lan �p poU-^ttrI|ttng 2ptHt

IZt laargang, maart 19B2, nummer 1

Bulletin van de Van de Poll-Stichting

voor de Zeister geschiedenis

12e jaargang, maart 1982, nummer 1

K. Scharten, Oirschotlaan 11

Dagelijks bestuur der Stichting:

voorzitter. Oranje Nassaulaan 3

vice-voorzitter, Krullelaan 28

Mr dr V.A.M, van der Burg,

secretaris, Griffensteijnselaan 77

tweede secretaris. Laan van Beek en Royen 2

penningmeester, Lommerlust 17;

postgiro: 3.840.383 t.n.v. de
Van de Poll-Stichting;

bank: Algemene Bank Nederland
te Zeist (postgiro 30.549),
t.g.v. rekening 55.86.18.049
van de Van de Poll-Stichting

Drs Th.G.P.M. Ruijs,

tweede penningmeester. Jufferstraat 36

Archief: het Slot, Zinzendorflaan 1
Het archief der Stichting is geopend op;
dinsdag van 10.30 - 15.00 uur
woensdag van 10.00 - 12.00 uur

Jaarverslag november 1980 tot en met november 1981

Vrijdag 19 december 1980 kwam de Raad van Beheer in
het Slot bijeen. In deze vergadering kwamen vooral de
activiteiten van de werkgroepen ter sprake, met name
van de werkgroep plaatselijke monumentenlijst en de
excursiecommissie. Daarnaast werd gesproken over de
publikaties en lezingen.

Vrijdag 30 januari 1981 kwam het dagelijks bestuur
bijeen ten huize van de vice-voorzitter. De vergade-
ring was gewijd aan de opvolging van de secretaris, mr
dr H. Emmer, die aankondigde te willen bedanken per 1
juli 1981. Afgesproken werd dat vanaf die datum mr dr
V.A.M, van der Burg, de tweede penningmeester, het
secretariaat zou waarnemen. Als opvolger van de tweede
penningmeester zou drs Th.G.P.M. Ruijs voorgedragen
worden. Voorts deden in deze vergadering de dames Mol-
len en Bertoen verslag van hun werkzaamheden. De heer
Meerdink berichtte over zijn activiteiten als lid van
de begeleidingscommissie plaatselijke monumentenlijst.
Tenslotte werd besloten tot de reducering van de prij-
zen van een aantal publikaties van de Stichting.

Op 16 mei vond de excursie plaats naar IJsselstein,
waar het stadhuis met museum, de grote kerk en de kas-
teeltoren werden bezocht.

Woensdag 3 juni hield de provinciaal archeoloog, drs
W.J. van Tent, in het Slot een lezing over het onder-
werp: "Het werk van de provinciaal archeoloog met name
in de provincie Utrecht". Op de Historische Dag van de
Stichtse Culturele Raad te Rhenen op 30 mei was onze
Stichting door de dames Mollen en Bertoen vertegenwoor-
digd.

Vrijdag 19 juni vergaderde het dagelijks bestuur ten
huize van de vice-voorzitter. In deze vergadering werd
afscheid genomen van de eerste secretaris mr dr H.
Emmer, die 13 jaar deze functie bekleed heeft. De heer
Emmer gaf als zijn wens te kennen lid van de Raad van
Beheer te willen blijven. De Stichting is de heer Emmer
veel dank verschuldigd voor het in de afgelopen jaren

verrichte werk. Vanaf 1 juli treedt als waarnemend
eerste secretaris mr dr V.A.M, van der Burg op.
Voorts werd besloten tot publikatie van het boek: "De
molens van Zeist" van dr K.W. Galis. Tevens kwam aan
de orde de kwestie van de voortgang van de uitgave
van de "Bronnen voor de Geschiedenis van Zeist", Ten-
slotte vond een eerste gedachtenwisseling plaats over
de opzet van de "Open dag" op 12 september a.s.

Dinsdag 28 juli vergaderde het dagelijks bestuur in
het Slot over de voortzetting van de uitgave van de
"Bronnen". Besloten werd de gepensioneerde ambtenaar
mr F. Doeleman te Utrecht te benaderen met het ver-
zoek dit werk op zich te nemen onder begeleiding van
de heren Andries en Graafhuis, beiden verbonden aan
de Gemeentelijke Archiefdienst te Utrecht. Tevens
werd een afrondende bespreking gehouden m.b.t. de
"Open dag" van 12 september a.s. De nadere uitwer-
king van deze activiteit werd gedelegeerd aan de he-
ren Stolk, Van der Burg, Visser en Ruijs.

Zaterdag 5 september vond de dagexcursie plaats
naar Bunschoten en Spakenburg.

De "Open dag" op 12 september van 10.30 tot 17.00
uur in het Slot is een succes geworden. Meer dan 500
mensen bezochten het Slot, waar de kamer van de Van
de Poll-Stichting voor het publiek was opengesteld.
Tevens was een tentoonstellingszaal ingericht met een
keur uit de verzameling van de Van de Poll-Stichting:
de iconografische atlas, de geografische kaarten, de
ansichten, de krantenknipsels en de aanwinsten van de
afgelopen jaren, alsmede voorwerpen betrekking heb-
bende op de familie Van de Poll. Op deze wijze vierde
de Stichting het 30-jarig bestaan. Ook een wandeling
door oud-Zeist was georganiseerd, waarin de kerk van
de Broedergemeente en de N.H. kerk aan de Eerste
Dorpsstraat waren opgenomen. Tevens werden er op die
dag in het Slot extra rondleidingen gehouden. Zonder
de medewerking van de Zeister Kunststichting en de
dames Mollen en Bertoen was deze activiteit van de

Stichting onmogelijk geweest. Rond de "Open dag"
verschenen in de plaatselijke pers artikelen die de
aandacht voor het werk van de Van de Poll-Stichting
vroegen. Die dag meldden zich ook nieuwe contribuan-
ten. De opening vond plaats om 10.30 uur door de
vice-voorzitter, Aan de auteur van "De molens van
Zeist" werd toen het eerste exemplaar aangeboden.

Op woensdag 4 november vergaderde het dagelijks
bestuur weer in het Slot ter voorbereiding van de
vergadering van de Raad van Beheer. De Stichting is
de dames Mollen en Bertoen voor hun werkzaamheden
grote dank verschuldigd. De iconografische atlas is
goeddeels opgezet. De documentatie is bijna geheel
bij. Ook de andere archiefwerkzaamheden maken goede
vorderingen. Met het opstellen van een toegankelijke
catalogus van de bibliotheek is een begin gemaakt.
Genoemde dames en de heer K. Scharten ontvangen op
dinsdagmorgen en woensdagmorgen in het Slot regel-
matig bezoekers. Zij verstrekken aan hen ook de no-
dige inlichtingen.

Er zijn in de verslagperiode weer vier "Bulletins"
verschenen. Aan de heer K. Scharten is de Stichting
voor zijn redactiewerkzaamheden grote dank verschul-
digd.

Het aantal contribuanten vertoont de zo gewenste
stijging en bedraagt thans 436.

V.A.M, van der Burg
wnd eerste secretaris

Verslag van de Archeologische Werkgroep over
1980/1981

Reeds werd in het verslag over 1980 - niet gepu-
bliceerd in ons Bulletin - vermeld, dat in dat jaar
het terrein-verkennen in onze gemeente - en aangren-
zend oostelijk gebied - grotendeels stillag.

Het zoeken naar meer grafheuvels dan de al ontdekte
twintig in de buurtschap Austerlitz werd toen be-
�indigd; met toestemming van Staatsbosbeheer en in
presentie van de provinciale archeoloog, de heer W.J.
van Tent, werden evenwel in 1981 twee van die heuvels
onderzocht en hoewel echte vondsten (scherven e.d.)
niet werden aangetroffen, was datering in de IJzer-
tijd (o.a, door de plaggen-opbouw van ��n der tumuli)
mogelijk (500 - O v. C). Bovendien werden nog een
tweetal hogere grafheuvels - voornoemde heuvels zijn
namelijk maximaal 50 cm hoog - gevonden, welke ver-
moedelijk uit de oudere Bronstijd (2000 - 500 v. C.)
afkomstig zijn. Interessant is - ook van elders be-
kend - dat alle heuvels ongeveer op ��n lijn liggen;
misschien aan een prehistorische weg? 1) . Deze heu-
velrij bevindt zich nabij de grens met de Leusderhel,
waar reeds eerder prehistorisch materiaal (maalste-
nen, tumuli enz.) is ontdekt, dat wil zeggen vooral
tussen de 20 en de 30 meter hoogtelijnen in het dek-
zandgebied.

Op verzoek van de boswachterij werd een onderzoek
ingesteld, in 1980, naar sporen van het franse kampe-
ment van generaal Marmont, waarbij men twee redoutes
(vooruitgeschoven versterkingen - in dit geval van
aarde - om het kamp te beschermen) vond. De boswach-
terij wil ze herstellen en opnemen in een wandel-
route. In datzelfde jaar had archief- en veldonder-
zoek plaats naar de historie van Wallenburg, ook in
die omgeving gelegen. In 1981 is de aarden omwalling
onderzocht, waarbij werd geconstateerd, dat deze wel
drie a vier maal was verhoogd. Ook wat scherven zijn
aangetroffen, evenals - binnen het omwalde terrein -
fundamenten van gebouwen. De afdeling Utrecht e.o.
van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland
(A.W.N.), met name de "zandgronden-werkgroep", welke
bovengenoemd speurwerk verrichtte, wil t.z.t. over
een en ander een publikatie doen verschijnen.

1) zie ons Bulletin X, 1980, pag. 6. En de illustra-
ties in "Verleden Land", Amsterdam, 1981, pag. 51 en
62/63.

Verslag excursiecommissie

In 1981 werden twee excursies georganiseerd, te
weten op zaterdag 16 mei een middagtocht naar
IJsselstein en op zaterdag 5 september een dagexcur-
sie naar Bunschoten en Spakenburg.

Financieel overzicht

Saldo per 1 januari 1981 � 36,84

39 deelnemers a � 15,� � 585,�
onkosten " 502.50

voordelig saldo " 82,50

+ � 119,34
Excursie op 5 september:

35 deelnemers a � 29,� � 1.015,�
onkosten " 1.117,50

nadelig saldo - " 102,50

Saldo excursies + " 16,84
Rente excursierekening '^______1,97

Saldo per 1 november 1981 � 18,81

Verslag werkgroep tentoonstellingen 1981

Ter gelegenheid van het 30-jarig bestaan van de Van
de Poll-Stichting is op 12 september in het Slot een
"Open dag" gehouden. In dat kader is een overzichts-
tentoonstelling georganiseerd van de verschillende
verzamelingen, welke in de loop der jaren door onze
Stichting opgebouwd zijn: zo konden de bezoekers van
de "Open dag" inzage krijgen in de bibliotheek, de
topografische atlas, de kaarten en de krantenknip-
sels.

Naast deze algemene informatie werd in de expositie
ook ingegaan op drie specifieke thema's, te weten:

- "het oudste gedeelte van Zeist" (onder welk thema
ook de bewoners van het huis "Beek en Royen", de
familie Van de Poll);

- "de zeister molens" (in verband met het dezelfde
dag verschenen boek van dr K.W. Galis);

- de zeister muziekverenigingen.

Het eerstgenoemde thema was zodanig opgezet, dat
aan de hand van foto's als het ware een wandeling
door het verleden gemaakt werd, beginnend bij het
Slot, langs de Brouwerij, over de Karpervijver, door
het oude dorp met de Oude Kerk en - via het Broeder-
en Zusterplein - weer terug naar het Slot. Om te
laten zien wat er nog van dit oude Zeist resteert,
was tevens een werkelijke wandeling opgezet, waartoe
aan de bezoekers een speciaal voor deze dag geschre-
ven routebeschrijving werd uitgereikt. De route en
tekst zijn mede ontleend aan de historische wande-
ling, welke de V.V.V.-Zeist regelmatig organiseert.
Ook van de heer Blijdenstein (kunsthistoricus bij de
gemeente Zeist) ontvingen we gegevens ten behoeve van
deze routebeschrijving. Gedurende de "Open dag" be-

stond tevens de mogelijkheid, de Oude Kerk en de
kerk van de Evangelische Broedergemeente te bezich-
tigen; de betrokken gemeentes waren zo bereidwillig
hieraan hun medewerking te verlenen.

Aan deze "Open dag" hebben verschillende sympathi-
santen van de Van de Poll-Stichting meegewerkt. Met
name dienen daarbij de dames Bertoen en Mollen ge-
noemd te worden, die de selectie van het algemene
materiaal voor haar rekening genomen hadden en de
heer Halberstadt, die betrokken was bij het voor-
bereiden van het thema "het oudste gedeelte van
Zeist", evenals bij de beschrijving van de histo-
rische wandeling. Bij de inrichting van de expositie
dient - naast de inzet van de hiervoor genoemden en
van verschillende leden van de Raad van Beheer -
niet onvermeld te blijven de medewerking van de Zeis-
ter Stichting voor Kunst en Cultuur.

b. Expositieruimte in de toren van de Oude Kerk

Door de Van de Poll-Stichting wordt momenteel de
mogelijkheid onderzocht de uit de 12e eeuw daterende
toren van de Oude Kerk in te richten als permanente
- zij het alleen op aanvraag te bezoeken - exposi-
tieruimte. Wij hopen in het volgende verslag hier-
over meer te kunnen berichten.

Th. Ruijs
Portret ritmeester Jhr E. de Pesters

Bij mijn artikel: Zeist en het geslacht de Pes-
ters, Bulletin (II), 1981, blz. 21 e.v. was op blz.
38 een portret van een onbekend lid van het geslacht
De Pesters gevoegd. Mr E.J. Wolleswinkel, wetensch.
medew, van de Stichting Iconographisch Bureau te
's-Gravenhage heeft mij bij schrijven van 26 juni
1981 bericht dat het portret betreft Jhr Ernestus de
Pesters (1808-1895) geschilderd door de Utrechtse
schilder Jonxis.

