuren is, beschouwd
'n al zijn betrekkingen, en wier uitgangspunt even noodzakelik in dat
gebeuren is te zoeken. Wie niet zo begint, negeert prakties in zijn aanvangs-
oeschouwing reeds de linguistiek. Hoogstens kan hij noties ontwikkelen
die de linguistiek als lemma's, als leen-waarheden, bij haar onderzoek kan
Veronderstellen.

Het is vooral de studie dezer lemma's bij Bühler die een
Uitvoerige behandeling zijner methode zo vruchtbaar maakt. Bovendien
biedt een ontwikkeling van Bühlers inzichten ons gelegenheid, uitdrukkelik
•^•e momenten der taai-ervaring als secundair aan te wijzen, die in het
Verdere verloop onzer studie niet meer expressis verbis zullen worden

De theorie van Karl Vossler staat hier, in even grote eenzijdigheid, dia-
metraal tegenover die van het extreem behaviourisme, doch zij heeft altans de verdienste,
quot;at zij niet reeds per se m e t h o d i e s de weg afsnijdt om tot een volkomen verant-
woord inzicht te geraken : „Die Schallwellen des Klangbildes freilich, die physikalischen
Konsequenzen eines ausgesprochenen Wortes, die Lufterschütterungen — die kann man
®ich hinwegdenken; denn sie sind kein wesentlicher Bestandteil der Sprache.quot; (Posi-
Jvismus und Idealismus in der Sprachwissenschaft. Heidelberg 1904, blz. 65.)

behandeld. 38**)

weffnbsp;is een bewonderenswaardig stuk

werk. Het ,s spijtig zelfs hiertegenover nog een kritiese positie te moeten

TvrmTn;'^nbsp;-^^t mogehk'twee Ïi^ge^e

s^rH tnbsp;een andersoortige studie te willen doen

samenklinken: Bühler begint met Kant te citeren, in een door ieder aan-
vaardbare uitspraak overigens, maar hij schrijft op blz. 57: „die schlichte
Deskription des ganzen Tatbestandes, wie ihn der Sprachforscher siSt
und sehen muss kann nicht exakter und adäquater vollzogen werTen

sirachrnbsp;Begriffsap'paratr von

jeher m der Sprachforschung geschehen istquot;. Deze meninq heeft hem

telies. Uit a^r^'aTe:^
, schouwehkheid. van een bepaald werkelikheidsgebied het 7i o e n ZtT
begrip te ontwikkelen. Ondertussen: de kanLant en iJatonS:

quot;at T rnbsp;elkaar op dit punt niet. Bühlf ZZ

dat de opvatting van Kant: „dass die Begriffe leer bleiben ohne aL
schauung door de taai-feiten wordt geverifieerd: het schijnbaar lege

Ï m tfeTtn'quot;nbsp;quot;Zeig-Wortquot;. blijkt volgens

walin herzeiot •nbsp;^ ^^ ..Anschauungquot;

S van de'Snbsp;^Iz. 153 en blz. 373). We antwoorden:

nnZTJ,nbsp;verklaring is juist, maar dan is zijn beroep

Zt bLnnnbsp;begrips-apparaat een slag in de lucht w^m

enLerrw^rzTlquot;nbsp;quot; ^^^^^ teken-notie'te leveren dil op

IZr^l j^ Tnbsp;quot;'eere Begriffequot;; ófwel de ver
klaring IS onjuist, maar dan valt Bühlers deixis-fLtie als taal-teken-

quot;nbsp;doen beter en

ook Bnhler had beter gedaan, buiten deze problemen te blijven O 'be

grippen „leeg kunnen zijn of niet. een feit blijft dat het denken L

aal een eigensoortige denkwijze is; dat kunnen we als linguïst aaquot;

tonen. En als zodanig, eist dat denken de ontwikkeling'vfn een

iort'fT l'nbsp;r'nbsp;-- -eik ander,

soor ig teken-begrip ook. Steeds zweeft Bühler de subsumptie der taal-

verschij^len onder een „aussersprachliches Modellquot; voor: ..Dagegen

damentele zinnen: „Ausserdem aber haben Wörter^th'twasTsiT nÄ

^d v elleicht sogar der nächste Weg zu einer Definition des Wortbegriffes, von dS
lexicahschen Momente auszegehen.quot; (Sprachtheorie blz. 299)nbsp;quot;

fehlt vorerst noch ein völlig klares aussersprachliches Modell, an dem
die an der Sprache abgelesene! Darstellungsweise illustriert werden
konnte.quot; (Sprachtheorie blz. 255) Wat er taal-kundig aan taal te
begrijpen valt, is alleen demonstreerbaar aan 'n taai-model. Het andere
is semiologie misschien of wijsbegeerte.

Auslösung, Kundgabe en Darstellung. De theorie van
Bühler is langzaam gegroeid. 39) Over een periode van verscheidene
jaren kan men die groei volgen. 4o) De volgende paragrafen trachten de
theorie in haar tegenwoordige vorm recht te doen. 4i)

Bühler onderscheidt reeds vroeg aan de taal drie teken-functies. In
het reeds genoemde artikel van 1929 „Kritische Musterungquot; staan ze
vermeld op de eerste pagina's: „Wörter wie au oder aha zeigen Erleb-
nisse des Sprechers an (Schmerz, aufleuchtende Erkenntnis), das ist
Kundgabe.quot; (blz. 1.) Vervolgens: „Ein Anruf wie he ist dazu
bestimmt, die Aufmerksamkeit des Hörers zu erregen, das ist Auslösung.quot;
(blz. 1, id.) „Es gibt noch eine ganz andere Leistung der Sprache, die
nicht aus Ausdruckbewegungen abgeleitet werden kann, die nicht auf
das Kausalverhältnis, das den Laut mit Sprecher und Hörer verbindet,
zurückgeht, sondern auf ein Verhältnis das die Mathematik als Zu-
ordnung bezeichnet: der Name ist seinem Gegenstande, der Aussage-
satz einem Sachverhalt zugeordnet.quot; „De Rijn komt bij Lobith in ons
land.quot; „Wir finden die wesentliche Leistung dieses Satzes, wenn wir
ihn für richtig oder falsch erklären, und richtig oder falsch ist er nicht
durch sein Verhältnis zum Sprecher oder Hörer, sondern durch sein
Verhältnis zu einem geographischen Sachverhalt. Diese andersartige
Leistung des Satzes wird, wie ich meine am schärfsten durch das Wort
Darstellung getroffen.quot; (blz. 3. 4) En, het is duidelik, „Darstellungquot;
kan ook een tekening, een landkaart, een curve, een wiskundige of
scheikunde-formule uitoefenen.

Het is nuttig, de samenwerking der teken-functies aan één concreet
taai-gebeuren te demonstreren. De gescheiden voorbeelden, zoals Bühler
die in den aanvang geeft, doen zijn opvattingen niet prakties genoeg
uitkomen. — De lucht is betrokken ; mijnheer en mevrouw zullen uitgaan :

Op pag. 57 van zijn „Krisequot; wijst hij daar zelf op.

De samenvatting bij Dempe is allereerst wijsgerig bedoeld: de bespreking die
hier volgt tracht de linguistiese aspecten naar voren te brengen.

Ook nu wij in Bühlers „Sprachtheoriequot; zijn leer in uitgewerkte vorm bezitten,
blijft deze zin waar. Veel overzichteliker en rijker dan wij die tot nog toe bezaten is
zijn ideeën-goed in dit werk geworden; het staat niettemin gegrond in zijn Axio-
®atik. Het fundamenteel nieuwe idee, dat de „Sprachtheoriequot; brengt, het „veldquot;-
begrip, zal ons verderop bezig houden.

„Zou je geen paraplu meenemen 1quot; „Wel nee, jongen, d'r is te veel
wind.quot; Mijnheer staat op de mat, doet de deur open, kijkt, zegt:
„Regen lquot; Mevrouw draait zich om, neemt haar paraplu uit de standaard
en schudt de vouwen open.

Mevrouw zag de regen niet, evenmin als zij haar man zag; de ge-
bruikte taai-term regen functioneert „auslösendquot;, bewerkt de „Ordnung
der Steuerungsmomentequot; (Bericht XII blz. 105) in degene tot wie ge-
sproken werd. ..Regen 1quot; heeft vrolik geklonken en 'n beetje ironies ook;
dat is „Kundgabequot; van de stemming van de heer des huizes 42)

Mevrouw heeft 't goed gehoord 1 Ze heeft voor de spiegel haar hoedje
nog n beetje vastgedrukt, en.... nog steeds niet naar buiten gekeken.
Maar ze zegt: „Je hebt lekker weer gelijk!quot; omdat ze nu heel goed
weet dat er buiten water uit de wolken valt, en dat weet ze omdat
haar man zei: „Regen!quot; Dat is „Darstellungquot;. Bühler concludeert:
„Regen 1 fungeert dus op drie wijzen als teken : als „Signalquot; (Auslösung
- Appell, vgl. Axiomatik blz. 80), als „Anzeichenquot; (Kundgabe = Aus-
druck vgl. id.) en als „Zeichenquot; (Darstellung), of met 'n meer expressieve
naam „Ordnungszeichenquot; of ..Symbol.quot; (vgl. Axiomatik blz. 90) Met
deze onderscheidingen — over hun afkomst uit verschillende philoso-

phieën kunnen we zwijgen — vat hij de verschijnselen onder 'n teken-
begrip. 43)

Welke kenmerken vertoont nu dit „Induktionsideequot; teken? Reeds
de oude scholastieken, zegt Bühler. die sommige teken-problemen goed
formuleerden en oplosten, gaven een zeer bruikbare omschrijving: „Sie
sagen kurz: aliquid stat pro aliquo, das sinnlich wahrnehmbare Sprach-
zeichen steht für etwas anderes, als was es selbst ist. es fungiert als
Stellvertreter. (Bericht XII blz. 101) Het is zeer tekenend dat Bühler
juist deze formulering „stare pro alquoquot; gebruikt. Zijn bron Ockham
zegt wat meer: „Signum accipitur pro illo, quod aliquid facit in cogni-
tionem venire, et natum est pro illo supponerequot; (= stare pro aliquo) 44)
De tekst bij Geyser wijst er t.a.p. uitdrukkelik op dat supponere 'een
kennis-theoretiese onderscheiding is: „Die Supposition ist die

«) „Soll der Eigenbedarf und die E i g e n s t i m m u n g der Individuen bei
der gegenseitigen Steuerung ihres Benehmens Berücksichtigung finden, nun. dann
mussen sie eben, soweit sie nicht ohne weiteres aus der primären Zwecktätigkeit zu
entnehmen sind, eigens kundgegeben werden.quot; {Bühler. Krise blz. 41)

„Phänomenologisch gehört das, was in der Kundgabe und Auslösung an Zeichen-
Aktionen vorliegt, unter den Oberbegriff der Anzeichen, während die Darstellung mit
Ordnangszeichen operiert.quot; (Krise blz. 62) Bij deze verdeling is Bühler ook in zijn
„Axiomatikquot; gebleven.

Überweg-Geyser. Grundriss der Geschichte der Phüosophie: Die patrisUsche
und scholastische Zeit. Berlinnbsp;blz. 578.

Repräsentation dessen, was im Umfange des Begriffs liegt, durch das
diesen Begriff bezeichnende Wortquot;. M.a.w. doordat het woord „facit
aliquid in cognitionem venirequot;, is het teken plaatsvervanger.

De nominalist Ockham wijkt hierin niet af van de grootmeester der
scholastiek Thomas van Aquine. die het teken als volgt definieert:
..Signum est per quod aliquis devenit in cognitionem alterius.quot; Alleen
in een ken-act kan iets ..tekenquot; zijn, en het is de wijze dier kennis-
name die de tekensoort wezenlik bepaalt. Niet de vorm die gekend
kan worden is ..tekenquot; -- ook al blijven we veihg het rode signaal-
licht. zoals 't spraakgebruik vraagt, 'n ..tekenquot; noemen — doch wel:
de gekende ..vormquot; in de eenheid met de onaanschouwelikheid die
ons „iets andersquot; doet kennen. En, dit anders is de „zaakquot;, dit andere
is het „niet-ikquot;. dat wij in het teken-gebruik tegenover ons stellen.

Bühler heeft zich willen wapenen tegen de Saussure's psychologisme
(Axiomatik blz. 34 vlg.) en hij kritiseert diens befaamde ..circuit de
la parolequot; {de Saussure blz. 27 vlg.). waarvan hij terecht meent (vgl.
nog Bericht XII blz. 79) dat zij geen inzicht geeft in de structuur van
het taalgebeuren en tenslotte in naturalistiese beschouwingswijzen ge-
Vangen bleef. 46) doch ook Bühler. tans onder invloed van behaviourisme,
maakte zich niet volkomen vrij. Wanneer „psychologistiesquot; een deni-
grerend epiteton is. dat op Bühlers linguistiese inzichten niet past. dan
heeft hij zich toch niet vrij gehouden van een ander epiteton dat ook zo
gebruikt zou kunnen worden; hij is. ongetwijfeld zijns ondanks, nog
..behaviouristiesquot;: hij stelt de ..Schallwellenquot; als teken. Bühler werd
bevestigd in zijn mening omtrent de juistheid zijner verdeling door bio-
logiese en behaviouristiese beschouwingen: 47) een schot klinkt, een zwerm
Vogels vliegt op. Er is een oorzakelike samenhang tussen schot en vogel-
gedrag. Het ..vluchtenquot; is ..ausgelöstquot;, de functie van het schot is ..Aus-
lösungquot;. De struiken ritselen, een tijger verschijnt. De leider van een
troep apen. die aan de voet van de bomen spelen merkt het gevaar,
dat in hem een waarschuwingskreet „auslöstquot;. Doch deze ..ausgelöstequot;
kreet vertoont twee aspecten: de leider maakt er zijn angst in waarneem-

S. Thomas. Summa Theol. III. q. 60, a. 4.
«) Op soortgelijke gronden als Bühler. maar veel minder systematies, critiseert
Gardiner de opvattingen omtrent de „circuit of speechquot; bij de ..first-rate scholar de
Saussure (blz. 59-60). Ogden amp; Richards critiseren de Saussure zeer scherp, omdat hij
naïef was een theorie te bouwen waardoor „the process of interpretation is included
by definition in the signquot; (blz. 5). iets waar de schrijvers zich inderdaad met zoveel
zorg voor wachtten, dat ze helemaal geen „signsquot;, maar hoogstens „signalsquot; definieerden.
Vgl. Gustaf Stern. blz. 131.

Vgl. Karl Bühler. Vom Wesen der Syntax in: Idealistische Neu-
Philologie. Festschrift für Karl Vossler. Heidelberg 1922. blz. 58, 59.

baar: dat is „Kundgabequot; ; de ander apen horen de kreet en vluchten:
dat is „Auslösung.quot; 48)

Dempe vat dit samen in twee regels: „Kundgabe ist immer zugleich
selbst Auslösung und wird nur Kundgabe genannt, weil sie eine andere
Auslösung zur Folge hat.quot; (blz. 57) In situaties als die zo juist be-
schreven zijn, is van geen „Darstellungquot; iets te bespeuren. Een uiting
die zich alleen als het gevolg van de „Darstellungsquot;-functie laat ver-
klaren is het b.v. als het kind gaat vragen: „Wat is dat ?quot;, wijzend op
'n bloem, wijzend op 'n vogel.

Van dit biologies uitgangspunt is Bühler niet meer geheel vrij ge-
komen ; het beïnvloedt al zijn verdere beschouwingen, die „linguistiesquot;
hadden moeten zijn. Hij zal op deze wijze de specifieke eigenaardig-
heden van zijn drie vormen van teken-zijn, als ze geobserveerd worden
aan n gebruikte taai-term, niet volkomen kunnen ontwikkelen. Bekijken
we daarvoor de zo straks beschreven gevallen nog eens wat nader.

Uuhlers verklaringswijze. „Regen!quot; Wat wilde de heer des
huizes ? Zijn vrouw er toe brengen haar paraplu mee te nemen; dat in
ieder geval. Wat was dus zeker de bedoeling van zijn woorden? De
„situationsgerechte Reaktionquot; bij zijn vrouw te wekken, haar hande-
lingen te beïnvloeden. Hij zou dit op verschillende manieren hebben
kunnen doen. De eerste daarvan is wel wat vreemd. Zij zou nl. in
handtastehkheden hebben moeten bestaan. Doch, dat gebeurt niet. Zijn
teken: „Regen!' neemt de plaats in van al zijn handelingen; hij
steekt geen vinger uit en Mevrouw reageert vlot en zelfs beminnelik.
Wat IS er gebeurd? Er was geen gemeenschappelik waar-
n e m m g s g e heel. Mevrouw zag de regen niet; de taai-term „Regen !quot;
IS voldoende. 49) De psychiese „Steuerungsmomentequot;, die de uitwendige
handelingen van Mevrouw bewerken, zijn door de kennisname van het
teken „geordnet en geactiveerd. Het „tekenquot; neemt dus de plaats
ook in van de bedoelingen van de spreker omtrent de beslissingen van
de hoorder: „Die Sprachzeichen fungieren im Verkehr der Menschen
als Steuerungsmittel des praktischen Verhaltens, sie sind Signale im

„Zur Kundgabe wird ein derartiger Zusammenhang erst dadurch, dass er in die
biologisch ältere Einrichtung der Auslösung eingebaut ist, oder menschlich gesprochen
4«^nbsp;Notiznehmeiis anderer Individuen.quot; {BüMer Syntax blz. 58)

») Uitvoerig, doch niet onmiddellik toegepast op taal, behandelt hij de „Steue-
rmg in zijn „Krisequot; blz. 38 vlg., en wijst nadrukkelik op het cardinale feit dat de
„Steuerung , naarmate 't „Richtpunkt der Steuerungquot; in de waarneming gegeven is
of met, wezenlik verschilt, een „Kontakt höherer Ordnungquot; eist; „Um gleich zum
Höchsten zu greifen: der sprechende Mensch appelliert an Vorstellungen und Beariffp
seines Hörers.quot; (blz. 41)

Dienste des Gemeinschaftslebens.quot; (Bericht XII blz. 104) so)

Ondertussen is het Bühler met deze signaal-functie als teken-ver-
schijnsel niet voor de wind gegaan; de subsumptie onder „plaats
innemenquot; wou maar matig lukken. Hij erkent dit zelf ruiterlik: „Es
ist nach alldem nur das grob-logische Facit, wenn man der Ordnung
halber die Formel aliquid stat pro aliquo auch für die Signale ausfüllt.quot;
(Axiomatik blz. 89) Het zou wel eens kunnen wezen dat zijn signaal-
functie geen taal-teken-verschijnsel was, doch enkel een functie van het
taai-moment in het ervarings-geheel, een functie die ook andere dan
taai-momenten kunnen vervullen.

Hij belooft in zijn „Sprachtheoriequot; deze vraag op te lossen (Axiomatik
blz. 89) en geeft voorlopig al enige aanduidingen, so*)

Nu wat Bühler „Ausdruckquot; noemt in zijn „Axiomatikquot; en wat vroeger
..Kundgabequot; heette: Mijnheer was vrolik en had ook wel 'n beetje
Schadenfreude; Mevrouw heeft 'ns even gelachen en ook wel 'n prikje
gevoeld. Dat heeft „Regen!quot; gedaan. Mevrouw heeft daaruit iets op-
gevangen waaruit zij nu haar mans vrolikheid kent en z'n Schaden-
freude, en ze heeft ook daarop gereageerd, deze keer hef en lachend,
'n andere keer is ze misschien wel eens kwaad geworden. „Regen! heeft
'n gemoduleerd dynamies en muzikaal accent gedragen, en zekere duur-
verschijnselen vertoond. De „uitdrukkingquot; heeft de plaats in-
genomen van Mijnheers gevoelens. Bühler heeft voor deze teken-
functie de naam „Anzeichenquot; gebruikt, si)

Op twee plaatsen bespreekt hij zeer uitvoerig dit verschijnsel, 52) eerst
in het „Berichtquot;, dan in zijn „Axiomatikquot;.

Hoe komt de kennisname van Mevrouw tot stand? „Wir schliessen
quoad existentiam aus dem Auftreten eines Lächelns oder anderer Aus-
druckssymptome auf dies und das im Erlebnis oder in der Persönlichkeit
dessen, der das „Symptomquot; produziert, an dem wir es sehen.quot; (Bericht
XII blz. 103) Er zijn twee termen die verklaring behoeven, schliessen
en quoad existentiam. Met „schliessenquot; bedoelt Bühler niet dat er een
redenering nodig zou zijn óm een „Anzeichenquot; als zodanig te „erfassenquot;,
hij laat 't in het midden of dit „erfassenquot; direct of indirect zou zijn.

®0) De wijze waarop deze kennisname tot stand komt schematiseert Bühler in zijn
..Krisequot; blz. 93. Vgl. nog „Axiomatikquot; blz. 87 en 88.

^o*) Bühler heeft zijn belofte gestand gedaan ; de „Sprachtheone tracht 'n oplossing
geven. Vgl. hier achter noot 61*.

Bühler volgt Husserl, blz. 23-30. Vgl. nog Cassirer III. blz. 375.
Verleden jaar wijdde hij aan de Ausdrucks-theorie een geheel werk: Kart
Bühler. Ausdruckstheorie. Das System an der Geschichte aufgezeigt. Jena 1933.

Ook ziet hij de mogelikheid dat ook 'n dergelike „Ausdruckquot; 53) „sym-
bolischquot; zou worden, doch dit alles doet niets af aan het voor hem
essentiële in de „Ausdruckquot;, waarvoor hij ondertussen ook de naam
„Zusammenhangszeichenquot; heeft gebruikt: wij worden door zijn be-
staan tot de kennis van het bestaan of tot bestaan komen
van het „Angezeigtequot; gebracht; rook wil zeggen: er is vuur,
donkere wolken: er komt regen, lachen: er is plezier. En, deze
functie kan een „Anzeichenquot; uitoefenen op grond van onze overtuiging
van een „connexio rerumquot; tussen „Anzeichenquot; en „Angezeigtesquot;. Een
„Anzeichenquot; in taal is ,,Kundgabe von Akten, von psychischen Erleb-
nissen und Stimmungen, von Bewusstseinweisen, und nicht von Sach-
verhalten oder Gegenständen,quot; 54) en wel zo dat de hoorder kennis van
hun bestaan krijgt. Ook hier weer is het nodig er op te wijzen dat hem
die kennis niet expliciet in taal wordt bijgebracht, in dät geval spreken
we van „Darstellung.quot; 55)

Van een geheel andere orde is het feit dat „Regen lquot; de plaats in-
neemt van het complex van physiese processen dat zich in de natuur
afspeelt, en dat door Mijnheer werd waargenomen. „Ordnungszeichenquot;
noemt Bühler deze klasse van tekens. Er is geen verhouding van af-
hankelikheid in bestaan tussen „Regen!quot; en de vallende regen, zoals
die tussen vallende regen en wolken wel bestaat, en ook tussen rook
en vuur, het lachen en het plezier. Niet door zijn bestaan is „Regen!quot;
een motief voor onze kennis van het bestaan van de regen, doch door
zijn „Zuordnungsbedingungquot;.

De curve op een vel papier, die het verloop der koorts bij een patiënt
aangeeft, is niet door de koorts veroorzaakt, en ze gedraagt zich ook
helemaal niet „alsofquot; dat wel zo zou zijn. Ze heeft alleen representa-
tieve waarde, omdat zij door ons van te voren op het verloop der koorts
„betrokkenquot; is. „In dieser Zuordnungsbedingung liegt das Wesen der
Darstellung (representatio) beschlossen. Es ist, so könnte man das kurz
ausdrücken, nicht eine connexio rerum, sondern ein ideeller ordo rerum,
eine Erkenntnisordnung, in deren Rahmen die Stellvertretung hier statt
findet. So könnte und kann man sich ausdrücken, solange alle letzten
erkenntnistheoretischen Streitfragen von dem an sich so einfachen Tat-
bestande, den wir im Auge haben, fern gehalten werden.quot; (Bericht XII

In tegenstelling met Husserl neemt Bühler de term „Ausdruckquot; niet in de be-
tekenis van „Zeichenquot;, doch van „Anzeichenquot;. In zijn „Axiomatikquot; vervangt hij, zoals
gezegd, Kundgabe door Ausdruck.

Dempe, blz. 50. Vgl. Cassirer III. blz. 76 vlg.

De pagina's 82 vlg. van de „Axiomatikquot; grijpen op het hier gezegde terug en
geven daarop kostbare, doch niet essentieel ingrijpende, aanvullingen.

blz. 104) 56) Dit laatste is de specifiek menselike teken-functie der taal:
quot;die Darstellungsfunktion (ein neuer Name für eine alte Sache, den
ich 1919 als erster vorgeschlagen habe) ist das Dominierende und. so
weit wir heute sehen können, spezifisch Menschliche an der Menschen-
sprache.quot; (Bericht XII blz. 121)nbsp;„ ,,

Communicatie. Gustaf Stern (blz. 24) is verwonderd dat Buhler
en Ogden amp; Richards geen afzonderlike taal-functie „communication
onderscheiden. Wanneer hij, die toch Bühlers „Krisequot; onder zijn litera-
tuur vermeldt, zich volkomen gerealiseerd had welk hun standpunt is,
zou voor deze verwondering geen plaats geweest zijn. Dat taal „com-
municeertquot; 57), op welke wijze dan ook, is voor hun taai-beschouwing
een postulaat. Zij nemen, en wel op zeer goede gronden, van te voren
aan, dat „communicatiequot; bestaat: zij weten èn uit eigen ervaring, die
zich aan elke waarneming door een ander individu onttrekt, èn uit de
constatering der „Kovarianzquot; van het gedrag der sprekende individuen,
dat zij door taalklanken met een ander individu in contact zijn. Zij
beschouwen nu, vanuit hun standpunt terecht, niet communicatie als een
taai-verschijnsel, maar taal als een communicatie-verschijnsel.

Natuurlik is vanuit dit standpunt niet het geheel der taal-ervanngen
onderwerp van studie, want, zonder enig contact, zonder enige communi-
catie, bestaat de taal waarin we zwijgend denken. Doch Bühler ontkent
dit aspect evenmin als Ogden amp; Richards dat doen. Zij nemen allen
terecht aan dat in het communicatief taalgebruik de sleutel ligt voor het
begrip van alle taai-aspecten en dat in alle communicatief taai-gebruik
ook dit andere aspect ligt opgesloten. 58) Als de wijsbegeerte dit al niet

„Die Darstellung operiert mit Ordnungszeichen, während der Ausdruck zu den
Anzeichen gehört. Ein weiterer terminologischer Vorslag geht dahin, die sAolastischen
Termini existentia und essentia für unsere Zwecke ihres ontologischen Haupt- oder
Beisinns zu berauben, um dann festzustellen, dass das Lesen und Verstehen des Aus-
drucks stets ein Schliessen aus Seiendem auf Seiendes, ein Schliessen also
Kam von Gegebenem auf anderes bedeutet oder mit enthält. Das Lesen und Verstenen
einer Darstellung dagegen enthält denselben Schluss höchstens secundar una
®uss ihn auf Umwegen machen, weil die Zuordnung ihrem Wesen nach das eme zum
andern bringt nach der Struktur der beiden oder, wie die Scholastiker sagten,
quoad essentiam.quot;nbsp;, ,

Onder „communicatiequot; wordt hier natuurlik contact door taalklanken verstaan,
niet het „mededelendequot; taalaspect tegenover het „vragende b.v.

58) Gardiner berokkende zich moeilikheden door dit niet van den aanvang af in
't oog te houden: „On the view here advocated, speech is a human activity demanding
at least two persons possessing a common language and finding themselves in a common
situation. The science to which linguistic theory thus ultimately owes allegiance is
neither logic nor psychology, but sociology.quot; (blz. 7) Taal als denkmiddel is niet een
latere ontwikkeling uit het communicatief taalgebruik, zoals de Laguna aanneemt;

eeuwen met recht had beweerd, zou Cassirer het in onze eeuw dan toch
wel duidelik hebben aangetoond.

Wat is communicatie ? Wij doen de werkelikheid geweld aan wanneer
wij ons de situatie, waarin een communicatie-proces door taal zich vol-
trekt, voorstellen als bestaande uit 'n waarneembare omgeving, een
spreker en hoorder en 'n taai-moment, dat als 'n soort ping-pong-balletje
tussen spreker en hoorder heen en weer vliegt. De taal-ervaringen van
spreker en hoorder zijn gescheiden processen en de verbindende klank-
golven zijn helemaal geen taal. Van de taai-onderzoeker gezwegen, is
er in ons „Water!quot;~avontuuT, ten opzichte van het taai-gebeuren, in
werkelikheid niet één taai-moment, doch er zijn er twee. Het ene is
dat van de spreker, die taal voortbrengt, het andere dat van de hoorder,
die taal interpreteert. De taal-o n d e r z o e k e r, die deze twee momenten
in één ervaring beleeft, en ten opzichte van wie heuvels, lucht, hcht,
warmte, roeper, hoorders en hij zelf één situatie uitmaken, is maar al te
zeer geneigd dit over 't hoofd te zien. En gebeurt dit, dan wordt „com-
municatiequot; een bedrieglike term. We denken zo licht dat die zou slaan
op een of ander mediërend proces, buiten spreker of hoorder, een soort
actieve physiese of metaphysiese accolade. 59) Niets is minder juist dan
dat: communicatie is de ervaring van een relatie van gelijkvormigheid
tussen taai-voortbrenger en taai-hoorder.

Het communicatie-proces in taal is geen mechanies gesloten en homo-
geen verloop, zoals de schemata van de Saussure (blz. 27 vlg.) of
Gardiner (blz. 79), die beiden een soort cirkelgang voorstellen, zouden
kunnen doen denken. Alleen op het plan der physiese verschijnselen is
er continuïteit. De taal-ervaringen van spreker en hoorder bouwen zich
daarbuiten en daarboven uit. Juist in zover er „taalquot; is, „Kontakt höherer
Ordnungquot; (Krise blz. 41), is er onderscheid; in zover er physiese
samenhang -bestaat, is er eenheid. Wil de communicatie volkomen zijn,
dan moet aan elk der polen, spreker en hoorder, het proces bewust
worden gecontinueerd.

Het wijsgerige probleem dat zich hier voordoet: hoe deze eenheid in
gescheidenheid mogelik is, hoeft geen taalkundige te verontrusten. We
hebben eenvoudig het feit te nemen (Krise blz. 85). Communicatie im-
pliceert twee gescheiden processen, één bij de spreker, één bij de hoorder.

beide aspecten zijn in communicatie verenigd. Dit behaviourisme is niet minder een-
zijdig dan het vroegere logicisme.

®®) Bühler is daaraan dan ook in zijn formulering niet ontkomen : hij maakt zoals
we zagen, de „Schallwellenquot; (Bericht XII blz. 105), in plaats van de taal-ervaringen
tot dragers van een drievoudige „Zeichenfunktionquot;. In het vervolg zal dit nog duide-
liker blijken.

Daartussen en daarbuiten zijn ongetwijfeld klank-golven, maar waarin
spreker en hoorder met elkaar „communiceren' is niet m klank-golven,
doch in „taalquot;; physies is er „contactquot; in klank-golven. De verklarmg
der gelijkvormigheid dezer taai-ervaringen zoekt BMer terecht bi, een
tekenfunctie. In zijn formulering plaatst hij die echter waar ze met te
Vinden is: in het zinnelik waarneembare, en niet in de ervarmg. waar
hij ze zou moeten zoeken en prakties ook vindt.