Mr Dr V.A.M, van der Burg

Fragment-genealogie van het schoutengeslacht Van Dam
te Zeist

Zoals Ik reeds eerder opmerkte, behoeft het schou-
tengeslacht Van Dam te Zeist nadere beschouwing (1).
Dit geslacht heeft in de Hoge en Vrije Heerlijkheid
Zeist en andere Heerlijkheden in de omgeving zoals
Driebergen, Cattenbroek en Papedorp tal van ambten
bekleed. Bovendien bestaat er een familieband met de
eerste burgemeester van Zeist F.N. van Bern (1786-
1851). De eerste twee generaties van dit geslacht Van
Dam zijn koster en schoolmeester. Aangezien de koster
meestal tevens voorzanger en doodgraver was, bekleed-
den deze generaties in Werkhoven en Zeist een cen-
trale plaats binnen de N.H. gemeenschap. De derde
generatie verwerft veel onroerend goed te Zeist, o.a.
dat van het geslacht De Waal. De eerste burgemeester
van Zeist kan beschouwd worden als ��n van de groot-
ste grondbezitters binnen deze gemeente. De genealo-
gie van het geslacht Van Bern (2) is gepubliceerd in
"De Nederlandsche Leeuw". Ik heb slechts burgemeester
Van Bern in de fragment-genealogie Van Dam gepast.

I. Helmert van Dam, begr. (N.H. kerk) Werkhoven
(graf 16 januari 1758 op andere naam geboekt), koster
en schoolmeester te Werkhoven (1700-1744) (3), tr.
Geertruij Jans de Bruijn. Uit dit huwelijk 10 kinde-
ren, Geref. gedoopt te Werkhoven (4), waaronder:

II. Jan van Dam, ged. (Geref.) Werkhoven 11 septem-
ber 1712; koster en schoolmeester (1737-1778) te
Zeist; secretaris van de Hoge en Vrije Heerlijkheid
Zeist en Driebergen sedert 1740; secretaris en schout
van het gerecht Cattenbroek; woonde te Zeist in de

Zeisterstraat (thans Dorpsstraat); overl. Zeist 26
october 1778, begr. Zeist (Oude Kerk) 2 november
1778 (5), tr. Zeist (Geref.) 18 oktober 1738 Jan-
nitje van Mierloo, begr. Zeist (Oude Kerk) 27 maart
1797 (6).

1. Wouter van Dam, ged. (Geref.) Zeist 4 october
1739; kerkmeester; schout van de Hoge en Vrije Heer-
lijkheid Zeist 1787-1797 en 1802-1810; maire van
Zeist 1810-1813; secretaris van de Hoge en Vrije
Heerlijkheid Driebergen; schout van het gerecht
Stoetwegen; overl. Zeist 12 october 1813. Gehuwd.

Uit dit huwelijk: kindje van Wouter van Dam, begr.
Zeist (Oude Kerk) 30 october 1780.

2. Helmert van Dam, ged. (Geref.) Zeist 12 november
1741, begr. Zeist (Oude Kerk) 25 augustus 1742.

3. Geertruijd van Dam, ged. (Geref.) Zeist 23 juni
1743; schonk twee avondmaalschalen aan de Oude Kerk
te Zeist in 1820; overl.? Ongehuwd (10).

4. Helmert van Dam, ged. (Geref.) Zeist 18 april
1745.

5. Maria van Dam, ged. (Geref.) Zeist 25 juni 1746.

6. Willem van Dam, ged. (Geref.) 4 januari 1750, se-
cretaris van de Hoge en Vrije Heerlijkheid Zeist;
schout van het gerecht Cattenbroek; schout en secre-
taris van het gerecht Rijsenburg; grondeigenaar te
Zeist; begr. Zeist 25 februari 1806 (7), tr. Drie-
bergen (Geref.) 2 juni 1789 Dina van Wijck. Kinder-
loos?

7. Jannitje van Dam, ged. (Geref.) Zeist 5 maart
1752, overl. Wijk bij Duurstede 1 augustus 1800, tr.
Zeist 28 november 1785 Nicolaas van Bern, ged. (Ge-
ref.) Wijk bij Duurstede 2 september of 2 november
1742; raad in de vroedschap 1788-1790; burgemeester
van Wijk bij Duurstede 1791-1792; kameraar en sche-
pen; regent van het Ewoud's en Elisabeth's gasthuis
te Wijk bij Duurstede in 1807; overl. Wijk bij Duur-
stede 6 october 1819, zoon van Frans en Maria -

Uit dit huwelijk werden 5 kinderen geboren, waar-
onder :

Frans Nicolaas van Bern, geb. 30 september, ged.
(Geref.) Wijk bij Duurstede 8 october 1786; 12 octo-
ber 1805 theologisch student te Utrecht (studie verm.
onvoltooid) ; 1806 schout van het gerecht Cattenbroek
en adjunct-schout van Zeist; 1812 schout van Zeist,
Cattenbroek, Sterkenburg, Driebergen en Rijsenburg;
maire van Zeist 1811 (tijdelijk); burgemeester van
Zeist 1814-1850; lid van provinciale staten van
Utrecht; kerkmeester van de Oude Kerk te Zeist; be-
woonde sedert 1829 huize "Weltevreden" aan de
Utrechtseweg te Zeist; grondeigenaar te Zeist (11);
overl. Zeist 16 augustus 1851.

tr. I Utrecht (ondertrouw 26 augustus) 1814 Johanna
Maria van Mari�nhoff, geb. in 1790, overl. Zeist 11
augustus 1815 (12), dr van ds Jacobus en Anna Maria
Wolterbeek.

tr. 2 Purmerend 12 juni 1834 Jacoba Anna van Goor
Hinloopen (13), geb. Purmerend (?) in 1796, overl.
Zeist 8 februari 1880, dr van Cornelis en Clara Eli-
sabeth Walbeek.

Uit het eerste huwelijk ��n dochter.

Uit het tweede huwelijk geen kinderen.

8. Catharina Henrica van Dam, ged. (Geref.) Zeist 2
juni 1754, begr. Zeist (Oude Kerk) 4 november 1791.
Ongehuwd.

9. Wijnanda Anna van Dam, ged. (Geref.) Zeist 1 mei
1757, woonde in 1818 nog te Zeist in de Zeisterstraat
(thans Dorpsstraat), overl. ? Ongehuwd.

mr dr V.A.M, van der Burg

1. V.A.M, van der Burg, Zeist en het geslacht De Pes-
ters. Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de

Zeister geschiedenis (2) 1981, blz. 23-24.

2. H.W.M.J. Nieuwenkamp, Van Bern, De Nederlandsche
Leeuw XLII (1924), kol. 379 (vraag); dezelfde. Bij-
drage tot de genealogie van het geslacht Van Bern te
Wijk bij Duurstede, De Nederlandsche Leeuw XLIX
(1931), kol. 143-146.

3. E.P. de Booy, Lijst van Utrechtse Dorpsschool-
meesters, Gens Nostra XXVII (1972), blz. 310-311.

4. RA Utrecht, Doopboek Geref. Werkhoven. Van mr
P.J. Verdam te Bilthoven ontving ik talrijke gege-
vens Van Dam, waarvoor mijn hartelijke dank.

5. H.J. van Eekeren, De Oude Kerk te Zeist, Deel
III, Zeist 1976, blz. 227. Het betreft graf nr 9.
Zie ook Lijst van "grafsteeden" (eigen graven) met
de namen van hen, die erin begraven zijn, opgemaakt
uit de "doodenlijsten" en jaarrekeningen 1728-1805
door H.J. van Eekeren. October 1963 in archief van
de Van de Poll-Stichting, collectie persberichten
140.

7. H.J. van Eekeren, De Oude Kerk te Zeist, Deel I,
Zeist 1974, blz. 58.

8. RA Utrecht, Driebergen, Geref. Huwelijken 1674-
1812.

9. H.J. van Eekeren, De Oude Kerk te Zeist, Deel I,
Zeist 1974, blz. 58.

10. H.J. van Eekeren, De Oude Kerk te Zeist, Deel

11. Zeist 1975; blz. 180-181 vermeldt ten onrechte
als geboortedatum 23 october 1793.

11. Hij bezat onder andere Huize "Schaerweyde" aan
de Utrechtseweg te Zeist. Dit goed had hij verworven
als erfgenaam van zijn oom Willem van Dam. Vgl. K.W.
Galis, Huize "Schaerweyde" (slot). Bulletin van de
Van de Poll-Stichting (3) 1973, blz. 62 en 63. Bij
dit artikel is ook het portret van burgemeester F.N.
van Bern (1786-1851) afgedrukt op blz. 64.

12. H.J. van Eekeren, De Oude Kerk te Zeist, Deel I,
Zeist 1974; blz. 58 vermeldt haar begrafenis op 18

13. Zij stichtte in 1864 het Protestantse Weeshuis te
Zeist aan de Slotlaan dat in 1958 werd afgebroken.
Vgl. H.L.L. van Hoogenhuyze en W. Grapendaal, Zeist
in oude ansichten, 3e druk, Zaltbommel 1975, blz. 93.

mm~~^iM~~ .^"i Jiiuii~~uim~~ytpgjyMwiji

s^^- .4^./.^/....

Overlijdensakte Wouter van Dam, overl. 12 october 1813

De terzijde van het Slot gelegen zogenaamde Brouwe-
rij is als koetshuis en stalling samen met het Slot
verrezen en dateert derhalve uit het laatste kwartaal
der 17e eeuw. We vinden haar op de grote gravure met
het perspectiefgezicht van het Slot en zijn tuinen
(1718) van Stoopendaal-Visscher reeds ingetekend. Ook
op een der kleinere gravures uit dit plaatwerk (nr
18: gezigt langs de vijver na de ingang van de Nieuwe
Tuyn) staat de "Brouwerij" aangegeven.

Na de verkoop door de graaf van Nassau van de Heer-
lijkheid Zeist aan Cornelis Schellinger in 1745, komt
ook de "Brouwerij" aan deze Hernhutter. Een eerste
gebruik dat dan van de stallingen gemaakt wordt is
die van een voorlopig logies voor de ongehuwde broe-
ders van deze gemeenschap. Ze vonden daarnaast, tot
het Broederhuis voltooid was, ook op het Slot een on-
derkomen. Maar de vroegere stallingen van de graaf
van Nassau noemden ze "de stal van Christus" geboorte
indachtig: "Bethlehem".

Tot 1762 mogen we aannemen, dat het gebouw zijn
oorspronkelijke bestemming van stallingen en koets-
huis heeft behouden. Dan wordt het anders. Cornelis
Schellinger verhuurt zijn stallen aan de Diaconie der
Broedergemeente om ingericht te worden tot een brou-
werij en ten profij te van die Diaconie te worden ge�x-
ploiteerd. Het huurcontract van 4 februari 1762
bevindt zich in het archief der Broedergemeente. Er
blijkt uit dat er nogal wat verbouwd moet zijn aan
de stallen, voor zij tot brouwerij geschikt worden.
Er zullen ook enige bouwsels zijn bijgeplaatst, zo-
als latere kaarten uitwijzen. Begrijpelijk overi-
gens. De huidige vorm van het bestaande gebouw zal
dan ook wel grotendeels uit de zestiger jaren der
18e eeuw dateren.

Onder Diaconie moet men overigens niet alleen de
gebruikelijke "armenzorg", zoals deze bij andere
kerkgenootschappen bestaat, begrijpen, al valt deze
zorg er ook wel onder. Ze omvat veel meer een groot
deel van het economische reilen en zeilen; het "on-
dernemen" van de gemeente valt eronder.

Als beginkapitaal wordt door acht vooraanstaande
gemeenteleden � 2.500,� geleend. Dat geld is nodig
"om de Brouwerij zelf in gehoorlijken stand te bren-
gen en ook het nodige Mout en andere behoeftens ter
behoorlijke tijd te kunnen koopen".

Deze brouwerij is tot even na de franse tijd in
bedrijf geweest, maar moet wel moeilijke tijden be-
leefd hebben in het eind der 18e eeuw en het begin
der 19e eeuw. In een verslag van 1813 lezen we dat
zij twee arbeiders in dienst heeft, die 16 stuivers
dagloon verdienen en dat de bruto-jaarproduktie
� 1.200,-- bedraagt.

Als grondstoffen worden gebruikt: inlandse gerst
ter waarde van � 600,� en gelderse hop, waarde
� 80,~.

Sinds 1801 is de fabriek buitengewoon sterk terug-
gegaan en in 1815 staat zij stil. Hoe dit ook zij,
in 1818 bij de openbare verkoop van de goederen der
Heerlijkheid Zeist voor de notarissen Stevens te
Utrecht en Karsseboom te Zeist is de brouwerij nog
steeds aanwezig en in eigendom van de ambachtsheren
van Zeist, de gebroeders Van Laer. In het veilingboek-
je staat zij omschreven als: "de gebouvzen, te voren
tot stallinge van het Slot geschikt, nu tot eene
Mouterij en Bierbrouwerij ingerigt, met annexe groo-
te Stallinge en Koetshuis, item kleine Stallinge
Loodsen en Daghuurders Wooninge, Bergschuur en ver-
der toebehoren, mitsgaders Tuin en Grond daarbij en
aangelegen, ter zijde van het Slot van Zeijst, de
Blikkenburger Vaart en zoogenoemde Carpervijver,
zijnde de Gebouwen tot Wooningen ingericht, in ge-

deeltens verhuurd aan Johannes van Dijk, Arie van
Rijn en Frans Marsveld, tot 1 november 1818, de klei-
ne stallinge aan den Weledel Geboren Heer M.L. Craey-
vanger, tot 1 november 1818, en de Lootz aan P.C. van
Calker en Comp. tot 1 mei 1819". Koper van dit alles

- en van de Heerlijkheid Zeist - werd mr Coenraad
Willem Wijborgh, die intussen de Brouwerij "cum an-
nexis" op 15 januari 1819 al weer van de hand deed.
In 1818 werd er al geen bier meer gebrouwen - al wa-
ren de ketels en verdere apparatuur nog wel aanwezig

- P.C. van Calker en Comp. (een Broedergemeentelid
die een lijmkokerij had) heeft de loods (mogelijk de
vroegere mouterij) gehuurd. De vier huurders van de
(daggelders) woningen en ook van Calker mogen wonin-
gen en loods tot 1 mei 1819 blijven gebruiken. De
gereedschappen, ketels en verdere goederen tot de
bierbrouwerij behoord hebbende, worden door verkoper
Wijborgh niet van de hand gedaan. Koper van de ge-
bouwen wordt Pieter Hendrik Brouwer, een bekend zeis-
ter notabele, Broedergemeentelid, kaarsenmaker en
zeepzieder. Hij zal de brouwerij ongetwijfeld voor.
zijn bedrijf hebben ingericht en het is zeer goed mo-
gelijk dat het schilderij dat het interieur van de
zeepziederij voorstelt, betrekking heeft op de voor-
malige bierbrouwerij. Het ongeveer uit de twintiger
jaren van de vorige eeuw daterende schilderijtje be-
vindt zich thans op het rentmeesterkantoor der Broe-
dergemeente. >.