PsYchologisme of behaviourisme? Bühler verklaart „Sym-
bolquot;. „Anzeichenquot; en „Zeichenquot; volgens hetgeen wat v™gen wordt^
en dat is zeer juist, doch hij plaatst als vervanpr de Schallwellen ^
dat is principieel onjuist: niet de klank is „teken , doch de taai-term.

ennbsp;dezenbsp;bestaatnbsp;alleennbsp;innbsp;denbsp;taai-gebruikendenbsp;mens.nbsp;60)

Reeds in zijn „Kritische Musterungquot;, dus lang voor hi, t teken-begrip
als plaatsvervanging toepaste, zag hij een a priori der teken-mogehk-
heden in hun doelmatigheid, in de richtingen

..leistenquot;, in hetgeen hij hun „Sinnquot; noemde. Hij formuleerde dit sehe p
in een btere pLicatie: „Wir stellen die Frage. -
sprachliches Zeichen sinnvoll sein kann, und ^«ten: m den dre
und nur in den drei genannten Richtungen, namhch in R'^htung auf
den Sprecher (Kundgabe), den Hörer (Auslösung) und emen G^
stand oder Sachverhalt, den er nennt oder darstellt (Darstellung).
(Syntax blz. 60) Reeds Junker merkte op dat op deze wijze de zaak
bedenkehk wordt: immers „Auslösung«quot;- en „Kundgabe -verschijnselen
zouden én bij spreker én bij hoorder moeten worden gede mieerd. 6 )
Junker zou misschien nog bedenkeliker gekeken hebben als hi, reeds
had kunnen lezen wat Bühler nog zou schrijven:

..Um auf den springenden Punkt zu kommen, fragen wir uns einfach
nach der Weise der alten Grammatiker mit wer? was? wem? durch
die Struktur (der taal-situatie) hindurch und finden: In Relation zu
diesem was ist der Sprecher als Sender und der Hörer als bm-
P fang er zu betrachten. Der eine gibt, der anderenbsp;entgegen ^

Was? „Flatus vocisquot; sagten die alten Nominahsten, „Schallwellen sagt
der moderne Stoffdenker und kein Philosoph der Welt wird ihre Position
erschüttern vermögen. Sie soll auch gar nicht erschüttert, sondern
nur ergänzt werden durch den Zusatz, dass diese Schal wellen im
Austausch „als Zeichenquot; fungieren.quot; (Bericht XII blz. lUU, IUI)

«») Vgl. Husserl blz. 24, 25, waar hij dit princiep voor n „Anzeichenquot; vasUegt.

Het geldt voor elk teken.nbsp;, ,,nbsp;„ , .

«M Heinrich F. J. Janker. Die indogermanische und die allpmeme Sprachwissen-
schaft. (In : Stand und Aufgaben der Sprachwissenschaft. Festschrift für W. Streitberg.
Heidelberg 1924, blz. 13).

Immers laten we toegeven dat. altans de waargenomen klank
„als teken „functioneertquot; in zover deze teken-wijze „signalerenquot;
ot „uitdrukkenquot; is, ..functioneertquot; zij daarom ook „darstellendquot; ? Ervaren
WIJ m de waargenomen klanken „iets andersquot;, kennen wij in hén
de „Gegenstände und Sachverhaltequot;? Ook Bühler beweert dit geen
ogenblik; wij kennen „Gegenstände und Sachverhaltequot;, de „zakenquot; in
de gedachte, in de onaanschouwdike ken-momenten der ervaring.
Erl hierm hgt opgesloten dat „Ordnungszeichenquot;-2ijn - „teken-ziinquot;
zullen wij zeggen -- geen „functiequot; is, doch een eigen zijns-vorm, die
ad hoe moet worden geschapen, geponeerd. Door als middelpunt van
zijn bestudeerde situaties van taalgebruik de „Schallwellenquot; te nemen
begon 5«Wer zijn onderzoek buiten de kern van het taalgebeuren. Zijn
Schema der Sprachfunktionenquot; brengt nu als taai-verschijnselen samen
data die taal-wetenschappelik disparaat zijn. „Appellquot; en „Ausdruckquot;
enerzijds ~ Bühler ontkent dit niet - en „Darstellungquot; anderzijds zijn
irreductibeL De schemata zoals hij ze telkens geeft, verdoezelen dit feit
De drie „Dimensionenquot; zijn ook niet anders dan „g r o b-logischquot; onder
een teken-begrip te vatten; d.w.z. vatten we ze onder één teken-begrip
dan is dit begrip voordelinguistiek onbruikbaar, omdat het per se
veelzinnig is. 61*) In het middelpunt der studie van de linguist moet staan
wat inderdaad het centrum is van elke situatie waarin taal gebruikt
wordt : het taai-moment. De uitgangsnotie van de linguist wordt nood-
z^keh^ de ervaring ontleend, omdat we alleen introspectief kunnen

„ 'iilnbsp;'fnbsp;tracht Bühler ~ voor het „signaalquot; altans ^ de

moed kheid op e lossen, en geeft hij aan zijn „Appellquot;-functie een geheel nieuwe inter-
pretatie. „Appelheren wordt „zeigenquot;. Op grond van die „Zeig quot;-functie onderscheet
h.j nu een klasse van Zeigwörterquot; (blz. 107 vlg.) tegenover „Nennwörterquot; (blz. 150
V g.). Door „Zeigworter echter wordt nu volstrekt niet meer alleen het p aküsche
Verhalten gesteuert (vgl bladz. 24 hiervóór), doch ook het theoreti f/ d nÏÏn
word door de „Zeigworter in een bepaalde richting gevoerd: ze „wiizenquot; ook a^
het theoretiese denken de weg. (^blz. 121) Het zijn niet enkel ^^rlen tZ
en nu en ik. die „deixis-functie hebben, maar ook de conjuncties en de relativa fval
vooral blz. 402) worden „Zeigwörterquot; Het „Zeig quot;-verschijnsel treedt tenSte o^ t
ane taal-gebrmk ; ze fs in de formulering yan het metaphysies denken openbaart zich

Tn,-;nbsp;..Appellquot;-begrip aan een zo-

danige metamorphose onderworpen dat het in zijn organon-model der taal (blz. 28)

Znbsp;..Sender-Empfängerquot; valt weg, of wordt zo „over-

veloä . «Tr®''nbsp;wetenschappelik geen zin meer heeft. Door deze wending

verloochent Bühler prakties het zeer waardevolle en juiste „Appeir-begrip, da^
hij aan ^n organon-model demonstreerde. Hij kan het niet „plaatsenquot;, omdat hij het
ontwikkelde aan ..Schallwellenquot; in plaats van aan het ..woordquot;. ^ De schrijver kon
bl) het bewerken van dit hoofdstuk niet bevroeden, dat zijn critiek op Bühlers uitgangs-
punt bij het verschijnen der „Sprachtheoriequot; een dergelike bevestiging zou krijgt

bepalen wat inderdaad in de te bestuderen situatie „zin-volquot; is. „zin-volquot;
op de wijze der taal.

Bühler heeft zelf eens van de behaviourist geschreven: „Er mag sich
drehen und wenden, wie er will, es ist ihm wesensgesetzlich vorge-
schrieben, aus all dem, was man an Verhaltungsweisen der Tiere und
der Menschen mit den Sinnen wahrnehmen kann, die „sinnvollenquot; aus-
zuwählen, an denen allein das Interesse des Psychologen haftet. Also
®uch hier muss etwas in der Klammer zurückbleiben, und niemand kann
letzten Endes darüber Aufschluss geben, was Sinn eigentlich ist, ausser
die Erlebnispsychologie.quot; (Krise blz. 46) En dat is geen psychologisme,
quot;^ant de hnguistiek kan bezwaarlik gaan ontkennen dat haar object, het
taai-gebeuren, alleen vanuit zijn ervarings-aspect kan worden bepaald.
Psychologisme is het, dit ervarings-aspect te abstraheren van zijn be-
trekkingen tot het menselik gedrag, tot de situatie waarvan dit gedrag
deel uitmaakt en tot de „zakenquot;; psychologisme m.a.w. is het, te doen
alsof het taai-gebeuren niet wezens-noodzakelik buiten zichzelf uitwijst,
ï^sychologisme is het daarom als de Saassure, de „taai-vormquot; signifiant
ei de „betekenisquot; signifié noemt, in plaats van het teken — d.w.z. de
eenheid van „vormquot; en „betekenisquot; — signifiant te noemen en de „zaakquot;
daarop wij in taai-gebruik betrokken zijn signifié. Maar het is géén
Psychologisme als de linguist uitgaat van het feit dat elke onderzoeker,
^óór hij begint, op zijn wijze uit eigen ervaring weet wat „taalquot; is 62),
Oöidat hij taal „begrijptquot;, een proces waarvan het moeilik zal zijn aan te
tonen dat het zich niet in de onderzoeker en — wat betreft zijn „in-
houdquot; — onttrokken aan elke waarneming, voltrekt. Elke onderzoeking
^an ken-verschijnselen steunt, minstens ter bepaling van haar object, op
Segevens der introspectie, en als in die gegevens der introspectie geen
Moment zou liggen dat buiten de introspectie uit voert, dan blijven we
er tot in aevum binnen. Hierover te refereren is echter taak der meta-
Physiek, niet de onze.

^ Hermann Ammann. Die Menschliche Rede. I. Teil. Die Idee der Sprache und
Wesen der Wortbedeutung. Lahr i.B. 1925, meent dat wij het wat op deze wijze
^jolkomen kennen : „es gÜt nur dieses Wissen ins Bewusstsein zu heben und m Worten
darzustellen.quot; (blz. 10) Hieruit volgt dan ook voor hem dat 't geen nut heeft taal
^ definiëren: „Es hat keinen Sinn definieren zu wollen was nur unmittelbar aus dem
^riebnis heraus erfasst werden kann.quot; De schrijver ziet over 't hoofd, dat zijn woordje
••nurquot; in verbinding met „erfasstquot; alleen zin zou kunnen hebben, wanneer de taal-
^■^aring zuiver enkelvoudig en autonoom was, geen geledingen van welke aard ook
vertonen en geen enkele ondergeschiktheid. Pos heeft tegen deze theorie van
^^'nmann overtuigend geopponeerd in Zur Problematik der Sprachphilo-
® ° P h i e. Ein Gedanken-austausch zwischen H. J. P o s-Amsterdam und H. A m m a n n -
Innsbruck. Philosophischer Anzeiger IIL Jhrg. Bonn 1929. blz. 151.

Bühler heeft zich met zorg er voor gewacht geen psychologismen
te bedrijven, hij heeft helaas behaviourismen bedreven. Een schema dat
in „Schallwellenquot; centreert, is noch psychologies, noch sematologies, noch
hnguisties. 63) Na het voorafgaande spreekt Bühlers schema zijn eigen
taal. Wij laten hier een „Organon-Modell der Sprachequot; volgen, dat zijn
gedachten vereenvoudigd weergeeft.

ZAKEM

OMTVAhGER

De verhouding der »functies De instelling op de klank als
„tekenquot; belemmerde ongetwijfeld de vorming van 'n begrip omtrent de
verhouding der verschillende momenten in de ervaring van de taal-
gebruikende mens. Zonder enige aarzeling poneert Bühler de „Darstel-
lungsfunktionquot; als de „dominierende Zeichenfunktion der Sprachequot;. 64)
Doch van deze dominatie geeft hij geen linguistiese verantwoording. Wel

Hieraan verandert niets dat hij van taal-onderzoek, introspectie en. gedra^flquot;
observatie tegenover elkaar stellend, zegt: „Genau betrachtet ergibt sich, dass eine
Koppelung der beiden Aspekte, ein Ineinandergreifen, bereits im Ausgangstatbestande
vorliegt und unaufhebbar ist.quot; (Krise blz. 83) De vraag is welke der beide aspecten
bij de wetenschappelike analyse als uitgangspunt dient te worden genomen.

Een sprekend voorbeeld van de traditionele logiese formulering hiervan vinden
we bij Dr. Ernst OUo. Zur Grundlegung der Sprachwissenschaft. Bielefeld-Leipzig
1919: „Die primär intendierte Funktion der Sprache ist demnach, im Hörer gleiche
Urteile zu erwecken wie der Sprechende fällt, soweit diese überhaupt durch die Sprache
mitteilbar sind.quot; (blz. 40) Hoe vaak het verwekken van „gelijke oordelenquot; de primair
„geïntendeerdequot; functie der taal is, zullen weinigen durven uitmaken. Zeker is dat deze
„intentiequot;, deze „bedoelingquot; vele malen niet voorzit. Otto onderscheidt hier „bedoelingquot;
niet van „Leistungquot;.

hebben we van hem geleerd: „Durch Zuordnung der Ausdruckszeichen
gewinnen sie eine neue Sinndimension. Damit eine unabsehbare Steigerung
ihrer Leistungsfähigkeit als Kommunikationsmittel. Das eine durch das
andere.quot; (Krise blz. 50, 51) In zijn „Axiomatikquot; reeds werkt hij op
Waarlik begeesterende wijze de sematologiese princiepen uit waarop deze
„unabsehbare Steigerungquot; berust: de taai-gebruiker opereert met een
..(mindestens) zweiklassiges Systemquot; van „Setzungen (Konventionen)quot;.
Een systeem derhalve van het taai-type „baut dementsprechend auch
jede vollendete Darstellung in (mindestens) zwei abstraktiv zu sondern-
den Schritten auf, sagen wir einmal kurz, wenn auch unscharf und miss-
verständlich : in Wortwahl und Satzbau. Die eine Klasse von Setzungen
verfährt so, als gälte es, die Welt in Fetzen zu zerschneiden eder in
isolierbare Momente aufzulösen und jedem von ihnen ein Zeichen
zuzuordnen, während die andere darauf Bedacht nimmt, einer Durch-
konstruktion derselben Welt (des Darzustellenden) nach Rela-
tionen die zeichenmässigen Mittel bereitzustellen. Das sind, darstel-
lungstheoretisch gesehen, zwei durchaus disparate Weisen des
Vorgehens. Darüber muss volkommen Klarheit geschaffen werden....quot;
(blz. 69).

Maar, over de eerstbedoelde „Setzungquot; — die strikt genomen eigenlik
alleen Setzung zou mogen heten — leert Bühler de linguist weinig. Wel
schreef hij reeds in zijn ..Syntaxquot; (blz. 72) dat de taal „Gestaltung und
Gestaltetes (ist) durch und durch d.h. bis hinauf zum Satz und bis
hinab zu den phonetischen Elementen, diese eingeschlossenquot;, en heeft
hij dit inzicht in zijn latere phoneem-studies en hierin ook linguisties —
zeer vruchtbaar gemaakt, doch de eigenlike „Setzungquot; waarop dit gehele
tekensysteem is opgetrokken, de funderende act der woordmaking, neemt
hij hem niet de alles beheersende plaats in die haar in het taai-systeem
toekomt. Dat heeft hem zijn drie-deling vanuit de ..klankquot; beschouwd
als „tekenquot; gedaan I We geven graag toe dat de „Darstellungquot; in het
taai-gebruik domineert, doch we blijven ons met recht afvragen: in welke
functie centreert het taalgebeuren of is er geen andere hiërarchie dan
dat de ..Darstellungquot; in praestatie-vermogen de beide andere ..functiesquot;
overtreft? Is de taai-ervaring, waarvan wij toch allen menen dat zij
een zeer eigen karakter heeft, dat aan andere ervarings-momenten niet
eigen is, misschien niét zo eigensoortig, vergissen wij ons en is zij alleen
een combinatie van menselike handelingen, saamgehouden door het ge-
meenschappelike doel: communicatie, zoals de geheel verschillende
handelingen van de sportsman die een spring-praestatie wil leveren
Worden gecoördineerd door het doel: hoog springen, zoals de geheel
Verschillende menselike handelingen van de man die aan zijn schrijf-
3

machine werkt, worden gecoördineerd door het doel: Bühlers teken-
theorie uiteenzetten ?

Dempe heeft geheel zijn werkje aan het betoog gewijd „dass es
nur eine Grundfunktion der Sprache gibt, die die Sprache als Sprache
konstituiert, eben die Darstellung.quot; (blz. 98)65)

Hij heeft daarin, geloof ik, gelijk. Bühlers niet op ,,Darstellungquot; terug-
voerbare „taar'-momenten „Auslösungquot; en ,.Kundgabequot; zijn „Sinn-
dimensionenquot; der communicatie, niet specifiek taalverschijnselen. „Com-
municatiequot; als ervaring die in taai-gebruik tot stand komt, is onver-
staanbaar wanneer de verschijnselen, die Bühler onder „Appellquot; en
„Ausdruckquot; groepeerde, buiten beschouwing worden gelaten, doch de
taai-verschijnselen in deze communicatie worden onbegrijpelik wanneer
zij a 1 s communicatie op één lijn worden gesteld met de feiten die onder
..Darstellungquot; worden samengevat. 65*)

Ook hier weer was het standpunt van de onderzoeker voor het be-
antwoorden der vragen beslissend. Wie zich afvraagt: welke momenten
vertoont een communicatie-proces ten opzichte van de waarneembare
klanken, zal een ander antwoord krijgen, dan wie zich afvraagt: welke
biezondere kenmerken vertoont in een communicatie-proces het taai-
moment. En deze laatste vraag is het weer die de taalkundige zich
allereerst moet stellen. Wie meent in de beantwoording dezer laatste
vraag het volledige gebeuren, dat zich afspeelt bij een communicatie
waarvan een taai-moment deel uitmaakt, te hebben gevat, vergist zich;
wie meent in zijn antwoord op de eerste vraag de normen te zullen
vinden om de structuur van het gebeuren, dat hij onderzoekt, te verstaan,
vergist zich evenzeer.

Wanneer men ons 'n kalf noemt, zal iedereen moeten toegeven, dat
wij met een zeer duidelike naam benoemd zijn. Om die naam echter
ging het niet. Er werd tegen ons kalf „gezegdquot;, maar er werd heel iets

«5) Dempe ziet ook niet over 't hoofd dat er nog niets gezegd was omtrent de
taal als zodanig, wanneer „Darstellungquot; zonder meer ook een functie in andere er-
varingen kan zijn en dat dus taal een eigen teken-functie moet uitoefenen om een
eigensoortig ervarings-moment te kimnen worden genoemd. Het zeer ingenieus gevonden
en uiteengezette antwoord op deze vraag, dat hij op blz. 85 vlg. geeft, kan zeer kort
worden samengevat: het woord is het oer-teken ; alle andere tekens zijn slechts modifi-
caties van dit ene. Dat wij hiermede accoord gaan zal de lezer niet veronderstellen.

®®*) Het zal, na hetgeen in noot 61* gezegd werd, niet nodig zijn hier uitvoerig te
herhalen, dat Bühler in zijn „Sprachtheoriequot;, m.i. tevergeefs, tracht het „Zeigquot;-ver-
schijnsel als een aan „Darstellungquot; geopponeerd taal-tekenverschijnsel te handhaven.
Wat hij nu ..zeigenquot; noemt, is een vorm van „darstellenquot; tevens; zijn vroegere
„appellierenquot; was dat niet. Het enige wat hij nu aantoont is, dat woorden „darstellendquot;
„zeigenquot; kunnen. Wij blijven onthouden dat hij ons vroeger terecht leerde, dat er
bovendien een functioneel aspect „Appellquot; is.

anders „bedoeldquot;; er werd „taalquot; gebruikt om een „situationsgerechte
Reaktionquot; bij ons te wekken. De „Darstellungsmomentenquot; van „taalquot;
werden gebruikt als middel om een bepaalde reactie te wekken die niet
m termen van „Darstellungquot; was gebracht. Pas een juist begrip van het
..Darstellungsquot;-karakter van de taai-term kalf. kan ons inlichten omtrent
de aard van dit „Appellquot;-verschijnsel. Te beweren dat kalf hier stomme-
ling „betekentquot;, miskent juist de aard van het Darstellungs-verschijnsel in
dit geval, en daarmee de wijze waarop hier Auslösung tot stand komt.
Er is tussen de drie „Sinndimensionenquot; niet enkel een verschil in de
hiërarchie van de waarden, of in quantitatieve verhoudingen — de
enige verschillen die Bühlers opvatting, tussen „Darstellungquot; enerzijds
en „Appellquot; en „Ausdruckquot; aan de andere kant. als momenten ener
taai-ervaring, toelaat — „Darstellungquot; is in een taai-ervaring het moment
Waardoor de structuur dezer ervaringen wordt bepaald. Het uit-
gaan van een behaviouristies beschouwde communicatie-situatie heeft
Bühler tot nog toe belet de volle aandacht te geven aan de ver-
houding der momenten van dit zeer biezondere ervaring s-geheel.

En dat is het frappante in Bühlers analyse, dat zelfs een psycholoog
als hij, dit éne feit over 't hoofd zag : de mens onderscheidt zijn taal-
ervaringen duidelik van „Ausdruckquot;, van expressie, van expressie ook
»n taal, en van „Appellquot;, van bedoehng, van bedoehng met taal. Reeds
Wilhelm von Humboldt (geciteerd bij Dempe blz. 59) formuleerde met
betrekking tot „Ausdruckquot;, dit cardinale feit uiterst scherp : „Der Mensch
Unterscheidet sogar sein eigenes Empfindungsgeschrei gar sehr von der
Sprache; und hierin leitet die Empfindung auch den Gebildetsten sehr
quot;Chtig. Ist er so bewegt, dass er nicht mehr daran denken kann, den
Gegenstand von sich selbst wenigstens in der Vorstellung loszureissen,
so stösst er den Naturlaut aus; im entgegengesetzten Falle redet er
und erhöht nur den Ton noch Massgabe seines Affekts.quot; (curs. v. d.
®chr.) Ieder mens die, bij zinnen, een taai-ervaring beleeft, weet dat hij
een ervaring van een geheel eigen orde doormaakt, waaraan al de
andere momenten ondergeschikt zijn. Het moge waar zijn, zoals
«e Laguna veronderstelt, dat onze voorvaderen, toen ze uit de bomen
«kwamen om in holen te gaan leven, zich van dergelike ervarings-
'^erschillen niet bewust waren, het is zeker, zoals ]ohn Ries terecht op-
'n^t, „abenteuerhchquot; 66) vanuit een dergehke beschouwing hcht te ver-

schlquot;^ Jo/in iïies. Was ist ein Satz? Prag 1931. „Vom Bekannten kann man Rück-
niusse auf das Unbekannte wagen; aber den höchstens bloss vermutbaren Zustand
ner unendlich fernen Urzeit zum Kriterium des Vorhandenen und geschichtlich Er
eisbaren machen und zur Aufhellung des Gegenwärtigen verwenden zu wollen er-

quot;-neint geradezu abenteuerlich.quot; (blz. 43)

wachten over hetgeen er tans bij, ons omgaat. Bühlers analyse ver-
antwoordt tot hiertoe alleen een onbepaalde samenschikking. Wij
hebben integendeel de overtuiging met een structuur te doen te hebben,
met een geordend geheel, d.w.z. met een gevariëerde veelheid van
momenten, verenigd volgens één princiep. 67)

Bühler meent dit princiep te vinden in zijn „tekenquot;, in „id quod stat
pro alioquot;, doch in de toepassing van dit begrip op de werkelikheid
slaagde hij niet volkomen. Te weinig hield hij rekening met de nood-
zakelikheid dit begrip, in wezen veelzinnig, te vervolledigen met de ken-
merken die het in zijn verschillende toepassingen behoeft: in zover
taal een eigen tekenverschijnsel zijn zou, moet daaraan
ook een eigen teken-begrip beantwoorden. En dit begrip
is dan de sleutel van de complexe ervaring waarin we „taalquot; beleven.
„Um die Eigentümhchkeit irgend einer geistigen Form sicher zu be-
stimmen, ist es vor allem notwendig, dass man sie mit ihren eigenen
Massen misst.quot;68) Welnu, noch bij „Darstellungquot;, noch bij „Ausdruckquot;
of „Appellquot; determineerde Bühler precies wat daaraan „taalkundigquot; is.
„Die eigene Grundgesetzlichkeit der Formungquot; waarvan Cassirer spreekt
liet hij, voor de eerste klasse van ,.Setzungenquot;, volkomen onbepaald en
daarmee ging in de analyse en in zijn schema iets teloor: de verhouding
nl. der ervaringsmomenten bij taai-gebruik. 68*)

En -wat verstaan wij onder een ..princiepquot; ? „Id a quo aliquid quocumque modo
procedit.quot; S. Thomas. Summa Theol. I, q. 33, a. 1.

68) Cassirer heeft deze noodzakelikheid op een voortreffelike wijze geformuleerd.
Aansluitend bij het voorafgaande volgt: „Die Gesichtspunkte, nach denen sie beurteilt
und nach welchen ihre Leistung abgeschätzt wird, dürfen nicht von aussen an sie
herangebracht, sondern sie müssen der eigenen Grundgesetzlichkeit der Formung selbst
entnommen werden. Keine feststehende „metaphysischequot; Kategorie, keine von andersher
gegebene Bestimmimg und Einteilung des Seins, so sicher und festgegründet sie immer
erscheinen mag. kann uns der Notwendigkeit eines solchen rein immanenten Anfangs
überheben. Das Recht, diese Kategorie anzuwenden, ist immer erst dann gesichert,
wenn wir sie nicht als ein festes Datum dem charakteristischen Formprinzip voran-
stellen. sondern wenn wir sie aus diesem Prinzip selbst abzuleiten und zu
verstehen'vermögen.quot; (I. blz. 122) Cassirer vraagt hier niets anders, dan hetgeen
reeds Thomas van Aqtiine zeer scherp, en op een breder plan nog, als eis stelde : dc
methoden van begripsvorming van de ene wetenschap mogen niet in de andere weten-
schap worden overgebracht, dat moet tot onjuistheden leiden: „Deduci autem ad
aliquid est ad illud terminari: et ideo in divinis neque ad sensum. neque ad imagi-
nationem debemus deduci: in mathematicis autem ad imaginationem, et non ad sen-
sum: in naturalibus autem etiam ad sensum. Et propter hoe peccant qui uniformiter

in tribus his____procedere nituntur.quot; (In Boetium de Trinitate. Quaestio VI, art. II

in corp.)

68*) In de hoofdstukken over de betekenis komen wi) op de tekorten van het
schema terug. Vgl. hierachter blz. 305 vlg.

het primaat der ..darstellungquot;__37

Linguisties is „Darstellungquot; een nog meer verwaarloosd gebied der
communicatie dan de beide andere dimensies. De moderne linguistiek
heeft ze kris en kras door elkander gehaald. En alleen de paedagogiese
noodzaak of het histories interesse heeft de grammatica, die haar grond-
begrippen aan de linguistiek ontleent, voor volkomen verval behoed.

Hei primaat der »Darstellung«. De studie der communicatie-
aspecten der taal is volstrekt niet nieuw. Reeds Philip Wegener legde
de grondslagen voor een studie der „AppeHquot;-functie ), van Ginneken
■was een der pioniers bij de studie van het ,,Ausdrucksquot;-aspect boven-
dien, ^o) doch de studie der „Darstellungquot; werd te vaak als een soort
..logicismequot; geschuwd. De totale ommekeer op dit punt in de be-
schouwingswijze der psychologie, heeft zich ook in de linguistiek door-
gezet. Toch is het, met wat kennis van Bühlers geschriften, niet
Wonderlik, dat dit Gustaf Stern niet heeft belet Bühlers mening over
het primaat der „Darstellungquot; naast zich neer te leggen en „Appellquot;,
dat hij „purposive functionquot; noemt, het voornaamste taai-aspect te
achten, (blz. 20) Gardiner was hem daarin reeds voorgegaan ^i) en
heeft deze opvatting in zijn laatste publicatie met groter consequentie
nog uitgewerkt. Alleen, zij beschouwen, in tegenstelling met Bühler en
minder scherp analyserend dan hij, de „purposivenessquot; van de kant van
de spreker. Hun opvatting is de uitbouwing der grondslagen door Philip
Wegener gelegd. Vroeger al stelde Wundt „Ausdruckquot; boven alles,
..die Sprache ist____nichts anderes als diejenige Gestaltung der Aus-
drucksbewegungen. die der Entwicklungsstufe des menschlichen Be-
Wusstseins adäquat ist.quot;72) „Ausdruckquot;, „Appellquot; en „Darstellungquot;
kregen zo ieder een beurt.

Dr. Pk. Wegener. Untersuchungen über die Grundfragen des Sprachlebens.
Halle 1885. „Die Anschauung dass der Zweck alles Sprechens die Mitteilung von
Gedanken sei, hat entschieden etwas Wahres, wenn man die Definition auf den Dialog
beschränkt, aber sie ist zu weit. Warum teilen wir Gedanken mit und welche ? Die
Definition ist auch zu eng, denn alle Willensbeeinflussung in der Sprache, wie Im-
perativ. Bitte, Aufforderung, erscheinen uns doch nicht als Gedankenmitteilung. Femer
ist durchaus nicht immer das wirklich Mitgeteilte der Zweck unseres Sprechens.

Der Zweck imseres Sprechens ist stets der, den Willen oder die Erkenntniss einer
Person so zu beeintlussen. wie es dem Sprechenden als wertvoll erscheint.quot; (blz. 66, 67)

■^0) Reeds jaren geleden heeft van Ginneken in een publicatie van ruim 350 blz.:
Het gevoel in Taal en Woordkunst, Lier 1911 en 1912, van psychologies
standpunt de strevings- en gevoels-verschijnselen uitvoerig behandeld en met talloze
Voorbeelden toegelicht. Hij systematiseerde verder de vormen waarin zij zich openbaren
en gaf daarvoor een verantwoording.

Vgl. Alan H. Gardiner. The definition of the word and the sentence. The
British Journal of Psychology. XII. 1921-'22. blz. 352 vlg.

Die Sprache II. Leipzig 19123. Mz. 650, 651. Vgl. ook Bühler. „Krisequot;
blz. 30 vlg.

In Sapirs „Languagequot; zijn de nieuwere verklaringen, die de psychologie
van het taalverschijnsel geeft, nog niet verwerkt. Hij spreekt van „volition
and emotionquot;, waar op het ogenblik van „purposive or effectivequot; en
„expressive functionquot; wordt gesproken. En terecht zegt hij hiervan:
„They are, strictly speaking, never absent from normal speech, but
their expression is not of a truly hnguistic nature.quot; (blz. 40) Ogden amp;
Richards onderscheiden vijf functies, maar zetten de „symbol-functionquot;
voorop (blz. 226, 227). Bühler geeft wel metaphysieke argumenten
waarom „Darstellungquot; primeert boven „Appellquot; en „Ausdruckquot;; hij
wijst op de onaanschouwelikheid als princiep van „Darstellungquot;, hij geeft
ook „sematologiesequot; argumenten; hij werkt de meerdere „Leistungs-
fähigkeitquot; van 'n „Ordnungszeichenquot; overtuigend uit, doch hij geeft
geen linguistiese, evenmin als Gustaf Stern of Gardiner op linguistiese
gronden aantonen waarom zij als voornaamste functie van taai-gebruik
de „purposive functionquot; beschouwen.

Bühlers mening „dass die drei Sinndimensionen der Kundgabe, Aus-
lösung und Darstellung den Kosmos der reinen Sprache restlos konsti-
tuierenquot; (Krise blz. 51) is juist wanneer wij „der reinen Sprachequot; door
„taai-ervaringquot; vervangen. Immers „Appellquot;- en „Ausdrucksquot;-ver-
schijnselen zijn ook eigen aan waargenomen taai-klanken die wij niet
begrijpen. De taalklank, in de geluidsfilm eenmaal opgevangen uit
de onbegrepen, doffe krijgszang der bewoners van het zwarte wereld-
deel, wekt, opnieuw gehoord, in ons hernieuwd de schrik, de benauwenis,
het afweergebaar, de gamma van gevoelens die donker zijn ; zij heeft
„AppeUquot;- en „Ausdrucksquot;-functie zonder „Darstellungquot;. De begrepen
taaiterm, de „Darstellungquot;, bestaat in contact-situaties nooit zonder
functies die onder „Appellquot;- en „Ausdruckquot; te vatten zijn; dat is een
uitspraak die we graag aanvaarden, doch daaruit volgt volstrekt niet
dat deze „functiesquot; specifiek taai-verschijnselen zijn. Ook Bühler heeft
dat nergens bewezen; hij toonde alleen aan dat zij ervaringsmoment zijn
van elke situatie waarin twee individuen „taalquot; gebruiken. Het wordt
stilaan duidelik dat ook het begrip „functiequot; enige moeihkheden mee-
brengt. Daarover later.

Wij zouden Bühler groot onrecht doen, wanneer wij niet erkenden
dat in zijn beschouwingen prakties 'n weg tot omvattender, zij het
misschien ook nog niet volledig, inzicht, gegeven is. Op blz. 125 van
zijn „Krisequot; constateert hij eerst dat er — ondanks het feit dat zij er,
door de uitzonderingen, soms als een zeef met gag^jes uitziet — een
wetenschappelike grammatica bestaat en bestaan moet, die volstrekt niet
„ein rein aufs Ungefähr gesteütes Unternehmen istquot;. En dan volgt de
opmerking, waarvan de voortreffelike eerste helft de grote betekenis

het primaat der „darstellungquot;______

van Bühlers beschouwingen wel zeer duidelik doet uitkomen: „Jene
Löcher im Sieb sind grösstenteils nicht anderes als Gucklöcher m die
zwei anderen, vernachlässigten Dimensionen, sind jene Unbestimmt-
heiten, Variationsbereiche, die notwendig bestehen bleiben mussen,
wenn man ein dreidimensionales Gebilde auf eine einzige Dimension
projiziert. Doch davon an anderer Stelle mehrquot; 73). Aan dit citaat gaan
de volgende zinsneden vooraf: „Die Lage gewinnt dann schon em
wesentlich verändertes Gesicht, wenn man, immer noch im Bereich des
Usuellen, die Erkenntnis von den drei Dimensionen des bprachsmns
richtig anzuwenden und auszuwerten versteht. Auch die Kundgabe-
funktion. das lyrische Moment der Sprache, wenn man einmal kurz
so sagen will, hat seine usuellen Ausdrucksmittel. Und nicht weniger
die Auslösungsfunktion, das rhetorische Moment der Sprache.
Wer sagt denn, dass die Struktur der Sprache nur in der einen
Dimension der Darstellung, das heisst im Heimatsbereich der (aristote-
lischen) Logik gefasst werden kann?quot; Dit laatste heeft hi, m zijn
„Axiomatikquot; niet herhaald! Het was een spelen met de term Dimen-
sionquot;. Nu schrijft hij: „lm Gegenteil; wo immer er (der Sprachforscher)
die Forderungen des Gegenstandes »Sprache« an ein Begriffssystem am
adäquatesten und auf die fruchtbarste Art erfüllt, da schöpft er heute
noch aus dem Fonds der platonisch-aristotelischen Begriffswelt,
(blz 57) Zelf voortgekomen uit een kring waar alleen de exacte studie
der feiten en het psycho-physics interesse de boventoon voerden, aarzelt
hij niet te zeggen, dat de discussie der psychologiese problemen die tans
aan de orde zijn, heeft aan te sluiten ..ungefähr dort. wo sie im Ausklang
der Scholastik verstummtequot;. Wij staan bij de behandeling der taal-vragen
tevens voor het oer-oude universalia-probleem en. constateert Buhler. het
..Fortschreitenquot; van het inzicht daaromtrent is van het soort ..das man
nur mit der bekannten Gangart des Krebses vergleichen kann.quot; (blz. 58)

Zijn bladzijden 81 tot en met 90 zijn een doorlopend bewijs van zi)n,
tans zonder terughouding geponeerde. steUing: ..So ist, um andeutend
nur ein weiteres Wort darüber zu sagen, das Ganze Strukturmodell
der Sprache, das wir.... entwickelt haben, von der Darstellung her zu
begreifen.quot; (blz. 82) En we vullen met Sapir aan: de andere „functies '
die we aan het taai-moment constateren „they are, strictly speaking,
never absent from normal speech, but their expression is not of a truly

linguistic nature.quot;

---

■'ä) Van blz. 82 zijner „Axiomatikquot; af wordt van dat „mehrquot; reeds veel gegeven.
Vgl. ook Karl Bühler. L'onomatopée et la fonction représentative du langage. Journal
de Psychologie. XXXe Année. Paris 1933. blz. 101 vlg.

Wij hebben met zoveel ijver getracht de centrerende positie en de
eigensoortigheid van het „Darstellungsquot;-moment in de taai-ervaring naar
voren te brengen, en we stelden met zoveel nadruk de eis, dat een t a a 1 -
onderzoeker moet aantonen, wat er aan dit Darstellungs-moment speci-
fiek taai-matig is, omdat het betekenis-begrip als linguistiese notie,
staat of valt met een juiste onderscheiding tussen hetgeen er in taal-
gebruik „functioneelquot; is en hetgeen moment uitmaakt van het taai-teken.

Wie taal linguisties bestudeert, heeft zijn onderzoek te doen centreren
rond het „Darstellungsquot;-moment, d.w.z. rond het ervarings-moment
waarin de mens in het taai-gebruik betrokken is op „Gegenstände und
Sachverhaltequot;, op het „niet-ikquot;, op de „zaakquot;. Dit onderzoek is niet
mogelik zonder daarbij een begrip te veronderstellen van de structuur der
ervaring in het algemeen; in zoverre gaat de psychologie de linguistiek
vooraf. Omdat de linguistiek haar object gesitueerd vindt in de ervaring,
zullen de termen waarvan zij zich bedient, ook de psychiese werkelikheid
waarin zich het taai-gebeuren voltrekt, hebben te dekken. Bovendien staat
zij voor het feit — waarvoor zich uiteraard ook de psychologie geplaatst
weet — dat de ervaring altijd buiten zichzelf uitwijst, dat de wakende
mens zich altijd betrokken weet op een niet-ik, van welke aard dit ook
zij, en op dat niet-ik ageert en re-ageert. Zij heeft dus het taai-moment
niet alleen in de ervaring, doch ook in de ervaren werkelikheid zijn plaats
aan te wijzen; dit zagen het behaviourisme en — bien étonnés de se
trouver ensemble — de phaenomenologie, zeer juist.

Wij zullen trachten, aan de hand van enkele te gebruiken belangrijke
termen, de aan eenieder bekende werkelikheid waarin zich het taal-
gebeuren voltrekt, door wat scherper onderscheiding en precisering der
feiten, voor zover tot een voorlopig inzicht noodzakelik is, te ontwikkelen.

Terminologie. We spraken reeds van vormelike verschijnselen.
Onder vorm wordt in deze studie verstaan geordende aanschouwelikheid.
Aanschouwelikheid, het aanschouwelike, aanschouwelik, is wat waarneem-
baar is of wat wij waarneembaar kunnen maken. De klanken b.v., de
physiese verschijnselen, zijn aanschouwelik, zij zijn waarneembaar, we
kunnen ze horen; de gehoorde klanken of ook klanken die we ons voor-
stellen zijn aanschouwelik, we kunnen ze waarneembaar maken, we
kunnen ze langs de weg van onze spraakmotoriek omzetten in de physiese
klanken, bepaalde geluiden. Het aanschouwelike vertoont dus tweeërlei
verschijningsvorm: het kan kenbaar zijn of gekend, het kan vorm
zijn of figuur. De aanschouwelikheid der waargenomen of voorgestelde
klanken is gekend; de klanken zelf, de geluiden, zijn kenbaar. Een
taal-„vormquot; dus, is een op de wijze der taal geordende aanschouwelik-
heid. De aanschouwelikheid, op de wijze der taal geordend, is tweeërlei:

Zij kan uitwendig zijn. dan bestaat zij in klank-nbsp;fl^^X

inwendig zijn. dan bestaat zij in waargenomen of voorgestelde klank

figuur in waargenomen of voorgestelde schrift-^guur. )

Vrm coIdTtioneert waarneming, n Waarnemin, is n
de mens gericht is op verschijnselen die zxchnbsp;,

Zijnde. De uitdrukking ..buiten hemquot; veronderjel dat ^^ejs.zxch ^s
een ikquot; ervaart. ^5) Het „ikquot; dat wij hier bedoelen, is het „ik dat we
ervarfn To^derscheiden van al het ----^ar. ^ van ons
eigen lichaam en van lichamelike verandenngen en toe^tand^quot;'.

Waarneming op haar beurt conditioneert het voorstellen, n Voor
.feLTSTervaSng waarin de mens gericht is op ^verschijnsel dat

ofsi zfch voordoende als in hem omgaande, toch eigenschappen

vertoont van de verschijnselen die hij

schijnselen die zich voordoen als buiten hemnbsp;ƒ

gestelde biljartbal is op zijn manier rood, koud en hard, rond

een bepaalde grootte.nbsp;voorstellen, doen zich altijd

Denbsp;verschijnselennbsp;dienbsp;wijwaarnemnbsp;n^o^^^^^^^^^^nbsp;^^^nbsp;^^^nbsp;^^^^^^^

voor als een ..iets van n bepaald karakter aar

..ietsquot; tegenover ons stellen: bil j ar tbal bijvoorbeeld Dat ..iets .üat
we in de waarneming of voorstelling tegenover ons s ell n. bet nie^ ik^

worin toêaeoast • alle rode of witte, koude, harde, ronde voorwerpen van

rtepaaTdeT~..e en zwaarte

Ai^ Kiliartbal quot; en dit verschijnsel der toepasseiiKneiu

on^rscheidtnbsp;;

van ..dingenquot;, en van de uitwendige aanschouwehkheid der ^^
bare of der voorstelbare biljartballen: die zijn altijd deze biljartbal of

^^ir^iTb-egrip „inwendige taaK.vormquot; is dus volstrekt niet 'Jnbsp;terÏ

„Innere Sprachformquot; dat sedert von HuM in de »-^^len P^

T5) Vgl. b.v. Joseph Pröbes S.J. Lehrbuch der «penmentellen rj y ct„ttaart
Band Freiburg im Breisgau 1929, blz. 99 vlg. of August Messer. Psychologie. Stuttgart

unH Rprlin 1922. blz. 358 vlg.

'ef'S ,ijn andere kenmeLn die voorstelling tegenover waarneming signeren : m
de vooSeltogs-ervaring is het bewustzijn der subjectieve factor, der subjectieve ^ -
zL^vafhèt optreden van het verschijnsel, onmiskenbaar. Doch voor ons is het vol-
doe^dHoor telHng van andere ervarings-soorten te hebben onderscheiden. We bedoelen

geen volledige beschrijving.

__terminologie

biljartbal en niet van 'n andere, n Andere bilja^
kan al een maar een volkomen gelijkende vorm hebben niet

ziirMaa/wTquot;quot;.nbsp;biljartballen dezelfde biljartbal kunnen

eenh^A'^Jnbsp;'' f^'^og-likheid der toepasselikheid van de

a^U Jv^tunbsp;kannen we alle waargenomen of voor-

h^ttpasti?^^^^^^^^nbsp;^^ op elk van

te ti^rnbsp;onmogehkheid om déze eenheid waar

te nemen of waarneembaar te maken. Immers de biljartbal die we
waarnemen of voorstellen, is altijd deze biljartbal en als zodan^nTet
verder toepassehk; maken we n waargenomL of voorgestelde Mj^ l
bal waarneembaar, door er een te tekenen of te draaien bijvoorbSd
dan gaat m de voortgebrachte vorm of in het voortgebrachte voorwtp
de toepasselikheid op dezelfde wijze verloren.nbsp;^

En hiermee, in de constatering van het verschijnsel der toepasselike

eenheid, zijn we gestoten op de onaanschouwelike momenten onzer

kennis, momenten die noch waarneembaar zijn, noch waarneembaar oe-

maakt kunnen worden. In elke waarneming of voorstelling treffen we

dit onaanschouwelike aan. We noemen het 't begrip of de gedachte

en we zeggen nu meestal: van alle waarnemen en voorstellen maak
denken een moment uit.

sch^'oweïLe aÏ''nbsp;quot; ' quot; waarneming of voorstelling dit onaan-

qeS • zL oo hTquot;quot;' r •nbsp;ervaring kan ook

Fn n L ^ ^ onaanschouwelike, op zon begrip of zon gedachte
En in dit gericht zijnquot; op het onaanschouwelikf, fn deze houïnaquot;
egenover het onaanschouwehke kunnen wij verschillende de'Sa2-
hngen verrichten : wij kunnen de begrippen vergelijken en tornfeuwe
eenheden verheffen, en wij kunnen ze ondeden en in nieuwe eenTedIn
scheidde) ook op deze wijze vormen wij onaanschouwelike eenheden

quot;) We constateren dit feit niet terwijl we n biljartbal waarnpm^n ^ u
teren het als we ervaren dat we biljartballen waarneml

kennis van dit feit aan introspectie.nbsp;^^ ontlenen dus onze

We nemen hier de termen uit het gewone SDraaIf/ioKgt;, i
metaphysiese correcties op aan. Dit heeft z'n inconvS Sftt tTf rfquot;.quot; Tquot;
inconveniënten brengt het mee van de lezer eerst dr^ss^aHr® u '
apparaat te eisen Lr hij verdere uiteenzettingen kan quot;Zquot;
we dus hier niet alleen een gedachte waarin het wezen

woMt ^gedrukt, doch elke onaanschouwelike ken eenheid ' quot;quot;nbsp;'

a^teLirzel^urp^-acrieTo^dÄ^^^

Terminologie_^_«

en ook de eenheden in deze handehngen voortgebracht bhjven telkens
de naam houden van begrip of gedachte en ook in hen stellen wij een
..ietsquot;, een ,,niet-ikquot;, een „zaakquot; tegenover ons. so)

Dat we met het woord gedachte zowel de onaanschouwelike ken-
momenten van waarneming en voorstelling benoemen als de onaan-
schouwelike ken-momenten ener denk-ervaring, brengt ons geen ver-
Warring, doch wel dreigt die, wanneer we niet scherp in 't oog houden
dat in 't spraakgebruik niet alleen de denk-h an deling en in waar-
neming, voorstelling en denk-ervaring en de onaanschouwelike eenheden
daarin: denken genoemd worden, maar dat we ook, zoals we zeiden, de
denk-ervaring in haar geheel denken noemen. In deze laatste betekenis
Vormt de term denken het derde lid van 'n verdeling der ervaringen in drie
onderscheiden soorten op grond van drie bepaalde houdingen van ons
..ikquot; tegenover de in die ervaring van ons „ikquot; onderscheiden werkelik-
heid, tegenover het „niet-ikquot;, tegenover de „zaakquot;.8i) Denken in deze
laatste zin is dan een ervaring waarin we gericht zijn op het onaan-
schouwelike, waarin we óf waargenomen of voorgestelde dingen als 'n
eenheid kennen, óf waarin gekende eenheden zelf zijn vergeleken en tot
nieuwe eenheden verenigd of ontleed en in nieuwe eenheden gescheiden.

Denken in deze zin betekent dus 'n ervarings-g e h e e 1. Die term kan nog
betekenen: het kennen der onaanschouwelike eenheid van aanschouwelikc
ken-momenten van waarneming en voorstelling ; de onaanschouwelike eenheid
in waarneming en voorstelling zelf; de verschillende denk-handelingen in een
denk-ervaring; de onaanschouwelike eenheden in een denk-ervaring. In de
vier laatste betekenissen is de term denken telkens naam voor 'n ervarings-
® O m e n t; in de eerste betekenis alleen kunnen we haar voor het ervarings-
9 e h e e 1 gebruiken, zoals we ook waarneming of voorstelling voor het
ervarings-geheel gebruikten. Wij zullen trachten de naam denken voor de
onaanschouwelike eenheden die ervarings-moment zijn, te vermijden en
hier consequent gedachte of begrip of onaanschouwelikheid te gebruiken.

Een terminologiese moeilikheid blijft nog dat voorstelling vaak ook de
figuur van het voorgestelde betekent, dc aanschouwelikc momenten dus ener
voorstellings-ervaring, en, bij uitbreiding zelfs en gewoonlik, de aanschouwelikc

80) Dat ook de zaak zelf „onaanschouwelikquot; zijn kan — „abstractquot; zegt men dan
liever — gaat ons op 't ogenblik niet aan ; we constateren alleen dat we in taalgebruik
■aet beide soorten van „zakenquot; te doen hebben.

Het „ikquot; dat in het „denkenquot; een ervarings-moment uitmaakt is een ander „ikquot;
quot;^an het „ikquot; van waarneming of voorstelling. Het is het „ikquot; als het blijvende in de
Veranderingen die we „denkendquot; ervaren. Het is het „ikquot; dat in oppositie staat tot
®gt;jn denk-handelingen. Het staat uitgedrukt in de term „wequot; van de definitie van
..denkenquot;. De verschijnselen die we hier ervaren, zijn i n ons „ikquot; zoals we dat kennen
uit Waarneming en voorstelling.

momenten bij alle denken. We zullen vaak, door de te bespreken auteurs
daartoe gedwongen, de term voorstelling in deze laatste zin hebben te ver-
staan. «2)

In alle ervaring zijn er naast aanschouwelike ook onaanschouwelike ken-
momenten, dus van elke waarneming o£ voorstelling vormt de gedachte 'n
moment en in alle denken zijn er naast de gedachte ook aanschouwelike
momenten. 8®) Dit feit der samengesteldheid van elk geheel van menselik
ervaren brengt mee, dat het zeer moeilik is alle terminologiese bezwaren geheel
te ondervangen. Willen we niet het gevaar van terminologiese overlading
riskeren, dan zal voor elk geval de context uitkomst moeten brengen en zal
dus op de schrijver de verplichting rusten die juist te vormen.

We hebben bij voortduring de term ervaring gebruikt; daarover tans
meer. Bij de analyse zijn we uitgegaan van onze houding tegenover het
ken-bare; zo onderscheidden we aanschouwelikheid en gedachte, zo
openbaarden zich drie verschillende houdingen van ons ik tegenover de
„zaakquot; : waarnemen, voorstellen en denken. Doch, we veronderstelden bij
dit alles voortdurend het grondphenomeen van ons leven : de ervarinq.
'n Ervaring noemen we het verschijnsel dat de mens merkt dat hij bij
iets betrokken is. Hij kan dat waarnemend, voorstellend of denkend
merken, en de ervaringen onderscheiden zich daardoor in drie hoofd-
groepen. Doch dit onderscheid betekent in 't geheel niet, dat die onder-
scheiden ervaringen uit, laten we zeggen, geheel ongelijksoortige mo-
menten bestaan. Integendeel; we zagen al: onaanschouwelike en aan-
schouwelike ken-momenten zijn van de drie ervaringsgroepen deel. Doch
er is meer.

Het is de „richtingquot; die de ervaringen verder voert, die hen maakt
tot coupen uit het leven. En wij hebben deze „richtingquot; actief te ver-
staan : wij richten ons zelf, wij streven naar iets. In elke ervaring is een
volitioneel moment: wij „richtenquot; ons altijd, wij kunnen niet ongericht
zijn. Altans zolang we niet slapen, kunnen we zelfs niet zitten suffen,
zonder ons in deze toestand niet enkel te laten, maar te houden.
We kunnen, zolang we bij bewustzijn zijn, ons niet ont-spannen zonder
in-spanning, d.w.z. zonder naar het ontspannen op een of andere wijze
te streven; wij houden ons op, wij bouwen voortdurend aan onszelf en
aan onze houding tegenover het „niet-ikquot;.

Doch, evenmin als 't ons mogelik is ons „ongerichtquot; te ervaren, d.w.z.
zonder streven, zonder willen, evenmin is 't ons mogelik 'n ervaring te
doorleven die op „nietsquot; gericht is; we zijn altijd gericht op „ietsquot;, wij

Het gebruik van voorstelling voor elk ken-geheel vermijden we.

Het is duidelik dat wij menen de theorieën van het „anschauungslose Denkenquot;
der „Würzburger Schulequot; niet door de feiten bevestigd te zien.

kunnen blijkbaar niet op niets gericht zijn: kennen en streven als
ervarings-momenten conditioneren elkander. 84) Kennen en streven zijn
momenten van elke ervaring; het is niet mogelik ze te scheiden, wi,
kunnen ze enkel gescheiden beschouwen.

Er is naast kennen en streven nog 'n derde ervarings-moment: we
voelen: ons kennen en streven is ons weldadig of onweldadig. Het
is dat in eindeloze schakeringen en de twee termen aangenaam en on-
aangenaam zijn zo ruim, dat ze vaak nauweliks aanwendbaar blijken.
En toch is er geen ervaring waarin dit moment, dit ondefinieerbare, dit
niet anders beschrijfbare dan in functie van kennen en streven, met
optreedt 'n Ervaring is zó veel samengestelder dan de beschikbare termi-
nologie toelaat concies uit te drukken, dat het nauweliks de moeite loont
in dit bestek hier dieper op in te gaan. Als ervarings-mornent beleeft
een ieder het verschijnsel van 't voelen; de enige onafwendbare eis die
ons wordt gesteld, is: te zorgen dat wij, bij de analyse ener bepaalde
ervaring, het voelen niet zonder meer in kennen of streven doen opgaan.

Waarnemen, voorstellen en denken zijn drie hoofdgroepen van ervaringen
die onderscheiden zijn naar onze houding, in de mede-constituerende ken-
momenten dier ervaringen, tegenover de gekende werkelikheid aangenomen.
Doch, we kunnen ook 'n ervaring hebben van haat. van liefde, van genot,
waarin het streef- o£ gevoels-moment dermate overheerst, dat wi) met langer
spreken van waarnemen, van voorstellen of van denken, maar dat we de
ervaring benoemen volgens de affectieve of de gevoels-momenten. En met
alleen dat 't ene moment de voorrang boven 't andere krijgt, maar t ene
moment kan ook worden opgenomen in 't andere, zó dat de ene richting
andere richtingen in zich besluit. Het is op deze wijze mogelik. in een bepaalde
hiërarchie, twee dingen tegelijk te doen: taai-gebruik is moment ener denk-
ervaring en toch maakt i n h e t g e s p r e k een waarnemings-moment altijd
deel uit van de taai-ervaring : niet alleen nemen we op een of andere manier
klanken, bepaalde geluiden, waar, maar ook het waarnemen VM n ..spreker
is in de ervaring van de hoorder ingeschakeld en vice versa. Taal-gebruiK in
communicatie is 'n waarnemend denken. Nu benoemen we deze ervaring met
de naam van het centrerend verschijnsel ..taalquot; en we spreken van n taal-
ervaring. De ervaring ondertussen is nog veel gecompHceerder dan we reeds
uit het voorafgaande zouden kunnen opmaken, want de mens ,^_ent met
alleen, ..streeftquot; of ..voeltquot;, maar hij „handeltquot;, hij ..gedraagt zich en ook
zijn eigen handelingen ervaart hij op verschillende wijze. We zullen gelegen-
heid in overvloed hebben hierop terug te komen. De sprekende mens kan niet
alleen zijn eigen spreek-bewegingen waarnemen, hij neemt ook zijn voort-
gebrachte geluiden waar en hij kan ervaren hoe hij zich sprekende ..gedraagtquot;.

Zelfs Ogden amp; Richards (blz. 60). die in het geciteerde werk zo uitslmtend dc
ken-momenten behandelen, zeggen dit.

Hij kan m dc ene ervaring die we 'n taai-ervaring hebben genoemd, nog meer

ervaren: hij kan zich lusteloos voelen en tegelijk z'n winterhand voelen steken;

hl) kan nog meer merken, en toch blijft in zijn ervaring een zekere hiërarchie
bewaard.

De ervarende mens kan zich richten volgens ieder moment zijner
momentele ervaring, en zijn ervaring verandert hiermee van aard, maar
hij kan zijn ervaring niet beleven als 'n veelheid van gescheiden
elementen, doch alleen als'n geheel, 'n eenheid waarin zich onder-
scheidingen openbaren.

Tenslotte dan: de ervaring is 'n eenheid, 'n geheel. De twee be-
grippen zijn volstrekt niet dezelfde en toch gebruikt men ze vaak door-
een. Uit kan gebeuren als we van te voren vaststellen welk eenheids-
begrip wij met deze term bedoelen. „Unum est id quod est indivisum in
se. De eenheid is „ onverdeeld in zichzelfquot;. Wat wil dat zeggen ? Dat
de eenheid geen enkele onderscheiding kan vertonen? Neen. Het be-
tekent alleen dat wat wezens-een is, geen ver-deling in gescheiden
elementen toelaat zonder dat deze eenheid te loor gaat. Het eenheids-
begrip impliceert dus volstrekt niet het onderscheid-loze. Binnen de
eenheid kan onderscheiding bestaan, geen scheiding. De eenheid impli-
ceert niet dat er onderscheidingen moeten zijn; het begrip laat echter
de mogelikheid daarvoor open. «5) Anders is het met 't begrip geheel:
„Totum est omne id, quod unum est et existit in partibusquot;. Het beqrip
„geheel sluit het feit van ón d er sch ei din g in. Dat de ervaring
onderscheidingen vertoont, is niet in twijfel; we hebben dus, als zij 'n
eenheid is, met 'n geheel te maken.

Het bovenvermelde eenheids-begrip is ter bepaling van de ervarinqs-
eenheid niet voldoende. Niet omdat zij onverdeeld is in zichzelf, is de
ervaring 'n eenheid, want dat zou volstrekt niet uitsluiten dat zij 'simpli-
citer de eenheid was ^ iets waartoe de idealistiese taal-kunde metaphy-
sicerend, niet heeft geaarzeld te besluiten — doch zij is nquot; eenLid
omdat zij onverdeeld is_ in zichzelf enonderscheiden minstens van
al het andere. Het „ik stelt zijn ervaring tegenover alle niet-ikquot; het
stelt scheiding en onderscheiding; de metaphysiek moqé de
eindjes aan elkaar knopen, wij linguïsten, en met ons de psychologen,
nebben genoeg aan het feit.

Kin^!nbsp;eenheid en geheel zeggen per se niets omtrent de aard der,

binnen diejenheid en dat geheel, bestaande onderscheidingen. Zij sluiten vol-

HMntiH^M ^^^nbsp;eenheid ook toegepast wordt op verschijnselen die in werke-

h!. ' Jrnbsp;^^ hier buiten bespreking laten Het eenheids-begrip

der ervaring is van een andere aard.

terminologie___^

strekt niet uit, dat de onderscheidingen die we in het crvarings-gehecl aan-
treffen, zelf weer 'n eenheid, zelf weer 'n geheel, uitmaken; zij impliceren alleen,
dat deze ondergeschikte eenheden binnen en uit het ervarings-geheel moeten
Worden gevormd. Nu is het ervarings-geheel, wat betreft zijn onderscheidingen,
evident geen constante ; het ene ogenblik willen we gaan vissen en het volgende
ogenblik lezen we 'n kalenderblaadje. We hebben dus te maken met wisselende
onderscheidingen binnen een blijvende eenheid; maar van de andere kant open-
baren zich vele onderscheidingen van het ene ogenblik als identiek met onder-
scheidingen van het andere ogenblik: de tafel van twee kunnen we al sedert
jaren opzeggen en we hebben geen reden om aan te nemen dat we 't morgen
niet meer kunnen, en het woord poppekast dateert reeds uit onze vroege
jeugd. Er is niets dat er op wijst, dat wij deze onderscheidingen telkens uit
de eenheid moeten scheppen, moeten differentiëren, integendeel, we syntheti-
seren blijvende ondergeschikte eenheden, die gehelen zijn, tot het grote geheel
onzer ervaring van het ogenblik: onze ervaring is telkens ook een nieuwe

synthese.

De „Gestalt-psychologiequot; is verliefd op het adagium „Totum est prius
Partibusquot; en we moeten toegeven dat ze een goede keuze deed. «6) Maar
het is ook bekend dat de liefde blind maakt, en uit dit adagium volgt
Volstrekt niet. wat de ..Gestalt-psychologiequot; er uit wil lezen, dat alle
onderscheidingen in de ervaring alleen hun volledige verklaring
Vinden uit e 1 k ervarings-g e h e e 1 van het ogenblik. Dat zou alleen waar
zijn als het ervarings-geheel, laten we zeggen „gestolde werkelikheidquot;
Was, als het ervarend individu niet in staat was zijn gestelde onder-
scheidingen te her-groeperen, tot nieuwe momentele synthesen te ver-
heffen : de kaas is vóór de plakjes omdat het de kaas niet gegeven is
Zich in plakjes te onderscheiden of te scheiden; de ogenblikkelike ervaring
kan na en uit vroegere onderscheidingen zijn. omdat het de ervarende
mens wel gegeven is in zichzelf onderscheidingen te poneren die blijvende
gehelen zijn. Synthetiseert hij hieruit een nieuw toevallig geheel,
d.w.z. een geheel aan hetwelk hij geen blijvend karakter geeft, dan is --
en hierin komt weer het „totum est prius partibusquot; tot z'n recht — dit
toevallige geheel alleen mogelik, omdat de blijvende gehelen die hij in
Zichzelf stelt, alleen onder scheidingen zijn en geen scheidingen. ) Het

F. Sander. Experimentelle Ergebnisse der Gestaltpsychologie, in: Bericht über
^en X. Kongress für experim. Psychologie, Bonn 1927. Jena 1928. blz. 23 vlg.

Julius Stemel: Philosophie der Sprache. München und Berlin 1934, is hier een
Ogenblik vaag als hij over de taal schrijft: „Ihre Doppelnatur als Klang und Sinn
bringt sie auch in Ihrer Ausbildung immer in die Gefahr, entweder das eine oder das
ändere allein zu werden. Klang oder blosser Gedanke, das heisst als Sprache zu Grunde
gehen. Sie muss also in jedem Augenblick ihres Seins durch einen elementairen Vor-

gleichsam neugeschaffen werden (curs. v. d. schrijver) als der wechselseitige
Hergang des einen ins andere.quot; (blz. 41) Het eenmaal gestelde blijvende geheel moet

48nbsp;het taal-teken

is — evenals 't omgekeerde weinig wenselik moet heten — niet aan
te bevelen met 'n mentaliteit der exacte wetenschappen geestes-
wetenschappelike vraagstukken te naderen. Alleen aan de ervaring
gewonnen begrippen eenheid en geheel zijn voor de linguistiek
bruikbaar, en het zijn deze begrippen die voor geheel onze studie leidend
zullen zijn.

Voor de onderscheidingen die wij in de ervaring aantreffen, gebruiken
we de term moment, en niet, zoals de psycho-physiek deed, element.
Waarom ? Het is het eigenaardige van alle onderscheidingen der ervaring
dat zij alleen bestaan kunnen i n het ervaringsg e h e e 1; en daarin kunnen
ze niet gescheiden bestaan, doch alleen onderscheiden 1 Het is onmogelik
ze zuiver uit te prepareren. Elk deel bestaat bij de gratie van het geheel.
We kunnen niet kennen zonder te streven en we kunnen niet streven
zonder te kennen; we kunnen niet voelen zonder te streven en te
kennen en we kunnen niet streven en kennen zonder te voelen. En
kennen zelf kunnen we weer niet zonder aanschouwelikheid en onaan-
schouwelikheid. Wel kan in pathologiese toestanden één moment wegquot;
vallen — of altans schijnen weg te vallen — doch we kunnen nooit
één moment zuiver overhouden; altijd blijft het, in 'n hogere eenheid
gesynthetiseerd, moment van 'n ervarings-geheel. §8) Geen enkel
ervarings-deel kan ooit zelfstandigheid verkrijgen ten opzichte
van het geheel; het bestaat alleen als d e e 1 en kan ook alleen als deel
bestaan. Het is daarom dat wij de delen van 'n ervaringsgeheel moment
noemen. Een moment is dus een, ten opzichte van het ervaringsgeheel
onzelfstandig deel.

Hei iaal-teken. Gewapend met de begrippen die we ons in de
voorafgaande paragrafen trachtten te ontwikkelen, naderen we nu een
taai-gebeuren om daaruit een bruikbaar directief voor verder onderzoek
te ontwikkelen. We analyseren voorlopig niet verder dan noodzakelik
is om de eerstvolgende hoofdstukken te verduideliken.

Twee jagers liggen aan de rand van een bosweide. De een observeert
de linker-helft van de overkant, de ander tuurt rechts. De zon trekt weg.
het wordt koeler en de eerste vleug avondwind beweegt in het geboomte.

voortdurend geactueerd worden met 'n bedoeling die dit geheel mede omsluit. Wil nieo
dit een „gleichsamquot; her-scheppen noemen, best. Maar dan mag daar niet op volgen •

„Die Natur dieses einheitlichen sich ewig wiederholenden Schöpftmgsaktes ist____etc.quot;

'n latent taal-moment veronderstelt een voortdurend dynamiese „conservatioquot;, geeo
„gleichsamquot; her-scheppen.