Brouwer kocht brouwerij, bijgebouwen en grond voor
� 5.200,�. De opbrengst aan huren bedroeg volgens
het veilingboekje van 1818 � 176,60, de lasten
� 10,55.

In de loop der 19e eeuw zijn verschillende panden
op het Broeder- en Zusterplein en omgeving - in eigen-
dom van particulieren - door de Broedergemeente aan-
gekocht. Daarbij behoorde ook de "Brouwerij" waar de
kaarsenmakerij en zeepziederij van P.H. Brouwer het

op den duur niet heeft kunnen bolwerken. In onze
eeuw werden de gebouwen gedeeltelijk gebruikt als
loodsen voor het tuingereedschap der Broedergemeente
en woonde in de daghuurderswoningen - hierboven ge-
noemd - een der tuinknechts van die gemeente. In het
"hoofdgebouw" was een originele zeistenaar gehuis-
vest: Willem Emelaar, een groot dierenvriend en ver-
huurder van roeiboten voor vertier op de Slotvijver
en de Zeister Grift.

�� .?'-�«|f» BiSr�mijwi�

De Brouwerij omstreeks 1935.

Austerlitz
Inleiding

In dit artikel gaat het om het ontstaan van het dorp
Austerlitz, dat in 1811 werd toegevoegd aan de gemeente
Zeist.

Bij het horen van Austerlitz denken meer mensen aan
schoolreisjes naar de bekende speeltuin dan aan de slag
In Zuid-Moravi� waarnaar het plaatsje genoemd werd.

Plaatsje klinkt al wat denigrerend. De franse gene-
raal, die het stichtte, had een stad voor ogen. Er is
een decreet van 17 augustus 1806 van koning Lodewijk
Napoleon dat spreekt van de "ville Austerlitz".

Ik wilde mijn eigen Austerlitz

Met enige goede wil kan men in de buurt van Zeist een
historisch verband vinden tussen de zeeslag bij Trafal-
gar en de Driekeizersslag in Zuid-Moravi�. Daar kreeg in
1805 een franse legerplaats de naam Austerlitz. De
troepen die er verbleven, waren bestemd voor de (afge-
laste) inval in Engeland.

Tsjechoslowakije, 2 december 1805 - Een sombere dag
voor het stadje Austerlitz. Het machtige leger van kei-
zer Napoleon verslaat de troepen van Alexander I van
Rusland en Frans I van Oostenrijk.

De veldslag zal later worden beschouwd als de schitte-
rendste overvinning van Napoleon - ��n van de markantste
uit de krijgsgeschiedenis (1).

Het wapenfeit staat bekend als de Driekeizersslag.

Enige jaren eerder had de franse luitenant-generaal
Auguste Fr�d�ric Louis Viesse de Marmont, hertog van
Ragusa (2), een nederzetting gesticht onder de rook van
Zeist. Ook hij hoorde van het eclatante succes van Napo-
leon in Tsjechoslowakije en zocht naar een manier om van
zijn hulde blijk te geven. Hij had er ook behoefte aan
de keizer te behagen. Napoleon had geen hoge dunk

van de ijdele edelman uit Sicili�. Hij vertrouwde De Mar-
mont voor geen sou. Misschien niet ten onrechte: De man
werd na Waterloo ervan beschuldigd dat hij Bonaparte had
verraden (3).

Maar in 1805 was Napoleon nog op het hoogtepunt van
zijn roem. Het leek de luitenant-generaal verstandig de
keizer met een "geschenk" te verrassen. Om ook in Holland
voor altijd de herinnering aan de slag bij Austerlitz te
bewaren, noemde hij zijn eigen nederzetting naar het
tsjechische plaatsje.

Hoe was De Marmont ertoe gekomen bij Zeist een leger-
kamp te vormen?

Op 20 februari 1803 arriveerden in het dorp Zeyst vier
compagnie�n van het 8e regiment franse huzaren. Die be-
trekkelijke kleine troepenmacht werd in mei van datzelfde
jaar versterkt met een groepje specialisten: een kapitein
en 88 sappeurs.

De Bataafse Republiek (1795-1806) moest als Frankrijks
bondgenote zowel militairen leveren als toelaten (4). In
maart 1804 werd op haar grondgebied het 2e keizerlijke
legercorps onder bevel gebracht van eerder genoemde De
Marmont. Het bestond uit zes regimenten franse infante-
rie en twee regimenten franse cavalerie en soldaten van
het bataafse (beroeps)leger. Bij elkaar 36.000 man. Daar-
van waren er 22.000 (waaronder de manschappen die waren
ingekwartierd in Zeyst) bestemd voor een aanval op Enge-
land. Dat had Frankrijk op 18 mei 1803 de oorlog ver-
klaard.

Napoleon had een origineel plan voor een invasie: van-
uit Bayonne, Oostende, Antwerpen en Texel wilde hij troe-
pen laten oversteken. De actie uit Texel was daarbij
waarschijnlijk het meest spectaculair: de 22.000 soldaten
zouden van dat eiland zee kiezen op vlotten (5).

Napoleon durfde het aan na bemoedigende brieven van
zijn militaire adviseur Verhuell. Deze wees erop dat er
Hollanders zouden meegaan, Hollanders die geen watervrees
kenden. ,�., , . ;.,, �■ ^., ;x,^ � ,; i:jv,i',*.'-, yi;

Aan Verhuell, een nederlands vlootvoogd, die de Brit-
ten haatte, schreef Napoleon terug: "U hebt me eraan
herinnerd dat u het bloed hebt van Tromp en De Ruyter"
(6).

Maar de invasie ging helemaal niet door, na de neder-
laag die de franse marine leed bij Trafalgar, op 21 ok-
tober 1805.

Door dat echec wantrouwde Napoleon elke oorlogs-opera-
tie op zee. De invasietroepen in Holland, voorzover niet
met de legermacht mee naar Moravi�, lummelden wat lande-
rig rond. Luitenant-generaal De Marmont kon alleen maar
jaloers luisteren naar de avonturen van andere generaals
die wel roem oogstten - o.a. bij Austerlitz.

"Ik maak mijn eigen Austerlitz", moet hij hebben ge-
dacht .

De Marmont had in de stad Utrecht zijn hoofdkwartier.
Hij was niet populair in Utrecht. Dat werd ook mevrouw
De Marmont duidelijk. Bij de uitvoering van een Ita-
liaanse opera schitterde de utrechtse society door af-
wezigheid (7).

Een krant die in Utrecht verscheen, aarzelde niet kri-
tiek te leveren op de hoge en langdurige kosten, die het
verblijf van de franse troepen met zich mee bracht.

De Marmont bestrafte de stad door de legering van een
regiment franse infanterie in alle huizen, zonder aan-
zien des persoons. '^

Hij voerde bovendien nogal kostbaar militair vertoon
in: Bereden schildwachten, een opzienbarend nieuwtje,
stonden voor de huizen van hoge officieren geposteerd en
er werden geregeld parades afgenomen (8).

De Marmont kende het verzet dat de voortgaande oorlo-
gen bij de Hollanders opriep, vooral wanneer er geld in
het geding was. Hij probeerde, in opdracht van Napoleon
persoonlijk, bij amsterdamse kooplieden een bedrag van
twaalf miljoen florins te lenen - maar kreeg de kous op
de kop (9).

De verplichtingen die hij via belastingen aan de Ba-
taafse Republiek kon opleggen, wekten in alle lagen van
de bevolking weerzin. De kosten van de franse aanwezig-
heid werden op het voor die jaren gigantische bedrag
geschat van � 70.000.000,� (10). De gewone middelen
bedroegen niet meer dan circa � 30.000.000,�.

Op straat zongen de mensen spotliederen op de franse
"bondgenoten":

"Toen Willem regeerde, die boze guit
kochten we 't brood voor drie en een duit
en onder de schelmse municipalen
moesten we zes en een oortje betalen
Doch nu we "vrije" Bataven heten
moeten we soep a la maigre eten!" (11)

Iedereen hoopte dat de franse manschappen van het in-
middels overbodig geworden invasieleger spoedig zouden
verdwijnen.

Liever kamp dan kazerne

Als om het tegendeel aan te tonen, liet De Marmont het
oog vallen op het grondgebied ten zuid-oosten van het
dorp Zeyst.

Hij bouwde liever een kamp dan een kazerne. Hij koos
een plek op hoge grond (10 tot 17,8 meter +AP), omdat hij
uit Frankrijk was gekomen met een ingebouwde vrees voor
wat Hollanders met water konden doen tegen een vijande-
lijk leger. Op de militaire school te Brienne vertelde
men schilderachtige verhalen over de Hollandse Waterlinie
die in 1672 het leger van Lodewijk XIV buiten Holland
hield (12).

Het verzet van officieren tegen zijn plannen, onder
meer op grond van mogelijk gebrek aan drinkwater, werd
afgewimpeld door de waterbouwkundige ingenieurs die tot
zijn staf behoorden. Zij sloegen terstond een waterput.
De luitenant-generaal dronk zelf het eerste glas kristal-
heldere water. Hij liet prompt dertig bronnen graven (13).

De pomp op het Dorpsplein te Austerlitz stond boven
een door de Fransen gegraven putten.

Om elk van de dertig putten werden de tenten van de
verschillende legerafdelingen geplaatst. De Marmont in-
stalleerde zich zelf in een grote witte tent, die de re-
gering van de Bataafse Republiek speciaal voor hem had
laten maken (14). Op 20 juni 1804 kon hij onder een stra-
lende zon zijn 20.758 manschappen inspecteren (15).

Maar nog voordat hij aan zijn middag-cognacje toe was,
werden zowel zijn stemming als de hemel verduisterd. Er
barstte boven de legerplaats een noodweer los dat het ka-
rakter aannam van een zondvloed. Het was een regenbui die
dagen duurde. Het kamp veranderde, al lag het op een
hoogte en op zand, zienderogen in een modderpoel.

Meer dan 400 soldaten, niet gewend aan dergelijke barre
weersomstandigheden, meldden zich ziek. De legerarts liet
de hoestende en proestende mannen in het hospitaal van
Utrecht opnemen (16). Met enige wroeging herinnerde De
Marmont zich de waarschuwing van Napoleon voor een vast
legerkamp in het ongezonde "Nederland" - in een brief van
17 april 1804. Samengevat luidde die waarschuwing: Als
we toch soldaten moeten verliezen - liever in de strijd
tegen de Britten dan in een hollands hospitaal (17).

De Marmont hield zijn leger overigens in optimale oor-
logsconditie - mede met oog op de eerder genoemde plan-
nen voor een inval in Engeland.

In de nog woeste omgeving werden dagelijks realistische
militaire oefeningen gehouden.

In juli hield hij in het kamp, dat 500 meter breed en
drie kilometer lang was (zie pagina 34), een grote
parade, waaraan bij toerbeurt de helft van zijn soldaten
deelnam, terwijl de andere helft toekeek (18). Die parade
was voor herhaling vatbaar. Ze bevielen de luitenant-ge-
neraal zo goed, dat hij er een zondagse gewoonte van
maakte.

Dat was weldra in Utrecht bekend. Van heide en verre
kwamen de mensen naar het kamp van De Marmont (het "camp

d'Utrecht", zoals het toen nog heette) om de kleurrijke
excercities te bewonderen. Het waren schitterende shows,
met telkens ten minste 10.000 man in beweging, waarbij
de tegenwoordige taptoes kinderspel zijn. Zoveel volk
trok wekelijks naar de legerplaats, dat zich op de smal-
le zandwegen rondom grote verkeersopstoppingen voorde-
den. De eerste files in Utrecht (19).

Er braken gouden tijden voor handelaren, die goederen
aan het franse leger konden leveren, aan. Dankzij de
hoge belastingen beschikte De Marmont over genoeg geld
zijn troepen in het nieuw te steken. Veel officieren
lieten zich fraaie buitenmodeluniformen aanmeten.

E�n van de kooplieden, die kapitalen aan het leger van
De Marmont verdiende, was Petrus Jodocus van Oosthuyze.
Hij woonde te Rijsenburg (nu Driebergen-Rijsenburg) en
was oorspronkelijk pruikenmaker, later borduurwerker en
goudstikker. Hij werd rijk door de levering van textiel-
goederen aan de Fransen (20).

Hij raakte bevriend met De Marmont en zijn vrouw. Het
echtpaar logeerde dikwijls in het landhuis "Sper en Dal"
dat Van Oosthuyze in Rijsenburg had laten bouwen. Hij
stelde daar aan De Marmont zijn relatie Jean Maurice
d'Ambl� voor (21). Deze was tijdens de Franse Revolutie
(1789) naar ons land uitgeweken en te Zeist handelaar in
wijnen geworden. Hij werd als zodanig ook een belangrij-
ke en bevoorrechte "fournisseur des arm�es".

Van Oosthuyze en d'Ambl� staken beiden nogal wat geld
in de ontginning van grote percelen heidegrond ten zuid-
oosten van Zeist. Zij deden dat niet, in elk geval niet
in de eerste plaats, omdat zij ook in landbouw brood za-
gen. De Marmont had hen stellig toevertrouwd dat hij met
plannen rondliep in deze contreien een dorp te stichten.
En gecultiveerde grond leverde ook in die tijd meer op
dan heidevelden.

Dat De Marmont ernst maakte met de grondvesting van
een blijvende gemeenschap blijkt ook uit zijn oproep aan
tappers en andere neringdoenden. Hij richtte zich tot

"alle kooplieden, die genegen mogten zijn zich met hun
winkels of kramen naar het camp te begeven" (22).

De wekelijkse parades en de eindeloze terreinoefeningen
begonnen zelfs De Marmont de keel uit te hangen. Hij
zocht naar een goed alternatief. Terugdenkend aan zijn
eigen aandeel in de roemruchte veldtocht onder bevel van
Napoleon in Egypte (23) , kwam hij op het idee bij de le-
gerplaats een reusachtige zandberg op te werpen, die de
vorm zou krijgen van een piramide. De Marmont zette zorg-
vuldig de afmetingen op papier: De zijden van het grond-
vlak elk 47 meter lang, de hoogte van de piramide bijna
19 meter (24).

Alle mannen vonden het een prachtig denkbeeld. De Mar-
mont stak op 9 september 1804 zelf de eerste spade in de
grond. Van hoog tot laag werkte iedereen er met een enorm
enthousiasme aan mee. In 27 dagen was het karwei ge-
klaard.

Op de punt van het "monument" werd een houten, meer dan
tien meter hoge obelisk opgericht. Er volgde een uitbun-
dig feest dat van De Marmont eveneens 27 dagen mocht du-
ren. Hij blaakte van trots, vooral toen hij merkte dat
zowel zijn soldaten als de bevolking de piramide de "Mar-
mont-berg" gingen noemen. Hij hoopte dat ook het dorp die
naam zou krijgen.

Tot goed begrip: Het was nog geen 2 december 1805, dus
nog v66r de Driekeizersslag bij Austerlitz.

Maar voordat ik daaraan toekom, maak ik eerst even de
geschiedenis van de piramide af. Het ding valt door de
hoge bomen eromheen nu nauwelijks meer op. Maar in 1804
was het de sensatie van de Lage Landen. De piramide stond
met de omhoog priemende obelisk op de nog vrijwel "onbe-
boste" vlakte. Zij beheerste de gehele omgeving. Het was
de grootste zandheuvel ooit door mensen gemaakt.

Tegen het eind van de vorige eeuw was er van deze glo-
rie niet veel meer over. Niemand keek er naar om. De wind
had vrij spel; de erosie deed de rest.

De toenmalige burgemeester van Woudenberg, jonkheer

J.B. de Beaufort, sprak van een "armetierige zandhoop".
Maar hij trok zich het lot van de piramide aan. Hij liet
haar in 1894 reconstrueren, plaatste een nieuwe stenen
obelisk op de top en beplantte de hellingen (25).

Terug naar De Marmont, naar het najaar van 1804. Of-
schoon zijn gedachten over een nieuw dorp in de buurt
van de piramide al enigszins verwezenlijkt werden, dufde
hij niet al zijn manschappen in het tentenkamp te laten
overwinteren. Het merendeel werd weer in kazernes in de
stad Utrecht ondergebracht.

In het voorjaar van 1805 was de gehele troepenmacht
opnieuw gelegerd bij de Marmont-berg. De Marmont droomde
nog steeds van een eervolle rol in de strijd tegen Enge-
land. Opnieuw spande hij zich tot het uiterste in om de
gevechtskracht van zijn soldaten op peil te houden.

Intussen zag hij tot zijn vreugde dat er inderdaad een
dorpje ontstond in en bij het kamp. Hij liet zelf boe-
renhuizen (trois maisons rurales) bouwen. Deze waren be-
stemd voor enkele afgekeurde soldaten, die met meisjes
uit de omgeving trouwden en zich hier blijvend wilden
vestigen. Hij gaf hen bouwland, werktuigen en een toe-
lage. Voor anderen wilde hij hetzelfde doen (26).

Zijn voldoening over dit alles werd getemperd door de
aarzelende houding van Napoleon in de oorlog met Enge-
land. Bonaparte begon afstand te nemen van zijn invasie-
plannen, ondanks het optimisme van zijn militaire advi-
seur Verhuell.

Internationaal waren de kaarten ook anders komen te
liggen.

Napoleon verwachtte meer roem in het oosten. Op het
land voelde hij zich onoverwinnelijk.

Een duidelijke aanwijzing dat de verovering van
Engeland niet langer het eerste doel was, kreeg De Mar-
mont in september 1805. Het grootste deel van zijn troe-
pen moest hij afstaan voor de strijd in Oost-Europa.
Zelf bleef hij in "zijn" dorp, in de schaduw van de pi-
ramide, met een betrekkelijk kleine strijdmacht achter.

Op 21 oktober 1805 kon De Marmont de hoop op een veld-
tocht in Engeland definitief laten varen. De britse vloot
onder admiraal Nelson bracht de gecombineerde frans/
Spaanse marine een vernietigende nederlaag toe - bij Tra-
falgar. Het was de slotactle van een campagne waarin Na-
poleon had geprobeerd tijdelijk het Kanaal te beheersen
voor een Inval In Engeland.

De nederlaag maakte de keizer voorgoed afkerig van elke
onderneming ter zee. In zijn nabijheid mocht het woord
"Trafalgar" niet eens worden genoemd! (27). De Marmont
zag zich door "Trafalgar" op een zijspoor gezet. Het
bericht van de overwinning bij Austerlltz, waarbij nota
bene de door hem geoefende soldaten roem verwierven -
hoorde hij met gemengde gevoelens aan.

Totdat hij eensklaps tot de ontdekking kwam dat hij In
de victorie kon delen, dat het nog mogelijk was aandacht
te trekken. Aan iedere autoriteit, die maar wilde luis-
teren, stelde hij voor: Noem ons dorp bij Utrecht naar de
plaats waar de keizer triomfeerde: Austerlltz. Hij vond
gehoor bij Lodewljk Napoleon (28).

Stad . , '.:'V^ -.-^ '■^:f '■■ ^ -i' .

Lodewljk Napoleon, broer van de franse keizer, was net
koning van Holland geworden. De verhouding tussen de
broers was niet best. Napoleon had niet zo'n hoge dunk
van broertje Louis. Hij mocht koning van Holland spelen
zolang hij de keizer naar de ogen zag.

Evenals De Marmont had Lodewljk reden om de keizer te
vleien. Hij deed er zelfs een schepje bovenop. Van Aus-
terlltz, een verzameling van enkele hoerenhofsteden,
maakte hij een stad (vllle). Zie bijlage 2. Het was een
van de eerste decreten die hij uitvaardigde: nummer 7,
gedateerd 17 augustus 1806. Het hollandse Austerlltz,
zo hoopte men, zou een grote toekomst tegemoet gaan en
Zeist spoedig overvleugelen. De eerste tijd leek het
daar ook op. Winkel na winkel, herberg naast herberg
openden hun deuren (28).

Omtrent het getal en het verloop van de bevolking tij-
dens de eerste jaren is niets bekend. Het eerste cijfer
dateert uit 1812: Als inwoners van Austerlitz stonden
toen 235 burgers geregistreerd (29).

Aan Zeist toegevoegd

Maar in 1812 bestond Austerlitz reeds als stad niet
meer. Op 27 december van het voorafgaande jaar werd het
bij Zeijst ingelijfd. Zie bijlage 3.

Dat is tot op de huidige dag zo gebleven, maar als
buurtschap Austerlitz bleef en blijft het als naam
voortleven. Een Napoleontisch Moravisch monstrum, ten
zuid-oosten van Zeist. Zo iets als een gehucht in de
Wieringermeerpolder, dat door Seyss-Inquart in juli 1941
Minsk zou zijn genoemd als hulde aan de snelle opmars
van Hitlers legers in Rusland.

Austerlitz is in Tsjechoslowakije als plaatsnaam niet
meer te vinden. Het dorpje, in de nabijheid van Brno, is
omgedoopt in Slavkov. In Slavkov herinnert niets meer
aan de Driekeizersslag, voor zover ik dat hiervandaan
kan nagaan. Wel in het kasteel Orlik, aan de rivier Ota-
va, waar een reli�fkaart hangt, die het slagveld bij
Austerlitz in beeld brengt. Een geschenk van Napoleon
aan Karel van Schwarzenberg die zijn land later als ge-
zant te Parijs vertegenwoordigde (30).

1) Reeskamp, J: De Utrechtse Heuvelrug: Triangelreeks,
- uitg. Knoop & Niemeyer, Haren (Gr.) 1971, pag. 61

2) De Marmont enz., zie korte levensbeschrijving in

3) Grapendaal, W.: De Buurtschap Austerlitz in het licht
der historie, 1954, pag. 49

4) Schama, S.: Patriots and Liberators, Revolution in
the Netherlands, 1780-1813; Alfred A. Knopf, New York
1977, pag. 455-461

Colenbrander, H.T.: Gedenkstukken der Algemeene Ge-
schiedenis van Nederland van 1795-1840, 4e deel:
Staatsbewind en Raadspensionaris, 1801-1806; 's-Gra-
venhage, Martinus Nijhoff, 1908, pag. 90-113
Legrand, L. : Geschiedenis der Bataafsche Republiek;
Arnhem, P. Gouda Quint, 1895, pag. 250, 251

5) Colenbrander, H.T.: Inlijving en Opstand, 2e druk
Ned. Hist. Bibliotheek, uitgegeven te Amsterdam door
J.M. Meulenhoff MCMXCI, pag. XXVIII: Brief Napoleon
aan De Marmont (3 juli 1804)

6) ib. 5) nu pag. XXVII: Brief Napoleon aan Verhuell
(21 mei 1804) "Vous m'avez fait ressouvenir que vous
�tes du sang des Tromp et des Ruyter"

7) Struick, J.E.A.L.: Utrecht door de eeuwen heen;
Utrecht, 1968, pag. 282



Omtrent het getal en het verloop van de bevolking tij- dens de eerste jaren is niets bekend. Het eerste cijfer dateert uit 1812: Als inwoners van Austerlitz stonden toen 235 burgers geregistreerd (29). Aan Zeist toegevoegd Maar in 1812 bestond Austerlitz reeds als stad niet meer. Op 27 december van het voorafgaande jaar werd het bij Zeijst ingelijfd. Zie bijlage 3. Dat is tot op de huidige dag zo gebleven, maar als buurtschap Austerlitz bleef en blijft het als naam voortleven. Een Napoleontisch Moravisch monstrum, ten zuid-oosten van Zeist. Zo iets als een gehucht in de Wieringermeerpolder, dat door Seyss-Inquart in juli 1941 Minsk zou zijn genoemd als hulde aan de snelle opmars van Hitlers legers in Rusland. Austerlitz is in Tsjechoslowakije als plaatsnaam niet meer te vinden. Het dorpje, in de nabijheid van Brno, is omgedoopt in Slavkov. In Slavkov herinnert niets meer aan de Driekeizersslag, voor zover ik dat hiervandaan kan nagaan. Wel in het kasteel Orlik, aan de rivier Ota- va, waar een reli�fkaart hangt, die het slagveld bij Austerlitz in beeld brengt. Een geschenk van Napoleon aan Karel van Schwarzenberg die zijn land later als ge- zant te Parijs vertegenwoordigde (30).

		C.H. Hilligehekken

Noten 1) Reeskamp, J: De Utrechtse Heuvelrug: Triangelreeks, - uitg. Knoop & Niemeyer, Haren (Gr.) 1971, pag. 61 e.v. 2) De Marmont enz., zie korte levensbeschrijving in

	bijlage 1

			31



	Artikel 5 De gemeente van Austerlitz zal afhankelijk zijn van het Arrondissement van Utrecht en van het departement van Utrecht. Artikel 6 Het zal hem vergund zijn de dienst, de bewilliging van de noodzakelijke privileges om het bestaan en de voor- spoed van zijn bewoners te verzekeren. Wij belasten ons met deze regeringswerking om direct de maatregelen ten voorbeeld te stellen, die zij geschikt zullen achten om dit doel te vervullen. Wij zullen haar eveneens belasten om ons ten voorbeeld te stellen, voor het kortste uit- stel, de nodige maatregelen voor de grondlegging van de Stad en de uitvoering van het tegenwoordige besluit. Artikel 7

Het regentschap van Amsterdam zal aan dat van Auster- litz de zaken-administratie overdragen aan deze drie soldaten gevestigd dichtbij de Pyramide en zal haar ver- volgens alles geven wat zij nodig hebben voor dit doel van de generaal onder het franse leger. Artikel 8 Onze Minister van financi�n, van Binnenlandse Zaken en van Oorlog zijn elk belast aangaande de uitvoering van het tegenwoordige Besluit dat niet zal worden gepubli- ceerd.

				de 17e augustus 1806 en van
		Gegeven te ......... onze eerste regering,		de 17e augustus 1806 en van
		Gegeven te ......... onze eerste regering,

					Louis

			38



		Conenkamp (Coenenkamp, land nabij Bunnik in het Zeis- Coynenkamp) ter kerspel (1382) bij de We- teringlaan

			land aan de Koppelweg (1347)
		Coppel


	Couwenhoven (Gouwenhoven, land(goed) (1469) Goudenhoef) (in het gerecht Cattenbroeck) Crosa (ten Kroese, Croest) land(goed) (1259) (gerecht) Dinslo (Dingslo, Dijnsel, land(goed) (1277)

Dysseloe) Dolreberch Eemskerckenland Eygen Elscam, De Goer (de Goor) Goudakker Haecxlant (Haex virdel) Hare Hardenboll Hedeweghen (Heerewegen) m				(uithof van het Vrouwenkloos- ter) hofstede in Cattenbroeck (1388) aan de Wersweg land onder Zeist (bij de Vin- kenbuurt) (1259) land onder Zeist (1630) land in de Kroost (1310) bij de Koppelweg land onder Zeist (1442) bij de Utrechtseweg/Sanatoriumlaan land (op de Zeisteroever) (1529) bij de Hackwetering? land in de parochie Zeist (1265) land (op de Zeisteroever) (1580) land(goed) (1368) aan de Driebergseweg



		heide onder Zeist (1556) idem land onder Zeist (1580) land in de Vierhoeven in kerspel Zeist (1388) land onder Zeist (1409) huis (1377) land onder Zeist (1442) land onder Zeist (1580) hofstede in de Kroost land onder Zeist (1580) land onder Zeist (1580) de Lage Grond? land onder Zeist (1580) land in Couwenhoven (1580) bij de Hackwetering? land onder Zeist (1545) land(huis) onder Zeist (1477) a. aan de Koppeldijk, thans winkelcentrum De Clomp b. aan het begin van de Amers- foortseweg land onder Driebergen (1382) bij de Loolaan land onder Zeist (1556)
	Heetveld Hoeff (Hoefft) Hogeland Hoge Geer Kersbergen (Karsbergen, Catsbergen) Kip Lange Engh Landlust Langhen Huge Leeghe Ackeren Leeghe Birck Leegher Haeck Leen, 't KIomp, De

	Loo, het (Loe)

Meent, De
Meent, De

			49



	de ezelin ter plekke molk en de melk als medicijn gratis beschikbaar stelde- De eerbiedwaardige politieagent J. Cloo, met een baard waar Sinterklaas jaloers op zou zijn, heette "De Kinder- diender". Mocht u bijnamen weten met eigen naam en eventueel toe- lichting over het ontstaan van de bijnaam dan houd ik me van harte aanbevolen voor enig bericht.