Vgl. hiervoor biezonder : A. Gelb. Remarques générales sur l'utilisation dcS
données pathologiques pour la psychologie et la philosophie du langage. Journal blz-
404 en 405, blz. 425 en 426 en passim.

het Taal-teken_

Op eens de rechterman gedempt: „Herten lquot; Links ziet om, en langzaam
glijden de lopen vooruit over de greppelrand. De linkerman heeft een
bepaald klankcomplex waargenomen, dat in die ervaring niet enkel als
geluidsgroep h-e-r-t-e-n 1 fungeerde, doch als aanschouwelik moment van
een kennis-geheel waarin de man wist, dat er sprake was van een
bepaald soort wild. Het aanschouwelike moment van dit ken-
geheel is een figuur, 'n inwendige taal-„vormquot;, de rest noemen we
voorlopig „betekenisquot;. Waarop is de man in deze ervaring gericht: op
..taalquot; ? Nee, op herten. Hij beleeft de aanwezigheid van herten. Het
taai-geheel der ervaring is het middel waardoor de herten-ervaring tot
stand komt. Hij heeft om tot die herten-ervaring te komen, geen herten
Waargenomen, doch wel een bepaald geluidscomplex cn daaraan
de kennis verkregen van het bepaald soort wild: herten. Totaal iets
anders zijnde dan herten, brengt het taai-geheel hem tot de kennis
van herten. Welnu een dergelik geheel waarin we iets anders kennen,
noemen we een teken. De ..zaakquot; die hier in het gebruikte taai-geheel
gekend wordt, zijn de herten als waargenomen ..zaakquot;. De ..zaakquot;
die in herten gekend kan worden, kan ook onaanschouwelik zijn: Herten
zijn zoogdieren. In dit laatste voorbeeld zijn we betrokken op de soort.

Doch. we zouden in dit teken, in de taaiterm herten die ..zakenquot; niet
kunnen kennen, dit teken kon geen herten, hoe dan ook vervangen.
Wanneer wij niet reeds te voren én kennis van herten hadden én
kennis van de „vormquot; h-e-r-t-e-n, en wel een kennis waarin de gedachte
en de figuur een eenheid uitmaken zó. dat wij weten dat zij op elkaar
betrokken zijn. Ook het denk-moment der taai-eenheid heeft dus als
eigenaardig kenmerk, dat het. voordat het in dit ken-geheel. in dit
teken, kan optreden, reeds moment moet zijn geweest van een andere
ervaring, reeds op een of andere wijze moet zijn gedacht. Het taal-
teken neemt dus ook de plaats in van kennis die de taai-gebruiker in
'n waarneming of 'n denk-ervaring reeds van herten heeft verworven.
Het ..denkenquot; in een taalteken m.a.w. is immer een soort secundair
denken, onderscheiden van de denk-momenten ener waarneming waar-
van de aanschouwelike momenten niet die taai-figuur zijn. Een taal-
teken is dus een, op de wijze der taal, gevormd, aanschouwelik-onaan-
schouwelik ken-geheel waarin we iets anders kennen, dat we te voren
reeds, op een of andere wijze, kenden. Dit teken bestaat alleen a c t u als
ervaring s-moment, niet als physiese vorm. Klanken zijn geen taal.
Men noemt de klanken ook teken, en we zullen ons tegen dit spraak-
gebruik niet verzetten, doch ze zijn niet meer en ook niet minder dan
Wat we de uitwendige taai-vorm noemden. We noemen ze een vorm.
Want ze zijn geordende aanschouwelikheid; ze zijn een „taaV'-voim, want

ze „fungerenquot; als lid van een communicatie-proces in taal. — We weten :
in taalgebruik zijn we niet gericht op hetgeen we waarnemen : de klanken,
maar op datgene wat het denken ons doet kennen, op herten in ons
geval. Taai-gebruik is dus een denk-handeling en wel, wanneer we niet
te maken hebben met „inner speechquot;, met „denken in taalquot;, een waar-
nemend denken, want we nemen, behalve in 't geval van „inner speechquot;
altijd ook op een of andere wijze de „klankenquot; waar, de schriftvormen
of altans onze articulatie- of schrijfhandeling.

We abstraheerden in de korte voorafgaande analyse van de momenten
ener taai-ervaring, die geen „Darstellungquot; uitmaken, van de functionele
ervaringsmomenten. We toonden in de vorige paragrafen aan dat we
daartoe t recht hebben, mits we deze vereenvoudiging herstellen zodra
wij de taai-ervaring als geheel beschrijven, en niet alleen het taai-
moment daarin, en mits wij maar niet abstraheren van de eventuele in-
vloed van de andere ervarings-momenten op het Darstellungskarakter
van het taai-moment. Ondertussen, we zetten slechts 'n eerste stap op
de weg die we als de juiste beschouwen; er volgt nog meer.

Aangenomen eenmaal dat wij omtrent de eigen aard van het taai-
moment zijn ingelicht, dan is ook de bouw der taai-ervaring gegeven.
Immers, het taaimoment wordt waargenomen en begrepen; in zover
het een modificatie is van het taai-gebruikend subject, en als zo-
danig wordt ervaren, vervult het een „Ausdrucksquot;-functie, en
functioneert het „appellierendquot;, wekt het strevingen die „Steuerungs-
momente kunnen zijn van 'n „situationsgerichte Reaktionquot;, hetzij die
reactie zich als uitwendige handeling manifesteert, hetzij ze bestaat in
affectieve reacties die voor de waarnemer verborgen blijven. Dat het
taai-moment ook strevingen „darstellendquot; kan wekken en gevoelens
„darstellendquot; kan communiceren, is 'n feit dat bij niemand in twijfel staat.

We gingen — en met opzet — niet uit van concreet bepaald gram-
maties materiaal. Bedoelden we met ons teken „Herten!quot; de zinquot; of
het „woordquot;? Als taai-gebruik een teken-ervaring is, dan is het toch
noodzakelik aan te wijzen in welk taai-moment precies dit teken te vinden
is, en gaat het niet aan, zoals Ogden amp; Richards doen: als gegeven te
nemen, dat 't „woordquot; dat teken is. of zoals Cassirer en Bühler: de zinquot;
tot de eigenlike drager van de taai-symboliek te maken, zonder de'aard
van „woordquot; of „zinquot; volledig te hebben onderzocht, of zonder altans
uit het teken-begrip de noodzakelikheid te hebben afgeleid van de gedane
bhjkt^ ^^^nbsp;voorkomen dat die noodzakelikheid bij hen nergens

Gardiner noemt terecht het woord de eenheid van „taalquot;, en de zin
de eenheid van „taai-gebruikquot;, van „spraakquot;, doch zelfs hij laat na, de

de^etdeÏff T,nbsp;^^nbsp;= ^^^ ^^kt niet de fun-

aerende act d,er aal-eenheid, evenmin als hij de eenheids-notie aan het

in W f r ^^ quot;'^^ende eenheid, die het „woordquot; uitmaakt, gaat ook
° het gebruik niet verloren; zij wordt daar alleen gesyntLtiseerd

oeko^^eS T^'- fnbsp;—• haar o^deÏ

dSe stuS 1 rr r^^^^ ^^ taalgebruik, tracht

smett^vriinbsp;'nbsp;van vreemde

oTln S f arammaüca de grond-begrippen levert, die haar tot
op den huldigen dag maar al te zeer ontbreken.

tweede hoofdstuk
Associatief verband en ervarings-eenheid

Associatie als verklarings-princiep. Dé beschouwingswijze
bij de verklaring van alle taai-gebeuren is nog steeds de associationistiese.
Elke nieuwe, elke andere opvatting vindt het associationisme tegenover
zich. Ook de beschouwingen die in deze studie ontwikkeld worden ver-
keren in dat geval. Toch is er geen diametrale oppositie: ook deze studie
aanvaardt, dat spreekt vanzelf, het feit van het associatie-proces, zij
aanvaardt eveneens een wetenschappelik associatie-begrip, doch zij acht
dat begrip ten enen male onvoldoende om het taalgebeuren te verklaren.

Wat verstaat men onder associatie? Twee dingen: ten eerste het
proces, dat, wanneer twee ervarings-momenten gelijktijdig of onmiddellik
na elkaar gegeven zijn, elk dier ervarings-momenten afzonderlik, als
het — variabel binnen zekere grenzen — op een later ogenblik gegeven
wordt, het andere moment oproept. Reeds Aristoteles formuleerde van
dit proces de wetten. Men verstaat ten tweede onder associatie, de band
die de betrokken ervarings-momenten verbindt. Associatie in de
eerste zin is het ervarings-verschijnsel, dat wij hier wetenschappelik
formuleerden ; associatie in de tweede zin is 'n noodzakelike voor-
waarde voor associatie in de eerste zin; zonder associatie 2 is associatie 1
onbegrijpelik. 1)

Men past associatie als verklarings-princiep in de linguistiek toe en
meent zo het woord-begrip te verantwoorden. Deze „verantwoordingquot;
mag die naam niet dragen, want eerstens laat het ervarings-verschijnsel
woord geen subsumptie toe onder het associatie-verschijnsel; met
andere woorden gezegd: de verschijnselen aan het woord laten geen
op-een-lijn-stelling met associatieve verschijnselen toe; er is een cardinaal
verschil; en ten tweede verklaart het associatie-begrip volstrekt niet

de woord-verschijnselen.

Onder de zeer velen die het associatie-begrip als verklarings-princiep
bij hun taalkundige beschouwingen gebruiken, neemt Erik Wellander2)
een uitzonderlike plaats in, door de ongewone helderheid waarmee hij

1)nbsp;Vgl. K. Lewin. Das Problem der Willensmessung und das Grundgesetz der
Assoziation. II. Psychol. Forschung 2, 1922. blz. 124 vlg.

2)nbsp;Studien zum Bedeutungswandel im Deutschen. Erster TeU.
Uppsala 1917.

zijn inzichten formuleert. Het zijn de eerste veertig pagina's van z'n
genoemde werk, waarin wij deze opvattingen uiteengezet vinden. Wat
leert het associationisme omtrent het woord? „Woord-voorstellingenquot;
worden in de waarneming verbonden met „zaak-voorstellingenquot;; de band
kan vele schakels omvatten, doch elke reproductie van de betreffende
Woord-voorstelling door de betreffende zaak-voorstelling (en omgekeerd),
en ook de realisaties der woord-voorstellingen in de spreek-handeling, ver-
korten, zei men, de associatie-banen, zodat tenslotte tussen woord- en
zaak-voorstelling een directe verbinding ontstaat: het woord is gevormd
en — al is Wellander hieromtrent, door zijn psychologisme 3) nu juist
niet duidelik — in de „voorstellingquot; op de „zaakquot; betrokken.

Het associationisme treedt in vele vormen op, doch in geen enkele
achten wij het in staat, voor de hnguistiek als verklarings-princiep te
dienen. 4) Ons grote bezwaar tegen alle vormen van deze leer is, dat
zij geen verklaring geeft van het feit dat wij het woord als 'n eenheid
ervaren, en niet als een na elkaar van momenten. Alleen dit laatste
verschijnsel zou de associatie, onder een of andere vorm, kunnen ver-
klaren. Het woord veronderstelt een eenheid-gevende act waarin de
Woord-eenheid wordt geponeerd. Het feit dat we elk bepaald woord
ook bewust als eenheid kunnen gebruiken, als op elkaar betrokken
„vormquot; en „betekenisquot; waardoorheen we op 'n „zaakquot; gericht zijn, ver-
onderstelt noodzakelik, dat deze beide momenten niet alleen verbonden
zijn, doch dat wij ze ook verenigd hebben; zonder dat was het
onmogelik dat wij ze, onder welke vorm dan ook, als eenheid, of zelfs
maar als verbonden, kenden: de verbonden momenten zelf verant-
woorden, zonder een dat verband of die eenheid ponerende act, geen
kennis van hun verband of hun eenheid. Alle menselik kennen veronder-

„Die Entwicklung, deren Schlusspunkt beim Individuum die zusammengebrachte
direkte Beziehung bezeichnet, vollzieht sich als eine allmähliche Verkürzung der
Assoziationsbahn zwischen Wort- und Sachvorstellung, indem die Vorstellungen, die
bei dem ersten Hören des Wortes, bzw. im Falle der ersten Verwendung beim
Sprechen, die betreffende Beziehimg vermittelten, eine nach der anderen ausbleiben.
Das Anknüpfen der Vorstellungen von der Sache an den Vorstellungen von dem Worte,
das zuerst manchmal eine langsame und schwere psychische Arbeit war, vollzieht sich
nach zureichender tJbung mechanisch imd augenblicklich. Von dem ganzen Prozesse,
der sich zuerst im Bewusstsein abspielte, bleibt nur das Resultat des Verknüpfens
bewusst: das Wort wird auf die Sache bezogen. Alles andere bleibt unbewusst, d.h.
geschieht mechanisch.quot; (Wellander blz. 19) De term mechanisch bedoelt hij niet als
'.physiesquot;.

*) Reeds ]ac. van Ginneken: Principes de linguistique psychologique. Amsterdam,
Paris, Leipzig 1907. Livre second: §§ 54-75 verklaarde de gangbare associatieve be-
schouwings-wijze onvoldoende, doch eerst veel later is, onder invloed der nieuwere
psychologie, zijn inzicht ook linguisties vruchtbaar geworden.

stelt n eenheid-gevende act, en ook het woord als ken-verschijnsel
veronderstelt deze. Het begrip hiervan ontbreekt aan het associationisme.
Al is het onze voornaamste taak dit begrip voor de linguistiek, en speciaal
voor de studie van het woord, te ontwikkelen, dan hebben we toch
terdege rekening te houden met 't feit dat het merendeel der auteurs,
wier werken tot nog toe de wetenschap der linguistiek vertegenwoor-
digden, prakties van het associationisme niet vrijkwamen en wij dus tot
een voortdurend, in wisselende vorm, herhalen van onze bezwaren
daartegen zouden worden gedwongen, als wij niet op één plaats — en
dan verder niet meer — een kritiese behandeling van het associationisme
plaatsten.

De vormen waarin de leer der associatie wordt voorgedragen zijn vele,
doch het tekort ligt bij alle op dezelfde plaats. Wij kiezen daarom één
representant, en wel ene, die op biezondere wijze de oude leer van het
associationisme vernieuwt en op taai-verschijnselen toepast, om in een
critiek van deze hernieuwde associatie-leer te trachten de fundamentele
tekorten van het begrip ter verklaring van de taai-verschijnselen te
demonstreren. „The Meaning of Meaningquot; van Ogfden amp; Richards is
het werk dat we kozen.

In de taal-kunde zijn niet Ogden amp; Richards opvattingen de leidende,
zij zouden het kunnen worden; het associationisme openbaart zich meest
in de termen en in de begrippen van Wundt, die geen associatio-
nist wilde zijn. Het is daarom dat, na 'n beschouwing van Ogden
amp; Richards, ook van Wundts theorie in dezen een kort overzicht volgt.

»The science of synibolisni«. „The Meaning of Meaningquot;
draagt mede tot ondertitel „a study of The Science of Symbolismquot;, de
nieuwe wetenschap waarvan de Saussure sprak, en die Bühler bepleitte
en begon te ontwerpen. De beide laatste schrijvers beperken zich; hun
semiologie of sematologie neemt niet de vorm aan van een algemene
denk-leer. Ogden amp; Richards beperken zich niet. Evenals Cassirer —
doch in behandeling en opvatting lijnrecht aan hem tegenovergesteld '—
beschouwen zij de uitkomsten hunner wetenschap als de volstrekt alge-
mene voorwaarde voor alle b e g r ij p e n, als 'n nieuwe grondslag voor
alle denken (blz, 47), voor alle wetenschap, voor „physicsquot; (blz. 85)
niet minder dan voor taal (blz. 222). In hun „Prefacequot; op de tweede
uitgave, wijzen zij op de verspreiding die hun opvattingen vonden, aller-
meest in Amerika. Het reeds genoemde werk van Willem L. Graff is
daar 't beste bewijs van. ^) De Zweed Gustaf Stern oefent al meer critiek

5) Vgl. nog : Harry de Veltheym Velten in 'n artikel „The Science of Languagequot;
Publications of the Modern Language Association of America. Vol. XLVIII, 1933.
blz. 608 vlg.

en Gardiners vermelding van Ogden amp; Richards beperkt zich tot enkele
noten. Deze gradatie in de waardering die hun werk vindt, is zeer be-
grijpelik. Want de schrijvers hebben wel een uiterst belangrijk werk
verricht, doch dit werk bestaat hierin, dat zij het uitgangspunt van
nagenoeg alle linguistiese studie uit het laatste kwart der 19e eeuw, en
de eerste 10 jaren der 20ste, de associatie-theorie, met een weergaloze
scherpte van blik en volkomen aangepaste terminologie plaatsen in het
centrale punt der nieuwe linguistiese opvattingen: de tekenleer. Zet in
plaats van „engramquot; „voorstellingquot;, in de plaats van „engraphies ver-
bandquot; „associatiequot;, in de plaats van „psychological contextquot; „bewust-
zijnquot;, en er is geen ander nieuws onder de zon, dan een reeks scherp
bepaalde en toegepaste namen, een nieuwe snit in de linguistiese mode;
het levende lijf bleef, als 't waar is dat 't niet geheel gezond zou zijn.
ziek als te voren.

Het invoeren van een tekenbegrip zoals Ogden amp; Richards dit doen,
levert geen enkel verklaringsprinciep dat de linguistiek tot nog toe niet
toepaste. Zij deed prakties niet anders dan Ogden amp; Richards tans
Wensen. En het is die associatie-theorie en deze gloed-nieuwe tekenleer,
die het inzicht omtrent datgene ..was zur Sprache notwendig gehort und
Was nichtquot;, vertroebelt. Beide missen het begrip der eenheid-gevende act
die elke ervaring pas mogelik maakt, het begrip der structurerende werk-
zaamheid van de ervarende mens.

Wat is er dan aan Ogden amp; Richards beschouwingen nieuw? 6).
Eigenlijk alleen hun biologiese verklaringswijze, consequent toegepast
op teken-verschijnselen. Zij zeggen een behaviourisme te huldigen dat
zij als „verbeterdquot; aandienen (blz. 23). doch hun behaviourisme doet
aan het eigenlik waardevolle dat de behaviouristiese methode bezit, te
kort. Bij hen wordt de taai-gebruikende mens teruggebracht tot een
biologies „mechanismequot; dat zijn verrichtingen ervaart. De behaviouris-
tiese beschouwing van een ..totaalquot;, een handelend individu in zijn om-
geving, verschrompelt in hun werk tot een studie van ken-verschijnselen
bij één individu, geïnterpreteerd met biologiese termen en begrippen. Het
oorspronkelike behaviouristiese grond-princiep der eliminatie van de
introspectie als ken-bron voor psychologiese wetenschap, laten zij vallen :

8) De schrijvers hebben de autonome ontwikkeling der franse school blijkbaar weinig
gevolgd. De naam H. Piéron wordt tweemaal genoemd. Pierre Janet en Henri Walion
ontbreken geheel. Het artikel van de laatste Le problème biologique de la
connaissance in de ..Traité de Psychologiequot; van Georges Dumas. Tome I.
Paris 1923. blz. 202 vlg. bevat reeds hun grondgedachten, en de omwerking en uit-
breiding daarvan in de „Nouveau Traité de Psychologiequot;. Tome premier. Paris 1930.
blz. 293 vlg. tracht aan deze gedachten een volledige biologiese fundering te geven,
•^ie bij Ogden amp; Richards volkomen ontbreekt.

zij gaan uit van gegevens die zij alleen uit ervarings-beschouwing kunnen
putten. Zij zeggen die gegevens der introspectie niet te zullen aan-
vaarden, tenzij ze die kunnen verifiëren uit de observatie van andere
individuen, doch deze verificatie bestaat bij hen niet — zoals bij het be-
haviourisme — in een gedrag s-interpretatie, doch in het „benoemen
met biologiese termen. 7) Markey, wiens werk van later datum is dan
de eerste editie van Ogden amp; Richards (1923), is met dat behaviourisme
niet geheel ingenomen en hij completeert dan ook, misschien voor de
schrijvers van „The Meaning of Meaningquot; niet altijd op de meest wense-
like manier, de grondgedachten door hen ontwikkeld. Het zijn alleen
hun grondgedachten die wij in de volgende paragrafen bespreken.

»Sign«. Laten we veronderstellen dat we voor 't eerst een appel
zien8). Wat gebeurt er? We nemen een bepaalde kleur-combinatie
waar, van een bepaalde vorm en grootte. We grijpen, bijten, en proeven
een bepaalde smaak. De ervaringen die we maken vormen één complex,
dat we de appel-ervaring zullen noemen. Doch, ze vormen een complex
van verbonden deel-ervaringen. Een dergelik complex noemen we een
„contextquot;. — Een dag later. Weer nemen we een bepaalde vorm en

grootte waar, en____ we verwachten een zelfde smaak-ervaring als

gisteren.9) De gedeeltelik hernieuwde appel-ervaring roept het
andere, niet hernieuwde, deel der oorspronkelike ervaring op. Hoe kan
dat ? Alleen wanneer we aannemen dat de vroegere ervaring in ons
organisme sporen heeft achtergelaten. Zulk 'n spoor noemen we een
engram. „An engram is the residual trace of an adaptation made by
the organism to a stimulus.quot; {Ogden amp; Richards blz. 53) Wie heeft er
ooit een engram waargenomen? Niemand. De engrammen, zoals we
zeiden, moeten verbonden zijn, anders was 't onmogelik dat de her-

■») Zij menen, zoals wij in het vervolg nog zullen zien, denken te verklaren, als
zij een beschrijving geven van daarbij betrokken physiologiese processen en een hypo-
these van de samenhang dier processen. Het behaviourisme heeft zich van deze mis-
vatting vrijgemaakt, ƒ. T. Dashiell: A Physiological-Behaviouristic Description of
Thinking. Psych. Rev. 1925. vol. 32. blz. 54 vlg. zet uiteen, dat het toeschrijven van
denk-verrichtingen aan vocale processen, gesties en andere waarneembare motoriese
processen, enkel een poging is tot het geven van een meer adaequate physiologiese
basis. Die physiologiese basis zoeken zij niet enkel in de hersenen, maar in het
complex van alle bij een smaak-act betrokken organiese processen. — Het standpunt
van het oorspronkelike doctrinaire behaviourisme van ƒ. B. Watson. A Psychology
from the standpoint of a Behaviourist. Philadelphia and London 1919, is door schrijvers
als Dashiell overwonnen en verlaten.

8)nbsp;Het voorbeeld is van Gca{[ (blz. 72 vlg.). Ogden amp; Richards nemen als voor-
beeld het aansteken van een lucifer (blz. 52 vlg.).

9)nbsp;We veronderstellen de band gelegd na één ervaring. De veronderstelling is ge-
rechtvaardigd. Het verschijnsel komt frequent voor.nbsp;^

nieuwde actie van een stimulus, hier de kleur-vorm-grootte, een deel
van de „responsequot;, hier de verwachte smaak, opriep. Die band noemen

we associatie.nbsp;i. •• *

Nemen we de tweede dag kleur-vorm-grootte waar, dan „verwachten
we eenzelfde s m a a k-ervaring als de vorige dag. Die verwachte
smaak-ervaring is in feite de excitatie, de „ecphorisering , van een
deel van het engram-complex dat in de eerste appel-ervaring tot stand
kwam 10). De kleur-vorm-grootte-waarneming van de tweede dag leidt
dus tot ecphorisering van het smaak-e n g r a m. Dat nu, de actie van
die kleur-vorm-grootte op het contextueel verbonden smaak-engram, is —
zo zeggen Ogden amp; Richatds ^ haar teken-functie. De elementen
voor een definitie van het teken zijn daarmee gegeven : „A sign is always
a stimulus similar to some part of an original stimulus and sufficient to
call up the engram formed by that stimulus.quot; (blz. 53) Is nu de her-
nieuwde kleur-vorm-grootte-waarneming het teken, dan is het geëcphori-
seerde smaak-engram de „betekenisquot; daarvan.

Ogden amp; Richards sluiten zich bij 't spraakgebruik aan door de stimulus
sign te noemen. In het vorige hoofdstuk wezen wc er reeds op (blz. 23),
dat deze mening een wetenschappelike correctie behoeft. Dc schrijvers brengen
die correctie niet aan, en het is begrijpelik dat zij dit nalaten; dc reden daarvan
blijkt verderop. Toch mogen wij niet nalaten, er op te wijzen dat ook hun
eigen theorie deze correctie eist. Immers, wat is in he t o r g anis mc ver-
bonden, dc stimuli of de „adaptationsquot;? Het antwoord is niet moeilik: de
..adaptationsquot;. Dus, hun definitie, volkomen zuiver gesteld, diende te luiden:
.,A sign is always the excitation of an adaptation to a stimulus by a stimulus
similar to some part of an original stimulus and sufficient to call up the engram
formed by that stimulusquot;. Ogden amp; Richards vereenvoudigden hun definitie
wel wat sterk, al geven wc graag toe dat de formule in die vereenvoudigde
vorm zich veel eleganter laat ontplooien. Alleen een hernieuwde stimulus
kan, ook volgens hen, als „signquot; fungeren, doch deze stimulus kan dit alleen,
— opnieuw: volgens hun eigen opvatting — door 't feit van dc adaptatie
van het organisme aan dc eerste stimulus. In het verdere verioop der onder-
zoeking worden dc schrijvers trouwens zelf gedwongen de correctie, onder
een andere term, aan te brengen. Als zij sensation, „gewaarwordingquot;, invoeren,
heet 't dat die „sensationsquot; „first order signsquot; (blz. 83) uitmaken. Marfccy
brengt onmiddellik in zijn teken-definitie dc term association. Hij definieert
dan als volgt: „the sign is an event which, due to its association with some
other event or object, signalizes the latter.quot; (blz. 115, 116)

Hct begrip „meaningquot;, zoals de schrijvers ons dit aan hun „signquot;-

quot;) Ogden amp; Richards: „The expectation is the excitation of part of an engram

complex which is called up by a stimulus____similar to a part only of the original

stimulus-situation.quot; (blz. 52)

begrip ontwikkelden, maakt het Xlle en XlIIe geval uit hunner cataloog
van het betekenis-begrip (blz. 186). n) Het is duidelik dat, tenminste
volgens de theorie van Ogden amp; Richards, bij een verloop der er-
varing in omgekeerde richting, ook de smaak „tekenquot; kan zijn, de rest
„betekenisquot;. En omdat, volgens de schrijvers, het zo juist beschreven
proces de grondslag is voor elke teken-ervaring, onverschillig welke,
moet dus ook elke teken-ervaring omkeerbaar zijn. 12) Dit volgt uit
de theorie! Doch de practijk, wat leert de ervaring ? Precies 't om-
gekeerde. ) De rood-wit-blauwe vlag gedragen voor een groep
deelnemers aan de olympiese spelen „betekentquot; de Nederlandse natio-
naliteit der deelnemers, maar „betekenenquot; de deelnemers van neder-
landse nationaliteit ook de rood-wit-blauwe vlag ? De taaiterm kat
betekent b.v. zeker lenig vierpotig muizen-verslindend dier, maar „be-
tekentquot; zeker lenig vierpotig muizen-verslindend dier ook de taaiterm
katl Het bloed kruipt waar 't niet gaan kan. Ogden amp; Richards ver-
geten heel de „verbeteringquot; die hun behaviourisme zou moeten vertonen;
ze verlaten het gebied der ervaring zo gauw hun theorie
daarvan geen verdere verklaring biedt. Bühler. wie toch in 't algemeen
moeilik een weinig vriendelike schrijfwijze kan worden verweten, ge-
bruikt, wanneer hij de theorie der omkeerbaarheid van de teken-ervaring
critiseert, sterke uitdrukkingen. Zij is „ein Nonsens und nichts anderesquot;,
de „verhängnisvollste aller Stoffentgleisungenquot;, een „prinzipieller Miss-
griffquot; (Axiomatik blz. 45). Zo is het. Men voegt eerst, op grond van
de theorie, twee in de ervaring onderscheiden feiten samen en negeert
dan het ene ten koste van het andere. Een feit is, dat vorm en betekenis
verbonden zijn en elkaar wederkerig kunnen oproepen: als we 'n kat
zien, kunnen we kat ervaren en omgekeerd; hebben we een associatieve

Geen enkel associationisties ingestelde beschouwing ontkomt hieraan. Walter
Pillsbucg amp; Clarence Meader. The Psychology of Language. New-York-London 1928.
blz. 167 zien in de „betekenisquot; een soort circulair verschijnsel omdat het woord het
„objectquot; oproept en het „objectquot; het woord. Hoe dit te rijmen valt met hun consta-
tering : „The feeling of meaning is very distinct, very characteristicquot; (blz. 117) is mij
niet geheel duidelik.

12)nbsp;Op pag. 199-200 zeggen Ogden amp; Richards dit dan ook zelf: „Thus the effect
of the striking of a match is either a flame, or smoke, or the head falling off or
merely a scraping noise or an exclamation ! In this case the actual effect is the meaning
of the scrape, if treated as a sign in this respect, and vice versa.quot; (vgl. nog blz. 59)
Het is derhalve geen wonder dat Grail de allereerste uiteenzetting van zijn teken-
betekenis-analyse met deze constatering sluit: „In the illustration chosen above the size-
colour-shape experience is the sign of and means the taste experience and vice versa.quot;
(blz. 79)

13)nbsp;Bühler in zijn „Axiomatikquot; blz. 27 en blz. 45 stelt niet alleen 't feit vast, doch
bewijst ook de noodzakelikheid van deze niet-omkeerbaarheid.

keten dan kunnen de schakels elkander oproepen, maar „betekentquot; de
ene schakel de andere ? „Betekentquot; Wien Neerlandsch bloed misschien
door d'aderen vloeit, en omgekeerd ? „Betekentquot;, in 't alfabet, de fe de c
omdat de fc de c en de c de fe oproept ? De teken-ervaring is een totaal
ander feit. We houden ons aan het niet weg te redeneren ervarings-
gegeven, dat 'n teken als ervarings-moment slechts één richting
vertoont, nl. de richting op de „zaakquot;. Daarnaast staat die andere, geheel
ongelijksoortige ervaring, dat de zaak ons ook het teken in de gedachte
kan brengen.

Het „Signquot;-begrip, zoals Ogden amp; Richards dat uit de begrippen:
stimulus, adaptation, engram en context tot hiertoe ontwikkelden, ver-
antwoordt de specifieke teken-ervaring niet. Toch wordt aan dit eerste
begrip in het verdere verloop van hun beschouwing geen nieuw element
toegevoegd. We zullen dat waar moeten maken.

»Interpretation«. Het begrip „meaningquot;, zoals we dat tot hiertoe
bij hen vonden, definiëren Ogden amp; Richards als: „That which is
Actually related to a sign by a chosen relationquot;, of ook als: „TJie
Mnemic effects of a stimulus. Associations acquiredquot; (blz. 186). Het
2o gedefiniëerde is de „betekenisquot; van 'n „signquot;. Doch zij definiëren
hetzelfde verschijnsel ook als : „That which a sign is Interpreted as being
ofquot; (blz. 187). Wat betekent nu de term „Interpretationquot;? „Interpre-
tationquot; is de naam voor het verschijnsel dat zij, als functie van 't op-
treden van 'n „signquot;, „meaningquot; noemen, doch als mnemies gevolg van
'n stimulerende oorzaak: „thoughtquot;, gedachte, denken. Wat gewoonlik
„thoughtquot; genoemd wordt, zeggen de schrijvers, is niets anders dan
„interpretationquot;, d.w.z. interpretatie van 'n teken. Het is nuttig hier het
eigen voorbeeld van de schrijvers te nemen: we hebben vroeger lucifers
aangestreken; we strijken weer, verwachten een vlam (waargenomen
strijken is teken, de verwachte vlam betekenis), de vlam komt. De vlam
is hetgeen waarop wij van te voren waren ingesteld, engraphies voor-
bereid. De „expectationquot;, de ecphorisering van deze toestand van en-
graphiese bereidheid, van het vlam-engram dus, „is similar to processes
which have been caused by flame in the past and further it is 'directed to'

14) Dempe (blz. 80 vlg.) bespreekt de kwestie uitvoerig. Hij bewijst overtuigend
dat er geen teken kan worden verklaard enkel uit het feit van het verbonden
zijn van ervaringsmomenten, doch dat de verbonden momenten moeten zijn „ausgefasstquot;
(blz. 84), „gesetztquot; (blz. 87), verenigd zeggen wij: „Das erfasste Zeichen (welcher
Art es auch immer ist) stellt in eindeutiger Weise, in einer identischen, nicht umkehr-
baren Richtung dem Bewusstsein etwas vor, was (unter, normalen Umständen) nicht
das Zeichen selber ist, wir sagen : es s t e 111 etwas d a r.quot; „Die Darstellung aber muss
gesetzt werden, und in dem Setzen steckt das Finale.quot;: uit het doel der „Setzungquot;
'Volgt de aard van het teken, dat is de conclusie die wij trekken.

the future. If we can discover what this 'directed to' stands for we shall
have filled in the chief part of our account of interpretationquot; (blz. 54).
Maar, dat onze verwachting gericht is op 'n vlam. kan volgens Ogden amp;
Richards, niets anders betekenen dan dat zij, die verwachting, ver-
oorzaakt is door 'n vlam: „A thought is directed to flame when
it is similar in certain respects to thoughts which have been caused by
a flamequot;. En de conclusie, die, maar zonder reden, zeggen de schrijvers,
,,will shock every right-minded personquot; (blz. 55)? „Ik denk aan een
vlam,quot; wil zeggen: „mijn gedachte is veroorzaakt door een vlamquot;. Dat
is interpretatie van een teken. Iets interpreteren wil niets anders
zeggen dan de excitatie, de ecphorisering van een engram ervaren. Zij
vindt haar oorzaak in de hernieuwde actie van een stimulus en dus
ook: „An interpretation is in itself a recurrence.quot; (blz. 56) „Hence it is
evident that in all our life we arc continually busy interpreting all kinds
of sign-situationsquot; 15). Maar hoe is 't nu mogelik dat onze „interpre-
tationsquot;, onze „gedachtenquot;, vaak zo heel weinig op de waarneembare
werkelikheid lijken? Waarom — om het probleem aan een concreet
voorbeeld te verduideliken — waarom lijkt de gedachte „vierkantswortelquot;
b.v. zo weinig op de drie appels die ik onderscheid op een vruchten-
schaal met negen goudreinetten ? We geven toe dat de drie appels, in
hun waarneembare positie tegenover elkaar, een aanschouwelike reali-
satie kunnen zijn van het begrip „vierkantswortelquot;, maar we vragen
ons toch af of we het begrip vierkantswortel kunnen „interpreteren'
alleen uit de waarneming der „stimuliquot; van onze vruchtenschaal, of van
onverschillig welke andere aanschouwelike realisatie van dat begrip?
En, is de theorie der „interpretatiequot; van Ogden amp; Richards juist, dan
moeten deze „stimuliquot; ons begrip „restlosquot; kunnen verklaren. Deze, op
z'n minst verbluffende, conclusie trachten de schrijvers te ontwijken door
hun theorie der concatenatio (blz. 204) der stimuh en dus der contexten.