		L. Visser



De bijnaam van L.C. Dudok de Wit (1843-1913) wonende op Slangevecht te Breukelen was zo bekend, dat hij als Kees de Tippelaar staat vermeld in de beknopte Nederlandse encyclopedie van K. ter Laan met de toelichting "ver- maard om zijn wandeltochten door heel de wereld".

			63



		Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de Zeister geschiedenis 12e jaargang, maart 1982, nummer 1

	Redacteur: K. Scharten, Oirschotlaan 11 Dagelijks bestuur der Stichting: Drs H.J. Eijsink, voorzitter. Oranje Nassaulaan 3 Mr dr A.A.H. Stolk, vice-voorzitter, Krullelaan 28 Mr dr V.A.M, van der Burg, secretaris, Griffensteijnselaan 77 Dr J. Meerdink, tweede secretaris. Laan van Beek en Royen 2 L. Visser, penningmeester, Lommerlust 17; postgiro: 3.840.383 t.n.v. de Van de Poll-Stichting; bank: Algemene Bank Nederland te Zeist (postgiro 30.549), t.g.v. rekening 55.86.18.049 van de Van de Poll-Stichting Drs Th.G.P.M. Ruijs, tweede penningmeester. Jufferstraat 36

	Archief: het Slot, Zinzendorflaan 1 Het archief der Stichting is geopend op; dinsdag van 10.30 - 15.00 uur woensdag van 10.00 - 12.00 uur

f



			Fragment-genealogie van het schoutengeslacht Van Dam te Zeist I. Inleiding Zoals Ik reeds eerder opmerkte, behoeft het schou- tengeslacht Van Dam te Zeist nadere beschouwing (1). Dit geslacht heeft in de Hoge en Vrije Heerlijkheid Zeist en andere Heerlijkheden in de omgeving zoals Driebergen, Cattenbroek en Papedorp tal van ambten bekleed. Bovendien bestaat er een familieband met de eerste burgemeester van Zeist F.N. van Bern (1786- 1851). De eerste twee generaties van dit geslacht Van Dam zijn koster en schoolmeester. Aangezien de koster meestal tevens voorzanger en doodgraver was, bekleed- den deze generaties in Werkhoven en Zeist een cen- trale plaats binnen de N.H. gemeenschap. De derde generatie verwerft veel onroerend goed te Zeist, o.a. dat van het geslacht De Waal. De eerste burgemeester van Zeist kan beschouwd worden als ��n van de groot- ste grondbezitters binnen deze gemeente. De genealo- gie van het geslacht Van Bern (2) is gepubliceerd in "De Nederlandsche Leeuw". Ik heb slechts burgemeester Van Bern in de fragment-genealogie Van Dam gepast. II. Genealogie I. Helmert van Dam, begr. (N.H. kerk) Werkhoven (graf 16 januari 1758 op andere naam geboekt), koster en schoolmeester te Werkhoven (1700-1744) (3), tr. Geertruij Jans de Bruijn. Uit dit huwelijk 10 kinde- ren, Geref. gedoopt te Werkhoven (4), waaronder: II. Jan van Dam, ged. (Geref.) Werkhoven 11 septem- ber 1712; koster en schoolmeester (1737-1778) te Zeist; secretaris van de Hoge en Vrije Heerlijkheid Zeist en Driebergen sedert 1740; secretaris en schout van het gerecht Cattenbroek; woonde te Zeist in de

		l�



			Knijff. Uit dit huwelijk werden 5 kinderen geboren, waar- onder : Frans Nicolaas van Bern, geb. 30 september, ged. (Geref.) Wijk bij Duurstede 8 october 1786; 12 octo- ber 1805 theologisch student te Utrecht (studie verm. onvoltooid) ; 1806 schout van het gerecht Cattenbroek en adjunct-schout van Zeist; 1812 schout van Zeist, Cattenbroek, Sterkenburg, Driebergen en Rijsenburg; maire van Zeist 1811 (tijdelijk); burgemeester van Zeist 1814-1850; lid van provinciale staten van Utrecht; kerkmeester van de Oude Kerk te Zeist; be- woonde sedert 1829 huize "Weltevreden" aan de Utrechtseweg te Zeist; grondeigenaar te Zeist (11); overl. Zeist 16 augustus 1851. tr. I Utrecht (ondertrouw 26 augustus) 1814 Johanna Maria van Mari�nhoff, geb. in 1790, overl. Zeist 11 augustus 1815 (12), dr van ds Jacobus en Anna Maria Wolterbeek. tr. 2 Purmerend 12 juni 1834 Jacoba Anna van Goor Hinloopen (13), geb. Purmerend (?) in 1796, overl. Zeist 8 februari 1880, dr van Cornelis en Clara Eli- sabeth Walbeek. Uit het eerste huwelijk ��n dochter. Uit het tweede huwelijk geen kinderen. 8. Catharina Henrica van Dam, ged. (Geref.) Zeist 2 juni 1754, begr. Zeist (Oude Kerk) 4 november 1791. Ongehuwd. 9. Wijnanda Anna van Dam, ged. (Geref.) Zeist 1 mei 1757, woonde in 1818 nog te Zeist in de Zeisterstraat (thans Dorpsstraat), overl. ? Ongehuwd. mr dr V.A.M, van der Burg Aantekeningen 1. V.A.M, van der Burg, Zeist en het geslacht De Pes- ters. Bulletin van de Van de Poll-Stichting voor de

		12



		De Brouwerij De terzijde van het Slot gelegen zogenaamde Brouwe- rij is als koetshuis en stalling samen met het Slot verrezen en dateert derhalve uit het laatste kwartaal der 17e eeuw. We vinden haar op de grote gravure met het perspectiefgezicht van het Slot en zijn tuinen (1718) van Stoopendaal-Visscher reeds ingetekend. Ook op een der kleinere gravures uit dit plaatwerk (nr 18: gezigt langs de vijver na de ingang van de Nieuwe Tuyn) staat de "Brouwerij" aangegeven. Na de verkoop door de graaf van Nassau van de Heer- lijkheid Zeist aan Cornelis Schellinger in 1745, komt ook de "Brouwerij" aan deze Hernhutter. Een eerste gebruik dat dan van de stallingen gemaakt wordt is die van een voorlopig logies voor de ongehuwde broe- ders van deze gemeenschap. Ze vonden daarnaast, tot het Broederhuis voltooid was, ook op het Slot een on- derkomen. Maar de vroegere stallingen van de graaf van Nassau noemden ze "de stal van Christus" geboorte indachtig: "Bethlehem". Tot 1762 mogen we aannemen, dat het gebouw zijn oorspronkelijke bestemming van stallingen en koets- huis heeft behouden. Dan wordt het anders. Cornelis Schellinger verhuurt zijn stallen aan de Diaconie der Broedergemeente om ingericht te worden tot een brou- werij en ten profij te van die Diaconie te worden ge�x- ploiteerd. Het huurcontract van 4 februari 1762 bevindt zich in het archief der Broedergemeente. Er blijkt uit dat er nogal wat verbouwd moet zijn aan de stallen, voor zij tot brouwerij geschikt worden. Er zullen ook enige bouwsels zijn bijgeplaatst, zo- als latere kaarten uitwijzen. Begrijpelijk overi- gens. De huidige vorm van het bestaande gebouw zal dan ook wel grotendeels uit de zestiger jaren der 18e eeuw dateren.

			16



	op den duur niet heeft kunnen bolwerken. In onze eeuw werden de gebouwen gedeeltelijk gebruikt als loodsen voor het tuingereedschap der Broedergemeente en woonde in de daghuurderswoningen - hierboven ge- noemd - een der tuinknechts van die gemeente. In het "hoofdgebouw" was een originele zeistenaar gehuis- vest: Willem Emelaar, een groot dierenvriend en ver- huurder van roeiboten voor vertier op de Slotvijver en de Zeister Grift.

		J. Meerdink

			�� .?'-�«\|f» BiSr�mijwi�

De Brouwerij omstreeks 1935.

				.19



		Austerlitz Inleiding In dit artikel gaat het om het ontstaan van het dorp Austerlitz, dat in 1811 werd toegevoegd aan de gemeente Zeist. Bij het horen van Austerlitz denken meer mensen aan schoolreisjes naar de bekende speeltuin dan aan de slag In Zuid-Moravi� waarnaar het plaatsje genoemd werd. Plaatsje klinkt al wat denigrerend. De franse gene- raal, die het stichtte, had een stad voor ogen. Er is een decreet van 17 augustus 1806 van koning Lodewijk Napoleon dat spreekt van de "ville Austerlitz". Ik wilde mijn eigen Austerlitz Met enige goede wil kan men in de buurt van Zeist een historisch verband vinden tussen de zeeslag bij Trafal- gar en de Driekeizersslag in Zuid-Moravi�. Daar kreeg in 1805 een franse legerplaats de naam Austerlitz. De troepen die er verbleven, waren bestemd voor de (afge- laste) inval in Engeland. Tsjechoslowakije, 2 december 1805 - Een sombere dag voor het stadje Austerlitz. Het machtige leger van kei- zer Napoleon verslaat de troepen van Alexander I van Rusland en Frans I van Oostenrijk. De veldslag zal later worden beschouwd als de schitte- rendste overvinning van Napoleon - ��n van de markantste uit de krijgsgeschiedenis (1). Het wapenfeit staat bekend als de Driekeizersslag. Enige jaren eerder had de franse luitenant-generaal Auguste Fr�d�ric Louis Viesse de Marmont, hertog van Ragusa (2), een nederzetting gesticht onder de rook van Zeist. Ook hij hoorde van het eclatante succes van Napo- leon in Tsjechoslowakije en zocht naar een manier om van zijn hulde blijk te geven. Hij had er ook behoefte aan de keizer te behagen. Napoleon had geen hoge dunk 21



		Het dorp Om elk van de dertig putten werden de tenten van de verschillende legerafdelingen geplaatst. De Marmont in- stalleerde zich zelf in een grote witte tent, die de re- gering van de Bataafse Republiek speciaal voor hem had laten maken (14). Op 20 juni 1804 kon hij onder een stra- lende zon zijn 20.758 manschappen inspecteren (15). Maar nog voordat hij aan zijn middag-cognacje toe was, werden zowel zijn stemming als de hemel verduisterd. Er barstte boven de legerplaats een noodweer los dat het ka- rakter aannam van een zondvloed. Het was een regenbui die dagen duurde. Het kamp veranderde, al lag het op een hoogte en op zand, zienderogen in een modderpoel. Meer dan 400 soldaten, niet gewend aan dergelijke barre weersomstandigheden, meldden zich ziek. De legerarts liet de hoestende en proestende mannen in het hospitaal van Utrecht opnemen (16). Met enige wroeging herinnerde De Marmont zich de waarschuwing van Napoleon voor een vast legerkamp in het ongezonde "Nederland" - in een brief van 17 april 1804. Samengevat luidde die waarschuwing: Als we toch soldaten moeten verliezen - liever in de strijd tegen de Britten dan in een hollands hospitaal (17). De Marmont hield zijn leger overigens in optimale oor- logsconditie - mede met oog op de eerder genoemde plan- nen voor een inval in Engeland. Filevorming in 1804 In de nog woeste omgeving werden dagelijks realistische militaire oefeningen gehouden. In juli hield hij in het kamp, dat 500 meter breed en drie kilometer lang was (zie pagina 34), een grote parade, waaraan bij toerbeurt de helft van zijn soldaten deelnam, terwijl de andere helft toekeek (18). Die parade was voor herhaling vatbaar. Ze bevielen de luitenant-ge- neraal zo goed, dat hij er een zondagse gewoonte van maakte. Dat was weldra in Utrecht bekend. Van heide en verre kwamen de mensen naar het kamp van De Marmont (het "camp 26