Onze gedachten zijn niet zonder meer stempel-afdrukken van de
stimuli, want een geëcphoriseerd engram is altijd deel van een context.
En omdat de stimuli, zoals duidelik is, in een zekere „concatenatioquot;
voorkomen, zijn de verschillende contexten ook weer verbonden. 16)
Naarmate nu stimuli en contexten in verschillende combinaties verbonden
optreden, kunnen zowel een stimulus als een geëxciteerd engram telkens
teken worden voor een andere betekenis, d.w.z. voor een ander geëxci-

quot;) Vgl. Graff, blz. 79.

De ene keer bestaat zon stimulus-complex b.v. uit een gebouw met een vlag.
dan uit een soldaat bij een vlag aan een mast, dan uit een soldaat op een paard, dan
uit een soldaat op een paard voor een gebouw, dan uit een paard voor een gebouw
etc. etc.

teerd engram. Zeer verschillende engrammen worden zo op onder-
scheiden wijzen verbonden, contextueel samengebracht, en het is nu
moqelik dat een stimulus een engram-complex exciteert, waarvan de
ledL oorspronkehk nooit door één zelfde stimulus-complex werden ver-
oorzaakt. Onze geëxciteerde engrammen, onze „interpretaties . onze
„gedachtenquot;, kunnen zo geheel onafhankelik schijnen van actuele stimuh.
doch in werkelikheid zijn die gedachten alleen mogelik, omdat ze, door
vroegere stimuli in ons organisme als engram vastgelegd, nu door n
stimulus die op een of andere wijze met die engrammen is verbonden,
worden geëxciteerd. Onze ..gedachtenquot;, hoezeer de interpretaties ook
samengesteld mogen zijn. blijven intrinsiek afhankelik yan de stimuli, i^)
Overzien we nu nog eens het voorafgaande, dan blijkt alles inderdaad
tot zeer eenvoudige grondslagen teruggebracht: Expectation, meaning,
interpretation, thought, belief, zijn niets anders dan de ervaring van een
geëxdteerd engram. beschouwd onder verschillend opzicht En omdat
een engram nooit iets anders zijn kan dan een residual t ace of an
adaptatL made by the organism to a stimulus . neemt volgens deze
verklaring, niet alleen alle kennis haar aanvang bij een „gewaarwording
de^ Iren, maar is zij ook nimmer iets anders dan een combinatie^^^^^^
de sporenquot; daarvan. Ontdaan van haar terminologie, is deze theorie
een'hernieuwde, ingenieuse. twintigste-eeuwse. schematisering van het

quot;'tconlUl«. Ondertussen is het duidelik dat geheel de theorie steunt
op het context-begrip, dat in de voorafgaande redeneringen al voort-
durend werd verondersteld, doch dat zijn verklaring iiog met kreeg.

Ogden amp; Richards onderscheiden twee context-vormen, de ..external en
de ..psychologicalquot;. Paal^^) geeft reeds verschillende elementen waaruit een
context-theorie kan worden opgebouwd. Morr/squot;) vestigt er meermalen de

Wc bezitten nu, volgens de schrijvers, ook gegevens voor een oplossing van het
probleem: waar of onwaar : onze „interpretatiequot;, onze „expectation kan m
vals zijn. ..Expectationquot; is n geëxciteerd engram in zover het vroeger stimtui
veroorzaakt Doch. deze ..expectationquot;, dit geëxciteerd engram. wordt ..bdief
voor zover het door een stimulus uit een actuele groep van stimuli

geverifieerd, d.w.z. zou kunnen worden vervangen (of niet vervangen) door een gei jk-
vormige ..sensationquot;. Nu is 't duidelik dat we ons wel eens vergissen, dat we verKeerd
..interpreterenquot;. Dat komt dan omdat ons belief vals was. d.w.z. het geecphonseerde
engram-complex was b.v. niet adaequaat aan het totaal der momente e stimuli: de
lucifer die we meenden waar te nemen, was van marsepein. Formuleren we nu:
■.dadelijk komt 'f vlammetjequot;, dan hebben we 't mis. Op blz. 76 geven de schrijvers
ook nog physiologiese redenen van vergissingen, verhoogde bloeddruk, b.v.

18) Prinzipien®, blz. 79-81.

1®) E. P. Morris. On Principles and Methods in Latin Syntax. New York-London
1902. blz. 79. 87 en passim.

aandacht op. Wellander onderscheidt een drievoudige „Zusammenhangquot;
(blz. 6); Pillsbury amp; Meader vullen de gegevens aan (blz. 205, blz. 14, 15 en
passim) en achten de context als verklaring voor 't betekenis-verschijnsel
evenzeer noodzakelik; de Laguna doet 't zelfde nog uitvoeriger. Zij onder-
scheidt vier context-soorten: behalve van „perceptual contextquot; en „language
contextquot;, spreekt zij, onder dc term setting, van een context-verschijnsel dat
zij ook ..affective settingquot; noemt; en dan vermeldt zij tenslotte nog een
„situation of presumptionsquot; (blz. 91, 97, 107 en 109). Gra/f interpreteert de
schrijvers van „The meaning of Meaningquot; minder gelukkig (zie hierachter
blz. 63), Gardiner vat dc verschijnselen onder de term situation samen
(blz. 49 vlg.), Gustaf Stern tracht ze, op een nog nader aan te geven wijze
(zie hierachter blz. 398), met het oog op hun verhouding tot de taai-feiten
in een systeem te brengen (blz. 139 vlg.).

Bij Ogden amp; Richards is de ervaring en dc mogelikheid der interpre-
tatie alleen fundamenteel gewaarborgd door dc samenhang der stimuli.
Vandaar dat hij context definiëert als „a set of entities (things or
events) related in a certain way; these entities have each a character
such that other sets of entities occur having the same characters and
related by the same relation; and these occur nearly uniformlyquot; (blz. 58).

En, dan maken we kennis met de befaamde hond der nieuwe psycho-
logie. Die hond dan, op zolder, hoort de etens-bel of 'n gongslag be-
neden, rent dc trap af, de eetkamer binnen. De hond ..interpreteertquot;
de gongslag als een teken. Hoe kan dat ? Alleen op grond van vroegere
ervaringen: „In this experience there have been so to speak recurrent
clumps of events and one such clump has been made up roughly as
follows: Gong, savoury odour, longing contemplation of consumption
of viands by diners, donations, gratification.quot; (blz. 56) Déze „set of
entitiesquot; is een „external contextquot;. Een dergelike „dumpquot;, bedenken wij
dat wel. is een ervaring, „an experiencequot;, waarin de stimuh actueel
worden ervaren. In deze ervaring wordt een complex van engrammen
veroorzaakt.

Nu hoort de hond op 'n zekere keer de gong zonder dat hij iets
ruikt. Wat gebeurt er? „Thanks to past experience of gong-sounds
together with savours in the interpretative dog, this present gong-sound
gets into a peculiar relation to past gongs and savours, longings etc.,
so that he acts in the sagacious manner described, and is in evidence
at the meal. Now this set of mental events — his present hearing of
the gong, his past hearings of similar sounds, his past savourings to-
gether with gongs etc., and also his present mental process owing to
which he runs into the dining-room — such a set we shall call psycho-
logical contextquot; (blz. 56) Wat is het verschil met een „external con-
textquot; ? Dat in een psychologiese context altijd geëxciteerde engrammen

deel zijn van de ervaring. Prakties bestaat dus elke waarneming uit een
„external contextquot; en n „psychological contextquot;. De „external context
kan geheel „recurrentquot; zijn of ten dele nieuw. Dat zij geheel nieuw zou
kunnen zijn, dus geen enkele stimulus zou kunnen bevatten gelijkvormig
aan een stimulus uit vroegere „external contextquot;, is eveneens _ prakties
uitgesloten. In elke ervaring hebben we dus „interpretaties d.w.z.
„d e n k-momentenquot; te verwachten.

De verdeling in deze twee contexten lij kt niet adaequaat; ze dekken elkaar
ten dele: de „external contextquot; is 'n ervaren stimuli-complex en de „psycho-
logical contextquot; een complex van ervaren stimuU en geëxciteerde enpammen.
Graff meent dan ook blijkbaar de theorie van Ogden amp; Richards te mogen
corrigeren en zegt: „Such a context is external if the entities are stimuh; it
is pfychological ii the entities are engrams.quot; (blz. 179 De correctie van
Gra/is niet gelukkig, zij miskent de aard der ervaring zoals Ogden amp; Richards
Zich die denken. Het herhaald horen van de gong immers wordt door Ogden
b Richards met even zoveel woorden tot de psychologiese context gerekend.
..his present hearing of the gong. his past hearing of similar
En. dit herhaald horen is niet enkel: excitatie van engrammen, ^aar «ok^
gestimuleerd worden. In zover de kennis die op deze stimulering berust een
Lhaling is, is zij van een andere aard dan de herhaling die de hond door-
maakt in de kennis die bestaat in de geëxciteerde engrammen, wier stimu i
in de „externalquot; context van 't moment niet opnieuw voorkomen: de reuk
b.v. Het horen van de gong de tweede maal is geen interpretahe alleen, het
is een soort verdubbelde ervaring : gestimuleerd worden en geexciteerd worden
door soortgelijke engrammen. De reuk echter, als deel van de psychdogiese
context van 't ogenblik, is zuivere „interpretatie , is het „be ekems -ver-
schijnsel dat optreedt in functie van de stimuÜ van t ogenblik, van het
momentele „tekenquot;, van de gongklank-ervaring.

De psychologiese context is dus een zeer complexe ervaring, en Gra[[
had niet het recht om hem enkel tot een complex van geëxciteerde
engrammen terug te brengen. Wel beschouwen Ogden amp; Richa^s de
psychologiese context terecht als een actuele ervaring, die geen „latente
kennisquot; omvat, en waarvan dus niet-geëxciteerde engrammen geen deel
uitmaken. 20) Een psychologiese context bestaat dus zowel uit een
stimulus, gelijkvormig aan een stimulus uit een vroegere ..external con-
text, als uit geëxciteerde engrammen, residuen uit 'n vroegere „external
Context.

De term „mental eventquot; zou wel verbazend ongelukkig zijn als de schrijvers er
ook „latente kennisquot; mee zouden moeten bedoelen. Trouwens, op blz. 57 volgt: „a
psychological context being a recurrent set of mental events peculiarly related to one
another so as to recui, as regards their main features, with partial uniformity.quot;

Van fundamenteel belang is het, te bedenken dat de ecphorisering
niet altijd het gevolg hoeft te zijn van de werking van uitwendige
stimuli. Het is mogelik dat een engram geëxciteerd wordt ..through some
sort of internal causationquot; (blz. 215). Het interpretatie-proces verloopt
dan onafhankehk van de stimuli „from without . Het enige controle-
middel dat we dan voor de juistheid onzer „interpretaties . onzer „ge-
dachtenquot;, hebben, is alleen de „externalquot;-context-ervaring die we moeten

trachten te reconstrueren (blz. 82).nbsp;^ j c

Het begrip der psychologiese context is in de theorie van Ugden ö
Richards volstrekt onmisbaar. Het moet niet alleen wat wij „waarnemen
noemen, verklaren; het moet ook de mogelikheden van denken over
dingen die nooit als stimuli-complex in één „external context verenigd
zouden kunnen optreden, bewijzen. De psychologiese context verbind
in tijd en ruimte verre gescheiden stimuli (blz. 56), verbmdt gehee
verschillende „external contextsquot;, en op die manier wordt zi, geacht
ook een verklaring te geven van elke gedachte die met zonder meer aan
de waarneembare werkelikheid kan zijn ontleend. Zi, heef t begrip
„vierkantswortelquot; b.v. te verklaren. Denken is dus -- het klinkt ver-
bazend traditioneel - een teken-ervaring, en taalgebruik is quot;i^ts anders
dan een bepaalde denk-manier, een bepaalde teken-ervaring. En het feit
van het contextueel-verbonden zijn der engrammen maakt dit, en alle
andere denken, mogelik. Stimulus, engram, context, sign interpretation,
ziehier de gegevens in hun natuurlike opeenvolging. Is het context-
begrip inderdaad in staat de gevraagde diensten te bewijzen? Neen.
Laten we de mogehkheid in de koop nemen dat stimulering en geexci-
teerd engram „kennisquot; zouden kunnen verantwoorden, dan verk aart de
context nog volstrekt niet de differentiëring en de structuur die onze
kennis vertoont. In détail zullen we dit verderop behandelen, doch enkele
opmerkingen mogen hier reeds volgen. Het is een feit, dat de smaak
ons de kleur-vorm-grootte kan te binnen brengen, en omgekeerd; en dit
is waar van alle stimuh die in 'n „externalquot; context samen optreden.
Maar het is ook een feit, dat deze algemene mogelikheid om als teken
en interpretatie te fungeren, beperkingen vertoont, waarvoor het context-
begrip geen zweem van verklaring biedt. Waarom is m'n hoed niet
't teken voor m'n hoofd, m'n neus niet voor m'n zakdoek, mijn
schrijfpapier niet voor m'n penhouder en omgekeerd? Al deze
„dingenquot; als stimuli-complexen worden engraphies verbonden, vast-
gelegd. en pêle-mêle in psychologiese contexten gereproduceerd. Het is
toch helemaal zo'n wonder niet, dat rood op wangen ons bellefleuren
te binnen brengt, of 'n bepaald soort koffie-kan onze. op dat vocht lO
gelijksoortige kan verzotte, tante; waarom „betekentquot; dan wang geen

bellefleur en koffie-kan geen tante en omgekeerd? Nog eens:
nemen we een ogenblik aan dat adaptatie als stimulering of engram
„kennisquot; verklaart, dan verklaart de context toch nog geenszins deze
differentiatie, evenmin als zij de vaste structuur der contextuele een-
heden „appelquot;, „hoedquot; of wat dan ook verantwoordt. Zoals het context-
begrip daar ligt, laat het deze feiten volkomen onverklaard.

Wat verklaart de context en het. haar funderende, associatie-begrip
dan wel? Het legt, in de theorie van Ogden amp; Richards, in psycho-
logiese interpretering, de physiologiese voorwaarden bloot voor de
vorming der ervaringen en geeft zo een verklaring van de „mechaniese'
grondslagen van het menselik kennen en van het teken-gebruik.

»Symbol« als engram. Er is een biezonder soort „signsquot;, namehk
die tekens, die de mensen gebruiken om met elkander te communi-
ceren en die ze als denk-middel gebruiken. Dat zijn ..symbolsquot;. De
schrijvers noemen ..symbolsquot;: „words and arrangements of words,
images, gestures, and such representations as drawings or mimetic
soundsquot;. 21) Zonder er ons nog om te bekommeren waarin symbols
nu eigenlik van „signsquot; verschillen, vragen we ons een ogenblik af, hoe
hun aard als „signsquot; zich in het taai-gebeuren openbaart. Want„signs
zijn en blijven ze; dat is de grondstelling waarvan Ogden amp; Richards

Wat is 'n „symbolquot;, als we het in hun termen beschrijven? Een
woordklank-symbool is een bepaalde woordklank-stimulus, die door her-
haald voorkomen op een, haar eigen wijze, engraphies is vastgelegd in
contextueel verband met andere engrammen.

Reeds vaak werd door verschillende schrijvers er op gewezen, hoe de taal-
klank wordt ingebouwd in talloze ervaringen die het kind maakt, en hoe
daardoor communicatie tot stand komt: hoe moeder uit de kinderwoorden
opmaakte wat de kleine hebben wilde, hoe de kleine mens met bepaalde
reacties reageerde op bepaalde woorden van moeder. Dat het kindergedrag
in dezen niet hoefde te verschillen van het gedrag van een gedresseerd dier,
werd ook verondersteld: de taalklank engraphies vastgelegd in een bepaalde
psychologiese context kan, zowel door „stimuli from withoutquot; als door ..some
sort of internal causationquot; (waaronder ook bloeddruk b.v.) worden geexci-
teerd. door ons motorics zenuwstelsel in spraakhandclingen omgezet, en, 't
..woordquot; in een bepaalde situatie is er. Zo roept 't kind „attaquot;, de papegaai
..koekiequot;!

21) ..When we consider the various kinds of Sign-situations instanced above, we
find that those signs which men use to communicate one with another and as instru-
ments of thought, occupy a peculiar place. It is convenient to poup these under a
distinctive name ; and for words etc----we use the term symbols.quot; (blz. 23)

Dc schrijvers kwalificeren al dit vroeg-kinderlik taalklank-gebruik reeds
als „an extensive private languagequot; (blz. 210) en beschrijven het ontstaan
daarvan op dezelfde wijze als het ontstaan van een „symbolquot; bij volwassenen.
Hoe dat in z'n werk gaat volgens hen, zullen we aan het, nog te geven,
TAomas-voorbeeld zien. Ondertussen rust hun gehele constructie op als vast-
staand aangenomen feiten, waarvan juist in de laatste tijd de juistheid zeer
wordt betwijfeld: het gedrag van 'n gedresseerd dier kan hierin wel lijken
op dat van 't kind, maar 't wijkt er zeer zeker ook sterk vanaf; en niet
alleen dat het gedrag afwijkt wanneer we het als 'n geheel beschouwen,
ook de momenten verschillen: het kind neemt een specifiek menselike houding
aan tegenover taalklank-ervaringen. Henri Delacroix wijst op dit alles kort,
maar afdoende.

* Een feit is, dat het gedrag van het kind er op wijst dat de eerste kinder-
„woordenquot;,23) naarmate de situatie verschilt, van alles kunnen betekenen.
Dat is volgens de engram-theorie heel begrijpelik. Immers, 'n dergelik „signquot;
„betekentquot; de gehele geëxciteerde psychologiese context, en omgekeerd. En
ook wordt 't zo duidelik dat 'n dergelik woord zulke frappante „betekenis-
veranderingenquot; schijnt te vertonen: naarmate de gehele „externalquot; context
waarin 't gegeven werd. verschilde, verschilt nu 't gereproduceerde ..woordquot;
ook weer in „betekenisquot;. Er hoeft aan 't „woordquot; niets te veranderen
om 't te doen voorkomen alsof er „veranderingquot; had plaats gevonden, 't Is
voldoende dat 't, ook volledig onopzettelik, in een andere psychologiese con-
text werd gebracht om het, bij verschijnen in een enigszins andere situatie,
met schijnbaar „spontaanquot; veranderde ..betekenisquot; te laten optreden. Een
zekere spontane „abstraheringquot; van kenmerken door 't kind zelf lijkt dan voor

22)nbsp;Au seuil du langage. Journal de Psychologie XXX. 1933. blz. 9 vlg-
„Le fait d'associer quelques émissions vocales à certaines situations déterminées est un
pur résultat de dressage. Le perroquet va assez loin dans cette voie. Mais cela ne
prouve rien. Ce n'est pas du langage : ce sont quelques réflexes conditionnés verbaux-
w Je dirai ensuite que, pour apprendre à parler, il en faut beaucoup plus.quot; (blz. H)

Je ne veux pas entrer ici dans l'examen théorique des conditions que supposent tous
ces faits. Je l'ai entrepris ailleurs. Ils suggèrent fortement — ce gue nous savons de
par ailleurs — qu'il ne faut pas assimiler deux sujets d'après la ressemblance d'un
comportement partiel et qu'il y a à la base de l'acquisition du langage toute une série
d'opérations mentales plus complexes que celles qui règlent la compréhension des situa-
tions élémentaires et la manipulation des objets.quot; (blz. 17)

23)nbsp;We gebruiken — volgens het gewone spraak-gebruik — hier de term „woord ^
zonder iets te willen presumeren over het woord- of (en) zin-karakter van een dergelike
uiting.

24)nbsp;„Das kindliche mama lässt sich in die Vollsprache nicht übersetzen durch die
Worteinheit „Mutterquot;, sondern nur durch Satzeinheiten ; „Mutter komm herquot;. ..Mutter
gib mirquot;. „Mutter setz mich auf den Stuhlquot;, „Mutter hilf mirquot;, usw.quot; Clara and
William Stern. Die Kindersprache. Leipzig 1928 4, blz. 180. Elke verhandeling over
kindertaal geeft deze en dergelike voorbeelden. Vgl. Henri Delacroix. Le langage e
la pensée. Paris 1930 2, y2. 318.

't verklaren van deze eerste verschijnselen nog niet noodzakelik.®®) De lot-
gevallen van de -woorden puppe b.v. en mama bij Hilde Stern schijnen door
de engram-theorie verklaard (Clara und William Stern blz. 19). Ja zelfs 't
eigenaardige verschijnsel dat woorden eerst „goedquot; gebruikt worden, zoals
puppe door Günther Stern, daarna „verkeerdquot; en daarna weer „goedquot; (id.
blz. 86), is uit verandering van „externalquot; contexts begrijpelik te maken.

Ogden amp; Richards zagen ongetwijfeld juist, toen zij ook dit „taalquot;-gebruik
onbegrijpelik achtten, wanneer men het niet zou zien als, in wezen, een ken-
verschijnsel. De, van den aanvang af moeilik verdedigbare, theorie van
Meumann, dat de „betekenisquot; dier uitingen „ausschliesshch emotioneller
oder volitionaler Artquot; zou zijn, hebben zij terecht verlaten: zo zeker als het
is dat de psychologiese contexten waarvan de taalklank deel uitmaakt, in de
aanvang bij het kind, in „bedoelingquot;, wat Markey zou noemen „actie-karakterquot;
hebben, even zeker is het dat dit actie-karakter zich slechts kan openbaren
langs een ken-geheel, de psychologiese context, waarvan de taalklank deel
uitmaakt. Het complex van kinderlik gedrag, waarvan het „woordquot; mede deel
uitmaakt, bevat noodzakelik altijd ook ken-momenten.De Sterns formu-
leerden dit zuiver, toen zij schreven: „Das erste Sprechen ist zwar gewiss
kein blosses Bezeichnen, aber ebenso gewiss auch kein blosses Jauchzen und
Jammern, sondern ein Hinstreben zu einem Etwas, eine Abwehr gegen ein
Etwas, eine Freude über ein Etwas. Man betrachte daraufhin die ersten
Sprachanfänge unserer Liste.quot; (blz. 182) ^s) Zo zou het, oppervlakkig bezien,

25)nbsp;Of de gevallen die Leo Jordan, bij een bespreking van Max Kuttner's „Prinzipien
der Wortstellung im Französischenquot;, in het „Zeitschrift für Romanische Philologiequot;
1931, Bnd. 51, blz. 363, 364, als een duidelik bewijs voor intellectuele processen bij
het kind aanhaalt, werkelik bewijskrachtig zijn, valt te betwijfelen. Evenmin als Ogden
amp; Richards heeft hij de gegevens der „Gestalt-theoriequot; voldoende uitgewerkt. Alleen
een zeer veel uitvoeriger protocol van de, door Jordan beschreven, gevallen zou hier
licht kunnen geven. Hij beschrijft: mijn zoontje zag op een wandeling kippen. Na ze
een paar keer bezig te hebben gezien noemde hij ze kx, met klanknabootsing. Op de
terugweg naar huis heetten plotseling ook de mussen kx, en Zondags daarop aan tafel
Was____een gebraden gans kx geworden ! Jordan meent : dat is uit geen „Anschau-
ungskomplexquot; te verklaren, daarvoor is vorming van een „Einzelbegriffquot; nodig, want
de benoeming was een „Klassifikations-operationquot;. Is er werkelik sprake van „be-
noemingquot; geweest, dan heeft Jordan natuurlik gelijk, zoals 't ook juist is de term
komplex, associationisties geïnterpreteerd, te verwerpen.

26)nbsp;E. Meamann. Die Entstehung der ersten Wortbedeuttmgen beim Kinde. Leipzig
1902. Vgl. bij Clara und William Stern blz. 181.

2') Delacroix blz. 294-296 kwam, evenals de Sterns, met wie hij nochtans polemi-
seert, tot deze conclusie, uit een juiste beschrijving der feiten van kinderlik taai-gedrag.

28) In het als schoolboek bedoelde werk : De Roman van een Kleuter. Nijmegen
'917, liet van Ginneken begrijpelikerwijze een vermelding van Meumanns theorie weg,
doch het hoofdstuk „De eerste kinderwoordenquot; lijkt onder diens invloed geschreven.
Vgl. ook de Principes blz. 128 en 129. Ook Pr. S. Romboats. De Psychologie der
Kleutertaal. Nijmegen 1919, blz. 36 vlg. volgt Meumann. In zijn latere: De Ontdekkingen
van den Kleuter. Utrecht-Nijmegen 1924, heeft van Ginneken — de behandeling van
de stof vanaf blz. 23 maakt dit zeer waarschijnlik, ^ de opvatting van de Sterns tot

het woord als ..symbolquot;
68 _ quot;

o^rii^Sara^^^^ Sdel en we zullen haar verderop nog eenmaal hervatten
irnoa'^tat' aatÏerpen. Dan zijn er nog biezondere gevallen waarover de
theorie' we^ruS laat schijnen. Waarom noemt Hilde Stern h.. alle spee^
ted pa™^^nbsp;haar belletje, en waarom gebruikt Günther Stern f je.^

S (vort alleen maar van een voet met een schoen er aan, ronder da
voorzeggen en corrigeren iets baat om dit te veranderen? Waarom zi,n hier
ralmachtige stimuli machteloos ? Al dergelike gevallen wi,zen op een andere
factor dan alleen engraphiese bereidheid en contextueel verband. Hier van
aHectieve factoren te spreken, die zouden beletten dat zich het engram, van
de bTbv. vormde, is een gevaarlik experiment. Want, een engram xs .^the

kennis hebben,^») óf dat we in de koop moeten nemen dat, hetzi, ons
denkenquot; hetzij het „denkenquot; van een ânder, een pathologies geval is. zonder
te kunnen uitmaken wie ter observatie zou moeten worden opgenomen.

Het woord als »symbol«. Ogden amp; Richards worden niet ge-
kweld door de twijfel der linguisten : ..woorden' zijn voor hen geen
abstracties geen denk-maaksels ; het zijn klank-stimuli wier hernieuwde
stimulering als „signquot; fungeert, als „signquot; van 'n biezonder soort, waar-

. Vntkomen aehandhaafd blijft natuurlik de mening van van Ginneken
p'quot;'Ws en hl bronnen dat dit eerste ken-moment niet „intellectualistiesquot; hoeft
ennbsp;. iets anders is het hier „intelligentiequot; te zien. We geloven dat

worden uitgelega,nbsp;^nbsp;^^^^^ ^^nbsp;l'imitation auditivo-

Deacro,^ ,uist oordeelt Jnbsp;^^ez le sujet parlant, ce nest pas un

motnee »^quot;je la voix et de loreille. Gest à vrai dire la possibüité
enchaînementnbsp;«^J®J^^, 3ervice dune finalité. C'est à vrai dire l'orien-

mentale denbsp;du langage blz. 16) en we menen in het volgende

tation vers 1 intelligibilité,nbsp;''equot;quot; quot; .. ^ ^ ^nbsp;. , . ____» intolliaente

hoofdstuk ook linguisties te zullen bewijzen : ,La mampu^ationnbsp;.

entre dix et vingt mois, est contemporaine de 1 acquisition de la parole^ (^id. bk^ 17)
29) Dit laatste meent inderdaad elke niet sensistiese ken-theone te kjmnen tewi rem
en Ogden amp; Richards constateren terecht, dat hierin de meest verschillende theorieen
overeenkomen en van de hunne verschillen, (blz. 48)

door ze „symbolsquot; zijn. Dat zij. ondanks alle telescoperings-voorbeelden
van deze „woordenquot; bij Gra//, toch gelijk hebben, deze mening, altans
voor ..de uitwendige taai-vormquot;, niet prijs te geven, zien we in het
vierde hoofdstuk ; het is maar de vraag : waarin verschillen die „symbols
van „signsquot;, want dät er n verschil moet zijn wordt uit het voora gaande
toch wel steeds duideliker: „symbolsquot; nemen een biezondere plaats in
tegenover „signsquot;: daaraan twijfelen ook Ogden amp; Richards met; doch

waarin is dat verschil gelegen ?

Daar is ten eerste onze overtuiging, dat er n biezonder soort tekens:
woordenquot; zijn; ten tweede het verschijnsel dat niet alle klanken als
'woordquot; worden gebruikt: ten derde (en dit noemen de schrijvers met,
doch ze moesten het noemen, want de context-theorie laat dit ver-
schijnsel onverklaard) het reeds gesignaleerde feit, dat er in die contexten
differentiatie plaats vindt: appel is op de duur niet meer teken voor
•t bijten, smaak is niet toepasselik op kleur-vorm-grootte, hoewel ook deze
verschillende stimuli in contextueel verband zijn vastgelegd.

Zo kan het inderdaad verbazing wekken dat, als het ogenblik ge-
komen is waarop deze verschijnselen zich vertonen, die met meer een
zelfde associatieve verklaring toelaten als de andere feiten, de schrijvers
niets anders hebben te zeggen dan: hoe we er nu precies achter komen
dat er ..woordenquot; zijn. of waarom we nu bepaalde klank-stimuh als
„symbolquot; gaan gebruiken, andere niet.... moet nog experimenteel
worden onderzocht: „In what precise fashion we first come to know
that there are words, or to take some sounds as words but not others,
is still to be experimentally investigated, but as infants we do not make
this step by guessing straight off that people are talking to us.quot; (blz. 210)

Alles wat de schrijvers verder over „taalquot; zullen zeggen, is toepassmg
van de engram-theorie op feiten waarvan zij het uitsluitend engraphies
karakter, noch experimenteel, noch op een andere manier bewezen, doch
enkel veronderstellen. De hypothese van dat engraphies karakter,
d.w.z. van hun natuur als een biezonder soort „signquot;, verklaart dus juist
zo veel als de engram-theorie zal blijken toe te laten. Tegen deze werk-
wijze bestaat natuurlik geen bezwaar, doch het is wel wat laat, haar
op blz. 210 terloops te vermelden. De term terloops is juist, want
hoewel de schrijvers op blz. 210 mededelen niet te weten _„in what
precise fashion we first come to know that there are words , en ook
niet hoe we er toe komen sommige bepaalde klanken als woord te ge-
bruiken en andere niet, leggen ze dat toch op blz. 212 uitl: „To use
such a symbol as the name of an individual let us call him Thomas —
we need merely that the name shall be in a context with Thomas-
experiences. A few such experiences are usually sufficient to estabhsh

het woord als „symbolquot;
70nbsp;_____-

this conjunction: for every such experience since we rarely encounter
an acquaintance without realising that he has a name and what the

name is, will help us to form the context.