		Moravisch monstrum Op 21 oktober 1805 kon De Marmont de hoop op een veld- tocht in Engeland definitief laten varen. De britse vloot onder admiraal Nelson bracht de gecombineerde frans/ Spaanse marine een vernietigende nederlaag toe - bij Tra- falgar. Het was de slotactle van een campagne waarin Na- poleon had geprobeerd tijdelijk het Kanaal te beheersen voor een Inval In Engeland. De nederlaag maakte de keizer voorgoed afkerig van elke onderneming ter zee. In zijn nabijheid mocht het woord "Trafalgar" niet eens worden genoemd! (27). De Marmont zag zich door "Trafalgar" op een zijspoor gezet. Het bericht van de overwinning bij Austerlltz, waarbij nota bene de door hem geoefende soldaten roem verwierven - hoorde hij met gemengde gevoelens aan. Totdat hij eensklaps tot de ontdekking kwam dat hij In de victorie kon delen, dat het nog mogelijk was aandacht te trekken. Aan iedere autoriteit, die maar wilde luis- teren, stelde hij voor: Noem ons dorp bij Utrecht naar de plaats waar de keizer triomfeerde: Austerlltz. Hij vond gehoor bij Lodewljk Napoleon (28). Stad *. ,* '.:'V^ -.-^ '■^:f *'■■ ^* -i' . Lodewljk Napoleon, broer van de franse keizer, was net koning van Holland geworden. De verhouding tussen de broers was niet best. Napoleon had niet zo'n hoge dunk van broertje Louis. Hij mocht koning van Holland spelen zolang hij de keizer naar de ogen zag. Evenals De Marmont had Lodewljk reden om de keizer te vleien. Hij deed er zelfs een schepje bovenop. Van Aus- terlltz, een verzameling van enkele hoerenhofsteden, maakte hij een stad (vllle). Zie bijlage 2. Het was een van de eerste decreten die hij uitvaardigde: nummer 7, gedateerd 17 augustus 1806. Het hollandse Austerlltz, zo hoopte men, zou een grote toekomst tegemoet gaan en Zeist spoedig overvleugelen. De eerste tijd leek het daar ook op. Winkel na winkel, herberg naast herberg openden hun deuren (28). 30



		Noten (vervolg) 3) Grapendaal, W.: De Buurtschap Austerlitz in het licht der historie, 1954, pag. 49 4) Schama, S.: Patriots and Liberators, Revolution in the Netherlands, 1780-1813; Alfred A. Knopf, New York 1977, pag. 455-461 Colenbrander, H.T.: Gedenkstukken der Algemeene Ge- schiedenis van Nederland van 1795-1840, 4e deel: Staatsbewind en Raadspensionaris, 1801-1806; 's-Gra- venhage, Martinus Nijhoff, 1908, pag. 90-113 Legrand, L. : Geschiedenis der Bataafsche Republiek; Arnhem, P. Gouda Quint, 1895, pag. 250, 251 5) Colenbrander, H.T.: Inlijving en Opstand, 2e druk Ned. Hist. Bibliotheek, uitgegeven te Amsterdam door J.M. Meulenhoff MCMXCI, pag. XXVIII: Brief Napoleon aan De Marmont (3 juli 1804) 6) ib. 5) nu pag. XXVII: Brief Napoleon aan Verhuell (21 mei 1804) "Vous m'avez fait ressouvenir que vous �tes du sang des Tromp et des Ruyter" 7) Struick, J.E.A.L.: Utrecht door de eeuwen heen; Utrecht, 1968, pag. 282 8) ib. 7) nu pag. 283 9) Legrand, L. : Geschiedenis der Bataafsche Republiek; Arnhem, P. Gouda Quint, 1895, pag. 250, 251 10) ib. 9) pag. 250 11) Beemsterboer, W. : (ed) Wereld in Wording; deel 3, nieuwste geschiedenis, zesde druk, van Goor & Zonen, Den Haag, 1960, pag. 48 12) Kromhout, J.H.: De inundati�n in het algemeen en die van Nederland in 't Bijzonder, 1870 13) De Marmont, A.F.L.V., Duc de Ragusa: M�moires du Ma- rechal Marmont Duc de Ragusa de 1792 a 1841; Deuxi�me Edition, Paris, Perrotin, Libraire-�diteur 1857, pag. 230 14) Bins, P.G.: Austerlitz, Neerlands kleinste stad; De Wandelaar (tijdschrift). Grasmaand 1943, pag. 61 e.v. 15) ib. Grapendaal, pag. 2 16) ib. Memoires, pag. 230, 231 (en vele andere bronnen) 17) ib. Colenbrander (5), pag. XXV 32



		Noten (vervolg) 18) ib. M�moires, pag. 232 19) ib. Reeskamp, pag. 64 20) ib. Grapendaal, pag. 2 21) Elias, J.E.: Een raadselachtige Voorvader, Jean Mau- rice d'Amble (1746-1821); Overdruk uit: "De Neder- landsche Leeuw", 1947 22) ib. Grapendaal, pag. 3 ib. M�moires, pag. 238 23) zie bijlage 1 24) ib. M�moires, pag. 235 e.v. 25) ib. Grapendaal, pag. 50 ib. Reeskamp, pag. 65 26) ib. M�moires, pag. 238 27) Vergers, P.: Napoleon Bonaparte, De Veroveraar der 19e eeuw; 3e druk, Rotterdam, D. Bolle; n.v. Druk- kerij v/h Koch & Knuttel, Gouda, pag. 226, 227 28) Bevolkingsarchieven Gemeente Zeist 29) Kopijboek van Brieven van Zeist, Gemeente-archieven; bijlage 7, bevolkingsgrafiek Austerlitz, gegevens ontleend afdeling bevolking Gemeente Zeist 30) Valk, J. : Tsjechoslowakije, Het Hart van Europa; uitg. Jacob van Campen, Amsterdam, 1947, pag. 291

			33



		Bijlage 1 Korte biografie van Auguste Fr�d�ric Louis Viesse de Marmont, hertog van Ragusa, frans maarschalk, geboren te Chatillon-sur-Seine in 1774, overleden te Veneti� in 1852. Uit de kleine adel geboren, was De Marmont vol van de idee�n der franse revolutie, waarin hij zijn toekomst zag. Hij bezocht de officiersschool (�cole militaire) o.a. in Dyon en daar maakte hij kennis met Bonaparte, die op de school een uitmuntend leerling bleek te zijn. Later diende De Marmont met Bonaparte in Toulon, waardoor de vriendschapsband enigermate werd versterkt. Hierna ver- trekt De Marmont als officier ten strijde, o.m. naar Itali�, Egypte, Spanje en Duitsland. De Marmont was zeer bekwaam, zowel als officier als in andere ambten, waaronder het politiek ambt (zie onder noot 4). In zijn m�moires vraagt De Marmont zich af, waarom hij bij bevorderingen gepasseerd wordt (pag. 241 e.v.). Tij- dens zijn verblijf in het kamp van Austerlitz was De Mar- mont hierover zeer verstoord. Echter later kreeg hij toch zijn felbegeerde maarschalk-rang en de titel hertog van Ragusa. De Marmont diende zijn keizer tot de laatste de- fensieve campagne van 1814. Later, veel later in Wenen, trof de zoon van Napoleon, de "Koning van Rome", De Marmont en wilde hij niets van De Marmont weten. Wat was er gebeurd? In de laatste, beslissende slag voor Parijs hield De Marmont met zijn troepen de sterkte Essonne bezet. Over deze bezetting zei Napoleon tot zijn generale staf: "Daarheen (Essonne) zal zich alle kuiperij en al het ver- raad richten, dus heb ik er De Marmont gezet, het kind, dat ik in mijn eigen tent heb opgevoed". De Marmont echter liet zich overhalen tot het spelen van een politieke rol: d.w.z. hij gaf Essonne bij geheim tractaat prijs! Napoleon, die nog gehoopt had de kroon te 35



		behouden voor zijn zoon, beklaagde zich met de woorden "Marmont geeft me de genadeslag". In zijn memoires (1856) weerlegt De Marmont dit feit en geeft hij de schuld aan zijn generaals. Duidelijk is, dat de Fransen hem dit voorval nooit vergeven hebben. Na het herstel van de dynastie van de Bourbons in 1815 werd De Marmont voor zijn diensten (?) door Lodewijk XVIII de rang toegekend van garde-generaal. In 1830 kreeg De Marmont van de opvolger van Lodewijk XVIII, Karel X (regeerde van 1824-1830) de opdracht de revolutie te onderdrukken. Hij deed zijn best, maar het lukte De Marmont niet en toen hij dit toegaf, antwoordde de hertog d'Angoel�me hem: "Wil je ons verraden, zoals je hem (= Napoleon) verraden hebt!" De Marmont verried hem niet en vergezelde Koning Karel X in ballingschap en keerde Frankrijk voor immer de rug toe. De Marmont stierf in Veneti� (1852), nadat hij zijn memoires net voltooid had. In die m�moires o.a. toont hij zich, zoals hij was: een knap officier, maar een querulant, een bittere man, die zijn verdienste nooit voldoende beloond vond en die te zeer verliefd was op zichzelf en op zijn eigen glorie om een echte vriend of een trouw dienaar te zijn.

			36



		Bijlage 2 17 augustus 1806, no 7 Lodewijk Napoleon bij de gratie Gods en de Constitutie van het Koninkrijk, Koning van Holland. Wij hebben besloten en besluiten hetgeen hier volgt: Artikel 1 Het kamp van Zeist zal in stand worden gehouden voort- durend om het leger te ontvangen met uitzondering van het linker gedeelte; het slechtere, hetwelk zal v/orden ge- sloopt, maar de overige barakken zullen tenminste vol- doende moeten zijn voor 20.000 mannen. Artikel 2 De gehuchten, die gevormd zullen worden achter het kamp, evenals de kleine colonne, gevestigd door het fran- se leger, zullen bijeengebracht worden in het meest ge- zonde, vruchtba:ar en geschikte gedeelte. Zij zullen een dorp vormen, hetwelk de naam Austerlitz zal krijgen. Artikel 3 v Er zal altijd een kampgarnizoen zijn, belast met het in goede staat houden en die van de Pyramide. Artikel 4 Er zal een plaatselijke commandant te Austerlitz worden benoemd, die er al die tijd zal resideren; hij zal de naam van Gouverneur krijgen. Hij zal de burgerlijke macht (civiele autoriteit) verbonden met het president- schap van de gemeente uitoefenen. Voorlopig zullen deze drie personen het Regiem van de stad vormen en samenstel- len.

			37



		Bijlage 3 Amersfoort, den 27e December 1811 No 865 - v De Onderprefect van het Arrondissement Amersfoort aan Den Heere Maire van Zeijst Mijn Heer de Maire Het Keizerlijke Decreet van den 21 October 1.1. heeft het getal der Gemeentens van dit Arrondissement bepaald. Ingevolge dit Decreet is Uwe Gemeente vermeerderd met die van Stoetwegen en Austerlitz Welke bij de Uwe ingelijfd zijn en nu ��ne Gemeente uitmaken onder den naam van Zeijst. Deeze inlijving heeft eene nieuwe organisatie in het bestuur veroorzaakt ingevolge van dewelke bij besluit van Mijn Heer de Prefect dato den 19e December benoemd zijn. Tot Maire: De Heer Francois Nicolaas van Bern Tot Adjunct Maire: De Heer Arie Verdonck Tot Muncipaale Raaden: De Heeren Wouter van Dam Matthijs Verdonck Ruth Blanken Teunis Davelaar Arnold Scherpenzeel Jan van Rijn Jan Smoorenburg Jacob van Kreel Cornelis van Dijk Everard van den Brink

			39



		Dit bestuur zal met Ie Januarij aanvang neemen, die dag zal den Heere aftredende Maire, den Nieuwe Maire En des- zelf s Adjunct insgelijks de Muncipaale Raaden installee- ren, van Ued. vernemen wij Proces verbaal doen van over- zenden. Ik blijve met agting De Onder Prefect voornoemd, w.g. Snouckaert.

			40



		De namen van en m Zeist Nu het in 1978 verschenen boekje "De straatnamen van Zeist" uitverkocht raakt en een tweede druk niet te verwachten is, lijkt het moment aangebroken een over- zicht te geven van noodzakelijke verbeteringen en aan- vullingen. Van deze gelegenheid wil ik gebruik maken enkele ande- re onderwerpen met betrekking tot de namen van Zeist aan de orde te stellen en wel een overzicht van oude namen van land, huizen en hofsteden in Zeist, zoals die onder andere voorkomen in de delen I, II en III, aflevering I, van de Bronnen voor de geschiedenis van Zeist. Vervolgens een momentopname van denamen van huizen enz. op- gesomd in het adresboek van Zeist en De Bilt van 1909. Mocht iemand een ouder adresboek van Zeist bezitten en af willen staan aan onze Stichting, dan houden wij ons van harte aanbevolen. Tenslotte een opgave van een aantal bijnamen van Zeis- tenaren met het verzoek om medewerking bij een inventa- risatie van deze namen. In de Ie jaargang (1971) nr 3 schreef de toenmalige conservator van onze Stichting, dr K.W. Galis, over zeister familienamen. Een herhaling van dit artikel m.et een aanvulling vindt u op de pagina's 52 t/ra 54. In de 6e jaargang (1976) nr 1 staat een artikel van mijn hand over de naam Zeist, met de eindconclusie, dat er een goede kans bestaat, dat de naam Zeist ontstaan is uit "zegge", een soort rietgras, dat hier vroeger veel voorkwam. Een conclusie, die overigens van zeer deskun- dige zijde in twijfel getrokken is. Omdat er in Zeist ongetwijfeld al heel lang geleden zegge groeide wil ik u toch de volgende toepasselijke zin niet onthouden, die ik na de voorlaatste regenpe- riode las, n.1.: "zo te zeggen is voor de zegge al die regen een zegen", waaruit we kunnen opmaken dat zegge aan de lage, vochtige kant van Zeist groeide. De heer Galis heeft een vervolg geschreven op de ver- klaring van de naam Zeist die ook zeker het overdenken 41