Op blz. 58 vinden we: „dual contexts contaming only two members
seem to be rare, though for purposes of exposition it is convenient to
suol e them to occurquot;. Schijnbaar deden we dat in het Thomas^oor-
S w« verklaarden het geheel op de zelfde wijze a s het lucifer-
S' Taarvan op de bladzijden 58 en 59 sprake is. Zo leek de wi,ze
laarop een mens n naam krijgt heel eenvoudig : ze raken contextueel
Tan elkaar, m.a.w. ze worden geassocieerd. Edoch, we hielden de
quot;Itjes, waarmee we nu net deze naam aan dit ervarmgs-moment
ui^e gehele context bonden, achter onze hand: since we rarely en-
Lnter an acquaintance without realising that he has a name and what

Zekquot; jn de veronderstelling dat ik al de mogelikheid ken ^
te ontmoeten en dat ik alreeds weet dat die n naam moet hebb^ en
datTdtnaam kan kennen, ja. dan is de zaak doodeenvoudig Maar.
dan verklaren we een feit met behulp van die

verschijnselen, van die andere feiten, waarvan we op blz. 210 consta-
teerden. dat we niet wisten hoe we ze moesten verklaren.

Het is in de engram-theorie. zoals in alle consequent associationisme
volkomen onbegrijpelik waarom het woord Thomas ^^ quot;aam voo he
complex der thomas-ervaringen alleen wordt en met
kinderen vóór het tijdperk van het „Symbolbewusstsein 30 voor
Thomas' neus ook, of voor Thomas' zwarte haren, evenals het voll^^omen
onbeqrijpehk is. dat het woord appelsmaak niet evengoed ..symbol zou
zijn van de kleur-vorm-grootte-engramme^ dan van het smaak-engram^
En toch vindt deze differentiatie plaats. Ogden amp; Richard zeggen: ..A
dual context is here taken for the sake of simplicity, a fact whiJ tends
frLke the account appear artificial. Multiple contexts of three or
moTtms involve no further problems (curs. v. d. schr.). They must
determinative in respect of one constitutive character and may be

eerveeïUe context geen enkel ander
probleem vertoont dan een twee-ledige, maar het is wel wat vreemd
Lhoudingen binnen veel-ledige contexten verklaard te achten uit ver-
houdingen binnen onverklaarde twee-ledige.

Welk verschil dan tussen ..sign ' en . symbol laat zich tot nog toe
in termen der engram-theorie uitdrukken? Geen ander dan dit. n sym

30) Vgl. Clara and William Stern, blz. 187. 188.

bool kan gebruikt worden in de plaats van een ongmele stimulus die
een sign-functie zou kunnen vervullen. Omdat we me alti,d n appe
b5 de hand hebben, is 't woord appelsmaak een gemakke ik hulpmiddd
om het appelsmaak-engram bij een hoorder te exciteren, als b ) hem

•t symbool appe/smaa/c maar met de kleur-vorm-grootte-ervanng m een

conlext gebrLht is. Doch hoe dit geschiedde, en waarom dus dat ge-
Su k van een ..signquot; als ..symbolquot; mogelik is. daarop gaf de engram-
S^etie gU antwoord. Dat een ..symbolquot; vannbsp;verschik nemen

we graag aan. doch het ..waaromquot; wordt door Offden amp; Richards een
probleem gelaten, ook al gaven zij reeds op blz. 11 de formule van

een oplossing.

R® fSe^hs geschematiseerd in een geometriese üguur. een driehoek.
gS sSTm de tekening over. maar bracht correcties aan op de ver-
S^rS^ Mar/ce, had bezwaren; Graff laat de eigenlike verklaring weg. Dit

^quot;SoV'rïf^^nbsp;-thoughtquot;, gedachte, gebreken, hebbe^

maken'met ..thingsquot;, dingen: we denken altijd ietsnbsp;de

we als ietsquot; Voor „thoughtquot; nu. in een ..symbool-context gebruiken ae
Tchr^verfSet de term i Jrpre.a.'on maarnbsp;en ook de n^

of obiect vonden ze niet gelukkig: ze stellen voor referent. ) Gebruiken we
1 syloïï dan kan dit gebruik op de volgende wijze geschematiseerd

Worden:

Thought or Reference

Symbol stands for Referent
(an imputed relation)

Gardiner houdt de term thing en geeft daarvan uitvoerig rekenschap. § 8.
Wz. 22 vlg.

De waarde-oordelen uitgedrukt in ..correctquot;, „adaequatequot; en „truequot;, zijn

uit deze figuur weggelaten.nbsp;i ^ j „^

Een symbool, water b.v., dat 'n teken-functie vervult, veroorzaakt de ex-

citering van het water-engram of engram-complex en dit engram-complex is
„directed toquot;, hetgeen volgens hun opvatting betekent: veroorzaakt
door de water-stimuli = het ding = de referent. Symbool en referent zi]n
dus niet directquot; verbonden zoals ..signquot; en ..thoughtquot; (interpretatie), maar
indirectquot; (blz. 10). Het symbool wordt, behalve b.v. in geval van klanlc-
nabootsing (blz. 12). „arbitraryquot; in een bepaalde context gebracht om de rol
van een andere stimulus te kunnen overnemen: eerst moet kleur-vorm-
arootte de „signquot;-functie vervullende stimulus voor 't smaak-engram geweest
ziin dan pas kan de, tegenover kleur. vorm. grootte en smaak volkomen
onverschillige, stimulus appelsmaak de plaats van de kleur-vorm-grootte gaan
innemen als oorzaak van de excitering van het smaak-engram. Wanneer ik
iemand wil bekend maken, dat ik een patrijs geschoten heb, die op t moment
in de keuken thuis ligt, dan is het, als ik geen photo van n patnjs, van
mijzelf in jagerscostuum en van mn keuken bij me heb onmogehk hem dat
du delik te maken door hem iets te laten waarnemen dat gelijkvormig xs aan
de oorspronkelike stimuli waarin zich de patrijs-engrammen vormden. Het
.symboolquot; komt hier te hulp. omdat het de oorspronkelike sümuh v e r -
vangt. door in hun plaats de ..referencesquot; te excteren. De werkehk
door mij geschoten patrijs, als ik die aan m'n hoorder kon tonen, die zou
•n „signquot; zijn voor mn jagersdaad, het „woordquot; patrijs dat dit sign ver-
vangt is n „symboolquot;. Nog eens: niet de ervaring van de klank-stimuu
p-a-t-r-ij-s zonder meer, exciteert een patrijs-engram, doch wel de her-
nieuwde waarneming van deze klank-stimuli als zij te voren als engram
zijn vastgelegd in een waarneming of denk-ervaring waarm echte patnjs-
engrammen voorkwamen. En. echte patrijs-engrammen. dat zijn engrammen
die tenslotte aan n stimulerende patrijs, aan 't beest zelf, aan de
referent, zijn ontleend. Het symbool is dus geen patrijs-kenmerk, zoals
de kleur-vorm-grootte appel-kenmerken zijn, het vervangt door z'n deel-
zijn van een psychologiese context, de kenmerken, die als teken noodzakelik

ziin om 'n patrijs-engram te exciteren.

Het „symbolquot; is een „signquot; dat opzettelik gebruikt wordt als stimulus offl
een niet direct verbonden verschijnsel „referentquot; te doen optreden.

»Referent«. We zagen al dat Ogden 6 Richards constateerden, dat
we bij „referencequot;, bij ..thoughtquot; altijd te maken hebben met
rentquot;, met 'n zaak, zeiden we in onze paragraaf „Terminologie . H«
is 'n 'verdienste van Ogden amp; Richards dit feit duidelik in 't licht te
hebben gesteld. In alle psychologisties ingestelde linguïstiek vervluchtigt
deze zaak. De „Sachequot;, die Wellander op blz. 9 ontdekt, is op blz.
al in de „Sachvorstellungenquot; ondergegaan. Het is maar de vraag wa
Ogden amp; Richards met hun referent zullen doen; en dan moeten we

helaas constateren dat het begrip weinig vruchtbaar werd. Wat daarvan
de reden is. komt ter sprake in het achtste hoofdstuk.

We denken dan altijd 'n zaak. Maar nu is het eigenaardige dat
die zaak in een „symbol-contextquot; ons bewustzijn volkomen in beslag
schijnt te nemen, en dat we ons van een „symbolquot; of van „referencequot;
gewoonlik niet bewust zijn, maar wel van referenten (blz. 205). En
omdat 't nu bij symbool-gebruik gaat over „referentenquot;, die we echter
langs „referencesquot; ervaren, terwijl de „referencesquot; weer moeten worden
terug gevoerd op oorspronkelike stimuli, die bij een of andere waar-
neming stimuleerden, 32) moet dus ook de oplossing van het referents-
verschijnsel uit die oorspronkelike waarneming worden afgeleid. Lukt
dat, dan is de kring gesloten; dan is het schema systematies verantwoord.
Dat dan de taalkundige grond-vraag : hoe komt dat symbool, qua sym-
bool. in zo'n context, nog steeds onbeantwoord blijft, laten we maar n
ogenHik rusten.

Dus de kwestie is: waar komt dat referent-..bclief m onze psyche
vandaan en wat is die referent. Ogden amp; Richards geven als voor-
beelden van referenten o.a. ..Napoleonquot;. ..tafelquot;, ..lucifer . doch ze ont-
kennen volstrekt niet dat ook de interpretatie ..referent' zelf weer een
referent zou hebben, integendeel. Toch zullen we ons aan hun een-
voudige voorbeelden houden.

In het hoofdstuk ..Signs in Perceptionquot;, leren zij. dat we met geen
mogelikheid ooit kunnen achterhalen wat de referenten zijn. wel hoe
ze zijn (blz. 82). want in elke waarneming komen we niet ..directquot; tot
de kennis van referenten, doch interpreteren we „thingsquot;,
„objectsquot;, „eventsquot; of hoe we de referenten verder willen noemen.
Wat we „directquot; kennen, zijn „sensationsquot;. ..retinal modifications such
as coloursquot; b.v. En deze enige directe kennis die we volgens „The
Meaning of Meaningquot; hebben, is niets anders dan een gebeuren dat m
onze zinnen veroorzaakt is. 34) Deze veroorzaakte ..sensationsquot; nu,

32)nbsp;„Between the Thought and the Referent there is also a relation ; more or less
direct (as when we think about or attend to a coloured surface we see), or mdirect
(as when we .think of or .refer to' Napoleon), on which case there may be a very
long chain of sign-situations intervening between the act and its referent : word^
historian—contemperary record—ey-witness—referent (Napoleon), (blz. 11)

33)nbsp;„To resume our outline sketch of a systematic account of perception. Directly
apprehended retinal modifications such as colours, are therefore initial signs of ,objects'
and ,events' (or however we agree to symbolize referents); characters of things which
we iscover by interpretation such as shapes of cones or tables, are signs of second
or third order respectively. On the other hand shapes of initial signs, e.g. retinal
modifications, are first order signs.quot; (blz. 82, 83)

34)nbsp;„What then is this direct apprehending to which so important a rôle is assigned ?

fungeren bij hernieuwde stimulering als de „initial signsquot; voor de, tój
•n eerste sensatie, vastgelegde engrammen. Zon ken-proces, bestaande
uit „sensationsquot; en „interpretationsquot;, noemen we „perceptionquot;, waar-
neming. 35) Uit de actuele stimuli en de geëxciteerde engrammen bouwen
we nu geleidelik, bij hernieuwde stimuleringen, de „referentenquot; op, die
zich b.v. als „tafelquot; voordoen, en wel als 'n „tafelquot;, die van ons onder-
scheiden is en gescheiden. Hoe komt het. dat die referenten zich voor-
doen als van ons gescheiden en onderscheiden: omdat die referenten
tenslotte veroorzaakt zijn door stimuli buiten ons. Een referent is dus
tenslotte niets anders, dan een complex van sensaties die we, als door
een stimulus veroorzaakt, ervaren.36)

Om op het lucifers-voorbeeld terug te komen, ook Ogden amp; Richards
doen dit als ze de zaak tenslotte nog eens willen verduideliken: „when
as a result of hearing a match scrape, we expect a flame sensation,
our belief is a process which is a member of a psychological context
united by a muUiple mnemic relation, among whose other members are
past sensations of scrapes and flames, themselves united m dual con-
texts by the relation of proximity. If now the scrape is related by this
relation to a flame, our belief is true; this sensation is the referent
of our beliefquot; (curs. v. d. schr.) (blz. 263. 264).

Edoch, op deze wijze kennen we geen ..howquot; van referenten, doch
een „howquot; van ons zelf. Dat deze „retinal modifications . ofwel
„sensationsquot;, een ..howquot; van referenten zouden zijn. blijft ons zo nood-
zakelik verborgen. Ons ..beliefquot;, dat er 'n oorzaak zou moeten zijn van
die „sensationsquot;, hoeft geen vals „beliefquot; te zijn, doch 't blijft op deze
wijze een loos „beliefquot; ; 't is onverifiëerbaar. Waarom ?

Ogden amp; Richards nemen aan dat „veroorzaakt-zijn hetzelfde
zou wezen als: als veroorzaakt kenbaar te zijn. Doch, hoe kennen
we dat veroorzaakt zijn? Niet „directquot;, want direct kennen we

Thr~correcranswer is usually rejected without hesitation, so contrary is it to some
of our favourite verbal habits. To be directly apprehended is to cause certain happe-
■ the nerves (curs. v. d. schr.) as to which at present neurologists go no
S'er'than to assert that they occur. Thus what is direcüy apprehended is a modifi-
cation of a sense organ, and its apprehension is a further modification of the nervous
system, about which we may expect information at some fut^e date (blz. 81).

35)nbsp;If realize that in all perception, as distmguished from mere awareness,
sign-sit'^tions are involved, we shall have a new method of approaching problems
where a verbal deadlock seems to have arisen. Whenever we perceive wh^t jve name
.a chair', we are interpreting a certain group of data (modifications of the sense
organs), and treating them as signs of a referent, (blz. 22)

36)nbsp;Gaf de engram-theorie een verantwoording van deze kenms, dM

ook volgens haar, inderdaad van een how van referenten spreken. Doch, zi) aoei

dit niet.

alleen onze sensaties, kleur b.v.. die we dan als mere awareness
ervaren: het veroorzaakt zijn kunnen we dus alleen mt i n t e r p r e t a 11 e.
d.l z. alleen uit geëxciteerde engrammen. kennen Nu --en O^en
ö Richards - hun hele theorie steunt daarop ^ dat we inderdaad he
Llrzaakt-zijn. zowel van sensatie als van engrammen kennen dat
sluit in hun theorie echter in. dat het engram zichzelf zou
moeten kennen als veroorzaakt door een sensatie, die op haa^ be^
zichzelf kent als veroorzaakt door 'n stimulus, want een andere vorm
van kennen dan interpretatie of sensatie is er niet. Doch waar n sen-
satie. n engram of 'n engram-complex dat kennen van hun oorzaak
vandaan halen, zeggen de schrijvers nergens. 37)

Zelfs al nemen we een ogenblik aan. dat een waarneming van een
tafelquot; zou kunnen worden verklaard uit dergelike structuren van ge-
ëxciteerde engrammen en actuele sensaties, dan is het nog volkomen
onvSlaard. hoe deze structuur ons iets zou kunnen doen weten omtrent
W eigen veroorzaakt zijn. 38) Het is begrijpelik dat de schrijvers zich
al op blz 82 wapenen tegen ..metaphysiciquot;. wat hier gelijk staat me
degenen die zfch afvragen of wat Ogcfen 6 Richards zeggen, wel

dat niet de -atie .ch.e„

S^t^J^Sc^s de teken-theorie van Hémholtz behandelend.
doch^ÏÏe critiser^^^^ en niet commentariërend aanvaardend, -t de^^^
een enkele alinea samen: „Die Zeichen die für mis em ^f9enstandliches bede^
sollen selbst vom Gegenstande her bewirkt sein ^ und die Aufgabe der^rMms
scheint nun in nichl anderem zu bestehen, als eben diesen Prozess des Wirtos
gewissermassen umzukehren. Der Weg des Wirkens geht von „aussen njch mnen
der Weg des Wissens muss das Innere wieder in ein äusseres verwandeln m^s von
der gegebenen Empfindung auf ein Nicht-Gegebenes und

..Jenseitsquot; der Empfindung zurückschliessen. Aber schon der ^^atz menbsp;_

bleibt problematisch. Denn die kausale Abhängigkeit, in ^^l'^^'^Vtchf dÏ oZes
vom ..Dingequot; stehen soll, würde sie an sich noch keineswegs zum Zeichen des Umges

tauglich machen. Die reale Beziehung, die hier angenommennbsp;J/^-^e

noch keinerlei hinreichenden Grund für die r e p r ä s e n t a t i v e Beziehung die durch
sie erklärt werden soll. Die Empfindmig müsste. um auf den Gegenstand hindeuten und
um ihn darstellen zu kömien. nicht nur eine Wirkmig von ihm sein, sondern sie
müsste sich auch als dessen Wirkung wissen - und eben die Möglichkeit eines
derartigen Wissens bleibt unverständlich, solange wir nicht den Kreis der bloss .,an-
zeigenlnquot; Zeichen verlassen und in den Kreis der echten, der eigentlich- und ur-
sprünglich-,.signifikativenquot; Zeichen eintreten.quot; (III, blz. 377, 378)

uitkomt. 39)nbsp;,nbsp;u

De conclusie, dat 'n referent, noch als geïnterpreteerde sensatie, noch

als sensatie zelf, iets kan zeggen over het how der dingen zou een
wijsgeer kunnen biologeren en een taalkundige koud laten, als refe-
rent niet een begrip was dat de schrijvers, als deel van een symbool-
situatie, gebruiken voor taalkundige deducties, en dat ze gebruiken als
tegengesteld aan reference. Welnu ook dit laatste gaat, zelfs in

hun eigen theorie, weer niet op.

»Referent« = »Reference«. De conclusie van deze paragraaf ga
voorop: in de engram-theorie is het begrip referent niet verant-
v/oord; uit de theorie volgt dat elke „referentquot; een „reference is.

Er is in het gebruik der term referent bij Ogden amp; Richards een
zekere ongelijkheid. „Napoleonquot;, een „stoelquot; of 'n „tafelquot; n°emen ze
referent, maar ook „sensationsquot; kunnen referent zijn. (vgl. nog blz. 71)
Zowel de stimuh. de „dingenquot;, als de „sensatiesquot;, kunnen aan de
interpretatiequot; referent beantwoorden. Doch van de sensaties zagen
we reeds, dat ze ons op geen enkele wijze referenten kunnen doen
kennen. Moet derhalve aan de „referentquot;, als hd van een symbool-
context, een fundament kunnen worden aangewezen, dan moet dat
Hggen buiten „sensationquot; en „referencequot;. Doch dat is juist een opvatting
die de schrijvers volkomen onwetenschappelik achten. Het gevolg is dan
ook geweest, dat hun „referentquot;, consequent geïnterpreteerd volgens hun
eigen systeem, niets anders is dan een „referencequot;.

Het is onjuist te menen, dat een van reference onder-
scheiden moment referent zou kunnen worden geïnterpreteerd
uit de „initial signsquot;, die de sensaties gezegd worden uit te maken.
Immers, wat we direct ervaren zijn „modifications of a sense-organquot; en
wat we interpreteeren zijn......residual tracesquot; van dergelike modifi-
caties. En dus: een referent, een „dingquot;, waartoe we tenslotte na een
reeks meer of minder gecompliceerde waarnemingen komen, is niet iets
van „referencequot; onderscheiden, doch het is een slot-interpre-

39) By no manner of make-believe can we discover the what of referents. We
can only discover the how. This is, of course, old and familiar doctrine but it needs
to be reaffirmed whenever the metaphysician intervenes, whether he comes as a
materialist spiritualist, dualist, realist or with any other answer to an impossible
question. Unfortunately in our present ignorance of the mechanism of language, he
has a good opportunity of setting up apparently impenetrable barriers.quot;

Het is opvallend dat deze laatste moeilikheid ook, in wat andere terminologie, door
Wallon gemaakt wordt: „Quiconque part du fait psychique défini en termes de con-
science ne pourra jamais rejoindre lexplication de leffet par ses conditions II ne
pourra sen donner rülusion que par des subterfuges purement verbaux. (Nouveau
Traité I blz. 299)

..REFERENT- = ..REFERENCEquot;__^^

tatie waarvan Ogden ê Richards wel zeggen dat ze is „directed to
haar referent, doch waarvan zij nergens uitleggen hoe wij tot het weten
van dat ..gericht zijn opquot;, van dat ..veroorzaakt-zijn komen. Ue
schrijvers moesten een referent aannemen, omdat ons bewustzijn dit
dwingend eist: niemand kan er aan ontkomen te menen ..dingen te

denkenquot;, doch voor een „dingquot; of ..zaakquot;, als een van ..denken
onderscheiden realiteit, of voor een ..dingquot; of ..zaakquot; als een door
denkenquot; onderscheiden realiteit is in hun systeem geen plaats. Ue
schrijvers blijven zelf in de ..impasse of solipsismquot; steken, waaruit ze

anderen willen helpen.nbsp;. . . i

Passen we dit nu toe op de symbool-situatie, in de driehoek ge-
schematiseerd. dan blijft er van de indirectheid van het symbool tegen-
over signsquot; niets anders over, dan dat een symbool altijd op een
Chain of sign-situationsquot; berust (blz. 11). terwijl een ..sign maar éen
schakel van zon ketting noodzakelik veronderstelt, maar evenzeer
op geheel zon ..chainquot; berusten kan. De verhouding van ..sign en
..thingsquot; kan ..more or less directquot; zijn. bij 'n „symbol is de verhouding

nagenoeg altijd ..less directquot;. 4i)nbsp;, ... unbsp;• quot;

Er blijft nog wel een verschil tussen hun ..symbol en hun ..sign ,
maar dat is enkel in het feitelik gebruik gelegen, niet in het teken-
karakter : het is n.1. prakties onmogelik voor communicatie het overgrote
deel der oorspronkelike stimuli, die als ..signquot; zouden kunnen worden
aangewend - patrijzen, appels, gongen; lucifers zou nog al gaan -

40)nbsp;Een recente nederlandse publicatie over dit onderwerp, komt tot dezelfde prak-
tiese conclusie. Prof. de Vooys schrijft naar aanleiding van de behandeling der driehoek
van Ogden amp; Richards bij Gastal Stern: ..In hoever deze opvatting wijsgerig gerecht-
vaardigd is, laat ik aan het oordeel van meer bevoegden over. Het komt mij v^r. dat
het van prakties standpunt, ter verklaring van de verschijnselen mogelik is, alleen uit
te gaan van het woord en het psychiese complex waarvan dit woord het symbo^ is.
D e s t u die van de woordbetekenis. (Dies-rede 1933). Groningen-den Maag-

Batavia 1933. blz. 23.nbsp;. ....

41)nbsp;Ogden amp; Richards noemen de relatie tussen symbool en referent ..imptaea .
behalve o.a. in het geval van klanknabootsing. Markey merkt daartegen zeer tereent
op: „They insist upon the distinction of the symbol from the object symbolized, going
so far as to say that only an imputed relation exists between the symbol and the
referent or object symbolized.... It is true that the symbol may be arbitrary in its
superficial aspect before it becomes a symbol. That is. originally there may be no
relation between „mamaquot; and „motherquot; before ..mamaquot; begins to be associated with
the mother. But when it becomes a symbol in action for mother, more action; no
amount of logical abstraction can do away with a causal relation similar to that which
holds regarding the other responses of the child to the mother and the relation is
something more than a merely ..imputed relationquot; (blz. 140, 141). Hiermee bracht
reeds Markey het theoreties verschil tussen ..signquot; en ..symbolquot; bij Ogden amp; Richards
tot nul terug.

„referent- = „referencequot;

7 Onbsp;--—quot;quot;quot;quot;

bij de hand te hebben, maar klank-stimuh kunnen we op elk gewenst

ogenblik zelf voortbrengen 42 ).

Heel de theorie van Ogden amp; Richards verklaart, ook al nemen
wij haar in haar geheel aan, omtrent het verschil tussen -sign en
symbolquot; niets. Zij blijkt hieromtrent in enkele honderden bladzijden
een feit te constateren. Overigens zijn we - ondanks al de ban-
bliksems die ons bedreigen, als verdedigers van een „relation of a quite
unique kindquot; (blz. 48) waarin de natuur van een teken zou bestaan
- ook volstrekt niet van plan hun teken-theorie in haar geheel te aan-
vaarden. Integendeel 43 ).

Aan het „symbolquot;-begrip beantwoordt nu ook weer een vorm van
meaningquot;. De „signquot;-betekenis was: „That which a sign is interpreted
as being ofquot;, de „symbolquot;-betekenis is: „That to which the User of
a symbol actually refersquot;. 44) en dit, we behandelden het uitvoerig is
de „referentquot;. „According to this the meaning of A is that to which
the mental process interpreting A is adapted. This is the most important

sense in which words have meaning.' (blz. 200)nbsp;, .

De act of referencequot;, als ervarings-moment waarin de taal-gebruiker
gericht is op de „referentquot;, noemen de schrijvers wel „of little interest ,
omdat zij als zodanig ons maar zo weinig bewust wordt, maar
niettemin blijft deze act van fundamenteel belang voor het tot stand
komen van de referents-ervaring : communicatie tussen spreker en
hoorder berust op overeenkomst in die act : ..Thus a language transaction
or a communication may be defined as a use of symbols in such a

Zelf geven de schrijvers nog uitdrukkelik n andere biezonderheid van de „sym-
bolsquot; aan, die deze tot een biezonder soort „signsquot; zou maken : een „symbol is een
sian waarvan de „referencequot; bij de hoorder, als de interpretatie lukt, in alle belangrijke
karakteristieken overeenkomt met de „referencequot; bij de spreker; „It is this which
nives symbols their peculiarity as signsquot; (blz. 205). Ongetwijfeld is dit juist, doch het
is opnieuw een feit, dat Ogden amp; Richards constateren, zonder er andere verklaringen

voor te aeven dan die wij critiseerden.

43)nbsp;H Piéron geeft zijn oordeel over hun standpunt als hij schrijft : „Mais tous les
phénomènes associatifs cérébraux, toutes les évocations d'images et d'idées, peuvent
être conçus comme des réflexes, et être intégrés dans les circuits supérieurs qui assurent
la direction et la coordination des réflexes, formant patrimoine héréditaire. Ainsi la
psychologie peut être conçue comme une psycho-rêflexologie (Bechiereu,). Mais cette
manière de voir ne change rien aux méthodes dune psychologie scientihque, et n im-
plique aucunement la substitution à la terminologie habituelle d'une termino ogie physio-
logique nouvelle, très étroite comme celle de Pawlow, un peu plus large comme
celle de Bechterew. mais dans tous les cas inutile.quot; (L excitation et le

mouvement. Nouveau Traité II, blz. 39)nbsp;, i, . u „iW

44)nbsp;De schrijvers geven (blz. 187) verdere omschrijvingen, die wel voor het gebrmK
van de term „meaningquot; van belang zijn, maar die ons hier niet onmiddellik aangaan.

way that acts of reference occur in a hearer which are similar in all
relevant respects to those which are symbolized by them in the speaker.' ^

(blz. 205. 206)nbsp;. , '

Dat de „act of referencequot; volgens de schrijvers van zo weinig be-
lang is, kunnen zij alleen uit de ervaring weten; volgens hun
methodiese inzichten zou de „act of referencequot; hun biezondere
belangstelhng moeten hebben : immers juist de ..act of reference' onttrekt
zich aan hun waarneming zeer zeker volkomen, en de schrijvers zouden
dubbel voorzichtig hebben moeten zijn, hier met hun begrip van „in-
directheidquot; te opereren. Het maakt wel 'n beetje de indruk dat zij de
ervaring dan, op hun wijze „behaviouristiesquot;, trachten te verifiëren als
't goed uitkomt; zij hebben immers ook niet geaarzeld het biezonder
karakter van het betekenis-verschijnsel, zoals wij dat bij woord-gebruik
uit de ervaring kennen, en de differentiatie in de „symbol-
contextsquot;. die voor 'n begrip van deze ervaring nodig is, zonder meer

als gegeven te nemen.

Het associatie-begrip - als wij 'n ogenblik onze kennis-theoretiese

bezwaren tegen de engram-theorie ter zijde laten - „verantwoordt
„misschienquot; en dan „alleen maarquot;, 'n ervaring waarin we bij n symbool
iets denken, het verantwoordt niet het gebruik of de vorming van n
betekenis-dragend symbool. Spreken over 'n fiets en daar dan 'n trap-
beweging „bij te denkenquot;, is 'n heel ander ervaringsverschijnsel, dan
het woord fiets gebruiken en daarmee 'n fiets te noemen. We onder-
scheiden deze twee ervaringen zeer duidelik. We bedoelen met 'n fiets
geen trap-beweging (al is 't natuurlik in abstracto niet onmogelik de trap-
beweging mede in het symbool fiets te symboliseren) en met de trap-
beweging, die we eventueel bij ons gebruik van het woord fiets denken,
geen fiets. En voor dit feit, dat in de ervaring onomstotelik vaststaat,
voor deze differentiatie, waardoor we ons in het woord-gebruik fiets de
trap-beweging van 't lijf kunnen houden, hoewel er tussen deze verschijn-
selen engraphies verband moet zijn, en voor dat andere feit, dat we voor
de trapbeweging weer de term trapbeweging hebben, daarvoor levert de
engram-theorie geen enkel argument. En het onprettige is, dat die feiten
zich natuurhk niet alleen in de ervaring, maar ook wel degelik in het
te observeren gedrag van de taai-gebruikende individuën openbaren!
Evenmin als de linguistiese ideeën van de schrijvers erg vruchtbaar zijn,
evenmin zijn dat hun methodiese.

Circulus viiiosus. De schrijvers van „The Meaning of Meaningquot;
Wensen geen introspectief getuigenis ^ „that special and deceptive casequot;
(blz. 20) — omtrent teken-verschijnselen te aanvaarden, als zij het niet
„from observations of other peoplequot;, kunnen verifiëren. Deze opvatting

is er één zoals er vele andere zijn. Konden zij er

houden, we zouden er geen ander bezwaar tegen ^ebbe« da^ J^t -

wat veel verschijnselen ..voorlopigquot; onverklaard laten.«) Maar ^

Teeft te denken, dat introspectie zo heel veel malen met denigrerende
aSficatfes mort worden voorzien. De schrijvers hebben er een soort
quahticatiesnbsp;superstitious rite .direct inspection .

drd^ i:gicSÄ (blz. 70)'. Dat gaat zo ver. dat de inter-
ietat e vL een teken door een persoon die zelf dat teken m erpreteert.
M hen onder ..exceptional casequot; schijnt te ressorteren; alsof de intro-
Ïpectleve methode die gegevens zonder enige critiek zou menen te
t r,n7n aanvaarden-«) dat is nog een beetje erger dan het tot een

X^i^l ardTeÏpi;e Lequot; te verkeren. Welnu; heel de teken tHeoHe

SgS X-tTnre'lorden^/at zij hun eigen .sensatiesquot;
Tnferpreteren. Maar. van n waarnemen van ..interpretaties

«) Vgl. voor deze en andere methoden: i?ult;fen blz 9 vlg.
„B^ut if an account of sign-situations is to be -n^
vations from the most suitable mstances. ai^^d mustnbsp;^ ^^U j^^ed

from an exceptional case. The person actudly '«f fnbsp;from obser-

l-iotToÄ^^^^nbsp;-- -

heid dernbsp;.nbsp;j, jit uitgangspunt reeds, zoals Cassirer opmerkte, onjuist

wta« ^^nbsp;die in elke behaviouristiese beschouwing

IS. IS voor hetnbsp;„t ^ijn voor psychologiese deducties, niet eens nood-

ligt. die autonoom m gangspunbsp;^^^^ k j e u r-ervaring niet zouden

zakelik. De memng a leen datnbsp;^^^^ ^^^^^ ^^^ ^^^nbsp;^^^ ^^^ vergelijking

— .en en wat de stationchef ziet, menen zij deze

B^r(S)!aS Spstit e. behavio.ist^.s«

„nbsp;11 • 1 „nbsp;van de waarneembare aspecten van een meox^ir.

alleen verklarmg kan geven van uc .nbsp;. .nbsp;..u jg-c gine Koppelung

dieriike handeling en concludeert: „Genau betrachtet ergibtnbsp;und

der beiden Aspekte, ein Ineinandergreifen, bereits im Ausgangstatbestande vo eg

unaufhebbar ist.quot; (blz. 83)

„DENKENquot;nbsp;^^

bij zichzelf of bij die anderen is, ook volgens hen, op 't ogenblik ten-
minste, nog geen sprake: een interpretatie-proces immers als „further
modification of the nervous systemquot; is iets „about which we may
expect information at some future date .