		waard is en als volgt luidt: En nog eens; de naam Zeist In ons Bulletin, jaargang 6 (.1976) werd uitvoerig ge- publiceerd over mogelijke verklaringen van de oorsprong of betekenis van de naam Zeist. Geen eenvoudige zaak, zoals bijv. dr J. de Vries (1) opmerkte in zijn boekje over plaatsnamen: "Er zijn zoveel namen die wij niet verklaren kunnen: Soest en Zeist bijvoorbeeld. Misschien zijn ze niet eens uit het Germaans te verklaren. Wij weten, dat de eerste Germanen omstreeks 600 tot 500 zich in onze streken vestigden, maar deze waren toen reeds sedert duizenden jaren bewoond; de hunebedden zijn een door de eeuwen bewaard teken van dat onbekende volk dat zich hier gevestigd had; wij bezitten aanwijzingen dat in latere tijd weer andere volkselementen tot ons ge- bied zijn doorgedrongen. Namen kunnen wij aan hen niet geven; de taal die zij spraken is ons onbekend. Maar het is niet ondenkbaar, dat de namen, die zij aan hun dorpen gegeven hebben nog bewaard bleken, nadat de Germanen die van hen hadden overgenomen", aldus De Vries. Uit de 1976-publikaties van de heren Visser en Knijper bleek wel, dat waarschijnlijk de slot-t in vele namen - ook in die van Zeist en Soest? - betekende: verzame- ling van meer dan ��n. Bijvoorbeeld: Eist = elzen-bosje, Hasselt = hazalaar-bosje, enz. De naam van onze gemeente schreef men in 838 en vele eeuwen later vooral als Seist of Seijst (in veel namen is de "z" een vreemd ele- ment; men zie daarop o.a. De Vries' voornoemd boekje). Wie Middelburg kent weet ook dat een deel van de oude omwalling het Seis-bolwerk heet met daarop staande de Seis-molen. En in de middeleeuwen was er een Seispoort en een Seisambacht. Wat kan daar - en hier - Seis be- duid hebben? In een artikel van T. Stol (2) komt dit ter sprake. Hij meent, dat Seis een aardrijkskundige naam is, maar verwerpt het idee van sommigen, o.m. Verheye van Citters, dat "seine, seys" de benaming was voor een waterloop. Dan schrijft hij: "Het Middelnederlandsch Woordenboek m



geeft twee mogelijkheden wat betreft de betekenis van seis. Ten eerste kan het slaan op het nederlands zeisen, zeis. Maar waarom nu net dit stuk land genoemd zou moe- ten worden naar een zeis is niet duidelijk. Meer voor de hand ligt dan ook, dat we hier te maken hebben met het middelnederlands seis, seins, afkomstig uit latijns census in de betekenis van schatting, cijns. Seis is dan de benaming voor een vroeger heerlijk land, waar- voor de gebruikers een cijns moesten betalen. Dat we hier met deze betekenis van seis te maken hebben, wordt ondersteund door twee faktoren: 1) het gebied genaamd seis grenst pal aan het "hoghe hof", dit is wellicht de plaats waar vroeger de curtis stond, 2) ook de naam Langeviele kan op een grondheerlijke oorsprong duiden". Einde citaat. Hoewel er te Zeist inderdaad een bisschoppelijk hof, nabij de Brink, heeft bestaan, waar van heide en ver op bepaalde dagen in 't jaar de pacht of cijns (meestal in natura) moest worden voldaan, wordt dit hof pas voor 't eerst in 1308 - misschien reeds in 1220 - vermeld. Terwijl voor het allereerst in de oudst bekende oorkon- de van 838 melding wordt gemaakt van "Seist". Daarom gaat mijn voorkeur uit naar de naamsverklaring: een aantal waterlopen, armen van de (Kromme) Rijn, die in- derdaad aantoonbaar door westelijk Zeist hebben ge- stroomd. Het artikel van de heer Van Citters (3) heb ik helaas niet kunnen raadplegen, mogelijk staan er meer verduidelijkingen in! - Hoe het zij, de naam van onze gemeente zal wel nooit bevredigend worden verklaard. K.W. Galis

	1. J. de Vries: "Woordenboek der Noord- en Zuid-Neder- landse plaatsnamen" Utrecht, 1962, pag. 12 2) T. Stol: "De straatnamen van Middelburg". Archief van het Kon. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1979, pag. 199

		iw3'



3) J. Verheye van Citters: "Over de vroon-, leen-, hayman- en vrij landen in Zeeland". Archief van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1866, dl II, pag. 32-75 De straatnamen (verbeteringen en aanvullingen) 1. Ie en 2e Dorpsstraat (bladz. 14) In een verkoopakte van 6 augustus 1879, verleden voor notaris A. Vosmaer, wordt gesproken van de 2e Dorps- straat of Voorstraat. 2. Het Rond (bladz. 19) De offici�le naamgeving vond plaats op 2^ januari 1956. 3. Laantje zonder Eind (bladz. 23) Het gedeelte van het Laantje zonder Eind tussen de Jagersingel en de Oude Woudenbergse Zandweg heette blijkens de wegenlegger van 12 januari 1906: Komlaantje. 4. Pauw van WieIdrechtlaan (bladz. 27) ^ ' Het gedeelte van de Pauw van Wieldrechtlaan tussen de Stationslaan en de Boschlaan heette v��r 1925 "Bosch- laan". 5. Breullaan (bladz. 29) II, J. Uitman moet worden gewijzigd in G. J. Uitman. 6. Prinses Beatrixlaan (bladz. 34) 31 januari 193^ moet worden gewijzigd in 31 januari 1938^. ~ 7. Prinses Irenelaan (bladz. 37)

		De Prinses Irenelaan heette vroeger Dopheidelaan.

	44



		8. Dijnselweg (bladz. 45) De Dijnselweg werd in 1853 Grafweg genoemd. 9. Johan de Wittlaan (bladz. 60) Uit de woorden "werden beide op het schavot terecht- gesteld" zou kunnen worden geconcludeerd dat hier sprake is van de uitvoering van een vonnis. Dat is niet juist. Cornelis en Johan de Witt werden beiden vermoord. 10. Dolderseweg (bladz. 91) :, - In de voorlaatste regel moet Workun^ worden gewijzigd in Workum. 11. In het alfabetisch register ontbreekt het Willem Pijperplein (bladz. 24). Na het verschijnen van "De straatnamen van Zeist" heeft de gemeenteraad de volgende straatnamen vastge- A steld: Op 2 oktober 1978 is aan het wooncomplex, gelegen aan De Dreef, hoek Oude Arnhemseweg de naam "Warande" gege- ven. De naamgeving werd als volgt gemotiveerd: "Aangezien rondom het bouwplan veel groen en enige voetpaden worden aangelegd, het Eikensteinselaantje voor een groot deel als voetpad binnen het gebied gehandhaafd wordt en de bestaande houtopstand zoveel mogelijk wordt gespaard kan dit gebied als een toekomstig wandelpark c.q. een "Warande" worden aangemerkt. In verband hierme- de en gelet op de ligging van het wooncomplex en de in- terne wegen naar de ingangen daarvan, zou daaraan over- eenkomstig de wijknaamgeving in Zeist-West, ��n naam kunnen worden gegeven. Hiervoor komt, gezien het karak- teristieke van dit gebied, naar onze mening in aanmer- king de naam "Warande". Op 6 november 1978 is aan de verbindingsweg tussen de Kroostweg en de Utrechtseweg de naam "Nieuweroordweg" ge-

			45



		Familienamen (uit: Bulletin Van de Poll-Stichting, 1971-3) In 1967 verscheen te Assen als deel IV in de serie "Nederlands Repertorium van Familienamen" het deel, ge- wijd aan de provincie Utrecht (andere delen betreffen Friesland, Groningen, Arasterdam, enz.). In dit lijvige boekwerk staan interessante zaken, ook voor ons Zeistenaren; een en ander moge hieronder volgen, Het is opvallend dat een aantal personen met dezelfde naam in grote getale alhier woonachtig is; volgens de Repertoriumsamenstellers zou dit er op wijzen dat zulke families reeds zeer lang in Zeist ingezeten moeten zijn. Dit behoeft mijns inziens niet per se zo te zijn; een snel-groeiende familie bijv. welke zich ca 1900 hier vestigde kan in voornoemde groep vallen, terwijl omge- keerd een familie die al eeuwen hier woonachtig is (o.a. Enk(e)laar, (Van) Smo(o)renburg, Verdonk) thans - door vertrek naar elders en/of uitsterven - nog maar weinig leden telt. Eerst het lijstje met "grote" families. N.B.: de gege- vens zijn ontleend aan de volkstelling van 1947!! Naam Aalten 96 x in prov. Utrecht, waarin 55 x in Zeist " Bleyerveld 92 x in prov. Utrecht, waarvan 53 x in Zeist " Van Denderen 153 x in prov. Utrecht, waarvan 117 x in Zeist " Van den Dolder 96 x in prov. Utrecht, waarvan 52 x in Zeist " V. Doleweerd 50 x in prov. Utrecht, waarvan 27 x in Zeist " Donath 52 x in prov. Utrecht, waarvan 34 x in Zeist " Doornkamp 107 x in prov. Utrecht, waarvan 67 x in Zeist " Gadella 60 x in prov. Utrecht, waarvan 33 xin Zeist " Greeven 88 x in prov. Utrecht, waarvan 55 xin Zeist " Van Grondelle 90 x in prov. Utrecht, waarvan 57 x in Zeist " Ten Haaft 56 x in prov. Utrecht, waarvan 45 x in Zeist 52



		Naam Van 't Hoenderdaal 70 x in prov. Utrecht, waarvan 36 X in Zeist " Mens 54 x in prov. Utrecht, waarvan 42 x in Zeist " Overhorst 60 x in prov. Utrecht, waarvan 31 x in Zeist " Ruyssenaars 116 x in prov. Utrecht, waarvan 87 x in Zeist " Van Tellingen 209 x in prov. Utrecht, waarvan 108 X in Zeist " Van Veldhuyzen 105 x in prov. Utrecht, waarvan 89 x in Zeist. Tot besluit volgt een aantal namen van Zeistenaren (met tussen haakjes het oudste jaar van vermelding), te vinden in de "Bronnen voor de geschiedenis van Zeist", dl I en II. Of de huidige naamgenoten alhier van hen af- stammen, zal nader onderzoek moeten aantonen. Mogelijk kan te zijner tijd dit boeiende onderwerp nog eens na- der worden behandeld. Inmiddels houdt schrijver dezes zich voor inzage van oude familie-papieren e.d. aanbevo- len. (van)Amerongen (1529), Bloc(k) (1336), (van) Brakel (1328), Couwenhoven (1597), Cremer (1685), Cruyff (1529), (van) Dam (1426), van Dort (1427), van Da(a)tselaar (1685), van Dompselaar (1600), van Doorn (1685), van Dorresteyn (1685), van Ee (1529), van Garderen (1685), Loef (1398), van Oosten (1685), van Oort (1559), Overeem (1685), van Rijn, Rhijn (1576), van Rijnsoever (1685), Spaen (1426), Sas (1427), Stael (1685), van Soest (1685), Spruyt (1600) van Schay(c)k (1534), (van) Smo(o)renburg (1745), Voskuyl (1409), van Vulpen (1685), de Wilde (1403), Wingelaar (1677), Wolfswinkel (1745), van Wijck (1389), van Zijll (1597), (van) Achterberg(h), enz. Tot zover de tekst van 1971. Enige opmerkingen wil ik daar nog bijvoegen. 1) Het is mij opgevallen dat in Zeist bij "oude" fami- lies dikwijls een naam met "Ver" (een samentrekking van "van der") wordt aangetroffen. Verhoudingsgewijs meer dan elders? Ik noem hier bijv.: Verbeek, Verhoekend, Verboom, Verburg, Verdonk, Verduijn, Vergeer, Verhagen, Verheul, Verhoef en Verhoeff. Verhoek, Verkade(?), Ver- 53



		kaik(?). Verkerk, Verkroost, Verkuil, Verloop, Vermeer, Vermeulen, VermeijC?), Verploegh(?), Verschuur, Versluis, Versteeg, Verweij, Verwoerd(?), Verzij1(?). 2) Opvallend is ook, hoeveel familienamen hier duiden op een afkomst uit Gelderland en dat soms al van eeuwen geleden. Ook daarvan weer een aantal voorbeelden: Aalten, Apeldoorn, en Appeldoorn, Van Arnhem, Avezaat(h), Van Ballegooyen, Van Barneveld, Van Be�k(?), Van Bemmel, Van Bennekom, Van Beusekom, Van Brakel, Bronkhorst, Van Brummelen(?), Van Bueren, Van Diermen, Van Doesburg, Van Drie, Van Driel, Van Dijkhuizen, Van Echtelt, Van Ede en Van Ee, Ederveen, Van Eist, Van Eek, Van Esschoten, Van Etten, Van Ewijk, Van Gameren, Van Garderen, Van Gelder(?), Van Ginkel, Van Gortel, Ten Haaf(t) en Ten Have, Van Haaften. Van Hall, Harreveld, (Van) Harskamp, Van Heerde, Van Hell(?), Van Hernen, Van Herwijnen, Van Hien, Ter Hoeve(?), Hoeflaken en Van Hoevelaak, Homoet, Hoonte, Van der Horst en Ter Horst(?), Van Ingen, Van Kesteren, Klarenbeek, Van der Kraats, Van der Lee en Van der Lede(?), Van Leeuwen, Van Lent, Van Lienden, Van Logchem, Van Lunteren, Van Maurik en Van Mourik, Van Milligen, Van Ma(a)nen, Van Nee (Neede? of Ede?), Neomagus(?), Nifterik, Van Nimwegen, Van Ommeren, Oos- terwijk, Van Otterlo, Van der Poel, Pouderoyen, (Van) Rand(e)wijk, Van Ravenswaaij, Ravestein, Van Rossum, Van Scherpenzeel, Van Setten en Van Zetten, Van Stroe, Van Tricht en Van Trigt, Van Tuil en Van Tuyl, Van Uchelen, Vaessen, (Van) Veldhuizen, Van Veluw, Van Voorst, Van Voorthuizen, Van Vossen, Van Vuuren, Van Wageningen, Van Welie, Van Well, Westeneng en Westening, Van der Woerd(?), Van Wijnbergen, Van IJzendoorn, Van Zelm (= Zelhem?), Van Zoelen en Van Zutphen. Hoe lang genoemde families in Zeist woonachtig zijn zou onder andere uitgezocht kunnen worden in onze bur- gerlijke stand. Zouden economische redenen - bijvoor- beeld in de franse tijd - oorzaak kunnen zijn geweest om uit het "arme" Gelderland naar de "rijke" randstad te verhuizen? Trouwens, het omringende utrechtse land leverde ons vele families, zoals: Agterberg, Van Amersfoort, Van