De zaak is zeer eenvoudig: ondanks hun afkeer van introspectie
kunnen de schrijvers niet voorkomen, dat zij. met ons, slachtoffers zijn van
zo'n „special and deceptive casequot;: zij n e m e n „interpretatie aan omdat
zij van zichzelf weten, dat er in hen een ervaring voorkomt, waar-
voor zij de term interpretation gebruiken, en waarvan zij nu verder
veronderstellen dat die „at some future datequot; ook uit modificaties m
't zenuw-stelsel zal zijn te verklaren, een feit - daarvoor staat zelfs hun
sensatie-opvatting borg - dat we met 'n kalm gemoed ad kalendas

Graecas kunnen projecteren.nbsp;^ r, , , , j

»Denken« 50) De beschouwingen van Ogden amp; Richards maken dus
een hernieuwing uit van de theorieën van het associationisme dat hier in
termen van biologie en behaviour werd gebracht. 5i) Deze hernieuwing
is inderdaad een verheldering van ons inzicht omtrent sensistiese op-
vattingen over het „mechanismequot; der taai-verschijnselen, zij verklaart
echter niets omtrent de eigen aard onzer taal-ervarmgen.52)

Dat een sensatie, een gewaarwording, uit de modificaties der zin-
tuigen ..restlosquot; zou zijn verklaard, beweren de schrijvers, zij bewijzen
dat niet. De bewering kan ons onverschillig laten. Doch met onver-
schilhg is de verklaring van denken als ..interpretatiequot;, als ervaring
van een geëxciteerd engram in een psychologiese context waarvan een
..signquot; deel uitmaakt. Deze opvatting raakt de kern van elke teken-
theorie. Daarom hierover een laatste woord.

Zoals we vroeger zagen, menen de schrijvers dat de meerdere of
mindere samengesteldheid van de context niets afdoet aan de eigenhke
verklaring der teken-situaties. We kunnen dat volkomen onderschrijven.
We nemen dus een zeer eenvoudig geval: we kennen in een (kleur-
vorm-grootte-smaak)-ervaring een ..appelquot;, we menen altans dat we een
„appelquot; kennen, dat dus die ervaringsmomenten één geheel uitmaken.
Uit 't feit dat ze in 'n mens op een gegeven moment bestaan, kan

50)nbsp;Price bestempelt de beschouwingen van Ogden amp; Richards met de naam van
..The causal Theoryquot;, en geeft daarop in zijn vierde hoofdstuk een afdoende critiek
(H. H. Price. Perception. London 1932. blz. 66 vlg.). In hoever Prices eigen formu-
leringen aanvaardbaar lijken, is hier niet aan de orde.

51)nbsp;Bühler (Krise blz. 9 en 10) citeert Selz, die helder de associatie-theorie, zoals
ook Ogden amp; Richards die ontwikkelen, uiteenzet en critiseert.

52)nbsp;Vgl. hiervoor H. J. Pos. Zur Logik der Sprachwissenschaft. Heldelberg 1922.
blz. 59 en 62. 63.

inderdaad hun feitehke associatieve samenhang gegeven z^n. Kan dit
nu vÏklLn dat we ze ook als eenheid kennen, of altans menen
Te kennen? Neen. Volgens de theorie van het associât« ^
aeen kennis-eenheid kunnen zijn maar alleen successiviteit. en altans in
fe alkreenvrud^^ vorm. twee-heid : naast het teken kleur b^v.

ludenTde slaak interpreteren53). Maar. hoe krijgen we dan de
eeÏefd appel en hoe komt 't dat we weten54) dat dxe kleur en
eenheid a p pnbsp;^^ engram-theorie automaties

'ZtXSZrnL hoe kennen we de saamhorigheid?-) Geen
engram kan ontstaan tenzij uit sensaties. De reeks van verbonden en-
grammen kan dus worden verlengd in infinitum als men wil maar een
interpretatiequot;, die kennis omtrent de eenheid tussen onderscheiden

enqrammen zou kunnen opleveren, is ..a phantomnbsp;(blz. DD).nbsp;)

Maar bovendien : ook het verbonden-zijn der engrammen als argumen
van de mogelikheid der ..interpretatie : eenheid, is daarvoor
Teremtrgee'n argument, want ^e ^/-.^fg^^^
fL—v-^-n Jgen theorie moest

de tijd, n eenheid in n ervaring kon brengen die buiten de ti,d staat.

S^Ïr^T/bSsiS. die wel het tekort der associatie-theorie (hier en passim)
scherp aangeeft, doch die de „Setzungquot;, als eigenlike act die taal-eenheid geeft, met

quot;quot;ej'ïiÏÏtigInSdige is dat de schrijvers vee. gemakkeliker vrede nemen met het
feit dat we van een dergelike interpretatie gewoonlik niets merken, dan met het feit dat
Ïè aS/merken, dat we met appel uit „Geef mij die appel!quot;, menen zonder omwegen
quot;L lZ te bedoelen: „In the first place it is obvious tha we are not ordinär^
^n.rTous of making any inference at all when we see a table or a chair or a tree^
T^h^rn^ahHeem to he already a fatal objection to the theory. But several answers
' Sred The tLry may say. with Helmholtz and others: You do infer but you
arenbsp;^^^^ „f /feeing, because you do it so quickly and without any effort.

are not conscious o ^^nbsp;^^nbsp;^^^^^

This will not ÛOnbsp;^ ^nbsp;Qj ^^^^nbsp;^jj consciousness ot

we do infer at all . Ananbsp;^^^ ^^^^^nbsp;^ ^^^^nbsp;^ e

matter must ^^ '«^f f^t'/, though we do not in fact infer the existence of the
plausible suggestion is that aU gnbsp;^^nbsp;^ ^ ^^^ ^^ble' though

table, yet we ought to It IS saidnbsp;Pnbsp;P^nbsp;^^^

not reacted by ''^fff«nbsp;Li all square, indeed very few of them are.

difhcult. The sense-data given to ub »nbsp;î, ., ,nbsp;„ „c correction

And yet we are convinced that the table is square. Evidently «o-e process of cor ect
or sifting has been going on. And this sugges s that our ---^lon °f the exis ..
and squareness of the table may not after aU requirenbsp;'quot;have met

(Price blz. 67, 68) Op blz. 69 schrijft Pnce ,The Causal Theory seems to

with disaster before it has well started.

ook Ogden amp; Richards er toe hebben gebracht, de onmogehkheid om
het feit ener „appelquot;-ervaring engraphies te verklaren, te erkennen. En
erger nog: doordat de engram-theorie in gebreke blijft een verklaring
te geven van onze kennis van 'n bepaalde eenheid appel, laat ze zelfs
onverklaard hoe 'n mens überhaupt 'n „interpretatiequot;, 'n gedachte
„eenheidquot; zou kunnen hebben. Een mens die denkt, zoals de
engram-theorie dat denken voorstek, kan geen „eenheidquot; denken,
zelfs niet als „false beliefquot; of „misinterpretationquot;. Het is alleen mogelik
dat, door 'n grilhge speling der natuur, ooit 'n kreet, een klankstimulus,
ee-n-h-ei-d zou zijn geuit en opgevangen, in 'n context geraakt, zich zou
hebben voortgeplant en nu verder alle menselike „interpretatiesquot; zou
hebben vergiftigd als loos symbool. Déze verklaring van de interpretatie
„eenheidquot; laat de teken-theorie van Ogden amp; Richards toe, meer niet.

Ondertussen blijft het, zoals we hier vóór reeds opmerkten, dan nog
onverklaard, dat we menen dat het symbool eenheid „toepasselikquot; zou
zijn op een appel-ervaring b.v., tenzij het woord toepasselik ook weer
zou berusten op zulk een grillig spel onzer al-oude moeder Natuur....
etc. etc.

We moeten erkennen nogal sceptics te zijn tegenover de bewering, dat
..with an account of interpretation, such as that which is here sketched,
the wayquot; open zou zijn „to the systematization of all that is known and
further of all that will ever come to be known.quot; (blz. 82) 57)

Het was noodzakehk de grondslagen der teken-theorie van Ogden amp;
Richards hier zo uitvoerig te behandelen, omdat zij op ingenieuse wijze
het, maar langzaam wijkende associatie-begrip — als grondslag voor
taalkundige teken-beschouwingen en voor betekenis- en vorm-leer ten
enen male onvoldoende 58) — opnieuw, onder andere termen, strijd-
vaardig propageert. Het is beter deze stap terug niet te zetten.

Wundi.

In de linguisties gangbare associatie-leer worden geen „engrammen , maar
•voorstellingenquot; geassocieerd, of, en correcter bij Wundt. „Vorstellungs-

Een voortreffelike critiek van soortgelijke opvattingen levert Cassirer III blz.
221 vlg. Uitvoerig toont hij, uit de experimentele gegevens der psychopathologie aan,
dat een perception en een s y m b o 1 - s i t u a t i o n, zoals Ogden amp; Richards
die beschrijven „ira Grunde selbst nichts anderes ist (als) ein — pathologisches
Phänomen.quot; (blz. 269)

Zelfs de Saussure, die toch een geheel andere teken-theorie ontwikkelt, is weinig
gelukkig als hij van zijn „concepts' zegt: „ils ne deviennent entités linguistiques que
par association avec des images acoustiquesquot; (blz. 144). Ongetwijfeld is associatie 'n
quot;Wodzakelike voorwaarde om symbool-gebruik mogelik te maken, zij bewerkt echter
ooch het ontstaan der symbolen, noch hun gebruik. Deze noot lag reeds gedrukt, toen

bij Bühler in zijn „Sprachtheoriequot; (blz. 57) ook juist deze plaats gecritiseerd vond.

dementenquot; (I blz. 459). Niet in een „context . maar m de afbrekkiger ge-

Lncipiëerde „Gesamtvorstellungquot;, kwam de ffj^^origheid der assocj^ef
ontstane „voorstellingenquot; tot uiting. Men twijfelde nauweliks. of assoc aüe
der voorstellingen leverde de verklaring der betekenisverandenngen. ysocia^^
ook der woord-voorstellingen met andersoortige voorstellingen, deed het
woordquot; tot stand komen. Het is zonder twijfel een feit dat zowel de band
^Is de geassocieerde voorstelUngen. noodzakelike voorwaarden zi,n voor woord-
makinq en betekenisverandering aan het eenmaal gevormde woord maar het
Teven weinig aan twijfel onderhevig, dat zij niet anders dan als voor-
waarden dienen te worden beschouwd. We menen dit m het voorafgaande

te hebben bewezen.nbsp;jquot; ^ ^ i

Er is nog ..iets andersquot; nodig om de gebruiks-eenheden ..woord tot stand

te brengen dan alleen associatie. De linguisüek slaagde er met m. de aard
van dit ..anderequot; geheel tot klaarheid te brengen. ^ bleef het assoaatie-
begrip alleen leidend bij de verklaring van het taai-gebeuren en werd dat
iets andersquot; prakties over 't hoofd gezien. Dit had to gevolg, dat de Im-
SstieTe fundeU der grammatiese eenheden gebrekkig bleef. Men gmg voort,
rirbegrippen Lnder nadere precisering aan de logica te ontlenen, of men
verïe% logiese begripsbepalingen, doch twijfelde meteen aan de waa^
deffeiten: een ..woordquot; kon niet bestaan, kon niet als reele taal-eenhe d
tlden omdat de;e eenheid zich met het beschikbare begrips-apparaat moeil^
L verklaren. Onder dit opzicht is men. tot voor kort. boven de - m
deze materie leidende - ideeën van Wundt uitgekomen. De menmg ^e
Smterlin in 1902 neerschreef, gold tot voor enkele ,aren vrijwel algemeen )
„zwischen Wort und Satz sind nach Wundt die Grenze fhessend^ Das
ist nicht zu bezweifeln, und darum vielleicht stellt Wundt auch nirge^s be-
grifflich fest, was das Wort eigentüch sei.quot; -) Zo werd de theone yan Ja«^,
?eqen de bedoeling van haar ontwerper, de meest gangbare lingu^tiese uit-
dmkking der associatie-princiepen, waarvan wij de ontoereJcendheid. ge-
demonstreerd aan één harer meest recente vormen, in de vonge paragrafen

^^^^kan Wandt moeilik verwijten dat hij in zijn ..schöpferische Synthesequot;
n Wz 257) in zijn ..Akt der Wortapperzeptionquot; (I blz. 593). in zijn „apper-

tive SvnÄesequot; (1 blz. 670) zich niet duidelik zou hebben uitgesproken over
anders dan associatie als verklaringsprinciep voor het ontstaan der taal-
eenhedL maar men kan het wel betreuren, dat hij deze begrippen zo weinig
TeÏÏer n het middelpunt zijner beschouwingen P^ Zeker 'VsTlS^

59) Dat Ries cn van Ginneken b.v. hierop een uitzondering maken werd behandeld
: Das Wesen der sprachlichen Gebüde. Heidelberg 1902. blz. 59.

constitutief en besUssend karakter der apperceptie ondubbelzinnig op de voor-
qrond te plaatsen. Hij poneert duidelik de theoretiese noodzakehkheid, de
apperceptie niet te zien als de actie van een „nieuw verm^ogen , dat zich
o^een gegeven moment plotseling als „schöpferische Synthese openbaart,
doch wel als de biezondere aanwending van een psychiese werking die van
den aanvang af voor de structuur der psyche mede constitutief is (I blz. 257,
II blz. 617-618).

Dit juiste uitgangspunt belet hem echter niet, daarna weer vagehk dit
ervarings-moment van hoger orde, uit de momenten van lager orde at te
leiden: apperceptie uit associatie; in „apperceptiequot; te zien nur die höchste
Steiqerung und zugleich der notwendige Enderfolg der Wirkung ursprung-
Üchster einfacher Triebe und der zu diesen hinzu kommenden vor allem
durch das gemeinsame Leben gebotenen Bedingungen (I blz. 257), te spreken
van „Die allmähliche Entwicklung der apperzeptiven Funktionen aus den
Assoziationenquot; (I blz. 309); het belet hem niet te zeggen: „Die höheren
Stufen dieser Vorgänge (der woord-making), die apperzeptiven, sind aber
durch die Vorangehenden, die assoziativen, so vollständig vorbereitet, dass
sie ganz und gar als „psychische Resultanten derselben erscheinen.
(I blz 594) Op blz. 614 (I) heet 't dan weer, dat de „Wortisolierung aller-
eerst berust op „eme Assoziation von direkten Empfindungs- und von Ennne-
rungsmomenten: das ursprüngliche Vorstellungssubstrat des Ge-
dankensquot; en uit dit substraat volgt „durch einen Apperzeptionsakt,
der gewisse Wahrnehmungsmotive vor andern bevorzugt imd das Ganze
gegen andere Bewusstseinsinhalte abschliesst, die Bildung der Gesamt-
vorstellung.quot; Doch hoe door een apperceptieve functie, die zich zou
ontwikkelen uit de associatie, die van lager orde is, een hogere
eenheid dan de associatieve zou kunnen worden tot stand gebracht, valt
moeilik te begrijpen. Wundt zégt dit dan ook eigenlik niet. Een beetje on-
eerbiedig uitgedrukt, hij zeilt er omheen: de „Gesamtvorstellung wordt
„durch einen Apperzeptionsaktquot; tot stand gebracht, terwijl hij volgens
I blz. 309 moest zeggen: „Aus ihr entsteht auf zweiter Stufe ein Apper-

'TenTlotte lezen we dan op blz. 253 (II) weer: „In beiden Fällen stehen
sich natürlich nicht Assoziation und Apperzeption als getrennte Kratte gegen-
über, sondern sie entwickeln sich von Anfang an miteinander.quot; ^
einanderquot; is toch wel heel wat anders dan het „ausquot; van I blz. 309 en het
als „Resultantenquot; „erscheinenquot; van I blz. 594.

Wundt gelooft enerzijds in de associatie als 'n princiep dat voldoende is
om de „Emzelvorstellungquot; tot stand te brengen, doch anderzijds ontkent hij
Wel, dat deze kennis-eenheid zich in de ervaring zou onderscheiden van met
haar verbonden voorstelUngen (I blz. 592). De onderscheiding voltrekt
zich alleen door de apperceptie: „Nachdem so die Bildung der Wort-
vorstellung in allen ihren wesenthchen Eigenschaften durch den Assimilations-
Prozess eingeleitet ist, wird sie nun aber erst abgeschlossen durch einen daran
sich anschliessenden weiteren Vorgang: durch die Heraushebung der

durch jene assoziativen Prozessen gebildeten mnzelvorstellung («^-f« , ^ ^
schr.) Lus dem gesamten Vorstellungsverlauf. Diesennbsp;- f

Akt nemien wir die A p p e r z e p t i o n d e s W o r t e s. (II blz. 593) D t
is de „Unterscheidungsaktquot;, waardoor wij 't woord isoleren, doch tegelijker
tijd dé „Gesamtvorstellungquot; als „Ganzesquot;, als „Einheitsvorstellung poneren
en gliedernquot; (II blz. 252-254). En deze isolering, die tevens „stellen is van
een Lderscheidingen vertonend geheel, is alleen mogelik door --apperceptie
zii is op zichzelf in de associatie der elementen nog niet gegeven. Kunnen wi,
dt laatste onderschrijven (we zien af van de speciaal Wan A-se opvatting.
L de apperceptie „seinem ganzen Wesen nach ein Willensvorgang ist ),
de stellino^, dat zo iets als „Einzelvorstellungenquot; uit associatie alleen zou
zijn te verklaren, werd in de voorafgaande paragrafen volkomen verworpen:
een eenheid-gevende act, zoals de apperceptie die Wandt zich denkt, hgt
mede ten grondslag aan de menselike ervaring van alle stadia, altans van de
stadia die óns betreffen ; deze zijn zonder die act niet te verklaren. Trouwens
ook hier weer vertoont de formulering van Wnndt vaagheden waarvan
Oesterreich zegt: „Sein Denken ist sogar nicht selten verschwommen so
dass seine eigentliche Meinung dann nur schwer oder «f «haup^j-^^^^^^^^
bestimmen ist.quot; «M We lezen dan ook weer op blz. 613-14 ( ). Gleichwohl
ist Ï VerLdung der in der Sinneswahrnehmung nur äusserlich assoziierten
Objekte zu einem' Ganze, dessen einzelne Teile in bestimmte Beziehungen
wechselseitiger Zugehörigkeit oder Abhängigkeit gesetzt werden, ebenso wemg
ein blosser Assoziationsakt. wie die wilkiirHche Richtung der Aufm^
keit auf irgendwelche Gegenstände der Wahrnehmung, unter absichthcher
Vernachlässigung anderer, oder die willkürliche, aus einem bestimmten bevor-
zugten Motiv entspringende äussere Handlung eine blosse Assoziation ist.

Verband of eenheid.nbsp;, , j .

Deze vaagheden hebben zich dermate aan zijn werk gewroken, dat Wandt
de voluntaristiese monist, voor het linguistiese associationisme prakties de
arote leermeester geworden is; zijn „apperceptiequot;-begrip drong begrijpeliker-
wijze weinig door, maar zijn talrijke associatie-voorbeelden en associatie-

vormen deden dat des te meer.nbsp;.....

Wnndt liet na, de door apperceptie gevormde eenheid nader te bestuderen.
Vnnr hem was haar karakter bepaald in „Klarheitquot; („die Hervorhebung der
1n.r, V^ïtellung nach ihrem spezifischen Inhaltquot; I blz. 594) en „Deut-
Sä ( die sSrung von anderen Bewusstseinsinhaltenquot; I blz. 594). AI
Ao r^ctnbsp;aeoercipiëerdequot; bewustzijnselementen in tegenstelling met de

„ger/percipieerSquot; - miste die klaarheid en duidelikheid, zij was niet door
n apperceptie-act in 't „blik-punt van t bewustzijn gebracht.nbsp;a

Perzeptio^ in het „blik-v e 1 d Zij wordt dus wel - en hier komt Wundts
niet volledig verantwoord associatie-begrip weer naar voren -
pieerdquot;. En nu is het volgens hem (en inderdaad in overeenstemming met de

'^^b^weg-Oesterreich. Die deutsche Philosophie des XIX. Jahrhunderts und der
Gegenwart. Berlin 1923^2 blz. 347.

werkelikheid) een feit „dass es im Zustande der Perzeption noch Abstufungen
der Klarheit gibtquot; (I blz. 577), der „Klarheitquot; die .... ecn apperceptie-
kenmerk is! Ogden amp; Richards hebben hun mening helderder verantwoord.

Wandt, ofschoon in theorie tegenstander van het associationisme
(I blz. 456 vlg.), overwint het niet. En de oorzaak, één der oorzaken
altans, daarvan? Prakties schrikt hij terug voor de conclusie dat de
eenheidgevende psychiese acten irreductibel zijn tot de associatieve. Nog
bevangen in de mening de ervaring uit „elementenquot; te moeten opbouwen,
ontgaat het hem, dat onherleidbaarheid van bepaalde ervaringsmomenten
uit andere, geen gescheiden-zijn dier ervaringsmomenten insluit, doch
enkel onderscheiden-zijn in de ene samengestelde menselike ervaring.
De ervarende mens verenigt en structureert de verschillende momenten,
die hij anderzijds uit de ervarings-eenheid gedifferentiëerd heeft, tot
nieuwe eenheden en synthetiseert deze eenheden opnieuw tot andere
ervaringen, zonder dat daarmee de menselike ervaring als eenheid en
geheel te niet gaat, omdat dit geheel alleen o n d e r-scheidingen kent.
Met dit te beweren plegen we geen geheimzinnige hocus pocus we
geven ons niet over aan „extraordinary phantasiesquot; (Ogden amp; Richards
blz 50), doch we staan daarmee op de bodem der feiten. We con-
stateren b.v. dat we, onder invloed van physiese prikkels, heterogene
stimuli, zaken als „potloodquot;, als „melkquot;, als „sneeuwvlok , a s „appel
in de ervaring tegenover ons stellen en we zoeken een verklaring van
die ervaring. Die verklaring vinden we niet in de aard der prikkels
alleen noch in de aard der adaptaties als neurologiese processen, noch
uitsluitend in de aard der eenheden die we uit de ervaring kennen.
We vinden de verklaring alleen in een synthese die geen enkele dier

Phasen kan overslaan.

Wij hebben bewezen, dat de associatie die we als band tussen
ervarings-momenten aannemen, geen ervaren eenheid verklaren kan,
dat het ene „woordquot; waarmee we „ietsquot; bedoelen, niet enkel_ op asso-
ciatie berusten kan. De associatie kan de klank-„adaptaties , de be-
wegings-adaptaties, de kleur-adaptaties, de tast-adaptaties, de smaak-

adaptaties, de spannings-adaptaties, de orgaangevoel-adaptaties en wat

er meer aan n pap-kreet van 'n jonge taai-maker en taal-gebruiker kan
ten grondslag liggen, verbinden misschien; de associatie „maakt er
geen taai-symbool van. Daarvoor is iets meer nodig, een act nl. van
..Setzungquot;: de „Symbolisatiequot;, de „woord-makingquot;. Het constateren
van de ontoereikendheid der associatie in deze, en van de noodzakelik-
heid een ander, niet enkel verbindend doch verenigend, eenheidgevend,
princiep aan de gegevens der ervaring te moeten ontlenen, is hetgeen

we als resultaat van onze beschouwingen in dit hoofdstuk mogen boeken.

Samenvatting. In „The Science of Symbolismquot; beschouwden we
Ogden amp; Richards behaviourisme en.... constateerden dat het eigenlik
geen behaviourisme is. Met het behaviourisme heeft t a leen de biolo-
giese belangstelling gemeen. Die biologiese belangstelling levert de
schrijvers een nieuwe formulering van associatie-verschijnselen die zij
sign noemen; dat zagen we in de paragraaf „Signquot;. En, we zagen
dan ook dat dit gaat ten koste van het negeren van ervarings-gegevens
omtrent het betekenis-ver schijnsel: zij aanvaarden nl. de omkeerbaarheid
van de betekenis-relatie. In „Interpretationquot; trachtten de schrijvers ons
te leren, dat „denkenquot; interpreteren van „signsquot; is, en dat dit „denken
in wezen niets anders is dan het ervaren der „signsquot; als veroor-
zaakt door stimuli. We leerden dus ook dat de schrijvers het
probleem sensisties behandelen. Dat onze „gedachtenquot; nu zo vaak maar
heel weinig op die stimuli of stimuli-complexen lijken, werd verklaard
uit het context-begrip, waarvan wij de analyse in de paragraaf „Context
volqen Ogden amp; Richards onderscheiden daar twee context-ver-
schWlenfde „externalquot; en denbsp;; doch^^^^

moeten, helaas, opmerken dat, al komt daarbi, ook een juist nterpre-
terende hond te pas, het context-begrip nóch het denken m het algemeen,
nóch de differentiaties in dat denken, verklaart. Afgezien van alle
andere bezwaren, levert het niets anders dan een begrip van ver-
binding van ervarings-momenten, zonder nochtans iets te zeggen
omtrent de vastheid dier verbindingen; het levert hoogstens een inzicht
omtrent de physiologiese voorwaarden der ervaring. In „ „bymbol
als engramquot; quot; veroorloofden we ons een ogenblik de „sign -opvatting
van de schrijvers aan enkele taai-verschijnselen te toetsen en, verademend
aan 'n paar kinderlike taai-capriolen, constateerden we opnieuw, dat het
verklarend vermogen van dit „signquot;-begrip ten enen male te kort schiet.
Dit heeft weinig wonderliks als we bedenken dat we in „Het woord
als symbolquot; quot;, waarin wij de specifieke kenmerken van een „symbol'
teqenover een „signquot; zouden moeten vinden, geen enkele grond voor
dit verschil aangegeven zagen, doch alleen de constatering aantreffen
van het feit dat er verschil is, iets dat we met de schrijvers volkomen
eens zijn. Ondertussen hebben Ogden amp; Richards, die ons zonder om-
wegen op blz. 210 verklaarden niet te weten hoe het „symbol woord
tot stand komt - en die daarmee de verhouding van n „symbol tot
•n signquot;, waarvan zij de totstandkoming wel zeer uitvoerig beschrijven,
volgens hun eigen methode volkomen onbepaald lieten ^ toch het pro-
blem op blz. 11 als opgelost beschouwd, en in „De driehoek deze
oplossing als 'n verhouding van directe tot indirecte verbinding

qeformuleerd. Zij vinden daarbij dan ook gelegenheid te wijzen op he
belangrijke feit, dat we altijd „ietsquot; interpreteren, de „referent en dat
dit referent-begrip volkomen aansluit op hun opvatting van „gedachte
als: 2n oorzaak kennend „engramquot;. Wij menen in de paragraaf „Refe-
rentquot; te hebben kunnen aantonen dat de schrijvers hier een contradictie
in de koop nemen en dat hun „biologiesequot; poging, om op deze wijze
de teken-leer te redden uit de „impasse of solipsismquot;, op mets moest
uitlopen. Dat staat in de paragraaf „Referentquot; = „Reference , die
bovendien tracht aan te tonen dat, hoezeer het referent-begrip de notie
is voor een. door de linguistiek maar al te zeer verwaarloosd, ervarmgs-
verschijnsel, hun ..referentquot; niets anders is dan een ..interpretatie die
zij. als moment van een ,.symbolquot;-context, „reference noemen. Van
het verschil tussen „signquot; en ..symbolquot; blijft zo niets over. en hoezeer
ook de schrijvers in hun beschouwingen over de ..betekenis van n
..symbolquot; juiste opmerkingen maken, deze juiste opmerkmgen b^ken
toch alleen constateringen van feiten buiten hun theone om terwijl zij.
omwille van de theorie, de eigenlijke kenmerkende be^kenis-ver-
schijnselen eenvoudig dood doen. Erger is dat de theorie ook methodies
niet sluit: we draaien ermee in een kringetje rond. Dat toonden we aan
in „Circulus vitiosusquot;. Dit kon trouwens niet anders; want. of de
associatie-theorie die men aanhangt nu een sensistiese is. zoals de hunne,
of geen sensistiese. associatie verklaart geen denken en m denken
centreert elke teken-leer, ook die van Ogden amp; Richards. Dit zetten we
uiteen in de paragraaf ..Denkenquot; en we besloten de stap terug, die het
volgen van Ogden amp; Richards' inzichten zou betekenen, met te zetten:
assLatie verklaart alleen verband, geen eenheid, en hun theorie
verklaart zelfs de term eenheid niet; daarvoor is een andere ..act ot
referencequot; nodig dan degene die zij zich denken, n de paragraat
..Wundtquot; analyseerden we heel kort de theorie van Wundt die, tegen
de bedoeling van deze schrijver, de gangbare vorm van associatieve
verklaring der taai-feiten werd, en we toonden aan, dat dit gevolg op
rekening van Wundts vaagheid dient te worden geschreven. M ais
we dan in de slotparagraaf „Verband of eenheidquot;, onze bevindingen
samenvatten, dan constateerden we niet enkel de feitelike, maar ook de
theoretiese onmacht van het associatie-beginsel om de taal-teiten rectit
te doen en de noodzakelikheid de eenheids-notie, die de ervarmg zelf
ons aan de hand doet. aan de verdere onderzoekingen ten grondslag
te leggen. Daarmee is dan de verantwoording van de werkwijze, die m
de volgende hoofdstukken zal worden toegepast, ten volle gegeven en
achten wij ons verder ontslagen van de plicht, telkens bij de afzonderlike
auteurs onze houding tegenover hun inzichten opnieuw uiteen te zetten.

derde hoofdstuk
Woord-making en woord

Samenstelling van het hoofdstuk. Dit derde hoofdstuk is er
een met een lange aanloop. Dat komt van het Edelweiss en de paarde-
bloemen 1 In blanke onschuld een boek te schrijven over een gramma-
tiese abstractie, en dan te menen het taai-gebeuren in de ziel te hebben
gelezen, zou inderdaad een pijnhke vergissing zijn. We zullen dan ook
reeds in de eerste paragraaf „Het feit der woord-onderscheidmg
aantonen dat 't „woordquot; 'n ervarings-gegeven is, een ervarings-gegeven
dat vrij is van elke grammatiese abstractie. In „Een theorie van woord-
onderscheidingquot; wordt vervolgens bewezen, dat er woorden moeten
zijn als constante onderscheiding in alle taai-gebruik zelf, omdat zonder
deze dit taai-gebruik onbegrijpehk wordt. De paragraaf „Het zmsprimaat
houdt zich bezig met de theorie waaruit het negeren van het ervarmgs-
feit der woord-onderscheiding begrijpelik wordt; en dan blijkt er een
ding. dat bij geheel dit vraagstuk enigszins onplezierig aandoet: de
vergeetachtigheid van verschillende onderzoekers. De paragraaf levert
'n zeer belangrijk positief resultaat ook: de taai-maker is wezens-ge-
bonden aan zijn „Umweltquot; ; hij is in woord-making en woord-gebruik
noodzakelik afhankelik van het bestaande gebruik in de gemeenschap
die hem voortbrengt. i) Natuurlik, als lid van die gemeenschap draagt hij
zelf weer tot de ontwikkeling van dit gebruik bij, 2) doch hij kan zijn
invloed niet laten gelden, tenzij langs de weg van het gebruikelike
tevens Het is derhalve noodzakelik uit' „Contactquot;, dat het woord als
taai-moment ontstaat. In dat ..contactquot; worden de „klankenquot; ingebouwd
in de talloze ervaringen die het kind maakt. Met de differentiatie dier
ervaringen, afleesbaar uit de differentiatie van het kinderlike gedrag.

1)nbsp;Hoe dit afhankelikheidsbegrip al weer onmiddellik, met volkomen negeren van
alle daarmee strijdige feiten, tot een absurditeit werd vervormd, kan men
Helmuth Dempe in een artikel: Sprache und Volksgeist. Indogerm. Forsch. LIL 1934,
blz. 89 vlg. Dempe critiseert daar rustig, maar vernietigend, een publicatie van Hevmann

Güntert: Deutscher Geist. Bühl-Baden 1932.

2)nbsp;Zie voor de invloed der kindertaal op die der volwassenen : Jaspersen (Language)
Chapter X. The influence of the child. blz. 172 vlg.

differentiëren zich ook de klank-uitingen. Doch juist in die differentiatie
pas kunnen zij hun aard tonen: zij openbaren zich dan als een eipn-
Lortige „constantequot; in dat gedrag, als 'n handelings-index, en wel als
'n handelings-index die in coöperatie als index fungeert, en op die
coöperatie is aangelegd: alleen door zich aan te passen, zo goed en zo
kwaad als 't lukt, aan de taal zijner omgeving, komt het kind van die
naaste omgeving los, kan het zich vrijmaken van de verbinding niet
de moeder alleen of de allernaaste mede-mensen. Dit alles staat in „Ue
taalklank als handelings-indexquot; of volgt daaruit. Het kind maakt zich
inderdaad vrij en bindt zich tevens als het op enigerlei wijze blijkt te
wetenquot; dat het in z'n taalklank zo'n handelings-index bezit. Dit weten
blijkt o.a. uit het naam-vragen.3) Het is minder juist, te trachten het
bestaan van dit „wetenquot; te deduceren uit enigerlei notie van »denken ;
het is beter het gedrag van het kind met betrekking tot z n taalklank-
gebruik te analyseren. Dat tonen we in „Taai-gedrag of verstand?
Ln. En, dit volvoerend, blijkt ons in „Naam-vragen en eerste taai-act ,
dat het kind om te kunnen vragen naar namen van dmgen. een
„eenheidquot; moet hebben geponeerd, die de betr^^'^S/^^fquot;
„klankenquot; en 'n bepaald „dingquot; omvat. Dit is hetzelfde als te zeggen,
dat het kind in 'n denk-act een eigensoortige ervarmgs-eenheid poneerde,
die, dat blijkt uit „Naam-vragen en generaliseren een ken-eenheid is
waarin 'n gedachte op bepaalde wijze werd vastgelegd. Immers „gene-
raliserenquot; is hetzelfde als geven van „toepasselikheid . En uit vragen
naar nieuwe namen blijkt zelfs het feit van het bestaan van een
bepaalde gedachte: „klankenquot;, steeds tussen aanhahngstekens, omdat we
ons alleen om een bekend uitgangspunt te hebben van deze term be-
dienen. In „Naam-vragen als criteriumquot; wijzen we er nog eens uit-
drukkelik op, dat dit feit ons tot toets-steen dient, meer met; dat we
dus niet beweren dat alleen in of uit het vragen het teken -woord
zou zijn gevormd. Ondertussen bewandelen we tot dan toe alleen de
wegen der traditie, ener traditie die het ons mogelik i^akt meer te
vinden, een waardevolle traditie, maar een onvolledige. Het gemaakte
woord blijkt 'n teken sui generis, een handelings-middel, een handelmgs-
vervangende coöperatieve hulphandeling. Deze handelings-aard blijkt
niet minder duidelik uit een verdere analyse der condities van zijn ont-
staan, dan uit de verschijnselen van zijn gebruik. En nu wordt het ook
duidelik dat „klankenquot; en „dingquot;, of „zaakquot; geïnterpreteerd, m de eerste
taal-acten en taai-gehelen van het kind, een gevaarlike abstractie is, die

») Men interpretere ditnaamvragen niet als het naamvragen van volwassenen,
dat kennis van het n a a m-begrip veronderstelt.

de natuur van het woord al bij zijn ontstaan vrijwel onkenbaar maakt.
Dat werken we in „Klanken of handelingsmiddel?quot; uit. Het woord
vertoont dus een handelingskarakter. Wil dat zeggen, dat het geen
denk-vorm is ? Allerminst: zijn handelingskarakter impliceert enkel een
eigensoortig gebonden-zijn en derhalve 'n eigensoortige gebruiks-
mogelikheid van de onaanschouwelikheid die een noodzakehk moment
van het woord uitmaakt. „Woord en gedachtequot; behandelt het kinder-
gedrag, geïnterpreteerd als „denk-verlangenquot; alleen, en tracht de on-
toereikendheid van deze opvatting aan te tonen. De verhouding : woord
en gedachte, houdt ons ook bezig in „Het woord als gebruiksteken . dat
opvattingen critiseert die wel het woord als ..middelquot; accepteren, doch
dit ..middelendquot; karakter alleen als n ouder stadium van datzelfde
woord zien. Deze paragraaf voert ons over tot de notie ..gebruiksteken
en daarmee tot een voorlopig afsluitend woord-begrip. We hebben daarin
de ontwikkelings-gedachte omtrent het woord ten volle aanvaard, doch
wij zien deze ontwikkeling als 'n differentiatie die zich aan deze er-
varings-eenheid voltrekt: een verder onderscheiden van de momenten
die het woord-geheel uitmaken, en een gebruik volgens die onder-
scheidingen en volgens de mogelikheden, die de voortschrijdende auto-
matisering van de spreekhandeling meebrengt. Zo resulteren inderdaad
klankquot; en „betekenisquot; als constituerende momenten van het woord in de
ervaring van de volwassenen, doch „klankquot; en „betekenisquot; natuur-nood-
zakehk gebonden aan het gebruiks-karakter van het gehele wooxA, een
karakter dat door deze differentiatie allerminst te loor gaat. De para-
graaf „Differentiatie der spraakhandelingquot; bestudeert dit alles. We
kunnen nu in „Gebruiks-karakter en functionaliteitquot; nog eenmaal en de
aard van het woord als denk-vorm, én zijn gebruiks-karakter aan een
hernieuwde analyse onderwerpen en aan de hand van AcKs opvattingen
laten zien, hoe een a-linguisties functie-begrip verantwoordelik kan
worden gesteld voor de onjuiste mening dat het woord, door welke
differentiatie dan ook, vrij zou kunnen komen van dat gebruiks-karakter.
Wij blijven altijd over het woord „beschikkenquot;, en in „Woord-gebruik,
woord-beschouwing en woord-makingquot; tonen we aan, hoe deze ..be-
schikkingquot;. berustend op het fundamentele feit der woord-m a k i n g,
een geheel'andere is, naarmate zij geschiedt door gebruiken of door
beschouwen. In tegenstelling met deze drie ongelijksoortige er-
varingen omtrent het woord zelf, treedt nu ook des te scherper naar
voren de weer geheel verschillende vorm van activiteit, behandeld m
de vorige paragraaf, waardoor wij ons aan het woord „vrij denken,
waardoor wij. van het woord als zodanig abstraherend, de gedachte,
in het woord vastgelegd, behandelen als niet in taal gebonden onaan-

schouwelikheid, waardoor wij m.a.w. de taal „denkendquot; opheffen. Het
wordt nu ook duidelik waarom Ach kon menen dat er een „reine
Sprachequot; bestond zonder gebruikskarakter: hij ging uit van de woord-
making bij volwassenen, constateerde bij die volwassenen „Verständi-
gungquot; als noodzakelik te bestreven doel om tot woord-making te ge-
raken, en zag in „inwendig taalgebruikquot; deze „Verständigungquot; als
handelings-doel vallen; gebruik niet onderscheidend van andere
ervarings-mogelikheden aan het woord, de beschouwing nl. en het vrije,
abstraherende denken, lag zijn conclusie voor de hand. Om niet het
verwijt te moeten horen — onverdiend overigens omdat een nauwkeurige
overweging van de tekst het al zou kunnen voorkomen — dat alleen
de ken-momenten der ervaring in dit onderzoek tot hun recht kwamen,
geeft de paragraaf „Woord-making, woord-gebruik en strevingquot; over
de verhouding van kennen en streven bij het taai-gebeuren nog 'n korte
samenvatting, terwijl in de slot-paragraaf „Conclusiesquot;, een recapitulatie
van de voornaamste resultaten van geheel ons onderzoek in dit hoofd-
stuk, gelegenheid biedt tot enkele methodiese slotopmerkingen en een
voorbereiding tot het volgende hoofdstuk: „Woord-vorm en woord-

Gestaltquot;.nbsp;,

Het feil der woord-onderscheiding. Het valt met te ont-
kennen dat de mens in staat is zich van alles wijs te maken. Een
zekere voorzichtigheid, zelfs tegenover het meest onomstotehk zeker
geachte, is daarom plicht van elke wetenschappelike onderzoeker. We
behoeven hier niet uit te maken hoe ver die voorzichtigheid dient te
gaan, van welke aard zij moet wezen; we stellen alleen vast. dat wc het
niet onvoorzichtig vinden, aan te nemen dat het. op z'n tijd. in ons
vaderland regent. Zo vinden we het ook niet onvoorzichtig te menen
dat we wel eens 'n woord zeggen, dat we beter hadden kunnen zwijgen:
we voegen iemand „Eend!quot; toe, en we hebben dat te betreuren. We
gaan 'n stap verder: de juffrouw uit 'n poelierswinkel belt op om te
vragen wat we eigenlik bestelden, we antwoorden „Twee eenden!
Als Nederlanders die school gegaan hebben, menen we nu twee
„woordenquot; te hebben gebruikt, en misschien vinden we ook. dat eend
van daarstraks en eenden van nu eigenlik 't zelfde ..woord zijn. Dit
laatste doet momenteel niet ter zake, doch het eerste wel: we leven
in de overtuiging „woordenquot; te gebruiken. Millioenen ervaringen
schragen die overtuiging. 3*)

Ook Graff gaat van deze feiten uit: „For (the language-making multitude) the
word has a current value. And, indeed, but for that relative stability language would
lgt;e a chaos unfit for social communication.quot; (blz. 94) Verderop verlaat ook hij het

^^nbsp;het feit der WOORDONDERSCHEIDING

Nederlands eminente grammaticus Prof. Oi^erdiep ontkent dit feit
niet, doch hij ziet het als 'n gevolg van 'n oorspronkelike ..atspraa
tussen schrijvers en lezers. „Sedert men schrijft, onderscheidt men
woorden.quot; 4) Als. in het betoog en de methode van de schrijver deze
zin iets betekent ^ en dat is inderdaad het geval. vgl. „Enkele
notitiesquot; - dan is het duidelik dat de schrijver aanneemt, dat een met-
schrijvend spreker geen ..woordenquot; onderscheidt. 4*) Deze theorie komt ^
niet uit de lucht vallen, zij heeft 'n voorgeschiedenis. Van het schrijven
van die voorgeschiedenis en 'n critiek der sententies, die de stof dezer
qeschiedenis uitmaken, wordt hier afgezien; zij zou enkele hoofdstukken
vullen Voor zover de theorieën ons onmiddellik aangaan, komen zij
verderop ter sprake. Wij zouden de mensheid van heden willen nemen
zoals ze is. en ons dan afvragen: onderscheidt zij „woorden ? We doen
een verdere concessie: we sluiten van die mensheid uit al degenen die
behoorhk school gegaan hebben en die beschikken over enige schrijf-
vaardigheid, we vragen enkel naar het gedrag van mensen die maar
uiterst zelden de pen ter hand nemen, van kinderen die nog nie s^rijven
kunnen en van analphabeten. Onderscheiden die „woorden Wat de
eerste categorie aangaat: n krijgsgevangen fransman schreef naar z n
vaderland (ik citeer uit het hoofd) „Tuman verras du chaud cola.
Onderscheidt die man geen woorden? Natuurlik, het los schreven van
de delen van deze zin bewijst niet dat hij ze wé onderscheidde, het
is zeker ook 'n gevolg van n aangeleerde schrijf-methode maar
bewijst het feit dat, behalve du, geen enkel ..woord er goed atkwam,
dat de man moeite zou hebben, gesproken chocolat yan du, enverras
van mC). tu van m(') te onderscheiden? Het feit bewijst dat de
man moeilik schreef, niets meer en niets minder. We kunnen dat feit
interpreteren en dan zeggen: en de man schreef zo moeilik, omdat hi,
'n toer had z'n gesproken woorden uit elkaar te halen ten gevolge van
't feit dat hij ze ..kunstmatigquot; moest onderscheiden, maar we kunnen
ook zeggen: de man schreef zo moeilik, omdat hij werd gehandicapt

gebi7dquot;de77rvaring, om zich te richten volgens een inadaequate theorie. We zullen

dat in het volgendenbsp;G—ca. Zwolle 1928. blz. 6.

Ook Wi moderne psychologen nog, kan men deze mening veronderstellenderwys

Uok bij moaern p xnbsp;^^^^ ^^^^^ ^^^^^ ^^nbsp;isolation and are the

geuit vinden: „the theoriesnbsp;^^ ^nbsp;that sentences and larger miits

units of commimication, wniie unbsp;/nbsp;had

developed first and words come to be completely recognized only after language had

been committed to writing for some time. (P.llsbun, amp; Meader blz. 115)

4*) Bij Montessori-kinderen gaat het schnjven leren aan het lezen leren vooraf , z,,
sch ijven dan geen w o o r d e n. Ze delen af in lettergrepen, of m woordgroepen,
l Bestaan als ervarings-onderscheiding en als onderscheiding gekend worden,
is iets anders ! Vgl. na dit derde, het negende hoofdstuk.

door gemis aan inzicht in de princiepen der schrijfwijze en daardoor
't slachtoffer werd van de hem nog in 't hoofd hangende schrift-beelden
verras, du en chaud. Ondertussen blijven beide antwoorden zuiver hypo-
theties, al geven we graag toe. dat 't eerste het voordeel heeft erg een-
voudig te zijn.

Het franse vraag-partikel der gesproken taal ti, („Je vous fats-tt tort i^
(Maupassant)) heeft 'n vreemde geschiedenis: kort en goed komt 't
hier op neer, dat de pronomina il en ils op 't eind van vraagzinnen,
gesproken zonder de eindconsonanten, van 't verbum werden gescheiden
met voorplaatsing van de slot-consonant van de werkwoords-vorm.

„Ton frère dit-il?quot; werd „Ton frère di-ti ?quot;

„Tes frères disent-ils?quot; werd „Tes frères diz-ti?quot;5).

Bewijst dit misschien een niet-onderscheiden van woorden? Het be-
wijst een niet onderscheiden van het pronominaal karakter van il(s)
in dit gebruik, en 'n moeilikheid bij de gebruikers tot bepaling van de
woord-grenzen, verder bewijst 't niets omtrent 't „woordquot;, e)

Hetzelfde geldt voor de eigenaardige gevallen van onjuiste woord-
onderscheiding, die Jespersen onder de term Metanalysis heeft samen-
gevat. 7 ) Het is vooral bij kinderen dat zich het verschijnsel 't duidelikst
openbaart, Sechehaye en Cohen geven er recenter voorbeelden van:
n niet-begrepen obstiné wordt opgevat als 'n combinatie ( onverschilhg
welke: samenstelhng of woordgroep) van obsti en nez en vervolgens
wordt obsti in 'n mondsituatie gereproduceerd als obstibouche.») Wat
bewijst dit feit? Dat de vierjarige jongen wél „woordenquot;
onderscheidde: nez werd tegenover bouche gesteld en beiden tegen-
over het nu, op zijn manier, begrepen obsti- of obsti.

Cohen geeft voorbeelden die misschien nog verbluf fender zijn.
Toen zijn dochtertje Laurence ongeveer twee jaar was noemde ze 'n
ezel nâne; zij gebruikt „comme usuellement les jeunes Français nâne
pour âne. par mauvaise coupe de „un ânequot; et tendance à eviter l'initiale
vocaliquequot;. Maar wat gebeurt er als zij drie jaar en drie maanden is.
„elle coupe „un nègrequot; en un-ègre ; on s'en aperçoit — et elle est
amenée à rectifier pour la suite — parce qu'elle a l'occasion de mettre
au pluriel, en disant de(s)-z-ègres. à l'étonnement de son entourage.

Vgl. Otto Jespersen. Language. London 1925 ». blz. 358, 359.

®) Bloomfield behandelt het probleem der woordgrenzen op blz. 99 vlg.

') Language blz. 173 vlg. zie ook blz. 132 en 133.

Albert Sechehaye. La pensee et la langue. Journal de psychologie XXX, 1934.
Wz. 61.

®) Marcel Cohen. Observations sur les dernières persistances du langage enfantin,
loumal blz. 390 vlg.

(blz. 392) En wat bewijst dit? Dat het kind niet alleen het „woordquot;
ègre heeft onderscheiden maar evenzeer un. Natuurlik, er is verkeerd
onderscheiden, maar dat is de moeilikheid niet; 'n moeilikheid zou alleen
bestaan als er niet werd onderscheiden. Het verkeerd onderscheiden
is 'n noodzakelik gevolg van het feit, dat het kind de woorden bij
voortduring in 'n samenhang gegeven worden waarin het maar enkele
bekenden aantreft, en waaruit het dus telkens z'n eigen woord te maken
heeft. Nauwlettende observatie der feiten waaruit moeilikheden tegen
het verschijnsel „woordquot;, als zich in de ervaring van 'n taal-gebruiker
openbarende onderscheiding, kunnen worden gemaakt, leert dat deze
moeilikheden bewijskracht missen.

Doch observatie der f e i t e n leert nog wat anders :een volwassen
analphabeet onderscheidt woorden. Als Sapir niets anders
gedaan had dan dit feit duidelik vaststellen, had hij reeds de linguistiek
een uiterst voortreffelike dienst bewezen. Bij zijn werk als onderzoeker
der Indianen-talen vond hij het feit bevestigd in twee geheel verschil-
lende phasen. Indianen zonder enige kennis van grammatica, schrift of
spelling, dicteren, gevraagd om de elementen waarmede zij iets bedoelen
te scheiden, zonder aarzeling de woorden, ook die woorden hunner
talen, bedenken wij dat wel. die van 'n uiterst complex karakter zijn;
andere Indianen die alleen geleerd hadden klanken met schriftfigureo
aan te duiden, zonder dat hun de geschreven woord-vormen te voreß
waren bijgebracht, hadden wel enige moeite de klanken juist aa»
te duiden, doch gaven de woorden zonder bezwaar weer. i®)

10) Het lijkt me nuttig, hier de teksten van Sapir zelf uitvoerig weer te geven^
..Linguistic experience, both as expressed in standardized, written form and as teste
in daily usage, indicates overwhelmingly that there is not, as a rule, the sligWes
difficulty in bringing the word to consciousness as a psychological reality. No mo''®
convincing test could be desired than this, that the naïve Indian, quite unaccustoinea
to the concept of the written word, has nevertheless no serious difficulty in dictating
a text to a linguistic student word by word; he tends of course, to run his wore»
together as in actual speech, but if he is called to a halt and is made to underst^d
what is desired, he can readily isolate the words as such, repeating them as units. He
regularly refuses, on the other hand, to isolate the radical or grammatical
the ground that it „makes no sensequot;. - ..These oral experiences, which I ^^^^^
time and again as a field student of American Indian languages, are very y
confirmed by personal experiences of another sort. Twice I have
young Indians to write their own languages according to the phonetic system w ^
I employ. They were taught merely how to render accurately the sounds as sue •
Both had some difficulty in learning to break up a word into its constituent soun ,
but none whatever in determining the words. This they both did withnbsp;j

and complete accuracy. In the hundreds of pages of manuscript Nootka ex a
have obtained from one of these young Indians the words, whether abstract relatio

Wij, die onderwezen zijn in „woordenquot; schrijven, hebben soms
moeihkheden uit te maken of we met één of twee woorden te maken
hebben, of we iets als „woordquot; zullen beschouwen of als suffix of
praefix. De „hyphenated wordsquot; van 't engels kunnen menigeen hoofd-
breken kosten; doch het is, zolang het tegendeel niet is bewezen,
minstens even verstandig de oorzaak van deze aarzelingen ook in 'n
niet geheel voldoende theorie te zoeken en niet enkel in wankelende
onderscheidingen. Jespecsen schreef eens: „There is hardly sufficient
reason for German official spellings like miteinander, infolgedessen,
zurzeit, etc.quot;ii).

Uit de ondervinding van Sapir blijkt dat men, zich verlatend op de
ervaring en niet allereerst handelend onder invloed van gepraeconci-
piëerde spellings-begrippen of grammatica-opvattingen, zelfs bij het
schrijven van woorden, geen grote moeihkheden hoeft te onder-
vinden, omdat de woord-onderscheiding een moment dier ervaring is.
Wij beweren niet dat er nooit moeihkheden zijn; we beweren zelfs
dat er moeilikheden moeten zijn, doch deze moeilikheden laten én
de woord-ervaring én het woord-begrip volkomen intact : al moeten we
noodzakelik nu en dan twijfelen of we met 'n woord te maken hebben
of met iets anders, en ook of we met één of meer woorden te maken
hebben, het blijft „overwhelminglyquot; duidelik, dat de woord-onder-
scheiding 'n ervarings-feit is, dat aan geen twijfel onderhevig kan zijn.
We moeten twijfelen in bepaalde gevallen, omdat de taal
verandert, omdat het mogelik is nieuwe ervarings-eenheden te stichten
en oude opzettelik of onopzettelik te vernietigen : onnadenkend werden
wel is waar gebruikt en geassocieerd, en bij een volgend gebruik kon
uit de associatief gereproduceerde drie woorden er één gemaakt worden,
ondanks 't feit dat de leden van het nieuwe woord weliswaar nog volop
als onderscheiden woorden voorkwamen ook. Dit bewijst alleen dat het
woord-gebruik ook onderworpen is aan een zekere „mechaniseringquot;, dat
we onze aandacht kunnen richten volgens 'n bepaald moment uit n
groep van ervarings-momenten, dat het woord als syntagma moment

entitles like English that and bat, or complex sentence-words like the Nootka example
quoted above, are, practically without exception, isolated precisely as I or any other
student would have isolated them. Such experiences with naïve speakers and recorders
do more to convince one of the definitely plastic unity of the word than any amount
of purely theoretical argument.quot; (blz. 34, 35) Gardiner beaamt deze mening en bevestigt
haar voor egyptiese schrijvers, (blz. 121, 122)

11)nbsp;Otto Jespecsen. The Philosophy of Grammar. London-New-York 1924. blz. 92,93.

12)nbsp;Travaux du Cercle Linguistique de Prague. 4. Prague 1931,
blz. 321: „Syntagme — Unité syntaxique non-susceptible d'être divisée en unités
syntaxiques plus petites, c'est-à-dire un mot par rapport à une phrase.quot;

is van een groter ervaringsgeheel; het bewijst allermmst dat het woord
als syntagma zich niet als ervarings-moment zou openbaren, dat het
woord slechts 'n afspraak tussen schrijvers en sprekers, n grammatiese
abstractie zou zijn.ia) Deze meningen zijn de ontkenning van feiten
wier klaarblijkelikheid niet onderdoet voor t feit, dat het bi, bewolk e
lucht noq al eens regent, ook al zou 't kunnen zijn dat in een bepaald
geval de wind de druppels uit de sproeier in onze buurmans tuin, juist

theorie^van woord-onderscheiding. De moeilikheden die
worden ingebracht tegen het woord als feitelik onderscheiden in het
taalgebruik, stammen uit de taal-kunde, niet uit de ervaring van de taal-
gebruikende mens. Hoe is 't mogelik, vraagt zich de taai-kundige af, dat
we menen 'n woord bank te gebruiken, terwijl t bij_ n iso erende weten-
schappelike beschouwing kan schijnen, dat we n reeks woorden
èanfc gebruiken, een reeks waarvan elke term iets „Einmaliges zou
kunnen blijken bovendien! Laten we die -Eanmaligk^t voorlop^ rusten^
Wie geen philosophic of semantiek heeft bestudeerd, leeft dan toch in
7e gekkkige „waanquot;, als men wil. dat de term koe die hi, vandaag
gebruikt dezelfde is als de term ^oe die hij gisteren gebruikte en morgen
gebruiken zal; hij meent met 'n constant gegeven te opereren. En, als
de bedoelde philosophen en semantici een brief moeten schrijven m n
vreemde taal. doen ze net als de gebruikers van de meer l^isehke
term koe. Dat is het tenslotte wat Pos.i4) en aansluitend bij Pos
beschouwingen, Langeveld (blz. 41-50) constateerden en verklaarden.

We staan dus voor 't feit b.v. dat we, als gewoon mens, geen^gen-
bhk twijfelen dat er n woord bank bestaat. Maar is banfca ( zit-
meubel) nu ook bankhi (= crediet-instelling)? Of erger: is banl^
(= bankgebouw: De Twentsche Bank is afgebrand) nu ook bankbs
(= employe's van banfcbi; De bank heeft vandaag vrij)? Deze „moeihk-

quot;^^TT^ordan (blz. 362 vlg.) becritiseert Max Kuttner die schreef: ..Derartige
Rpi.niple ftónderwoorden Kehrdor b.v. i.pl.v. Korridor) die beliebig vermehrt werden
SrÜaen die mechanische und geistige Verbmidenheit der Rede, und es ist vom
können, zeigennbsp;hologischen Standpunkt aus gewiss berechtigt, die Existenz

ffworTef abzÏhnen und darin nur eine künstliche Abstraktion zu sehen.quot; Bij
des Wortes abziJehnen ^^^^^^ ^^ ^^ vaagheden die 't betwijfelen van ervarin^s-

feitTimm?; meebrengt, de gewone moeilikheid over ^e woord^heidm^^
schreven taal en tot slot!: „This is not to assert, of course, that we do °rdinanly
use words in speaking, but only that we are apt to gam an exaggerated idea of ^he
definiteness and fixity of the real words as they enter intonbsp;. ^^^flÏÏg

teness and fixityquot; van het woord in hun gebruik zal ons nog enige hoofdstukken lang

bezig houden.nbsp;.nbsp;_ Risttor für

W) H. ]. Pos. Über den Aufbau der grammatischen Interpretation. Blatter

Deutsche PhÜosophie. 6. Band Beriin 1932. blz. 295 vlg.

heidquot; doet én prakties én theoreties aan het woord-begrip niet af.
Prakties zonder aarzehng kiezen wij die woorden om ons te uiten, zonder
aarzehng begrijpen we de woorden als woorden; theoreties: alle be-
grijpen veronderstelt vaste punten in het grotere geheel van taai-gebruik,
dat we „zinquot; noemen of hoe dan ook. Uitgaande van een te interpreteren
geheel van taai-gebruik, bewijst Pos. dat het „begrijpenquot; noodzakelik
..elementenquot; veronderstelt die als „identiekquot; „gebruiktquot; worden. Niet
deze „identiteitquot; zelf wordt in het taai-gebruik begrepen, doch
het taai-gebruik veronderstelt de identiteit van het te begrijpen „ele-
mentquot;. Wij ..kennenquot; in het taai-gebruik de „zaakquot;, omdat die elementen
identiek zijn. Zonder deze ..identiteitquot; was er geen taai-gebruik
mogelik. want: „Wenn im strengen Sinne jeder Zusammenhang die
Elemente ändert, so lässt sich kein Element mehr von einem anderen
unterscheiden, da jedem jedes passieren kann.quot; (blz. 309) Taal-gebruik
berust op de constantheid van de in het woord vastgelegde onaan-
schouwelikheid. Vertoonde het woord geen constantheid in verschillend
gebruik, dan zou het slechts ..bruikbaarquot; zijn voor één zaak in één
situatie, dan was het m.a.w. geen „taalquot; ; want het taai-teken, dat leert
de ervaring, ook afgezien van elke reflexie over de aard der onaan-
schouwelikheid, der betekenis, en der aanschouwehkheid, de Gestalt, —
het taai-teken, het woord, heeft als onloochenbare karakteristiek: de
bruikbaarheid voor verschillende zaken in verschillende situaties. „Das
Wörterbuch wäre unmöglich, wenn es unbedingt richtig wäre, dass ein
Wort in jedem Zusammenhang etwas anderes bedeutet oder, wie wir
lieber sagen, ist.quot; (blz. 308)

Langeveld^^) werkt op deze. door Pos zeer summier gegeven, prin-
ciepen voortreffelik door (vgl. biezonder blz. 45). Hij legt het begrip
„Clementquot; naast „de kleinste foneties-semantiese eenheid genaamd
„Woordquot; (blz. 44) ten grondslag aan zijn tweede hoofdstuk: „Schets
ener grammatiese theoriequot;. Op deze wijze schept hij zich de mogelikheid
de integratie van het woord als eenheid in de tekst, als eenheid ener

Vóór hij dit doet, heeft hij reeds wat anders gedaan ook (blz. 11 vlg.). Hij
bewijst, dat de grammatici, die het woord als 'n abstractie beschouwen — minstens
als n abstractie uit de ..zinquot; — voortdurend tegen hun eigen theorie misdreven : „Wat
■Wij als methodies ontoelaatbaar aanwijzen is echter dit: men stelt voorop, dat het
quot;Woord eigenlik een secundair taalgegeven is, pas in de zin een volwaardig stuk taal
■Wordt (resp. pas in de geschreven taal!). Komt men dan aan de bespreking der
boorden toe. dan behandelt men ze volkomen als elementen.quot; (blz. 14) Niet geheel
juist meent Langeveld. dat Overdiep de leer der woordsoorten, resp. van het woord,
laat vallen. Zeker, neemt men de term leer reduplicatief. dan is het waar dat Overdieps
grammatica geen woord-/eer bevat, doch hij veronderstelt niettemin én woord én woord-
leer voortdurend. Hij wijkt daarin niet af van de andere auteurs die Langeveld bedoelt.

andere orde: de orde der „zins-delenquot;, wetenschappelik te verant-
woorden en hun wederzijds verband als denk-vormen te verduideliken.
En, de voor ons uitermate belangrijke conclusie blijkt dan opnieuw te
zijn, dat het woord: „als element zijn identiteit met andere gevallen,
waarin het voorkomt, handhaaft; a.h.w. zijn identiteit door zijn toe-
passing in alle mogelike gevallen heen redt.quot; (blz. 48)

Dit betekent niet — Pos wijst daarop — dat wij die „constantheidquot;
in het taai-gebruik „begrijpenquot;, dat wij er ons al sprekend, immer
van bewust zouden zijn, een woord als identiek met 'n woord in ander
gebruik uit te spreken, doch wél: dat zich dat woord, dat het momentele
taalgebruik mogelik maakt, in het gebruik onderscheidt, zó dat wij Jiet
bij 'n daarop volgende voor-wetenschappelike, niet analyserende, taal-
beschouwing, bij een eenvoudige vergelijking met 'n ander gebruiksgeval,
als identiek of niet-identiek kunnen herkennen. De beschouwing moet
niet „analyserendquot; zijn, d.w.z. wij moeten niet abstraheren van het
ervarings-gegeven van het zich-onderscheiden, waarmee de taai-ervaring
ons het woord levert, doch wij moeten de eenheid bank, of wat dan
ook, met de eenheid fcanA: in een ander gebruik vergelijken. Veranderen
we de ervarings-gegevens door de woorden alleen ten opzichte van
hun betekenis-schakeringen te gaan vergelijken, dan abstraheren we
natuurlik eo ipso van de identiteit, en lopen we gevaar deze abstractie,
bij een eventuele wetenschappelike synthese, niet te herstellen. De con-
stantheid van het betekenis-moment als ervarings-gegeven betekent dit,
en niets anders: op grond van het zich in het taai-gebruik onder-
scheidende woord, kan, zonder redenering, de taai-beschouwer bij een
eenvoudige vergelijking twee naar „Gestaltquot; overeenstemmende woorden
als identiek of niet-identiek herkennen. Het resultaat dezer reflectie is
geen wetenschappelik „bewijsquot; voor de identiteit; het zo gevormde oor-
deel is een gegeven waaruit de taai-wetenschap „bewijzenquot; moet, dat het
alleen op de identiteit of niet-identiteit van de gebruikte woorden kan
worden terug-gevoerd, en hoe dan vervolgens die identiteit of niet-
identiteit te verstaan is. Waren er geen constante elementen
dan was er ook geen interpretatie mogelik van een nog totaal of
ten dele onbekend geheel: het woord moet een constant ervarings-ge-
geven zijn, omdat we het als zodanig blijken te kunnen gebruiken, i«)
Dit is theorie. Ze is juist. We deden haar hier zeer beknopt voorafgaan