		De bijnamen Evenals in de meeste andere plaatsen had Zeist in het verleden ook een aantal inwoners waarvan de bijnaam gro- tere bekendheid genoot dan de eigenlijke familienaam. Wat is eigenlijk een bijnaam? Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal geeft de volgende verklaring: "naam die voor de eigen- lijke of doopnaam in de plaats gegeven wordt, op grond van een kenmerkende eigenschap, veelal als spotnaam" met als voorbeeld: "hij droeg de bijnaam van Buikje". Juist die kenmerkende eigenschap kan de bijnaam het karakter geven van spot- of scheldnaam, waardoor publi- katie voor betrokkene of zijn/haar familie kwetsend zou kunnen zijn en dat is natuurlijk geenszins de bedoeling. Nu evenwel blijkt, dat het gebruik van bijnamen de laatste jaren steeds minder wordt en er nauwelijks nieuwe bijkomen, lijkt het nuttig de zeister bijnamen vast te leggen, zo mogelijk met familienaam, adres en verklaring van de bijnaam. Een voorlopige inventarisatie leverde ongeveer 225 bij- namen op. Daarbij bleek, dat een aantal bijnamen zo in- geburgerd is, dat de werkelijke naam slechts met moeite kon worden achterhaald. De nauwe relatie met de dierenwereld komt tot uiting uit de volgende bijnamen van Zeistenaren, waarbij ik de familienaam van de dragers van deze namen maar in het midden wil laten. De beer, de bok, de duizendpoot, de geit, het kalf, de kikker, de koei, de kraai, de mug, de olifant, de pier, de poedel, de raaf, de reiger, de stier, de veldmuis, de vlooi, de waterkip en de zieke kip. Een aantal andere namen met toelichting en familienaam zijn hierna vermeld: De "Balleman" of "Ballekees" was koopman C. van Rijnbergen, die op Nooitgedacht woonde en met zijn trommel (stroop)ballen langs de huizen ging. De Duit was koetsier Penning, die vaak geplaagd werd met de opmerking "De Penning is geen Duit waard". Een andere, mijns inziens meer erenaam was "De geleerde ezel" voor D.W. Jansen, barbier, wonende in de Maurik- straat, die met zijn ezelin naar t.b.c.-pati�nten ging, 62 .



			Nieuwe aanwinsten Over de jaren 1981/1982 ontving onze Stichting de vol- gende schenkingen, waarvoor onze hartelijke dank. De col- lectie van de Van de Poll-Stichting is erdoor verrijkt. 1. Wijlen de heer L.W. Burger te Zeist: foto van de Zeis- ter tram en foto's van het gezin Burger-Havens. 2. Mevrouw Huber-geb. jonkvrouwe de Pesters te Beekbergen bij Apeldoorn: oude groepsfoto en bescheiden betref- fende "de Christelijke vrouwenvereeniging tot heil der armen te Zeist", opgericht 1870. 3. De heer W. van der Weide te Driebergen: stukken afkom- stig uit het Huis "Schoonoord" aan de Driebergseweg (gesloopt 1955) en het huis "Finspong". 4. De heer W.F. Mijnhardt te Zeist: m�noires van A. Mijn- hardt Sr. 5. Mevrouw A. Boxman te Zeist: oude briefkaarten van Zeist. 6. Drs. P.W. van der Heide te Zeist: jubileumboekje 50 jaar Woudschoten. 7. De heer W. Klomp te Amstelveen: stukken afkomstig uit de nalatenschap van G.J. Uitman te Zeist. Mr dr V.A.M, van der Burg

		64



		SAMENVATTING van de toespraak van dr A.A.H. Stolk, ondervoorzitter van de Van de Poll-Stichting, ter gelegenheid van de "Open Dag" op 18 september 1982 Na een woord van welkom tot de aanwezigen, die de con- greszaal van het Slot praktisch geheel vullen, wijst spreker erop, dat de organisatie van een "Open Dag" een nieuw initiatief is van de Stichting. De bedoeling is, dat de Stichting zich op die dag als-het-ware presen- teert aan een breder publiek dan waarmee zij gewoonlijk te maken krijgt. De "Open Dag" is daarom toegankelijk voor ieder belangstellende en het succes van het vorig jaar leidde ertoe er zo mogelijk een jaarlijks terugke- rend evenement van te maken. De "Open Dag" van dit jaar is opgezet rondom het cen- trale thema "Grepen uit de Nederzettingsgeschiedenis van Zeist". Wij konden beschikken over foto's en materiaal, verzameld door drs R. Blijdenstein in het kader van zijn opdracht basismateriaal te verzamelen voor een gemeente- lijke monumentenlijst. Spreker betuigt de heer Blijden- stein m�t het gemeentebestuur �n de gemeente-ambtenaren, die hulp hebben verleend, erkentelijkheid voor de gege- ven medewerking. Te zien is een verzameling van voor een bepaalde bouw- wijze typerende bouwwerken, natuurlijk niet alle type- rende bouwwerken in de gemeente - Huis ter Heide, Den Dolder en Austerlitz bleven erbuiten - maar iedere af- beelding betreft een bouwwerk, dat karakteristiek is naar bouwperiode en stijl. Er is een onderverdeling ge- maakt naar negen sub-thema's, die afzonderlijk zijn ten- toongesteld, elk aangevuld met foto's en kaarten uit eigen verzameling. V66r de opening van de tentoonstellingszaal zal een film worden vertoond over de intocht van de geallieerde troepen in Zeist begin mei 1945. Het was aanvankelijk de bedoeling nog een, recent aangekochte, film te vertonen, die in 1930 is opgenomen door "Polygoon" om de aantrek- kelijkheid van Zeist in die jaren uit te doen komen, maar dit bleek door een technisch gebrek op het laatste 65



		moment niet mogelijk. Er zal ongetwijfeld later gelegen- heid toe zijn. Spreker zegt de heer Wels dank voor zijn bijzondere hulp bij de filmvertoning. Voorts wijst hij op de publikaties van de Stichting, die ten verkoop zijn neergelegd en op de mogelijkheid van bezoek aan de werkkamer; de nieuwste aanwinsten zijn daar aanwezig. Voor kennismaken met de verzamelingen van de Stichting is vandaag geen gelegenheid; daarvoor kome men op dinsdagmorgen. Men verzuime echter niet om vandaag het portret van Willem Adriaan van Nassau, dat door de ge- meente recent verworven is en dat in de zogenaamde zil- verzaal hangt, te bezichtigen. Het werk van de Stichting, aldus spreker, is de laatste jaren in een soort stroomversnelling terecht gekomen, ook al zijn wij nog lang niet waar wij zouden willen zijn. Het aantal publikaties - monografie�n, artikelen in het Bulletin - is zeer veel groter dan vroeger. Het zou van belang zijn te komen tot een zekere systematisering, uit- gaande van de "witte plekken" in de zeister geschied- schrijving, waarop Van der Burg doelt in zijn nieuwe bi- bliografie. Het zou ook van belang zijn indien er meer onderzoekers beschikbaar waren. Voor de bewerking van het laatste deel van de Bronnen (tot 1680) schijnt een oplos- sing in zicht; ook zal binnenkort een monografie ver- schijnen over de ontwikkeling van de moderne arbeiders.be- weging in Zeist. Buitengewoon veel werk is verzet aan het documentatiewerk, de iconografische atlas, het kaartmate- riaal, de knipselverzameling, de bibliotheek; bijna alles is geordend en toegankelijk. Er is een bibliografie ge- reed gekomen met de namen van 129 auteurs. Spreker dankt allen, die, gering in aantal, zoveel tot stand konden brengen. Tenslotte drie opmerkingen. In de eerste plaats het feit, dat de Stichting er bij lange na niet is. Veel mo- gelijkheden blijven liggen wegens te geringe armslag. Dit is ook wel het gevolg van een gebrek aan financi�le mid- delen. Enerzijds verricht de Stichting werk, dat elders voor gemeenterekening komt; anderzijds is het geringe gemeentelijke subsidietotaal onvoldoende. Overigens ware



	het niet terecht de gemeente in zo moeilijke tijd nog bijzondere eisen te stellen. De tweede opmerking betreft de betekenis van de locale geschiedenis voor, wat genoemd kan worden, de "grote" geschiedenis. Jtiist door de studie van de kleinschalige gebeurtenissen in een kleinschalige samenleving, wordt de samenhang tussen de gewone mensen en de grote gebeur- tenissen duidelijk. De grote geschiedenis kan niet zon- der die van de locale samenlevingen; de beschrijving van de onderlinge aanraking is voor die geschiedenis onmis- baar. Onze Stichting mag zich gelukkig prijzen daar her- haaldelijk toe te hebben bijgedragen, in het kader van de kerkelijke, politieke, economische, industri�le, be- stuurlijke en kunstgeschiedenis. Wij hopen daarmee door te gaan. Tenslotte dankt spreker, als derde opmerking, al de- genen, die tot het welzijn van de Stichting het afgelo- pen jaar hebben bijgedragen. Hij beveelt de Stichting met nadruk aan in de belangstelling van de aanwezigen. Zij is dat tenvolle waard.

Een nieuwe publikatie Op vrijdag 26 november 1982 verscheen een nieuwe publi- katie van onze stichting, geschreven door de heer G. van Nieuwenhuizen en getiteld: "En die stroom rees al meer en meer". Een historische schets van de opkomst en de ontwikkeling van de sociaal- democratische arbeidersbeweging in Zeist van 1907-1982. De verkoopprijs bedraagt � 10,�. Toezending per post is mogelijk na overmaking van � 12,50 op postrekening nr. 3.840.383 t.n.v. de Van de Poll-Stichting te Zeist.

		m



			DE BEVRIJDING Met de beelden van de tijdens de open dag vertoonde film van de bevrijding nog vers in het geheugen werd mijn aandacht gevestigd op het nummer van de Zeister Post van 9 mei 1945 met een uitvoerig verslag van de intocht van onze bevrijders. Het wordt hierna volledig overgenomen. Enkele dagen later bood iemand onze Stichting een aan- tal foto's van deze intocht aan, waarvoor onze dank. Voor foto's en ander documentatiemateriaal houden wij ons van harte aanbevolen.. L. Visser

		INTOCHT ONZER BEVRIJDERS! GEDULD OP DE UITERSTE PROEF GESTELD Eindelijk zijn ze Maandagmorgen, 9.35 uur precies, Zeist binnengekomen om het gezag over te nemen, dat op Duitse wijze uitgeoefend, zo onverwacht lang moest worden verdragen, bedreigd door wapengeweld. Wel werd het geduld tot het uiterste beproefd. Vanaf Vrijdagavond werd onze uitslaande blijdschap telkens weer onderbroken door depressies. Als krijgsgevangenen waren de eerste "Tommies" reeds ruim een week geleden door Zeist gekomen, maar Vrijdagavond doorkliefde de vreugde- kreet alle lanen en straten: "Ook West-Holland was weer vrij!" Edoch, de vurige wens was ook hierbij vader van de gedachte. Men was in de omroep voorbarig geweest, daar pas sprake was van wapenstilstand en capitulatie, die echter eerst nog moest worden geratificeerd wat betreft de door onze bevrijders gestelde voorwaarden. Dit alles werd pas geleidelijk bekend en zo ging Zeist met glorieu- ze gedachten ten aanzien van Zaterdagmorgen ter ruste. Om 8 uur toch zou de overgave officieel zijn en waren de Britten en/of Canadezen hier te verwachten. Zo heette het althans en de "ze zeggen"-berichten volgden elkaar op 68



		den voet, toen heel de Zaterdagmorgen niet ��n der zo vurig verbeide Tonmiies gezien werden. Wel waren te zien de enthousiaste menigte, de vele vlaggen en het algemene Oranje op de borst. Dat ze tegen elf uur zouden komen, bleek alweer niet waar, maar 's middags kreeg men dan toch een tweetal auto's, gevolgd door motorrijders in de welkome uniformen te begroeten en laaide de feestvreugde hoog op als voorteken van wat nog volgen zou, als de bevriende bezetting van Zeist zou worden verwezenlijkt en geen gevaar van Duitse machtswellust en verbetenheid meer was te duchten. Want de feestvreugde na vijf jaren oorlog en nijpende honger ten laatste werd niet gegund. Nog deed de Wehr- macht zich gelden door het vlaggedoek en het Oranje te doen verwijderen of zonder meer af te rukken, waarbij zelfs kinderen niet werden ontzien. Andermaal zakte de stemming tot nabij het nulpunt, al bleef over het toejuichen van de V.V.O.-auto's en de ge- dachte, dat ze tenminste 's avonds wel zouden arriveren of anders 's nachts. Maar ze bleven maar weg en zelfs 's Zondags heel den dag, al werden opnieuw tijden van aankomst genoemd. Hoop en teleurstelling wisselden elkaar af en er bleven optimisten en pessimisten onder het publiek, dat toch node huiswaarts keerde. Men had al leden van het K.Z.H.M, in het Politiebureau zien bijeen- komen, maar wist niet, dat dit slechts een voorbereiden- de maatregel betrof. Officieel werd echter bekend, dat 's middags om 4 uur de ratificatie zou plaatsvinden en.... dus zouden ze 's avonds toch zeker wel komen om ook hier de Wehrmacht te ontwapenen en daarmee Zeist practisch weer vrij te maken. Want eerst moesten de overweldigers worden uitgeschakeld, wilde men zich vol- komen kunnen uitleven in alles overheersende feestroes, waarbij zelfs van de wrevel over het lange wachten op de uitreiking der voedselpakketten niets meer zou worden gehoord. Boltini's vrachtauto, volgeladen met jongeren, brak even de eentonigheid ingevolge het lange wachten en te- recht zong een talrijke jeugdschare de rijen langs het advies: "Houdt er de moed maar in!" 69